Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego T. 1. [PDF]

Zitiervorschau

>

t

The person charging

this

materia

is re-

sponsible for its return on or before the Latest Dat stamped below. mutilaion, and underlining of books are reasons for disciplinary action and may result in dismissal from the University.

Theft,

University of Illinois Library A

'

I-'''

m

3.9

&*H

L161— O-1096

%&tm

r

:^J^^. /& $Lfy

JAGIELLOSKIEGO REDNIE WIEKI Z

I

ODRODZENIE.

WSTPEM O

UNIWERSYTECIE KAZIMIERZA WIELKIEGO

NAPISA

KAZIMIERZ MORAWSKI

TOM

I.

KRAKÓW Z

DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO POD ZARZDEM J. FILIPOWSKIEGO 1900.

Digitized by the Internet Archive in

2011 with funding from

University of

Illinois

Urbana-Champaign

http://www.archive.org/details/historyauniwersy01mora

V,

1

PRZEDMOWA. Thou

Ty odzywa si

speak to

art a scholar,

do

Marcellus

do niego,

Hamletowego

przyjaciela

si

przy zjawieniu

Horatio,

it

wic przemów

jest scholarem,

nagleni cienia zamordo-

wanego króla. I mnie jako czonkowi krakowskiej szkoy naoono obowizek, abym wywoa cienie przeszoci., do mowy je nakoni do opowieci o dawnych i minionych czasach. Ztd, z tych sów mow y i

T

i

miao

wyró

zoy w

mierzyo

Ztd

tucyi.

wiano, które pokolenie dzisiejsze

dalej

jaka zawsze bije cie,

nie

z

ofierze

piciowiekowej

miaa wytrysn

róde

niejedna nauka,

to

i

te

uzdrawiajc

i

insty-

przeszoci; a chocia

widma, daje dalsze ycie,

pewn moc krzepic

ju

za-

maj

jak

y-

jednak

cie

w.

w

Aktach Apostolskich: ut veniente Petro saltem umbra illius obumbraret quemquam illorum, ut Piotra

I to jest po czposannictwem historyi. Myl o przeszoci teraniejszoci zarazem dla minionych pokole, wielkich przodków

liberarentur ab infirmitatibus suis.

ci rol

i

i

Hist.

Uniw. T.

I.

i

mio I

PRZEDMOWA.

II

w

kultury

dziedzinie naszej

rdze

pracowników, którzy

i

oywiaa t

naszej duszy uksztatowali,

j

pisa; a zarazem

gorce

ksik uczucie

i

autora, który

i

wspóczucie dla teraniejszych spadkobierców wiel-

kiej

przeszoci, którzy

kich okolicznociach

w

tak odmiennych

snuj

przdz w

dalej

ci-

tak

i

odlegych

wiekach zadzierzgnit przez tyle wit stuleci; przywizanie wreszcie do tej drogiej instytucyi, gdzie od tak dawnych czasów ttno polskiej myli bije jednym i

mowa

cigiem, a

narodu gosami, które i

Kassandry, a

wybrzmi^wajc niekiedy akcenta Wajdeloty, czasem znów

maj

s

zawsze czarem

i

nadziej

karmi

i

które powinno by cnota. szanownem, jak sama wiedza w niczem, jak tusz, nie zabarwia

ju pokole poywieniem,

tyle

czystem

i

i

mio

Ta

kada

jasnych

tego powodu.

Potrze-

aszywie mego przedstawienia,

barw tam, gdzie

bn

chwa

polska brzmi nieprzerwanie na

jego ukrzepienie,

ona jednak

nie

w

byo do

nie

pisaniu o przeszoci. Kiedy Odys-

zstpi do podziemi, natenczas dusze zmarych przemówiy do wtedy dopiero, gdy zakosztoway krwi wieej ofiary. Tak historyk krwi swego serca, zami piszcy, skoni dopiero duchy mia u nas porozumienia nionych pokole do odezwania si seusz

i

i

i

z tymi,

s

co

krwi

Objem mem prowadzc

z ich

krwi

i

komi

przedstawieniem nie cae

dwa wieki,

rzecz od fundacyi Kazimierzowskiej

pierwszych dziesitków szesnastego stulecia.

em

tam,

wersytetu

macyi nie

bo to

chwila

przeomu

w

po

a

do

-Stan-

znaczeniu

czci w sposobie nauczania. wcignem ju prawie zupenie w

i

koci.

z ich

uni-

Refor-

zakres

PRZEDMOWA.

bo

opowiadania,

wpywy

dopiero okoo poowy si zaznaczaj. A chocia

jej

stulecia bardziej stanowczo

stosunkowo dugiej epoki,

nie obejmuje

moja

praca

przybraa ona jednak dosy due rozmiary. Wymagao tego naprzód znaczenie wiatowe krakowskiego uniwersytetu w tej epoce, w drugim za rzdzie które

wielka liczba osobistoci,

czytelnikowi

przed-

stawi naleao. Na wielk bowiem instytucy jej history skada si massa drobnych czynników osobistoci czsto drobnych, które jednak zbiorow prac i

i

wywoywuj

wielkie

ycie.

byo

wielu ludzi,

drobny

i

mao

caym

armii

tylko

poczcie

mów.

tych

moe

Xerxesa,

Ale nawet

sumiennym zosta siewc, sowa

pospolitszy czowiek, skoro jest

nauczycielem, jego

a

W

w

nauczycieli, podobnie jak

mog

wielkim

moe

si sta zarzewiem

dla prac

i

myli, które

zejd po wiekach. I na tern wanie polega wielka odpowiedzialno nauczyciela, jego sów posannirozmnoeniu ctwa; cud o chlebów ze sów, które on rzuca na pokarm suchaczy, moe si tu powtarza codziennie. Dlatego obok take ludzie musieli znale miejsce w tej galeryi przodków naszych duchowych, dostojniejszych od wielu antenatów, malowanych po mierci, a po trochu czasem za ycia. i

mów

i

i

Przewodników po nie brako, i

cho aden

przedstawienia.

tej

nie

dziedzinie przeszoci mi pokusi si o obrazu

Historya

cao

uniwersytetu

Jagiello-

skiego czekaa dosy dugo na odpowiednich pracowników. Pierwsze wieki istnienia wszechnicy zapi-

say si gboko na kartach dziejów

naszych, lecz nie

r

PRZEDMOWA.

IV

wzbudziy

w

wieku siedemnaplany do tego zmierzajce

historyografa. Dopiero

poczy si myli Prace Marcina Rady miskiego,

stym

i

celu.

si urodzi

w

roku 1610, jego Fasti nales, doprowadzone do roku 1660, pierwszy

w gb,

a autor zamierzy

dawniejszych mistrzów

rysy

i

z r.

który

1658

i

An-

signy po raz da nam ycio-

obraz rozwoju

caej

szkoy od jej pocztków. Prace te, które dotychczas spoczywaj w rkopisie *), s fragmentarycznymi zbiorami materyaów pod przysz budow. Skrztny zbieracz ani nie przetrzsa zbyt gorliwie zabytków archiwalnych, ani si nie odznacza zbyt surowym

zmysem krytycznym. Ale mimo tego praca jego jest cenn szanown, a czasem wród massy podrzdnych znanych zkdind wiadomostek natrafi si na i

i

w dochowanych

szczegó, o którym cho. — Krótka

na

h

s t

i

or

zabytkach jest gu-

y a uniwersytetu

tego samego stulecia przynosi

z

bezimien-

wród przewanej

massy ogólnikowych twierdze take kilka zapisków, którym wartoci pewnej odmówi niepodobna 1 ). Potem nastaje duga cisza na tern polu; historyografoktórzy

wie,

trycego z

wychodz

z

fundacyi

maj spisywa

(1621)

uwzgldnieniem domowej

Dla naszego

zadania

wiadomem z si zachowao. a

W

reszt,

»)

)

e

historyi

maj z

wspóczesne oni

Pe-

dzieje

uniwersytetu.

wic

interesu,

caej ich pracy niewiele

osiemnastego wieku drugiej poowie, 'ju po

pierwszym rozbiorze 2

nie

Sebastyana

Cod. Jag. 225

i

226.

Cod. Jag. 59, K. 58.

kraju,

spotykamy si

z

prac

PRZEDMOWA.

Józefa Putanowicza

profesora uniwersytetu ks.

wewntrzny

y zewntrzny Studii generalis universitatis Cracoviensis (1774). Jest to sta-

pod

tyt.

:

tystyczny

Stan

pogld na pooenie szkoy,

organizacy,

a

wic

wyposaenie,

antykwarskiego szkicu,

rodzaj

który dla nagromadzonego

jej

w

nim materyau

woci

i

z trze-

zebranych wiadomoci, zaczerpnitych jeszcze progu warto niezaprzeczon. ze ycia, ma dziewitnastego wieku znajdujemy znów prób obj-

—W

sw

cia

w

caoksztatu dziejów

So-

obrazie jednolitym.

1810 ksig: O Stanie Akatykowicz wydaje w do demii krakowskiej od zaoenia jej w r. 1347 r.

a

wykad

teraniejszego czasu. Jest to ((krótki czny)),

podany

ksiciu

Augustowi. Autor powiada,

wodnika,

e

e nie mia

pewnego

prze-

«cztery wieki dziejów akademii krakow-

skiej, nigdzie nie

znajdujcych si caych, po rónych

pismach, drukach

trzsn

history-

warszawskiemu Fryderykowi

i

bibliotekach rozrzuconych, prze-

Zobaczmy tedy, jak si z tego zadania wywiza. Szkic sam, ujty w form przemowy do ksicia jest wskutek tego krótki i miejscami zanadto krasomówczy; wiele te z niego dowiedzie si ani nauczy nie mona. Za to przypisy skrztnie duo dodane z tyu zawieraj

wypadao).

do

zebranych wiadomoci

Niewtpliwie

wic

i

i

o ludziach

i

do

o instytucyach.

przyczyniy si one znacznie do pe-

wnego oywienia studyów na tern polu. zacza si pojawia wielotomowa r. 1840

W

Historya literatury

skiego.

moci

W

polskiej

Michaa Wiszniew-

s wszdzie

dziele tern rozsiane

do dziejów kultury, nauki

i

wiado-

wychowania

w

na-

PRZEDMOWA.

szym kraju, a prócz tego powici autor w tomie czwartym (1842) osobny rozdzia historyi akademii krakowskiej od jej zaoenia w roku 1400 do Zygmunta Starego. Wiszniewski by niepospolitym uczonym; mimo pewnej pobienoci w niektórych czciach pracy, mimo wielkich niedostatków paleograficznych, które sprowadziy bdne odczytywanie rkopisów, da on tu, jak gdzieindziej, duo cennego materyau, a szeroki horyzont uczonego postawi

ca

prac na

ko w

piedestale

i

tle

dotychczasowych

europejskiem, którego bra-

próbach

z

tego

zakresu.

W

tym samym za roku 1842 pojawia si praca Józefa Muczkowskiego pod tytuem: Mieszkania postpowania uczniów krakowskich. Znakomity i

odtd wiernym tym zajciom, myl o napisaniu historyi uniwersytetu nie opucia go do zgonu. Owocami studyów przygotowawczych bya rozprawa pod tyt. Wiadomo o zaoeniu uniwersytetu krakowskiego, z roku 1859 wydanie, ogoszone w tym samym roku, ksigi kierownik biblioteki Jagielloskiej pozosta

:

i

pod

tyt.

:

Statuta nec non liber

tego owocami tych zabiegów

promotionum

byy

teryay kartkowe, które miay si

budow,

1 ).

Prócz

bardzo obfite ma-

zoy

na przysz

wród rkopisów biblioMuczkowski by uczonym pierwszo-

a dzi spoczywaj

teki Jagielloskiej.

rzdnym, pracownikiem niezmordowanym, wielkim mionikiem prawdy, dla której ani czasu ani najwikszych nie aowa mozoów. Obdarzony* wielk ')

Muczkowski

naszej kultury,

Radymiskiego.

w

ju w trzydziestych latach pracowa nad wyda rzecz o Rkopismach

roku 1840

dziejami

Marcina

PRZEDMOWA.

trzewoci

VII

zmysem krytycznym wypróbowanym,

i

rezygnacy prawdziwego uczonego biblioteki archiwa, zapisujc wszelkie wiadomoci do uniwersytetu si odnoszce; lad, który mia w goprzetrzsa on

z

i

wie, nie opuszcza

go nigdy;

wskazówki spuci si

wnoci

si

odczytuje

uwieczy dziea

i

zapiski

jego

czowieka,

daty,

a

niechybnie,

z

rze-

który

nie

zbiera cegieki dla innych

saeculo prosint

alteri

mona

te na

to

.

.

.

quae

1

).

Po nim chcia Józef Szujski do tego samego dziea si zabra; jemu mier przedwczesna wytrcia pióro z rki przerwaa tok pracy marze. Uywam rozmylnie sowa: marze, bo Szujski ze swojem gorcem sercem przystpowa do kadego dziea z nastrojem uczonego gonicego za prawd z mioci poety, dcego do pikna, a wreszcie z gorliwoci nauczyciela, który w kadej pracy szuka pokarmu dla wspóczesnych dla umiowanego narodu. Ostatnie lata tego krótkiego a penego ywota zaprztnite byy myl o spisaniu dziejów kultury polskiej krakowskiego uniwersytetu. Pozostay i

i

i

i

i

i

z

tylko okruchy

niej

formacyi i

w

w

odczytach o Odrodzeniu

Polsce (1880

hojne rzuty

widnokrgów

myli

i

—

81),

w

i

re-

których szerokie

pióra Szujskiego otworzyy tyle

nakreliy tyle kierunków dla dalszej byska ogniem tej pomiennej duszy, która gorzaa wszystkiemi zapaami bólami pokole-

pracy, a

i

cao

i

Wiel. Ks. swej Historyi szkó w Koronie —51 mówi obszernie o uniwersytecie w pierwtrzecim tomie, opierajc si gównie na pracach Wiszniew-

V ukaszewicz litewskim,

szym skiego

i

i

Pozna

w

1849

Muczkowskiego.

i

PRZEDMOWA.

VIII

by supem

chciaa

nia

i

si

w

subie

gorejcym

zuya

dla swoich,

Myl

a

tym wielkim zmarym nie opuszczaa piszcego nigdy; nawet wobec pisetletniej rocznicy nie blednie posta tego tej

ofierze

i

i

spalia.

nauczyciela narodu, który krótkiem

czasów wypeni,

Zaczy si potem Muczkowski latach 1870

w

— 1884

wiele

pracy.

i

róde, z których swoj wiedz. Ju

publikacye czerpali

Szujski

i

swem yciem

natchn myli

tyle

o

pojawiy si cztery tomy Co-

dicis diplomatici uniwersytetu,

do których dostarczy

dokumentów niestrudzony badacz rzeczy polskich i zasuony ich wydawca Zegota Pauli. Teraz na nowo podjto t wydawnicz prac. A szczliwem byo dla uniwersytetu zrzdzeniem, e znalaz si dla tych za-

da z

wytrwaoci,

dr.

Wadysaw

«Liber diligentiarum»

w

badania

z

r.

o lepsze

idzie

Wisocki.

Jego

1886, wydanie «Acta Re-

1897) s wzorowemi puuatwiaj nadzwyczajnie wszelkie zakresie dziejów uniwersytetu. Rozprawy

ctoralia», (tomy

blikacyami,

sumienno

którego

pracownik,

dwa, 1893

i

które

tego samego autora, przedewszystkiem rzecz «o wy-

dawnictwie Liber diligentiarum»

pyny

(1886)

i

inne

wy-

doskonaej znajomoci róde archiwalnych. Pod wpywem natchnieniem tych publikacyi praca z

i

w

tej

dziedzinie

po sobie

znacznie

rozprawy Dr.

kenmajera,

które

si oywia. Nastpoway

Karbowiaka

w

uwzgldniem

rozdziaach, wreszcie znakomite prace

Jana Fijaka, cego.

które

Szczciem byo

si zbiegy dla autora,

e

z

prof. Birprzynalenych i

ks.

profesora

robot piszrezultaty tych

publikacyi, opartych na szerokiem oczytaniu

w

dru-

PRZEDMOWA.

kach

rkopisach

i

móg jeszcze w

czci uwzgldni; Studya

wnej

ksice w

swej

pe-

do dziejów uniwer-

roku 1898 pozna on w druku, arkusze ksiki o Jakóbie z Paradya przesyano mu z pozwoleniem autora prosto z pod prasy. sytetu krakowskiego

Zajcie

z

ksik,

której te

sowa

jako przedmowa

towarzysz, przypado

wic

w

tej

dziedzinie twórczoci,

wywoanej zbliajcym si

ju-

bileuszem.

Taka

bujno

na czas bujniejszej

odbiera

moe

autorowi nieco

utrzymywa jego uwag w cigiem napreniu. Oczywicie obfite plony pracy ostatnich lat, które dopiero w biecym roku ujrz wiato dzienne, przyrzuc niejedn wiadomo niejedn poprawk do sów autora. Zna on najlepiej wady swej ksiki; w miar jak czowiek zagbia si w jakiem badaniu, luki wiedzy jej braki uwiadamiaj mu si coraz bardziej. Nie wtpi on, e duo nowych szczegóów owieci janiejszem wiatem osobistoci, spokoju, ale zarazem

i

i

które

on ogólnikowo naszkicowa; wielka praca

Fijaka, Polonia apud Italos scholastica,

w

ks.

pierwszym

Spodziewa si dalej naley, e organizacya uniwersytetu, któr autor w niniejszej ksice przedstawi dorywczo z okazyi nowych

rzdzie do tego si przyczyni.

urzdze przy rozmaitych rozdziaach pracy, a w ostatniej czci co do niektórych szczegóów dokadniej rozwin, doczeka si jeszcze licznych monografii zupenego obrazu. Autor rozmylnie go z swej pracy i

"wykluczy,

bn i

do

bo ta organizacya ostatecznie

urzdze

podo-

innych redniowiecznych wszechnic

przedstawienie szczegóowe rozparoby

•do

jest

nadmiernych rozmiarów.

mu ksik

PRZEDMOWA.

Chodzio mi przedewszystkiem o zaznaczenie przewodnich idei, które uniwersytetem w owej epoce kieroway o uwydatnienie gównych etap jego rozi

woju.

Mam te

ew

nadziej,

ogólnych rysach przed-

prawdy rzeczywistoci. udao mi si nieco nowych wiadomoci wprowadzi do tego obrazu, to zawdziczam z jednej strony stawienie to nie odbiego od

i

e

ogromnej lat

która

literaturze,

dziesitkach

w

szczególnie

dziedzinie

bada

cznymi uniwersytetami powstaa, a nie

ostatnich

drugiej strony

z

dosy dotd wyzyskanym ródom rkopimiennym

naszych

dzo

w

nad redniowie-

i

W pierwszym rzdzie

obcych bibliotek.

byy mi pomocnemi

bar-

naszego uni-

Conclusiones

wersytetu, zarówno Conclusiones universitatis, zaczy-

najce si

z

rokiem 1441, jak

maioris, które

Jagielloska,

Biblioteka i

Conclusiones domus

zachoway si poczwszy od

1432.

r.

Ossoliskich

Czartoryskich,

Dzikowska, biblioteka uniwersytetu wrocawskiego,

a wreszcie

bogate archiwum

naszego uniwersytetu przysporzyy mi sporo rkopimiennych wiadomoci. Znakomity katalog rkopisów Biblioteki uniwersytetu Jagielloskiego przez Dr. Wisockiego (1877

sporzdzony

Wiem

nieocenionym

by mi

—

1881) przewodnikiem.

skarbów rkopimiennych nie wyczerpaem e zasoby ich, nawet krakowskie, przynios jeszcze niejedno do uzupenienia jednak,

ze wszystkich i

obrazu. Popierali mnie

Dr. Wisocki,

cigniony jaciel,

w

potem

w

tej

pracy

rad

i

pomoc sam

Prof. Ulanowski, mistrz niedo-

odczytywaniu starych rkopisów

i

przy-

ochotny zawsze do wszelkiej usugi dla autora

PRZEDMOWA.

XI

szczdzi piszcemu notatek z bogatego skarbca swych studyów, które z benedyktysk icie pracowitoci naprzód

i

dla dobra nauki. Ks. prof. Fijaek nie

posuwa.

w

Prof.

w

dziedzinie.,

matematyki

i

by

Birkenmajer której jest

doradc

najlepszym

powag, na

polu dziejów

Czwarty rozdzia

astronomii.

trzeciej

ksiki jest w poowie wasnoci prof. Birkenmajera. Do jego cennych zapisków wskazówek przyrzuci i

autor

to,

sam

co

z

róde zebra cytawasnej jego wypywdzicznoci zwraca si autor

ksiek

i

innych

tami popar, które oczywicie

ny

pracy.

Dalej

z

i

z

do tych wszystkich przyjació

i

kolegów, którzy jak

Sokoowski Maryan, prof. Creizenach, prof. Miodoski, dyr. Luszczkiewicz, dr. Tomkowicz, dr. Po-

prof.

tkaski,

dr.

Kutrzeba

i

piszcego podsycali, albo zówek. Prof.

Abraham

dr.

mu

Winiarz, albo

interes

udzielali

wska-

w

archi-

cennych

przez swe odkrycia

wach rzymskich znacznie si przyczyni do rozwiecenia pocztków uniwersytetu, a wynikami swych poszukiwa podzieli si bezzwocznie z autorem. kocu zoy mi dziki wypada Szanownemu dyrektorowi zarzdowi biblioteki Jagielloskiej, w której przez cay cig mej pracy znajdowaem wszelk usuno ochotn pomoc, Dr. aczkowi, który

W

i

i

i

w

korekcie

ksy do

A nie

niej

ksiki dzielnym by pomocnikiem

inde-

sporzdzi.

prócz tych podniet idcych od ludzi,

wspomnie cigej wymowy

które tysicznemi

szepce

i

o swej

jake

tu

dostojnego miasta,

gosami, gmachami

i

pamitkami

wietnej przeszoci, chowa

w

sobie

PRZEDMOWA.

skarbów i wielkich umarych, których twarze wyrzebione w kamieniu patrz z zadum na ndz dzisiejszego otoczenia, a bogosawi si zdaj wszelz uszanowaniem kie] mioci, co z nich si pocza do ich postaci si zblia. Zaoyciele uniwersytetu, Kazimierz Wielki Jagieo spoczli na Wawelu, wite prochy Jadwigi u podnóa wielkiego otarza zdaj si modli: Exoriare aliuis .! Có dzisiaj yje z ich wielkich dzie i myli? yje ich wiara, tli si nadzieja i mitrwa ten uniwersytet prastary, który otworzony na owiecenie szerokich dziedzin dawnej Pol-

tyle

i

i

.

o ski,

.

i

i

dzisiaj

owieca dusze

rozgrzewa,

i

wedug sów Wawrzyca Medyceusza

a przytem

skierowanych

roku 1472 do odnowionego uniwersytetu w Pizie niema by «solatium veteris amissae libertatis», tylko jednak pociech w klsce, lecz i zadatkiem od-

w

—

rodzenia.

Pisaem

w

Krakowie

w

marcu

-^D£-

r.

1900.

w

Spis rzeczy, zawartych

WSTP. w

Kazimierz Wielki

i

tomie

I.

zaoenie uniwersytetu

Krakowie

str.

—

1—48.

Pary BoPowstanie pierwszych uniwersytetów, str. 3—4. zaoenie uniwersytetu w Pradze, str. Karol IV str. 4—6. Charakterystyka 6—7. Kultura ówczesnych Czech, str. 7—8. Wpywy Wgier Czech, str. Kazimierza Wielkiego, str. 9—11. 11—14. jego pomocnicy: Skotnicki, StrzeOtoczenie Kazimierza Powody Dotychczasowe szkoy, str. 16—17. 16. lecki, str. 14 Kroki wstpne, str. 19—21. zaoenia uniwersytetu, str. 17 19. Urban V, str. 21—22. — Porednicy: Jan z Buska, Janko z CzarnKorespondencya z Avignon'em str. 24—26. kowa, str. 22—24. pobudki tego pomysu, str. 26—32. Plan fundacyi na Kazimierzu Dozaoenie uniwersytetu w Krakowie, str. 32—33. Rok 1364 Waciwoci i odrbnoci Kazikument erekcyjny, str. 33—36. Zastrzeenia papieskie, str. mierzowskiej fundacyi, str. 36—39. 39 42. Rozmieszczenie i ycie Kazimierzowskiej szkoy, str. 42 — 46. Rzeczywisto wobec miaych króla zamysów, str. 46—48.

lonia,

—

—

i

i

—

—

—

i

i

—

—

--

—

—

—

—

—

—

i

—

i

—

—

— —

KSIGA PIERWSZA. Wadysaw Rozdzia Odnowienie uniwersytetu w I.

Jagieo r.

.

.

Charakterystyka Jadwigi

zwizku,

str.

54

— —

i

— 55. —

51—293.

str.

51—75.

1400 przez

Jagie idee ich

str.

Jagiey, str. 51—54. — Przewodnie Przesanki odnowienia uniwersy-

—

Polska i Cze56—57. Benedyktyni sowiascy, str. 57. z Pragi, Jan Hieronim Jan czescy: 57—58. Przybysze chy, Mateusz z Krakowa i jego dziaalno Sczekna, str. 58—59.

tetu, str. str.

—

SPIS RZECZY.

XIV

w

—

60—61. Papie pozwala na otworzenie wydziau Krakowie, str. 62 — 63. — Fundacja kollegium litewskiego w Pradze, str. 63. — Ludzie popierajcy zamysy Jadwigi mier królowej, Piotr Wysz, str. 65. Polsce, str. 63—65. WypoFundacya z r. 1-400 jej hasa, str. 68—70. str. 67—68. Kollegium na ulicy saenie pierwszych profesorów, str. 70—71. Polsce,

str.

w

teologicznego

—

w

—

—

—

i

—

w.

Anny,

71

str.

Rozdzia

— 75.

Podwaliny organizacyi

II.

majtku (1400—1410)

i

str.

76—112.

—

Piotr Wysz, Uroczyste otwarcie uniwersytetu, str. 76—78. Znaczenie tego urzdu, str. str. 79—80. Pierwsi profe80—82. Napyw mistrzów z Pragi, str. 82—83. Wyposaenie Rektorzy dziekani, str. 83—93. sorowie, str. 83. Kauniwersytetu przez króla i innych dobrodziejów, str. 93—95. Kollegiatury uniwersytetu, str. pitua w. Floryana, str. 95 99. Troska 99—104. Linia Piastów Mazowiecka, str. 104—105. Liczba profesoprzewodni, str. 105—106. o Litw FrePrzedmioty wykadane, str. 109—110. rów, str. 107—108.

—

kanclerz uniwersytetu,

— —

—

—

i

—

—

—

i

—

— Ru myl —

kwencya uniwersytetu,

Rozdzia

III.

—

—

str.

110—112.

Pierwsze wystpienie

widowni europejskiej. Sobór

w

uniwersytetu

na

....

Konstancyi

str.

113—183.

— 115. — Schizma epoce, Znaczenie uniwersytetów w 115—117. — w papiestwie, 115. — Denia do jej usunicia, 116—117. — Stanowisko Polski wobec schizmy, Koncyliaryzm 119—121. — Król Zygmunt, str. 117—119. — Koncylium w Pizie, 123—124 — Zadania Polski 122—123. — Sobór w Konstancyi, 124—125. — Wysacy polscy, wród których si na soborze, str.

tej

113

str.

str.

,

str.

str.

str.

str.

str.

wyszczególniaj Pawe Vladimiri i Andrzej Laskary. Znaczenie dekrety stów, str. 125—130. Traktat Pawa de Annatis, str. 130—134 RadyPierwsze wystpy Polaków w Konstancyi, str. 134 136. kalne stanowisko Andrzeja Laskarza, str. 136—137. — Sprawy polsko-

—

:

—

—

—

—

krzyackie, str. 137—138. Traktaty i dziaalno Pawa Vladimiri, Inwektywa Jana Piotr Wolfram, str. 145—149. str. 138—144. Nienawici' narodowe Falkenberga na Polaków, str. 149—152. Sowianie i Niemcy, str. rednich wiekach, str. 152—154. 154—155. Sprawa Falkenberga przed soborem, str. 155—157. r. Conclave Polemika na pióra w tej sprawie, str. 157 160. Unia Kocioów na so1417 i wybór Marcina V, str. 160—162.

—

—

—

w

—

—

—

—

—

—

w

—

XV

SPIS RZECZY.

—

Sprawa Petifa podjcie sprawy Falkenmiesicach soboru, str. 164 — 166. — Burzliwe papiea, str. 166 — 169. i wystpy Polaków wobec nowego Profesorowie Zaagodzenie poowiczne rozstroju, str. 169 — 170. uniwersytetu krakowskiego w Konstancyi, str. 171—172. — Pawe Vladimiri, Andrzej z Kokorzyna, Piotr Wolfram, str. 172 — 174. — Wpyw soboru na europejsk kultur, w szczególnoci na Polsk, str. 174—181. — Ocena dziaalnoci posów polskich w Konstancyi, borze,

163—16-4.

str.

w

berga sceny

i

ostatnich

—

—

182—183.

str.

Rozdzia

IV.

Dzieje

w

uniwersytetu

drugiej

poowie

rzdów Jagiey (1410-1434)

str.

184—293.

—

Pawe publiczna mistrzów krakowskich, str. 185. sporach polsko-krzyackich, dziaalno Przebieg tej sprawy po soborze, str. 187—189. str. 186—187. Wyrok wrocawski Zygmunta i apelacya Polaków do papiea, str. Stosunki Jagiey z MePolsce, str. 187-194. 187. Wosi Pawe Vladimiri posuje do dyolanem Florency, str. 187—189.

Suba

Vladimiri

w

dalsza jego

i

—

—

—

—

w

—

i

—

194—195. Koniec sprawy Falkenberga w r. 1424, str. Ostatnie lata Pawa Andrzej Laskary umiera, str. 196. Charakterystyka jego dziaalVladimiri, jego mier, str. 196—197. Rozszerzenie uniwersytetu, nowe fundacye noci, str. 197—198. Fakultety, str. 205—206. nowe kollegiatury, str. 198—204. i Zakres jego Fakultet artystów czyli filozoficzny, str. 206—207. Kanonicy w. Floryana nauki i zadania magistrów, str. 207—220. 220—225. Dysputy na wydziale artystów, i ich przeznaczenie, str.

Rzymu,

str.

195—196.

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Niektóre szczegóy, dotyczce tego wydziau, str. str. 225—226. re226—229. Medycyna Fakultet medyczny, str. 229—231. dnich wiekach, str. 230 231. Mistrzowie, a mianowicie Jan de Saccis, str. 231—235. Wydzia ten nie ma dostatecznych warunFakultet kanonistyczny, str. ków ycia rozkwitu, str. 235—239. 239—240. Zadania wyposaenia prawników, str. 241 244. Dekretyci wybitniejsi: Jakób Zaborowski, Jan Elgot, Mikoaj z Bonia," str. 244—249. — Dekretyci w subie biskupów i króla, str. 249—251.

—

—

—

—

i

—

—

—

i

Spór o królestwo Witolda, 253.

w

—

—

str.

Zaopatrzenie, stopnie

251—252.

w

— Fakultet

tym wydziale,

str.

—

teologiczny, str.

253

—

— 257. — Kie-

Uniwersytet 257—262. i jego wydzia teologiczny warowni przeciw husytyzmowi, str. 262—268. Plany redukcyi Czechów i dysputy z Husytami, str. 268—271. Stronnictwa w Polsce wobec tych planów, str. 271—278. runki

i

metoda ówczesnej

teologii,

str.

— —

—

Mikoaj Kozowski

mowa

kaznodziejska

— 284. —

Andrzej z Kokorzyna, str. 278 zasugi uniwersytetu na tern polu,

i

i

str.

Wy-

284—293.

SPIS RZECZY.

XVI

KSIGA DRUGA.

Rozdzia

Zbigniew Olenicki

.

.

.

Nowe prdy

I.

str.

299-467.

str.

299—327.

—

Jego modo, str. Osobisto Olenickiego, str. 299—300. 300—301. Znaczenie jego dworu biskupiego i jego kancelaryi, str. Przebudzenie si historycznego interesu, str. 302. Cycero301. Towarzystwo biskupa, str. 303. Jan nianizm, str. 302—303. Ostatniego interes dla autorów Elgot i Jan Dugosz, str. 304—305. staroytnych i pewne skonnoci humanistyczne, str. 304—305. Mikoaj Lasocki, dworzanin, dyplomata i humanista, str. 305 306. Inny Guarino, jego szkoa i stosunki z Lasockim, str. 306 308. Jego charaktetyp humanizmu: Stanisaw Cioek, str. 308—309. rystyka, str. 309 311. Grzegorz z Sanoka, jego ycie, i biografia Kallimacha, str. 311—318. Franciszek Filelfo w Krakowie, str 318—319. Eneasz Silvius Piccolo mini, jego wpyw na kultur Pónocy i Polski, korespondencya ze Zbigniewem Olenickim, str.

—

—

—

—

—

—

— —

—

— —

—

—

—

—

—

319

— 325. —

Dzieo Dugosza wykwitem kultury dworu

Olenickiego,

str.

Rozdzia

II.

i

czasów

325—327.

Sobór

w

Bazylei

str.

329—393.

str. 329 — 330. — Rozdwojenie z papieem — 331. — Wobec zabiegów obu stron, w Polsce chwiej no w obesaniu soboru, str. 331 — 333. — Rzd skania si 333 — 334. — 1433/4 przychodzi do ugody midzy raczej do Rzymu, soborem a papieem, 1434 urzdowej de334. — Wysanie w putacyi polskiej na sobór, str. 334 — 335. — Uniwersytety za soborem, 335 — 336. — Z krakowskiego uniwersytetu pojawiaj si ju w 1433 mistrzowie w Bazylei, str. 336—337. — Wysani oni byli przez 337 — 338. — biskupów, lub dla wasnych tam podyli interesów,

Zwoanie

Eugeniuszem

soboru,

IV,

str.

330

str.

str.

r.

r.

str.

W

uniwersytetu ze soborem z tego powodu, str. 338 339. Urzdowa deputacya Polski: Stanisaw Cioek, Lutek z Brzezia, Mikoaj Lasocki, str. 339—340. Naboestwo aobne za Jagie. Mikoaj Kozowski ma mow, str. 340 341. Humanizm r.

1433

starcie

—

—

—

na soborze, str.

342—344.

papieem

w

str.

—

341

— 342. —

—

Osobisto

Tomasz Strzempiski,

a soborem, który

w

r.

str.

—

dziaalno Lasockiego 344—345. — Rozam midzy i

1438 suspenduje Eugeniusza IV-go,

1439 skada go ze stolicy i wybiera antypap Feliksa V-go, 345—346. Rozmaite obozy i stronnictwa w chrzecijastwie, str. 346. Stanowisko uniwersytetu krakowskiego, Zbigniewa OlePoselstwa od soboru do nickiego, króla i rzdu, str. 346 352. r.

—

str.

—

—

—

XVII

SPIS KZECZY.

Stanisaw ze SoMarek Bonfili, Dersaw z Borzynowa, str. 352— 354. — Przyjcie poselstwa w uniwersytecie, str.

Polski:

i

bniowa, 354_355.

_ Traktaty mistrzów krakowskich

za soborem,

str.

355—364.

—

Synod czycki z r. 1441, przychylny soborowi, szczególnie Zbigniew Olenicki, str. 364- H66. — Bonfili w roku 1441 wraca z Ba-

—

Zbigniew Olenicki

arcybiskup gnieH67. Elgot imieniu Zbigniewa podzikowa Feliksów jedzie do Bazylei, aby Ocena tego kroku, str. mu obedyency, str. H67. V-mu i zylei

do Polski,

366.

str.

nieski przyjmuj purpur

rk

z

w

— —

—

str.

—

zoy

367_368. 369—370.

i

Feliksa V-go,

Walki obu stronnictw chwianie si w Polsce, str. Król Wadysaw hamuje zapalnych Bazylejczyków, i

przyjcie, jagromi uniwersytet, str. 370—371. — Unia florencka kiego w Polsce doznaa, str. 371—372. — Klska pod Warn, str. Po Eugeniuszu nastpuje Mikoaj 37H. Bezkrólewie, str. 37H. V-ty, str. 373—374. — Kazimierz Jagielloczyk uznaje stanow czo nowego papiea, str. 374—375. — Zbigniew Olenicki zrywa z przeSprawa jego szoci i przystaje do Mikoaja V-go,' str. 375—376. kardynalstwa, str. 376—377. — Zabiegi o purpur, prowadzone przez Lasockiego, doprowadzone do skutku przez Dugosza, str. 377—378. Uniwersytet trwa wiernie przy soborze, str. H78 — 380. — Koni

—

—

r

—

—

—

w

Uniwersytet pyta o rad r. 1448, str. H80— 381. flikt z rzdem Korespondencya w tej materyi, inne wszechnice, str. 382— 38H. Wreszcie w r. 1449 skada uniwersytet krakowski str. 383 — 384. Ocena stanowiska obedyency nowemu papieowi, str. 385 H87.

—

—

r

uniwersytetu podczas

soboru,

str.

kulturalne bazylejskiego soboru,

Rozdzia

III.

Wewntrzne

str.

387

— — — 388. —

dzieje uniwersytetu

od zgonu Jagiey do mierci Olen>ckiego

Wadysaw Warneczyk

Niektóre

wpywy

388 — 393.

w

latach

....

str.

394—443.

394—396. 397—398. Ówczeni medycy, mianowicie: Marcin Król ze Zórawicy, str. 398—400. znaczenie na polu astronomii i matemaJego ycie Zatyki, str. 400—407. Wydzia dekretystów, str. 407-408. Jan Elgot, Strzemdania prace tego wydziau, str. 408—409. piski inni mistrzowie kanonów, str. 409—410. — Jakób, syn ParWydzia kosza, str. 410—412. Niedostatki wydziau, str. 412-413. Ówczeni teoteologiczny, str. 413. Uposaenie, str. 413 — 415. Benedykt Hesse, str. lodzy, przewanie koncyliaryci, str. 415. 415—416. Jakób z Paradya jego wybitna dziaalno, str. Król

— —

Dzieje fakultetów,

str.

—

396.

—

i

jego

matka

Zofia, str.

Wydzia medyczny,

str.

i

—

—

—

i

i

—

— —

—

—

—

i

II

SPIS RZECZY.

XVIII

416—4-19.

— w.

Jan Kanty,

str.

419—422.

—

—

Inni

mistrzowie wy-

dziau, str. 422-424. Jan Dbrówka jego wszechstronne zajcia, Zakres czyta428. Wydzia artystów, str. 428—429. str. 424 i

—

—

—

nych w rednich wiekach autorów, str. 429—432. — Pewne przebyski humanizmu, str. 4H2. — Grzegorz z Sanoka, Jan z Ludziska, Andrzej Grzymaa, str. 432—436. — Nowe katedry i fundacye, str. 436—439. Stworzenie kollegium, zwanego Minus, str. 439—441. znaczenie, str. 441—443. Jego przeznaczenie

—

—

i

Rozdzia

IV.

Zbigniew Olenicki

i

uniwersytet

.

.

str.

444—467.

—

StoZnaczenie kanclerstwa w uniwersytecie, str. 444—447. Trosklimidzy uniwersytetem a Olenickim, str. 447— 448. Konflikta, str. kanclerza o rozwój szkoy, str. 448 450. 450 452. Olenicki popiera swoich kandydatów i cudzoziemców uniwersytecie, str. 452—453. Starcie Zbigniewa z uniwersytetem

—

sunki

wo

—

w w

r.

454

—

—

—

—

— 456. —

— 454. —

Husytyzm w murach uniwersytetu, str. Objawy husytyzmu w drugiej wierci pitnastego wieku,

1450, str. 453

—

Mistrz Andrzej Gaka w Wielkopolsce, str. 454—458. Jego ycie, jego doktryna, str. 458—459. Dobczyna, str. 458. Gaka si niemi przejmuje, str. Doktryny Wiklefa, str. 459 — 460. Prze460-462. Olenicki przeciw niemu wystpuje, str. 462. Burzliwy epizod bez doniosych bieg tej sprawy, str. 462 —463. Zbigniew Olenicki w ostatnich latach nastpstw, str. 463 — 465. ycia zaznacza rozmaitemi zarzdzeniami yczliwo dla uniwersytetu, str. 465—467.

szczególnie

—

—

z

—

—

—

—

—

sw

-o—$g^-

WSTP.

Kazimierz Wielki i

zaoenie Uniwersytetu

w

Krakowie.

—

—

Powstanie pierwszych uniwersytetów. Pary i Bolonia. Karol Kultura ówczesnych IV i zaoenie uniwersytetu w Pradze. Czech. Charakterystyka Kazimierza Wielkiego. Wpywy gier i Czech. Otoczenie Kazimierza i jego pomocnicy. — Skotnicki, Strzelecki. — Dotychczasowe szkoy. Powody zaoenia uniZachody powzite w tym wersytetu. — Kroki wstpne. Urban V. Porednicy: Jan z Buska, Janko z Czarnkocelu w Avignon'ie. Plan fundacji na Kawa. Korespondencya z Avignon'em. mierzu i pobudki tego pomysu. Rok 13G4 i zaoenie uniwersytetu Waciwoci i odrbnoci w Krakowie. Dokument erekcyjny. Kazimierzowskiej fundacyi.— Zastrzeenia papieskie. — Rozmieszczenie i ycie Kazimierzowskiej szkol) — Rzeczywisto wobec miaych

—

—

W-

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

-

.

króla

zamysów.

Po roku tysicznym, millennium Chrzeciastwa, rego wyczekiwano

z

niepokojem

i

któ-

trwog, jakby ono miao

sprowadzi koniec wiata sd ostateczny, odya ludzko nowe nowem yciem, ttna jej zabiy silniej, bo czua, i

nowe rozwoje daleka przed ni si

walki,

czekaj,

e e przyszo niejasna, lecz

roztwiera,

któr naley zmierzy pod-

j

niesionem czoem. Jaki wiey powiew przelecia nad ludmi, pokrzepi myli i uczucia, przyda umysom jdrnoci i hartu. Po wiekach pessymizmu i ponuroci, rozwidnio si nieco na wiecie, nowa nadzieja wstpia w serca, i jakie Sursum zabrzmiao jako haso przyszoci. Miay te

rednie wieki, jak

kada epoka

ludzkoci, swe przy1*

WSTP.

pywy

odpywy, falowania myli uczucia, miay swe zamierania. Odrodzeniem by wiek Karola Wielkiego, kiedy na dworze tego monarchy skupiy si rónorodne siy talenta promieniay na zewntrz, odrodzenie przyniós wiek jedenasty. Nie naley przez to wyraenie rozumie wskrzeszenia zamarej staroytnoci ze wiatem jej myli uczu; wiek jedenasty niewtpliwie czyta autorów klasycznych wicej ni nastpne; kiedy w nastpnym wieku obojtno powoli osadza na nich zaczyna i

odrodzenia

i

i

i

i

i

ple

zapomnienia, Jan ze Salisbury

z

równ

aoci

o tern

Rotterdamu w wieku XVI-tym. Ale przez odrodzenie jedenastego wieku rozumiemy raczej wielki rozkwit redniowiecznej myli na polu spekulacyi religijnej, miay tej myli polot, który si wznosi do najwyszych zagadnie ludzkoci, aby w nastpnych wiekach nieco i zaskorupie w wyobionych kolejach scholastyki. Energia pokole tego wieku dosiga myl wyyn, ta sama energia pcha je na wschód, na pierwsz krucyat, która prowadzi ludzi na grób Zbawiciela, a zarazem otwiera przed ich oczyma cuda dziwy dalekiego wschodu. roku 1079 rodzi si w Bretanii pod Nantes mody chopiec, który si sta rzeczywistym ojcem i twórc redniowiecznej teologii. Metoda badania, któr on zastosowa, miaa si sta waciwoci wszelkiej pracy ducha nastpnych wieków udzieli si wielkim szkoom, które w kocu XII-go wieku zaczy si tworzy. Do dwóch przewanych potg, które poruszay wiatem rednich wieków, do imperium i sacerdotlum miao wtedy przyby studium - - uniwersytet, nieomal jako sia równorzdna, aby w nastpnych wiekach obok cesarstwa i kocioa wpywielorako na losy myli ludzkiej wogóle losy ludzkoci. Najstarsze dwa uniwersytety powstaj w romaskich krajach, pierwszy w pónocnych Woszech, drugi w stolicy Francyi. Nie bdziemy tu mówili o ich pocztmówi, jak Erazm

z

ste

i

W

i

wa

kach.

i

Obydwa

miasta,

naukowemi, które

ju

Pary, byy ogniskami dawna skupiay wielk ilo

Bolonia

od

i

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

uczonych

uczniów. Ale bujny ten ruch

i

dotd ujty

w adn

regu,

w aden

naukowy

nie

by

ustrój korporacyjny,

któryby do powagi mistrzów dodawa powag instytucyi. ostatnich dopiero trzydziestu latach dwunastego wieku

W

przyniós wiatu zachodniemu now w drugiej poowie rednich wieków tak ogromnie zawaya na rozwoju ludzkoci. Bolonii kwity przedewszystkiem studya prawnicze nowa szkoa miaa si sta ogniskiem bada i docieka i ju dawniej ze swych teow tym kierunku, Pary proces ten

potg,

si odby

Universitas

i

1

która

W

syn

w

zakrelogów, teraz powstaa tu instytucya, która sie teologicznym staa si powag, nieomal rywalizujc z

orzeczeniami

Dwa

stolicy

te najstarsze

witej

uniwersytety

i

dekretami

rem duszych rozwojów, powstay bez mody jako

co zupenie nowego. Poniewa

zacya poszy

w

soborów.

byy wykwitem

innych kierunkach,

pewnia swoim scholarom wielki szkoy, gdy tymczasem Pary gistrów wadz

ustrój ich

poniewa

i

wytwo-

wzorów

i

organi-

i

Bolonia za-

wpyw

na kierownictwo czyli maprzewan, przeto do i rónicy naukowych kierunków przybya jeszcze rónica

zoy

ustroju

w wyczn

wytwarzajca dwa

rce mistrzów

typy, które

miay si sta

pro-

totypami dla wszelkich póniejszych fundacyi. Miaa wic Europa w trzynastym wieku

dwa rodowiska naukowe, do których modziecy dni wiedzy cignli z najdalszych okolic, aby myl swoj wywiczy lub wdroy w karby redniowiecznego badania. Byy to dwa wielkie emporya nauki europejskiej, dwa wiata, do których zewszd zbiegaa si modzie 1 ). Nazwa ich Studium generale nie oznacza bynajmniej poczenia wszystkich nauk w jednej i tej samej szkole, lecz znaczy to, ognisko nauki stoi otworem dla wszystkich, nie tylko miejscowych scholarów; druga nazwa, universitas oznacza

e

korporacy jednostek poczonych jednym ustrojem, ')

a

wic

Denifle. Die Universitaten der Mittelalters, Berlin 1885, str. 747.

WSTP. unhrersitas

scholarzy lub magistrów

i

wyrazu

scholarzy;

tego pierwotnie nigdy bez dodatku nie uywano. Skoro raz haso byo danem, ruch nie da si ogra-

niczy na tych dwóch centrach, które przodoway innym trzynastym wieku zaraz poznaczeniem. czasem wstao kilka uniwersytetów we Woszech, pod wpywem na wzór Bolonii, we Francyi wyrosy w tym samym czasie studya generalne w Orleans i Angers '), Cesarz Fryderyk II zakada uniwersytet w Neapolu, Innocenty IV w r. 1244 lub 1245 daje pocztek uniwersytetowi in Curia Romana. Hiszpania Portugalia poszy za przykadem powiat romaski w XIII wieku bratymczych ludów, tak,

W

i

i

i

i

e

wcignitym by ju w ruch nowy zbiera jego owoce. Tymczasem za wschód drzema jeszcze w pomroku dodugo nie umia si zdoby na krok statychczasowym nowczy postpu. Co si rwao do nauki wyszej, do wiai

i

musiao dalek Do Parya zapozna z nowemi naukami zajmujcemi umysy, za Renem ta

silniejszego,

pywa

de

wdrówk

te pragnienia.

wiedzy,

które

w

kraju

Bolonii

i

na zachód oku-

zdano, aby si

nowemi zagadnieniami

i

i

zbyt

za Alpami szukano ró-

skpo

jeszcze

sczyy.

musiao niepolednio utrudnia te wdrówki si te w wielkiej czci tómaczy, e kiedy wschód poszed za ruchem zachodu, pierwsze kroki w tym kierunku zrobiono na jego kracach, a nie w krainach blizko Francyi pooonych, gdzie potrzeba posiadania nowego studium wedug nowego zakroju nie tak bardzo dotkliwie czu si dawaa. Oddalenie

i

pielgrzymki. Tern

Kiedy

w

r.

1347

papie

wydawa dokument

funda-

cyjny dla pierwszego uniwersytetu na wschodzie, istniao *) Stare uniwersytety angielskie, Oxford zaoony moe w dwunastym, Cambridge w trzynastym wieku, pozostawiamy na uboczu; bo te uniwersytety rozwijay si odrbnie i dla wschodu mniejsze

oczywicie miay znaczenie.

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W. juz

we Woszech

przez

duszy

7

lub przemijajcy lat sze-

reg szesnacie uniwersytetów, po za Itali pitnacie. Krok wic Karola IV by spónionym, lecz mimo tego nie mniej doniosym. Wybra on Prag aby swoje królestwo uwietni fundacy która miaa sta si przystani nauki dla ,

,

caego wschodu. Dwa najstarsze uniwersytety, Pary i Bobyy wytworami samodzielnemu spontaneicznemi. Póniejsze stuclya miay w nich wzory gotowe. Karol IV waha si nie móg w wyborze prototypu dla swojej fundacyi. By on przejty cywilizacy francusk, sam na studyach w Paryu kiedy bawi; teologiczne zagadnienia miay zawsze dla niego urok szczególny. To te nie dzilonia

,

e

wimy si,

pierwszy wschodnio-europejski uniwersytet

urzdzony zosta na

by

Karol IV

mod

Parya. pierwszym ksiciem wschodu

,

który

wadzcy upraw nauki uwaa za obowizek Rola w Czechach bya zreszt przygotowana dla nowego posiewu. Kultura niemiecka w tej epoce miaa bowiem ziemskiego

swój punkt

cikoci

na tym dalekim wschodzie.

1

).

Zycie

w

samej Pradze i po za Prag byo wtedy oywione i uatwiao niezmiernie górne zamysy monarchy. Obok niego sta znakomity kanclerz Jan z Neumarkt na

umysowe

Szlzku, czowiek ruchliwy i popierajcy wszelkie denia ku postpowi, wykwintny na swój wiek stylista, tak, jego kancelarya przygotowywuje grunt pod dziaania póroku 1350 pojawia si w Praniejszych humanistów. dze sawny marzyciel i trybun rzymski Cola di Rienzo, z wielkim Petrark zamienia Karol IV listy, piewak Laury zjawia si na dworze cesarskim w Pradze w 1356-tym roku i utwierdza tu stare, zawizuje nowe stosunki. Jakie promienie woskiej kultury wdzieraj si z tymi ludmi w ycie duchowe pónocy. Szerzy si te teraz w Czechach zakon Augustyanów, który w ywszym ruchu umysów od XIIIgo wieku poczwszy niepoledni odgry-

e

W

J )

Burdach

,

Von

Mittelalter zur

Reformation

(1893) str. 23

i

nast.

WSTP.

8

wa

rol. Wielka posta

w.

w

Augustyna

XIVtym wieku

zaczyna wywiera ogromny urok na umysy; Petrarka zapoznaje si z jego pismami w Paryu i daje si owaZakon nowy, zaoony w trzynastym ich czarem. we Woszech i Francyi i niebawem dozakwita wieku stpi wielkiego wpywu na uniwersytetach w Paryu, Niemczech rozszerza si Toulouse, Padwie i Bolonii. pónocno wschodnich kremianowicie na wschodnich sach, w Czechach pojawi si ju w XIII wieku. Ale dopiero za Karola IV nowe stowarzyszenie zakonne doznao tu wielkiego rozkwitu i silnego poparcia; cesarz Karol IV ludzie z jego otoczenia, mianowicie sam kanclerz Jan i z Neumarkt przyczyniaj si stanowczo do jego rozkrze-

dn

W

-

i

zakadaj coraz to nowe domy zakonne. Panuje duch przypominajcy ary zapay wielkiego witego Afrykaskiego, pojawiaj si pewne zapdy, aby myl wienia, tu

i

ludzk wyzwoli stycznej i

i

przystani

tradycyjnych kolei spekulacyi schola-

na nowe i ywsze tory. Wykwitem najwybitniejsz tego ducha sta si sawny

klasztor S. Spirito

powsta

z

popchn

we

Florencyi.

tu rodzaj akademii,

w

W

której

murach zakonnych

w tonie

potocznych

platoskich dyalogów dysputowano o najwyszych zagafilozofii i teologii, które wspóczesna nauka uniwersytetów wdraaa przewanie w utarte i suche formuki. Luigi de' Marsigli by najznakomitszym teologiem tego towarzystwa, wpywy jego wyrobiy sawnego Coluccio dei Salutati, który by notaryuszem Urbana V w Aviwiedz i znaczeniem jako gnonie a potem zajania kwiaty dugoletni kanclerz Florencyi (-j- 1406). Ale to poudnia; my tymczasem cofn si musimy na pónoc, w pene rednie wieki i szuka tu szlaków, któremi myl ludzka mniej rozgonie i mniej spiesznie posuwaa si

dnieniach

sw

s

naprzód.

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

W Polsce za panowania Wadysawa okietka, troska ugruntowanie pastwa, bytu i wadzy tak dalece bya prdy naglc, tak bardzo zaprztaa wszelkie energie, o

e

myli wielkowiatowe nie mogy tu si przedosta, e trudno byo marzy o kulturze wyszej w obec zada ciszych przeciajcych bytu. Nastpca jego syn Kazimierz, zwany Wielkim otrzyma wstpujc na tron pai

i

i

stwo ju silniej utwierdzone, a zdolnoci wrodzone i wielka na obce wzory i wpywy wraliwo podniecay go do czynów, do popierania wszystkiego, co mogo przynie postp i zapewni rozwój pomylny spoeczestwa. »W dziejach kadego narodu spotykamy, mówi Szajnocha 1 ), wielkie postacie historyczne, których genealogii moralnej, pokrewiestwa z poprzedniem i nastpnem pokoleniem dostrzedz nie mona. Tak w czci niewytómaczon postaci jest nasz Kazimierz Wielki «.

„manu et animo ferox" jak si Dugosz wyraa, po dzielnym okietku o »heroicznej« duszy, wnosi Po

ojcu

on na tron tyle zasobów i waciwoci nowych, takiego ducha rwcego si do postpu na wszystkich polach, midzy panowaniem redniowiecznego okietka a temi rzdami syna wielki jaki przeom dostrzedz si daje. Przedsibiorczy modzieniec zrywa si na tak ogromne kroki, do jakich przeszo nie przywyka, za którymi wspóczeni nie mog. przeszoci, ani spoeczestwem samem on wytomaczy si nie da. Klucza zagadki potrzeba nam szuka w gbiach jego duszy, bogato wyposaonej, wraliwej na wszelkie wpywy ocienne. Jest w nim pewna mikko, odrbna od hartownoci i rubasznoci redniowiecznych ksit. Szuka pokoju nie gnu-

e

wydy

nego, lecz

w

T

penego bogosawiestw, cae jego panowanie

i dzie pokojowych. Jaki pocig do pikna, wykwintnoci i wystawnoci wyrónia go stanowczo od poprzedników. Objawia si to

jest

skutek tego szeregiem traktatów

J )

Wiek Kazimierza

Wielkiego.

WSTP.

1

w jego wystpach królewskich, wród których splendorem otacza si lubi, w jego ucztach, przy których uwaa na napojów (non exigua Uli cura fuit, quid dobór potraw esset quid quoque biberet, Dugosz Hist. Pol. III, 326), a mianowicie w tych budowach przelicznych, któremi pokrywa pikne ksztaty 1 ). kraj cay, dbajc zawsze o ich trwao Dla zachodu, który mu w pierwszym rzdzie jako wiat niemiecki si przedstawia ma yczliwo, która prawie graniczy ze saboci, okupywan ustpstwami 2 ); dla indywidualnoci ma szacunek prawie nowoczesny, który pochodzenia, lecz przedemu w czowieku nie rodu wszystkiem zalet osobistych szuka kae 3 ). i

i

i

Krewko niezmierna zmysowa dopeniaa bujno tej bogatej natury

i

W

dziesprowadzaa j nieraz na manowce. s strony pikne rzewne, wielkie

jach serca wielkiego króla

i

przywizanie do matki Jadwigi, pochowanej w Starym Sczu; pami pierwszej ony, Anny Gedyminównej, serdeczne uczucie dla Magorzaty Bawarskiej, siostry Karola IV, która mu w przededniu niemal lubu mierci wydart zostaa 4 ). Ale s obdy, które wiadcz o niepoi

wcigliwoci

i

o tern,

nad innymi, nie

e

wielki król, który

mia panowa

umia panowa nad sob. Dugosz pi-

tnuje te wybryki ostremi wyrazami.

Doprowadziy one do

zbrodniczego utopienia wikarego katedralnego krakowskiego Marcina Baryczki, prowadziy do star ze stolic apostol-

sk

duchowiestwem krajowem. Pewien duch

i

*)

Dugosz

Liber Benef.

cocto nobilitavit latere.

mensam regiam Dugosz Hist. Pol.

tia regali 2 )

ciali

)

peritos

Dugosz et

fuissent,

I,

592: splendidis pro magnificen-

ferculis et poculis ornat. III,

262: nationes...

proseuebatur benivolentia 3

universum regnum Poloniae

532:

I,

Por. ibid.

et

singulari

illos

etiamsi

Almanni

sortis

proseuebatur

quos

sciebat...

humilis

et

)

quas spe-

Por. Caro, Geschichte Polens

m

favore... neglectis

II.

232

i

aliua parte

obscurae originis

que nobilibus. 4

ae,

praerogaliva.

Ibid. p. h2b: clericos...

excellentes,

opozycyi,

307.

praeterilis-

11

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

który w koach Kazimierzowskich panowa, objawia si w postpowaniu Jana Suchy wilka, póniejszego arcybiskupa

Gnienieskiego; z okazyi jego mierci zaznacza Janko z Czarnkowa (cap. 58), ze dygnitarz ten wieckich protegowa, duchownych czsto wizi „ribaldos et neguam appellando".

Dugosz jednak mimo tych zastrzee nie szczdzi pochwa królowi, który wedug niego posiad: summa ci-

moe

niczem trafniej nie maluje tej wyjtkowej, wyprzedzajcej wiek postaci, odrodzi si ogromnie od ojca to nie jak sowami, tylko w zem tego sowa znaczeniu: Animus enim suus a patrio plurimum degenerans. Wystpuje on przed nami ze znamionami peni rozwoju, jakie nosz niekiedy na sobie ostatni z rodu, a zarazem widoczne w nim pewne zapowiedzie przesanki nowej jutrzenki odrodzenia, które zginy w mroku nastpnych pojawiy si za wczenie vilitas,

szczyt kultury

i

cywilizacyi, a

e

i

i

i

czasów.

Wpywami

ociennemi i wielk wraliwoci chwytnoci jego natury da si wiele w jego postaci wytomaczy. Przypado mu w udziale królestwo, które od poudnia stykao si z Wgrami, od zachodu ssiadowao z Czesk kultur. Wgry pod panowaniem Andegaweczyków od r. 1308 zetknli si przez rodzin królewsk wszystkiemi prdami, które wtedy z ca cywilizacy poruszay poudniem a przez to porednictwo o pónoc sztuka potrca zaczy. Rzemioso woskie, a nawet znajdoway tu teraz przysta opiek 1 ); równoczenie i

i

i

i

jaki powiew neapolitaski mikczy tu szorstkoci i rubasznoci dawniejsze, a moe nieraz twarde obyczaje, zagnieda na tym dworze pewn wykwintno i przepych, któremi Karol Robert jedna sobie umysy wgieri

*) Sokoowski: Nieznany dar królowej Jadwigi dla katedry na Wawelu. Kraków 1891, str. 5,

2

WSTP.

1

a zarazem pewn luno obyczajow, magnatów bywa darem Danaów zarówno modych jak starzejcych si cywilizacyi. A z tego otoczenia miay pa pierwsze ziarna zepsucia w dusz pierwsze wpywy modzieczego Kazimierza. Siostra jego Elbieta, posza x

skich

),

która

i

w

1320 za króla wgierskiego Karola Roberta. Mody duo na jej dworze przebywa i tu zawiza romans z córk Felicyana Zacha, który nalea do przer.

Kazimierz

W

skutek tego rozeciwników andegaweskiej dynastyi. graa si na dworze królewskim scena, przypominajca groz zbrodnie neapolitaskie lub dramaty rodzinne od-

Rozjuszony o

rodzenia.

niesaw

córki

ojciec

wpad

do

jadalni królewskiej rodziny, królowej Elbiecie, podejrzanej

poredniczenie w miostkach, odrba cztery palce, zrba prawie nauczycieli królewskich dzieci. Dziao si to w r. 1330. Podobno król Kazimierz póniej ofiarom gniewu królewskiego otworzy gocinne wrota Polski, gdzie tumnie szukali schronienia przed zemst wasnego wadzcy. wpywy zmikczyy z pewnoci pod Takie wraenia wielu wzgldami syna okietkowego dusz. Jeeli animu-

o

i

szem wojennym si

nie odznacza, a trudy

wojenne

tra-

ugodno wypyny niezawodnie w czci z mikkich wpywów wrae Ale z drugiej strony niejedna zdrowa myl modoci niejedno urodzajne ziarno mogo pa z tej strony w-

ktatami

zaegnywa,

to ten

kwietyzm

i

ta

i

2

).

i

w dusz modego

gierskiej

królewicza.

W

Karolu Rober-

pozna on monarch, który na wszelki sposób stara si o podniesienie podwadnego mu kraju, kultura tego dworu rozbudzia w nim niewtpliwie pragnienia cywilizacyjne umysowe, które go nastpnie do bogich zamiadziaa podniecay. Siostra Elbieta, cho pitnorów wana przez historyków, musiaa by osob nie zwykej cie

i

i

Huber, Geschichte Oesterreichs T. II, sir. 201. Kazimierz uywa póniej wgierskiego krawca Stefana. Por. Monum.: Med. Aevi IV, 1, 190. *)

2

)

13

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

miary

zdoln

*),

nie

tylko

kronikarze pomawiaj, ale

nywaa

i

na które nieraz

i

nierzdów, o które j zoliwi rzdów, które sama wykoi

wpywaa

stanowczo.

Nad Czechami tymczasem panowaa równie Mówilimy ju o

zacho-

dnia dynastya Luxemburczyków.

kultu-

rze ówczesnej tego kraju, która za Karola IV wybitnie

si

znalaza ostatni i najwietniejszy swój wyraz w zaoeniu uniwersytetu prazkiego. Kazimierz odbiera wic i z tej strony rozmaite bodce i wraenia, mia w blizkiem ssiedztwie wzory podniecajce do naladowania i tego godne. Na wiosn roku 1356 by on osobicie w Pradze i móg tu si przypatrzy zamiarom i dzieom Karola Czwartego. Pod wpywem prazkich sprozapewne Kazimierz Wielki do wadzi zaoonego przez

podniosa

i

wrae

miasta

siebie

Kamierza Augustyanów

e

z

Czech,

przeko-

w

Pradze yciodajnym ywioem kocioa i kultury. Druga fundacya w Olkuszu zawdziczaa równie Kazimierzowi swoje powstanie 2 ). Zaoenie i zabudowanie miasta Kamierza jest prawie wiernem odbiciem prac Karola IV-go, który Nowemu Miastu prazkiemu da pocztek, a pierwotnie i nazw w roku 1348 3 ). Z Czech przychodziy zapewne do Kazimierza podniety do dziaania w prawodawczym kierunku. Karol stara si pastwu swojemu zabezpieczy spokój i prawny porzdek, walczy z mcicielami tego pokoju, z rycerstwem rozbójniczem czyhaj cem na dostatki i mienie wdrownych kupców, kodyfikacy now usiowa wprowadzi wszdzie

nawszy si,

ad

i

porzdek 4

byli

).

To te byo jak wiadomo jedn

z

pier-

Szajnocha prawie instynktow ma dla niej sabo. Dugosz. Liber Benef. III. 470: Casimirus Secundus Poloniae rex fundata civitate Casimiria vastitatem ejus et infreuentiam sacris saltem templis et locis impleturus, monasterium fratrum eremitarum sub regua 13. Augustini a. d. 1363 funda t novumque ordinem fratribus ex Praga accersitis fundat. Cf. ibid. 472. 3 Palacky, Geschiohte v. Bóhmen, III, 304. 4 Palacky, Geschiohte von Bóhmen III, 338. *)

3

)

)

)

u

WSTP.

wszych gównych trosk króla polskiego. A opatrzno zrzdzia, w tern bogosawionem dziele pokoju znalaz obok siebie w kraju poparcie i dzielnych w pracy pomocników. To te obok nici, na których ledzilimy wpyw obcy na rzdy i dziaanie Kazimierza, równorzdnie trzeba uwzgldni natchnienia miejscowe, pochodzce od ludzi i

e

z

jego otoczenia.

wysuwa si posta Jarosawa ten wychowany we Woszech dostpi w Bolonii godnoci syndyka uniwersytetu ztd wyniós swoje prawnicze wyksztacenie. Spowodowa on

Na pierwszy tu Bogoryi Skotnickiego.

M

plan

x

i

)

w r. 1321 secessy boloskich do Jmoli. Przyszo wtedy do gwatownego miastem; pewien modzieniec sporu midzy uczniami

jako dygnitarz uniwersytetu

scholarów

i

pochodzcy

bolosk

i

dopuci si cudoóztwa z mieszczk zosta za to przez wadze miejskie stracony. z Anglii

Jarosaw Skotnicki jako syndyk wyda w odpowiedzi na pozosta ze scholarami poza to haso opuszczenia miasta im dano satysfakcy za gwat speniony. Na Boloni, paskorzebie przechowanej w Museo Civico tego miasta widnieje dotd posta Jarosawa obok innych zwierzchników uniwersytetu. Póniej w kraju w skutek swego wywanych dostpi ksztacenia wielki osign on wpyw dostojestw. Magnus consiliis, wielkim w radzie nazywa i

a

i

go Janko z Czarnkowa, U niego w owiczu bawi król na kilka tygodni przed zjazdem wilickim w r. 1347, on jeden w prologu statutu wielkopolskiego szczególnie z imienia jest nazwany jako doradzca prawodawczych zamiarów Jako arcybiskup gnienieski rozwiswego monarchy 2 Jarosaw w ustawodawstwie kocioa polskiego podobn czynno przy synodyku z r. 1357, jak król w sferze stosunków pastwa, przy swych ziemskich statutach. Kon-

n

).

*) Nie rektora, jak twierdzi Janko z Czarnkowa; w spisie rektorów boloskich go nie ma. 2 Helcel w Starodawne prawa polskiego pomniki I. CCXXI. )

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

15

stytucye ecclesiarum Poloniae ustanowiono na

w

dzie

uchwa

odbytym

Kaliszu

ogoszono

i

je

z

tym synoprzydaniem

poprzednich synodów.

Jarosaw Skotnicki odgrywa obok Kazimierza podo-

bn

arcybiskup prazki Ernest

rol, jak

z

Pardubic obok 1349 r.

odby take w synod prowincyonalny spowodowa zbiór ustaw nych, majcych wówczas moc obowizujc. Karola IV;

dzielny pasterz

ten

i

kociel-

Siostrzecem arcybiskupa Jarosawa by Jan StrzeSuchywilk. Swój doktorat dekretów przywióz on niewtpliwie take z Bolonii. kraju z koleji róne piastowa urzdy, kocielne i wieckie, znajdowa si przy królu przed sawnym zjazdem wilickim z r. 1347. Przelotnie, w r. 1350, potem przez czas duszy od r. 1357 do r. 1373 by on kanclerzem krakowskim, a jako taki podniós niewtpliwie znaczenie tej kancelaryi, jej nastrój lecki,

W

i

donioso. Obok niego za pracowa jako podkanclerzy

w

latach 1363

— 1370

Janko

z

Czarnkowa, wybitny

ryk, zaufany wielkiego króla powiernik

i

duchownego swego charakteru, który go

doradzca.

histo-

Mimo

w

póniejszych na arcybiskupstwo

ju po mierci Kazimierza, gnienieskie wprowadzi, odznacza si Strzelecki pewnym nastrojem prawie wrogim dla duchowiestwa, a Helcel przypuszcza, e niektóre artykuy w statutach króla zawarte, mniej sprzyjajce interesom i przewadze kleru czasach,

wpywowi

ma

przypisa naley. U króla mia on bowiem znaczenie ogromne regem s^tis consiliis regere videbatur, jak si Janko z Czarnkowa (c. 58) wyraa.

W

kadym

tur

i

tego

—

by to jeden z ludzi, którzy wysz kulzachodu do Polski przenieli i w kraju ugrun-

razie

nauk

towali.

Z tych kó wychodziy niewtpliwie natchnienia nakaniajce króla do przedsiwzicia wielkiego dziea w zakresie wychowania narodu, do utworzenia szkoy, która by stana obok modej, wzrastajcej prazkiej wszechnicy.

16

WSTP.

Nie pokusimy si tutaj o obraz przedstawienie duchowego ycia w Polsce w owych czasach. Przypomnimy tylko, e wychowanie i wyksztacenie opierao si o koció pod skrzydami piecz kocioa znajdowao upraw. Mnoce si szkoy parafialne daway pocztki elementa wyksztacenia; w szkoach katedralnych pracowa nastrój wyszy. Uczono tu sztuk wyzwolonych, t. z. septem artes i

i

i

i

prócz tego

na

wyszym

stopniu ksztacono teologiczn katedraln nazywano niekiedy facultas theologica, a wic tak samo, jak w uniwersytetach. Szkoa jednak taka mimo wyszego swego poziomu zatrzymaa zawsze swoje zacienione, parliberales,

w

a

teologii

i

prawie

tykularne znaczenie,

l

).

Szko

bya dyecezaln

instytucy,

podleg

miejscowemu biskupowi; nie moga si zrówna ani pod wzgldem powagi ani wpywu ze studyami, uznanemi przez wiatowe potgi, uprzywilejowanemi przez Rzym, które te wskutek tego szerokie, wiatowe miay znaczenie. Kazimierz Wielki nie chcia si zadowoli dotychczasowym stanem. Pod jego bokiem istniaa i rozwijaa si szkoa katedralna krakowska, w której obok scholastyka nauczao zapewne kilku nauczycieli. Znamy nawet

Wocha, który w niej dziaa w tych czanim niejaki Arnold de Cancina czy Caucina,

cudzoziemca,

By

sach.

nauczajcy

w

latach 1348

— 1372.

Zastpowa

go niekiedy w tych obowizkach jego nieodstpny towarzysz Amboldo Johannis de Campino a ).

*)

tu

Szkic cywilizacyi polskiej przed Kazimierzem

nieodaowany

Szujski, Opowiadania. T. IV, 293.

wiaka,

wychowania

(1898)

Dzieje

przynioso

i

szkó

w

Polsce

W. rozpocz

— Dzieo Dra Karbow wiekach rednich

duo

cennego materyau. Por. Karbowiak 1. c. 135. Ten Arnold

2 by kgllektorem papiezkim w Polsce. Por. Reg. Avign. T. 149 f. 65 z r. 1362. Sprawozdania z jego kollcktorstwa znajduj sio w Archiw. Vatic. Collectoria vol. 181 i vol. 182. Amboldo wi nada Urban V w r. 1366 za wstawieniem si króla kanonikat gnienieski. Prob królewsk znajdujemy w Regesla Supplicationum (Wat.) T. 43 f. 250 v.: Supplicat )

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

17

Szkoa ta nie moga jednak Kazimierzowi przynie dosy poytku ani chway, nie odpowiadaa jego górnym zamysom ambicyom, które dyy do wiatowego na szerszych, wiatowych oprze si chciay stanowiska podstawach. Zacz wic przemyliwa o zaoeniu stuani

i

i

w Krakowie. Osobista ambicya i przedsibiorczo, która kraj zdobia caym szeregiem budowli, postanowia teraz budowa w krainie ducha. Wpyw ssiedniej Pragi podsyca te zamiary; Kazimierz zamierzy dium generale

w

wietnoci jej dorówna. Przystpiy rady podniety ze Boloczyków, jak arcybiskupa Jarosawa, którzy przejci uniwersyteck nauk poudnia w tym nedouo sio pónocy oddwik tego ycia wywoa chcieli. Odlego ognisk naukowych utwierdzaa od wielkich centrów i

strony

i

w

tej

szkoy

wpyn w wielkiej

wzgld

myli; przecie ten

rze na

praskiej powstanie.

I

nie

w

Kolonii

i

mie-

w

cy-

wilizacy wyszych miastach niemieckiego zachodu wyrosy

S. V. devotus filius vester Kasimirus rex Pol. uatenus Amboldo Johannis de Campino presbytero, familiari continuo commensali Arnoldi de Canoina collectoris et apost. sedis nuncii in Polonie et Ungarie regnis, qui citra XVI annis legendo in artibus scolaribus Sandomirie et Cracovie continuavit in dictis regnis et adhuc servire

non

pronune

desistat ac

in

ambasia

dicti regis existenti,

graciam

fa-

specialem de canonicatu in ecclesia Gnesnensi et prebenda vacante.... dignemini misericorditer providere; non obstante, quod idem Amboldus obLinet eeclesiam parochialem in Laurenezicz dioc. Crac. Urban V nada mu t godno nastpnym aktem (Regesta cientes

Avign. T. 162

que

tibi

f.

Amboldo Johannis de Campino. Volcntts

409):

ita-

qui ut asseritur per sexdecim annos vel circa in artibus in

studio Cracoviensi et alibi legendo

Cancina zrobi testament wat, T. 182

1

f.

— e

w

r.

W pimie

11).

studium

continuasti....

Arnold de

1371 (Rationes collectorum z daty

Kraków

1372 25/X

w

Arch.

zeznawa

(por. tame) winien by pewn sum pienidzy magistro Amboldo canonico gnesnensi notario suo a XVI annis, servienti in negotiis camere apost... racione servicii facti per ipsum Amboldum scolam Cracovie in castro nomine ipsius domini Arnoldi per quin-

on

.

que annos regendo

Abraham Hist.

w

Rzymie

Uniw

.

T. I

scolares. i

Wszystkie

askawie mi

te

dokumenta znalaz

je udzieli.

2

prof.

WSTP.

1

pierwsze uniwersytety pónocy, lecz na kracach cywilizowanych wiata zachodniego, w Pradze, Krakowie i WiePooenie geograficzne i warunki i potrzeby lodniu. fundacye. kalne wywoay w czci wielkie te plany

w

i

Ssiedztwo innowierców na wschodzie wymagao na miejscu gotowych do walki szermierzy. Nic pod tym wzgl-

dem

bardziej charakterystycznego nie znam, jak

list

króla

Ludwika wgierskiego królowej Elbiety wystosowany w r. 1345 do Klemensa VI-go z prob, aby raczy przyczyni si do promowowania Stefana cle Insula z zakonu pimie tern uskarAugustyanów na magistra teologii. aj si monarchowie, e brak im czsto wiatej rady naradach powagi duchownej we wasnych potrzebach i

W

i

i

publicznych (quod peritia doctorum in sacra scientia theologiae

in

ipsorum

et

sentiunt indigere), a

wedug tego samego zewszd

s

regni

eorundem

uskaraj si tym pisma

bdy

consilio

saepe se

bardziej,

e czsto

niewiernych, którymi

T

zwalcza im przychodzi potrzeb teologii i uczonych teologów odczuwano wtedy powszechnie. A teologia królowaa tymczasem jako pani nauk wszystkich w Paryu; na odlegych kracach wiata chciano wic mie wysaców^, przedstawicieli tej krónatchnienia dochodzi tak daleko nie lowej, której rady mogy. Obok tego wpyway tu pobudki bardziej pozyty1

otoczeni

).

i

wnej, ziemskiej natury, szczególnie

w

duszy Kazimierza.

Równie wielk bya bowiem potrzeba uczonych prawników. A cho notaryusze o przywileju cesarskim lub papieskim coraz czciej pojawiali si w kraju, cho w kancelaryi królewskiej pracowali ludzie biegli w prawie i wyrabiali si t prac, zapotrzebowanie prawników byo cigle wielkie. Oni to przecie speniali w tej epoce w wielkiej

dali

czci

ukaspory midzynarodowe, a Kazimierz jako pokojowy l )

zadania dzisiejszej dyplomacyi, zaatwiali

Chartularium univ. Paris.

T. II

s.

I.

p. 570.

i

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

ksi,

19

którego panowanie jest jednym szeregiem

trakta-

tów, jako ssiad Krzyaków, którzy go naraali na tysiczne spory graniczne lub zasadnicze, wicej od innych po-

trzebowa niewtpliwie poparcia prawników musia dba to, aby w jego narodzie nauka prawa znalaza upraw rozszerzenie. Poszed wkrótce za jego przykadem Ludwik wgierski, który w r. 1367 zaoy krótkotrway uniwersytet w Piciu kocioach. Bo wród tych dynastyi wschodnich panuje na tern polu rywalizacya; ksita chc si otacza majestatem nimbusem chway, a uniwersytety maj si do podniei

i

i

chway przyczynia. Uniwersytet praski by dla Kazimierza przykadem bodcem; za nim poszli Habsburgowie Andegaweczycy. Ze grunt w Polsce nie by dostatecznie przygotowanym dla przyjcia myli królewskiej, sienia tej

i

i

pewnem; nie bya ona wykwitem obrobionej roli, lecz kwiatem, który ze miaej gowy Kazimierza wystrzeli nagle i jak póniejsze czasy przekonay, przedwczenie. 1 w myli samej i w jej uksztatowaniu objawia si dziwna rzutko tej osobistoci, która kadc podwaliny pod póto

niejsz wielko wietno gmachu ich ozdobnoci

Polski,

i

cach

i

i

zatyka

myli ju

ju

o

wiey-

na nich sztan-

dary tryumfu.

W

myli zwróci si Kazimierz do stolicy witej, bo zwróci si musia. Od poowy trzynastego wieku utaro si bowiem przekonanie e prawo zakadania nowych uniwersytetów nie przysuguje

celu

urzeczywistnienia

bezwzgldnie czy

przeciwnie

swej

e

miastu jakiemu czy ksiciu, tego rodzaju iundacyi naley na papiea ju to cesarza. to

zatwierdzenie

do prerogatyw

ju

to

Wpyn

e

pogld, znamieniem istotnem uniwersytetu jest nadawanie stopni, któreby uprawniay do nauczania w caym to

wiecie,

pocigay

za

sob

sarstwo.

Przystpoway do

ubiue

ius

uniwersalne prawo uniwersalne owych wieków

mogy

rodzaju

t.

j.

docendi, a

tylko

e

albo papiestwo albo

tego inne

tego

nada potgi ce-

wzgldy. Uniwersytet 2*

WSTP.

20

redniowieczny by instytucy przewanie duchown; duchowni tu uczyli, wród scholarów przew aali ksia przyr

i

duchowne przywiecay w teologii w prawie 1 Caemu temu gronu duchownych póduchownych scholarów moga jedynie ingerencya papiea magistrów pracy tej przywileje; papie zapewni warunki pracy dygnitarzy rezydencyi kocielnych od bra zauwalnia konn, papie wytwarza dla magistrów rodki warunki szli

ksia,

cele

r

i

i

i

).

i

i

i

7

i

nadawanie uniwersytetowi jego czonkom beneficyów kocielnych. Ta interwencya papieska moga w zasadzie nie wydawa si niezbdn; praktyka zrobia od pocztku czternastego wieku staa j tak konieczn, si ona zasadniczym warunkiem powstania nowego studyum. Inicyatyw a przy zakadaniu tych ognisk nauki wychodzia albo od miast, albo od wieckich lub duchownych ksit. Dwa pierwsze uniwersytety na wschodzie, Praga Kraków, zawdziczay swoje istnienie zamiarom podniosych monarchów. Kiedy Kazimierz przedsibra zaoenie wielkiej szkoy narodowej, szed on w lady Luksenburginnych wspaniaomylnych monarchów. skiego Karola Alfons VIII kastylijski w trzynastym wieku stworzy takie studyum w Palencia, krótko po nim sawny cesarz Frydryk II otwiera wielk szko w Neapolu. Wyraono przypuszczenie, ten ostatni wzór natchn przedewszystkiem umys polskiego króla. Przypuszczenie to jednak istnienia przez

i

e

r

i

i

e

w

obec bliszych wzorów

*)

hitltniss -')

mao ma prawdopodobiestwa

2 ).

Bezold: die altesten deutschen Univer. in ihrem Ver-

Por.

v.

zum

Staat

Lisi

erekcyjny

w

Hist. Zeitsohrift N. F.

cesarza Frydryka

M

S.

MO/ML

— Breholles

(Huillard

Hi-

mato ma szczegóów pokrewnych z póniejszym dokumentem Kazimierzowmieszkania dla skim. Chyba w tern jest niejakie podobiestwo, studentów ma taksowa dwóch cives na spók z dwoma scholacesarz podobnie jak Kazimierz oznaczy zamyla ludzi, rami u których by scholarze zacigali poyczki. Ale podobne rozporz-

storia diplomatioa Friderici Secundi,

Pary

1852 P.

e

II,

i

e

450)

21

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

Dugosz w ksidze dziewitej, zaznaczywszy mier wstpienie na stolic apostolsk papiea Innocentego VI Urbana V, który wybrany zosta 28 wrzenia r. 1362, zaraz potem zapisuje myl króla Kazimierza zaoenia unii

w

Cashnirus rex iinwersitatem studii generalis... funda/re coepit 1 ). Umieszcza to jeszcze w opowiadaniu o roku 1361, ale przytacza same szczegóy odnowersytetu

Polsce...

szce si do roku 1362. Dat t, powtórzon przez Mieprzedchowit innych, nowsi badacze uwaali za potwierarchiwalne odkrycia jednak nowsze a wczesn; dziy w zupenoci prawdomówno redniowiecznego dzie-

bdn

i

i

jopisarza.

e

Kazimierz w r. 1362 Pewnym jest dzisiaj fakt, poczyni pierwsze zapewne kroki zmierzajce do wprokrólewskiej myli. Zawadzenia w ycie wielkiej swej siad wtedy na stolicy papieskiej Urban V, wybrany 28-go wrzenia, koronowany 6-go listopada r. 1362. Znakomity ten papie by czonkiem uczonego zakonu Benedyktynów; przed swoim wyborem naucza kanonicznego prawa w Montpellier Avignon. Synny klasztor w Monte Cassino odnowi i ducha nowego wla w swoje zgromadzenie. To te jako papie nie przesta on szczególn pieczoowitoci otacza ycia umysowego, imi jego zapisao si na kartach dziejów jako wielkiego opiekuna nauki, a w szczególnoci uniwersytetów. Nada on przywileje uniwersytei

i

w

towi zie,

odnowi podupady uniwersytet w Piask wszechnic w Cahors, zajmowa si

Montpellier,

popar

sw

wspominaj, do tysica scholarów po rozmaitych szkoach na swój koszt utrzymywa -). Kazimierz Wielki móg wic

troskliwie ubogiemi studentami, a biografowie jego

e

maj

dzenia

i

inne uniwersytet}'; pismo Karola

w

II

Neapolitaskiego

1302 (Fournier, Les statuts et les privileges des universites francaises II, 305) ustanawia, aby kupiec wybrany przez dla

Avignon'u

r.

scholarów zaopatrywa ich ») 2 )

320, 351

Hist. Pol.

Denifle,

— 6,

III,

die

w

razie potrzeby

w

pienidze.

281.

Entstehung der Universitaten

365. Pastor, Geschichte der

Papste 1,81.

I,

str.

308, 309,

WSTP.

22

w

gowy Chrzeciastwa znale

osobie

rzecznika

i

opie-

dnoci pragnie. w tych czasach

kuna gorcego swych

i

podniós si

do znaczenia powagi ogniska umysowego ycia, promieniejcego na ca Europ, jak Pary. Bologna i Oxford. Papiee, jak Jan XXII, Benedykt XII, Klemens VI a wreszcie Urban V popierali tam nauk, szkoy, podnosili ozdobno miasta, wzbogacali ogromn bibliotek; prawo szczególnie zakwito w tamtejszym uniwersytecie, który rywalizowa pod Avis,'non

i

tym wzgldem z uniwersytetami w Orleans Toulouse torowano drogi Przygotowano tu grunt pod odrodzenie kierunków. dla nowych ducha ludzkiego Kazimierz Wielki mia oczywicie ze stolic papiesk roku 1337 posa tam w Avignonie czste stosunki. l

i

).

i

W

wród sporów

Krzyakami

z

poselstwo, któremu przewo-

2 Nastpca tego Piotr sprawowaniu poselstwa w AvignoFalkowski umar przy latach póniejszych przewijaj si przed naszemi nie.

dzi Jan

krakowski

Grot, biskup

).

W

oczami rozmaici ludzie, którzy

w

stawiali interesa polskiego króla

stolicy papieskiej przed-

popierali

i

ich

zaatwie-

w

nastpnych czasach polskich przy prokurator spraw wysannik królewski kuryi apostolskiej Jan z Buska. By on ju na dworze

Przebywa tam okoo

nie.

r.

1360

i

i

Innocentego VI-go, a wic bawi w Avignonie ju przed kocem roku 1362. Osobisto ta zkdind mao jest znana. pracowa dawniej w kancelaryi królewWiemy tylko,

e

ju w

skiej;

w

r.

taryuszem x )

55

i

nazwanym

1358

maiestatis

1346 wystpuje tu jako scriptor curiae

r.

4 ),

w

Burdach,

1359

r.

aulae

5 ).

W

Mittelalter zur

nast. Kórting, Petrarca's

Leben

r.

1363

Reformation (Halle 1893)

)

Dugosz

Kodex Wielkopolski Zakrzewskiego n.

Hist. Pol.

III,

175.

III,

5

Kodex dyplom, maopolski

)

II

1380.

*)

III

i

p.

135.

n.

no-

zwie go pismo

(1878) str. 85.

)

2 3

),

nostrae

gnienieskim

kanclerzem

nostrae

Vom

notarius

jest capellanus et

3

1250.

str.

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

kanonikiem krakowskim, wicekanclerzem posem królewskim dla kuryi apostolprzeznaczonym. Papie nadaje mu tern pismem ka-

Urbana

V-go

króla Kazimierza skiej

23

nonikat

i

najwyszy po

krakowski,

w

biskupstwie

caej

godnoci kocielne zachowa, a o inne póniej si stara ). Zwie go prócz innem pimie z marca r. 1364 2 ) zatego iurisperitus. pewnia papie króla Kazimierza, tene Jan z wielk zawsze gorliwoci spenia powierzone sobie interesa, ostrzega króla, aby nie wierzy oszczerstwom na osob tego wiernego sugi miotanym. Jest to osobisto mao znana mao wybitna; przypuci jednak si godzi, e przy zaoeniu uniwersytetu jako wysannikowi królewskiemu wybitna moga mu przyznajomo szkoy Awirola, a znajomo prawa gnoskiej, gdzie to prawo kwitno, przypuszcza nawet pozwalaj, e przy ukadaniu planu królewskiego wpyw Jana z Buska móg si zaznaczy. Godnoci wysok, któr Urban V w dyecezyi krakowskiej mu przeznacza, by dyecezyi, pozwala, aby dotychczasowe

l

W

e

i

pa

i

archidyakonat. Odznaczenie to jednak narazio go na naj-

rozmaitsze przykroci

i

utrudzenia; bo Jan Zawisza, pó-

niejszy kanclerz biskup krakowski, wypar go z tej godnoci przy pomocy Bodzanty, biskupa krakowskiego. Nastpio to w latach 1364 66. Gorcy ton, z jakim zdai

—

rzenie to opowiada Janko z Czarnkowa, jest

Jan

z

Buska

nictwa,

co

by czowiekiem sam

historyograf

ksztaconych ludzi

z

e

e

nalea do

i

rad

i

czynem

3 ).

i

e

stron-

pocztu wyktórzy plany

Janko

z

Czarn-

nim zreszt osobicie w Avignonie. znany historyograf by kiedy, moe okoo r. 1366 stolicy papiey i spotka si tam z ksiciem Wady-

kowa spotka si

w

,

otoczenia Kazimierza,

szlachetne króla popierali

dowodem,

tego samego odcienia

Theiner, Ibid.

I,

z

Monumenta Poloniae 624

Mon. Poloniae

II,

702.

I,

622.

wstp.

24

sawem Biaym, to wiedziano z wasnego jego wyznania Zkdind dowiadujemy si, ze Janko bawi take w Avi1

).

w

gnonie

zoy

pocztkach roku 1362

tame pewn sum,

znaczon

W

2 ).

Jest to

w

i

marcu tego roku na rzecz kuryi prze-

z Polski

wiadomo

pierwszorzdnego znacze-

myli zaoenia uniwersytetu kiekoway ksztatoway si w duszy Kazimierza, suga jego wybitny znakomity znajdowa si na miejscu, gdzie myli te musiay szuka uznania, utwierdzenia poparcia. Pierwsza, stanowcza wiadomo o zamysach krónia.

czasach, kiedy wielkie i

i

i

z Avignonu w padzierniku r. 1362. swojem wstpieniu na stolic apostolsk zajmowa si planami Kazimierza. Pisa do niego król polski, e zamierza zaoy uniwersytet, bo podróe do

lewskich dochodzi nas

Urban

V

zaraz po

innych wszechnic

s

zbyt

uciliwe

i

pieczestwami poczone. »Item ut insigniori regni sui et specialiter

tam

studium generale iuris canonici,

z

tysicznemi niebez-

in civitate Cracoviensi, in

quam

quacumque civilis

facultate

erigere valeat

cum cum

propter magnam distanciam studiorum generalium ultra

XL

dietas distancium scientia in

prhnlegiis aliorum studiorum

ciatur et multi nobiles alii

clerici

generalium, potissime

illis

partibus exilium pa-

de Polonia

aliui capti

et

detenti et in captivitate mortiiicati sunt et fuerunt.«

J )

Ib.

II,

8 )

662.

e

2

Regesta Avign. T. 149 f. 65 znajduje si zapiska, kollektor Polsce Arnold de la Cancina 800 flor. u Jana, biskupa poznaskiego, aby je wniós do kamery, a dalej czytamy: Hinc est quod prefatus Dnus Episcopus Pozn. in satisfactionem et solutionem dicti depositi ista die per manus d. Janconis de Czarnecow, eccles. Posn. et Wladisl. canonici procuratoris sui solvit et assignari fecit dictos 800 flor. Data: Avignon 4 / 3 1362. 3 Ten pierwszorzdnej wagi dokument znalaz prof. Abraham Rzymie w Reg. supplicat. T. 36, Urban V a. I fol. 85 v., i askawie mi go udzieli. Proba ta zarejestrowana wród innych prób Dopisano: Fiat z dat zaobjtych przez Rotulus Regis Polonie. atwienia tej proby: VIII Id. Aprilis a. I, a wic 6 kwietnia r. 1363. Kiedy proba bya wniesion, nie zaznaczono. )

zoy

w

,

)

w

—

25

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

Szesnastego padziernika r. 1362 wystosowa nastpnie Urban V do arcybiskupa gnienieskiego pismo z zapy-

taniem o przywileje, jakie król nowemu uniwersytetowi informacyi i kopii dokumentów nada zamierza,

da

w

tym celu wystawionych ). Tak si przedstawia sprawa w aktach rzymskich, które potwierdzaj opowiadanie Dugosza. Historyk polski l

mówi

w

o poselstwie polskiem

*) Dokument ten znalaz Rzymie (Urbanus V, An. I,

zupenie identyczny

z listem

,

wysanem

prof.

Abraham

Tom VI.

Par. VI,

do Avignonu, zo-

w

Regest.

155). Jest

Avignon. on prawie

który Urban V, 22 wrzenia 1364 wy-

zamiaru zaoenia uniwersytetu w Wiedniu do biskupa Jana z Brixen, kanclerza ksicia Rudolfa IV (Kink, Geschibrzmi jak nastpuje: Venechte der Universitat zu Wien 1, 2, 1) Nuper pro parte rabili fratri Archiepiscopo Gneznensi salutem etc.

stosowa

z okazyi

i

carissimi in Christo

filii

nostri, Kazimiri regis Polonie

nobis expositum, quod idem rex ad utilitatem

rei

illustris,

publice

fuit

intendens

generale studium litterarum in quo preciosa margarita ciecie restatui et ordinari, per Sedem Apostolicam in oiuitate sua

peritur,

Cracoviensi,

Polonie et

et

que,

ut

asseritur,

quod tam

ipse rex,

insignior

aliis

ciuitatibus regni

accommoda existit, plurimum quam dilecti filii, universitas dicte

ad hoc ydonea

et

sui

desiderat eivitatis,

studio huiusmodi ac docentibus et studentibus ibidom, nonnulla priuilegia

et

utilitatem

Nos igitnr, qui libertates dare et concedere proponunt. huiusmodi feruenter appetimus, cle premissis certam noti-

ciam non habentes, fraternitati tue, de qua in hiis et aliis fiduciam gerimus in Domino specialem, per apostoica scripta committimus et mandamus, quatenus ad regem et civitatem predictos, si opus fuerit, personaliter accedens, de uoluntate et consensu regis et universitatis predictorum in hac parte et presertim de huiusmodi priuilegiis et libertatibus per dictos regem et universitatem concedendis studio huiusmodi ac docentibus et studen!ibus in eodem, que et

ualia

mes

fuerint, aliisque circumstanciis uniuersis

diligencius

te infor-

quodcuncpie per informaciones inde repereris, nobis, per tuas patentas (sic) litteras, harum seriem continentes, tuoque sigillo signatas, intimare, necnon litteras et instrumenta super concessionem priuilegiorum et libertatum huiusmodi confecta, ipsorum regis et uniuersitatis sigillis munita, fideliter destinare procures ul exinde, habita certitudine predictorum in huiusmodi negocio, tucius proceet

dere valeamus.

Datum Avinione

XVII. Kai. Nouembr.

Anno

primo.

WSTP.

26

zonem z dygnitarzy duchownych wieckich Wspomnielimy kilku poredników królewskich, o osobnem poselstwie wicej powiedzie bymy nie umieli. Mówi dalej Dugosz, ze Urban V przychyli si do proby królewskiej, co niewtpliwie jest prawd. Ale prócz tego s 1

i

w

jego opowiadaniu

).

zadziwiaj czytelniepokoj niedokadnoci, sprzecznoci budz pewne wtpliwoci. król polski postanowi uniwerDugosz twierdzi, sytet zaoy na Kamierzu nazywa to studium Kaziszczegóy,

które

nika,

i

e

i

miriense sive Cracoviense.

Nie

mona wic wtpi e ,

bya pierwotna myl króla. Jakkolwiek ona dziwn si moe, musimy j przyj jako fakt prawdziwy. O to tylko chodzi, co na takie postanowienie wpyn, co tak myl natchn mogo. Wydaje si nam dzitaka

wydawa

wnem

pominicie

to

stolicy,

bo przecie Kraków za Kazi-

mierza znacznie si podniós, a król dba o to troskliwie, aby jego stolica rozwijaa si a »bezadnemi budynkami na miejscach gówniejszych oszpecon nie zostaa«; w r. 1354 otwiera król miasto Kraków, którego »fama longe

lateue per orbem ubilibet commendabiliter praedicatur« Znaczenie dla kupców obcych z jakichkolwiek krajów. tego monarchy w rozwoju Krakowa jest bardzo wielkiem i

doniosem

2 ).

Có wic

przy zaoeniu uniwersytetu mogo myl Kazimierza raczej ku innej skierowa stronie? Chyba naprzód ten wzgld, miasto Kamierz, które król w r. 1335 we wsi Bawó zaoy, potrzebowao ze wszech miar

e

poparcia

dy

i

fundacyi.

*)

e

zaoyciel wszelkiemi sposobami uwietnienia tej nowej swojej Wspaniae witynie, jak koció Boego Ciaa

podniesienia,

do zabudowania

Hist. Pol.

III,

284:

i

missis

suis ecclesiasticis et saecularibus in 2 )

Szujski

w

notabilibus nuntiis et oratoribus

Avinionem.

Monumenta medii

aevi T. IV.

str.

XXXI.

27

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

i

w.

wymownemi pomnikami

tych

za-

!).

Moliwem skich

nie

wie

i

nia

s

Katarzyny,

biegów

jest

e

dalej,

król

u mieszczan krakow-

znalaz dosy oddwiku,

chtnej pomocy,

e

niezbdnej

skpili

dla

uat-

oni

przeprowadze-

Czste byway zatargi uniwersytetów z miaexempcye scholarów, o droyzn mieszka tym

dziea.

stami o

i

e

myl kazimierzowska podobne szczegóy; moe by natrafia. Ale obok trudnoci w samym progu na takie tego wchodziy tu zapewne w gr inne nieporozumienia wzgidy. Za panowania okietka zaciya dotkliwie rka ksicia nad Krakowem w skutek buntu mieszczan wójta Alberta. Nastpstwa tej sprawy miay si miastu dotkliwie da we znaki. Kazimierz Wielki, nastpca okietka, pod wielu wzgldami przyczyni si do wzrostu Krakowa, ale nie przebaczy zupenie mieszczanom ich wzgldem ojca krnbrnoci, a kilka jego postanowie uwaali sobie za przyjli Krakowianie z szemraniem i

i

i

krzywd. Nie podobao im si to, e król nowe miasto w najbliszem ssiedztwie Krakowa zaoy, jak im si póniej nie podobaa nowa lokacya Kleparza z r. 1366; przyzna wtedy król Kleparzanom te same prawa i wolnoci, których uywali mieszczanie krakowscy 2 ). Rzdy Kazimierza wzmocniy dalej szlacht, osiad w miecie zapewniy temu ywioowi pewne przywileje, co na mieszczanach i

dotkliwie

szo

zaciyo

polityki

A

i

byo zawizkiem zgubnej na

przy-

3 ).

mieszczan krakowskich troskliwa pieczoowito, któr król Kazimierz ydów otoczy. Zaraz dalej razia

Por.

*)

Dugosz

Hist, Pol. 111,470:

fundata civitate Casimiria...

vastitatem eius et infreuentiara sacris saltem templis et locis corapleturus. )

Monum. medii

)

Kutrzeba, Historya rodziny Wierzynków.

2

3

kowski

II

(1899).

str.

aevi IV p.

69,

72—73,

XXIX.

76.

—

Rocznik Kra-

WSTP.

28

bowiem

przy objciu panowania potwierdzi on

ydów

Bolesawa pobonego

z

1264

r.

statut dla

rozcign

i

go na

rzdom jecro podlege. \Y otoczeniu króla doszed niebawem do wielkiego znaczenia yd Lewko. Poycza on pienidzy rozmaitym ludziom, zasila zapewne samego króla; Kazimierz broni stanowczo praw tego Tudaeus noster Cracoviensis, uatwia mu ciganie jego wierzytelnoci 1 ), uywa go nawet do rady swej przy urzdzeniu up solnych zamianowa swoim upnikiem 2 ). Bya to osobisto wpywowa nielubiana wród mieszczan; przesadne wiadomoci o jego bogactwach byy zapewne w obiegu, a przypisywano je w czci czarom, opowiadano o piercieniu Lewka, czarodziejskie posiadawszystkie kraje,

i

i

jcym waciwoci

3 ).

niezadowolenia mieszczan kraTe wszystkie ale kowskich wybuchy póniej w przedstawieniu rajców krakowskich, zwróconem do króla w r. 1369 i Skar si tu i

).

mostów naprawia nie mieszczanie, e mog, bo ich dochody uszczuplono, skar si na zepsucie monety, na naduycia urzdników królewskich, po

murów, wie

i

nad wszystkiem góruje jednak gorycz na ydów, któod kary, ukrywajc zodzieji lub chwytajc winnych sprawiedliwo, sami sabie wymierzaj zego oddajc ich na zamek. »Pierwsz przyczyn

rzy uchylaj winnych

—

i

to, e miasto Kraków praw swych pozbawionem a zapanowali nad nim ydodzi, którzy przeciw Chrzecianom wrogo postpuj« puszczaj si licznych bezprawi.

pooenia

jest

dobitnie zostao

i

Z tego wszystkiego

a

nazbyt jest widocznem,

e

midzy królem a miastem duo byo tarcia rozstroju, pomys Kazimierza, aby gówn szko narodu po za budowa, znajduje w. tych objaKrakowem umieci i

a

i

)

2 )

3 )

4 )

Kodex Maopolski III. str. 167 170. Helcel, Pomniki prawa polskiego I, 218. i

I, XIV. Mon. Med. aevi IV,

Helcel Ibid.

2,

23.

29

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

moe

wach

mys

swe objanienie

królewski nie zosta

To pewne jednak, e pocaoci przeprowadzonym.

*).

w

—

Nosi si wic Kazimierz w latach 1361 2 z myl zaoenia uniwersytetu w nowem przez siebie zaoonem

w bliskoci Krakowa, Uniwersytet jego mia mie system hospicyalny, jak woskie szkoy, t, j. scholarze mieli mieszka po domach prywatnych i obywatelom si opaca. Mieszkacom wic Kamierza byoby to zapewnio nowe i stae ródo dochodu. Dugosz, piszc o tym planie królewskim, donosi zarazem o budowach, które tu wznosi poczto. Powiada mianowicie co nastpuje: 2 ) »Król .... w miecie Kamierz studium generale, przy murze, na miejscu obszernem i przestronnem, na przeszo

miecie,

tysic kroków na wsze strony rozcigiem

i

bardzo pikne

muru cegladomy, izby, lektorya nego (lapideus) na mieszkania wspólne doktorów i marozliczne

i

gistrów

officyny

z

nowego uniwersytetu wspania robot wznosi.«

Tene sam Dugosz

e

w

tych

przyj godem zagroonym 3 Na

z po-

donosi nieco póniej,

król

czasach (1362) wiele robót przedsibra, aby

moc

ndz

ludziom

wszem

z

tych

w wtpliwo

miejsc

i

).

pier-

nastpuje jedna; dodatek, który

podaje postpy dziea na Kamierzu; »temu

jednak - - mówi Dugosz - - wskutek mierci królewskiej fundacya sama nie nie sprzyjao szczcie i dotacya Liber Beneliciorum Dugosza L, przysza do skutku. « król na Kamierzu locum pro 173 czytamy znowu, innem miejscu tego dziea collegiis muris fabricaverat. III, 29 wyraa si Dugosz ogldniej: condito oppido Casimiriensi in quo et universitatem atue studium genei

W e

W

rale fundare, erigere et fabricare coeperat,

Miechowita zupenie jest zalenym od Dugosza. Powiada on pod r. 1361 prawie dosownie idc za Dugo] )

Czy

to

nie

bya po czci reakcya

polska od djaiastyi wy-

chodzca przeciw niemieckiemu mieszczastwu Krakowa? -) :

)

Hist. Pol.

IIT,

284

Hist. Pol.

111,

287.

WSTP.

30

e

kocioa w. obok muru (secus murum) izby uniwersytetu wystawi, jednak to wszystko wskutek mierci króla nie doczekao si szczliwego koca. Podobnie si wyraa IV, 74 (r. 1494). niejasne, chwiejne, a po czWiadomoci te wic sami ci autorzy wyraaj si raz tak, jakby ci sprzeczne; zgon budynki zupenie stany, raz znowu stwierdzaj, unicestwi. Kazimierza roboty przerwa Janiejsz jednak wiadomo daje Dugosz, kiedy z okazyi tych zdarze o swoich mówi zamiarach. Powiada w r. 1478 zamierzy na owem miejscu zbudowa on *), jednak mieszkacy Kamierza staklasztor Kartuzów, nli mu na przeszkodzie »propter locum, quem tanto temoccupaverunt.« A wic pore vacuum domibus et hortis w roku 1478 nie byo ju od dawnego czasu ladu owych szem,

król

i

Wawrzyca domy

e

i

s

e

i

e

e

wspaniaych budowli,

byo

izb

i

mieszka kazimierzowskich,

zajte przez okolicznych mieszkaców. Jeeli wic Kazimierz kiedy zamierza tutaj gmachy uniwersyteckie pobudowa, to chyba miejsce

wysza o uytku moe.

puste od szeregu

nie

robota

a

ich

i

lat

i

po za fundamenta

dokoczeniu

i

pewne zacztki,

mowy by

zupenie nie

e

w r. 1362 przeproZ wszystkiego wic wypada, król Avignon'ie zatwierdzenie swych górnych

w

wadza

zamysów,

e

równoczenie przygotowywa na Kamierzu

e

jednak ten myli, tej zanieniczem i zosta prawie na plan pierwotny spez chanym. padzierniku r. 1362 pisa Urban V. do arcybiskupa gnienieskiego w tej sprawie; w kwietniu r. 1363 przychyli si papie do proby króla polskiego 2). Ale czy miejsce

dla

urzeczywistnienia

W

z przychyleniem si wyszed z kancelaryi wnoczenie akt zatwierdzajcy plan króla?

mentów uniwersyteckich )

Hist. Pol. III,

j

Do

2

Anno

I).

rotulus

papieskiej ró-

Wród dokuznajdujemy dopiero takie za-

284

regni

Poloniae

dopisano Fiat (VIII

Id.

Aprilis

UNIWERSYTET KAZIMIERZA

31

AV,

1364, w którym nastpia ostateczna przyczyn tej zwoki? Czy kancelarya erekcya. Có byo papieska ocigaa si z ekspedycy, czy jakie inne trudnoci opóniy cae przedsiwzicie ? Wiemy z pisma

twierdzenie

w

r.

e

przyzwolenie papieskie rajców krakowskich w r. 1 364, tyme roku; ale nadeszo do Krakowa przed 12 maja 1364 dopiero w r. to nastpio, 1363 czy w r. ju czy

w

zupenie jest niejasnem. Podobnie niejasnem jest, czy akcya z r. 1364 bya tylko dalszym cigiem i uwieczeniem dotychczasowych zabiegów. Tak by zdawa si mogo ze wzgldu na to, Dugosz pod rokiem 1364 ju nie wspomina o zaoe-

e

wic dat 1361/2 za gówn dla tego uwaa. W pimie zatwierdzajcem Urba-

niu uniwersytetu, a

przedsiwzicia

jest ustp prawie równobrzmicy z prob króla z roku 1362 2 Zdawaby si wic mogo, e ta proba dawniejsza suya tu za podstaw punkt wyjcia. Z drugiej jednak strony w faktach z r. 1364 s pewne szczegóy, które mog nasun

na V.

z

pierwszego wrzenia

r.

1364

1

)

).

i

przypuszczenie,

e

przedsiwzicie

czem odmiennem, wymagao proby

to i

póniejsze

nowych

byo

ze stolic

Nie kadziemy wagi zbytecznej na Urban V, w pimie z pierwszego wrzenia r. 1364 mówi o probie króla »wieo« nuper mu przedoonej, bo mogo si to odnosi do proby z r. 1362. Ale milczenie o miecie Kamierzu jest w aktach z r. 1364 czem nowem; wyranie odstpiono od pierwotnej myli

apostolsk rokowa.

szczegó,

')

e

Cod. diplom. univ. Crac.

I,

6.

Cod. univ. Crac. I, 6: Uniwersytet w Krakowie jest potrzeb, na niebo scholarzy udajcy si do dalekich wszechnic naraani bezpieczestwa: multiue ex clericis nobilibus dicti regni eundo ad studia generalia capti, alii vero in captivitate detenti, morti "-)

s

.

.

.

Reg. supplicat. T. 36 (Urban V), f. 85 v. et multi nobiles clerici ,de Polonia aliui capti et alii detenti et in captivitate mortificati sunt et fuerunt.

traditi

fuerunt.

:

wstp.

32

zaoenia uniwersytetu

w

miecinie

tej

Kraków obrano

i

na jego siedzib. Jakie powody na to wpyny, to pozostanie dla nas tajemnic. Moe zabiegi Krakowian,

moe

wola papieska przeksztaciy pierwotne króla zamysy przyniosy stolicy w darze, dar ozdob królewsk, na które to miasto »insignior aliis civitatibus regni« w pei

i

zasugiwao mierze. Rok 1364 by wietnym rokiem mierz Wielki goci wtedy w murach nej

ksit

Krakowa. Kazi-

dla

swojej stolicy wielu

panów, un moult grand parlement, jak si kroMachaut wyrazi; zjechano si zapewne, aby utwierdzi pokój midzy cesarzem Karolem a Ludwikiem Wgierskim, a Kazimierz wystpowa przytem i

nikarz francuski

w

rozjemcy.

roli

kowa; król

Zjazd

polski,

królewski

w

poparty

a mieszczanina krakowskiego

nowo ugruntowanego pastwa

chrzest

tami, król i

cesarz

Ludwik Wgierski,

król

Piotr,

i

Nadcign

stolicy.

Cypru.

dooy By

wystpi. Karol król

to

chrzest

i

wszelniejako

Krakowa

licznemi

z

pocz-

Waldemar Duski

Razem znalazo si piciu królów

ksit. By to kongres dyplomatyczny ); Kazimierz ze sw skonnoci do splendoru stara si

dziewiciu

król

Kra-

Nadreczyka,

przez

Wierzynka,

kich stara, aby po królewsku

jako

uwietni mury

tern

1

olni zaproszonych goci,

a

Dugosz wyranie

zaznacza,

—

e

przyjcie to rozsawio imi króla w caym wiecie pro ea tempestate Casimiri Poloniae regis famosum et cele-

br

nomen,

ex eo tempore diffusum. Ten sam rok 1364 umieci poprzednio ju najpikniejszy klejnot w jego koronie. Dokument erekcyjny dla uniwersytetu datowanym jest z dnia 12go maja. Wydanym on zosta »ex regalis magnificentiae beneplacito« a zredagowanym moe przez Jana Suchywilka, doktora dekretów, »dziekana i kanclerza krakowskiego«. Wyprzeerat

)

O

in singulas gentes

odby si Wierzynków p.

zjedzie tym, który zapewne

por. Kulrzeba, Historya rodziny

w 52

wrzeniu i

nast.

r.

1364,

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

33

dzio ten akt pismo przyzwalajce Urbana Pitego, jak to milczeniu krakowskiego dokumentu rajcy miasta Krakowa wyranie powiadczaj ). Pismo to jednak si nie zachowao.

wbrew

1

erekcyjny, wydany w dzie Zielonych zaczyna si od wyraenia zamiarów co do przyszoci nowego ogniska naukowego; ma to by studium generale obejmujce wszelkie zwyke fakultety (in ualibet licita facultate), ma si ono sta ródem yciodajnem nauki (fons doctrinarum irriguus), z którego czerpa maj ludzie dojrzao sdu, cnoty wszelkie erudycy.

Dokument

wit,

i

Po tych ogólnikach, zwykych

id

mentach,

przywileje dla

w

czonków

tego rodzaju doku-

uniwersytetu, rekto-

rów, doktorów, magistrów, scholarów, kopistów, ksigarzy (stationarii)

moe

i

beclelów.

wiat

poddanych króla

ten

rekrutowa si bdzie

obcych przybyszów (ex diversis muncli partibus). Tym wszystkim zapewnia król prawa, wolnoci i przywileje, które w studyach generalnych, mianowicie w Bolonii i Padwie, w uywaniu. A wic studenci przybywajcy do Krakowa i odjedajcy z miasta wolni by maj od wszelkich ce, równie przesyki ywnoci dla scholarów przeznaczone adnym com podlega nie maj. Król zobowizuje si do wszelkiej obrony i opieki, gdyby scholar jaki w obrbie królestwa zosta napadnity i ograbiony; gdyby grabie zostaa dokonan przez jego poddanych, obiecuje odszkodowania. Nastpuj przepisy co do mieszka. Król przeznacza i

z

i

z

s

hospicya dla

czonków

uniwersytetu, taksa

ich, czyli

czynsz

naleny, bdzie oznaczony przez dwóch obywateli krakowskich i dwóch scholarów. Potem znajdujemy przepisy co do rektora i sdownictwa dotyczcego uniwersytetu. Scholarze maj mie wasnego rektora, który ma nad czonkami uniwersytetu wadz (iurisdictio ordi-

sdow

*)

Cod. univ. Crac.

Hist.

Uniw.

T.

I.

I,

WSTP.

34

w

naria)

sprawach cywilnych

czyli spornych.

rektora niema tu appelacyi; jeliby

Od wyroku

byy

zaalenia, to wyprzez konsyliarzy uniwersytetu pono-

ma by wnie zbadany. Tene sam rektor rozsdza ma lejsze sprawy karne midzy scholarami n. p. bójki, w których to rok rektora

razach »obce

sdy«

— extranea iudicia s wykluczone.

Je-

za wypadnie wystpek

karny ciszy, jak kradzie, cudzoóstwo, morderstwo, wtenczas wadza rektora si koczy; czonek uniwersytetu duchowny (clericus) pójdzie wtenczas pod sd biskupi; wiecki pod sd królewski 1 ). Ale i w tych razach rektor ma by uwiadomionym i udzieli swego pozwolenia na pochwytanie uwizienie winowajcy. Nastpuj przepisy co do ustanowienia professorów pocztku dokumentu mówi król ich wyposaenia. i o wszelkich fakultetach (in ualibet licita facultata), dalmówi tylko szy cig dokumentu przemilcza teologi o prawie kanonicznem cywilnem, medycynie czyli fizyce artes liberales. A wic w zakresie prawa kanonicznego, mia jeden nauczyciel uczy decreta, czyli objania ksig prawa kanonicznego, zbiór dokonany midzy latami 1139 1142 przez woskiego kamedu Gracyana. Dzieo to, eli

r

i

W

i

i

i

i

zoone

z

trzech

czci, byo podstawow

ksig

caej na-

Drugi professor mia czyta Decretalia w piciu ksigach, zebrane z polecenia Grzegorza IX w r. 1234 przez dominikanina Rajmunda de Pennaforte, a zawierajce kodyfikacy prawa zawartego w papieskich decretalia. Ci uki.

ca

W

') takich razach ma przed sdem królewskim: non secuneonsuetudines patriae vel statuta, sed iuxta leges per nos aut

dum

iudicem deputatum accusatus debet des

iudicari.

Kammel: die Universitaten des Mittelallers bis zum Eintritte Humanismus (w Schmid: Geschichte der Erziehung' II) mówi

o tern

str.

425: doch sollle der Angeklagte nicht nach,

dem Landes-

odcr Stadtrecht beurtheilt werden, sondern nach dem kanonischen oder dem romischen Recht, ein sehr merkwiirdiger Versuch zu praktischer Anwendung des letzteren in einer Zeit, wo ausserhalb Italiens

nur

li ech te

die

lebte.

rómische Kirche

ais

Korporation nach

dem romischen

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

35

dwaj gówni professorowie mieli pobiera po 40 Trzecia posada kanoniczna nazywa ma uposaenie roczne 20 sexti Clemeninarum Professor ten mia objania dodatki póniejsze rocznie.

i

tów,

to

jest

t.

z.

konstytucyi

zbiór

liber

sextus

Bonifacego MII

papieskich od

constitutiones Clementinae

r.

1234,

grzywien

si sedes grzywien. do dekrez

r.

1298,

prócz tego

papiea Klemensa V

z

r.

t.

z.

1313,

obejmujce przewanie uchway soboru we Vienne z r. 1311, a ogoszone nastpnie w r. 1317 ponownie przez Jana XXII. Te dwa zbiory czsto oznaczano jednem nazwiskiem Nova iura w przeciwiestwie do Decretum Dei

cretalia.

nauki prawa rzymskiego miaa by natuKodyflkacya Justyniana z r. 533. Dzielono jej ksig 50 na trzy volumina. Pierwszych ksig 23 24tej pierwszy drugi tytu nazywano Digestum Yetus, ksigi od 24 do 38 nazywano Digestum infortiatum, trzeci od 39tej do 50tej Digestum novum. Do tego zbioru przychodzi Codex Justinianeus (repetitae iectionis) z r. 534, kodyflkacya prawa cesarskiego, cesarskich rozporzdze ukazów. Ten zbiór rozpada si na dwanacie ksiek: pierwszych dziewi stanowio tak zwany

Podstaw

ralnie wielka

i

i

cz

i

w

rednich wiekach Codex, trzy ksigi ostatnie oznaczano Volumen. Te wszystkie czci zbioru miano tedy objania na Kazimierzowskim uniwersytecie. Dla nauczyciela Codex zamyla król wyznaczy 40 grzywien rocznej zapaty, tyle dla wykadajcego infortiatum, professor objaniajcy Yolumen ma pobiera 20 grzywien. Na rok nastpny maj by ustanowieni lektorzy dla Digestum vetus novum kady z nich pobiera po 40 grzywien. Miao wic by w uniwersytecie Kazimierzowskim trzech dekretystów piciu legistów czyli nauczycieli prawa rzymskiego.

nazw

i

i

i

Dwaj magistrzy medycyny

pac

maj otrzymywa doroczn

nauczyciel t. z. artes sta szkoy Panny Maryi pobiera dziesi grzywien rocznego odu. Podobnie zupenie w Pradze Karol

20

mia na

grzywien

czele

,

wreszcie

i

3*

WSTP.

36

IV professorowi nauk wyzwolonych Walterowi powierzy zarzd scholarów przy farnym kociele Tyskim, kaza

mu tame wykada promocye przedsibra. Wszystko razem wytwarzaoby korporacy jedenastu nauczycieli. Wyi

nagrodzenia ich fundowa król na upach wielickich z poleceniem, aby jego upnik kwartalnie profesorom uiszcza ich

naleyto.

Nastpuj szczegóowe

Doktorzy

rozporzdzenia.

magistrzy na zwy wymienione posady maj by wybierani przez scholarów poszczególnych fakultetów. Rektorem moe by tylko jeden z poród uczniów, nigdy i

doktor lub magister. Nad egzaminami scholarów kadoczesny kanclerz krakowski najwysz

ma mie

wadz

osta-

i

teczn aprobat fapprobandi examen omnimodam habeat tym szczególe zna zapewne wpyw osopotestatem).

W

w ten wynie

bisty kanclerza krakowskiego Jana Suchywilka, który

sposób królewski

wpyw

wpyw

ponad

papiea

zawarowa zamyla. Tymczasem biskup krakowski ma dla wicze scholarów wydelegowywa swego officyaa »aeby scholarze od lekcyi do praktyki przechodzili nai

i

e

w

twierdzeniach«. Dodaje wreszcie król, miecie Krakowie, któryby oznaczy wekslarza lub yda brali

odwagi

w

studentom poycza w potrzebie pienidzy, a nie wicej nad grosz od grzywny miesicznie.

da

Streciwszy w ten sposób akt królewski, przypatrzmy istocie tego królewskiego kroku. doniosoci Dokument erekcyjny Kazimierza ma duo formukouniwych, trdy cy uwiconych zwrotów. Metafora,

si

teraz

i

e

ma by

pracwalentium

margarita,

scientiarum wielu pismach tego rodzaju, midzy innemi w licie Urbana Vgo do arcybiskupa gnienieskiego z r. 1362, o którym poprzednio mówilimy. Ma prócz tego

wersytet

powtarza si

.

w

dokument Kazimierzowski

liczne

punkta styczne

z

pismem

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

37

w roku 1347 uniwersytet Pradze 1 ). Zreszt w akcie Kazimierzowskim uderza nas peno niezwykych, niespodziewanych szczegóów. Uniwersytety uniniemieckie i wschodnie ksztatoway si na od wersytetu paryskiego; on byszcza jako wzór i idea niego zapoyczano form a niekiedy i ludzi - - ex diluvio scientiarum studii Parisiensis. Tutaj za tymczasem wysunito szkoy woskie Boloni i Padw na plan pierwszy i z tych szkó przeniesiono ustrój i ustawy na dziewicz polsk ziemi. A wic scholarom przyznano woprzywileje; oni wybiera maj professorów skie prawa na katedry ufundowane przez króla, oni z poród siebie rektora, któryby stan na czele nowej szkoy. Ma tu wic powsta uniwersytet scholarów w przeciwiestwie do Pauniwersytetów marya i uksztatowanych na jego Klemensa VI zatwierdzajcem

w

mod

i

,

i

mod

króla ma nowa szkoa ksztaci in ualibet licita facultate, a wic w teologii, prawie kanonicznem i rzymskiem, medycynie i artes. O katedrach jednak dla teologii utworzonych nic w dalszym cigu nie syszymy. Artes ograniczone s na jednej kategistrowskich.

drze

Dalej

zwizane

i

z

wedug myli

dawn szko

Uderza natomiast wzgldnie czego fakultetu, a

w

parafialn Panny Maryi.

obfite

zaopatrzenie

prawni-

szczególe uprzywilejowane stanowi-

Zaznaczy jednak wypada,

sko prawa rzymskiego.

e

co

do prawa kanonicznego, medycyny artes mówi dokument w czasie teraniejszym salariamus, damus, co do leges, czyli prawa rzymskiego uywa czasu przyszego: prona razie rzecz viderimus, 2 ) bo to wyranie dowodzi, bya w planie i zamyle królewskim, a nie koniecznie ado przeprowadzenia. Myl bya w kadym razie i

—

—

e

mia

tw

1 )

Tu czytamy zamiast scientiarum margarita

nera. Mon. 2 )

Bo

uniw. Krak.

hist.

tak

Univ. Prag.

czytamy

Kraków

1849,

z

II,

Muczkowskim, str,

logiczniejsze mi-

219.

22.

Wiadomo

o

zaoeniu

WSTP.

38

i

niezwyk.

Przecie

prawo rzymskie zupenie byo obce

w

innych uniwersytetach dopiero znacznie nauki: gdzie od obywatelstwo jako znalazo póniej pocztku naleao do planu, tam chromao najczciej wskutek braku si odpowiednich, lub nikno prdko

dla Polski, a

z

pocztu

zaoono

ga

wykadów

zwyczajnych.

w

W

Heidelbergu, gdzie

dziay prawa kanonicznego znalazy od razu odpowiednich nauczycieli, prawo rzymskie tymczasem wykazywao na razie tylko jednego przedstawiciela w osobie Arragoczyka Mateusza Clemenmniejszej potrzeby przedtis. I w braku si odpowiednich ta nauki chromaa do poowy miotu dla ycia, ogóle we wszystkich uniwersypitnastego wieku tetach po za Wochami podobnie si dziao, prawo kanoniczne usuno prawie zupenie prawo rzymskie z zakresu nauki, a w gównym uniwersytecie paryskim papie Honoryusz III zakaza by nawet w r. 1219 studyum rzymuniwersytet

r.

1386, trzy

i

ga l

).

a

W

skiego prawa.

Tymczasem Kazimierz Wielki stan na zupenie odrbnem stanowisku; w jego myli punkt cikoci jego szkoy ma si znajdowa w prawie rzymskiem, Kraków ma na tern polu i za Boloni. Myl to niewtpliwie jednak rzeczywisto sprosta nie moga. providerimus maluje si rzutko tego planu, z rzeczywistoci który wyprzedza rzeczywiste warunki

miaa,

której

A w sowie

i

nie

rachowa si

dostatecznie.

By wic w caym pomyle

Kazimierza rys wyamywujcy si z koleji utartych epoki, otoczenia, najbliszych przykadów. Czy król zamyla tern prawem rzymskiem wzmocni jak Karol IV swoj wadz, czy powolnem wprowadzeniem go w ycie usun odrbne partykularne prawa ziem rozmaitych Polsk skadajcych? Moe co podobnego snuo si w jego gowie i plaBoloczyków na dworze, popchn go take nach. niewtpliwie w tym kierunku, a podobne natchnienia

Wpyw

*)

Thorbecke, Geschichte der Univorsitat Heidelberg

str.

99.

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

39

przyszy z Avignonu, gdzie legici wielkiem cieszyli si powaaniem. znaczeniem Miao wic powsta w Krakowie w takim zakresie, i

»miejsce pospolitego uczenia nice

aków«,

jak

si

Bielski

w Kro-

wiata wyraa. Nastpiy teraz

kroki utwierdzajce plan królewski. Naprzód 12 maja, tego samego dnia, z którego datowanym jest akt erekcyi, konsulowie czyli rajcy krakowscy osobnym aktem zobowizali si do szanowania przywilejów i wolnoci nowego uniwersytetu. Na akcie byszcz nazwiska mieszczan ówczesnych, midzy innymi Mikoaja Wierzynka. Prócz streszczenia nadania królewskiego, zawiera on rzeczy na blisz zasugujce uwag; naprzód wysunito tu dobitnie na pierwszy plan przeznaczenie uniwersytetu, »aby z tej kongregacyi magistrów, doktorów scholarzy « wypyny wielkie korzyci dla schizmatyków niewiernych, graniczcych z królestwem polskiem. Dai

i

lej

zaznaczono

tu,

e

król

szko wysz zaoy

za

po-

zwoleniem Stolicy witej »ex voluntate divina et benigna largitione Sanctissimi in Christo Patris et domini Dokument ten zanostri, domini Urbani papae Quinti«. gin, a my tylko póniejsze pismo Urbana Vgo posiadamy. Zachowany nam dokument Urbana Vgo, przyzwalajcy na utworzenie uniwersytetu w Krakowie, nosi dat Igo wrzenia. Pominito tu milczeniem dawniejsze mniej ofiicyalne przyzwolenia; pismo to miao by ostatecznem stanowczem zatwierdzeniem '). Odpowiada w nim papie na przedoenie króla, które niedawno (nuper) doszo, a zawierao skarg, miasto stoeczne Kraków zbyt jest oddalone od uniwersytetów istniejcych, scholarzy i

e

e

*) Podobnie w Wiedniu wydal Rudolf IV swój dokument fundacyjny 12 marca r. 1365, chocia bulla papieska jeszcze nie nadesza. Papie w kocu r. 1364 dokadnych informacyi od biskupa Brixen zada; tak samo zwróci sio papie do arcybiskupa gniezn. r. 1362. Rudolf uprzedzi bull papiesk, wydan 18 czerwca 1365. Por. Kink: Geschichto d. Univ. in Wio I, 4.

w w

,

WSTP.

40

na zachód na róne przypadki bywaj naraeni, powodów brak prawników wyksztaconych osobistoci na pastwie ciy. Sami pismo papies-

cigncy a

w

skutek tych

i

1

dwóch skada si czci,

kie z

jednej szablonowej, drugiej,

zastosowanej do szczególnych pragnie polskiego króla. uznanie, Jeeli król si zwraca do papiea o poparcie i

Urban Yty odpowiada tak, jakby dokumentu erekcyjnego królewskiego jeszcze nie byo, a on dopiero z ramienia swej wadzy stwarza to, co byo wedug pojcia

to

kuryi

jej

attrybucy.

Papieski przywilej jest

w

znacznej

mierze formukowym. Zgadza si on przewanie prawie dosownie z nadaniami dla Pragi, Wiednia, Piciukocioów póniejszych uniwersytetów. Wyranie w kancelaryi papieskiej wyrobi si pod tym wzgldem szablon, który do pojedynczych zastosowywano wypadków v). A wic i

mamy

ustp o powoaniu stolicy apostolskiej do szeustp o religijnoci dynastów polskich, owiaty tu

rzenia co

w

i

pokrewnych dokumentach

w

tern

samem

brzmie-

niu powraca. Jeeli jednak akt erekcyjny Kazimierza fun-

dowa generalne studyum in ualibet licita facultate, to pismo papieskie stanowczo teologi wycza, tak jak j wyczyy papieskie przywileje dla Wiednia Piciukocioów. Bo ta excepcya teologii bya wtedy objawem baruniwersytetów otrzymaa fadzo czstym. Wielka i

cz

kultet teologiczny dopiero

Padwa

w

póno.

n.

p

Bolonia

w

r.

1360,

e

z czterdziestuszeciu Wyliczono, przed rokiem 1400 powoanych do ycia, uniwersytetów, przy zaoeniu dwudziestuomiu wyranie teologia czon zostaa. Dziao si to po czci w skutek tego, Pary ju od XIIgo wieku uchodzi za uprzywilejowane i niejako uwicone ognisko teologicznej nauki; szczególnie papiee Awinioscy w czternastym wieku, kiedy Pary r.

1363.

wy-

e

*)

Por.

Kaufmann:

Deutsche Zeitschrift S. 118.

fiir

Dr.

Universitatsprivilegien

Geschichtswissenschaft,

Jahr

der 1889,

Kaiser I.

Bd.

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

41

w

pojciu wspóczesnych romanae sedis studium, aby w niczem nie ukróci jego znaczenia o i wpywu, aby zakadaniem nowych szkó teologicznych nie naraa tej metropoli na zmniejszanie frekwencyi wietnoci l).' Jeeli Praga usza tego wyjtku, to byo i to wyjtkiem, ask i przywilejem. Pismo Urbana V staje dalej jeszcze pod innym wzgldem w sprzecznoci z aktem erekcyjnym Kazimieegzaminami na doktorza. Papie ustanawia bowiem, rów albo magistrów ma kierowa biskup krakowski lub w razie wakancyi wikaryusz albo officya kapituy ci dygnitarze maj nadawa stopie doktora lub magistra sta si dbali

to,

e

i

i

pynce ztd prawo

W

e

nauczania.

(licentia)

pimie z 13go wrzenia tego roku, wystosowanym nadado samego króla, wyranie ju wspomina papie dokument rajców krakowskich. Tutaj te nie królewskie papie stanowczo ju staje w przeciwiestwie do królewskiego rozporzdzenia; nie kanclerz krakowski ma egzaminami kierowa i stopnie nadawa, lecz biskup jego zastpcy, »cum hoc ad nos dumtaxat pertineat«, t. j. papie windykuje tu dla stolicy apostolskiej prawo, nadanie wypywajca ztd licentia docendi stopnia magistra i

i

i

e

i

jest

wypywem Suche

litery

jak guch

wadzy

jej i

walk,

wieck

i

przyzwolenia.

dokumenta powiadczaj nam wic która si wtedy midzy wadz ko-

byy

cieln

i

stronie

pozostao zwycistwo, o tern

i

z

stoczya. Jakie

jej

w

wyniki, po czyjej skutek milczenia

róde adnej nie mamy wiadomoci. Ten gos Awinionu by ostatniem sowem, ostatniem fiat przy

braku

miaa odtd szerzy wiato w Polsce na wschodzie caym. Wychodzi on z ust papiea, który by wielkim opiekunem i poplecznikiem uniwersytetów, a z miasta którego uniwersytet tak samo nauk prawa w pierkreacyi, która

M Por. Denifle

i

1.

c.

705.

42

WSTP.

wszym rzdzie uprawia, rza dla nowo stworzonej

jak to

Byy wic Kraków

i

zamiary

byo zamiarem

Kazimie-

krakowskiej szkoy.

i

plany,

uznane przez papiestwo;

Polska przez swój uniwersytet

miay

teraz

wej

do wielkiej rodziny cywilizowanych, zachodnich narodów. Jakie byo tych zamiarów przeprowadzenie? Po jasnych gosach dokumentów fundacyjnych pogramy si tu naraz w ciemnoci, rozwidniane tylko dorywczemi wiadomociami, które nas czasem na drodze poredniej, nawet z obczyzny dochodz. Ostatecznie przychodzi nam prawie uniwersytet w nastzadawa sobie pytanie, nie jak pnych latach, lecz czy istnia w szeregu lat nastpnych do Wadysawa Jagiey.

y

a

y

i

Przedsiwzicie takie nie wymagao wtedy zbyt wielzbyt mozolnych zachodów. Otrzymawszy zatwierdzenie jakie takie zaopatrzenie, brano si do dziea w imi Boe, z ufnoci w przyszo. Duchowym zaoycielem (plantator) Ileidelbergskiej wszechnicy by Marsilius von kich

i

i

Int^hen; z dwoma towarzyszami, mistrzem pragskim doktorem teologii paryskim, rozpocz on pierwszy kurs prac; teolog wykada o ósmej, dwaj drudzy czytali in i

i

artibus,

jeden o szóstej rano, drugi o pierwszej.

wszem póroczu pojawio si

W

pier-

jeszcze dwóch magistrów piciu starano si wszystkim potrzebom trzech fakultetów zadosy uczyni r). Nie tak trudnem wic byo zadaniem w tych czasach zainaugurowa nowe studyum. Pozostawaa kwestya rozmieszczenia. I pod tym wzgldem nie miay rednie wieki wymaga zbyt wielkich. Bolonii i w Pradze wykadali pierwotnie profesorowie we wasnych mieszkaniach. O Paryu syszymy to samo; jeeli suchacze garnli si w wielkiej liczbie, nie wahano z

Pragi

i

w

W

')

Paulscn,

w

Hist. Zeitschrift 45 (1881) p. 263.

43

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

goem

si pod

la nauki

w

niebem,

zaukach lub na placach

udzie-

1 ).

Jake wic pewni dach

w

postpiono

Krakowie, aby nauce

za-

O budowlach na Kamierzu ju w r. uniwersytet zaoono wtedy 1364 nie syszymy w Krakowie. Trzeba wic byo o miejscu jakiemkolwiek dla wykadów pomyle. Magistrowi, który mia wykada in artibus wskazano w samem nadaniu królewskiem odpowiednie umieszczenie; oddawa powierza mu Kazimierz » szko Panny Maryi «, czyli innemi sowy wyniós i

schronienie

'?

i

i

szko Panny

Maryi do wysokoci wydziau filozoficznego 2 ). Zupenie tak samo powierzy Karol IV szko pewnemu Walterowi, odda mu regimen ad ecclesiam beatae Virg'inis, pozwalajc mu tam na nauczanie medycyny, fizyki i artes 3 ). Sucha wiadomo, zawarta w jednym z rkopisów Jagielloskich rzuca niejakie wiato na inne urzdzenia tej epoki. A mianowicie w kodeksie biblioteki

Tysk

—

T

zawierajcym redniowieczne

Jagielloskiej (Nr. 2032)

trak-

czytamy na kartce dodanej do rozprawy De regimine principum nastpne sowa: »Explicit expositio... in castro Cracoviensi seu in universitate studii a. d. 1367 per manus cuiusdam studentis nomine«... Tu si kartka urywa. Donios ona jednak zateologicznej

taty

i

filozoficznej

treci,

e

w trzy lata po zaoeniu uniuczono na zamku krakowskim; moliwem jest, ze szko katedraln poczono wydzia nauk dekretów nowej wszechnicy, ta nauka znalaza tutaj schronienie dawnej szkole miaa przyda wiksze znaczenie wietno. Pradze take niektórzy wiera si

wersytetu

zdaje

wiadomo,

wykadano

i

e

e

i

i

i

*)

p.

W

Luchaire, L'universite de Paris sous Phiippe

August

(1899i

23. 2 )

str.

Brandowski, zaoenie uniwersytetu krak.

250. *)

Mencken, scriptores rerum germ.

III,

2018.

w

r.

1364 (1872)

WSTP.

44

wieo zaoonego

magistrowie katedrze

uniwersytetu uczyli przy

1 ).

Gucha ta wie oderwana wiata w pomrok tych czasów i

wic gar

nikego Bo zreszt natam, gdzie bymy go si rzuca

i

dziejów.

na milczenie nawet wydaje król ustawy co r. 1368 najmniej spodziewali. Wyliczono tam dochody niedo urzdzenia up soli 2 których korporacyi i osób. u fundowane na upach wiezapatach profebocheskich. O uniwersytecie lickich wedug dokumentu erekcyjnego przecie którzy sorów, z Wieliczki pobiera mieli swe dochody, nie ma w tern

trafiamy

i

W

).

i

i

wyliczeniu ani sowa.

e

jednak ycie jakie tu byo. Przypuci si godzi, byy przygotowaniem do wyszych nauk, a obejtrivium, t, j. gramatyk, retoryk redniowieczne moway

A

artes, które

quadrivium, t. j. matematyczne dyscypliny, dyalektyk muzyk, przedmioty, arytmetyk, geometry, astronomi które wchodziy take w zakres szkó niszych, znalazy upraw nowem Kazimierzowskiem studium; o dekretyst, któryby wtajemnicza suchaczy w prawa kanonicznego tajniki, nie byo zbyt trudno 3 ), medyków uczonych byo jednak w tej epoce niewielu. Król Kazimierz mia przy sobie doktora i

i

i

w

Henryka, pochodzcego z dalekiej Kolonii. Na legistów Polsce. Mogo wic wreszcie nie przyszed jeszcze czas tli si jakie ycie, albo póycie, w które wiele uniwer-

w

sytetów

w samym

minamy,

e

pocztku

istnienia

uniwersytet neapolitaski

—

w

popadao.

zaoony

Przypow r. 1224

1234 przesta prawie nastpnych latach 1229 istnie, e szkoa w Salamance, która powstaa przed r. 1230 w r. 1243 gruntownego wymagaa prdko zmarniaa odnowienia. Szkoa wiedeska, zaoona w r. 1365, niebazaraz

i

)

Denifle

1.

c.

1,

589.

Pomniki prawa polskiego I, 217. s Codex n. 5278 nabyty wieo dla biblioteki Jagielloskiej zawiera Summa Rajmundi de Pennaforte... per manus Alberti Cra2

)

Helcel,

)

cov. studenlis sub

a.

D. 1369.

45

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

ody

na nowo, a w r. wem upada, aby dopiero od r. 1377 1384 radykalnej dozna reformacyi. To zamieranie uniwersytetów redniowiecznych, które naley do najczstszych przyczyn w braku intelzwykych objawów, miao i materyalnych rodków. Organizacya zapat ektualnych bya czsto wadliw. Jeeli one byy oparte na dziesicinach, to wpyway najczciej nieregularnie, jeeli ody wymierzano w inny sposób, to i to ródo czsto wysychao. Uniwersytet wiedeski snu w pierwszych latach lub pozór ycia gównie dziki temu, istnienia ycie fakultet artystyczny, zwizany ze szko katedraln w. Szczepana, utrzyma si wród ogólnego rozsprzenia 1 ).

sw

i

e

Podobne zapewne pooenie

i

stosunki

wytworzyy si

w Krakowie. w spisach uczniów uniwersytetu Nie dziw wic, praskiego pojawiaj si od czasu do czasu scholarze, którzy bakalaryat w filozofii czyli artes osignli w Krako-

e

trzech w latach 1368, ) wyliczy ich Metryka krakowska, zaczynajca si od r. 1400, poleca wród dobrodziejów uniwersytetu modom pobonych take niejakiego Mikoaja Gleywicz, który by bakaarzem artium uniwersytetu krakowskiego »adhuc temwie.

Ju

1370

i

Muczkowski

2

1373.

pore Casimiri regis« ')

3 ).

Aschbach, Geschichte der Wiener Universitat (Wien 1865)

pag. 25.

Wiadomo o zaoeniu uniw. krak, str. 28. Moe te do czasów kazimierzowskiego uniwersytetu odnie naley opowiadanie Marcina opata Benedyktynów w jego dyalogu Se626 — 628) w którym natorium (Peez, scriptores rerum austriac. 2

)

s

)

II,

senex wspomina o dziewczynie, która dwa lata in veste virili uczya prawda si na wszechnicy krakowskiej blizk bya bakalaryatu, wysza na wierzch. Upokorzona dziewczyna wstpia do klasztoru. Amore studii sexum occultavit — czytamy w tekcie opowieci. Wygldaoby to zupenie na bajk, gdyby nie jeden rys realistyczny

a

i

prawdziwy. Przychwytano wedug opowieci w kocu w domu obywatela Kaklherberga. Wiadomo za, ta rodzina mieszczaska w tych czasach osiad i znaczc bya w Krakowie. Por. n. p.

j

i

Album

Stud.

I,

e

9 Cod. diplom. civitalis Grac. (1879)

str.

162.

wstp.

46

s wic

To

kie

istnienie

tucji

w

jednak,

i

latach

pewne, jasne dowody stwierdzajce

ja-

jak

dziaalno kazimierzowskiej instypo zaoeniu najbliszych. Przypominamy

e Dugosz, a za nim inni historycy twierdz, e dzieu

Kazimierza w skutek mierci królewskiej dalsze losy nie quod tamen morte Kasimiri interveniente non sprzyjay dotatio ipsa et fundatio fait sortita i'uit prosperatum, nec zbyt silnemi i staefiectum 1 ). Jakkolwiek te wyraenia zaniku miaej wczesnym wiadcz jednak o nowczemi, to Wielkiego, Janko myli królewskiej. Historyk Kazimierza z Czarnkowa, pomija spraw zaoenia uniwersytetu zu-

—

s

penem milczeniem. Wyranie nie przywizywali poowicznego ycia i

kolebce

chromaa

instytucyi, i

zbytniej

wagi do

w samym

zarodzie

oni

która

marnie pocza. Umysy dniejsze

wiedzy w Krakowie jej zaspokoi, ani pragnie swych zadowoli nie mogy. To te poddani królestwa szli wtedy licznie do bliskiej Pragi, mielsi puszczali si na dalsz

wdrówk. Mamy

po dzi dzie list pewnego Tomasza 1378 bawi na uniwerz Krakowa, który przed rokiem sytecie w Pradze. Czowiek ten po bardzo ruchliwem yciu spocz w Paryu tam zosta professorem teologii. Znamy niektóre jego wystpy w teologicznych sporach i sprawach Przebywszy lat trzydzieci w Paryu, ju jako i

'-')•

podeszy w leciech, zatskni on do Krakowa, który mu si przez pryzmat oddalenia ze swoj »pen uroku dolin«, z wieycami zamku, chmur sigajcemi, w bardzo poetycznych przedstawia barwach. To te w pimie peaffektacyi, nem redniowiecznych tloskuów, cytatów zwróci si on zapewne okoo r. 1430 do Jagiey z prob, »sodyczy rodzinnego aby mu dozwolono jeszcze starzec

i

uy

)

Dugosz

)

Por. Hergenrother,

2

II,

869, not.

Petit' a

w

r.

1,

i

Hist. Pol.

w

1414),

III,

284.

Handbuch der

Gersona opera

n. p.

allg.

V, 277

(z

Kirchengeschichte obrad nad spraw

UNIWERSYTET KAZIMIERZA W.

47

jak prebend w kociele Stanisawa, na której ycia dokona by mu przyszo 1 ). Najciekawszym dla nas w tym ciekawym licie jest opis karyery naukowej proszcego. Powiada on, z Krakowa wyniós tylko elementa gramatyki in elementis grammaticae oblactatus poszed do Pragi, skoro zapragn liberalium artium postulans sodyczy nauk wyzwolonych dulcorem i tam za Karola cesarza zosta bakaarzem in artibus, ze ztamtd uda si do Oxfordu, a w reszcie do Parya, gdzie osign magisterium, a póniej doktorat teologii. To go doprowadzio do katedry teologicznej w paryskim uniwersytecie. Widzimy wic, Krakowowi w jego wychowaniu i wyksztaceniu bardzo polednia przypada rola, jeeli teraz stolic Jagiey zwie w nauki zdobn, munda studiis, to to czyni w skutek póniejszego obrotu rzeczy i pomylnego rozwoju nauki, którego on jednak osobicie nie zazna. Kiedy kazimierzowska fundacya, nie znalazszy dosy zarzewia ycia rozwin si nie moga i marniaa, wyrastay tymczasem w ssiednich krajach pokrewne instytukraju «, aby go król zaopatrzy

w.

e

—

— e ,

—

—

r

e

e

cye. Wiede otworzy wszechnic w r. 1365, w Piciukocioach powstao nowe studyum w roku 1367; szkoa ta jednak nie zdoaa si podnie zanika, zapewne przed schykiem stulecia. Pod szczliwsz gwiazd powstay w kocu wieku nowe niemieckie uniwersytety, zaoone w czasach, kiedy na stolicy apostolskiej zasiada papie i

Urban

w

VI: Heidelberg

w

r.

1386, Kolonia

w

r.

1389, Erfurt

wiata nauki stawaa si wtedy ogóln, ksita szli ze sob w zawody, wiedzc, e tym rodkiem najskuteczniej uwietni swoj osob kraje ich rzdom podlege. Powzi tak r.

1392.

Wyranie

i

potrzeba takich ognisk

i

i

myl w

zwróci si owej epoce take zakon krzyacki do Urbana VI z prob o pismo papieskie, któreby plan ten zatwierdzio. Zamiast Krakowa, który nie sprosta kró-

)

Codex

i

epir.tolaris Yitoldi ed.

Prochaska

sfr.

1056.

WSTP.

48

zadaniom swego posannictwa, miao lewskim zamiarom teraz Chemno sta si ogniskiem wiata dla ziem zassiednich krajów. Bya to myl miaa, wymiekonu rosncej polskiej potdze jej wpywom, przeciw rzona Papie wyda bull dla które sigay daleko. Chemna w lutym r. 1386 ); zezwoli na zaoenie uniwernie wyczy nawet nauki teologii. Myl ta jednak sytetu wiadczy tylko o górnolotnych pozostaa na papierze zamysach zakonu, a zarazem owieca porednio upadek i

i

i

dan

x

i

i

najbliszej krakowskiej wszechnicy.

Przedwczesn myl Kazimierza zmroziy burze i zapomnienia nastpnych czasów; bya ona przedwczesn, jak tyle innych rysów w osobistoci Kazimierza, jak styl jasny, prosty jego historyka, który wród baroku pism redniowiecznych wyglda prawie na wit i zapowied

bya mia, jak te witynie zbudowane miecie Kamierzu, prawdziwe pomniki królewskich myli polotu, wzbijajcych si wysoko po nad poziomy wieku. Stercz one po dzi dzie po nad marnem ludzi stuleci w niczem ich otoczeniem, które przez szeregi lat odrodzenia;

w

i

i

i

nie doroso.

v )

Woeky, Urkundenbuch

des Bisthums

Kulm

1,

289.

KSIGA PIERWSZA. -~2S~-

WADYSAW

JAGIEO.

OZDZIA

I.

Odnowienie uniwersytetu przez

w

r.

1400

Jagie.

—

Charakterystyka Jadwigi i Jagiey. Przewodnie idee ich zwizku. — Przesanki odnowienia uniwersytetu. Benedyktyni sowiascy. Czechy. Przybysze czescy: Jan-Hieronim z Pragi, Jan Polska Mateusz z Krakowa i jego dziaalno Sczekna. Polsce. Papie pozwala na otworzenie wydziau teologicznego w Krakowie. Fundacya kollegium litewskiego w Pradze. Ludzie popierajcy zamysy Jadwigi w Polsce. —Piotr Wysz. mier królowej. — FunWyposaenie pierwszych profesorów. dacya z r. 1100 i jej hasa. Kollegium na ulicy w. Anny.

—

—

—

i

—

—

w

—

—

—

—

—

Przey które a

w

uniwersytet Kazimierzowski

mier

swego

przey tylko jakiem póyciem, mogo atwo si skoczy zupenem zamarciem,

zaoyciela

w kadym

r.

1370, ale

razie

bujniejszych

owoców

nie

wydawao.

nastpne nieszczególnie sprzyjay umysowego ycia zacztkom. Panowanie Ludwika wgierskiego, który rzdy sprawowa przewanie przez zastpców, Polski nie rozumia nie bardzo o ni si troszczy, musiao morzy Czasy

i

now

instytucy,

która

w

pierwszych

latach

istnienia 4*

UNIVERSITY GF ILLINOIS LiBRARY

KSIGA

52

wymagaa mioci

i

ROZDZIA

I.

miosnej nad

sob

I.

opieki.

Ludwik krzta

dosy gorliwie okoo rozkwitu wgierskiego unizaoonego w r. 1367 w Piciukocioach; syszymy, e przywoa tutaj znakomitego kanonist z Woch, Galvanusa z Bolonii. A mimo tego szkoa ta nowa chromaa moe nie dosiga pocztków pitnastego wieku.

si za

to

wersytetu,

i

Dla Polski

i

mie

narcha

jej

uniwersytetu tern mniej

móg

obcy mo-

interesu, tern mniej zrozumienia.

Nastpiy dwuletnie wichrzenia

—

mierci Ludwika (1382 niekorzystne zbiegy si

84).

i

bezkrólewie

Jak widzimy,

po

okolicznoci

zaciyy zowrogo nad Polsk szko. Ale bya to pomroka przed peni jasnego soca. roku 1384 pojawia, si Jadwiga na tronie polskim, a z ni jaki powiew nowy zachodniej cywilizacyi, szlawchodzi do Polski, budzi si chetnych pragnie nowe ycie, opromienione dzielnoci, cnot i poezy tej wyjtkowej postaci. Cui tunc similis in orbe terrarum secundum propaginem homo de stirpe regia non est visus, i

now

i

jej

W

i

de

byo jej równej naówczas istoty z królewskiego rodu caym wiecie — powiada redniowieczna kalendarzowa zapiska krakowska A my z peni przekonania moemy

nie

na

*).

przywtórzy tym sowom. Niezwykle pikna i przytem wyksztacona,

czya

tymi przymiotami waniejsz rzecz, pikn dusz pen szlachetnoci. Po mieczu otrzymaa w spadku kultur bogat Andegaweczyków. Przecie najrozgoniejsze imiona wiata umysowego wploty si w ycie jej przodków, z wyyn Parnasu rzucono pki kwiatów na ich postacie, tak Jadwiga ukazuje nam si prócz wszystkiego wród promieni zarania duchów, które nazwano odrodzeniem. Jej pradziad Karol móg przemówi do Dantego w ósmej ksidze Paradiso: Assai m' amasti, jej dziad Karol Robert zwanym bywa w listach papieskich najmdrszym z moz

e

*)

Monum. Polonae

II,

926.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

53

JAGIELL.

narchów, nad zamordowaniem jej stryja Andrzeja ali si Petrarka, wreszcie trybun Cola Rienzi szuka schronienia u ojca

jej

Ludwika.

Po kdzieli z babki Elbiety miaa Jadwiga przedsibiorczo, jak na tronie polskim odznacza si ostatni z Piastów, brat Elbiety, Kazimierz. To zespolenie zachorodzimego ywiou pozwalao wietnie wróy dniego rka pene o przyszoci modej ksiniczki. Serce, gowa hojnoci miay zla obfite bogosawiestwa na kraj, któw jej dobroci korego tron przypad jej w udziale. zbytnia pobaliwo. Do biece strony, pewna mikko aski rajców krakowskich czsto si ona zwraca, ujmujc si za skazanymi 1 ); papie Bonifacy IX pisa te raz do i.

i

S

i

e

niej, czasem wbrew przekonaniu popiera i poleca ludzi, bo nie umie aski swej odmówi. Ale dobroci tej starczyo te na czyny mdre i mskie, które imi jej zapisay na wieczne czasy w historyi. Uniwersytet krakowski w szczególnoci moe by dumnym i wdzicznym Opatrznoci, u kolebki niemal jego istnienia staa ta mdra niewiasta, pena dzielnoci i powagi zarazem, a przekazaa

e

mu w i

spadku

pami sw

wit

i

wo

swego uroku

serca.

W

gie. 533)

r.

1386 nastpi

jej

lub

z

ksiciem litewskim

Ja-

Charakterystyka jego u Dugosza (Hist. Pol. IV, naley do najwietniejszych kart wielkiego dziea,

M

sw

ten, subteln psychologiczn analiz. wychowany, wnosi na zrodzony tron natur niezrównowaon, chwiejc si midzy skrajprostego dziecka, dynociami przebiegego mczyzny plomaty wschodniego wschodniego chopa, Natura w pierwszym rzdzie bierna, agodna, znajdowaa energi przedewszystkiem na owach, którym Jagieo oddanym by do koca ycia. Wstrzemiliwo w piciu sza rka w z niewybrednoci i brakiem miary w pokarmie. Na

uderza

wród barbarzystwa

i

i

i

rk

J )

n. p.

Mon. medii aevi

IV,

2,

63.

KSIGA

5i

ROZDZIA

I.

I.

w domu folguje zbyt chtnie sennej bezw obejciu przewanie atwy, a mimo teao w pewnych okolicznociach okazuje jak dum odrbno wród najbliszego otoczenia. Ziarno chrzecijaskie pado tu na dusz, pogron jeszcze gchopskim. Niektóre zaboko w zabobonie dziecicym

owach nieznuony,

W

czynnoci.

ubiorze prosty,

i

i

bobony dziwaczne nigdy go nie opuszczaj; wyznawstwo nowej wiary objawia si w nieskoczonych modlitwach pokonach. We wszystkiem zna neofit, w religii, cywilizacyi, w polityce. Losy wycigny go z borów litepostawiy go wobec zada wielkich, doniosych, tewskich zrobiy ze narzdzie dla najszczytniejszych dzie polityki kraju, nad którym panowa religii, któr przyj; postawiy go wreszcie obok kobiety, która bya najpikniejszym kwiatem tej cywilizacyi, co zaledwie pierwsze swe korzenie zapucia w jego serce. Poycie tej pary nie wchodzi w zakres naszego zadania; ycie codzienne upywao dosy bezbarwnie szaro. Silniejsze uczucie jej nie mogo, bo rónica poziomu, skonnoci, wyobrae, wytwarzaa tu odstp zbyt przepacisty. Jagieo nadaje temu dworowi pewien wschodni i

i

i

i

czy

nastrój

charakter; do

i

owczych i

owów ma

okoo

siebie litewskich

pomocników, dla muzyki ruskich lutnistów swojej sypialni cymbalistów, do malowania kocioów i

i

uywa

W

swoich jakach, Jopach, kasi król po dworze, jego krawiec Henryk rzadko mu sprawia szat okaniejsz, uszyt na mod francusk... mor Gallico 2 ). Uczty uminie tyle wystawne, co obfite. Szczególnie siostr swoim owan Alexandr mazowieck chtnie król widzi na

ruskich

batach

dosy

malarzy

).

prostackich uwija

s

sw

IV, 536);

Rachunki dworu króla Wadysawa Jag. f król. Jadwigi, n. p. str. 216. Objania to sowa Dugosza (Hist. Pol. illam enim magis quam latinam ecclesias sculptura graeca,

probabat

—

')

Por.

Kraków

2 )

1896

—

adornavit.

Ibid.

str.

158.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

zwyk sw

dworze, zasypuje

j

klejnotów, szat

koni. Jest to

i

ze

55

JAGIELL.

hojnoci podarunkami pewnie najgbsze uczucie

jego ycia.

Królowa przewanie yje

W

ma.

jej

w rozce

i

oddzieleniu od

otoczeniu, prócz licznych panien, znajdujemy

take i Wgrów, Pawa do posugi codziennej, kapelana wgierskiego Jana do posugi duchowej ). Zycie jej jest prostem, umartwionem cigymi postami: chtnie jednak zaprasza do swego stou goci z kraju zagranicy, których x

i

piewem

scholarów zawezwanych do dworu 2 ), a zawsze czaruje urokiem swej postaci i podniosego ducha.

raczy raz

poyciem niewykwintnem moe niestrojnem unosz si wielkie idee, które wypyny po czci z poczenia si tych dwojga ludzi w maestwie, Jagielle zgotoway piedesta podnoszcy go do wysokoci jego Bo nad

tern

i

dzielnej towarzyszki,

szaro

Jadwidze opromieniy

i

nie-

szczcie niedobranego zwizku. Szerokie widokrgi i dalekonone denia równowayy jej to, e w yciu codziennem doznaa czsto dusznoci, niejednego zacienienia. Robic ofiar z osobistych swych pragnie uczu, podniosa ona t ofiar do wysokoci okupu na wielkie cele ojczyzny i kocioa, polubia Jagie wbrew woli, ale ukochaa caem sercem to wszystko, co zwizek ten symbolicznie niejako przedstawia, a praktycznie uatwia, wcignicie Wschodu do rodziny chrzecijastwa i cywilii

zacyi

zachodniej.

A

ten

na

pó

dziki

ksi

litewski za-

chowa te po wszystkie czasy swoje znaczenie w dziejach urok niezatarty, dla tego, e sta si narzdziem woli

i

byy górne i podniose dla narzdzia umia si sam nieraz podnosi do wysokoci posannictwa to posannictwo rozumie. kobiety,

e

tego,

której z

natchnienia

i

roli

i

')

2 )

Ibid. str. 147

Ibid. str. 150.

i

262.

KSIGA

56

ROZDZIA

I.

I.

Jagiey byo odnowienie czy wskrzeszenie uniwersytetu krakowskiego. Zanim przystpimy do okrelenia tego faktu, wypada nam si zaj

Jednem

dzie Jadwigi

z

i

przesankami, szeregiem objawów, które wypeniy dobiegajcego do koca stulecia i przygotoway wiekopomny akt stojcy w progu nastpnego wieku. Zaraz w pierwszym roku po lubie idzie Jagieo na Litw, Jadwiga na Ru, któr obejmuje w posiadanie.

jego

ostatnio lata

Interesa polityczne i

id

tu

rka w

prdom myli

drogi biegom

i

pnych

To nawrócenie

latach.

rk

z

misy

religijn

rozbrzmiewaj hasa, które wyznaczaj

cywilizacyjn,

i

si odtd gwiazd przewodni

polityki polskiej

i

podniesienie

w

wszystkich kroków,

signo dziaa Jagieo, dziaa Jadwiga

i

nast-

Wschodu in

staje

hoc

znajduje jeeli nie

uszczliwienie wasne szczcie, to szczcie Denia te prdy zaznaczyy si take dobitnie i

i

drugich.

w

obja-

wach duchowego ycia owych czasów.

W

r.

wzgldem

1390 nastpuje akt bardzo pod tym

charakterystyczny, tern bardziej charakterystyczny,

e uwy-

datniaj si w nim dwa rysy znamienne nastpnych dpragnienie nawrócenia Wschodu i poczucie rosnce Sowiaszczyzny zada jej w dziejach. Akt ten jest w zna-

e,

i

cznej

mier

naladowaniem kroku, dokonanego przed

laty czterdziestu

w

Czechach.

Kiedy Karol IV zakada wszechnic w Pradze, podon równoczenie myl pracy okoo poczenia zachodniego i wschodniego Kocioa, myl, która ju od wieków zajmowaa papiey i teologów. Po gowie znakomitego Luxemburczyka roiy si wtedy plany bardzo dalekonone; zamienia on swe myli ze Stefanem Duszanem, który stworzy wielkie pastwo sowiaskie na poudniu i cesarzem Serbów si nazwa, myla o wspódziaaniu wielkich dwóch pastw sowiaskich, z których jedno obejmowaoby dziedziny Zachodu, drugie dziedziny wschodnie

j

pastwa rzymskiego. Byy to marzenia, które musiay niebawem si rozwia w skutek mierci Duszana pierwszej i

ZAOENIE UNIWERSYTETU

naway

tureckiej.

myl

Ale

sowiaskim jzykiem

w

sza obok tego swoj ksia posugujcy si

unii

drog. Karolowi IV zdawao si,

57

JAGIELL.

e

mogliby tej sprawie odokruchy dawnego obrzdku sowiaskiego zachoway si na wschodzie, w Dalmacyi, Kroacyi i Boni u Benedyktynów, czcych regu w. Bazylego z regu w. Benedykta 1 ). Stamtd sprowadzi ich Karol IV osadzi w klasztorze Emaus w Pradze, który najgorliwsz trosk i opiek otoczy 2 ). Myl Karola

da

walne usugi.

liturgii

Ostatnie

i

odya

w wieo

poczonej polskiej parze królewwyda Jagieo odnony dokument erekcyjny. Zakonników sprowadzi z Pragi, mianowicie brata Wacawa, osadzi go na Kleparzu przeznaczy tam miejteraz

W

skiej.

1390

r.

i

na koció i klasztor, w którym z czasem trzydziestu zakonników pomieci zamierza. Koció pod wezwaniem w. Krzya stan niebawem w poowie, t. j. chór i zakrystya, za mieszkanie na razie dom drewniany sce

suy

Dzieo przyjo si weszo w ycie. Dugosz jeszcze zazna tu Benedyktynów sysza tu piewy

z

ogrodem 3

i

).

i

Za jego jednak ju czasów zapa pierwotny przemin, a w miejscu mnichów, których niedostawao, wiecki ksidz obj administracy niedokoczonego kocioa. Myl jednak królów polskich zmierzaa do tego samego celu innemi take drogami 4 ). A jeeli wzór przykad Pragi przywieca przy tern sprowadzeniu sowiaskich Benedyktynów, to wogóle zaznaczy musimy, stosunek z Czechami by wtedy blizkim jak nigdy, stamtd czerpano natchnienia sproi

liturgi »nobilis Slavici idiomatis«.

i

e e

*)

2 )

3 )

4 )

Por. Szajnocha,

i

Dugosz, Liber

Jagieo IV, Bohmens III, 306.

Jadwiga

Palacky, Geschiohle

i

Benefic. T.

III,

165.

225.

W tych czasach zorganizowanem zostao biskupstwo

prze-

pierwszym biskupem by Eryk Winsen (f 1391/2). Wyposay je mieszczanin krakowski z rodziny genueskiej Gotfryd Factinante testamentem z r. 1393. Por. Fijaek Studya do dziejów unimyskie,

wersytetu

p.

8

KSIGA

58

wadzano

ze

ludzi,

I.

ROZDZIA

I.

czeska metropola na wschodzie bya w obfity sposób rozcho-

ogniskiem, z którego promienie

w Polsce. Czeszczyzna przecie bya wtedy tak dziy si nieomal stawaa si jzykiem dworskim w otocenion, co chwil czeniu Jagiey. Dziwi si te nie moemy, przybysze z Pragi znajdowali gocinne przyjcie na dwoprzynosili tu zasoby swej wiedzy i szerze polskim, wiary; Jagieo sam co do siebie zeswej wiato rzyli przez tych czeskich goci w wierze pouczonym znawa, utwierdzonym zosta '). Jadwiga za wtórowaa królowi w tej gocinnoci. Jednym z najwczeniejszych takich przybyszów by Jan, innego imienia Hieronim z Pragi, z zakonu Premonroku 1394 czytamy w rejestrach podskarstratensów. 2 dla Jana spowiednika króla Jegomoci biego Hinczki ), zakupiono 10 okci sukna czarnego. Wtpi prawie nie to si odnosi do praskiego przybysza. Dugosz mona, i

e

e

e

e

i

W

e

e

nim mówi

w

ksidze beneficyów. Opowiada tam, e on przez kilka lat pozosta na dworze polskim, e za królem szed wszdzie kazaniami swemi Jagielle obszerniej o

i

i

i

onierzom

jego szczególnie tralia do przekonania,

e

obra na spowiednika swojego 3 ). Ten Hieronim z Pragi otrzyma w miecie ojczystem stopie doktora dekretów, zosta nastpnie tam profesorem na czas krótki, a wstpi równoczenie do zakonu Premonkról wreszcie go

stratensów

w

Strahowie.

Dziaalno

jego

w

Polsce za-

si wkrótce potem, okoo r. 1394. Wród jakich okolicznoci tu przyby wyjani niepodobna. Ale bardzo jest

cza

*)

iurc

Dugosz Hist. et humano

dvino

Pol.

IV,

439:

quod a plerisue Bohemis,

rudimenta, velut novus catholicus sugebam. 2 Rachunki dworu króla Wadjsawa Jagiey, )

str.

)

1896,

w

dziele Jakób Liber beneficiorum III, 79....; ks. prof. Fijaek ten Jan z Pragi by przelostr. 145/6 przypuszcza,

e

Paradya na

tnie

Kraków

205. 3

z

in

doctoribus, curiam nieam seuentibus, fldei

profesorem teologii

w

Krakowie.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

59

JAGIELL.

ze przyszed tu lub powoanym zosta misyonarz dla Wschodu. Bo wkrótce na tej dziedzinie zajania on swem apostolstwem i gorliwoci, o których wspomnia szerzej Eneasz Sylwiusz w dziele swojem de Europa. Dziaalno ta przypada zapewne gównie na lata 1394 1398 ). Kiedy Jagieo zaoy w r. 1409 klasztor Premonstratensów w Nowym Sczu. Hieronim zosta tutaj pierwszym opatem. Potem, zapewne w r. 1413, przeniós si do Woch, a spotkamy go jeszcze w póniejszych latach na soborze bazylejskim -). Zbiory jego kaza utrwaliy wpyw jego w Polsce poza doran chwil, a osobisto jego niewtpliwie na dworze i na dziewiczych rolach Litwy mudzi przyczynia si do utwierdzenia nauki chrzecijaskiej. Jak Hieronim obok Jagiey, tak obok Jadwigi stoi inny Czech, Cysters Jan Stekna lub Sczekna, take w roli spowiednika. Okoo r. 1392 i 1393 zasyn on ju swojemi kazaniami w Pradze; synny Jan Hus zwa go póniej: velut tuba resonans, praedicator eximius ). Kiedy do Polski pierwszy raz przyby, na pewno powiedzie nie

prawdopodobnem,

jako aposto

i

—

!

i

i

;!

mona. To pewnem,

w

e

pozostawa przez pewien czas

w 1397 by wykonawc myli Jadwigi, a po czci moe poddawa jej plany prowadzce do celów przez ni umiowanych. Dwór polski Jadwiga w szczeKrakowie

r.

i

i

gólnoci przyjmowaa wtedy czstokro goci wydatki na hospites de Bohemia pojawiaj si sto

w

wspóczesnych

rejestrach,

n.

p.

w

czeskich;

dosy cz-

1394,

r.

gdzie

zaznaczono ilo piwa i pienidzy przeznaczonych królowej w celu podjcia przybyszów 4 ).

*)

Dr.

Rocznik 2 )

str.

Por. o

Jarosawa 69,

nim Casopis musea Kralostvi eskeho, prac dobr Bidlo; Cesti emigranti w Polsku v dobu husistske,

mian. zeszyt

Por. Bruckner,

1. str.

w

118, zeszyt

bibliotece

2.

3 )

)

Loserth,

Hus und Wiclif

Rachunki dworu,

i

!.

d.

str. str.

str.

243, zeszyt 4. str. 424.

Warszawskiej

461.

4

dla

63.

56G.

z

r.

1892 (Marzec)

KSIGA

60

ROZDZIA

I.

I.

Z Pragi take przybywa czsto do Polski inny czourowiek, którego z Krakowem blisze zwizki, krwi dzenia czyy, a który na cay bieg wypadków wielki i

wpyw

wywar, sawny Mateusz

w

w

z

Krakowa. Studya swoje

1355 otrzyma bakalafakultecie, w r. 1381 dosign a artystycznym ryat akademickich, mistrzowstwa w teologii. szczytu godnoci Tutaj te rozpocz on karyer swoj nauczycielsk, a ztd przeniós si okoo r. 1393 lub 1394 do Heidelberga, gdzie obok profesury teologii otrzyma w r. 1395 wane stanowisko kapelana (Pfaffe) ksicia Ruprechta II. Na cay pocztkujcy rozwój uniwersytetu heidelbergskiego, w którym dziaa jako teolog filozof, wywar on wpyw ogromny. Po roku 1400 wyszed Mateusz poza dotychczasowy

przeby on

Pradze,

gdzie

r.

w

i

wkroczy w dziedzin polityswej dziaalnoci czn. Pismami swemi, w których potrca o zagadnienia zajmujce wtedy wszystkie umysy, reformacy Kocioa, w których rozbiera problemy teologiczne, zajania on wród pisarzy kocielnych; sawa jego zasugi sprawiy w r. 1408 w r. 1405 zosta biskupem Wormacyi, papie Grzego XII nada mu kardynalsk purpur, której to godnoci Mateusz jednak nie przyj 1 ). Wród tych wszystkich zaj ruchliwego ycia myl jego serce zwracay si jednak czsto do rodzinnego Krakowa, a te jego stosunki tu nas przedewszystkiem zajmuj. r. 1390 rada miejska krakowska ju z nim nawizuje korrespondency. Wysya ona posaców do Pragi z listami do Mateusza 2 skutek tego pojawi si on zapewne w Polsce. wydatkach bowiem miasta z r. 1390 1391 napotykamy pozycye podarunków (honores), któremi rajcy miejscy uczcili magistra Mateusza; wymieniono tu wino, kurczta, barana 3 ). Wreszcie w r. 1391 znajduzakres

i

i

e

e

i

i

W

W

).

W

i

*)

Por.

o

nim Theodor Sommerlad, Matthaeus von Krakau,

Halle 1891. 2 )

3 )

Por. Ib.

Monum. medii

p. 228, 231, 233.

aevi IV, 2 p. 229.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

JAGIELL.

61

jemy zapisk pienidzy danych dwom posacom miasta, którzy mieli odprowadzi napowrót cenioneg'0 gocia (ad conducendum magistrum Matheum 1 ).

Do czego

korrespondencya zmierzaa, co miay na celu podarunki, nie zaznaczono nigdy wyranie. Zdawaby si jednak mogo, sprowadzono uczczono tego aby zaradzi upadej Kazimierzowskiej szkole, aby na mocy swego dowiadczenia wskaza rodki jej podwignicia, r. 1396, 20 grudnia zosta Mateusz wybranym rektorem uniwersytetu heidelbergskiego. Niebawem jednak przestaje spenia zadania rektora, w których go zastpuje wicerektor Jan de Noet ). Zmiana ta nastpia w skutek wyjazdu Mateusza do Krakowa. roku 1397 bowiem ta

e

i

ma,

W

2

W

w

ksidze wydatków miasta Krakowa znowu wypaty na rzecz magistra Mateusza 3 ). Konsulowie miejscy przeznaczaj mu nawet pensy 40 grzywien na cay przecig ywota, ile razy Mateusz do Krakowa zjedzie (litteram super 40 marcis census.... domino Mattheo.... donatis et quumcunque idem dominus... Cracoviae moram traxerit, ad tempora dumtaxat vitae persolvendis 4 Heidelbergu odtd gucho o Mateuszu przez lat kilka, do roku 1400. Wane wic sprawy zatrzyma go musiay teraz duej w wschodniej jego ojczynie. A równoczenie bawi z nim w Krakowie mistrz Jan Sczekna, wspomniany powyej Czech i spowiednik królowej Jadwigi, jak to z ksig miejskich widocznem 5 ). Rok ten zaznaczy si dwoma wanemi zdarzeniami, które wiadcz o gbokiem zrozumieniu zada i posanwidniej

).

W

a

233.

*)

Ib. p.

2

Toepke, Matrikel der Universitat Heidelberg 1, str. 64/65. Mon. Medii aevi IV, 2, 255. Mon. Medii aevi IV, 2, p. 166. Mon. Medii aevi IV, 2, 256. roku 1402 zaszczyca miasto

)

3 )

4 )

5 )

Sczekn podarunkiem wina

W

francuskiego ibidem str. 269. Por. teraz Dr. Fijaek: Studya do dziejów uniwersytetu krakowskiego (1898) str. 62 i nast.

KSIGA

62

I.

ROZDZIA

I.

nictwa ówczesnej Polski, a jeeli nie wypyny redniego natchnienia królowej Jadwigi, to w

z

bezpo-

kadym

znalazy u niej gorliwe oparcie i poparcie. Nastpiy dwa akty, zmierzajce w pierwszym rzdzie do krzewie-

razie

wród nowych dziedzin, którego obowipanowaniem Polska na siebie przyja. Jadwiga zwracali od pewnego czasu Jagieo

nia apostolstwa

zek wraz

Ju

z

i

si do Rzymu z prob do stolicy Apostolskiej, aby radokument erekcyjny dla uniwersyczya swoje uznanie i

tetu

krakowskiego rozszerzy

który tak

i

na teologi. Potrzeby kraju,

obszerne dziedziny na

pó pogaskie w

siebie

domagay si gwatownie tego ustpstwa; teologowie uczeni byli tu bardziej ni gdziekolwiek potrzebni, nie tylko do odpierania nieprzyjació, ale przedewszystkiem do zyskiwania wyznawców, do siania ziarna chrzecijastwa po wielkich Wschodu dziedzinach. Zadania te Jagieo, a przedewszystkiem Jadwiga zrozumieli od pocztku panowania; do tego zmierzao sprowadzenie Benedyktynów sowiaskich, do tego przygarnianie uczonych przybyszów, którzy przynosili do Polski nauk, na Litw ewangieli. Póniej pomylano o poruszeniu w tym celu Kazimietylko póyciem, to rzowskiej kreacyi; jeeli ona w czci przyczyn tego byo moe to, Praga ssiednia, w której uczono take teologii, miadya sw przewag wcieli,

ya

e

Stworzenie wic fakultetu teologicznego w Krakowie mogo mie pod kadym wzgldem doniose znaczenie, oywi i odnowi obumierajc lub prawie ju martw Kazimierzowsk szko. Z tym planem zwrócili si tedy polscy królestwo do Bonifacego IX, który po Urbanie VI w r. 1389 obj w Rzymie ster Kocioa

pocztkujc szko.

katolickiego. z

11

Papie odpowiedzia przyzwalajcem pismem r. 1397 Nie opar si on yczeniu polx

stycznia

).

skiemu, bo zrozumia jego uzasadnienie, a zreszt hodo-

wa

pod tym *)

wzgldem

Codex diplom.

szerszej,

liberalniejszej

universitatis Crac.

I.

str.

27.

praktyce.

ZAOENIE UNIWERSYTETU Bonifacy IX zezwoli

w

63

JAGIELL.

bowiem na utworzenie

fakultetu teo-

Fermo, przyzna go zapewnie nowo powstajcemu wgierskiemu uniwersytetowi w Budzie 1). Królowa Jadwiga, uprzedzajc jednak bogie skutki, które z tego faktu mogy na Polsk, a czujc doran potrzeb poparcia chrzecijastwa na Litwie, w innym jeszcze kierunku dnoci te swoje i pragnienia zaznaczya. Zaoya ona mianowicie w tym roku kollegium logicznego

Ferrarze,

Pawii

i

spyn

dla

Litwinów oddajcych si

Miaa

teologii

powsta bursa

w

uniwersytecie

W

tym pozwoleniem króla Wacawa IV, zakupia królowa dom murowany, w starem miecie pooony, zarazem czynsz wieczysty 200 kóp groszy praskich, ufundowany na wsiach okolicznych, który mia na utrzymanie domu i mieszkaców. Do trzech egzekutorów jej planu nalea w pierwszym rzdzie Jan Sczekna, który na dworze Jadwigi poczestne zajmowa stanowisko w nagrod swych usug dosta plebani w Przemankowie 2 Umieszczono fundacy w starym domu, zwanym Jeruzalem, a nowa fundacya wesza w ycie w r. 1397 zwaa si w nastpnych latach kollegium litewskiem, albo kollegium lub dopraskim.

tu

dla scholarów.

celu, za

suy

7

i

).

i

mem

królowej Jadwigi.

Obok przybyszów, jak Mateusz

z

Krakowa

i

Jan Scze-

ywioy wywoyway jaki ywszy umysów, natchny niejedn myl królowej kna, pewnie

pieray

jej

i

miejscowe

przeprowadzenie.

W ostatniem bowiem

ruch i

po-

dziesi-

wieku czternastego ywsze ttno kultury znaczy si choby tern, e stopnie naukowe zagszczaj si wród cioleciu

*) Jak wydzia teol. w pierwszych latach w Krakowie dziaa, wiemy. Radymiski Cod. Jag, 226 str. 28 powiada: eandem (fac. theol.) ordinandam assignatis ex thesauro regis pro lectoribus sti-

nie

pendiis Jo. Isnero Hedvigis committit. 2

Tomek, Geschichte der Prager Universitat (Prag 1849) Sczeknie por. Dugosz, Liber benefic. II, 149. Por. take Monumenta univ. Pragensis II, 355, 359, 362. )

str. 59.

Por.

O

64

KSIGA

Polaków. Na

w

piey

wród

listach ludzi

tych

ROZDZIA

I.

1

)

I.

wyszczególnianych przez pa-

naukowe

czasach, tytuy

coraz

s

czstsze,

kapitu doktorzy dekretów coraz gciej si poja-

z poudnia przywoono te wyszczególgównie w karyerze duchownej byway stopniem prdszego postpu. latach po roku 1390 wyno-

wiaj. Z Pragi

i

nienia, które

W

w

cz

wród jurystów prawie trzeci wszystkich scholarów; prawda, do niej prócz Polaków naleeli: Litwini, Prusacy, Szlzacy, uyczanie, sia polska nacya

Pradze

e

mieszkacy Turyngii. Snuli si te po Krakowie mistrzowie, którzy albo przechowywali tlejc iskr ycia w marnej Kazimierzonawet

Sasi

i

wskiej szkole, albo czekali tylko na sposobniejsz chwil,

aby do nauczania si zabra. Mateusz z Krakowa pochodzi z zamonej rodziny mieszczaskiej Krakowa Stadtschreiberów. Obok nich odznaczali si znaczeniem powag Wigandowie. Mistrz Mikoaj Wygandi wyszed zapewne ze szkoy praskiej Mateusza z Krakowa, który sw nauk wpywem zaway na caej pierwszej warstwie magistrów krakowskiej wszechnicy. Zakoczy Mikoaj swoje artystyczne studya w Pradze w r. 1379 2). Wykada póniej ksztaci si dalej w czeskiej stolicy 3 ); póniej pojawia si czsto w ksigach miejskich krakowskich wród ludzi, czynsz od miasta pobierajcych. Spotykamy go w tych ksigach w latach 1395 97 w nastpnych 4 ). Po odnowieniu uniwersytetu przez Jagie wystpuje Mikoaj Wygandi przez szereg lat wród mistrzów Jagielloskiej szkoy, odznacza si kazaniami dzieami jak postylla czyli wykad lekcyi niedzielnych 5 ). Mikoaj z Gorzkowa wystpuje na aktach urzdowych z r. 1382 jako mistrz in artibus, i

i

i

—

i

i

')

U

? )

Monumenta

)

Dr. Fijaek

)

Monumenta medii

3 4

Theiner'a

Monum. Poloniae

I.

historica univ. Pragensis

I,

1,

Studya do dziejów uniw. krak. aevi IV,

2,

318, 341.

186. 82.

Pobiera on

te

czyn-

sze ratione altaris corporis Christi, drugi raz ratione altaris Floriani. 6 )

Ks. Dr. Fijaek Studya etc

str.

88.

.

ZAOENIE UNIWERSYTETU a

65

JAGIELL.

bakaarz dekretów, póniej spotykamy

biskupich jako doktora dekretów 1 ), Z biegiem czasu zosta on trzecim

n.

z

na aktach roku 1389. rzdu rektorem

p.

0:0

w

wszechnicy Jagielloskiej. Czowiek, który nalea za modu do otoczenia najbliszego Jadwigi i popieraniu jej planów powica swe siy, zosta póniej trzecim z kolei biskupem wileskim i zakoczy ycie na tern stanowisku, co byo zupenie po myli dostojnej opiekunki jego z lat

dawnych

Na

2 ).

biskupstwa krakowskiego zasiada po Janie Radlicy, który z Montpellier jako znakomity doktór medycyny powróci do kraju, aby nastpnie zosta kanclerzem i biskupem krakowskim, od roku 1392 ulubieniec Jadwigi, wysoko wyksztacony Piotr AYysz z Radolina. Królowa Jadwiga wyniosa go do tej godnoci wbrew wyborowi kapituy 3 ). By to czowiek szerokiej wiedzy, przyniós on z poudnia tytu doktora praw obojga i nawet dowiadczenie nauczycielskie. Studya swoje padewskie uwieczy bowiem w r. 1386 egzaminami, które mu wniosy te stopnie. Przedtem by on w r. 1385 rektorem stolicy

ultramontanów, w latach 1386/87 wystpi w Padwie jako r. 1389 jest w Rzymie prawa kanonicznego profesor 4 ). u Urbana VI jako referendarz papieski, który go z misy jako posa apostolskiej stolicy do Polski i Wgier wysya 5 ). kadym wic razie ster stolicy krakowskiej znajdowa si wtedy w bardzo odpowiednich rkach, a Piotr Wysz by czowiekiem, który swoje zadanie bra szeroko, a umia si wznosi na wyyny, do których si wzbijay górne podniose zamysy królowej Jadwigi. i

W

W

1 )

Crac.

2 )

3 )

III,

3i0;

Codex diplomaticus

eccl. cathedr.

n. 355.

Dugosz

Hist. Pol. 3, 577.

Caro, Geschichte Polens.

III,

143.

Monumenti deli' universita di Padova I, 73 Ks. Dr. Fijalek w Przewodniku Naukowym (1894) str. 747 5 Theiner Monumenta Pol. 1, 760. 4

)

179.

Kodex Maopolski

II,

Por. Gloria,

)

Hist.

Uaiw. t.

1.

5

i

II,

KSIGA

66

ROZDZIA

I.

I.

Bo królowa staa niewtpliwie w rodku samym dziaa przygotowa, ona kierotych wszystkich

de,

waa t

i

byo spenienie

prac, której ostatecznym celem

wobec krajów, które si z Krakowa by przyMateusz Koron. polsk poczyy z i doradzc. Pobyt jego pomocnikiem tem gównym jej w Krakowie duga nieobecno w Heidelbergu tern si ilomaez; dziaa on w Krakowie, aby szko narodu podwign z upadku, tchn w ni nowe ycie nowego

zada

wielkich cywilizacyjnych

i

i

Nie mielibymy tego twierdzi tak stanowczo, gdvby rzeczy nie powiadczao wspóczesne wiadectwo 1 Jana Andreae z Ratysbony, historyka ruchów husyckich ). ducha.

W

Bohemiam contra mówi on w rozdziale dwunastym 2 e królowa Jadwiga przed mierci zalecia Jagielle utworzenie studyum generalnego w Krakowie, e Jagieo to uczyni swojej kronice: de expeditionibus in

Hussitas,

),

porednictwem mistrza Mateusza, który póniej zosta biskupem Wormacyi, a którego szczególniej powaa z tego powodu, e (Mateusz) z Krakowa by roc!em«. Mamy tu wic niepoclejrzane autentyczne powiadczenie wielkiej zasugi Mateusza w tym kierunku. Ale Jadwiga kierowaa temi pracami. Ju anio mierci rzuca urod, kiedy myl jej zmieswe cienie na jej modo

»gównie

za

i

i

rzaa nieustannie do jednego celu. roku 1397 królowa Jadwiga zajta bya jeszcze ukadami z zagorliwie sprawami pubiieznemi, ugod zagranii midzynarodowe konem krzyackim; sprawy czne spoczyway prawie przez cay cig panowania w jej rku, a i teraz uywaa ona swego wpywu, aby agodnoci swoj nakoni zakon do ustpstw.

W

i

Stosunki rach

z

')

gung

jej

zakonem

Jagie

nie

nie

dzieli

byy

serdeczne; król

Wien

II,

2

p. 433.

Ib.

1865, str. 406.

w spo-

ugodnych skonnoci swej

Por. u Hoflera Geschichtsschreiber der Hussilischen

Theil )

z

Bewe-

ZAOENIE UNIWERSYTETU

67

JAGIELL.

a wiec róni si od niej politycznie. A do tego przychodzi chód, wytworzony bezdzietnoci Jadwigi, która naraaa nowo stworzone pastwo na niebezpie-

maonki,

czestwa

i

burze.

Niespodziany

promie

nadziei

pad

nagle

w t

po-

nur pomrok. Królowa uczua w r. 1398 bogosawiestwo macierzystwa. Rado bya ogóln. Zwrócono si do papiea Bonifacego z prob, aby ochrzci spodziewanego potomka; papie wyznaczy swym zastpc Wojciecha Jastrzbca, zezwoli, aby nowonarodzonemu nadano czerimi Bonifacego. Rado jednak bya przemijajc. wcu r. 1399 powia królowa córk, która otrzymawszy na chrzcie imi Bonifacyi niebawem umara. A wkrótce za dzieckiem posza i matka, która wycieczona chorob i zawiedziona w najgortszych swych yczeniach nadziejach, rozstaa si z tym wiatem dnia 17 lipca, po yciu penem i yciodajnem, jak rzadko si zdarza... Ostatnie jej yczenia, wyraone w testamencie, zwracay si jeszcze ku ulubionym jej planom, w szczególnoci ku podniesieniu

W

i

krakowskiej szkoy.

wykonawcom

Wyszowi

Piotrowi

i

Jakowi

z

Ten-

przekazaa umiepienidze klejnoty i sprzty; rajca królowa swe szaty, z ich sprzeday pozyskane miay pój w czci na biednych, w czci na zaoenie uniwersytetu krakowskiego. I to pragnienie dzielnej niewiasty spenio si po jej mierci. bogosawiona jej posta utrwalia si moWielka cniej w dziejach, niby to przez potomstwo, którego jej Opatrzno odmówia, nastpi mogo. Nie miaa wprawdzie komu przekaza swych klejnotów; przekazaa je wic nieznanym pokoleniom narodu, które z jej zota i pere na dugo pokarm duchowy otrzymywa miay. I ta dostojna, pena urody i witoci pani zapisaa si w dziejach naszej owiaty jako wielka chlebodawczyni i najhojniejsza jamunica, a kada zdobycz kady bysk polskiej myli powinien bogosawi jej witej pamici szlachetnej czyna,

ostatniej swej woli,

i

i

i

ofierze. 5'

KSIGA

68

ROZDZIA

I.

1.

niebawem mia dojrze; uniwersytet wskrzeszony za Jagiey jest wic prawdziwie pog-robowem dzieckiem Jadwigi. Ta »catholicae fidei in Lithuania plantatrix« jak si Dugosz wyraa, chciaa w nim stworzy cywilizacyi dla Wschodu. Czy nowa narzdzie wiary szkoa temu zadaniu sprostaa, o tern przekonamy si pózadania, które towarzyszyy niej. To pewna, ze myli jej poczciu, ciyy odtd swym ogromem cigle na jej barkach, w chwilach martwoty ciy byy powinny wyoywcze cywilihaso Jadwigi, haso wielkie rzutem; dzi jeszcze z grobu jej wyzacyi Wschodu powinno brzmiewa w innych nawet strasznie cikich okolicznociach, w których inne, take pogrobowe, a niemniej obowizujce zadania spady na barki mistrzów uczniów Plan

jej

i

i

i

i

i

i

i

staroytnej szkoy.

W

rok niemal po mierci Jadwigi

wydawa

roku 1400, dokument odnawiajcy

Jagieo,.

krakowski uniwersytet, Wyranie przez nieboszczk i jej pomocnikwiat si móg ków rolina lak bya ju wyhodowan, wkrótce roztworzy. Zaoona przez Kazimierza Wielkiego szkoa istniaa ju prawie tylko na papierze, potrzebowaa, niezbdnie, aby tchnito w ni nowego ducha i ycie. To odnowienie równao si prawie nowemu zaoeniu. Dla tego te Jagieo w dokumentach i tradycji uchodzi raz za restauratora szkoy, w innych razach za waciwego jej zaoyciela, Jenera Cystersów w pimie wystosowanem szkoa ta daw r. 1417 r do opatów zakonu powiada, jednak przez pewno ju otrzymaa swoje przywileje, król Wadycieszya si irekw ency, wien czas sam Jagieo odnowieniem; a jej zaj si Jagieo saw Kazimierza studium, za mówi o w dokumencie z r. 1417 Wielkiego pocztem (inchoatum), które póniej w skutek 26-go

lipca

e

e

)

e

ma

J )

Couex uiplom. univ.

r

I,

u. 61.

a

ZAOENIE UNIWERSYTETU

JAGIELL.

69

zbiegu niesprzyjajcych okolicznoci zamaro (sed ex quibusdam impedimentis non continuatum 1 ). Takie odno-

wienie szkó zamierajcych nazywao si stale: reformatio. akcie jednak gównym z r. 1400 tak Jagieo

W

przemawia, jakby bez adnych przygotowa ze strony swych poprzedników stwarza uniwersytet zupenie nowy, rzecz zupenie dotd nie istniejc 2 ). Wyranie szkoa Kazimierzowska drzemica sennem yciem, uprawniaa do rozmaitych poj i wyrae, które te chwiej si po wszystkie czasy. Akt ten nie wspomina ani Kazimierza Wielkiego, ani co dziwniejsze zmarej przed rokiem Ja-

przecie co do formy i szczegóowych zarzdze on w wielkiej czci z planu wielkiego Piasta, co do ducha z myli zmarej królowej, która nie doczekaa si powstania samego dziea. Wysunito tu naprzód myl now, na któr za Kazimierza Wielkiego czas jeszcze nie by przyszed. Nawrócenie i owiecenie Litwy ma by gwiazd przewodni nowej instytucyi. To haso pojawia si odtd cigle wród prac organizacyjnych, a niewtpliwie byo ono po temu, aby szerokie i podniose ycie tchn w zacztki nowej szkoy. Jeeli wielkie cele po-

A

dwigi.

wypyn

s

do wzrostu ludzi i instytucyi, to mao który uniwersytet u kolebki swego istnienia sysza gosy równie podnoszce i zagrzewajce do dziaania. akcie Jagiey yczenia dla nowej szkoy, Nastpuj

trzebne

w

zapewnienie przywilejów dla scholarów zdajcych do Krakowa, okrelenie jurysdykcyj nad uczniami: wszystko to prawie zupenie dosownie z dokumentu Kazimierzowskiego zaczerpnite. Ptównie i to przeniesiono do pisma Jagiey, ostateczna aprobata egzaminów zaley od

e

e król zobowisi oznaczy bankiera lub yda, który bdzie studentom poycza pienidzy.

kanclerza królewskiego kadoczesnego, zuje

1 )

-)

Codex

dipl. 1, n. 62.

Cod. diplom.

1,

n. 16.

KSIGA

70

ROZDZIA

I.

I.

Ale po za tymi punktami stycznymi s. jednak take stanowcze rónice. Nawrócenie Litwy przywiecao nowej organizacyi jako gówne zadanie, a to zdobycie pokojowe

nowych

krain

cywilizacyi nie

dla

szuka musiao

raczej

logii

woskie uniwersytety,

w

prawie, lecz

Pary musia

lecz

w

broni najskuteczniejszej. tu

teo-

Nie

suy za wzór

w

dokumencie Jagiey Pary, który »Francy owieca zdobi wysunito na pierwsze miejsce w szeregu uniwersytetów wzmiank odznaczonych. Dla tego pominito w akcie Jagiey rozporzdzenia dotyczce rektora przez scholarów. Formy to wyboru mistrzów woskie, których nowa instytucya nie przeja. Uniwersytet i

idea.

I

tego

dla

i

i

Jagielloski obejmuje cztery fakultety, z których teologiczny najprzedniejszym i gównym. Przecie Bonifacy IX

jest

ju w

dal pozwolenie na otwarcie teologicznej r. 1397 szkoy, która wyprzedzia dzieo ogólnego odnowienia i staa zawizkiem. si zapewne jego jdrem .ufundowa Kazimierz Zapaty nauczycieli opar i

i

.

Wielki na upach; Jagieo postpuje inaczej jak jego poprzednik; zamiast pensyi dla pojedynczych nauczycieli oznacza im ryczatow summ 100 marek, która w czterech kwartalnych ratach z ca krakowskiego ma by wypacan. Biskup krakowski wraz z rektorem ma mie zupen

wadz

wypat midzy

rozdzielania tych

nauczycieli.

Tene

zamianowany konserwatorem czyli opiekunem w szelkich praw przywilejów uniwersytetu scholarów, jako obroca przeciw zamachom na wolno szkoy ma mie on prawo cigania ludzi, którzyby si takiej dobiskup

zostaje T

i

i

pucili winy.

Na sam

gó caego i

koniec pozostawilimy najwaniejszy

aktu,

zabezpieczy rozwój

Mówilimy

który dzieu

ten, i

szcze-

Jagiey zapewni byt

istnienie.

poprzednio,

e plan Kazimierza'WieIkiego,

aby dla uniwersytetu krakowskiego wystawi budynki, sale dla lekcy i mieszkania dla profesorów spez na nii

czem. Bati en horaraes

mia by

uniwersytet Kazimierzo-

ZAOENIE UNIWERSYTETU wski

sprosta, ludzie

i

o

to,

o

z

tego

aby dziea swego nie narazi na podobne

Ogldajc si naokó móg on znale

zmarnienie. i

71

pooenia nie bo do takiego zadania potrzebni s wyjtkowi wyjtkowo uposaone natury. Jagieo musia tro-

szczy si strogi

wypywajcym

trudnociom

i

JAGIELL.

wzory.

postpach

i

prze-

Do Kazimierza dochodziy zdaleka wieci urzdzeniach ycia umysowego, bliej ja-

niaa przed nim tylko Praga, jako przykad godny naladowania, Teraz stosunki byy odmienne. r. 1365 zaoono wiedesk szko, w przedostatnim dziesitku czternastego wieku prawie równoczenie trzy nowe uniwersytety powstay w Niemczech, Heidelberg (1386), Ko-

W

lonia

(1389)

czyn

i

Erfurt (1392).

bujnoci

tej

»Jako okolicznociow przy-

mona uwaa

prawie równoczesne

rozproszenie paryskich profesorów, które

nastpio wród

zamieszek kocielnej schizmy (od r. 1378) i praskich, kiedy religijne i narodowe przeciwiestwa za panowania króla Wacawa si zaostrzyy « x ). Kiedy Jagieo wic przystpowa do dziea, natchnie i rady móg on zaczerpn od ludzi, którym nowe te instytucye w zacztkach rozwoju si znajdujce ju byy znanemi. A szczliwy traf zrzdzi, przy jego boku znalaz si czowiek, który dugoletnie ju liczy dowiadczenie jako nauczyciel dawniejszy praskiego, a obecny heidelbergskiego uniwersytetu, Mateusz z Krakowa. Braki Kazimierzowskiej fundacyi usunito w samym

e

akcie Jagielloskiej

»Aby doktorzy

erekcyi przez

stworzenie kollegium.

— czytamy w tym dokumencie — magistrzy,

bakaarze studenci uniwersytetu krakowskiego, lekcye, wiczenia akty swobodnie i wygodnie mogli spenia, przeto na mieszkanie mistrzów jako punkt zborny liceneyaci,

i

i

i

dom nasz.... na ulicy w. Anny przeznaczato dom na zawsze inkorporujemy do uniwer-

dla scholarzy

Który

my....

sytetu

*)

na

wasno

doktorów, magistrów

Paulsen, Sybels Histor. Zeitschrift

4-5,

261.

i

kol!cgiatów«.

KSIGA

72

Powstao wic

ROZDZIA

I.

tak kollegium pierwsze

I.

w Krakowie, a w pro-

gu jego dziejów zastanowi si nam trzeba nad jego istot i

znaczeniem.

powstay zagciy si w cigu Przewanie byy one mieszkaniami

Kollegia na zachodzie

trzynastego wieku.

i

ich przeznaczenie przedewszystkiem powszechnem. Paryu daway one we Woszech byo scholarom. Najsajednak czsto przytuek magistrom wniejsze kollegium zaoone przez Sorbona w wieku trzynastym suyo magistrom nauk wyzwolonych; miao tyme zapewni rodki uatwiajce dalsze studya w zakresie teologii (Collegium magistrorum artium, qui e liberalitate regia

dla

scholarów

i

to

W

i

vitae necessaria percepturi ibidem theologiae vacent

Po). dobnie si dziao na wschodzie. Tutaj bowiem kollegia przeznaczane byway prawie wycznie dla magistrów, l

w Sorbonie zarazem scholarami. nauk wyzwolonych nie zadawala si najczciej tym stopniem, lecz zmierza dalsz prac do wyktórzy byli podobnie jak

Bo

mistrz

szych celów i wyszych fakultetów. Ale nie syszymy na wschodzie o kollegiach dla takich uczniów, którzyby adnych jeszcze nie mieli stopni i nie byli ju zaczli nauczycielskiego zawodu. r. 1366 zaoy Karol IV takie kollegium w Pradze. Dwunastu magistrów nauk wyzwolonych miao tutaj mieszka i naucza: od dwóch z nich, bdcych ju ba-

W

kaarzami

teologii,

da

miaa wykada

reszta

statut

wykadów

in artibus a

teologicznych;

zarazem

oddawa si

teologicznym studyom. Czonkowie tego Collegium Carolinum mieli nastpnie osiga wedug starszestwa kanonie i prebendy kollegiaty Wszystkich witych; mistrzom w ten sposób zaopatrzonym odtd dom przez Karola darowany, nazwany kollegium u Wszystkich tych -). Heidelbergu pierwszy kanclerz uniwersytetu

syy

wi-

W

*)

2 )

Chartularium univ. Parisinnsis I, 347. Denifls, Die Entstehung der Universitaien

str.

598.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

JAGTELL.

/

O

Konrad von Gellhausen zapisa wszystkie swoje klejnoty ksigi na ten cel, aby ze sprzeday tych przedmiotów zaoono kolegium na wzór Sorbony dla dwunastu magistrów ). Ksie Ruprecht II. zabra si te ju w r. 1390 do spenienia tej fundacyi. Myl pierwotn o tyle zmiewkrótce powstao Collegium ksice, albo artiniono, starum, dla szeciu magistrów artystycznego fakultetu, podczas gdy reszt pienidzy obrócono na inne cele uniwersytetu 2 ). Fundacye te przyczyniy si. znacznie do utwierdzenia nowych instytucyi, zapewniay materyalne podstawy, których poczynajce szkoy tak bardzo potrzeboway. Poszed za tym przykadem Jagieo. Ten Litwin na wpó barbarzyski wystpuje tak wszdzie jako narzdzie górnych zada. Przeniesiony doskonae wyszych celów i

l

e

i

z lasów litewskich na tron polski stwarza on

tu

instytu-

cye, z zachodu zapoyczone, które nowej a przedewszystkiem starej jego ojczynie maj zapewni bogosawiestwa cywilizacyi. Byoby to wszystko prawie niezrozu-

gdyby on

miae,

nie

by wykonawc

szlachetnej niewiasty, która jeszcze

waa

jego krokami

i

z

woli

zarzdzeniami, gdyby nie

otoczeniu ludzi, którzy

niegdy

ze

i

natchnie

poza grobu kiero-

zmar

mia w swem

jego

maonk

przemyliwali gorliwie nad uszczliwieniem ojczyzny, zapewnieniem i biciem nowych dróg owiaty i postpu. sierpniu roku 1400 wypacaj egzekutorowie tesumy z jej majtku za stamentu królowej Jadwigi Anny, a przeznaczony dom wieo nabyty na ulicy Dom ten przechodzi w ostatnich na nowe kolegium 3 czasach zmienne koleje, nalea do Stefana Panchirza, nastpnie do Piotra Gerhardsdorfa, a od tego zosta nabytym na cele nowego kolegium. Lea on na ulicy w. Anny, blizko dzielnicy ydowskiej, która wtedy bya gó-

W

cz

w

).

Winkelmann: Urkundenbuch

*)

2 )

3 )

der Universitat Heidelberg

Thorbecke, Geschichte der- Univ. Heidelberg Codex Diplom. Univ. Ora. I. n. 17.

1,

22.

1,

51.

KSIGA

/4

ROZDZIA

I.

I.

wn

wschodnich przybyszów siedzib. Sama ulica w. Anny bywa nazywan ulic ydów; dokumenta chwiej si pod tym wzgldem jeden ten sam dom raz na ydowskiej, raz znowu na w. Anny ulicy umieszczaj i

i

1

).

e

ywioy Z wszystkiego widocznem, dziy si w tej czci miasta od dawna i zagciy si niepomiernie; mieli oni w blizkoci wylotu dzisiejszej ulicy w. Anny cmentarzysko swoje 2 ), bónica dawna gromadzia

ich

w

tej

okolicy na

zagnie-

semickie

naboestwa.

Uniwersytety redniowieczne w ten sam sposób niejednokro, w czciach miasta przez ydów zamieszkaych pierwsze znajdoway ogniska. Objaw ten dziwnym zbiegiem okolicznoci czciej si powtarza: czasem znajduje

gwacie on swe wytómaczenie w rozmylnej intencyi Pradze zaspenionym na majtnociach ydowskich. i

W

kada Karol IV pierwsze koilegium w dzielnicy ydowskiej, Wiedniu po wypdzeniu yw domu yda Lazara"). dów w r. 1421 burzy miasto synagog w pobliu dzisiejszego ydowskiego placu; materyay budowlane dostaj si uniwersytetowi w podarunku, który z nich nowy dom Najwicej ucierpieli dla swego ma postawi uytku ydzi w Heidelbergu najwicej tu ofiar zoy im przy-

W

4

).

i

powstajcego uniwersytetu. Ksie Ruprecht II wkrótce po objciu rzdów wystpi przeciw nim srogo stanowczo. Poniewa miastu niedostawao dotd mieszka dla profesorów uczniów, postanowi on

szo

(1390

dla

— 1398) i

i

gwatami zemu zaradzi. AYypdza on

tedy

ydów

z Hei-

delberga i ju w r. 1391 oliaruje opustoszae domy modemu uniwersytetowi. jednym z nich urzdza koile-

W

gium

ksice

dla artystów, póniejsze koilegium

r )

-)

3 )

*) r ')

Codex diplom. univers. Crac.

Monumenta medii

aevi IV,

I,

str.

17

i

5 ).

19.

LXXX.

Tomek, Gcschichtc der Prager Univei*sitat 1, 23. Aschbach, Geschichto der "Wiener Univ. I, 192. Thorbeeke, Gesehiclite der Universitat Heidelberg

1,

22.

ZAOENIE UNIWERSYTETU

W gówna

Krakowie

byo bezprawia

nie

75

JAGIELL.

siedziba uniwersytetu dostaa

si

ani i

gwatu.

tutaj

do

Ale dziel-

ydowskiej i staa si moe gównym wyomem w tej twierdzy wschodu, któr z biegiem czasu wschodni osaakcie dnicy opucili, aby si przenie gdzieindziej. Jagiey to opatrzenie uniwersytetu osobnym domem byo z pewnoci szczegóem najdoniolejszym. Odtd mia on ju grunt pod nogami i zakres dziaania odpowiedniejszy. teologów. Punkt Kollegium to stworzono dla artystów nicy

W

i

cikoci

uniwersytetu

mia bowiem w Paryu

spoczywa, podobnie jak na

mod

Parya utworzonych.

w w

tych fakultetach

innych szkoach

Jeeli organizmy podobne

si byo spodziewa, e normaln pójdzie kolej ku kraju. Kazimierz korzyci spoeczestwa

si rozwijay,

gdzieindziej teraz

i

mona

uniwersytet krakowski

i

postpowi

i

myla

Wielki

i

przy swojej

kreacyi

zbyt wiele o nauce,

spoeczestwa, co potrzebowao chleba poypokarmu na siy, moga przynie kwiaty ozdobne, lecz niepoyteczne. Teraz pomylano przedewszystkiem o korzeniach zawizkach wyksztacenia, zaopatrzono mistrzów nauk wyzwolonych, którzy mieli wiczy innych w swoich studyach, a siebie przygotowywa do osignicia korony wszelkiej nauki, jak dawaa teologia. Staa si która

dla

wnego

i

i

ona najwyszym szczeblem krakowskiego, jak i innych uniwersytetów, a zarazem celem, zakrelonym przez potrzeby i interesa modego pastwa, które nie tylko potrze-

bowao

uczonych, lecz

take apostoów.

ROZDZIA

II.

Podwaliny organizacyi

i

majtku.

(1400—1410).

—

Piotr Wysz, kanclerz uniwerUroczyste otwarcie uniwersytetu. Znaczenie tego urzdu. Napyw mistrzów z Pragi. sytetu. Rektorzy i dziekani. Wyposaenie uniPierwsi profesorowie. Kapitua w. Flowersytetu przez króla i innych dobrodziejów. Linia Piastów mazowieckich. Kollegiatury uniwersytetu. ryana. Liczba profesorów. przewodni. Troska o Litw i Frekwencya uniwersytetu. Przedmioty wykadane.

—

—

—

—

— —

—

—

Ru myl

—

— —

—

Zaoenie uniwersytetu Jagielloskiego przypado na bujn epok w yciu narodu, zarówno pod wzgldem ludzi jak wypadków, wyprzedzio o kilka lat zaledwie najwikszy tryumf ora polskiego, ten magnus conflictus z Krzyakami, który si mia skoczy ogromnym pogromem, magna strages, o którym dugo potem pieway zakada uniudzia w tym wiewersytet, po czci miao jeszcze bra kopomnym czynie, po czci zaprawiao i wychowywao pieni

i

pisali dziejopisarze.

modzie,

która

Pokolenie, które

niebawem po

laury

inne jak

naukowe

— 77

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

w

signa,

dziejach laury na polu najchwalebniejszej walki sd rozgrzmia nad najnienawistniej-

narodu. Ale zanim ten

szym wrogiem

w

Polski,

miao

moda szkoa

których

szo,

utwierdzaa si wieków. Otwarcie r.

1400,

i

objo

i

upyn

jeszcze lat dziesi, przybieraa swe ksztaty na przyustalaa na szereg póniejszych

nowego uniwersytetu nastpio

w

lecie

trzy akty uroczyste, o których nas poucza

Dnia 22-go lipca, w dzie matrykua uniwersytecka w. Maryi Magdaleny, miao miejsce uroczyste zaoenie przez samego króla Wadysawa (Collegium almae unix

).

versitatis studii Cracoviensis

pem

Vladislaum...).

est

institutum

princi-

per....

Jak si ta »instytucya« odbya, jakie rozmiary, o tern adnych nie mam wia-

przybraa ksztaty i domoci. Drugi akt nastpi dnia 24 lipca. Wtedy odbyy si wpisy do matrykuy nowej szkoy. Na czele umieszczonem zostao nazwisko najdostojniejszego monarchy »zao-

yciela i wyposayciela«, po tern zapisano nazwiska czterech dygnitarzy pastwowych, Piotra Wysza, który ju tu jest nazwanym »kanclerzem uniwersytetu krakowskiego«, biskupa kujawskiego Mikoaja z Kurowa, któremu przydany zosta tytu »magister in artibus«, dalej kasztelana krakowskiego Jana z Tenczyna, wielkiego poplecznika (zelator) dobra publicznego i dobroczycy wszechnicy, wreszcie Klemensa z Moskorzew a, podkanclerzego królestwa » promotora uniwersytetu«. Wybór tych osób zasuguje na uwaT

g

dla czego ci, a nie inni dygnitarze zapisanymi zostali po królu do matrykuy ? Wyranie nie tylko godno przez nich piastowana, ale i jakie mniej lub wicej znane wzgldem powstajcej szkoy zasugi szczególnie do tego wyrónienia ich uprawniay. Piotr Wysz i Jan z Tenczyna, egzekutorowie testamentu zmarej królowej, ju z tego tytuu zasugiwali na wielkie odznaczenia. Mikoaja z Ku;

J )

str.

1.

Por.

Album studiosorum

universitatis Cracov.

ab

a.

1400

;

KSIGA

78

ROZDZIA

I.

I!.

rowa dziaalno w tym kierunku nie jest nam znan. To pewna, e tego póniejszego arcybiskupa gnienieskiego

now

jakie blisze stosunki i ywszy interes z Akt erekcyjny wydanym jest na rce (per

szko czyy.

manus) na relacy (ad relationem) biskupa kujawskiego obok niego wystpuje w tej samej roli obydwa razy podkanclerzy koronny Klemens z Moskorzewa. Nastpnie zapisao si do matrykuy dwunastu praatów i kanoników, ju to krakowskich, ju to innych kocioów dwudziestu omiu proboszczów rónych miejscowoci. Takie zapisanie si w poczet czonków uniwersytetu zapewniao tym osobom rozmaite przywileje prawa, które nowej instytucyi zostay nadane, a prócz tego udzia w askach, które wskutek zasug i modlitw uniwersytetu z nieba mu przymogy. Wpis taki nie równa si zwykemu wpisowi na scholara, lecz by rodzajem wkupienia si w niektóre prawa instytucyi przysugiwajce w aski, które Bóg na ni zsya. Dla tego te wpisujcy si tej kategoryi skadali pewn ofiar pienin, dla tego wpisywano take i

i

i

pa

i

w

poczet

czonków

rodzaju

tego

niekiedy

kobiety

»ad

participationem orationum et meritorum universitatis«, jak

si

matrykua wyraa Równoczenie zapisaa si na pierwszy rok nauki 1

o tern

).

w nowym bo

a

szej

pokana wcale liczba scholarów, brak zarazem dotychczasowy wy-

uniwersytecie

205.

szkoy

Potrzeb

w

i

kraju liczba ta dobitnie

moga by ona dobr odwag na przysze czasy. dza, a

Wreszcie dnia 26 wej

naukowej

pracy.

pocz prac, da dzia

z

lipca

uniwersytetu

erekcyjny

i

wrób

c.

str.

2.

wymownie

stwier-

zadatkiem dajcym

wydanym

zosta przywilej

lekcy, która miaa roz-

wzór i haso dla innych, wypowie

dziedziny prawa kanonicznego

L.

i

nastpia inauguracya waci-

Wstpn

niejako

i

sam biskup krakowski,

79

riEKWSZJiJ DZIESICIOLECIE.

W

y s z z Radolina. Dla uniwersytetu by to zapodnoszcy umysy serca. Krok ten biskupa krakowskiego musia mie przytem jakie inne przyczyny, które bliszego omówienia zastanowienia wymagaj. Móg on wystpi z tym wykadem, aby tern stwierdzi niejako, e wespó ze zmar królow by jednym z gównych twórców popleczników nowo zaoonej instytucyi; by

Piotr szczyt

i

i

i

za niewtpliwie w mistrz nauk

wny

skutek rozlegej

wyzwolonych

i

swej

wiedzy, jako

doktor praw obojga, jako da-

nauczyciel padewskiej szkoy, wicej do tego powo-

anym ni

ktokolwiek inny. Stanisaw ze Skalmierza na-

zywa

»Boego

go:

nauczycielem

i

nauk wyzwolonych i ludzkiego prawa mistrzem« (praeceptor et magister ). Jeeli i

i

Wysz wystpuje

Piotr

tu

w

roli

nauczyciela

i

czonka

on uwica i uwietnia swoim wykadem i wystpieniem rozpoczcie dziea i pracy, to inne jeszcze przyczyniy si do tego powody. Kiedy papiee uprzywilejowywali nowo powstajce uniwersytety, kiedy nadawali wyszym tym szkoom prawa nauczania, mianowali oni zwykle równoczenie w samej siedzibie uniwersytetu jakiego praata, od którego przyzwolenia i zgody zaleao nadawanie wyszych stopni akademickich; praatowi temu przysugi wa tytu kanclerza uniwersytetu. uniwersyteckiego

grona, jeeli

Mowy Stanisawa

rk. bibl. Jag. 191 str. G16 monachijskim Mon. Cod. lat. 18757 na sir. 83 b. Questiones... faclae por magistrum Stepiianum et Petrum episcopum Cracoviensem. to rozmaite kwestye kanoniczne, rytualne; miedzy innemi aktualna kwestya: utrum presbyter peccans et celebrans missam.... prodest alicui, któr rozwizano tu oczywicie w sposób potakujcy. Drugim autorem tych roztrzsa jest zapewne magister Stephanus Hoppher, któremu Piotr Wysz nadaje otarz w r. 1402 in capella ad S. Barbaram, wedug Cod. Cathedr. Crac. II n. 464. By on jednym z pierwszych profesorów w Krakowie, a znal moe Wysza ju w Padwie, bo na wspomnia]

)

i

711'.

Por.

rkop.

7^8.

s

nym

akcie

dioecesis.

ze Skalmierza,

W rkopisie

S

nazwano

go:

magister in artibus,

clericus Pataviensis

KSIGA

80

sytet,

I.

ROZDZIA

21.

Mówilimy, e Kazimierz Wielki, zakadajc uniwerw pimie erekcyjnem powierzy wadz przewodni-

czenia przy egzaminach kanclerzowi

bya

Za tego króla

mnogo

jeszcze

jeszcze

wiksza

swemu krakowskiemu.

liczba kanclerzy, istniaa

kancelaryi, jakie

si wytworzyy

w

W

ka-

XIV dej nieomal dzielnicy kraju po Krzywoustym. wieku spotykamy mianowicie kanclerzy krakowskich,

-

dobrzyskich, ruskich pomorskich ). Wyszczególniaa si oczywicie jako naji waniejsza za Kazimierza Wielkiego kancelarya krakowska. Piastowa j przelotnie w r. 1350, póniej duej od r. 1357 Jan Suchywilk i on to moe przyczyni si do tego, w ustroju uniwersytetu krakowskiego tak wana rola kujawskich,

czyckich,

sieradzkich,

1

e

kanclerzom krakowskim miaa przypa w udziale. Papie Urban V uchyli jednak to postanowienie aktu fundacyjprzewodnictwo przy egzaminach i udzienego, twierdzc, lanie stopni naley si z prawa praatowi przez Stolic naznaczonemu.

e

wit

midzy wol króla papiea si zawaciwie sprawowa te wane funkcye w Ka-

Jak ten konflikt

koczy,

kto

i

zimierzowskim uniwersytecie, tego my stwierdzi nie moemy w obec pomroki, która ciy na dziejach Kazimierzowskiej instytucyi. Kiedy nastpnie Jagieo odnawia uniwersytet, powtórzy on w akcie erekcyjnym w tym szczególe formuk Kazimierzowsk, zarzdzi wic znowu »aby jego kadorazowy kanclerz mia wszelak wadz uznawania egzaminów« t. j. aby mia prawo nadawania stopni naukowych. Biskup za to krakowski mia by konserwatorem uniwersytetu. Stao si tu wic znowu co, co musiao narazi na konflikt i starcie z wol papiesk. Urzd kanclerzy zmieni si by tymczasem od czasów Kazimierzowskich. Prowincyonalni mianowicie kanT

J )

polskich

Roman

a

do

Maurer, Urzdnicy kancelaryjni r.

1386,

Brody 1884

—

str.

22.

ksit

i

królów

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

w

81

Polsce zeszli z widnokrgu, aby kanclerzowi jednemu podkanclerzemu ustpi pastwa. Wystpuje ju to za Ludwika Wgierskiego, objawia si za rzdów Jadwigi, utrwala ostatecznie za clerze

zjednoczonej

miejsce

i

Któ by

Jagiey.

tedy kanclerzem uniwersytetu za Ja-

giey? Akt erekc}jny stwierdza wol królewsk, aby godno ta przypada w udziale jego kanclerzowi pastwokrakowskiemu. Ale najdawniejsze wiadectwa wemu dowodz, e yczeniu temu nie stao si zado. Biskup krakowski Piotr AAysz nazwany jest kanclerzem uniwersytetu w starej notatce metryki odnoszcej si do zaoenia studium krakowskiego nazwany jest kanclerzem w mowie i

x

),

Stanisawa ze Skalmierza, pierwszego rektora uniwersytetu,

dokument

dno

2 ),

i

z

odtd

1409 wyranie przydaje

r.

mu t

go-

szereg biskupów krakowskich nieprzer-

Wyranie wic zaraz przy co moliwe starcie midzy postanowieniami wieckiej duchownej wadzy uchylio, a zczyo godno kanclersk uniwersytetu z osob wanie zajmuje

to

stanowisko

3

).

zawizku uniwersytetu zaszo co, i

biskupów krakowskich. Sposób jednak tego dopito, osania nam tajemnica 4 ).

Album Studiosorum

I,

)

Codex diplom. univ.

I

)

Wola

*)

2 s

papieska

i

i

drog, na

której

Przypuci wic

1.

str.

króla

79.

byyby mogy

biskupi krakowscy byli zarazem kanclerzami

zla w jedno, gdyby pastwa. Za Jagiey

sie

sprawuj kanclerstwo Zaklika, Wojciech Jastrzbiec, Jan Szafraniec, Jan z Koniecpola. Por. Maurer: Urzdnicy kancelaryi Wad. Jagiey w Bibliot. Warsz. 1877 (III) str. 25. Z tych jedynie Jastrzbiec od r. 1413 do r. 1423 jest równoczenie kanclerzem i biskupem krakowskim. 4 )

Uwagi Kaufmanna

w

Litter.

Centralblait z

r.

1895 Nr. 49

wywiecaj

sprawy. Ks. Dr. Fijaek (Studya do dziejów uniwer. str. 11) przypuszcza, jednak wola papieska przemoga, wadza biskupa kanclerza w Krakowie ulega pierwotnie pewnemu przeksztaceniu; promotorami uniwersytetu nie byli pierwotnie jego kanclerze, lecz podkanclerzowie królewscy Klemens z Moskorzewa i Mikoaj Trba (1403 1411). Wyraenie promotor w Album Stud tomaczy on nie przez » Dobrodziejce, lecz widzi w tern nazw technistr.

1751 nie

e

e

—

Hist.

Uniw.

T.

I.

6

KSIGA

82

e

moemy,

Piotr

I.

ROZDZIA

II.

Wysz otwierajc

uniwersytet Jagiel-

zakresu prawa kanonicznego, wystwykadem powa tu jako kanclerz nowej instytucyi, ze szko, nad któr swoim chcia zaznaczy swoj

loski odczytem

z

e

czno

sw pieczoowito z urzdu odtd mia rozTa lekcya jego bya hasem gosów, które odtd przez szereg lat wieków z katedr uniwersyteckich w Krakowie miay rozbrzmiewa dla Polski i Europy, instytucya dziaalno

i

tacza.

i

kazano

istniaa,

narodu

i

Któ

jej

teraz

chway Pana jednak

Oto pytanie, które

mówi gosi nauk i

dla

poytku

Boga.

t nauk na razie gosi uprawia? si w progu nasuwa. Odpowied rzuci i

nam nowe wiato na zawizki genez Jagielloskiej Od roku 1378 panowa nad Czechami po wielkim monarsze Karolu IV twardy leniwego umysu syn jego i

szkoy.

i

W

swymi poddanymi czeskimi wiecznie pozostajc, doprowadzi on królestwo do upadku; szczególnie wietna szkoa praska zacza po bujnym rozkwicie za Karola IV marnie w skutek braku opieki Wenzel.

zatargach ze

czn, urzdow. Papiestwo robi w r. 1410 ustpstwo królowi; Jan XXIII uznajc wtedy wszystkie przywileje królewskie, uniwersytetowi nadane (Cod. Diplom. I, 87), wspomina take o kanclerzu: statuit etiam rex, ut quotiescunque aliuos scolares.... ad privatum examen poni contingeret, super illos cancellarius ipsius regis.... approbandi ipsum examen haberet omnimodam potestatem. Powtórzono wiec tu bez zastrzeenia sowa dokumentu erekcyjnego Jagiey z r. 1400. Papie ten jednak pizaski robi rozmaite koncesye Jagielle, aby go utrzyma w swojej obediencyi, jak susznie zauwaa ks. Fijaek. Praktyka tymczasem sza inn drog. Spór ten cichy zaagodzi si w r. 1413 z osadzeniem na stolicy krakowskiej Jastrzbca, zarazem kanclerza pastwa. Ta kombinacya czynia zadosy niom papiea i króla, bo kanclerstwo koronne i akademickie czone zostao w jednej osobie. Ale po ustpieniu Jastrzbca znowu mogo przyj do starcia. Nastpca jego od 1423 r. Zbigniew Olenicki przemóg wol królewsk... »Odtd biskupi krakowscy dzier niepodzielnie kanclerstwo uniwersyteckie, oni promotorami, a wzgldnie w ich zastpstwie ustanowieni przez nich z poród teologów wicekanclerze «.

daz-

s

83

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

ubywania si znakomitych. Autor wspóczesny biada nad do przetym stanem i pitnuje w sposób stanowczy sady dziaalno nowego króla. Powiedziano tam o nim ) midzy innemi: » znakomit szko w Pradze doprowadzi •do zupenego upadku. Nie troszczy si o adnego wybitnego czowieka lub uczonego i wypdzi nieledwie wszystkich lepszych mistrzów, z których niektórzy nad Ren do Heidelberga i gdzieindziej si udawszy tam u ksit znaleli oparcie i poparciecc Exodus ten praski znaczy si i

a

rzeczywicie

wymownie

w

modego

rocznikach

bergskiego uniwersytetu.

Najwikszy przypyw

rów otrzyma Heidelberg

z Pragi;

w

snastu mistrzów dziesiciu stopnie swe z Pragi

heidel-

profeso-

roku 1387 na

sze-

naukowe wywiozo

2 ).

Podobnie tedy dziao si w Krakowie. Dugosz a za nim Miechowita mówic o zaoeniu uniwersytetu Jagielloskiego 3 ) opowiadaj zgodnie o sprowadzeniu mistrzów z Pragi »polonici, bohemici et almannici idiomatis«. Zaproszeni przybysze byli wic co do narodowoci rónego pochodzenia, byli Polakami, Czechami lub Niemcami, a dotychczas albo w Pradze ju nauczali, lub tylko zaprawiali si do przyszego nauczycielskiego zawodu i stamtd wynieli swe stopnie i wyksztacenie. Wielu z nich znalazo je u stóp katedry znakomitego Krakowianina Mateusza. I tak pierwszy zaraz rektor Jagielloskiego uniwersytetu Stanisaw ze Skalmierza w Pradze si przygotowa do swej póniejszej dziaalnoci. r. 1382 bakaarz w fakultecie artystycznym uniwersytetu praskiego, otrzyma on tam stopie mistrza w r. 1385, nastpnie w r. 1389 zapisa si tame na fakultet prawny, zosta bakaarzem

W

Chronicon Rhenense w Neues Archiv der Gesellsehaft fur Geschichtskunde 1878, IV, 80. 3 Thorbecke, Geschichte der Universitiit Heidelberg, str. 17. s Dugosz Hist. Pol. III, 540, pod r. 1400, Miechowita pod t dat. ')

altere deutsche )

)

sam

6*

KSIGA

84

I.

ROZDZIA

II.

prawa w r. 1391, a doktorem w r. 1396 '). wtedy nazwanym kanonikiem przemyskim

Jest i

on

ju

Skalmier-

kocioa w. Piotra w Skalmierzu. Nasi królowa Jadwiga szczególnie si twierdz, historycy na jego wychowanie w Pradze. nim opiekowaa, Musia si on wczenie odznaczy, skoro go postawiono na czele nowej szkoy, skoro mu powierzono zaszczyt tak wybitny. Prawdopodobnie wymowa jego zalecaa go przedewszystkiem na t godno. Bo Stanisaw ze Skalmierza skim, rektorem

e e oya

mówc nowego uniwersytetu, zajmowa stanowisko, jakie w póniejszych uniwersytetach profesorowi wymowy przypado w udziale. Mówi on ju by

niejako

oficyalnym

przy pogrzebie królowej Jadwigi, zabiera z kolei gos ku uczczeniu pierwszych rektorów uniwersytetu, wszelkie

modej

uroczystoci

e

Szkoda,

wród

uwietnia swoj wymow. przemów tak mao znajdujemy

szkoy tych

cennych, rzeczowych wiadomoci. Autor ich buja po szerokiej niwie ksig nowego i starego zakonu, nastrzpia wszystko floskuami dziwacznymi, w jakich si duch redniowieczny lubowa, niewyczerpany jest w anaforach, zawiych metaforach i porównaniach natchnionych polotem apokalipsy. Jego mowa nazwana »rekomendacy uniwersytetu na nowo zaoonego « jest wybitnym wzorem tego rodzaju krasomóstwa. Musiaa by ona powiedzian albo w pierwszym roku istnienia nowej szkoy lub przynajmniej w którym z najbliszych. Fakultety i mistrzowie nowej szkoy porównani tu ze zwierztami apokalipsy, które si gromadz okoo tronu kocioa. Piotr Wysz, biskup krakowski, »kanclerz uniwersytetu« sawiony tu dla swej nauki, dla swego talentu, który janieje na niwach

s

poezyi fiec

prozy, profesorowie przedstawieni jako

i

przystpujcy do wojujcego kocioa ')

^"s;:ysLkie

Pragensis 2 )

I,

20S

te

- 209.

Radymiski

Skalmierza

t mow

szczegó}' zaczerpnite 227

II,

z

nowy

hu-

3 ).

Monumentu Univ.

102. 16. 5.

tak rzecz przedstawia, jakoby Stanisaw ze przy otwarciu uniwersytetu po wykadzie Piotra

85

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

Stanisaw

w pimie

zasyn

dziedzinie, a

przytem jako opiekun ubogich i siei cnot. Po penem yciu umar rektorem uniwersytetu dwa razy w roku

swem miosierdziem

rót

w

rozczytywa si codzie swojemi w tej

Skalmierza

ze

witem, zasyn znajomociami

1431

r.

1400

i

*),

a

by

1413.

juz w roku Krakowie, a niebawem mia tu zaoy pierwsz burs uniwersyteck. By on profesorem w fakultecie artystów w Pradze ju w r. 1378, a przybywszy do Krakowa w kocu wieku nalea do najzasueszych ludzi w dziele przygotowania i utwierdzenia nowej instytucyi, która go odtd w gronie swych dobroczyców z wdzicznoci wspominaa. Pochodzi on z monej rodziny mieszczastwa krakowskiego, umar w r. 1410. Kiedy królowa Jadwiga w r. 1397 zakadaa fakultet teologiczny w Krakowie, jemu powierzono organizacy nowego dziea 2 ). Pradze studyowa take trzeci rektor uniwersytetu z r. 1402, doktór dekretów Mikoaj z Gorzkowa. r. 1370 zosta on zapewne tutaj bakaarzem nauk wyzwolonych 3 ). Dalszych jego studyów nie moemy dokadnie ledzi. To pewna, w r. 1374 zapisa si w Pradze na wydzia prawniczy, w r. 1382 wystpuje jako mistrz

Wymieniamy

Jana Jsneri, który

dalej

w

1401 jest profesorem teologii

W

W

e e

Wysza wygosi. Moliwe Por.

J

)

2 )

wdopodobnem.

w

w

poczet

rkopisach

liter,

polskiej

Studya do dziejów uniwers.

Monumenta Poloniae hist. Donosi o tern Radymiski

cultatem .... Jo. Jsnero 1376

si

te Wiszniewski, Historya

teraz Dr. Fijalek,

Mowy

ale niepewne.

to,

rektora uniwersytetu znajduj

II,

908.

w

Rkop.

te

IV, 244. str.

118

Jag. 226

ordinandam committit.

pierwszego

bibl. Jag.

i

191

i

Por. o

723.

nim

nastpne.

str.

28

— Wyglda

v.

fa-

to pra-

— Wedug

Monum. univ. Prag. II, 89 zapisa si w r. scholarów prawa Joannes Jsenner de Buthenheym.

Czy to ta sama osobisto? Wiadomoci o Jsnerze w Bidlo: asopis musea ceskeho 1895 zeszyt I str. 126 u prof. Fijaka Studya etc. str. 57. i

s )

Monum.

univ. Prag.

I,

144.

KSIGA

86

artystów ktorat

i

ROZDZIA

I.

II.

e

x póniej osign do), on do otoczenia królowej Jaintencyami zmarej, jeeli pod

bakaarz dekretów

Nalea

kanoniczny.

byo

dwigi a zgodnem

z

koniec ycia zosta biskupem

wileskim.

Rektorem

w

r.

1406 by Mikoaj Pyser z Pyzdr, take ucze praski; roku magisterium nauk wyzwolonych osign on tam 1386 2 ), w roku 1387 zapisa si na falkutet prawny H ), w roku 1395 wystpowa tam jeszcze jako czonek fakultetu artystycznego 4 ). Po nim osiga rektorat w r. 1407

w

Franciszek C r e

w

i

s e

w

i

z z

t

Krzysowic

pod Brzegiem

T

1396 pozyskawszy stopie mistrza nauk wyzwolonych w Pradze nastpnie uczy tam w latach 1397 1400. Ostatni raz tu wystpuje w padzierniku roku 1400 5 ), poczem poszed do Krakowa. Krzysowicz swem wyksztaktóry

r.

—

ceniem teologicznem, które moe jeszcze rozpocz w Pradze a ukoczy w Krakowie pod profesorami Isenerem i Sczekn, oraz dugoletni dziaalnoci nauczycielsk 1432) naley ju prawie wycznie do Krakowa. Z jego (-fszkoy wyszli nasi najprzedniejsi teologowie w epoce bazylejskiej c ). Jego nastpcy w rektorskiej godnoci z r. 1409 Eliasz z Wawel nicy i Mikoaj Kozowski i 1410 take w Pradze pozostawali na naukach. Ten ostatni tu egzamin na magistra artium w r. 1402 7 ). Umylnie tak przeszlimy szereg pierwszych rektorów, aby ten wielki wpyw Pragi zaznaczy. Ale to bynajmniej w caym zakresie i caej doniosoci sprawy nie wyczerpuje. Pradze by na fakultecie nauk wyzwolonych magistrem Jan Falkowski jeszcze w r. 1401 8 ), w r. 1399

zoy

W

Kocic* Maopolski

III,

3-iU.

Monum. univers. Prag. I, 235. Monumenta univ. Prag. II, 99. Ib.

I,

299.

Monum.

univ. Prag.

I,

355. Por.

Por. ks. Dr. Fijaek, Studya etc.

Monum.

univ. Prag.

Mon. univ. Prag.

I,

I,

369.

366.

Mon. str.

III, 9-i.

str. 33.

87

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

zapisa si on tame w poczet scholarów prawa x ), a w r. drugiej po1403 jest dziekanem artystów w Krakowie. owie tego roku piastuje ten sam dziekanat Andrzej z Malborga, który w roku 1401 take jeszcze wystpuje wród nauczycieli artystów w Pradze 2 ). Nastpni dwaj uczniami praskiej wszechdziekani z roku 1404 take nicy, zarówno Jan Kreuzburg z Kluczborga, jak Czech Piotr Brandys. Pierwszy w r. 1410 objania ju pismo na cze wite jako cursor, ma w tym roku take zwycistwa pod Grunwaldem, w r. 1413 wykada ju sentencye Lombardusa, wreszcie w r. 1418 jest licencyatem teologii, a w r. 1423 osiga moe pierwszy doktorat teologiczny w Krakowie. Spisywa on rozmaite mowy, przytem traktaty de missa i de horis canonicis, w których objania dogmatycznie sakrament mszy witej i liturgicznie t. z. officium divinum ). Piotr Brandys by w r. 1401 jeszcze w Pradze profesorem, wystpuje potem ju w r. 1402 w Krakowie midzy mistrzami fakultetu artystów, nastpnie w r. 1404 zosta dziekanem, potem w r. 1408 zapisa si on znów w Pradze do rzdu scholarów do roku 1410, prawniczych i pozosta tam przynajmniej

W

s

mow

;i

a

aby nastpnie znowu do Krakowa pody. Zmienne jego blizkie stokoleje dobitne rzucaj wiato na i sunki obydwóch ssiednich uniwersytetów sowiaskich 4 ). Wr. 1395 uczy si w Pradze prawa kanonik krakowski, zasuony okoo wyposaenia uniwersytetu krakowskiego, nie tylko Kreuzburg, lecz Jan Szafraniec. »Zdaje si, i Andrzej z Malborga, Krzysowicz i caa rzesza mistrzów i pocztkujcych teologów, midzy którymi by tylko chyba jeden jeden rzeczywisty Niemiec, rzeczony Malborczyk

czno

e

i

*)

Moimm.

»)

Ibid.

3 )

wróci.

I,

I,

univ. Prag.

II,

109.

363.

Ciekawe wiadomoci o nim poda z rkopisu bibl. uniw. Q. 376 ks. Miaskowski w Beitrilge zur Krakauer Theolo-

gengeschichte (Paderborn 1899) str. 9 i nast. *) Por. o nim Bidlo Casopis etc. (1895) zeszyt 2

i

3

str.

233.

KSIGA

88

ROZDZIA

I.

II.

take Czech rodowity, Piotr Brandys, przybyli do Krakowa 1401/2 z wyboru samego mistrza Mateusza KrakoDziewity za porednictwem kanonika Jana Szafraca« z roku 1405 znów krakowskich obydwaj kani artystów z Pragi wynieli swe wyksztacenie pierwsze nauczycielskie 1

).

i

dowiadczenie. Nicolaus Sculteti de Conradiwalde zosta w Pradze magistrem w r. 1397 2 ), Erazm z Nissy by tame dziekanem fakultetu artystów jeszcze w r. 1401 3 ). Antoni Tempelfeld, dziekan artystów w Krakowie z pierwszej poowy roku 1406, zosta magistrem w Pradze w r. 1400 4 ), Wilhelm Kesinger dziekan z r. 1407 jest profesorem artystów w Pradze jeszcze w roku 1401 5 ).

Moglibymy ten szereg minamy Jana Sczekn, który

przeduy;

jeszcze

przypo-

ogromne okoo zaoenia uniwersytetu poniós zasugi, wymieniamy Bartomieja Jasa

z Jassel (z

w

kowie

r.

teologii, a

w

w

6

Pradze

nam

).

w

w

dyecezyi krakowskiej), który Kra1402 uczy jako mistrz artystów i bakaarz r. 1399 jeszcze by czynnym na uniwersytecie

Wyszczególniamy go

dla tego,

i

w

sercach krakowskiej szkoy;

czono

dlitwach uniwersytetu

Bartomieja' de Jassel

»qui

cremento universitatis« jako pleczników nowej szkoy

nieznane an-

urzdowych mo-

nazwiska

fldeliter

e

gboko w

bliej zasugi zapisay jego nazwisko

naach i

tak

Isneri,

Sczekny

insistebant pro in-

gównych opiekunów

i

po-

"').

Wobec tej wielkiej liczby czeskich przybyszów zrozumiemy sowa Dugosza, który mówic o Jagielle powiada: Bardzo to prawdopodobne przypuszczenie Studya do dziejów p. 98. 2 Mon. un. Prag. I, 319. 8 Mon. univ. Prag. 1, 117. )

ks. prof.

Fijaka,

)

)

Ib.

L )

Mon. univ. Prag.

)

Por. o nim. Cod. univers.

6

1,

347.

*)

I,

1,

36G.

Grac.

I

n.

342. 7 )

Album studiosorum

univ. Crac.

I,

9.

25

i

Mon. univ. Prag.

89

1-IERWSZE DZIESICIOLECIE.

mów

» zgromadzio si okoo króla wielu doktorów i wybitnych z Czech i praskiego uniwersytetu, nieledwie kwiat owej szkoy, rdze i ozdobacc 1 ); jeeli jednak Dugosz przypisuje t czesk immigracy do Polski ruchom

za ich nastpstwo j uwaa, to w tern mija husyckim si niewtpliwie z rzeczywistym stanem rzeczy. Nadzieja stanowiska w nowej szkole, obietnice królewskie sprawiy skutki, które Dugosz ubiera nieledwie w aureol mczestwa, jakaby w czci na uniwersytet krakowski spada miaa. Praga wic bya istotn macierz uniwersytetu krakowskiego, ona zaopatrzya go w pierwszych mistrzów wartoci ludzi. Mateusz z Krakowa czui to niepoledniej wa zapewne nad ich doborem on wyboru dokona. Czechów rodowitych byo wród nich niewielu; za to mieludzie szczanie krakowscy s przew anym ywioem i

i

T

i

pochodzenia szlskiego. Zanim si przypatrzymy przyntom, które tych ludzi z zagranicy zwabiay, musimy podnie jeszcze jedn do-

nios stron caego

tego ruchu.

Z Pragi mianowicie przypyny do Krakowa równoczenie rozmaite rkopisy redniowieczne, które odtd w ten zasilay wiedz miejscowych profesorów i sposób stanow czo na rozwój nauki w kraju i Jagielloskiej szkole. Praga dostarczya najliczniejszych i najwaniejszych skarbów powstajcej bibliotece 2 ), a mistrzowie jak Isner, Sczekna, Mikoaj z Gorzkowa byli przytem porednikami zasuonymi kultury midzy ssiednimi kra-

wpyny

r

jami Sowian. Peno traktatów teologicznych, filozoficznych i astronomicznych dostao si w tedy do Krakowa; zawieray one w czci ksigi podstawowe redniowiecznej nauki, w czci wykady mistrzów praskiego uniwersytetu 3). r

*)

2

III,

79.

Por. Wislooki, katalog

)

Por. Jaroslay Bidlo

:i

I

Liber Benef.

)

(1895) str. 124

— 126.

rkopisów biblioteki musea Kral.

— Casopis

Jag.

1,

XI.

eeskeho. Zeszyt

KSIGA

90

Gzem

ROZDZIA

I.

wytómaczy

tedy

ten

II.

napyw

uczonych, do-

ktorów obcych do Krakowa, jakie miejscowe okolicznoci stanowiy gówn przynt i byy powodem tego ruchu? Jagieo piszc w r. 1418 *) do Marcina V nadmienia, z rozmaitych miejsc ludzi do Krakowa cign, »z wiel-

e

kosztem«. Temu wyposaeniu pierwokim nakadem tnemu uniwersytetu, które pooyo podwaliny pod jego istnienie rozwój, przypatrzy si naley. A przy roztrzsaniu tego szczegóu przekonamy si, e nie tylko spoeczestwo zrozumiao potrzeb i donioso król, ale ofiary w tym wzgldzie, e obok hojnoci królewskiej pozapisy prywatnych ludzi, zdajce do jawiay si dary i

i

i

i

utwierdzenia

i

modej

utrwalenia

wielkich narodowych celów

stworzon. a

cienienia

Jakby dla

spoeczestwem,

te na

dla

i

instytucyi,

która

dla

poytku ogóu zostaa

wzów

midzy szko

dla spopularyzowania nowej instytucyi,,

w

pierwszych po zaoeniu lado cechowego grona uczonych, lecz stojc poza cechem nadawali si swem wyksztaceniem i interesem dla losu uniwersytetu do piastowania najwyszej godnoci rektora. roku 1401 zostaje przewodnikiem uniwersytetu »najdostojniejszy Jan, kustosz kanonik krakowski i sandomirski«. Jan ten wystpuje jako kustosz kapituy krakowskiej ju w r. 1390, tak samo jako kustosz i kanonik a prócz tego wikary, t. j. zastpca biskupa in spiritualibus w r. 1410 2). Nosi on tytu ksicia na Drohiczynie. Czy on pochodzi z Piastów mazowieckich, którym od roku 1391 ziemia drohicz} ska przypada w udziale,, czy te, jak chce Narbutt, by pochodzenia litewskiego i synowcem wielkiego Witolda, tego rozstrzygn nie umiem. kadym razie by on krewniakiem króla Jagiey, który go nazywa »illustris frater noster«,' dostojnym stawiano

tach

mów,

W

jej

którzy

czele

nie

naleeli

ksi

i

?

W

')

2 )

Codex diplom. univ. Crac. 1, G3. Codex eccles. cathedr. Cracov. II.

n.

364

—

II

n. 523.

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

91

Stanisaw ze Skalmierza sawi jego wygórnolotn sw swad. Podnosi w nim wie-

swym bratem

*).

bór

zwyk

tne

urodzenie, a jeszcze

wietniejsze

obyczaje,

nazywa

go » szczególnym dobroczyc i obroc gorliwym « nowej szkoy. A do tego dodawa wzgld inny, który ksidza Jana niemniej na stanowisko zaszczytne zaleca, a mianozaprawia si on kiedy przez »kilka lat« wicie to, w teologii na uniwersytecie krakowskim. Prawdopodobnie nalea on wic do najwczeniejszych uczniów teologicznego fakultetu, który w roku 1397 otwartym zosta -). Nastpny rektor Mikoaj z Gorzkowa, który jako oficya krakowski zlewa take splendor wysokiego stanowiska na poczynajc szko, znalaz w tym samym Stanisawie

e

Mówca podnosi w nim to szczemimo zaj oficyaa, mimo powanej roli w kamimo dziaalnoci kaznodziejskiej znalaz on dosy

chwalc gólnie, pitule,

cnót

swoich

3

).

e

stan na czele uniwersytetu nie nowym obowizkiem. Nastpi Otton,

czasu, aby jako rektor

cofn si

przed

i

w roku 1403, osobisto wpywowa, czsto na dokumentach Jagiey byszczca swym podpisem. I tego take odznaczy Stanisaw ze Skalmierza osobn, zalecajc przemow, w której wyliczono cnoty nowego scholastyk krakowski

rektora,

i

to

e

by

urbanitate vitae admirabilis

1404 wystpuje jako rektor

Jan Szafraniec,

4 ).

W

r.

szczególny

uniwersytetu poplecznik i dobrodziej. Pochodzi on ze znakomitej rodziny, by natenczas kanonikiem i kustoszem

krakowskim, nastpnie zosta dziekanem kapituy, podkanclerzym i kanclerzem koronnym i wreszcie biskupem wocawskim. Jeeli uniwersytet go wysun na t najwysz sw godno, to byo to w czci aktem wdziCodex cathedr. Crac. II, n. 452. Mowa Stanisawa ze Skalmierza znajduje si w Ms. bibl. Jag. 723 p. 401. Czytamy tam: viii.... nonnullis annorum curriculis olim in alma universitate sacrae paginae studentis. ')

2

)

8 )

Ms. bibl. Jag. 723,

)

Ms. bibl. Ja?. 723, 348.

4

sir.

381.

KSIGA

92

ROZDZIA

I.

II.

cznoci za przeszo, zadatkiem zobowizujcym na przyJan Szafraniec uczy si z reszt od r. 1395 prawa kanonicznego w Pradze; po otwarciu uniwersytetu w Krakowie wybra si on jeszcze w r. 1400 na krótki czas do

szo.

uniwersytetu heideibergskiego,

Mateuszem

dokd

pody zapewne

za

Krakowa.

Przy doborze mistrzów krakowskich przewan odegra on bez wtpienia rol. Nie wybitna jednak nauka, lecz stanowisko spoeczne i polityczne przyczyniy si zapewne do jego znaczenia w nowej wszechnicy. Dugosz w katalogu biskupów wocawskich (Opera I, 537) nazwa go vir simplicis ingenii litterarum parum peritus. Ale Dugosz nie lubi Szafraca z powodów politycznych. szeregu tych rektorów wybieranych dla ubocznych wzgldów wiatowych, rzecby mona z polityki, naley w kocu wymieni rektora z r. 1405, Jana z Rzeszowa, proboszcza w. Michaa na zamku w Krakowie, który umar w r. 1436 na arcybiskupstwie lwowskiem. Mamy tu z rzdu piciu rektorów, wybranych przedewszystkiem dla tego, aby ich osoby przydaway uniwersytetowi znaczenia, wietnoci, aby mu jednay umysy. Zasiadaj oni wszyscy w kapitule krakowskiej: uniwersytet kierujc na nich swój wybór zaleca si biskupowi, spoz

W

eczestwu

osobom wybraców. Podnielimy umylnie znamiennym dla pierwszych lat

i

ten szczegó, bo jest on

nowej

póniej tylko bardzo rzadko z podoprzyjdzie. Trzech biskupów wyszo z tych pierwszych rektorów uniwersytetu, a ten szczegó jest wymownym. Podobne objawy znajduinstytucyi,

a

bnymi objawami spotka si nam

jemy

i

sytetu

rad

gdzieindziej.

w

r.

hrabia

Rudolf

z

W

Wiedniu po reformacyi uniwer-

1377 zostaje drugim rektorem z

Hohenbergu, czwartym

Schaumberga

1

).

W

kadym

w

w r.

razie,

1378 Kon1380 hrabia jeeli rozwój r.

Por. Aschbach, Geschichte cler Wiener Univers. (1865) str. bez Aschbach dodaje w przy pisku, e ci dwaj wymienieni tytuu magistra, przeto wtpliwem pozostaje, czy oni byli czon')

s

28.

e

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

nauki na tego

93

rodzaju wyszczególnieniach nie wiele za-

rabia, to zarabiao na nich ycie uniwersytetu, a o i

ycie

utrwalenie tego bytu chodzi teraz musiao przedewszyst-

kiem. Zycie szkoy ycie nauczycieli warunkoway w pierwszym rzdzie nagrody wyznaczone za prac. Zaoyciele uniwersytetów wyznaczali te stae ody (salaria) dla pei

wnej liczby profesorów; zapata ze strony uczniów, czesne, zwane pastus w rednich wiekach miao innym nauczycielom byt zapewnia. Ale to czesne przedstawiao jedynie

w

fakultecie artystów, gdzie scholarze byli liczni,

warto. Na wyszych

niejsz

poka-

fakultetach, teologicznym

i prawniczym, wykazujcych zawsze znacznie mniejsz frekwency, czesne nie zapewnioby rodków utrzymania

adnemu nauczycielowi. Tutaj tedy beneficya kocielne nadane uniwersytetowi zaradzay potrzebie. Zwrócono susznie na to uwag, kapituy katedralne i koliegiackie

e

miay od dawna pewne obowizki

w

nauczania, przynajmniej

prawa kanonicznego; dawny ten porzdek zuyto przy nowych instytucyach. czono pewn liczb kanonikatów z uniwersytetem, albo nakadano na kanonikat obowizek wykadu, zwalniano dalej dzierycieli takiej godnoci od rezydencyi i pewnych duchownych obowizków w ten sposób powstay profesury wyszych zakresie teologii

i

i

fakultetów

1 ).

Podobn

kolej

id

rzeczy

w

Krakowie. Z aski kró-

wskutek wspaniaomylnej hojnoci królowej Jadwigi otrzyma uniwersytet domy i pomieszlewskiej

,

czenia.

Na

a

raczej

ulicy

w. Anny

otrzymali

artyci

i

teolodzy

pomieszka; w r. 1403 kupuje uniwersytet za pienidze zmarej królowej dawny kollegium dla swoich

wykadów

i

kami rzeczywistymi uniwersytetu. Z rektorów krakowskich wyej wymienionych Mikoaj z Gorzkowa by zapewne przez pewien czas rzeczywicie profesorem; co do innych stanowczo wtpi mona. l )

Paulsen,

w

Sybels Historische Zeitsohrift

(18S1). 45, str. 393.

KSIGA

94

dom wojewody

ROZDZIA

I.

II.

Sdziwoja

kaliskiego,

z

Szubina,

poo-

na ulicy Grodzkiej przy klasztorze w. Andrzej adla kanonistów i pierwotnie take dla przeznaczony dom 1 medyków ). Ale to oczywicie nie wystarczao. Nie wy starczao tez opatrzenie pierwotne 100 grzywien fundowanych na cle krakowskiem; biskup krakowski wraz z rektorem kadorazowym mia dziery prawo rozdziau tych

ony

1

midzy

pienidzy uczyciela

2

kadego nabowiem byo szczupe i mogo

profesorów, wedug* zasug

Zaopatrzenie to

).

szczupej tylko liczbie ludzi byt jakikolwiek zapewni. Dlatego widzimy niebawem inne zabiegi i starania, przedsibrane w kierunku zabezpieczenia nowej instytucyi. "\Y tym celu zwróci si do papiea król Wadysaw, Jan z Tczyna, wielki uniwersytetu dobrodziej i kanclerz Zaklika z

prob, aeby tene raczy kollegiat w. Idziego

w Krakowie wraz z jej prebendami z uniwersytetem poczy, t. j. spowodowa tak zwan inkorporacy. Patronat nad Tczyscy

i

Zaklikowie,

z Sieciechowa.

Odtd

wersytet; rektor

dotd

dzieryli

temi beneficyami

w

w

drugiej

patronat

ten

poowie Toporczycy, poowie Benedyktyni

mia przej na

uni-

magistrowie mieli obsadza wakujce

i

kustody, opaca jednak dwóch ksiy, kocieln. Bonifacy IX którzyby tam wykonywali pod tymi warunkami zgodzi si w maju 1401 r. na ten ukad 3). Bya w tej kollegiacie jedna praatura t. j. kustodya trzy kanonie czyli prebendy, Sadowska, Górecka i Prdnicka. Za zgod papiea miaa tedy nastpi inkorporacya. modlitwach uniwersytetu polecono odtd i tych dobrodziejów asce Boskiej, którzy collegiatam S. Egidii incorporaverunt 4 ). A jednak uniwersytet nie doszed w tym prebendy, kanonie

i

sub

i

W

*)

gosz

X

Por. o (r.

I, 48 51. Prócz tego Duokazyi przedstawienia zaoenia

tem Codex univ. Crac.

1400)

i

Miechowita

(z

i

uniwersytetu). 2 )

*)

4 )

Codex univ. Crac. I, 29. Codex diplom. univers. Crac.

Album

Stud.

I,

8.

1,

32.

95

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

przypadku do praw swoich, ani do

ich

wykonywania. Pó-

e

niejsze ródo donosi, przywilej inkorporacyi niewiedzie jakim trafem dosta si nie do uniwersytetu krakowskiego, lecz do Sieciechowa i tam zagrzz w ukryciu

na dugi

przecig x ), wykonywali

e

lat

Tczyscy

piszc o kociele

w.

i

opat

sieciechowski

i

nadal prawa patronatu.

Idziego

w

Liber beneficiorum

panowie

Dugosz

sowem

nie wspomina, ali si przytem na zaupadek tego kocioa 2 ). Dopiero w r. 1566 otrzyma uniwersytet dokument inkorporacyi tak dugo zatajony i od r. 1572 zacz dochodzie praw swoich u stolicy apostolskiej. A tymczasem Dominikanie weszli byli w czciowe posiadanie prebend i dochodów kollegiaty. Po dugich zachodach przyznano wreszcie w r. 1594 tych dochodów czonkom jurystycznego kollegium. Na

o

uniwersytecie

niedbanie

i

cz

wic

razie

nie

mia

uniwersytet

z tej

fundacyi

adnego

poytku. Daleko doniolejszym by krok dokonany przez króla w czerwcu r. 1401. Nadaje wtedy król profesorom teologii, doktorom i magistrom uniwersytetu kanonikaty i prebendy przy kociele w. Floryana. Byo to jedno

wpywowych zarzdze w dziejach nowej duej przy niem zatrzyma si mu-

z najbardziej

instytucyi

i

dla tego

simy. Rzecz sama zrobion zostaa na wzór podobiestwo Pragi. roku 1366 zarzdzi Karol IV, aby odtd do kapituy Wszystkich witych dopuszczani byli tylko czonkowie Karoliskiego kollegium to wedug starszestwa w zawodzie (vocatione senior); na razie jednak wyj z tej donacyi na korzy profesorów uniwersytetu, probostwo i dziekanat tamtejszy 3 ). Podobnie ma si dzia teraz w Krakowie; z kollegium Jagielloskiego maj wedug i

W

i

*)

wum

Por.

uniw. 2 )

3 )

1,

Informatio summaria de ecclesia S. Aegidii 435 n. 9505.

fasc.

600.

Mon. univ. Prag.

II,

236

i

2te.

w

Archi-

KSIGA

96

w

starszestwa

suwa si

ROZDZIA

I.

urzdzie

II.

(qui primus existit tempore) pouniwersytetu na kanonikaty w.

profesorowie

wyjmuje Naladownictwo jest wyranem. Akt sam jest tak zredajasnem jest, i król robic t donacy na

Fioryana; król jednak na razie zastrzega sobie

nadania probostwo wic prawie zupenie z

gowanym,

korzy

ze

uniwersytetu

Powtarzaj si

tu

i

kustody

mia

).

poczucie wielkiej jego

bowiem zdania

i

formuy

erekcyjnego, tekst zbacza na ogólne tory, król

wzgldem Litwy

wielkich apostolskich

i

x

wanoci.

dokumentu mówi o swych z

zamiarach,

mówi

szkoy i jej szczliwym rozwoju (incrementa Nastpuje formua inkorporacyi. Akt ten mia jednak zarazem zmieni dawne postanowienia królewskie; Jagieo mianowicie zamyla teraz, aby z chwil kiedy dochody ze w. Fioryana przypade uniwersytetowi osign lub przewysz wysoko stu grzywien, ustaa wypata owych stu grzywien ze skarbu, które przy erekcyi o powstaniu

felicia).

na cle królewskiem zawarowano. Zobowizywa dalej król profesorów, którzyby na owe kanonie posunici zostali, do pracy, wy-

uniwersytetu dla profesorów przeznaczono

kadów

i

rezydencyi

w

uniwersytecie;

i

dodawa

wreszcie,

róda do kasy w. Floiyana za-

ze pierwszych sto grzywien, któreby z tego

uniwersytetu

wpyny,

skoro beneficya

wakuj, nadano mistrzom nauk wyzwolonych, poniewa te

nauki

s

stopniem do

wyszych studyów, »c;uia artes Cae to nadanie po-

sunt aliarum ministrae facultatum«.

twierdzi król znów pismem z r. 1403 2), uchylajc jednak pewn dla uniwersytetu szkodliw klauzul. Teraz mianowicie zarzdzi król AYadysaw, owe sto grzywien przeznaczone przy pierwszej erekcyi dla profesorów po wszystkie czasy wypaca im naley bez wzgldu na dochody z kanonii w. Fioryana pynce. Król nadmienia, zastrzeenie to wydao si krzywdzcem* i zgubnem

e

e

*)

2 )

Codex univ. Grac. Codex univ. Crae.

1,

36.

1,

55.

97

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

dla uniwersytetu

i

Póniej

dlatego teraz je uchyli.

skar-

ono si

na niedostateczne zaopatrzenie tych benelicyów; bo przy pierwotnych ukadach postanowiono w uniwersytecie, aby kady na beneficyum w. Floryana promowo-

wany otrzymywa

róda

dwadziecia grzywien, reszt za dochodów oddawa » innym magistrom z kollegium«. To si wydawao nowym kanonikom zbyt uciliwem; zwrócili si dlatego w r. 1407 do biskupa krakowskiego z prob, aby t ordynacy zniós i poprawi. Biskup Piotr Wysz powierzy spraw Janowi Szafracowi Ottonowi scholastykowi, czonkom kapituy krakowskiej, r. 1409 aby wespó z profesorami rzecz rozpatrzyli. nastpia dla tego nowa ordynacya ), zarzdzajca, odtd kady z profesorów -kanoników w. Floryana ma mie z tytuu teje godnoci 30 grzywien; ale w ten sposób zostay usunite wyposaenie zwikszonem. Kiedy Jagieo po raz pierwszy uniwersytetowi nadanie to uczyni, dodawa on prócz tego do prebend w. Floryana »trzy z

tego

i

W

e

J

i

kancelarye swoje królewskie, wielkopolsk,

Te kancelarye byy Jagiey zastarzaym zabytkiem radzk«.

kraj — mówi

kiedy

Dugosz

w

w z

Polsce

czyck za

i

sie-

Wadysawa

czasów podziaów.

Liber Beneficiorum

I,

»Bo

501

—

by w

podziaach, wspóubiegali si midzy sob ksita tworzeniu stanowisk i urzdów«. Powstay w ten sposób kancelarye w rónych ksistwach podziaowych, spra-

w

wowane

w czci

czsto i fundowane anachronizmem. one byy ju Dla tego król postanowi rzecz zmieni, a dochodami z tych stanowisk wzbogaci kapitu w. Floryana, a raczej zaopatrzy profesorów uniwersytetu. Powsta wic miay z tych kancelaryi nowe prebendy w kapitule, a odtd profesorowie mogli by promowowanymi albo »do kocioa w. Floryana«, albo na któr z kancelaryi z tym kocioprzez duchownych

na dziesicinach; za Jagiey

em

poczonych. J )

Por.

Hist.

W

obydwóch razach urzdowo zwano

Codex diplom. univ. Crac.

Uniw. T.

I.

I,

79.

KSEGA

98

KOZDZIA

I.

II.

ich: promoti. Mogli wi osign dziekanat, drug w tym kociele godno 1 ), albo kantory, poczon z probostwe ni w. Andrzeja w Ilkuszu 2 ), dalej prebend zwan czapelsk 3 ), prebend wiepietnick 4 ), prebend jasielsk 5), prebend nieglowick 6); przyj miay do tego z czasem trzy

nowe kanonie powstae

Byo

to

gówne

dochodów trzech kancelaryi. zwanego kollegium ar-

z

zaopatrzenie tak

W

te szeciu profesorów stanowio r. 1422 ju kapitu witego Floryana oprócz proboszcza kustosza, na których to stanowiskach dotd siedzieli ludzie z notystów.

7

i

)

pyny

minacyi królewskiej. Dochody tu po czci z dzieprzywizanych do miejsc szczególnych, w czci za z majtku wspólnego, z wiosek i domów do kollegiaty Trzydzieci grzywien uwaano za norm nalecych. pensyi przeznaczonej dla profesora. Uposaenie to miao przyj w pomoc czonkom kollegium artystów, którzy jednak byli zobowizani ksztaci si na wysze fakultety, si« do dekretów, a mianowicie do teologii. » aplikowa A poniewa starszestwo w zawodzie wpywao na promocy do w. Floryana, przeto dziwi si nie mona, sicin

e

ostatecznie

fakultetów,

caa wychodzia na korzy wyszych teologów do teologii si zaprawiajcych.

rzecz

i

Wprawdzie kady promowowany do w. Floryana by zobowizany czyta dysputowa na fakultecie nauk wyi

zwolonych, ale dyspensy byy moliwe i niewtpliwie z nich korzystano. Ostateczny rozdzia miedzy artystami i teologami nastpi dopiero w r. 1603. Wtedy postanowiono, aby promowowani do w. Floryana pracowali wycznie we fakultecie teologicznym i nie mieli ju nadal adnych

)

")

3

Liber benef. Ibid. p.

483

)

Ibid. p. 488.

)

Ibid. p. 490.

4

6

1, i

481.

485.

j

Ibid. p. 492.

)

Ibid. p. 495.

)

Codex univ. Crac,

6 7

I,

138.

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

obowizków czas

99

dla nauk wyzwolonych, które liczyy naówwystarczajc liczb przedstawicieli. do tego je-

A

dnak czasu teologia

i

wzami

i

dzao si

wyposaenia

poczone byy tysicznymi obowizków. Poczenie to stwierartes

jeszcze przez wspólne mieszkanie. Podczas gdy

w

Pradze dla promowowanych do kapituy Wszystkich przeznaczy Karol IV dom osobny na mieszkanie *), w Krakowie o niczem podobnem nie syszymy. Owszem w roku 1445 wyranie powiedziano, tak zwane kollegium artystów jest przeznaczonem dla »promoti« do witego Floryana, i dla tak zwanych kollegiatów królewskich. Za przykadem królewskim poszed jeszcze w tym samym roku 1401 Piotr Wysz, biskup krakowski. dokumencie nadanym 15 czerwca robi on rozmaite nadania dla uniwersytetu, »dla profesorów teologii, doktorów i magistrów i uniwersytetu «, jak zwykle brzmi formuka tego rodzaju aktów 2 ). Teologi wysunito tu na pierw szy plan, jako nauk, do której wszyscy któr przedewszystkiem wspiera i popiera naley. Piotr "Wysz nadaje tedy uniwersytetowi prebend kocioa czy kaplicy w. Maryi Magdaleny, pooonej obok póniejszego kollegium jurystów, naprzeciw kocioa w. Andrzeja; dalej prebend kocióka w. Wojciecha, pooonego na rynku krakowskim; wreszcie koció parafialny w Luborzycy i dwa kanonikaty w kociele katedralnym krakowskim. Uniwersytet

witych

e

W

r

dy,

mia wybiera kandydatów uwzgldniajc przy tern starszestwo w zawodzie, biskup kanonicznie wprowadza ich na nowe stanowisko. Wszystkie te beneficya razem przynosiy rocznego dochodu 170 grzywien. rzecz jeszcze nie

W roku 1411

bya przeprowadzon, poniewa

dotych-

czasowi prebendaryusze byli jeszcze przy yciu; ale papie Jan XXIII potwierdzi wtedy nadanie biskupie, które miao

')

2 )

Denifle, Die Universitaten des Mittelalters

Codex univ. Crac.

I,

38.

1,

599.

KSIGA

100

ROZDZIA

I.

II.

zapewni korzyci utrzymanie piciu profesorom, bdcym doktorami, licencyatami albo bakaarzami w. teologii i

lub dekretów, albo

W

r.

nów

te magistrami nauk wyzwolonych

1422 znajdowa si tymczasem zaszych,

ju

Wtedy

to

nych beneficyów.

w

uniwersytet,

posiadaniu

w

l

).

skutek zgo-

czci wspomnia-

biskup krakowski Wojciech

Jastrzbiec z polecenia stolicy apostolskiej wyda ordynacy tych beneficyów dotyczc. Jeden mianowicie z kanoni-

katów na zamku, który ju wtedy znajdowa si w rku Stanisawa ze. Skalmierza, mia odtd przypada w udziale ludziom, którzyby posiadali tytu doktora lub licencyata dekretów. Drugi kanonikat w kociele katedralnym, dotd póniejszych zajmowany przez Jana Szafraca, mia

w

czasach przynalee do magistrów, licencyatów, najmniej bakaarzy w. teologii. Na probostwo rzycy miano proponowa doktora dekretów, lub

lub przy-

w w

Lubobraku takowego, licencyata teje nauki. Kaplica w. Maryi Magdaleny przeznaczon zostaa równie dla doktorów lub licencyatów w prawie kanonicznem, wreszcie prebenda w. Wojciecha przyznan zostaa jako beneficyum dla artystów

2 ).

Byy dniejsze,

to,

prócz kanonii na

które

prebenda u

w.

piastowali

Wawelu, beneficya pole-

ludzie,

nie

Wszystkie

Floryana.

zaszczyceni te

dotd

prebendy naka-

obowizek opacania wikaryuszów, gdzie tego potrzeby kocioa wymagay; w pierwszym rzdzie wyszy one na dobre fakultetom wyszym, teologom dekretystom, podczas gdy mi-

day obowizki

nauczycielskie,

nakaday

dalej

i

wyzwolonych mao z nich odnosili poytku. Na ich utrzymanie wystarczy musiao owe sto grzywien, które Wadysaw Jagieo w akcie erekcyjnym jako strzowie nauk

od

sumy

roczny dla profesorów przeznaczy; ile jednak przypado na artystów, ilu byo pierwotnie tych profesorów z tej

*)

2 )

Codex univ. Crac. Cod. univ. Crac.

I,

I,

91.

139.

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

101

królewskich (regales) pozostajcych na salarium królewo tern my nic stanowczego orzec nie moemy. póniejszym rkopisie czytamy, salaria stu grzywien, osadzone na cle krakowskiem wypacano » uczcym filo-

skiem,

W

e

e

zofii«,

tych królewskich profesorów

dmiu 1 ). Inne róda kategoryi.

W

ind, aby ten

mówi

kadym

filozofii

byo

sie-

o szeciu przedstawicielach

tej

byo pomocy skdobejmowa nauki, naj-

razie potrzeba

fakultet, który liczne

tworzy magistrów najwikszej liczby nauczycieli potrzebowa, znalaz rodki na zadosyuczynienie swym potrzebom, na wyposaenie ludzi, którzy si do niego garnli i których pomocy on potrzebowa. I ta pomoc powoli si znajdowaa. modlitwach, które uniwersytet ustanowi odmawia kaza za swych dobroczyców 2 ), idzie zaraz w pocztku po wspomnieniu biskupa krakowskiego, nazwisko liczniejszych

i

W

i

»Szafraca, wielkiego dobrodzieja, który miejsce

dla je-

dnego czonka kollegium utw orzy«. Jan Szafraniec, herbu Stary Ko, naley do najwybitniejszych postaci pocztków wieku i pocztków uniwersytetu krakowskiego. kociele dochodzi póniej do biskupstwa, w pastwie T

W

do podkanclerstwa (1418) wersytecie

piastuje

urzd

i

kanclerstwa

rektora

w

r.

(1423);

w

uni-

chocia aWyranie walne

1404,

dnego stopnia naukowego nie uzyska. zasugi zalecay go na te zaszczytne stanowiska; by on w kadym razie jednym z ludzi, którzy opiek nad nowo

utworzon szko uwaali za obowizek spoeczny, narodowy, sam zoy on na tym otarzu wczesn ofiar, a sw ym przykadem zapewme innych pocign. r

Mianowicie w r. 1401, pitnastego padziernika 3 Jan Szafraniec, zasiadajcy naówczas jako kanonik w kapitule j

Codex bibl. Jag. Nr. 59 (XVI — XVII wiek), k. 58: Brevis Academiae Cracov. Statuta z r. 1603 cytuj na czele profesorów artium szeciu regales. Por. Muczkowski, Liber promot. CXLVI. 2 Album Studiosorum I, 8. 3 Codex univ. Crac. 1, 43. ')

historia

)

)

KSIGA

102

krakowskiej

kazuj na

i

I.

ROZDZIA

II.

brat jego Piotr Szafraniec, inkorporuj

wasno

uniwersytetu

cz

i

wsi swojej

prze-

Tr-

dochodów ma by utworzon katedra nauk wyzwolonych; zajmujcy j profesor ma w fakultecie artystycznym spenia wszystkie obowizki »lcgere tnowice zwanej;

z

et disputare et exercitia facere«, prócz tego

by

altaryst

Bartomieja w kociele katedralnym. Fundacya ta otarza w. Bartomieja przysza ostatecznie do skutku w r. 1406 ). Nastpnie w r. 1412, uposayli Szafracowie otarz ten now darowizn wsi Podstolice, w tej intencyi, aby zapewni dochody dla nowego altarysty, któryby zarazem do jednego »aktu« w teologii lub filozofii by zobowizanym: (unum actum in teologia vel philosophia legere 2 ). Patronat nad t fundacya otrzymali profesorowie; utworzon ona zostaa z szerokich i szlachetnych pobudek, wiato potrzebne dla narodów beru polskiemu aby poddanych a owiecenia potrzebujcych 3 ). Odtd wród profesorów nauk wyzwolonych, mistrz Trtnovicensis, fundacyi Szafraców, wymienianym bywa zaraz po profesorach królewskich 4 ). I co do czasu i co do doniosoci przy-

w.

x

mnoy

kadu naleao si Szafracom

zaszczytne

i

naczelne miej-

wspomnienie. rzeczonych modlitwach zaraz po Szafracu idzie Nówko » który w podobny sposób jednego kollegiata uposay«. Nówko ten, kanonik sandomirski i prebendarz kocióka w. Wojciecha w Krakowie, zaoy otarz powicony czci Maryi Egipcyanki i w. Alexego w kociele katedralnym w Krakowie, uposay tene otarz sce

i

W

)

Codex univ. Grac.

)

Liber Benefic.

J

2

1,

1,

67.

247.

s

Codex univ. Grac. 1, 67. Por. n. p. Muczkowski Lib. promot. CXLVI. O altarycie, r. 1491 (conclus. który z Podstolic mia dochody, mniej wiemy. univ.) ustpuje doktór dekretów z otarza w. Bartomieja, aby na plebani w Luborzycy. A wic ta druga altarya w. Bartomieja przesza z czasem na jurystów. )

4

)

W

i

103

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

dochodami domu swego, pooonego naprzeciw klasztoru w. Andrzeja, a patronat nad tym otarzem altaryst przyzna profesorom uniwersytetu, którzy mieli godno t stanowisko powierza mistrzowi nauk wyzwolonych. Tene mistrz mia wskutek woli fundatora wykada gramatyk lub retoryk w uniwersytecie urzdza wiczenia w tych przedmiotach dwa razy tyi godniowo. Dziao si to w r. 1406 1 ). ten sposób przybya nowa katedra, zwana Nowkona, fakultetowi artystów, katedra która mimo lichego uposaenia 2 przetrwaa dugie czasy i wystpuje jeszcze w wieku XVII. Mniej znane s nam pocztki tak zwanej kollegiatury Stobnera. Tyle wiemy, Jan Stobner zosta w r. 1379 bakaarzem nauk wyzwolonych w Pradze, nastpnie przeniós si do Krakowa, gdzie za jego przyczynieniem si, a raczej wskutek rozporzdze jego testamentu, zaraz w pocztkach uniwersytetu utworzon zostaa osobna staa katedra dla matematyki i astronomii. inkorporacy

i

i

i

W

)

e

e

Pod tym wzgldem Kraków wczenie

to

osign,

co po-

siadaa ju Bolonia, a czego niedostawao wielu innym uniwersytetom 3). Dla Krakowa jest to znamiennem i obfitowao zarazem w bogie dla przyszoci nauki skutki. Wreszcie przybya take wczenie kollegiatura arty-

ufundowana przez Katarzyn

stów,

M

yko

w

on

,

Myka

by

z Dbrowy, wojewody ruskiego, który Jana pod Grunwaldem. Z jej fundacyi, przeznaczonej na

od

w.

Flo-

profesora nauk wyzwolonych, wypacali kanonicy

ryana dwanacie grzywien rocznie, a katedra Mykowej istniaa odtd dugo w uniwersytecie krakowskim *). Oto kilka faktów wanych, wiadczcych, jak opiek Cod. univ. Crac. 1, 70. Liber Benefic. 1, 228. Por. o tej fundacyi teraz ks. Fijaek, Studya do dziejów uniwersytetu, str. 19. *)

)

Dugosz

)

Por. Giinther: Geschichte des rnathemat. Unterrichts

2

dr.

8

telalter. Berlin 4 )

Por. o

1887 tej

im Mit-

str. 229.

fundacyi

Dugosz

Liber Benefic,

1,

513

i

514.

KSIGA

104 król

I.

ROZDZIA

II.

now instytucy w zawizkach saUniwersytet poleci tych dobrodziejów mo-

spoeczestwo

i

mych

otoczyli.

dlitwom swych czonków; prócz tego

mowach

i

sawi

ich

w

prze-

kazaniach, które wtedy przy wszelkich uroczy-

stociach uniwersyteckich wypowiadano.

obok wspodo zmarej mnie króla Jadwigi si zwracaa, to byo naturalnem i susznem. Typ takiego kazania zachowa si nam z XV wieku *). AYymienieni tu rozmaici znani lub mniej znani dobrodzieje nowej szkoy; kaznodzieja midzy innemi osobno

Jagiey

pami

Ze

wdziczno

i

w szczególe ksit mazowieckich, mianowicie za dostojn ksin Ann,

modli si kae

»za wszystkich

kadego

i

maonk

ksicia Michaa«. Chodzi tu o córk Ziemowita IV i Alexandry siostry Jagiey, która posza za Michaa, syna Zygmunta Kiejstutowicza, ksicia za litewskiego 2 ). Ta odnoga Piasto w mazowiecka szczególn jak pieczoowitoci otoczya Jagiellosk szko. Ziemowit IV mia z ulubion siostr Jagiey Alexandr wiele dzieci. Matka ich musiaa by osob dzielnego umysu i troskliw o wychowanie potomstwa; wród nazwisk zapisanych do starej matrykuy uniwersytetu janazwisko. Liczne potomstwo nieje (str. 5) take jej odznaczao si piknoci, dzielnoci i wykwintn ogad. Dugosz wspomina o córkach » rzadkiej urody «, a do nich naleaa Cymbarka, matka póniejszego cesarza Fryderyka III-go, o synach » dziwnej siy i ogady « 3 ). Musia w tej rodzinie panowa jaki duch cywilizacyi, wyprzedzajcy wiek 4 ), jakie pragnienie umysowej kultury otoczenie

niegdy

m

Ksi

i

i

si tómaczy bliski stosunek ze szko krakowsk szkoy teje wdziczno. Jeden z synów tego mazowieckiego stada, Alexander, intytulowa si w r. 1417 na uni-

i

tern

i

)

Codex Epistolaris Szujskiego. Pars

)

Balzer: Genealogia Piastów

)

Dugosz, HisL

j

Por. Caro, Geschiehte Polens

J

2

s 4

str.

II,

508.

Pol. IV, 3iG. III,

559.

str.

337.

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

105

by w r. 1422 rektorem krakowskiej szkoy, póniej biskupem trydenckim i patryarch akwilejskim, prawda, ze z rk a nawet osign godno kardynaa antypapy Feliksa V 1 ). Rektorat jego, nalecy niewtpliwie do rektoratów honorowych, wymownie w kadym wersytecie,

—

powiadcza

razie

losk

w

murach

cieli

czno

ksicego domu z Jagielnam ciepe wspomnienie, które szkoy dugo z ywoci do przedstawitego

instytucy, tómaczy starej

tego rodu si zwracao.

Te modlitwy uniwersytetu oficyalne najlepiej nam maluj wspóudzia spoeczestwa w popieraniu myli Jaa utrwaliy na zawsze pami ofiar ofiai Jagiey, rodawców. Królowa Jadwiga wystpuje w nich jako »odnowicielka« szkoy do niej susznie jako do gównej dobrodziejki wdziczno potomnych si zwracaa. Bo caa fundacya bya klejnotem jej myli, a ofiar prawdziwych

dwigi

i

i

W

klejnotów umoebnion zostaa. r. 1405, Jan Tczyski, wykonawca ostatniej woli zmarej królowej, zrobi nowy krok w przeprowadzeniu jej myli; zakupi mianowicie wtedy za 688 grzywien z pienidzy pozostawionych przez Jadwig, kopalni soli w górach bocheskich dla

jej

uniwersytetu, a dochody

uytek profesorów

std pynce miay odtd

i

na

2 ).

Myl cenie

przewodnia królowej, która szczególnie nawróowiecanie Wschodu, Litwy i Rusi, cigle miaa

i

na oku, przywiecaa ofiarom szlachetnym innych, dawaa szeroki podkad i gorce natchnienie tym wszystkim dziaaniom i planom, które modej instytucyi uatwiay i zapewniay istnienie. Kiedy w r. 1409 i 1410, profesor teologii Jan Isner kad pierwsze podwaliny pod pierwsz burs dla ubogich studentów, dla której przeznacza dom J )

Dzi

najlepiej

nealogia Piastów, -)

sir.

szczegóy biograficzne zebrane u Balzera Ge499.

Por. Cod. diplom. univers. Crac.

dochodów

(de

fovea)

Por. cod. univ. Crac.

I,

64.

szy na jurystów, jedna I,

141.

Dwie trzecia

trzecie z tych

na teologów.

KSIGA

106

ROZDZIA

I.

II.

przez siebie zakupiony na ulicy Wilnej,

myl

jego zwra-

caa si przedewszystkiem w kierunku przez królow wytknitym. Przyjmowa tu miano gównie wedug woli Rusinów zdolnych do studyum teotestatora » Litwinów logicznego lub nauk wyzwolonych «, oni mieli przedewszystkiem z nowego dobrodziejstwa korzysta ). Ta myl Jadwigi wije si jako ni zota przez wszystkie akta uniwersyteckie tych czasów, przewieca w rozlicznych dokufundacyach i daje caej szkole podniosy piementach desta wielkiej historycznej doniosoci. Ona dziaaa oywczo na pierwsze kroki i losy uniwersytetu, ona sprawia, e cay plan odnowienia tak wietnie si uda, e rozwija dojrza tak bujnie w pierwszych latach si pomylnie dziesiciu po roku erekcyi. Kiedy te w r. 1410 papie i

1

i

i

Jan XXIII wszelkie zarzdzenia królewskie, wszelkie fundacye na korzy uniwersytetu zrobione uznawa i utwierdza, akt ten papieski obejmowa ju poczestny ich szereg i wygl-

da jako zamknicie rachunku i sprawozdanie z lat dzieccych modej instytucyi 2 ). Wtedy take naznaczy Jan XXIII dla uniwersytetu krakowskiego trzech konserwatorów, którzyby praw uniwersytetu przeciwko wszelkim ukróceniom, krzywdom, dochodzili i bronili. Jagieo w akcie erekcyjnym z r. 1400 mianowa biskupa krakowskiego konserwatorem praw uniwersyteckich 3 ); teraz wedug zwyczaju i gdzieindziej utartego mianuje papie trzech konserwatorów, a mianowicie dziekanów kapitu katedralnych w Gnienie, Krakowie i Wrocawiu 4 ). Oni odtd maj by stróami i opiekunami praw i przywilejów nowej instytucyi. Podobnie zupenie zamianowa Urban VI w r. 1383 proboszczów mogunckiego i wrocawskiego i dziekana Wszystkich witych w Pradze konserwatorami uniwersytetu praskiego 5). *)

2 )

s

O

fundacyi Isnera por. Cod. univ.

Por. Codex. univ. Crac.

)

Cod. univ.

I,

)

Cod. univ.

1,

)

Monum.

4 b

1,

87

29.

8

univ. Prag.

II,

271.

i

91.

I,

75, 78,

82'.

107

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

O rozwoju uniwersytetu w tych pierwszych latach wymownie wiadczy liczba profesorów z r. 1407. Liczba obejmuje czterdzieci nazwisk ludzi, którzy w tych w Krakowie szerzyli z katedry nauk i owiat. Pojawiaj si tu przewanie nazwiska uczonych z Pragi sprowadzonych, o których ju wspominalimy poprzednio. Wród profesorów teologii wystpuje jednak na drugiem miejscu czowiek, dotd przez nas nie nazwany: Magister Mauricius de Sancto Marco. Ten Maurycy jest Czechem, z Pragi do nas przybyym, a zwa si penym nazwiskiem 2 zasyn w Pradze Maurycy ) uczonoci teologiczn. Nalea on do zakonu Augustyanów de poenitentia, którzy w Krakowie osiedli przy kociele w. Marka 3 ): tern si peny tytu jego, powyej wspomniany, tómaczy. Pobyt jego w Krakowie dugo trwa nie móg, bo ju w roku 1408 wysanym on zoPóniej staje z Pragi przez króla Wacawa do Woch 4 ). spotkamy si z nim na koncylium w Konstancyi, gdzie w skutek swych stosunków z Polsk stawa stanowczo po stronie Polaków w ich sporach i walkach z zakonem. Bya to w kadym razie osobisto wybitna, odznaczajca ta

x

)

czasach

Rvaka

si

i

wiedz

i

sw gbok

i

stanowczoci

katolickich

przekona wobec

e

ruchu husyckiego, a prawdopodobnem jest, tego ruchu nawróci on póniej do Polski i tam

wskutek na nowo dziaalno kiedy rozpoczt. Dalej wymieniony tu wród mistrzów Wawrzyniec z Upsali w Szwecyi. Bliszej wiadomoci o nim nie mamy; ale zaznaczamy t wzmiank dlatego, ten Wawrzyniec jest pierwszym przybyszem z Szwecyi na naszym uniwersytecie, a wiadomem jest, ruch ten potem zaznaczy si niejednokrotnie czy to nazwiskami profesorów czy uczniów, pochodzcych z Upsali,

podj

e

e

W Liber Promotionum wyd.

Muczkowskiego str. 1. Tomek, Gesehichte der Prager Universitat str. 73. Dugosz, Liber Benef. III, 468. Palacky, Gesehichte von Bóhmen IV, 225.

KSIGA

103

w

którzy

Krakowie

I.

ROZDZIA

szerzyli

nauk

II.

lub szukali wykszta-

cenia.

Liczba profesorów moga juz w kadym razie sprosposób odpowiedni zadaniom uniwersytetu i zainteresom potrzebom naukowym. Dziwi uczyni dosy ju starczyo si i zasobów na extenzy nas moe, r. 1405 by rektorem uniwersytetu dalekie strony. Jan z Rzeszowa; kiedy tene w politycznej misyi bawi

w

sta

i

e

W

w

w Raciu zem, aby w

ukadów

dla

Krzyakami,

z

wymóg

on zara-

Chemnie otworzy » koloni « akademick aby tam wysano trzech profesorów wszechnicy krakowskiej. i

t myl

wiemy. Polacy podjli wic XIV wieku uniwerpostanowili. Prawdopodobnie przedsiwzicie to poszo równie na marne, jak owe plany krzyackie 1 Na kocu dziesiciolecia pierwszego posiada tedy uniwersytet krakowski ju dwa kollegia, kollegium dla teologów i artystów, zwykle domem artystów kollegium przeznaczone dla prawników. Std te zwane w dokumentach wspóczesnych jest mowa o obydwóch

Co si

z

stao, nie

zamys Krzyaków, którzy sytet w Chemnie zaoy

w kocu

).

i

(utrumue

kollegiach

rozpada

2 ).

si

Te dwa wielkie ciaa stanowiy jeden uniwer-

podczas gdy

sytet,

Collegium), na które uniwersytet

we Woszech,

n.

p.

w

Bolonii istniay

dwie korporacye, dwa uniwersytety, jeden jurystyczny, a obok niego medyczno-artystyczny. Medycyna tak cile poczona w rednich wiekach z iilozofi Arystotelesa stanowia tu jedno ciao z artystami; kiedy teologia przybya jako osobny fakultet w roku 1360 w Bolonii, nieliczni scholarzy tej nauki przyczyli si take do artystów. Zasady ustroju na pónocy byy inne, ale ostateobok

siebie

*)

tam

Donosi o tern Radymiski w Cod. uniw. Jag. 226 p. z Rzeszowa: impetravit ut colonia acadcfmica

Janie

o

mensem civitatem Radymiski umie zmyla faktów. 2 )

N.

p.

w

r.

deduceretur.

poetycznie

róda, skd

to

wzi,

1,

71.

in

Mówi Cul-

nie podaje.

zabarwia swe wiadomoci,

1406. Por. Cod. univ. Crac.

3.

ale nie

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

109

Bo w Krakowie, jak si przekonamy, nauka lekarska przyczepia si do nauk wyzwolonych; na razie jednak mówi o niej jeszcze przedwczenie. pocztkach historyi uniwersytetu Jagielloskiego fakultet medyczny nie odgrywa adnej roli, bo prawdopodobnie wcale si nie zawiza. Jest to objaw wspólny wielu uniwersytetom redniowiecznym. Fakultet medycyny zawiza si póniej w przewanej liczbie studyów, zarówno w Bolonii *) jak w Heidelbergu 2 ), a w pónocnych szkoach po dugim dopiero przecigu czasu wybija si do jakiegokolwiek znaczenia, po latach, w których prawie tylko pozornie, lub zamiera zupenie. Tysiczne powody skaday si na to, e ta nauka nie moga dugo obok innych równorzdnego zaj stanowiska. To te o medycynie w Krakowie w tych pierwszych latach czne rezultaty do siebie podobne.

i

W

y

mówi

niepodobna. Jeszcze

strzbiec,

w

biskup krakowski,

r.

1422, kiedy AYojciech Ja-

wydawa

zasadnicze rozpo-

rzdzenia dla szkoy krakowskiej, zarzdza on, eby rektor kadorazowy z trzema dziekanami teologii, prawa kanonicznego nauk wyzwolonych rzd uniwersytetu spra3 wowa ). O medycynie, ani o jej dziekanie niema tu wzmianki dla tego, fakultet ten w rzeczywistoci nie istnia. Co do prawa, to oczywicie tylko jedna poowa tej nauki, t. j. prawo kanoniczne znajdowao w Krakowie i

e

upraw. Ono byo wanem dla ycia, rzymskie mogo budzi tylko naukowe zajcie. I na innych uniwersytetach pónocy, legici podrzdne mieli znaczenie, nauka prawa rzymskiego chromaa lub zanikaa zupenie. Krakowie fakultet kollegium prawników obejmowa przedstawicieli

i

W

i

kanonistów,

tylko

aktu erekcyjnego

i

utrumue ius pozostao na papierze dugo na nim pozosta miao. Zdanie

Paprockiego, wypowiedziane

1

)

Rashdall I, 236. Thorbecke 1. o.

)

Codex univ. Crac.

)

2 3

p. 95. 1,

141.

w

wieku XVI (Herby

rycer-

KSIGA

110

e

KOZDZIA

I.

II.

»mao Polaków prawem

cesarskiem si wieku byo prawdziwem; lecz na ten brak prawa rzymskiego zoyy si te powody ogólniejszej natury, wypywajce z caego nastroju rednich stwa,

260),

str.

bawi«, tak samo

w XV

wieków ustroju redniowiecznej nauki. Jdro uniwersytetu byo w kollegium Jagielloskiem, i

gdzie zaprawiano

modzie w naukach wyzwolonych,

przy-

gotowywano do wyszej nauki wykadano zarazem t wysz najwysz nauk, t. j. teologi. Std miaa owiata na naród tutaj si miay serca zagrzewa i ksztaci dusze ku zbawieniu wasnemu innych. Kollegium i

i

i

i

i

Wadysawa

króla i

myli

istot

nosio

miano,

to

królewskiej, bo

bo byo

rdzeniem

cay uniwersytet by stwo-

rzony na wielki poów dusz dla cywilizacyi i wiary. Trivium i quadrivium nauk wyzwolonych miao prowadzi ku jednemu szlakowi wiary, który wiód w gór do nieba, a po ziemi do wieych dziedzin poczonych z Polsk, Rusi. I tern si tómaczy to ciepo, do kraców Litwy pod którego tchnieniem wszystko roso i wybujao w pierwszych latach uniwersytetu; duch wity, orze Polski i pogo Litwy byy znakami, pod którymi ruch si wszczyna, te trzy tchnienia w agle nowo zbudowanej i

dy

nawy

jako spiritus moyentes

poruszajce

si modli

o

i

twórcze.

1

zwycistwo

i

móg

ora

creatores, jako natchnienia

w

roku 1410, kiedy

polskiego,

dzikowa Bogu

Jagieo

or

e

równoczenie, mu pozwoli da narodowi duchowy w na inne podboje zwycistwa. Pynli te scholarze do nowej szkoy obfitym strumieniem, od samych pocztków. Mówilimy, w roku otwarcia zapisao si ich 205 1 ). Nastpny rok spada co do frekwencyi 2 ); wykazuje ona tylko 43 uczniów, w r. 1402

rk

i

e

Pierwszym studentem, zapisanym po otwaroiu uniwersy1400 jest Mathias Johannis de Tarnów; moe to Tarnowski, póniejszy kanonik poznaski (Acta capitulorum ed. Uanowski p. 40), na eo mi zwróci uwag ks. prof. Fijaek. 2 roku fundacyi wpisywali si tacy, którzy chcieli ko)

tetu

w

r.

)

W

i

111

PIERWSZE DZIESICIOLECIE.

na rok 1403 przypada 80, w r. 1405 podnosi si do 130,

1404 liczba r. 1406 do 127. Potem znów id lata sabsze, rok 1407 z 93 scholarami, rok 1408 z najmniejsz liczb 35, rok 1409 wykazuje 57, rok 1410 wreszcie 88. Wyranie któto lata, rych nowe ognisko naukowe na wschodzie wywalcza sobie rozgos i si przycigajc. Po roku 1410 cay, dugi lat szereg, z wyjtkami bardzo drobnymi, wykazuje frekwency przenoszc zazwyczaj znacznie setk uczniów, a jak si póniej przekonamy w drugiej poowie wieku, bywaj lata przekraczajce liczb trzystu; wiek pitnasty koczy si wreszcie (1499) frekwency wkraczajc w zakres pitej seciny. Zastpów tych dostarczaj w pocztkach uniwersytetu zupenie przewanie kraje polskiej korony; z Litwy i Rusi wbrew oczekiwaniu mao suchaczy si ich

jest

wynosi

97,

99,

w

r.

w

s

lsk

Ssiedni

pojawia.

w

razu si garnie

od

do

licznie

róda nowej wiedzy; pograniczne Wgry zasilaj now szko dosy skpo, a wiadomo, e potem ruch ten przybra znaczne rozmiary. Czasami bynie ju nazwisko schodo

lara z dalekich okolic,

w

Szwabii, jeden

1401

i

z

w

r.

1402 jest jeden z Gandelfyngen i jeden z Eisenach, w roku

Turyngii

1405 pojawia si dwóch Sasów, ale

czne zjawiska, wiadczce,

sza

ju

dalekich okolic, lecz

s

to

sporady-

e wie o nowej szkole doe nie miaa jeszcze rozgosu,

póniej tylu przywabia scholarów. Zakony w Poltake zaczynaj kierowa swych alumnów do krakowskiego uniwersytetu; w r. 1403 zapisuje si w poczet scholarów szeciu braci zakonu w. Benedykta z Tyca, który

jej

sce osiade

trzech

w

r.

1406. Cystersi z

Mogiy

chowa sporadycznie si pojawiaj szych zapisach uczniów

r

rzysta

z

.

i

w

Boogrobcy tych

z Mie-

najwczeniej-

Niejedno nazwisko widniejce na

przywilejów uniwersytetu. Dla tego ten rok fundacyi wy-

we wszystkich uniwersytetach liczn frekw ency, która nie samych obejmowaa scholarów. Kolonii pierwsza immatrykulacya kazuje

dosiga

r

W

liczby 735;

w

nastpnych

Paulsen, Histor. Zeitschrift 45, 292.

latach pozostaje niej

setki.

Por.

112

KSIGA

tych kartach

znaczy si zapisuje si

I.

ROZDZIA

II

miao zabysn póniej chwa dziejach kocioa ojczyzny.

w w

nauki, od-

W

1405 poczet scholarów Jakób Zaborowski, póniejszy profesor dekretów uniwersytetu krakowskiego, w r. 1406 ten, który póniej jak mao kto na ducha i .nastrój Jagielloskiej szkoy, wol czsto na i

r.

wpyn

sw

jej

losach

zaway,

zarzdzeniami sza

i

a zaznaczy

fundacyami

indywidualno

póniejszy biskup

i

w

si prócz tego rozmaitemi jej

dziejach,

najpotniej-

wieku polskiej historyi, sawny kardyna Zbigniew z Olenicy. tego

ROZDZIA

Sil.

Pierwsze wystpienie uniwersytetu na widowni

Sobór

w

Konstancyi.

—

—

w

papiestwie. Schizma Znaczenie uniwersytetów w tej epoce. Denia do jej usunicia. Koncyliaryzm. Stanowisko Polski wobec Sobór w Konschizmy. Koncylium w Pizie. Król Zygmunt. stancyi. Zadania Polski na soborze. Wysacy polscy, wród których si wyszczególniaj Pawe Vladimiri i Andrzej Laskary. Pierwsze wyZnaczenie dekretystów. Traktat Pawa: de Annatis.

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

stpy Polaków w Konstancji. — Radykalne stanowisko Andrzeja — Sprawy polsko-krzyackie. — Traktaty dziaalno Pawa Vladimiri. — Piotr Wolfram. — Inwektywa Jana Falkenberga na Polaków. — Nienawici narodowe w rednich wiekach. — Sowianie Niemcy. — Sprawa Falkenberga przed soborem. — Polemika na pióra w tej sprawie. — Conclave w r. 1417 wybór Marcina V. — Unia kocioów na soborze. — Sprawa Petit' a podjcie sprawy Falwykenberga w ostatnich miesicach soboru. — Burzliwe sceny stpy Polaków wobec nowego papiea. — Zaagodzenie poowiczne Laskarza.

i

i

i

i

i

— Profesorowie uniwersytetu krakowskiego w Konstancyi. — Andrzej z Kokorzyna, Piotr Wolfram. — Wpyw na europejsk kultur, w szczególnoci na Polsk. — Ocena dziaalnoci posów polskich w Konstancyi.

rozstroju.

Pawe

Yladimiri

soboru

Wiek

,

czternasty

uniwersytetów kocielnej

i

cesarskiej,

wtpliwie cluo Hist.

Uniw. T.

podniós

w Europie. I.

niepomiernie

znaczenie

Obok istniejcych potg

które obydwie

ywioów

miay

idealnych, owiane

w

i

powag

sobie nie-

byy jakim 8

114

KSIGA

I.

ROZDZIA

III.

nimbusem, wyrosym przez wieki, uwiconym tradycy wspomnieniem Chrystusowego pocztku, lub spadku po rzymskiem imperyum, wzrastaa teraz potga tern mielsza, potga, której królestwo nowa, modsza

tych wieków,

i

byo z wypadków

nie

tego wiata, a która wielostronnie

mimo

tego na

rzdy

i

losy

wpywa usiowaa. Wyrosa ona w zwizku z Kocioem; w roz-

pod tchnieniem Kocioa maitych krajach miaa swoje ogniska i

i

siedziby:

sieci

duchowego ycia obejmowaa nieledwie ju cae dziedziny rzymskiego Kocioa. kocu XIV wieku, kiedy wadza i znaczenie papiestwa zwtliy si w skutek schizmy, nowa ta potga wyrosa do niebywaego znaczenia. Szczególnie za uniwersytet paryski zajania wietnoci niezwyk, w koncercie polityki wiatowej zacz nieledwie odgrywa rol osobnego mocarstwa; a promienie tej chway spaday na pokrewne instytucye innych krajów, w wielkiej czci na mod paryskiej szkoy uksztatowane, podniosy ich stanowisko i znaczenie. Papiestwo i uniwersytet paryski stawiano wtedy w jednym rzdzie obok siebie, nazywano je »dwoma wiatami wszechwiata«, uznawano za ródo wszelkiej, mianowicie teologicznej mdroci. Piotr d'Ailly wypowiedzia zdanie, e destruk.cya studyum paryskiego bdzie midzy znakami poprzedzajcymi zjawienie si Antychrysta x Tak wysokie wyobraenia ywiono o doniosoci wiatowej tej instytutych

stolic

W

).

cyi,

konieczno

jej

wiatowa

tak

w prze-

wrosa ju bya

konania i zakorzenia si w pojciach. Uniwersytety w tych czasach przedstawiay co ogólno-ludzkiego, uniwersaln potg, mianowicie za uniwersytet paryski ze sw oj teologi. Kiedy znaczenie cesarstwa upadao w Europie i w samyche Niemczech, kiedy papiestwo wskutek wielkiej schizmy zabarwio si narodowo i zeszo z piedestau gór

rujcego ponad ludzkoci, uniwersytety rozsiane po wszyst-

*)

Tom

III.

Por. o tom Denifle str.

VI

i

nast.

we wstpie

do

Chartularium univ. Par.

SOBÓR

W

115

KONSTANCYI.

krajach przedstawiay jaki cznik ludzkoci; ujte podobne wszdzie porzdki, zamierzyy one ad i strój

kich

w

nowy wprowadzi do maite narodowoci

si

i

zleway

rozdartej rozstrojem ludzkoci. Roz-

czyy

sob

ze

w

si

rasy

i

zdania,

wersytetom stanowisko poredniczce

rzcem si i

i

to

i

w

panujcem

i

sze-

popchno je ku zadaniom

rozdarciu ludzkoci,

celom zgody

cieray zapewnio uni-

tych ogniskach,

zagodzenia przeciwiestw.

Rozdarcie ludzkoci stanowcze nastpio

w

roku 1378,

w

kiedy naprzeciw papiea Urbana VI, wybranego Rzymie, wybrao stronnictwo francuskie Klemensa VII na-

stpc

awinioskich papiey.

Odtd

nastaa

niepewno

chwiejno wszelkich kocielnych stosunków, rozmaite posuszestwa czyli obedyencye rozdzieliy ludzko na

i

dwie poowy, Klementyci stanli naprzeciw Urbanistom, przyznaway sobie wyczne prawo i wy-

a obie strony

czn prawowito. Po niewoli babiloskiej w Awinionie przyszo teraz babiloskie zamieszanie, nie jzyków, lecz dusz

i

sumie.

W ludzkoci

jednoci, cia i

i

tego

dusze.

zacza te kiekowa od razu potrzeba zaczy si pojawia myli zdajce do usunirozdwojenia rozstroju, który rozstraja Koció Woanie o pomoc odzywao si coraz czciej i

i

rady na upadek chrzecijastwa coraz gciej pojawia

si zaczy. Ale nie atwem byo zadanie, aby powanione i odpornie wobec siebie stojce obozy nakoni do jednoci zgody. Przedstawiay si w gruncie rzeczy trzy moliwe drogi do osignicia celu, albo droga ukadów, czyli i

kompromisu, albo te droga cesyi,

dwóch papiey do rezygnacyi

ze

czyli

nakonienia oby-

swego stanowiska,

via cessionis, lub wreszcie trzeci sposób

i

t.

z.

najradykalniej-

polegajcy na zwoaniu powszechnego soboru, któryby zgod przywróci, t. z. via synodi. Raz poruszone szy,

zajmoway

te

myli cay schyek

czternastego wieku. Osta-

KSIGA

116

ROZDZIA

I.

III.

tni wyrazi po raz pierwszy Niemiec, profesor uniwersyswojej epitetu paryskiego, Konrad von Gelnhausen.

W

e

stoa concordiae z r. 1380 wygosi on twierdzenie, Koció powszechny, 'przedstawiony przez koncylium jest nieomylnym. To koncylium moe wedug niego by zwoanem bez upowanienia papieskiego i moe zasi do sdu nad bdzcym papieem. Czasy cikie i udrczenie obecne usprawiedliwiaj wedug autora rodki tak stanowcze. Jest on wic ojcem tak zwanego koncyliaryzmu, t. j. koncylium jest wyszem nad papiea, przedpojcia, stawia kierunek rewolucyjny, który odtd mia znale licznych popleczników. Henryk von Langenstein, profesor uniwersytetu paryskiego i nastpnie reformator szkoy cewiedeskiej idzie w jego lady. Przypuszcza on, sarza zadaniem w pierwszym rzdzie byoby zwoanie takiego koncylium; obok tego pojawia si jednak w jego pismach idea cesyi, jako moliwy ratunek i wyjcie ).

e

e ]

Hasa byy wic rzucone, a ludzko miaa odtd przewybiera midzy rodkami radami zbawienia. pyta przypada gówna rabianiu rozwaaniu tych myli

W

i

i

i

uniwersytetom i ich doktorom 2). A aden z tych uniwersytetów nie pochwyci tak gorliwie tych problemów w swe rce, aden nie zaj si nimi tak gorliwie, jak

rola

uniwersytet paryski. Ju w r. 1381 uchwaa tego uniwersytetu uznaa za konieczno zwoanie soboru dla

sawny

ratowania pooenia. Odtd woania i usiowania o uni miay go zaprzta przez cay lat szereg i uniwersytet pozosta odtd na dugo przewodnikiem wszelkich do tego zdajcych zabiegów. Koncyliarne idee znalazy w jego onie wielu popleczników i wyznawców, mianowicie w oso-

1 )

Rzym 2

)

II

Por. o tern Kneer: Die Entstehung der konciliaren Theorie.

1893

n. p.

Por.

str.

96.

Kaufmann: Geschichte der deutschen

Stuttgart 1896

str.

428.

Universitaten. Bd.

SOBÓR

bie

W

W

sawnego Gersona.

zdawa si jednak bliszym

117

KONSTANCYI.

kocu wieku

projekt

w

urzeczywistnienia;

r.

cesyi

1395

wystosowa uniwersytet paryski do wszystkich uniwersytetów pismo, polecajce gorco t via cessionis 1 Potrzeb gorco; lata jednak jednoci odczuwano powszechnie upyway na radach nawoywaniach bezskutecznych, bo pooenie byo zbyt trudne, aby choby najwiatlejszych umysów pragnienia wskazówki doranie usun je mogy. Nastpowali wic po sobie papiee w Rzymie i an).

i

i

i

po Urbanie VI, zmarym w r. 1389 nastpi Bonifacy IX; po jego mierci w r. 1404 wybrano w Rzymie Innocentego VII, który tylko dwa lata siedzia na stolicy Piotrowej. Nastpc jego zosta Grzegorz XII. We Francyi tymczasem po zgonie Klemensa VII w r. 1394 nastpi jako papie awinioski profesor prawa z Mont-

we

typapy

pellier

Francyi;

Benedykt XIII. pocztkach XV wieku obrocy

W

zdwoili swoje zabiegi

i

usiowania. Co,

mogli opini publiczn, a

i

poplecznicy unii

cobymy nazwa

byo objawem powszechnej

dusz do zwoania koncylium. Uniwersytety zabierajce gos w tej piekcej sprawie odgryway wedug susznego wyraenia uczonego angielpotrzeby,

skiego,

prdów szcie te

paro coraz

bardziej

prasy, byy odgosem panujcych nowe hasa midzy ludzko. Jeeli wresowa rzucane tak dugo przyobleky si w ksztaty,

rol

dzisiejszej

lub rzucay

i kroku stanowczego, to paryskiego. Jego uniwersytetu to byo gównie dzieem legaci i posowie przygotowali do tego grunt i umysy, przebiegali Europ w poselstwach do ksit i uniwersy-

jeeli wreszcie przyszo do próby

posowie jakiego mocarstwa, traktaty paryskich uczonych rozbieray cigle pooenie i rodki ratunku. tetów, jak

Polska podczas wielkiej schizmy staa w pocztku stanowczo i wiernie przy rzymskich papieach, naleaa >)

Kneer

1.

c.

98.

KSIGA

118

ROZDZIA

I.

III.

do obozu Urbanistów. I rzd i inne korporacye stan y jego nastpcy Bonifacego IX. obedyencyi Urbana VI Bonifacy IX robi Jagielle pewne ustpstwa z obawy, aby Polska do obedyencyi Piotra de Luna, czyli antypapy Benedykta XIII nie przystpia l ). r. 1397 tene Bonifacy znosi si czsto z rzdem królestwa; on to wydaje pozwolenie na zaoenie fakultetu teologicznego w uniwersytecie krakowskim. A w niczem moe serdeczno pewna tego stosunku dobitniej w r. 1398, kiedy królowa si nie ujawnia, jak w tern, rozwizania, Jagieo podanego Jadwiga oczekiwaa tak zwróci si do papiea, proszc go na ojca chrzestnego, nastpnie po urodzeniu córki nadano teje imiona Elbieta Bonifacya, na cze panujcego rzymskiego papiea. On te wreszcie uznawa i utwierdza pierwsze kroki odnowionej w r. 1400 szkoy krakowskiej. Po jego mierci w r. 1404 rzdzi krótko naw Kocioa Innocenty VII, w r. 1406 nastpi po nim Grzegorz XII. Za jego rzdów zmienio si stanowisko Polski w sprawie papieskiej, odstpia ona od dotychczasowej, prostej kolei, ust-

w

i

W

e

e

pia ze stanowiska, które zajmowaa dotychczas.

Mówilimy

usiowaniach, zmierzajcych do sprowadzenia jednoci w Kociele. Te wszelkie aden próby i wysilenia rozbijay si jednak o to, i Grzegorz z papiey do cesyi nakoni si nie da, o

zabiegach

i

e

e

XII sta twardo przy swoich rzeczywistych

prawach

i

ró-

wnoczenie antypapa Benedykt XIII trwa na swojem odi upornem stanowisku. Koncyliarne idee wznieciy wtedy

pornem

myl, aby mimo

papiey i po nad ich gowami rozstrój w wiecie chrzer. 1408 zwrócia si Francya clo cijaskim zaagodzi, ksit i rzdów, nakaniajc ich do neutralnoci t. j. do stanowiska poza obedyency obydwóch papiey, rzd francuski wzywa równoczenie kardynaów obu obedyen-

W

Dugosz

Hist. Pol. III, 510.

«

W

SOBÓR

119

KONSTANCYI.

do wspólnego zebrania, któreby rozstrzygno niezgod, toczc Koció i spoeczestwo. Niebawem te kardynaowie, odpadli od obydwóch wspózawodników, podpisali w Livorno, w r. 1408 akt, owiadczajcy, e wobec braku kroków prowadzcych do zgody ze strony obycyi

dwóch wspózawodników

postanowili

zwoa

koncylium,

jedno w Kociele przywrócio. By to wic krok rewolucyjny; koncyliarne

któreby

idee tra-

do czonków kardynalskich kollegiów i z tego ona wysza myl, aby je w ycie wprowadzi. Wielu za ksit przyklasno zamiarowi i myli » zbuntowanych kardynaów. 25go marca r. 1409 otworzono koncylium fiy

w

Pizie.

To koncylium byo jakby przygrywk do nastpnego w Konstancyi. Wystpiy na niem podobne zai dnoci i podobne uksztatowania zewntrzne. e to, co tutaj zarysowywao si jeszcze troch nie-

soboru miary Tylko

miao, niepewnie nie znalazo stanowczego ksztatu wyrazu, ujtem zostao nastpnie w Konstancyi w pewne cilejsze formy. Pizie ju zaznaczy si rosncy i

i

W

i

wpyw

znaczenie

i

wszechnic

brali

miao na

nieliczne,

uniwersytetów; delegaci trzynastu w obradach. Zebranie byo jednak

udzia

wyrane pitno

sobie

tego,

reprezentacya caego Kocioa, lecz jakiego

miao

w

i

niezgodzie

z

tradycy

i

e

odamu,

powag

clo

to nie

który

dziea

si zabra. Polska i uniwersytet krakowski obesay to zebranie swoimi delegatami. Wyranie to potwierdza Dugosz x ), mówic: »Zjecha na to koncylium biskup krakowski, Piotr Wysz, doktor praw obojga, w licznym i okazaym poczcie

i

z

wielk wspaniaoci

i

przez

cay zebrania

przecig tame na chwa Boga, Kocioa i Polski dla usunicia schizmy pracowa, wystpujc przytem wspaniale i hojnie.« Nastpnie wymienia Dugosz innych ucze*)

Hist. Pol.

III.

575.

120

KSIGA

stników polskich

stpi si

kazali

i

ROZDZIA

I.

e

zaznacza,

III.

przez prokuratorów za-

róni biskupi polscy

Wysz pojecha

i

uniwersytet kra-

Woch

na wezwanie Grzegorza XII-go, jako przedstawiciel króla, w sprawie schizmy Kocioa 1 ). Co go nagle i ostatecznie skonio, aby od Grzegorza do Pizy, tego nie wiemy. Przedstawicielem uniwersytetu na zebraniu pizaskiem by rektor jego w r. 1409 Eliasz z Wwelnicy 2 ). Szczegóów kowski.

Piotr

do

pody

tego poselstwa nie

znamy 3

).

Bardziej znanemi

ni udzia

tym synodzie pizaskim s nam zebrania Polski nastpstwa. Koncylium to pizaskie w poowie r. 1409 zoyo dwóch dotychczasowych rywalów, spierajcych si o rzdy Kocioa wybrao trzeciego, który jako Alexander V mia powanione chrzecijastwo zespoli. Krok by nierozwany i nieuprawniony, nastpstwa te jego gorsze od dotychczasowego' stanu. Zamiast »nieszczsnej dwójki«, jak si pisma wspóczesne wyraaj, zapanowaa teraz gorsza trójca, »przeklta trójca«, która miaa nadal szarpa wntrznoci Kocioa spoePolaków

tego

w

wzgldem

i

i

czestw. Polska odstpujc od jedynego, waciwie legalnego papiea Grzegorza XII-go, przystaa wtedy do wybraca pizaskiego koncylium. Pragnienie zgody byo tak silne, Alexander V wydawa si zbawc chwili, wybór jego

e

upragnionem rozwizaniem nieznonego pooenia. Dugosz oddaje Wyszowi pochway, do dziea przyi sam staje zupenie po stronie nowego wybraca.

e rk

oy

Kardynaowie zebrani posali te niebawem notyfikacy do Polski o dokonanym wyborze z wezwaniem, aby przy*)

2 )

Ks. Dr. Fijalek, Przewodnik Naukowy i liter. 1894 str. 749. Tak twierdzi Radymiski w wierszu o tym magistrze w Cod.

Jag. n. 225: Concilium Pisis pergit adire sacrum.

przystpienia uniwersytetu do zebrania w Pizie moe magistrów do tego nakoni. Heidelberg i nie obesa zebrania. Por. Thorbecke, Geschichte der Univ. Heidelberg I, 30. 3

)

Powodów

znamy. Piotr Wysz by poprawniejszym nie

W

SOBÓR

KONSTANC YI.

121

nowego papiea 1 Wkrótce przyby do Polski osobny pose w tej sprawie z porki kardynaów przysany. Sprawa o tyle bya atwiejsz, e z nostano do obedyencyi

).

wym wybracem czyy Jagie

jakie dawniejsze, osoAlexander bowiem Vty, niegdy jako zakonnik franciszkaski by na misyach wschodnich na Rusi, zetkn si tu osobicie z Jagie i nabra nawet pewnej

biste stosunki.

znajomoci sowiaskich jzyków; slavonicae linguae ritus

nazywa go Dugosz

2 ).

od tych osobistych, nadzieja,

usunit

ksit

ew

skonia rzd

zostanie,

pe-

Waniejsze jednak wzgldy sposób

ten

schizma

tylu innych

polski, jak

do subtrakcyi uznania dla Grzegorza XII

i

przy-

stania do obedyencyi Alexandra V.

kadym wzgldem

Nadzieje pod

zawiody. Grzegorz

trwa przy swoich rzeczywistych, Benedykt XIII przy mniemanych prawach, a wybraniec pizaskiego synodu po krótkich rzdach umar ju w roku 1410. KardynaoXII

wie wybrali teraz Baltazara Cossa, który jako Jan XXIII ster zachwianej burzami nawy Kocioa. Polska idc dalej raz obran kolej przystaa oczywicie do jego obe-

obj

Uczynia to tern bardziej, e król niemiecki Zygmunt wstpiwszy w r. 1410 na tron, od razu przechyli si stanowczo ku Janowi, a po tern poczeniu wadcy Niemiec z papieem narody chrzeciaskie obiecyway sobie bogosawionych nastpstw ostatecznego umorzenia rozstroju rozkadu w Kociele. Ju w roku wyboru znajdujemy wród aktów papiea Jana dobitne lady zajcia si Polsk, a w szczególnoci modym jej uniwersytetem. maju nastpia jego koronacya, a 21 lipca r. 1410 mianuje on konserwatorów praw now ej wszechnicy 3 dyencyi.

i

i

W

T

),

24 lipca uznaje

w szelkie r

przywileje,

statuty,

majtkowe

uposaenia tego uniwersytetu 4 ). Wyranie stosunki od razu si nawizay i od razu weszy na jasne pewne tory. i

)

Lenfant, Hsloire du concile de Pis.

)

Dugosz

)

Codex diplom. univ. Grac.

J

2

3 4 )

Hist.

Cod. diplom.

III,

I,

592;

str.

87.

IV

116. I,

str.

84.

I,

3,

33.

122

KSIGA

I.

— ROZDZIA

III.

Rok ten 1410 zaznaczy si w dziejach narodu wielkim pogromem Krzy actwa, sta si dla caego spoeczestwa chwil przeomu i wyonienia si z mglistej pomroki dziejowej

na

widowni

historyi

europejskiego

i

wiata.

Na polach Grunwaldu otrzymao ono chrzest krwi zdobyo prawo do gosu rozgosu w chrzecijastwie. Przez i

i

uwieczone sztandarami krzyackimi

propyleje

wchodzia

Polska na szerok aren dziejów wszechwiatowych i miaa odtd w tern nadzwyczaj bujnem pitnastem stuleciu zna-

poda

i si, krokiem miaym naprzód i pod kadym wzgldem kroku dotrzymywa w rozwojach i postpach Zachodu. Koncylium pizaskie jeszcze bardziej wskutek nastpstw swoich wzmogo tsknot za uni Kocioa, roz-

czy si ludmi, zdaniem

bierano

wic

nadal

oywieniem

z

tern

wikszem

sposoby

dawnych pomysów przyby nowy, przypisujcy cesarzowi prawo zwoania koncylium. Na Zygmunta zwróciy si oczy caego chrzezaradcze dotychczas

zalecane,

a do

e

cijaskiego wiata; przypuszczano, on spraw Kocioa pochwyci w swe rce doprowadzi j wreszcie do upragnionego celu; w jego osobistym przecie interesie leao usunicie rozdwojenia w onie Kocioa, bo o koronacyi na cesarza w Rzymie myle nie byo mona, dopóki jedna gowa nie staa na czele zjednoczonego chrzecijaskiego wiata. Zygmunt peen przewiadczenia o swojej wysokiej wadzy chtnie zbacza z waciwej swej dziedziny w zakres interesów duchownych, przydanie do innych tytuów tytuu advocatus ecclesiae, który mu w tych czasach czsto nadawano, schlebiao jego ambicyi i wiatoi

wadnym zamysom, dranio

w w

a

jego

próno,

która go nie

koca ycia. Nierówny fantastyczny postpowaniu, równym by fantastycznym zawsze

opucia

do

i

i

snu górne

i dalekonone zamysy, upaja si nawet atwo pozorami wadzy, gdy jej nie dostawao w rzeczywistoci. Pragnienia ludów sprzyjay jego interesom, uczuciom i marzeniom. Poczony z Ja-

swoich marzeniach,

W

SOBÓ'?

123

KONSTANCYI.

nem XXIII zacz on wkrótce omawia konieczno zwoania powszechnego koncylium, a zamysy jego uwieczone skutkiem, skoro za zgod jego i pagrudnia 1413 r. wydan zostaa bulla, wzywajca piea 9 na powszechne koncylium do Konstancy i.

zostay

pomylnym

Przygotowania trway ezas duszy 1 ); tote dopiero w listopadzie r. 1414 koncylium otwartem zostao. Znaczenie jego i donioso przewyszyy od razu, choby liczb uczestników synod pizaski. Zjazd konstancyeski sta si wielkim kongresem narodów, wielk reprezentacy zachodnio-europejskich ludów; udzia bowiem by ogromny. Jeeli ju w Pizie zapowiaday si nowe formy i ludzie posiadajcy stopnie uniwersyteckie brali udzia w gosowaniach, to tutaj przypuszczono do obrad wielk mas wieckich ludzi, a uniwersytetom przyznano wpyw i znaczenie doniose. Wszystko, co ówczesna kultura wykazywaa wybitnego, zjechao do Konstancy!. Obok 33-ch kardynaów, piciu patryarchów i biskupów w liczbie 300-tu, pojawio si tu wielkie mnóstwo ksit i szlachty, a obok tego czsto liczne bardzo reprezentacye 37 wszechnic. Miao si tu wielkie dzieo dokona; jedno Kocioa pod jednym papieem, reforma tego Kocioa i usunicie wielu naduy, które jego organizacy kaziy, a przemyliwano jeszcze o górniejszych

doniolejszych celach, jak o unii tego kwestye, które tak

i

kocioem greckim 2 Prócz dugo ludzko zajmoway, jak z

).

piea, musiay tu

by

poruszone

stosunek soborów do pai

poruszy

t ca mas

ywioów

rónorodnych, które ze wszech stron wiata do miasteczka szwajcarskiego napyny. Zjazd ju po otwara )

Dobrze przedstawione u

ciensis. Vol.

I.

str.

169

i

Finke'go Acta Concilii Constan-

nast.

-) Zygmunt ju przed r. 1411 omawia. Acta Concilii Constanc. I,

ten plan ostatni z 236.

Janem XXIII

124

KSIGA

I.

ROZDZIA

III.

trwa przez kilka miesicy; deputacye po deputacyach zwikszay szeregi uczestników. Wobec doniosych zada i europejskiego pokroju zebrania musiao rzdom instytucyom chodzi o to, aby tu przysa wy-

ciu koncylium

i

bitnych

godnych przedstawicieli.

i

Nie tu miejsce opisywa dugie i bardzo zmienne tego soboru koleje. Naszem zadaniem jest to tylko uwydatni, co na duchowe prdy Polski, na uczucia i aspiracye narodu, na ycie modego uniwersytetu wiato rzuca lub na dalszy rozwój myli narodu wpyno. Na przyszym soborze zamylaa Polska dwie rzeczy popiera,

jedn uniwersaln, dotyczc unii kocielnej, a drug bliej j obchodzc spraw rozkrzewiania chrzecijastwa na wschodzie, z czem si cile czy stosunek do znienawidzonego zakonu krzyackiego. Trzeba byo wic tu ludzi wysa, którzyby obu zadaniom odpowiedzie i sprosta umieli, poczyli ogólne wyksztacenie kocielne ze znajomoci spraw biecych polskich, Polsk przedstawili godnie zarazem i z godnoci. Dugosz wyliczy nam tych wybraców x ). Wyznaczonym wic zosta w pierwszym rzdzie Mikoaj Trba, arcybiskup gnienieski, wysuony i

wierny Jagiey suga, wyniesiony

w

wsze

hierarchii

ogad swoj

i

polskiej

w

r.

stanowisko,

1412 na to pierczowiek, który

wystawnoci wystpie nadawa si

na stanowisko przodownika w caem poselto czowiek pochodzenia mieszczaskiego, które

szczególnie stwie;

by

póniejsz

nazw Trba osoni

zamierzano. Towarzyszy zwany Kropido, biskup naówczas kujawski, który niegdy w Bolonii nauki prawa zakosztowa, a w Polsce odznacza si pewn awanturniczoci ycia, zbytni jak na biskupa wesooci wystpie, a wobec Krzyaków odgrywa, jak na Polaka, dwuznaczn czsto rol. Pochodzenie jego ksice miao chyba przyda wietnoci pocztowi polskiemu. Jakób z Korzkwi

mu

mieli Jan ks. Opolski,

*)

Hist. IV. 178.

SOBÓR

W

125

KONSTANC YI.

Kurdwanowski, biskup pocki, jako ssiad Krzyaków zna polityk i sprawy, a by czowiekiem rzadkiego wy-

ich

ksztacenia

— rarae

litteraturae, jak

si Dugosz wyraa.

kultur z Bolonii, gdzie ju w modym. wieku si odznaczy dostojestw uniwersyteckich jak rektoratu dostpi. r. 1409 znalaz si Jakób na sobo-

Wyniós on

t

i

W

w Pizie. On wreszcie przed Grunwaldem kaza w polskim jzyku do hufców polskich i dowodzi sprawiedliwoci tej wojny x ). Jakób i Andrzej Laskary z Gosawic, elekt na biskupstwo poznaskie, dopeniali grona dygnitarzy kocielnych. Obok nich mieli do Konstancyi podJan z Tuliszkowa, kasztelan kaliski i Zawisza Czarny z Garbowa, najprzedniejszy rycerz królestwa, wedug wyraenia Dugosza (IV, 320): miles suae aetatis temporibus in Christianitate nulli secundus. Wreszcie jako pose króla i wszechnicy Jagielloskiej zarazem przyczy si do nich Pawe Wodkowicz z Brudzewa, ówczesny rektor uniwersytetu 2). rze

y

Pawe z Brudzewa

i

Andrzej Laskary

byli

poselstwa polskiego reprezentatami nauki, oni mieli

soboru walczy za innych

i

za interesa króla

wród wród

kraju.

i

-

czyy ich prócz pokrewnoci nauki wspomienia wspólnej szkoy i nauczyciela, wizaa przyja zawarta w modoci. Wybierajc ich na swych przedstawicieli posya kraj do Konstancyi niejszego

w

to,

co

mia

najwybitniejszego

i

najwiet-

zakresie si naukowych.

w

1 Dugosz Hist. IV, 16. Co do obecnoci jego Pizie por. Lenfant Histoire du concile de Pis I, 3, 180. 2 Por. o uczestnikach polskich soboru take Prochaska, Na soborze w Konstancyi (1897) str. 13. Nazwiska polskie w Chronik Ulrycha von Richenthal tak nie mona na nich przekrcone, )

)

s

niczego

budowa.

e

KSIGA

126

I.

—

Andrzej syn Laskarego

ROZDZIA z

III.

Gosawic herbu Godziba 1 )

sw

studya swoje zapewne odby za granic i zacz karyer polityczn w kraju w r. 1392 ju jako proboszcz kapituy wocawskiej ukadami z zakonem krzyackim. Osignwszy inne godnoci kocielne i zbliywszy si do r. 1397 po królowej Jadwigi, której kanclerzem by Piotrze Wyszu, wybra si on w pocztku pitnastego stulecia do Padwy dla uzupenienia swych studyów. Ten pobyt mia by nadzwyczaj doniosym dla jego caej przyszoci. Znalaz si on tam w r. 1403 i spotka z innym rodakiem, Pawem z Brudzewa, a pogbiwszy swe studya kanoniczne otrzyma doktorat 22 lutego r. 1405 2 ). r. 1411 uda si on z Polski do Rzymu wraz ze Zbigniewem z Olenicy, sekretarzem królewskim i z Janem ledziem 3 ), aby w imieniu króla polskiego obedyency Janowi XXIII i zanie przed stolic apostolsk skarg na zakon. Odtd czsto w zatargach z zakonem donios mia on od,

w

W

zoy

grywa rol. Po mierci Piotra Wysza w r. 1414, którego wykadów sucha moe niegdy Andrzej w Padwie, zosta on nastpc tego biskupa na stolicy poznaskiej jako elekt poznaski uda si wkrótce na sobór konstancyeski, na którym tak wybitn rozwin dziaalno. i

Póniej on w nym,

r.

jeszcze,

sam

z

ale

duchowiestwa

polskiego zjecha

mia by powszechw dosy marnie skoczy przez Koció póniejszy

1423 na sobór

Pawii, który i

za powszechny

uznanym

Przed pierwszem posiedzeniem celebrowa on przy naboestwie i prezydowa zebraniu w dniu 22 czerwca, w chwili przeniesienia go do Sienny. Wystpowa on tu dalej jako prezydent niemieckiej nacyi 4 ). Sobór ten nie doczeka si J )

Por. o

nim

ks.

Dr.

nie

Fijaek: Ustalenie chronologii biskupów

wocawskich. Przewodnik naukowy -)

s )

str.

zosta.

Monumenti II, 431. O Janie ledziu cf. Lewicki

r.

1894

str.

852.*

Gloria,

w

Cod.

epist.

saec.

XV.,

47. 4 )

Por. o tern Hefele Conciliengeschichte VII, 390, 392, 406.

II,

SOBÓR

W

127

KONSTANCYI.

d-

przyjazdu papiea Marcina V.; teorye kanonistów cych do ograniczenia wadzy papieskiej odstraszyy papiea od tego kroku. Wkrótce potem zapragn Andrzej

Laskary pokoju po yciu penem pracy i zabiegów; wniós rezygnacy z biskupstwa i zamierza podobno w klasztorze Benedyktynów w Meik. yczenia jednak jego si nie speniy i na subie kraju i Kocioa zeszy mu ostatnie chwile ywota. Jest to osobisto ze wszech miar cie-

osi

sw

kawa;

miay

i

moe

zbyt

miay w

pogldach

przedsta-

on w Konstancyi skrajny kierunek koncyliaryzmu. na póniejsze Nauki zaczerpnite za modu

wia

wpyny

jego ycia koleje.

Pawe Wodkowicz z Brudzewa by najwybitniejszym czonkiem uniwersytetu w pierwszych dziesitkach jego istnienia. By on znakomitym dekretyst a osobisto jego przyczynia si niewtpliwie do tego, e nauka ta u nas, podobnie jak za granic, wysuna si w pierwszych czasach dziejów krakowskiej szkoy na pierwszy plan, e przymia ona swym blaskiem inne nauki. Stanisaw ze Skalmierza,

sawicy

uniwersytet krakowski

wyszo,

*),

przyznaje

e

podczas gdy inne dyscyalbo duchowych, o doczesnych sprawach pliny, albo o tractat modo de pouczaj, ona czy dwa wiaty temporalibus, modo cle spiritualibus. To uprzywilejowane prawie stanowisko, jakie nauka dekretów w pierwszych

nauce kanonów

czasach

te

zajmowaa, byo znamieniem

europejskim. Kanony i

najistotniejsz

z

czci

i

objawem

ogólno-

biegiem czasu staway si jdrem kocielnej nauki, zaprztay naj-

zapewniay najwysze godnoci zdolnoci i najszybsze ich osignicie. Byo to pewnem skrzywieskrzywieniem kocielnego ducha i kocielnej nauki niem, przed którem ostrzegay od dawna powaniejsze umysy. Ju w dwunastym wieku sawny uczony Piotr Chrystus de Blois uwaa za konieczne przypomnienie,

wybitniejsze

,

,

e

Recommendatio

universitatis Cod. bibl. Jag. 723

str. -413.

KSIGA

128

Pan Piotra

i

ROZDZIA

I.

III.

Andrzeja nie od trybunau

powoa. Od

po-

jawienia si zbioru Gracyana staa si jednak kanonistyka

ulubionem studyum kleru, poniewa prowadzia najpewzaszczytów 1 ). Jeeli mistrz rednioniej do godnoci wieczny mówi: Dat Galenus opes et Justinianus honores, to w rednich wiekach ten Justynian nie oznacza zaniedbanego prawa cesarskiego, lecz przedewszystkiem kanoniczne. To studyum zapewniao rzeczywicie ogromne korzyci. Mianowicie dla ludzi nieszlacheckiego pochodzenia otwiera stopie doktora dekretów niedostpne waciwie stanowiska. Dekretyci dochodzili te w czternastym wieku i nastpnym do najwyszych kocielnych godnoci, wielu z nich zasiado w kardynalskiem kollegium, jak i

sawny

Franciszek Zabarella 2 ). Dlatego zrozumiaem jest, dlaczego pierwszych czasach uniwersytetu nauka ta do szczególnego dosza znaczenia, dlaczego przedstawiciela

w

wysaa wszechnica krakowska jako przedstawiswojego na sobór w Konstancyi. Pawe Wodkowicz z Brudzewa dozna pierwszy w uniwersytecie wyjtkowego zaszczytu, dwa lata z rzdu, w r. 1414 i 1415 piastowa godno rektorsk. Moe by, ponownie go wybrano na rok 1415, aby wysaca swego na sobór noszczególnym odznaczy zaszczytem. To pewnem, wej instytucyi wstydu on za granic nie przyniós. Dzielny ten dekretysta zacz swe studya w Pradze i w r. 1389 zosta tam bakaarzem artystów 3 ). Kiedy zosta magistrem, nie wiemy: w kadym razie ju w latach 1396

tej

nauki

ciela

e

e

e

by

on tam nauczycielem jako mistiz nauk wyzwoRównoczenie w celu osignicia godnoci na wyszym, prawniczym fakultecie uprawia on studya kano-

i

1397

lonych

4

).

*) Wessenberg: Die grossen Kirchenversammlungen des 15. und 16 Jahrhundertes, Constanz 1845 I, 378. 2 Schulte: Die Geschichte der Quellen und Litteratur des )

canon. Rechts. (1877) 3 )

4 )

Monumenta Ib.

str.

II.

459.

univ. Prag.

310, 317, 321.

I.

265.

SOBÓR

W

129

KONSTANCYI.

w tym zakresie by Maurycy pismach swych z wdzicznoci wspomina. Bakaarzem prawa zosta on w Pradze w r. 1396 1). Znajdujemy go póniej juz jako scholastyka poznaskiego w Padwie, gdzie okoo roku 1404 oddawa si dalszym studyom prawniczym obok drugiego Polaka, Andrzeja Laskarza 2 ). Obydwaj Polacy korzystali tu z wykadów i nauki sawnego dekretysty Franciszka Zabarelli, który od r. 1391 rozwija w Padwie znakomit dziaalprofesorsk, komentarzami swymi do Klementyn i dekretaów zasyn i zaskarbi sobie szczytne miano monarchy, albo króla jurystów. Nauk kanonów wyej on ceni od teologii 3 ), podzielajc w tern zapatrywania wieku, który powtarza jako haso: nullus clericus nisi causidicus; zdaniami swemi o wyszoci soboru nad pajako wyznawca koncyliaryzmu stanowczo pieem Padwie tedy na przekonania licznych swoich uczniów. nistyczne, a nauczycielem jego

Rvaka,

którego póniej

w

no

wpyn

W

otrzyma Pawe Wodzimierza licencyatur dekretów, przy czem zobowiza si, e przyjmie tame insignia doktorskie. Brak pienidzy albo czasu stan temu na przeszkodzie. Jako licencyat kanonów powróci Pawe do kraju i otrzyma w uniwersytecie krakowskim lektur dekretaów. Dowiadujemy si o tern z pisma Jana XXIII-go wystosowanego do Pawa w marcu r. 1411. Papie przychyla si w tern pimie do proby krakowskiego mistrza, zwalnia

Padwy

zobowiza

od

go

w

tym

celu

byaby

padewskich, bo

tedy papie, aby insignia doktoratu nie

zobowizania przyj

)

Mon. univ. Prag.

)

Gloria,

J

2

3 )

mian.

Por.

str. 4 )

w II.

Krakowie

str.

podró do

zbyt kosztown. Pozwala 4 ).

W

r.

1410 zosta

18.

Monumenti delia universita di Padova I, 362 II, 428. o nim Kneer: Der Kardinal Zabarella, Munster 1891 i

14

Reg.

later. 1-47. Jon.

XXIII.

fol.

lii (znalezione przez prof.

Abrahama). Hist.

mu

zwaajc na owe

Uniw. T.

I.

9

,

KSIGA

130

Zabarella biskupem

I.

ROZDZIA

florenckim,

w

r.

III.

1411

Ubranego

zosta do godnoci kardynaa.

wywyszonym

w

purpur

da-

spotka Pawe Wodkowicz w Konstancyi, gdzie take zasta Maurycego Rvak, a Zabarell wspomina odtd z wiern wdzicznoci uznaniem przez cay cig swojego ycia. Pawe w kraju kustoszem katedralr. 1411 jest nym krakowskim r nastpnie w r. 1412 znajduje si na Wgrzech jako pose króla Jagiey do Zygmunta, który tam rozjemczym swym sdem mia uagodzi spory midzy Polsk a zakonem. Wspódziaali tu z nim ludzie, których zna ju dawniej, a których wkrótce w Konstancyi mia znów mie obok siebie, Andrzej Laskarz, Zawisza Czarny, prócz tego magister Piotr de Wolfram, licencyat dekretów, czonek uniwersytetu krakowskiego, który na soborze take pewn rol póniej odegra. Ta misya wyprzedzia wyjazd ostateczny do Konstancyi i bya ostatni prób uagodzenia sporów ssiednich na pónocy. Czy Piotr Wodkowicz by jedynym przedstawicielem uniwersytetu na soborze V Pytanie to zada sobie mona w obec tego, inne uniwersytety postaray si

wnego

nauczyciela

i

W

),

e

r

reprezentacye. Heidelberg siedmiu profesorów. Moliwem jest, pierwotnie tylko swego rektora, który o liczniejsze

a

posya tame Kraków wysa

n. p.

e

by w pierwszym rzdzie przedstawicielem króla, jednak wkrótce pojawili si w Konstancyi inni jego koledzy, o których póniej mówi bdziemy, mianowicie wspomniany Piotr Wolfram.

e

Deputacya wyjechaa z kraju w listopadzie r. 1414, przybya do Konstancyi 29 stycznia r. 1415. Jak Cezar wród podróy przez Alpy spisywa swoje traktaty gramatyczne, tak Pawe Wodkowicz »eundo per viam«, i

)

Cod. eccl. cathedr. Cracov.

Ii,

530.

W

SOBÓR

KONSTANC YI.

131

spisywa wród drogi do Konstancyi rozmyla wiele nie problematy odstpujce od swoje wnioski. Tylko i

e

biecej chwili, lecz najdoniolejsze zagadnienia, które ludzkoci, zaprztay jego wstrzsay wtedy wiatem myli pióro. Std wypyn jego traktat »de Annatis« 1 Jest to jeden z najwaniejszych pomników objawów ducha opozycyjnego, który wtedy wród rozstroju kocioa i

i

).

i

przeciwko kuryi papieskiej powszechnie zapanowa. Jest to przytem wyraz najdoniolejszy alów i skarg na papiestwo, jakie si szerzyy i w Polce, a zarazem wyraz koncyliaryzmu, który w tylu pismach ówczesnych wali taranem w dotychczasowy monarchiczny ustrój kocielny. Krytycznego miaego pogldu na pooenie nabra zapewne Pawe i w Padwie na wykadach uniwersyteckich. Przecie wanie nauczyciel jego Franciszek Zabarella koncyliaryzm gosi i utwierdza, a traktat jego »de schismate« doprowadzi w czci do tego, sowa przyobleky si w ciao na wspomnianym synodzie pizaskim 2 ). Ale z drugiej strony miejscowe niezadowolenia i wpywy kieroway niewtpliwie piórem polskiego pisarza. Utyskiwania na ma-

e

Kocioa ze strony kuryi pojawiay si ju dawno, a dzieo, które gwatownie kury zaczepio i w koncyliaryzmie poszo dalej, ni twórca tej myli Konrad von Gelnhausen, wypyno moe z pod pióra Polaka, Mateuteryalny ucisk

Krakowa 3 Traktat Pawa, natchniony duchem stanowczej opozycyi nosi tytu zbyt ciasny, de Annatis. Bo w tezach na czele stojcych porusza autor cay szereg ówczesnych grawaminów przeciwko kuryi, a brak czasu zapewne spra-

sza z

wi,

).

e a )

2 )

3 )

tylko rzecz o spatach

na

korzy Rzymu

szerzej

Pomniki prawa polskiego V 299. Kneer: Die Entstehung der konciliaren Theorie, str. 126. De sualoribus curiae Romanae. Autorstwo dotd niepewne.

Ta kwestya zasuguje na monografi, jak opracowanie wanego traktatu Pawia Wodkowicza »de Annatis«. i

ródowe

9'

KSIGA

132

ROZDZIA

I.

III.

nastpnie opracowan zostaa. Zaczyna si rzecz od tego, innych kocioów, poniewa rzymski koció jest przedewszystkiem myle naley o tern, co za reformy powszechny sobór in capite przeprowadzi winien. Nastpuje wyliczenie siedmiu bdów, które powszechnie paRzymowi zarzucano. A wic pierwszym bdem jest,

gow

e

pie

da

e

z beneficyów, które

rozdaje,

poowy

caego

lub

e

ciga rozmaite opaty pierwszego roku, ciganie to odbywa si w sposób (servitia communia), nieprawidowy, zanim nominat si znajdzie w posiadaniu beneficium. Jest to skarga na tak zwane annaty, która wtedy drania umysy powszechnie; szczególnie we Francyi, a jeszcze bardziej w Niemczech odzyway si cigle gosy przed zwoaniem koncylium, domagajce si ich zniesienia. Wobec czego rozsdniejsi przemawiali za usuniciem naduy, za uregulowaniem stosunków bez radykalnego zniesienia, któreby pozbawio dwór rzymski dochodu

z

e

potrzebnych niezbdnie dochodów

w

uwaa

1 ).

Pawe Wodkowicz

opaty za rzecz nieprzystojn (non decet) stolicy apostolskiej, procedur przy ich ciganiu pitnuje jako wprost przewrotn, zaraon duchem symonii 2 ). drugim rzdzie zarzuca autor stolicy apostolskiej, usuwa wybory kapitu dla siebie »rezerwuje« obsadzanie beneficyów. Przeciwko tym rezerwacyom czy rezerwatom papieskim, które szczególnie od 13-go wieku si pomnoyy i w cise ujte zostay formy 3 ), zwraca si take trzeci zarzut traktatu Wodkowicza. Rzecz sama, zasadzie

te

W

e

i

691.

— Fink

Forschungen und Quellen zur Geschichte des konstanzer

Konoils,.

')

str.

283.

Por. Hergenrother: Kirchengeschichte

—

II,

669

i

Fink: Die kirchenpolitischen Verhaltnisse zu Ende des

Mittelalters, str. 7. 2 )

Tractatus

I,

o symonii, bliej nie 3 )

str.

150.

Gross:

str.

304.

—

Poprzednio napisa by* Pawe rzecz

znan.

Lehrbuch des

kathol.

Kirehenrechts.

Wien

1894

;

,

SOBÓR

W

133

KONSTANCYI.

skierowana przeciw ograniczaniu

wadz

lokalnych kociel-

centralizacyi hya przedmiotem postanowie soboru w Konstancyi : Czwarty zarzut zaczepia tak zwane expektatywy, t. prawa nadawane przez papiea na godnoci kocielne jeszcze nie oprónione; te expektancye byy rzeczywicie przez sam koció zakazane 2 ), a jednak mnoyy si jako naduycie i wywoyway niezadowolenie ogólne. Pita skarga doty-

nych, przeciw papieskiej

obrad

i

).

j.

czy wreszcie nieusprawiedliwionych translacyi dygnitarzy kocielnych.

Te wszystkie ale rekryminacye dotychczasowe odnosz si do lokalnych stosunków potrzeb wywoai

i

i

na co w kraju nieraz sarkano i utyskiwano. Szósty i siódmy punkt traktatu zaczepia jednak ogólniejsze sprawy, zasadnicze braki powszechnego Kocioa. A wic wyrzuca Pawe, wybory kardynaów

nemi zostay

tern,

e

wypadaj niedobrze

i

wprowadzaj niestosowne

osobisto-

ci do witego kolegium (cardinalium inutilium minus discreta creatio),

co

wedug

autora jest

ródem

i

funda-

mentem wszystkich innych niedostatków. I rzeczywicie skarga ta o tyle jest zrozumia, e ostatecznie na kardynaów spada gównie wina schizmy czternastego wieku,

e

j

odpadajc od prawowitego papiea. rozstroju mnoyli si przy kadym z walczcych o papiestwo pretendentów kardynaowie, niezawsze szczliwie dobierani. To te we wszystkich dzieach, nawoywujcych do naprawy i poprawy w owych czasach stale powraca nuta o potrzebie reformy witego kolegium 6 Niezadowolenie wybuchno na koncylium w Kon-

W

oni

sprawili,

chwili

).

kardynaów od wszelkiego wpywu,

stancyi, kiedy

r )

W styczniu

1415 niemiecki

memoryal zwróci si przeciw

rezerwacjom; Hergenrother: Handbuch -)

3 )

Gross:

1.

c.

str.

a prze-

II,

674-.

123.

Fink: Forschungen und Quellen zur Geschichte des Con-

stanzer Concils,

str. 82.

KSIGA

134

ROZDZIA

I.

dewszystkiem od przewagi

III.

znaczenia

i

w

obradach

usun

wypisujcy sw skarg dawa wic wyraz niezadowoleniu, które wtedy powszechnie si objawiao. Na siódmem wreszcie miejscu wyzamierzano.

Pawe Wodkowicz

Pawe Wodkowicz

mienia

bd

jako

kocioa rzymskie-

e

koncylia, na którychby radzono nad napraw go to, zego, odbywaj si za rzadko; »trzeba zarazem rozway sposób zwoania soboru na przypadek, gdyby papie w tym kierunku by niedbaym«. Spotykamy si tu z tez gó-

wn

zawsze nauczali moliwoci zwoywania soborów po za powag kocioa. Wypowiedzia j Konrad von Gelnhausen w swojej epistoa conktórzy

koncyliarystów,

cordiae

J

),

w imi

tej

nauki

tej

i

tezy otworzyli zbunto-

wani kardynaowie koncylium pizaskie, bya ona osi caej nauki koncyliaryzmu.

Zatrzymalimy si umylnie duej przy skargach alach, stojcych na czele traktatu Pawa Wodkowicza, bo one najdobitniej maluj nam usposobienie deputacyi wyruszajcej z Polski, przedstawiaj nam przekonania,

i

wtedy goszono z katedr uniwersyteckich Krakowa wród spoeczestwa. Jest to niejako program i szerzono wypisany na sztandarze posów konstancyeskich, program odsaniajcy ich pobudki zamiary 2 Poznajemy z niego, ucze nauka koncyliarystów przyja si w Polsce, dawniejszy Franciszka Zabarelli szed pod tym wzgldem w lady swojego mistrza padewskiego. Jeeli Franciszek które

i

).

e

e

Zabarella przybrany teraz

w

naa wystpowa na

soborze

godniej, jeeli praca

Pawa

Wenok

*)

Por.

2

róda

)

w

traktatu

purpur rzymskiego

w sza

kardy-

Konstancyi zgodniej tutaj

przewanie

Historische Zeitschrift (1895)

Pawa wypadaoby bliej

w

i

a-

spe-

str. 30.

zbada, szczególnie

moe

stosunek jego do prac Dietricha z Niem. Po obradach soboru materyi annat Konstancyi napisa on drugi traktat którym nieco zmieni i bliej (Pomniki prawa polskiego V, 305), okreli swe zdanie o tych opatach.

jeszcze

w

w

w

SOBÓR

W

135

KONSTANCYI.

cyalnym, politycznym kierunku, to natomiast drugi ucze Zabarelli i kolega Pawa, Andrzej z Gosawic przedstawia w Konstancyi skrajny, radykalny kierunek i stanowczemi wystpieniami stwierdza skrajne swe zasady i po-

gldy. Elekt poznaski, Andrzej Laskary, odznaczy si za-

swoim talentem

kra-

w kongregacyach,

zaró-

raz po przybyciu polskiej deputacyi

somówczym. Przemawia on czsto

wno po

acinie, jak po niemiecku.

Nie przeszkadzao

mu

e

sabo po niemiecku mówi, kunde gar boses teutsch, jak powiadcza wiadek wspóczesny; stawia on w takich razach niemieckiego ksidza wedle mównicy i skoro mu wyrazu zabrako, ucieka si do jego rady i poparcia 1 ). Krótko po przybyciu wygosi on dwie mowy powitalne, jedn do cesarza Zygmunta, drug do papiea Jana 2). to,

W

sawi

on cesarza, jako pana wiata, jako rzecznika i obroc Kocioa, wskazywa na rozstrój Kocioa i ludu i kleru, zatrzyma si wreszcie duej przy nawróceniu Litwy, jako wielkiej zasudze, któr Polska u stóp powszechnego Kocioa zoya. Poczy on z tern gówny al Polaków, wspomnienie krzyackich wypraw, które nie przestaj trapi dziedzin zdobytych dla Kocioa. drugiej mowie, do papiea zwróconej, sawi Andrzej z Gosawic pokor, jako cnot, która najskuteczniej do zgody powszechnej doprowadziby moga, zaleca t virtus humilitatis papieowi, w czem leaa niewtpliwie ukryta rada, aby Jan XXIII drog cesyi nieszczsny rozbrat w kociele zakoczy. Jak wiadomo, ta myl, aby wszyscy trzej papiee, a wic i Jan drog cesyi si usunli, stawaa si zaraz w pocztku koncylium bardzo popularn. Doprowadzio to wreszcie do tego, Jan XXIII widzc trudnoci pitrzce si nad jego gow, ucieczk usun si z miejsca pierwszej

bdy

W

e

')

*l

Ulrich von Richenthal

Von

der Hardt:

Rerum

—

Concilium zu Costnitz.

Goncilii Const. T.

II.

str.

169.

KSIGA

136 soboru, 20 marca

r.

noway dwa prdy,

ROZDZIA

I.

1415.

Teraz

IU.

wród

jeden ugodowy

koncylium zapa-

agodniejszy, popiekardynaów, którzy wobec nieobei

rany przez wikszo cnego Jana chcieli zaj stanowisko raczej wyczekujce, do procesu i zoenia papiedrugi radykalniejszy, z jego godnoci, do ogoszenia niezalenoci i samodzielnoci koncylium.

dcy

a

Wród tej partyi skrajnej odegra teraz elekt poznaski pierwszorzdn rol. Na sawnej sesyi pitej z 6 kwietnia r. 1415, na której ogoszono wyszo koncylium nad papieem skondyfikowano niejako nauk skrajn koncyliaryzmu, nie kto inny, tylko Andrzej z Gosawic odczyta odnone dekrety, przed których wygoszeniem zupenem cofn si kardyna Zabarella Potem w procesie wdroonym przeciw Janowi by on jednym z komisarzy, odznacza si za tutaj czynnoci niezwyk przewodniem stanowiskiem. Zna cigle, i

1

).

i

i

e

obóz skrajny zaszczyca go swem penem zaufaniem i przeznacza mu najwaniejsze zadania. maju r. 1415 jest on cigle tym procesem zajty 2 ), 26-go maja jedzie

W

midzy 5 deputatami do Rudolfszell, aby papieowi dorczy 54 artykuów oskarenia pozwa go na koncylium dla usyszenia wyroku ); wiadomem za, e 29 maja ostai

3

nastpi i Jan XXIII zoonym zosta ze godnoci. Do tryumfów tych skrajnego koncyliaryzmu przyczyni si wic niemao elekt poznaski. Chocia go koncylium uywao take do innych zada, mianowao komisarzem »w sprawach wiary«, chocia w procesie Husa odegra on znaczn rol i odwieteczny ten wyrok swojej

dza uwizionego w jego celi, aby go do retraktacyi nakoni, uywa Andrzej z Gosawic w obozie umiarkowanych opinii radykaa, nawet wroga stolicy apostolskiej. l )

2 j

3 )

von der Hardt 1. c. IV, 96. Hardt 1. o. IV, 171—236—237-263. Hefele: Concdiengeschichte VII, 136.

SOBÓR

W

137

KONSTANC YI.

W

czerwcu r. 1417 kardyna Fillastre wymienia go midzy tymi »qui tenent occulta concilia et seuuntur regem«, t, j. zalicza go do zwolenników bezwzgldnych Zygmunta i konspiratorów przeciw kardynalskiemu kollegium 1 ). Kiedy te w tym samym roku miano obradowa nad reform witego kollegium, zadali kardynaowie aby od tych narad usunito tych, którzy zbyt stanowczymi okazali si przeciwnikami caej instytucyi, »qui notorii

Romanae ecclesiae et curiae atue carWrogami rzymskiego Kocioa, kuryi kardy-

erant inimici

dinaliumcc

i

naów nazwano tu biskupa Roberta Ilalam z Salisbury, uczonego poplecznika Zygmunta, obstajcego przy tern, aby reform przeprowadzono przed wyborem papiea, i

Andrzeja, elekta poznaskiego

2 ).

Jeeli kardyna

Filla-

stre, jeden z najbardziej ugodowych, wypisywa te sowa bez zastrzeenia, to dowód w tern, e Andrzej z Gosawyzywajcem postpowaniem muwic swem skrajnem sia si mocno narazi caemu stronnictwu umiarkowanei

mu

kardynaom.

i

on rzeczywicie ywo wszystkimi alami, do raktóre przed soborem nurtoway po Europie, dykalnych reform, które mogy przeksztaci cay charakter dotychczasowego Kocioa. Sta si on wic na soborze jednym z chorych rewolucyjnego kierunku.

Przej

sie

dy

Równoczenie z tymi zasadniczymi sporami powszerozgryway si tu w Konstancy sprawy

chnej doniosoci które

inne,

miay

i

cianiejszy

zakres

i

bardziej

lokalne

na soborze w Konstancyi jako apostolska krzewicielka wiary na wschodzie; w tej pracy jednak krzyoway si jej prawa, dziaania i zaznaczenie. Polska

J )

2 )

wystpowaa

Fink: Forschungen und Qucllen Fink: o. str. 217. 1.

207.

KSIGA

138

ROZDZIA

I.

III.

miary z zamysami zakonu krzyackiego, który mimo klski na polach Grunwaldu siebie za wycznego misyonarza wschodnich kraców uwaa i z ssiedniem królesporach i niezgodzie. Negocyacye stwem w cigych po negocyacyach nie doprowadzay tu do podanego celu; chodzio o zatargi graniczne i o graniczny rozdzia kompetencyi i zada wobec wielkich obszarów wschodu, które czekay na chrzecijastwo i cywilizacy. Ostrze miecza ostatecznie mogo tylko te spory rozstrzygn, a tymczasem szukano coraz innych trybunaów pokoju, z których paday sowa pokoju i zgody, sowa zaostrza-

y

wzajemne swary. Od czasu Wadysawa okietka wytaczaa Polska sprawy swoje z Krzyakami

jce

jeszcze

sdy

papieskie i cesarskie, a rozprawy te przewlewielkim nakadem czasu i argumentów. Ostatni raz przed soborem zjechano si w Budzie u Zygmunta w roku 1412. Z polskiej strony przybyli tam Laskary z Gosawic, Pawe Wodzimierzowicz, Piotr de Wolfram r yprawa na Krzyaków Zawisza Czarny z Garbowa 1 ).

przed

kay si

z

W

i

bya bezporednim

rezultatem tych

prónych rokowa;

in-

terwencya posa papieskiego, Wilhelma z Lozanny, który nakania do tego, aby spraw z Krzyakami poddaa Polska soborowi zwoanemu do Konstancyi i obiecywa Polakom pomylny wwrok, doprowadzia do rozejmu, zawartego 7 padziernika r. 1414. Nieledwie w miesic potem, 7 listopada nadawa Jagieo posom swym na sobór prze-

znaczonym penomocnictwo zoenia kompromisu w rce papiea, cesarza lub soboru w Konstancyi 2 Posowie tam przeznaczeni brali w wielkiej czci co dopiero udzia w zjedzie na Wgrzech ze spraw ca dokadnie byli ob).

i

znajomieni.

e

cyi

Dugosz powiada, pojawienie si polskiej deputana soborze pooyo koniec wszelkim oszczerstwom, l )

~)

Dugosz HisL Codex

IV. 166.

epist. saeculi

XV,

II

n. 56.

SOBÓR

które tu

W

KONSTANC YI.

Krzyacy rozszerzali na

króla

i

139

Polsk ^.W sporach

tych jednak, które dzieliy obie strony, nie o pospolite ka-

lumnie

i

zaczepki chodzio, lecz o zasadnicze przeciwie-

niebawem gonem echem miay si odbi mury Konstancyi. Bo sobór tam zebrany nie by tylko zebraniem zwoanem dla uporzdkowania spraw religijnych; by on zastwa, które o

razem politycznym kongresem ludów, który mia swym sdem rozjemczym uagodzi pokojowo niesnaski roztaczajce chrzecijastwo. Czy to byo moliwem, w to nie wchodzono na razie; zwoaniu przewodzia nadzieja, dla skoatanej tylu rozdarciami ludzkoci std zabynie nowa era zgody mioci. Dla polsko-krzyackiej sprawy, której pomylny dla Polski wynik przyrzek by niegdy Jan XXIII, wyznaczono 11 maja r. 1415 komisy, majc punkta sporne zbada pod kadym wzgldem. Weszo do niej dwóch czonków z kadej nacyi, na które zebranie si podzielio, angielskiej, francuskiej, niemieckiej i woskiej. Na czele stan kardyna Franciszek Zabarella 2 ). Jak ta komisya na razie postpowaa, nie wiemy. Natomiast znamy dokadnie dosy dziaalno jednego czowieka, który sprawie polsko-krzyackiej na soborze ca nauk powici, ledzi moemy cae swe siy szczegóowo zabiegi Pawa Wodkowicza. Z dwóch uczniów Zabarelli, Andrzej z Gosawic spiera si i walczy na arenie ówczesnych sporów kocielnych, Pawe natomiast zaznaczywszy w rozprawie o annatach swoje kocielne pogldy, na soborze powica cay swój zapa dla sprawy, bezporednio naród obchodzcej. Polacy naleeli na soborze do nacyi niemieckiej. Sposób postpowania tu by taki, naprzód nacye obradoway osobno i nastpnie udzielay sobie wzajemnie wyniki swych obrad; skoro co do podjcia jakiego przedmiotu objawia si zgodno,

e

i

i

e

')

a )

Dugosz v.

d.

Hist. IV, 180.

Hardt IV,

16i.

140

KSICJa

natenczas

I.

ROZDZIA

III.

zwoywano generaln kongregacy

czterech na-

cyi; jeeli tutaj nacye przyklasny jakiemu wnioskowi, stawiano go natenczas na penem, najbliszem posiedzeniu soboru, aeby tene zatwierdzi go swoj uchwa. Naprzód tedy przed najcianiejszem forum wasnej nacyi

tutaj wystpi Pawe naleao spraw przeprowadzi swoim pierwszym traktatem; a mianowiz Wodkowicz cie 5 lipca 1415 dorczy on nacyi germaskiej swoj rozi

praw

»de potestate papae et imperatoris respectu infidelium« 1 ). Czy tedy ojcowie Kocioa zebrani w Konstancyi mogli rozstrzygn miejscowe spory, w których chodzio o kopce graniczne na pónocy, o przynaleno do Zakonu lub mao znanych pasów ziemi nad Polski? To byo zadanie niemoliwe. Przejrza to zapewne Pawe i dla tego od tych poziomów przeniós kwesty w górne sfery zasadniczych problemów, tak górsynów ziemi, ni gosem ojców Koraczej nych, cioa rozwikanymi by mogy. Poruszy mianowicie tu zupenie pozbawieni praPawe pytania, czy niewierni

Wis

ca

rk

e

s

mi

mog

samowolnie najeda ich ziemienie, czy wolno ogniem i mieczem

wa, czy chrzecijanie

rabowa ich nawraca pogan, czy papie i

lub

chrzecijanom penomocnictwo szcie jest stosunek tych

w

mog nadawa

cesarz

tym kierunku,

dwu wadz

do

siebie.

W

jaki wrete

wszy-

s

szczegóowe przedmioty sporu midzy Zakonem a Polsk. Chodzio o to, kto ma by wielkim krzewicielem chrzecijastwa na ziemi. wschodzie, kto tu ma prawo do zdobyczy dusz Krzyacy obstawali przy swoich Reisen, wyprawach na od poczenia z Litw pohaców; Polska twierdzia, stkie

kwestye ogólne wplecione

i

e

i

czciowego

e

bytu,

jej

nawrócenia

te

Reisen

w reszcie nawet wobec pogan r

s

straciy

racy

one niedopu-

bo nie naley mieczem dla krzya wywalcza zagonów. Jeeli Krzyacy powoywali si na pisma cesarszczalne,

)

Por.

Pomniki prawa polskiego V,

161.

W

SOBÓR

skie

i

141

KONSTANCYI.

nadajce im tytuy do apostolstwa, to ze zaprzeczano wierzytelnoci lub prawowito-

papieskie,

strony Polski

ci tych listów. Wrzaa walka o podstawy bytu

wic i

walka na sowa dziaalnoci Zakonu. tu

pióra,

i

Traktat Pawa Wodkowicza rozpada si na dwie czci. Pierwsza zaczyna si od ogólnego historycznego na Zakon pogldu. Powoany na obron Polski, sta si on dzi narzdziem wrogiem cigem niebezpieczestwem dla chrzecijaskiego narodu. Quia powiada i

-

wymownie

autor

—

quos

sibi

Poloni pro scuto assum-

pserant, sua ferocitate conversi sunt sibi in flagellum, ge-

mit Polonia. Zreszt ta demickiej

nioso. Autor bytu

i

cz

obraca si

w

dyskusyi aka-

majcych praktyczn doteory, e niewierni maj prawo

nie zawiera rzeczy

i

ycia,

rozwija tu

e

najeda

nie

wolno ludzi

takich,

yjcych

w

po-

tpi. Zaprzecza midzy innemi chrzecijanom prawa wypdzania ydów; » naley ich znosi, bo przez ich zakon prawdy wiar nasz stwierdzamy« koju

i

i

(str.

164)

i).

Druga

yw.

cz

traktatu daleko bardziej jest

Zaczyna si od

zajmujc

rozwaa

stosunku cesarstwa do papiestwa. Niektórzy uczeni upatrywali w tern anachronizm, odgrzewanie przedawnionych i zastarzaych problemów, które w chwili obecnej nie miay ju adnego znaczenia 2 ). Jestemy tu przeciwnego zdania. Jeeli Pawe problem ten podj w swoim traktacie, to mia on niei

wtpliwie zebra si

zydency

wane

po temu przyczyny. Przecie sobór cay z inicyatywy, a odbywa si pod pre-

w czci

cesarza Zygmunta.

Przecie znane

s

wysokie

1 Ju Stanisaw ze Skalmierza kaza na temat de belis iuProblem ten zajmowa duo kanonistów, u nas przedewszystkiem w pitnastym wieku. Por. Fijaek, Studya etc. str. 118. 2 N. p. Bess w Zeitschrift fur Kirchengeschichte von Brieger und Bess 1896, 16 B. str. 397: Die liingst nieht mehr aktuelle Frage, wie Kaiserthum und Papstthum sich zu einander verhalten wird )

stis.

)

,

hier

muhsam

wieder auferewarmt.

KSICIA

142

ROZDZIA

I.

III.

si upaja sw wadz, chcia wskrzesi urok i istot dawnego imperyum rzymskiego koOttonów. Mówiono o nim, jako o zbawcy wiata Dietrich cioa, rex qui venturus est, Dietrich z Niem Urye sawili cesarstwo w tych czasach w najprzesadniejszych wyrazach. Ostatni mówi, e papiee s oczywicie poprzednikami antychrysta, bo przyczynili si do tego, e imperyum od Karola IV zgino; wogóle wród autorów niemieckich powszechnie wtedy narzekano na zanik dawnej wietnoci cesarstwa i winiono o to papiey 1 ). Zygmunt w chwilach przedzgonnych kaza si jeszcze przy-

aspiracye tego ksicia, który

i

i

i

peny strój cesarski w penym majestacie, który go oszoamia przez ycie cae, wysucha ostatniej mszy Marzenia wic o wskrzeszeniu wszechwadzy witej dawnego imperyum byy wtedy w powietrzu; jeeli nie staway si ciaem, to dlatego, e Zygmunt myla wicej pozorach, ni o istocie rzeczy. Autor za polo szacie

w

bra

i

2

).

i

móg

ski

si tych

obawia,

aspiracyi tern bardziej

e

Zyg-

munt wobec Krzyaków, cho chwiejnym by we wszystkiem,

czsto jednak

z

woci wystpowa. Pawe Wodkowicz z

wywodów

lemizowa

z

wyran

stronniczoci

roztrzsajc

t

i

yczli-

kwesty, czerpa

nauczyciela swego Franciszka Zabarelli 3), powielkim Gibellinem Dantem i dzieem jego

wyszo

stanowcz de monarchia, przyznawa papieowi nad cesarzem i »dwa miecze«, nazywa cesarza »ministrc-m w rzeczach ziemskich, majcym wadz od pa-

sw

pie :a«. :

Po tych ogólnych uwagach id zagadnienia praktyCesarz wedug Pawa nie ma prawa zajmowania ziem pogan, ani te nie moe innym takich praw nada-

czne.

1 )

buch

II, 3 )

3 )

Fink: Quellen und Forschungen str.

49.

Hergenrother Hand-

670.

Por. Lamprecht: Deutsche Geschichte IV, 403. Stosunek Pawa do Zabarelli zasuguje na blisze zbadanie.

S'

W

BÓR

143

KONSTANCYI.

na które Krzyacy si powoywuj, AV dalszym cigu wystpuje autor piknie i wymownie przeciw gwatownym nawracaniom »quia fides ex necessitate esse non debet« (str. 175). Nastpuje kilka rozdziaów skierowanych przeciw Reisom krzyackim. dziesitej uaestio (str. 179), porusza autor szczegó bardzo draliwy, mianowicie zarzut robiony powszechnie Polakom, na potrzeb grunwaldzk sprowadzili zastpy pogan, które uatwiy zwycistwo. Pawe dowodami z biblii zaczerpnitymi to uspra-

wa. Pisma

s

cesarskie,

bez wszelkiego znaczenia.

W

e

zwizkami Machabeuszów z Rzymem, nawet tym szczególnym dosy argumentem »e dla ochrony ziemiopodów uywamy czarów (ars mathematica) potpionych przez obydwa zakony«. Nastpnego dnia, 6 lipca wrczy Pawe nacyi germaskiej 52 konkluzyi, w wikszej czci wyuszczonych z poprzedniego traktatu, a walczcych gównie ze zdaniem kardynaa Hostyi Henryka cle Susa, twierdzcem, e od wystpienia Chrystusa wszelkie prawa nad niewiernymi przeszy na Chrzecijan. Konkluzye te stara si autor uj w form zupenie przedmiotow spokojn. Zastrzega si, e nie chce nikogo gani ani obraa, e nie przemawia jako ambasador króla polskiego, lecz jako » doctor «, w tym celu, aby wite koncylium wtpliwiedliwia, i

i

woci

rozproszyo, I

bdy

istniejce

rzeczywicie uderza

w

usuno.

poprzednim traktacie

i

do-

czonych tezach spokojno pióra. Jeeli zwaymy, e spory dugo ju trway jtrzyy umysy, e niesnaski te niebawem miay bardzo ostr przybra form, to nie bi

dziemy mogli tego uznania odmówi pierwszemu na soborze wystpieniu Pawa. Nawet wzmianki o Grunwaldzie i wielkim pogromie Krzyaków nie popchny autora do adnych nadmiernych przechwaek lekcewaenia poi

bitego wroga.

Pisma obydwa zostay dorczone.

O adnym

dora-

KSIGA

144

nym

ROZDZIA

I.

III.

by

skutku nie syszymy, bo taki skutek

ich

nie-

moliwym. Wysunicie

przez Pawa Wodzimierzowicza na pierwszy plan pytania o znaczeniu cesarstwa, zakresie jego

wadzy swe r.

doniosoci podranio króla Zygmunta. Chcia w swe rce i zawarowa

i

uj

on

spór polsko-krzyacki

Niebawem te okoo poowy lipca zawezwa Zygmunt przed siebie przedstawicieli

cesarskie prawa.

1415

x

)

Zakonu

Polski

i

wobec

i

licznych uczestników koncylium

uznaj zwierzchnictwo wieniemieckiego nad sob 2 ). Pytanie byo obliczonem na wprawienie Polaków w trudne pooenie wobec Zygmunta; bo odpowiedzi przytakujcej da nie mogli i nie dali, a Zygmunt strasznie draliwy tej

zada Polakom

pytanie, czy

wadzy pastwa

ckiej

w

materyi urazi si wskutek tego

i

da dalekonone

tnice poparcia Zakonowi. Pytanie jego

geliczne Faryzeuszów pytanie

— consilium inierunt,

ut caJacy Faryzeusze zastawili te si-

eum in sermone. atwo si domyli.

perent

da,

obie-

przypomina ewan-

Tymczasem sprawy na soborze szy przyspieszonym krokiem. Grzegorz

abdykowa

XII

4 lipca 1415

r.,

kilka

si Zygmunt na zachód, aby Benedykta XIII do abdykacyi skoni opuszcza Konstancy na dugo. 28go listopada przybya do Konstancyi deputacya nowonawróconych Zmudzinów, majcych sw obecnoci stwierdzi prace apostolskie Polski. Równoczenie przybya nowa deputanastpio spalenie Husa,

dni póniej

18

lipca

udaje

i

cya polska, pod liszkowa

wodz

kasztelana kaliskiego, Jana z Tu-

z listem króla,

zamysach

i

w

którym tene mówi o swoich

pracach dla nawrócenia swych pogaskich

poddanych, uala si na najedców »którzy nawykli mu w rozkrze wianiu wiary katolickiej «, powiada,

przeszkadza *)

Por. o dacie Prochaska,

Tene Codex 2 )

Vitoldi

str.

Na

soborze

322.

Caro: Geschichte Polens

III,

466.

w

Konstancyi

str.

21.

SOBÓR

e

W

145

KONSTANCYI.

czyni bdzie dla odwrócenia najaza zarazem odpycha oszczerstwa tych, którzy Polsk o porozumiewanie si z Turkami winuj x Aemuli nostri, na których król si uskara, byli to oczywicie Krzyacy. Wród obrad soboru spór midzy Zakonem a Polsk tli si wyranie bez przerwy wybucha co chwil ywszym pomieniem. 13 lutego 1416 r. wesza znów walka w goniejsze fazy. Wtedy to na kongregacyi publicznej wystpili polscy posowie ze sw skarg na Zakon Augustyn z Pizy Piotr z Krakowa byli tómaczami polskich alów. Ten Piotr z Krakowa albo Lwowa, zwany nazwiskiem Wolfram, by profesorem uniwerwszystko czyni tureckich na

dów

i

Wgry,

).

i

i

;

sytetu Jagielloskiego

i

tu

po raz pierwszy na szerszej

si pojawia. Wzmocni on szeregi polskiego zastpu na soborze, aby niebawem ruchliw rozwin tu dziaalno. Spotkamy si z nim póniej. Skargi te Polaków miay arenie

e

na kongregacyach z 23 i 24 lutego Krzyz odpowiedzi na polskie zarzuty 2 ). Rozprawy te spezy na niczem. Ostatecznie zawezwa Zygmunt obie strony do siebie, do Parya i tam w kwietniu r. 1416 przyszo do porozumienia o tyle, postanowiono zawieszenie broni, które trwa miao do 12 lipca nastpnego roku. Do sporów tych czasów odnosi si traktat Pawa Wodkowicza ) pod tytuem Causa inter reges Poloniae

ten skutek,

acy

wystpili

e

;;

:

Von

der Hardt IV, 546—552. Hardt IV, 606, 614 3 Przypisuj ten traktat stanowczo Pawowi. Cytowany tu bardzo czsto Zabarella, kardyna Florencyi. Druk w Lites ac res gestae Cruciferorum 66—1-47 daje d. III Fra. Card. Florentius (np. str. 82) albo d. in Fra. Card. Flor. (n. p. str. 134), co jest zupenie bednem zamiast dominus meus Franciscus Card. Flor., jak cytuje dawnego swego nauczyciela Pawe w traktatach bezsprzecznie przez niego napisanych (np. Pomniki prawa V, 168). Zreszt w Lites str. tu zreszt cae 117, 140, mamy poprawniej szy cytat d. m. Card. ustpy, jak rozdzia o monarchii str. 140 — 1, które w tern samem brzmieniu czytamy w traktacie: de potestate papae, Pomn. V, str. 170. J

)

2

)

)

i

S

Hist.

Uniw. t.

i.

10

KSIGA

146 et Craciferos

norum

coram

ROZDZIA

I.

III.

concilio Constantiense ex parte Polo-

dicta A. D. 1416.

Jest

to

traktat

ujty

w form

e

s

przywileje Krzyaków zuscholastyczn, dowodzcy, bezprawnie zajmuj oni ziemie i tpenie nieprawne, pi niewiernych. Autor walczy tu z daleko wiksz ju

e

w

namitnoci, ni

dawniejszym traktacie o

wadzy

pa-

pieskiej i cesarskiej. Wyranie z biegiem czasu roznamiwróci tniy sic umysy. Oszczerstwa na króla rzucane, porozumiewa si z wrodo pogastwa (relapsus str. 118),

e

e

polskich. To te Krzyakom, jako heretykom, Prussiana (86 — 87), wzywa sobór do zwal-

gami chrzecijastwa, draniy posów autor

wystpuje

mówi

o secta

tu przeciw

tej herezyi, jak potpiono heretyków Husa i Hieronima (str. 90). »Bo nie jest okruciestwem w imi Boga karci przestpstwa«. Traktat ten uchyla wic nam zason nad polem walki, wród której coraz gwatowniejsze buchay pomienie. Zarazem objawia ju t nieszczliw tendency, aby sprawy polityczne zepchn na pole religijne. Dziao si to ze wzgldu na trybuna, który dla te sprawy wybrano, trybuna niestosowny. Zobaczymy, denia wpyny stanowczo na postpowanie dalsze Polaków w Konstancyi skrzywiy ich pooenie 1 ). ZaKoncylium wystosowao tymczasem do Polski konu pismo wzywajce do zgody i do szanowania rozejmu, który w Paryu za staraniem Zygmunta zosta zawarty. Zawióz je zapewne do Polski Piotr Wolfram. wrzeniu otrzymano odpowiedzi, listy od króla, mistrza Krzyaków pismo uniwersytetu krakowskiego. Ordzie polskie przywióz i mia wrczy soborowi tene sam Piotr de Wolfram, licencyat dekretów, kantor kocioa

czania

e

i

i

W

i

Zakonu do w. mistrza wol vernommen von den 50 conclusionibus oder artikele die die Polenn dem Concilio haben vorgegeben. Bess przypuszcza, artykuy te dodane zostay do traktatu: Causa etc. i rozdane w czerwcu midzy nacye. Zeitschrift fur KirchengeJ

)

27 czerwca 1146 pisa prokurator

z Konstancyi: so habt

ir

e

schichte (Brieger-Bess) 16, 103.

SOBÓR

we Wilicy

W

147

KONSTANC YI.

wybitny czonek (merabrum notaten zwany naprzemian »z Krakowacc lub »ze Lwowa« zacz teraz na soborze coraz wybitniejsz odgrywa rol. r. 1416 i 1417 on odczytywa co chwila pisma nadesze do Konstancyi tak, jak poprzednio Andrzej z Gosawic czynnoci te zaatwia 2 ). Niegdy sucha on dekretów w uniwersytecie boloskim i tam uzyska licencyatur kanonistyczn. Stao si to zapewne okoo roku 1412 3 ). Bo ju w tym samym roku wymienia go Dugosz wród poselstwa przeznaczonego do Budy dla uoenia sporów midzy Zakonem a Polsk 4 ). Nastpnie, chocia autorzy nie zaliczaj go do poselstwa pierwotnego wyznaczonego na sobór, pojawia si on wczenie w Konstancyi. Spotykamy bowiem ju 5 maja 1415 r. Petrus de Lamburga wród deputatów nacyi germaskiej 5 ). Czy uniwersytet go tu posa, czy uda si tu wskutek P. Maryi

uniwersytetu

bile)

i

Czowiek

l

).

W

powoania z innej strony, nie wiemy; w kadym razie zaznaczy naley, e obok Pawa Wodkowicza spotykamy wczenie na soborze drugiego przedstawiciela wszechnicy Jagielloskiej, membrum notabile, jak si krakowska szkoa w pimie na sobór wysanem o nim wyraa. drugiej poowie r. 1416 król uniwersytet liczyli na jego porednictwo w swych interesach sprawach 6 Piotr Wolfram

W

i

i

).

dorczy soborowi pisma króla uniwersytetu a stanowisko jego byo ju wtedy wielkie zabiegliwo wybitna. Obydwa pisma polskie doszy tu we wrzeniu 1416 r. 7

i

),

i

*)

2 )

3 )

4 )

5

i

Dugosz

)

)

Codex

6 7

160.

871, 873.

epist. saec.

XV,

T.

II, str.

sam zredagowa. Wobec tego, ju w r. 1415, przypuci naley, e wien czas do

1115.

IV, 166.

Hardt IV, Hardt IV,

)

e je

Por. Hardt IV, 868 873. Hardt IV, 998, 1012, 1103, 1107, 1112, Katalog rkopisów bibl. Jag. n. 395.

Polski,

e w

81 (uwaga).

Wolfram r.

1416

aby nastpnie znów do

Moliwem jest,

w

Konstancyi on na peKonstancyi powróci. jest

pody

10*

KSIGA

148

I.

ROZDZIA

Ul.

Ordzie królewskie zapewnia, e rozejm przez Zygmunta doprowadzony do skutku znajdzie u króla winne posza-

mud

opiece i pieczy soboru, zanowanie, poleca dalej zamieszki, juby za pewnia, gdyby nie cige wojny jego staraniem i Zmudzini z pogastwa i »inne narody obrzdku greckiego na ono rzymskiego kocioa« byy powróciy. Bardzo ciekawe jest pismo uniwersytetu, bo nam odsania prdy i kierunki duchowe, które w owym czasie panoway wród mistrzów krakowskich. samym zaraz pocztku ujawnia si pewna niedo dawniejszych papieskich rzdów. Uniwersytet zapewnia, król Jagieo szanowa bdzie i zachowywa

e

ch

i

W

e

rozejm, przez króla

gorco

apostolskiej, dziej

Zygmunta zawarty, a przez sobór tak szanowa »napomnienia stolicy

zalecony. Jeeli on

chocia czsto byy uciliwe «,

przyjmie przestrogi soboru,

»

który

ju

to

tern

bar-

nie tylko apo-

sprawiedliwoci Koció przedstapismo w obrazowych i kwiecistych wyrazach sobór do energicznego przeprowadzenia reformy kocielnej, pochwala wyroki na Wiklefa, Husa i Hieronima z Pragi wydane. Gdyby ich poplecznicy odwayli si wkroczy do Polski, otrzymaliby oni za swoje dogmaty »ogniste aureole« jak ich mistrzowie w Konstancyi. Dalej zagrzewa uniwersytet zebranych w Konstancyi uczestników do energicznej walki z bdami duchownych, z symoni i ambicy, która u dworu rzymskiego o aski i godnoci ebrze, potpia ksiy, »którzy do kuryi rzymskiej dla osignicia godnoci kocielnej jak kupcy na targ zjedaj«. Wobec tylu ospaych i bdzcych duchownych zaleca pismo soborowi mistrzów i doktorów, »którzy czsto pasterzy drzemicych ze snu leniwego trbami pisma budz, aby drugim spokój ducha zgotowa, po nocach bezsennych, nie ustajc w mo'zole«. Nastpuje gorce zalecenie uniwersytetów, »przeksztacajcych synów ziemi na synów wiata«, tych Mart, które stolski, lecz

wiam

katolickiej

Wzywa

dalej

lcz

si krztaj okoo

wiela, które

swemi naukami

ludzi pod-

SOBÓR

nosz

z

ksit

prochu,

równaj

W z

ksitami,

Caa samowiedza

wyniosy.

149

KONSTANCJI.

a niektórych

tych

ponad

instytucyi,

uy-

wajcych wtedy szczególnego miru wród ludzi, przebija z tych sów dobitnie. Koczy si wreszcie cae to pismo wezwaniem, aby sobór po przeprowadzeniu reformy da osieroconemu Kocioowi pasterza z Boej myli natchnienia Ducha witego, opiekuna przewodnika owczarni i

i

Chrystusowej.

Odpowied

soboru na

w

kowych pochwaach, cerstwem

te

listy

obraca si

zachtach do

dalszej

w

ogólni-

walki z ka-

x

).

Tymczasem, wskutek drobnego na pozór zdarzenia, walka midzy Zakonem a Polsk przybraa cianiejszy, osobisty, niemniej przeto gwatowny charakter. 6go kwietnia r.

1416

przeduy by król Zygmunt w Paryu zawieszemidzy stronami walczcemi a do 12 lipca r.

nie broni 1417.

si

Zebrali

Zakonu

i

byli

by

na zachód, zabra

mu 16 praatów ony Do Parya )

uda,

zjechali

do

ze

sob

doktorów

i

2

w Paryu

u niego

przedstawiciele

Zygmunt wybierajc si

Polski.

i

z

Konstancyi

wit; towarzyszyo

liczn

poczet z 4000 konnych zo-

dokd by si Zygmunt z Hiszpanii niego wedug Dugosza arcybiskup gnie,

Trba, Jan z Tuliszkowa kasztelan kaliz Garbowa 3 Wobec tych posów polskich odnowiono wic zapewne w kwietniu r. 1416 rozejm midzy Zakonem a Polsk. Trba powróci niebanieski, Mikoaj

ski

i

Zawisza Czarny

wem

).

8 maja jest on do Konstancyi 4 rowej obecnym ). Zdaje si jednak,

nieski

ju

na sesyi soboarcybiskup gniesi póniej raz jeszcze na zachód, do Parya. ;

uda Codex

epist. saec.

XV,

T.

II,

sir.

e

80.

Hefele, Conciliengeschichte VII, 231.

Dugosz

Hist. IV, 199.

Hardt IV,

731.

KSIGA

150

ROZDZIA

I.

zaznacza,

Przynajmniej Schelstrate

III.

e w

poczcie

króla

Zygmunta, powracajcego 27 stycznia r. 1417 do Konstancyi znajdowa si take Mikoaj Trba 1 ). Arcybiskup, który wedug wiadectwa Dugosza na soborze wystawnoci

swych przyj si odznacza 2 ), otworzy take w Paryu gocinne dworu swego podwoje. Dugosz tak o tern wspoczasie, kiedy król Zygmunt bawi w Paryu, mina 3 ): Mikoaj, arcybiskup gnienieski, chcc pomnoy rozgos króla i królestwa polskiego, wyprawi uczt wystawn

W

i

uroczyst podczas wielkiego postu 4 )

i

wszystkich mi-

strzów, doktorów, scholarzy i niektórych innych czonków uniwersytetu paryskiego na uczt zaprosi i wspaniale

w wielki podziw wprawio. waniejsza: Podczas uczty doktorowie starsi wspomnianego uniwersytetu dorczyli arcybiskupowi ksig, zawierajc satyr i paszkwil na króla Wadysawa Jagie, przez Jana Falkenberga, DominikaParyan

a hojnie uraczy, co

wiadomo

Nastpuje

nina napisany.

Taki wic byby pocztek sprawy, która odtd dugo miaa rozrywa umysy. Traktat Falkenberga przyby wic do Konstancyi z Parya. To powiadczaj take inne ró-

da.

Moliwem

jednak przypuszczenie,

jest

smem si spotka przywióz 5

e

arcybiskup

swym pobytem w Paryu

dopiero za drugim i

w

styczniu

r.

z tern pi-

1417 do Konstancyi je

).

Dominikanin

Jan Falkenberg pochodzi

Nowej Kamieniu z

Marchii. Otrzymawszy wychowanie zakonne w przebywa potem czas pewien w klasztorze krakowskim;

*)

cilii:

i

v.

cl.

Dugosz Opera

)

Opera

3 4 )

stancyi )

et

auctoritate

Hardt IV,

decretorum Const. Con-

1091.

IV, 198.

IV, 199.

O bdnoci str.

5

nast.

1686

)

2

i

Tractatus de sensu

Rzym

tej

daty por. Prochaska,

Na

soborze

w

Kon-

89.

Tak przypuszcza Bess

w

cytowanej

ju

rozprawie

str.

408

SOBÓR

W

151

KONSTANCYI.

potem powróci do swojej ojczyzny, a stamtd uda si do Parya. Wreszcie w r. 1415 pojawi si on zapewne w Konstancyi. Ta dziwna ruchliwo jego ycia licuje zupenie z ruchliwoci i gwatownoci jego umysu i usposobiena kadem miejscu, w którem przebywa, zaczepia wybitne osobistoci, folgowa swemu wojowniczemu i namitnemu temperamentowi. Polsce kiedy napad on na biskupa z Wormacyi, Mateusza z Krakowa, pitnujc niektóre jego zdania, jako heretyckie, w Konstancy pisa gwatownie przeciw takim powagom, jak Gerson i Piotr d'Ailly i pisa zawsze z wielkiem lekcewaeniem przeciwników 1 ). Do namitnego wystpienia przeciw Polsce skoniy go moe wraenia, których dozna w Krakowie, ale przedewszystkiem pogrom Krzyactwa pod Tannenbergem, gos krwi, w jego yach pyncy i gos krwi, na tern polu przelany. Bo powstanie tego pisma przypada na lata 1410 1413, a wic na czas bardzo blizki walki tej i sromu. Pismo to, które w oryginale zagino i zniszczonem zostao, znamy midzy innemi z obszerniejszego streszczenia u Dugosza 2 ). Dyszao ono nienawici i jadem. Przedewszystkiem twierdzi jego autor, Polacy poganami i naród i król jego czcz bóstwo pogaskie Jaggel, nia.

Szczególnie

skonny do walki na

pióra,

W

i

—

e e

zanurzeni

s w

wne swe

wierzenia

s

i popadli mimo chrztu w dazabobony. To jest jdro oskarenia

pogastwie i

najciszy zarzut. Zastanowi si warto, skd autor wzi bodca, aby tak gwatowne gromy rzuca na cae spoeczestwo jego dynasty. Oczywicie rachowa si tu musimy z jego bezgraniczn nienawici, podniecon krwi poog Grunwaldu; ta nienawi jest lepa i na olep i

i

i

gromy. Ale mimo tego szuka nam naley jakich pozorów, których si czepia którymi si zasania autor, podstawy, z której on miota swe gromy.

rzuca oszczerstwa

i

i

Wiszniewski, Historya literatury polskiej

Opera

IV, 213.

III,

134.

152

KSIGA

ROZDZIA

I.

III.

Liczne zastpy pogan, które powoli przechodziy za Jagiey na chrzeciask wiar, mogy go skoni do tego uogólnienia; nazw isko Jaggel, które uwaano za nazw boyszcza litewskiego, dawao pochop do napaci na Jar

gie. A

wreszcie

kiego rozgromu

e

magna clades, wród wielKrzyaków, po stronie polskiej walczyo to,

przy

duo

litewskich pogan

fletu

do rzucenia takich

Tatarów,

natchno

autora pamcaego narodu. Z tych twierdze wysnuwa autor daleko idce wnioski przeklestwa. Wygasza miao haso exterminacyi Polaków, »psów bezwstydnych, którzy wrócili do odmtu i

w

obelg

oczy

i

Naley ich zabija i gadzi z pewn niebienagrody nadziej, ksit ich i starszyzn wywiesza na szubienicach pod arem ogniami soca. Gosi on wojn przeciw- caemu polskiemu narodowi, Boga wzywa na przywódzc hufców szafarza nagród dla zaniewiary«.

skiej

i

wit

i

bójców.

YV

tej

caej walce dwóch narodów ssiednich nigdy

sowa, takie odmty szalonej zupesowo zagady caego narodu rzadko w historyi w takiej bezczelnej wystpio nagoci. Odwieczne spory, wiekowe walki midzy sowiaskim a germaskim wiatem, wyday ten owoc takie jady. Dobrze, e takie sowa nie z naszej pady strony. Jest to odgos dugiego procesu w historyi duszach, który dotd we wszyst-

dotd

nie

pady

nie nienawici,

takie

a

i

i

kich stopniach rozwoju

W

zbadanym

nie zosta.

walkach, które w rodkowej Europie rozgryway si midzy Niemcami, napierajcymi ku wschowielkich

dowi a Sowiaszczyzn, najbardziej zagroonym posterunkiem byy Czechy, a nastpnie Polska. To te z Czech zabrzmia pierwszy gos clo sowiaskiego wiata z przestrog przed niebezpieczestwami ze strony niemieckiej, z wezwaniem do jednoci i cznoci w oporze. Król cze-

SOBÓR

ski,

w

r.

rzucajc

153

KONSTANCYI.

w

przededniu walki z Rudolfem Habsbur1278 wyda do ksit polskich proklamacy *),

Ottokar

skim

W

II,

wielkie

hasa

sowiaskiej

spójni

i

wspólnoci

Wzywa

od nich pomocy i poparcia; »bo jestemy dla was i ziem waszych niejako silnem przedmurzem«; gdyby ono upado, na was przyszoby srogie niebezpieczestwo, »bo niepowcigniona chciwo nie zadowoliaby si waszem ujarzmieniem, lecz dobra by wasze rozszarpaa, a was nieznonym gniota uciskiem. Jakie to udrczenia spadyby wtedy na cay wasz naród, znienawidzony przez Teutonów, jakie jarzmo srogiej niewoli spadoby na wasze karki«. Mamy tu pierwszy lad jakiego poczucia cznoci

wroga.

midzy plemionami sowiaskiemi,

wielkie

sowa,

które

W

przebrzmiay bez wielkich skutków czynów. Polsce samej wskutek coraz liczniejszego niemieckiego napywu silnymi objawami spotykamy si wkrótce z pierwszymi odpornoci narodowej. Wystpuje tu na pierwszy plan od r. 1283 arcybiskup gnienieski, Jakób winka, jako chow budzeniu narodowego poczucia i uczucia. Niema moe postaci drugiej w rednich wiekach Polski, któraby tak silnie stwierdzaa samowiedz narodow, czowieka, któryby tak jasno ocenia pooenie narodu i przewidzia niebezpieczestwa rosncej przewagi Niemców po miastach klasztorach Polski. Kiedy w czasie uroczystoci koronacyjnych w Gnienie w roku 1300 biskup Jan z Brixen wobec króla Wacawa acisk wypowiedzia mow, która si wszystkim podobaa, arcybiskup winka odezwa si artobliwie: Doskonale byby on kaza, gdyby nie by psi Niemcem 2 ). Na dnie artu leaa gboka odraza gbokie przeciwiestwo, które i

i

ry

i

gow

i

i

J )

Stenzel, Scriptores

rerum

) Iste optime praedicasset,

cus

siles. si

II.

p. 479.

non caninum caput

et

Teutoni-

esset.

Abraham, Sprawa Muskay,

Por.

Serya

II,

t,

V,

str.

145.

w

Rozprawach Akademii

154

KSIGA

w powanych

si

tego

Mianowicie na synodzie

ROZDZIA

I.

biskupa

III.

objawiao

w czycy w

r.

dziaaniach.

1285 przeprowa-

dzi rzeczony biskup kilka statutów, które najchlubniej

wiadcz o jego zmyle politycznym troskliwej pieczy, jak otacza naród jego jzyk. » Zarzdzamy dla zachowania poparcia jzyka polskiego — brzmi tekst tych i

i

i

statutów

— aby przy szkoach

katedralnych

i

klasztornych

tylko tacy ludzie ustanawiani byli jako rektorowie szkó,

jzyk polski posiadali jzyku polskim objania«

którzyby

mogli dzieciom ksigi Zarazem stanowczo tu przemówiono przeciw klasztorom, któreby Polaków przyjmowa nie chciay; zagroono im utrat beneficyów w razie, gdyby si takie postpowanie ponowi miao.

w

sca,

i

').

Po synodzie w czycy, jeszcze jednak z tego przesa arcybiskup skarg podobn do Rzymu

miej;

wy-

mienia tu mianowicie niemieckich Franciszkanów, którzy Polsce szeroko si rozgocili, a Polaków zupenie prawie z zakonu swego wykluczaj 2 ). tern pimie uala si Jakób winka ogólnie na napyw wielki Niemców, na zagszczanie si niemieckich osadników, » zajmujcych wsie i inne miejsca, które dawniej posiadali Polacy, « na

w

W

lekcewaenie

ucisk,

i

gwaty, jakich miejscowa

ludno

Na zachodzie Polski, gdzie parcie germaskiego ywiou byo najsilniejsze, skarga ta zagroonej Sowiaszczyzny odezwaa si w ic tak wczenie odezwaa w sposób wymowny. Odtd skarga ta miaa snu si przez wieki waniejsze od skargi czyny od tych przybyszów doznaje.

T

i

i

i

ycie.

Wielki odrodziciel Polski,

walcza

sobie

Wadysaw

okietek, wy-

musia mieczem poszanowanie wród

licz-

nych osadników niemieckich, którzy po miastach, jak Pozna Kraków, stanowczo mu si opierali. Bunt mieszczan krakowskich pod wójtem Albertem w r. 1312 ujawni i

a )

-)

Kodeks dyplom, wielkopolski Ibid. str. 57-±.

I,

511.

SOBÓR

W

155

KONSTANCYI.

si rocznikarz redz arcyokietek szed rka w

dobitnie »rabies furoris Teutonici«, jak

wyraa

niowieczny

rk

1

).

biskupem gnienieskim w tern budzeniu ducha narodu obojtnoci. Odtd te u Krzyaz wiekowej sennoci i

wiksze

zawi

ku zgiek broni zapeniaj cay ssiedniej Polsce swary wiek czternasty, myli, e naley »exterminare ydioma Po-

ków

powstaje coraz

zaniepokojenie

i

i

;

lonicum« 2) wchodzi w gr wszelkich knowa i podjazdów na Polsk. Wreszcie zwrot Polski ku wschodowi i poczenie

z

jej

pomiernie

i

Litw zwiksza stopniuje

nienawici, jaka si ujawnia.

t

nam

ten niepokój

krzyacki

nie-

rabies furoris Teutonici do peni

w

pamllecie Jana Falkenberga

Sprawa ta wpyna przewanie na wszystkie kroki i postpowanie deputacyi polskiej w ostatnich czasach soboru. Podziaaa ona zgubnie na cae zachowanie si delegatów.

T

spraw podrzdniejszego niewtpliwie znasi oni podnie do poziomu zbyt doniozarazem wzgld na t spraw obnia, zacienia

czenia starali

sego, a

krzywi ich kroki. Wniesiono ten spór przed trybuna kocielnego soboru, poniewa ten sobór by w czci politycznym kongresem. Ze wzgldu jednak na to, to byo w pierwszym rzdzie kocielne zebranie, a sdziowie byli duchownymi, usiowali gwatownie Polacy nada tej sprawie religijny charakter, chcieli, aby potpiono to, co byo raczej herezy polityczn lub midzynarodow T jako herezy religijn. Sprawa tedy pisma tego zuywaa siy posów polskich i odcigaa ich od zada szerszych i waniejszych, któreby krajowi wicej poytku i chway przynie mogy. Jeeli koncylium w Konstancyi, podzielone na nacye, przyczynio si znacznie do tego, aby rozi

e

*) 2 )

Mon. Poloniae

II,

815 (Rocznik kapitulny). II, 815 (Rocznik kapitulny)

Monumenta Poloniae

KSIGA

156

ROZDZIA

I.

budzi poczucia odrbnoci

i

III.

antagonizmy narodowe

x ),

to

spór polsko-krzyacki doda zarzewia do palnych ywiorozszerzy znacznie rozam midzy Zachodem nie-

ów

i

mieckim a Sowiaszczyzn. pocztku roku 1417 wystpili znowu Polacy ze alami na Zakon, które dotyczyy granicznych skargami zasadniczych przeciwiestw 2 ). Potem 8, 9 i 10go sporów lutego wytoczono skarg na Falkenberga 8 ). Wybrano natychmiast komisy, która spraw rozstrzsn miaa, a wybór powoa midzy innymi do niej kardynaa Zabarell. Dugosz donosi 4 ), ksig Falkenberga uznano za » faszyw falsus et erroneus, jego samego za « heretyka. To te zgadza si zapewne z prawd, o ile ko-

W

i

i

e

i

bdn —

e

Jeeli jednak Dugosz dalej mówi, za Trby Andrzeja Laskarza Falkenberg na cay czas trwania soboru wtrconym zosta do wizienia, to to jest mniej zgodne z prawd. Autor pamfletu zosta wraz z wytoczeniem procesu niewtpliwie uwizionym, jednak jeszcze w r. 1417 wypuszczonym na wolno. Jeeli prócz tego Dugosz donosi, wyrok pomisyi dotyczy.

staraniem Mikoaja

i

e

tpiajcy wydanym zosta w imi caego synodu, to wyraenie to take jest niedokadnem. Wród nacyi mianowicie nie osignito jednozgodnoci w tym wzgldzie 5) i wyrok nie przeszed przed publiczn sesy soboru, aby tam stwierdzenie uzyska. Falkenberg sam wystpi z twierdzeniem, e wyrok komisyi jest za surowym kiedy rzecz posza przed nacye, zwróci si do sdziów narodowoci niemieckiej, proszc ich aby nie kierowali si zdaniem i

,

')

Por.

Pastor:

Geschichte der Papste

Deutsche Geschichte IV, -)

wane

w

Tu odnie zapewne wypada artykuy ac Res gestae

Lites

Vitoldi ed. Prochaska, 3 )

4 )

5

I, 168.

Bess.

1.

c.

str.

str.

III,

1001.

411.

Dugosz, Opera

—

Lamprecht:

4-09.

IV, 200.

V. der Hardt IV, 1552.

polskie,

wydruko-

147—162. Por. Codek epistolarum

!;

SOBÓR

W

sdziów innych narodowoci,

bada

157

KONSTANC YI.

lecz

na podstawie wasnych

wyrobili sobie zdanie o caej sprawie. Niemiecka

nacya usuchaa tego upomnienia, a przodowa w dziaaniu na korzy Falkenberga profesor wiedeski Mikoaj z Dinkelsbuhl. Wyrok komisyi zosta ostatecznie zagodzonym, a i tak nie doczeka si egzekucyi, skoro Falkenberga wypuszczono na wolno 1 ). Skutek wic by tylko bardzo poowiczny. Potpiono pamflet, jako bdny, co najwicej moe jako »do herezyi

si skaniajcym

haereticalis

2 )

,

nie

za

jako

heretycki;

potpienie to nie doczekao si sankcyi ogólnej publicznego posiedzenia. Ze delegaci soboru pismo o tak monstrualnej treci zgania, mona si byo z góry spodziewa Polacy jednak yczyli sobie i oczekiwali silniejszego napitnowania i w tern nadzieje ich zawiody. Niebawem te mimo wyroku komissyi zawrzaa znów walka na papierze. odpowiedzi na pismo Pawa Wodkowicza o wadzy cesarskiej i papieskiej w r. 1415 wyda teraz zapewne, okoo poowy r. 1417, Jan Falkenberg drugi pamflet swój pod tytuem Liber de doctrina potestatis papae et imperatoris 3 ). Rozprawa na pióra podniosa si znów od razu do wyyn spekulacyi prawnopolitycznych znizarazem do odmtów poziomych uczu nienawici. Falkenberg troch tu moe zagodzi szorstkoci dzikie pierwszego, zganionego przez uczestników soboru, traktatu, nie zaleca ju mordu i rzezi, w gównej jednak tendencyi pozosta na stanowisku dawniejszem. Bo znowu tu i

W

i

ya

twierdzi,

e

król polski

chrzecijanami,

e

i

ksita

polscy

król powinien utraci

s

faszywymi

koron

i

wadz,

bo jak heretyk zwalcza Chrzecijan z pomoc pogask, bo na caej Polsce ciy wina zabójstwa w. Stanisawa ') Por. Bess w Realencyklopadie fur protest. Theologie (Herzog-Hauckj, artyku: Falkenberg. Nad procesem samym wedug bazylejskich róde pracuje ks. Henryk Likowski.

)

Dugosz

)

Pomniki prawa polskiego V,

2 3

IV, 214. 197.

KSIGA

158

I.

ROZDZIA

III.

Ludzie, których chrzci ryczatowo jak bydlta, bez adnej

nauki we wierze, nie mog te wedug- autora za Chrzecijan uchodzi. A prócz tego rozprawia si tu autor szczegóowo z doktryn Pawa o stosunku papiea i cesarza, przyczem wywysza cesarsk wadz ku chwale ambitnego Zygmunta. Powiada on wyranie, w doczesnych rzeczach cay wiat rozkazowi cesarza podlega, nazywa cesarza zastpc Chrystusa w tej dziedzinie. Zwrócone to przeciw nauce Pawa Wodkowicza, którego Falkenberg nazywa doktorem prawa, nie boskiego, lecz papieskiego,

e

legis doctor

non quidem divinae sed

papalis,

za

to,

W

e

Pawe wadz papiesk nad cesarsk wywyszy kocu traktatu pojawia si wreszcie straszak wymo-

kiedy

wny

1

).

o zalewie

sowiaskim,

straszak, który

e

umysy

Nie-

ksi

wielki miec groz ma napeni. Autor opowiada, litewski Witold, upojony zwycistwem nad Krzyakami chepliwie mia kiedy zagrozi, i niedugo konia swego w Renie napoi 2). Nie pomylimy si, jeeli przypucimy, ten efekt kocowy na wielkie wraenie by obrachowany. Straszak ten pojawia si tutaj po raz pierwszy; Falkenberg wprowadzi go do literatury. tych samych czasach zawtórowa Falkenbergowi traktatem przeciw Polakom wymierzonym niejaki Jan z Bambergu, doktór dekretów, który stara si wykaza prawem obwarowane posannictwo Krzyaków, usprawiedliwi ich wyprawy wojenne. Przeciwko obydwom wic autorom zwróci si Pawe Wodkowicz w pimie De ordine cruciferorum et de bello Polonorum 3 ). Pismo to dugie nie jest w stanie ywszego obudzi interesu, ju dlatego, do wypowie-

e

W

e

dzianych dawniej twierdze wiele nowego nie przydaje, a potem dlatego, w tych zapasach, które miecz roz-

e

1 )

2 )

L.

c.

p. 207.

L.

c.

231.

Pomniki prawa polskiego V, 235. Zredagowanem zostao ono ostatecznie po wyborze papiea, po listopadzie r. 1417. 3

)

SOBÓR

W

sowa musiay brzmie pusto pozosta sowami. pierwszej czci traktatu porusza autor ogólne proble-

strzyga,

W

159

KOKSTANCYI.

i

dziaalmy, starajc si dowie bezprawnego istnienia noci Zakonu, wystpuje wic przeciw podstawom racyi jego bytu. Zaprzecza prawnoci dokumentów, na których Krzyacy opierali swe istnienie, odmawia im prawa zajmowania ziemi, twierdzi, ziemie zajte wyda i zwróci powinni. Jeeli s zakonem, to powinni zachowywa lub ubóstwa, ale oni nie maj znamion, ani celów zakonu, naduywaj tylko pozorów religii, a naduywajc religii do okruciestw waciwie heretykami. drugiej czci rozprawia si autor powanie ze zdaniem twierdzcem, niewierni poganie s zupenie bez prawa, cesarz jest w tych dziedzinach panem wszechwadnym. Autor staje tu w obronie niewiernych, opiera si wygórowanym teoryom o wszechwadzy cesarskiej, polemizuje z Falkenbergem i Janem z Bamberga. Chocia podejrzywano, »e pisma jego zday do go zaczepiano umniejszenia wadzy cesarskiej « (275), nie waha si dawnej swej teoryi powtórzy, papieska jest wysz, od niej dopiero cesarz odebra swe posannictwo. Wreszcie w samym kocu traktatu przechodzi autor do »wojny Polaków«, która tworzy drug tytuu caoci. Jeeli króla zaczepiano i potpiano, i niewiernych powoa na pomoc, to na jego uniewinnienie przytoczy naley, i

i

e

W

s

e

i

e

i

e

e

cz

e

w

pewnych razach taka pomoc

jest

dozwolon,

e

tu cho-

»wojn sprawiedliw«, o wojn, do koniecznoci by zmuszony. Opiera si Pawe Wodkowicz na znanej kanonistycznej literaturze, powoywa si jak zwykle na kardynaa Zabarell, a prócz tego dostarczy mu argumentów

dzio o »obron«, o której król

drugi, dawniejszy jego

soboru

w

czasie

gos

nauczyciel,

a

wybitny uczestnik

Konstancyi, Maurycy Rvaóka z Pragi. Ten »valentissimus theologuscc, dzielny teolog zabra take tym

w

ków.

w

sporze polsko-krzyackim

Pawe Wodkowicz zapoycza

w

obronie

Pola-

od niego cae ustpy

KSIGA

160

ROZDZIA

I.

popiera swe twierdzenia jego

i

III.

wywodami

(str.

268, 271,

272, 274).

Obydwa sowiaskie narody poczyy si wic na koncylium, aby przez wybitnych swoich przedstawicieli protestowa przeciw uroszczeniom Zakonu. Walka ta w szczegóach niezajmujca, zajmujc jest jako objaw znamienny tego przebudzenia sowiaskiego ducha, który naraz jak duch zemsty, jak widmo czsto straszne stan walce rozegraprzed oczyma niemieckiego Zachodu ). nej w Konstancyi odegrali Polacy zaszczytn rol obromogli ców sowiaskiego wiata, a pooenie sprawio, tu zarazem wystpi jako apostoowie tolerancyi i nauki, i nie naley mieczem i gwatem nawraca. Los im prze-

W

1

e

ciwstawia wroga, który swoj dzik namitnoci musia zraa umysy i nawet szkodzi sprawie, której broni; Zakon znalaz w nim »a good hater«, czowieka, który na szubienicach, stawianych przez sobór, chcia wzi odjego silnych sowach i growet za klsk Grunwaldu.

W

bach przebijaa

sabo

jego

stanowiska, a

sabo

obu leaa w tern sprowadzaniu sporu na pole Kacerzami zwa Falkenberg Polaków i Pawa

stron

religijne.

Wodko-

wicza. Kacerstwo zarzuca polski autor niemieckiemu Do-

minikanowi na to pole, i

i

Zakonowi caemu. Falkenberg przerzuci bój faktów w gbie dziedziny praw

z jasnej

i

tajniki sumienia.

cz

Tymczasem, kiedy te swary zajmoway jedn uczestników soboru, czekay inne sprawy powszechnej doniosoci na swe rozwizanie. Grzegorz XII w poowie ustpi po depozycyi Jana XXIII ze stolicy par. 1415 pieskiej dobrowolnie, w lipcu r. 1417 ogoszono upornego

')

Por. Hófler.

senschaften, 1879, str.

886.

t.

Sitzungsberichte der Wiener Akad. der Wistomie 97 (1880) str. 875—898. Por. tene

95.

w

W

SOBÓR

161

KONSTANC YI.

Benedykta XIII za wiaroomc i schizmatyka, zakazano si do jego obedyencyi si wiernym, aby nikt nie przyznawa. Schizma bya wic usunit. Ale koció nie mia gowy, a sobór, który od pocztku roku 1415 sterowa naw kocieln nie móg pozosta kierownikiem staym, musia przed zakoczeniem obrad wybra papiea, któryby uzna i utwierdzi jego uchway i dziaalno. Wród uczestników soboru jedno stronnictwo paro teraz usilnie na przyspieszenie wyboru papiea; do tego stronnictwa naleeli kardynaowie, Hiszpanie, Wosi Fran-

way

i

Wobec

cuzi.

stan

nich

inny obóz,

zoony

Niemców

z

Anglików z królem Zygmuntem na czele, który obstaaby naprzód wa przy pierwszestwie reformy, t. j. przeprowadzono napraw naduy i bdów, a potem dopiero przystpiono do elekcyi x ). Polacy szli w tym kierunku za nacy germask i Zygmuntem. Przecie Pawe i

da,

w

Wodkowicz

gówne

uwaa

swym o annatach usuucisku ze strony stolicy apostolskiej za

traktacie

naduy

nicie

i

zadanie soboru

przecie

;

w

r.

1417

mieli

kar-

dynaowie Andrzeja z Gosawic za jednego z gównych podegaczy w obozie przeciwnym, nazywali go » znanym wrogiem rzymskiego kocioa«. Chocia tedy w aktach koncylium o Laskarzu w tych czasach dzigucho, musia on niema rozwija ruchliwo. Przedstawiciele pobratymczego czeskiego narodu, idcy

oficyalnych

wnie

jest

rka

w rk

woci

Polakami, odznaczali si

z

równ

zabiegli-

W

podobnemi dnociami. maju r. 1417 przemawia Maurycy Rvacka, napominajc do wczesnej i stanowczej reformy kleru, w czerwcu wygosi Stefan Palecz podobn oracy o reformacyi kocioa 2). na tern polu

i

W sierpniu tego roku przedstawiciel króla polskiego

na zebraniu,

')

Koncils 2 )

Por. str.

V.

Hiat.

w

którem uczestniczy król Zygmunt, zabra

Fink, Forschungen und Quellen zur Gesch. des Konst. 211.

d.

Hardt IV, 1287

Uniw. T.

I.

i

1353.

11

KSIGA

162

ROZDZIA

I.

III.

gos wród tych, co si alili, »i wiele krzywd doznali od kuryi, któr zreformowa naley«. Postanowiono tedy

dopuci

przeprowadzeniem reformy ). A dania nacyi germaskiej byy w wielu szczegóach bardzo podobne do postulatów zawartych w programonie

wym Pawa

elekcyi przed

traktacie

Ostatecznie

W

listopadzie

r.

1

2 ).

jednak 1417

które je poprzedziy, Mikoaj

zasuy

przeciwne

zdanie

odbyo si

conclave.

Trba

nakanianiem do zgody

3

);

zwyciyo.

Wród

szczególnie a przed

rozpoczciem

zebrania odczyta Piotr Wolfram, którego sobór stale

powania.

w

tych

wygosze programów dokumenuywa, dawne przepisy co do sposobu postWiadomem jest, i po kilku próbach wybranym

czasach do wszelkich

tów

sporów,

mia si

i

r. 1417 kardyna Otto Golonna, papie przybra nazwisko Marcina Vgo. Najdoniolejsze dzieo soboru w ten sposób dokonanem zo-

zosta dnia 11 listopada

który jako

stao

4 ).

Po wyborze papiea spodziewa si byo mona, e sobór dugo ju nie potrwa. Dlatego te spieszy si byo trzeba z zaatwieniem spraw, które dotd na zaatwienie czekay, popiera stanowczo yczenia, na których spenieniu zaleao. Nacya germaska, do której naleeli Polacy, po kilkakro przypominaa Marcinowi V. nag potrzeb reformy. Ale Polaków poruszyy prócz tego dwie sprawy, z których jedna wypyna z najszczytniejszych aspiracyi i zada narodu, druga z nieszczsnych sporów dotychcza-

)

Fink

)

V.

x 2

3 )

d.

1.

c.

str.

217.

Hardt IV, 1419.

Ibid. 1481.

e przy wyborze otrzyma arcygosów. Moliwem to jest, cho nie zaznaczaj. Prawda, e róda te inne mówi o kandydatach, którzy dostali gos jeden lub kilka, nie wymieniajc ich nazwiska. Por. Fromme w Romische Quartalschrilt 4

)

Dugosz powiada,

IV, 208,

Trba plures voces, róda wyranie tego

biskup

(1896): die

Wahl

kilka

des Papstes Martin V,

str.

133.

SOBÓR

W

163

KONSTANCYI.

Zakonem. Ta druga miaa pod koniec soboru Polaków w sida bardzo trudnego pooenia; poich do kroków gwatownych i narazia nowej gowie kocioa. Panowanie Jagiey przynioso Polsce uni z Litw otworzyo przed modem spoeczestwem ogromne wii dnokrgi wschodu. te dziedziny wybiegay myli pobonej Jadwigi, przedsibiorczego i penego polotu wielkiego ksicia litewskiego Witolda, a wreszcie samego Jagiey. panowaniu tern obok dziaalnoci politycznej

sowych

z

uwika pchna

W

W

idzie

rka w

rk

spleciona

ni

z

misya

religijna,

sze-

rzca katolicyzm na wschodzie, popierajca podniesienie ponienia, snujca niecerkwi wschodniej z upadku miao nadzieje czy marzenia o poczeniu kocioów, wschodniego ze zachodnim. tej myli zaoonym zosta i

W

uniwersytet krakowski, jako wielkie ognisko katolicyzmu,

std mia promienie na Ru, Litw i Wooszczyzn. Nie tu miejsce ledzi i przedstawia rozwój i postpy tej myli ju tych zada. Zaznaczymy tyle, przed soborem nosi si Jagieo z planami zmierzajcymi który

e

i

W

do wielkiej kocielnej unii. sierpniu r. 1415 posa on do Konstancyi przez Dominikanina Teodora z Konstantynopola list super reductione Graecorum, o pogodzeniu z greckim Kocioem; misya ta i jej przebieg nie bliej znane 1 ). listopadzie r. 1415 zwoa w tym samym celu Witold sobór biskupów greckich do Nowogródka

s

W

Litewskiego.

Tutaj

usunito

z

godnoci metropolity

ru-

niegodnego Focyusza, a wyniesiono na metropolitaln stolic Bugara Grzegorza Camblaka, który yciem skiego

swojem i pobonoci dawa rkojmi wydwignicia cerkwi z upadku i popierania unii Kocioów. Owocem tej pracy i tych zachodów byo pojawienie si metropolity Camblaka na soborze w Konstancyi. Zjecha on tu z licznym pocztem wschodnich ksit i ludzi, 19go lutego Fink, Quellen

str.

318.

11*

KSIGA

164

r.

1418, czego

boru, Ulrycha

barwny

ROZDZIA

T.

opis

III.

znajdujemy u kronikarza

so-

Richenthal. Dwudziestego pitego nast-

v.

pio przyjcie na konsystorzu papieskim ). Znakomitego przybysza wprowadzili na sal arcybiskup Trba i biskup w jego imieniu wygosi wierny pocki Jakób, a sojusznik Polaków, znany mistrz teologii Maurycy Rvacka mowie tej podniesiono zasugi króla i ksicia z Pragi. x

mow

W

okoo

litewskiego dla

gowy

szcze

listy

popierania unii,

wyraono obedyency

rzymskiego Kocioa. Nastpnie odczytano jeJagiey i Witolda w tym celu do papiea

przesane.

by

uroczystym, ale takie akty nie zapewniaj ani powodzenia. on bez wielkich nastpstw i odgosu. Ani rola nie bya jeszcze nale-

Akt

Min

jeszcze przyszoci,

myl

ycie przygotowan, ani siewnicy. To te

tu poru-

drzyma miaa przez dugi szereg lat, aby ody we Florencyi Wrócono potem do biecych spraw biecych spo-

szona

2

póniej na soborze

).

i

rów. Prócz spraw zasadniczych dwie szczegóowe doznay tylko poowicznego zaatwienia. Zdania Francuza Petita,

usprawiedliwiajce zabicie tyrana z okazyi zamordowania ksicia Ludwika Orleaskiego przez ksicia Burgundyi w roku 1407, potpiono na soborze nie dosy uroczycie i

nie

dosy

cuzów

z

dotkliwie dla ich autora

sawnym Gersonem

3 ).

na czele

Wielka

cz Fran-

domagaa si

bar-

—

domagaa si na próno. tyle pokrewn, e on równie na caem plemieniu spenia miano,

dziej stanowczego wyroku Nauka Falkenberga bya o

i

morderstwo, które poleca i usprawiedliwia. Polacy czekali daremnie orzeczenia caego soboru w tej sprawie. Pokrewno pooeFrancuzów, a miania i interesów zbliya do nich nowicie Gersona, przeciw któremu zreszt w sprawie Pe-

cz

*)

2 )

i

Fink

1.

c.

238.

Por. Prochaska,

Przegld Powszechny 1896

nastpne. 3 )

Hefele Conciliengeschichte

7,

181.

(Lipiec)

str.

50

SOBÓR

W

165

KONSTANCYI.

tene sam Falkenberg napisa kilka równie pytkich, pierwszym przypadku gwatownych traktatów 1 postpi sobór poowicznie, ze wzgldu na stronnictwa walczce ze sob we Francyi, w drugim równie wymititfa

jak

).

W

jajco, a to z tego powodu,

e

ostatecznie

cho

berga,

teza jego

bya popart, nosi chem politycznej i

w

argumentami znamiona

z religii

raczej

wystp

Falken-

zapoyczonymi by wybu-

polityczne,

plemiennej nienawici.

swoim Apologeticus 2 poczy spraw Polaków Petifa, ali si na opieszao niestanowczo soboru w obydwóch tych procesach, usiowa podnieci do energicznej akcyi. Sprawy francuskiej jednak nie podjto ju na nowo; Polacy tymczasem zakócili uroczystoci kocowe swemi wystpieniami. A prawie aowa tego przychodzi. Na przyjciu Camblaka byaby si dziaalno polska w Konstancyi zakoczya podniosym aktem. Tymczasem wywoanie ponowne procesu Falkenberga wznowio niepokoje, a ostatecznie adnej korzyci Polakom nie przynioso. Prawie si te dziwi przychodzi upornemu wznawianiu tej sprawy ze strony Polaków. Wchodzio tu w gr podranienie dumy narodowej, która Gerson

traktacie

)

i

i

podaa

zadosyuczynienia, cho nad pimidem rozpasanej nienawici moga przej do porzdku dziennego. Za pismem Falkenberga sta wprawdzie sam Zakon; bo Henrykowi von Plauen przedoy autor swój pamfet, a jeeli treci jego nie uznano w caoci, to uznano jednak po lat szeregu pewne zobowizania dla autora, skoro mu wielki mistrz Pawe z Russdorf cztery marki wypaci. Zaprawd nizka zapata, stosowna dla nastroju i poziomu uczu, z których pismo wypyno. Ale czy Polacy mogli si spodziewa, osignwszy potpienie soboru ugodz tern miertelnie Zakon w jego przedsiwziciach i rzekomych prawach? Czy mogli sdzi, koniecznie

e

e

*)

2 )

Opera Gersoni Opera II, 386.

(ed.

du

Pin) V, 1013.

KSIGA

166

ROZDZIA

I.

III.

Zakon opierajc si jak dotd na przywileju Grzegorza IX z r. 1234 nie bdzie juz nadal zajmowa ziemi niewiernych ? Przeciw takim uroszczeniom trudno byo w Konstancy budowa zapory; szczk mieczów pod Tannenbergiem by dobitniejsz odpowiedzi na wyprawy krzyackie. Sprawa polsko-krzyacka przerastaa niewtpliwie swem znaczeniem donioso pisma Falkenbergowego, a przerastaa zarazem rodki dziaania i zakres wadzy i

soboru.

Mimo tych wszystkich nasuwajcych si z atwoci uwag podjli Polacy w kocu soboru na nowo spraw osawionego pamfletu. Wnieli

j

kiedy przed ten

trybu-

na, a zrobiwszy krok pierwszy, postanowili wytrwa na tej drodze i rzecz doprowadzi do zamierzonego ostatecznie celu. Traktat drugi Falkenberga z r. 1417 podrani autor nie myla zaniecha ich na nowo i przekona, rozpocztej walki, nagana komisyi soborowej nie nawrócia go ani poprawia. Nie znamy pokojowych kroków, które Polacy dla otrzymania satysfakcyi u papiea przedsiwzili, ale znamy burzliwe sceny, które 22 kwietnia r. 1418 na sesyi 45tej soboru i ostatniej zarazem wystpienie ich wywoao. Posiedzenie byo uroczyste; papie prezydowa, a król rzymski by obecnym. Kardyna Humbald odczyta by wanie uroczyst formuk zamknicia. Kiedy nastpnie Jan, biskup z Katanii, Dominikanin, zacz na konkluzy zebrania, wystpi na rodek Kasper z Perugia, stojcy obok posów polskich 1), rzecznik ich sprawy i w imieniu poselstwa polskiego gono przypomnia soborowi, i zwoanym zosta na wytpienie i potpienie herezyi, nastpnie wymieni pamflet Falkenberga, potpiony rzekomo dla herezyi przez komisy i nacye i wreszcie, aby cay sobór taki sam

e

e

mow

zada

*)

skowski

Wród posów ,

stolicy

Por. Lewicki,

polskich

apostolskiej

Codex

wystpuje

epistolaris saec.

XV,

Bolesta Pieproboszcz czycki

teraz Piotr

protonotaryusz T.

i

II,

91

i

102.

SOBÓR

wyrok

wyda

razie zagrozi

Wszczo tryarcha

W

167

KONSTANCYI.

W

przed swojem rozwizaniem. przeciwnym apelacy polsk do przyszego soboru.

—

si zamieszanie, Powstali natychmiast Jan, konstantynopolitaski,

Jan,

patryarcha

pa-

antyo-

e

i pewien Dominikanin, aby owiadczy, w ich nacyach nie przyszo do jednomylnoci w potpieniu traktatu Falkenberga, jako heretyckiego. Wobec tego protestu adwokaci Szymon de Theramo i Augustyn z Pizy zaprzeczyli tym mówcom prawa przemawiania w imieniu nacyi, twierdzc, do tego nie maj adnego upowanienia. Powsta nastpnie wród zgieku i zamieszania Pawe Wodkowicz i zamierza odczyta pewne dokumenta i tekst protestu ze strony Polaków. Papie jednak

cheski

e

mu czytanie owiadczy uroczycie, i wszelkie uchway przeprowadzone przez sobór conciliariter szanowa zamyla, e inne jednak postanowienia nie maj dla Kiedy po tej przerwie adnego znaczenia mimo tego

przerwa

i

x

i

).

Pawe chcia czyta dalej wspomniany dokument, odebra mu papie uroczycie gos prawo przemawiania. Wskui

polski al swój na ukrócenie praw, apellacy do przyszego soboru 2 Po zajciu nastpia uroczysta konkluzya

tek tego

wyrazi pose

wygosi

protest

tern

burzliwem

i

).

soboru.

Ale rola Polaków tu si nie skoczya. Zaraz

w

po-

w kociele Franciszkanów akt apellacyi notaryuszom 3). Posowie polscy byli zebrani wszyscy; brako tylko tego, który gównie popiera idee koncyliarne na soborze, Andrzeja Laskarza. Jego nazwiska brak take w samym dokumencie apellacyi. Szczegó ten jest dziwny, tern dziwniejszy, nie syszymy, eby elekt poznaski z Konstancyi by wycztku maja wrczya deputacya polska

e

x O tych sowach papiea por. Funk, w Kirchengeschichtliche Abhandlungen (Paderborn 1897) str. 489 i nast. (jPorówn. opis tej sprawy u Hardta IV, 1550 Bessa 1. c. )

i

str.

416. 3 )

Codex cathedralis Crac.

II,

str.

432.

KSIGA

168

jecha

ROZDZIA

I.

Przyj nam naley

III.

kuszc si na rajego powodów. Dokument opo-

l ).

fakt, nie

wyjanienie tajnych wiada przebieg cay sprawy, stwierdza, zie o

e

komisya wyznaczona do zbadania pamfletu potpia go jako »bdny, oszczerczy i gorszcy, jawnie do herezyi si skaniajcym kollegium kardyco jest niewtpliwie prawd: dodaje, naów i nacye ten wyrok zatwierdziy i postanowiy wniesienie sprawy na publiczn sesy soboru. O adnych spo-

e

rach

w

obrbie nacyi tu

nie

wspomniano; dlaczego rzecz

na publiczn sesy nie wesza, nie zaznaczono. Stwierstao si to nie z winy nacyi, ani kolledzono jednak, gium kardynalskiego. Nastpnie zwraca si pismo do samimo czstych prób i pomego papiea; zarzuca mu, nawianych kroków w tej mierze nie wniós sprawy Falw ten sposób kenberga przed pene zebranie soboru, uchybi powadze jego uczestników, których rady w rzeczach wiary powinien wysucha. Postpowanie takie jest Polska jest waem ochronnym tern mniej sprawiedliwe, wieo jej ksita okoo pojednania Chrzecijastwa, greckiego Kocioa z rzymskim tyle podjli zabiegów. Wobec tego nic nie pozostawao, jak zwróci si z apellacy do przyszego soboru. Akt ten dorczenia protestacyi notaryuszom odby si przy wiadkach rozmaitych nacyi, w obecnoci Mau-

e

e

e

e

e

'

rycego

Pragi

z

i

Stefana Palecz'a, którzy przy

tej

okoli-

cznoci Polaków nie odstpili. By on obraajcym i dotkliwym dla papiea. Czwartego maja rozegraa si scena,

sw burzliwoci o podnieceniu umysów i namitnoci, której opis moe nieco zbyt jaskrawy zawdziczamy nieznanemu posowi Zakonu 2 wieccy mianowicie czonkowie poselstwa polskiego wtargnli tego dnia gwatem wiadczca

).

')

II,

Pismo Jagiey 102)

str.

do

posów

z

r. (w Codex Epist. Konstancyi wystosowane, wymienia go

dnia 8 stycznia 1418

w

tam take 25 stycznia (1. c. p. 106). anonima do wielkiego mistrza w archiwum królewieckiem, oddrukowany u Bessa 1. c. str. 452. wyranie. 2

)

Jest

List

SOBÓR

W

169

KONSTANCY!.

do mieszkania papiea w Konstancyi. Papie musia z jednej komnaty do drugiej si schroni. Posowie dali

tymczasem rozmowy i audyencyi. Papie, ukazawszy si, nigdy jeszcze takiego gwatu nie dozna, owiadczy, e gotów jest jednak przez swych posów z nimi si porozumie. "Wtedy dorczyli mu Polacy apellacy; uraony papie zgromi ich surowo 1 ) zaznaczajc, e ta apellacya którzy s wiernymi synami nie z woli ksit wysza 2 apostolskiej stolicy ). Rozstano si wic wród wzajemnego rozgoryczenia. A spodziewa si byo mona, wystpienie to nie pozostanie bez nagany dobitniejszej ze strony

e

1

,

e

papiea.

Dziewitego maja odby si konsystorz publiczny, na zawezwano wszystkich posów polskich. Król Zygmunt take przyby na to zebranie. Adwokat papieski

który

(advocatus camerae) przedstawi zaalenia

i

skargi na Po-

laków, na biskupów, którzy wystpili przeciw papieowi z

do

apellacya

niegdy

w

soboru,

traktacie z

W

r.

na

Pawa Wodkowicza,

1415 przeciw

wadzy

który

papieskiej

obronie biskupów przemówi MauNastpnie powsta Pawe Wodkowicz. Twierdzi on, cae to oskarenie wyszo od Zakonu, e on stawiajc swoje tezy odpowiada tylko na pismo

i

cesarskiej pisa.

rycy

z

Pragi.

e

Falkenberga.

Po innych przemowach, kaza w kocu papie przeczyta minut o apellacyi, wywoan postpowaniem Polaków i przeciw nim w czci wymierzon. Mimo tego owiadczyli inni posowie, a na zakoczenie sam arcybiskup gnienieski, przedobstaj przy swym kroku siwziciu. Wietrzyli oni wyranie w postpowaniu papiea wpywy intrygi krzyackie to rozogniao umysy. Wskutek tego ogoszono areszt na ich osoby, zabra-

e

i

i

i

*) His sie meineydir und sprach rauchten heubthen...

2 )

L.

c.

w

licie prokuratora

:

die

Polan kemen mit ge-

Wormeditha

str,

456.

KSIGA

170

ROZDZIA

I.

III.

a

ich sprawa rozsniajc oddalenia si z Konstancyi dzon bdzie. Równoczenie jednak zapozwano Falkenberga przed now komisy. Czternastego maja zapad nowy wyrok na pamflet, jako erroneus, scandalosus, crudelis. Sdziowie zastrzegli jednak dalsze ledztwo co do do ostatepytania, czy pismo to nie jest kacerskiem; cznego wyroku mia Falkenberg pozosta w wizieniu. Czternastego maja odwoa on tymczasem zdania, które potpiono. Równoczenie wic z krokami stanowczymi przeciw Polakom szy inne rozporzdzenia. Ostatecznie wedug Dugosza niesnaski zaagodziy si zupenie ); dnia 17go maja r. 1418 opucili Polacy »w omset koniec miejsce sodo ojczyboru, aby po tylu trudach i zachodach odjazd nie odby si zny. Skdind jednak wiemy, w poselstwie pozosta wród zobopólnej harmonii 2 ), ze szkod al do papiea, który potem si ujawni tern, interesów polskich poszukano niebawem w sporach z Zakonem rozjemstwa u Zygmunta. Skoczyo si wic wszystko pewnym rozstrojem, nie zaegnanym przez rozmaite aski papieskie, które spyw tych czasach na Polsk, pewn gorycz, w skutek ,

a

1

pody

e e

e

ny

poowicznego rozstrzygnicia zasadniczych sporów, które wtedy poruszay caym wschodem Europy, a które nie na drodze zasad, lecz czynów jedynie znale mogy rozwizanie.

Przedstawilimy tak w ogólnych zarysach wystpy polskiego poselstwa na soborze, w którem tak znaczn rol odegra przedstawiciel rektor uniwersytetu krakowskiego. Pooenie posów byo nadzwyczaj trudne. Sprawy polityczne sploty si tu z religijnemi, na dnie dziaa soboru nurtoway rozliczne antagonizmy narodowe, a na i

górze sta król

Zygmunt

ze

swoj chwiejn

polityk, sprzy-

'

x )

Hist. IV, 212.

)

Prochaska,

2

Na

soborze

w

Konstancyi,

str.

67.

SOBÓR

W

171

KONSTANCYI.

jajcy raz Zakonowi, jako król niemiecki, raz znowu przechylajcy si ku Polakom, skoro mu marzenia cesarskie wiapoddaway aspiracye zwierzchnictwa nad Polsk tem. Przynaleno Polaków do nacyi germaskiej wtaczaa ich nieraz w faszywe pooenia, odrywaa od sprzyi

mierzeców, których mieli n. p. poród Francuzów czya niekiedy w postpowaniu z tymi, którzy w dowych sprawach wrogo przeciw nim wystpowali.

i

-

naro-

mu

Jeeli jednak sobór wielkich problemów, które

przedoono, doniosych skarg, które przed nim wygaszano, ani nie rozwiza, ani zaegna, to mimo tego wy-

war

on wielki

wpyw

na kultur, na dalszy rozwój ludz-

myli myli polskiej. Czonkowie uniwersytetu krakowskiego tak czynny tu udzia brali, e dzieje przebieg soboru musiay take zaway na losach najwyszej szkoy polskiej. Poznalimy ju niektórych z nich bliej. Pawe Wodkowicz gównie z powodu zaj spraw rozbieranych na koncylium sta si odtd powag specyalist w zatargach polsko-pruskich. Król polski odtd stale na jego zdaniu w tej miekiej

i

i

i

i

rze polega,

kich

wzywa

jego dowiadczenia

ukadów. U Zakonu uchodzi on

ciwnika

wroga.

i

za

Prokurator krzyacki

nauki do wszel-

gównego

prze-

w

sprawozdaniu swem ze Rzymu z r. 1424, donoszc o tajnych knowaniach przeciw Zakonowi, podejrzywa w tern Pawa Wodkowicza »deme ich wol getruwe das her unserem Orden also findt ist« 1 ). Z profesora robi si dyplomatyczny i polityczny agent, jak to podówczas ogólnie byo w zwyczaju. Paryscy mistrzowie podobnie na cigych misyach i poselstwach czas trawili 2 ), ze szkod uniwersytetu i nauki. Bo zapomina nie naley, ksita i królowie po czci w tym celu zakadali studya generalne, i

rk

e

J )

2

Prochaska, Codex Vitoldi

mówic

tem

w

n.

1126.

Chartularium univ. Par. troduct. XIII pyta si susznie: Quando igitur studucrunt? )

Denifle,

o

III.

In-

KSIGA

172

ROZDZIA

I.

III.

poparcie dla swoich zada mie w nich podpor drugiej planów. Uniwersytet Jagielloski wybierajc poowie r. 1418 wieo przybyego z Konstancyi Pawa

aby

i

w

i

Wodkowicza na zastpc rektora, wyraa mu tern nienagradza jego gorliw wtpliwie swoje pene uznanie i

dziaalno. Prócz

Pawa

pojawi si przelotnie

w

Konstancyi

inny wybitny uniwersytetu krakowskiego przedstawiciel, którego póniej bliej poznamy. Przywioda go tutaj oso-

W

r. 1417 król Jagieo posprawa króla Jagiey. wzi myl dziwaczn, aby po mierci drugiej ony Anny Cylejskiej, zmarej w r. 1416, polubi za trzecim razem

bista

Elbiet Pileck, nych

dzieci,

Aleksandra nych zalotach. stra

zjadliwe

wdow po trzech mach, matk liczw leciech schorza. Ulubiona sioMazowiecka poredniczya w tych dziw-

podesz

satyry

W

kraju

i

byo

wyszydzajce

obiegay

niezadowolenie,

niewczesne

maestwo.

Rzecz mimo tego przysza do skutku. Poniewa jednak matka owej Elbiety, Jadwiga Pilecka, niegdy przy chrzcie

Wadysawa wystpowaa w roli chrzestnej matki, byo midzy maonkami pokrewiestwo duchowe, affinitas spiritualis; potrzebn wic bya dyspensa dla usukróla

nicia tego skrupuu. Dlatego te w sierpniu roku 1417 król w tym celu do Konstancyi Andrzeja z Kokorzyna, doktora w. teologii *), który ju w r. 1408 by rektorem uniwersytetu, a nalea do wybitnych mistrzów teologicznej nauki. Misya napotkaa na liczne trudnoci, które jednak ostatecznie usun si udao. Dugosz z przy-

wysa

gan

przy wzmiance o tern dodaje,

abominabilis matrimonii stara

e

raczej

o

rozwód

si naleao.

Trzecim czonkiem uniwersytetu krakowskiego na soborze obecnym by wspomniany ju Piotr \Volfram »de *) Dugosz, Opera omnia IV, 205. Wybór pad na niego, bo on w askach u Elbiety; w r. 1410 otrzyma za jej prezent probostwo acuckie i póniej stale jej protekcy si cieszy. Por. ks. Fijaek, Studya do dziejów uniwersytetu p. 123.

by

SOBÓR

W

173

KONSTANCTI.

Lamburga« ze Lwowa, jak si sam w listach podpisuje. osobisto daleko mniej wybitna, cho bardzo ruchliwa; myli czciej o sobie ni o rzeczy, a w gorliwoci swojej nie ugania si tyle za celem, co za nagrod,

Jest to

przypa mu moe. Zabiegliwym jest on nadzwyczajnie; mamy w nim typ kortezana i kuryalisty, polujcego wiecznie na beneficya, umiejcego si zrcznie wlizgiwa w aski wielkich tego wiata. Przyby on na sobór która póniej

zapewne nie jako przedstawiciel uniwersytetu, którego by czonkiem, lecz jako zastpca czyli prokurator biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzbca 1 ). Tutaj sta si wkrótce

gonym

dosy

a

zawdzicza

to

swemu

sprytowi

i

orga-

nowi, który go zaleca na staego prawie lektora wszystkich agend soboru na sesyach publicznych. Te usugi wynagrodzono mu nominacy na kollektora wypat obowizkowych, z Polski do Rzymu pyncych. Z Mikoajem Trb w tak blizkich by stosunkach, e arcybiskup gnienieski wzi go zapewne w roli sekretarza na conclave dla wyboru papiea. Póniej potrafi on sobie w zupenoci pozyska aski nowego papiea Marcina Vgo. Ju w grudniu r. 1417 mianowa go papie w nagrod »za rozliczne zasugi« kanonikiem w. Floryana, wbrew woli króla Jagiey, który

t

godnoci

sekretarza swojego Zbi-

2 w styczniu r. 1418 ), zatwierdzi go na stanowisku kollektora papieskich dochodów i posa stolicy apostolskiej na ziemie polskie 3). Spoglda on podliwie na wsze strony i to go naraa na kótnie i spory z rodakami i rywalami jak z Piotrem Bolest, ofiaruje swym panom suby swe wierne

gniewa Olenickiego chcia opatrzy

nadziej nagród odpowiednich; gdyby w kraju nie byo miejsca odpowiedniego, moe i gdzieindziej pozosta, mianowicie w Rzymie, gdzie wiksi od niego znaleli

z

dla

*)

2 )

Por. Lewicki Cod. episto. Por. Theiner

cancellariae Stan. s )

Theiner

1.

Monumenta

Cioek c.

II,

n. 21.

218

i

II,

Pol.

N. 74 II,

Codex

i

75.

n. 20;

epist.

tudzie Car o Liber (Lewicki)

II,

n.

I,

KSIGA

174

przytuek

III.

bd, stwierdz dosawetnych urodziem rodzi-

ojczyzn. »Gdziekolwiek

i

e

bitnie,

ROZDZIA

I.

si

w

Polsce

ze

s zamaszyautorów klasycznych, Cycerona, Kwintyliana, Owidyusza, powoywa si na zdanie Sokratesa, Epikura nawet Petrarki ). pocztku r. 1418 jest on ju bardzo dobrze zapisany cho niema tytuu po temu, u Marcina Vgo; powiada, jednak stoj mu w kadej chwili otworem uboczne drzwi do Watykanu... secretiores postes palatii 2 ). Wyranie papie szczególnie by na niego askawym. To te powróciwszy do Polski ju w drugiej poowie r. 1418 przysya Piotr Wolfram listy do Rzymu, donosi papieowi nowoci z Polców^ ste,

dosy

Listy jego przy

kulawej acinie

w

czasem pene humoru, cytuje

nich

l

i

W

—

e

nowe dowody aski, wystpuje jako ajent paTo stanowisko naraao go Jagielle, który czciej si na niego uskara, a w r. 1423 ali si na Wolfpapie czu si rama, i zdradza tajemnice, tak, e zobowizanym wstawi si za swoim gorliwym sug 4 ). Jest to osobisto podrzdna, jakich duo napyno do wieckich doKonstancyi w towarzystwie kocielnych ski,

prosi o

pieski

3

).

a

i

stojników;

stanowisko

wysuno

profesora uniwersytetu

e

jeeli nie go naprzód^ a ruchliwo wrodzona sprawia, sawnym, to sta si rozgoniejszym od innych.

Kronikarz soboru opowiada koni opuszczali Konstancy;

5 ),

e

Polacy

skaday si na

t

w omset

liczb wie-

panów. Znana wystawno arcybiskupa przyczyniaa si niewtpliwie do okazaoci wszel-

tne poczty biskupów

x )

2 )

3

Por. Lewicki L.

c.

i

Codex

epist.

II,

n.

76

i

82.

n. 80.

L. c. n. 90 91. Prochaska, Codex Vitoldi i

)

*)

przyby wtedy do Rzymu. 5 U Hardfa IV, 1583. )

n.

1086, 1087 z

r.

1423.

Wolfram

SOBÓR

kich polskich

W

175

KONSTANCYI.

wystpów. Ale nas

obrazowo

nie ta

zaj-

wizi; daleko ciekawszem byoby wnikn w dusze odjedajcych, aby pozna, o ile liczne soborowe zebranie przyczynio si do wzbogacenia wiata ich myli i uczu, O zaszczytach, jakie nabytki moralne wieli do kraju. które spady na kraj i jego przedstawicieli wiemy dokadnie; papie Marcin V ponowi w kocu soboru wymuje

i

do

dan

przez Jana XXIII nominacy króla Jagiey i w. ksiWitolda na wikaryuszów rzymskiego Kocioa w ziemiach: pskowskiej, nowogrodzkiej i mudzkiej. Byo to pasowanie tych ksit na apostoów Wschodu. Z Konstancyi przywióz arcybiskup godno prymasa polskiego, Andrzej z Gosawic zatwierdzenie na biskupstwo poznaskie *), inni wieli w swych tobokach podrónych zapewne cia

inne odznaczenia.

Ale nie o to tu chodzi, nabytki,

lecz o wielkie,

ycie umysowe Europy.

nie

o

godnoci

potne wpywy

By to

zjazd

doczesne na soboru tego i

najwikszych duchów

Europy; wszystko, co wówczas wiecio nauk lub talentem, zebrao si w tej malekiej miecinie, aby radzi nad losami królestwa Chrystusowego i królestw ziemskich, zjazd panujcych w Kociele, pastwach i w wiecie nauki. Bo kady z dostojników, który tu zjecha, przywióz ze sob najwybitniejszych uczonych, aby mu suyli rad i nauk. Szczególnie papieska kancelarya wykazywaa cay szereg ludzi wielkiego wyksztacenia, penych zapau dla

nowych prdów duchowych, budzcych si pod

niem

literatur

klasycznych

tego ruchu, który tak

i

tchnie-

klasycznego wiata. Dusz na dziejach odrodzenia,

zaway

by w

Konstancyi sawny Poggio Bracciolini. Sobór kocielny by, jak si przekonalimy, take kongresem politycznym. Dziaalno Poggia i jego towarzyszów sprawia, sta si on take kongresem naukowym i wielkim momentem zwrotnym w yciu duchowem Europy.

e

Por. Korytkowski, Arcybiskupi

gnien.

II,

45.

KSIGA

176

Z Konstancyi

I.

robiii

ROZDZIA

III.

sekretarze papiescy,

a

przede-

wszystkiem Poggio, wielkie wycieczki naukowe do klasztorów w Reichenau, St. Gallen, przetrzebiali mao znane ksigozbiory, z których si wyaniay na wiato rkopisy klasycznych autorów nieznanych lub zapomnianych od wieków. Tym wycieczkom zawdziczamy znaczn liczb mów Cyceroskich, Kwintyliana instytucye, Asconiusa Peinnych wielu autorów 1 ). Z ciemnic klasztornych dianusa bibliotek buchno naraz w rozlicznych promieniach wiato przymionej przez wieki staroytnoci. Do Konstancyi zwonow zdobycz witali zebrani miono te rkopisy, podziwem i nowemi oznastaroytnoci z nowym onicy kami radoci. Do rozgrzania uczu w tym kierunku, do wzbudzenia zajcia dla staroytnoci przyczyni si te sobór w Konstancyi wicej, ni jakikolwiek fakt w hii

kad

storyi.

Ruch odrodzenia, który we Woszech ju ywem rozwija si ttnem, przeniós na lat kilka swe ognisko na pónoc w Konstancyi zerodkowa swe siy gówne. Pewne promienie tego wiata musiay si przedosta dalej, i

i

ju

e

bawicy na soborze, podyli std zaproszeniom nowych mecenasów

dlatego,

ulegli

niektórzy humanici,

i

WinHenryk chester, stryj króla Henryka V, który widzia z blizka dziaalno sekretarzy papieskich, zaprosi Poggia do Anglii. Pobyt ten jego nie zaznaczy si wprawdzie wybitnymi objawami wzrostu nowej kultury, musia on jednak rzuci niejedno tu ziarno, które póniej bujne wydao owoce 2 Nieco póniej (1439 43) krewny biskupa z Winna Gloucester chester, a syn Henryka IV, Humfrey zakada bibliotek w Oxfordzie, która obok redniowiecznych utworów zawieraa spor liczb klasyków i dziea na pónoc!

).

I

Beaufort, biskup z

tak Anglik,

—

ksi

Por. o tern wszystkiem Voigt: Die Wiederbelebung des Alterthums (2) I, 235 i nast. 2 Voigt 1. c. str. 256.

')

klass.

)

.SOBÓR

W

177

KONSTANCYI.

W

woskich autorów 1 ). Konstancy i przyj król Zygmunt juryst i humanist Pier Paolo Vergerio do swej suby; pozosta on odtd midzy »barbarzycami« i we Wgrzech ycia dokona 2 ). Jakie on zaj stanowisko, jakie wpywy tu wywar, okreli prawie niepodobna. Ci wysacy nowej kultury dostawali si przedwczenie na pónoc, w gbokiej jeszcze redniowieczczynie pogron. Nowe otoczenie nie mogo ich jeszcze ani naleycie oceni, ani rozumie, nie umiao te odpowiednio wyzyska nowych prdów i idei, któremi oni byli przejci. Dla polskich na soborze wysaców zapoznanie si z t now kultur mogo by o tyle atwiejszem, kardyna Franciszek Zabarella, przyjaciel polskiej sprawy nauczyciel Pawa Vladimiri i Andrzeja Laskai dawny rza by zarazem poplecznikiem nowego ycia i kierunków. On to przywióz do Konstancyi sawnego Greka Manuela Chrysoloras, pierwszego krzewiciela greczyzny, z nim przyby na sobór Vergerio, dla którego kardyna florencki by staym i wiernym opiekunem; wspólnie z Vergerio zamierza Zabarella opracowa traktat »o me-

e

mia wspóczesnych zaznajomi z prawami 3 Wyranie wic »monarcha wród jurystów« otworzy sw dusz dla prdów humanizmu, które we Woszech zwycisko coraz szersze obejmoway koa. Ale w Polsce ani pole ani dusze nie byy

tryce«, i

który

budow

staroytnej poezyi

).

gotowe dla przyjcia nowego posiewu. Posowie, wracajcy z Konstancyi, wieli w swych tobokach podró-

jeszcze

nych nie

w

dzieo nabyte

niejedno

wychodziy zapewnie

w

te jednak poza zakres

Konstancyi;

wielkiej

czci

W

panujcej redniowiecznej literatury. bibliotece Jagielloskiej znacz si one dotychczas. Bo w wieku pitnastym, który by epok tworzenia si ksigozbiorów, prze*)

2 )

3 )

Rashdall: The universities of

Voigt 1. c. 275. Por. Voigt 1. e.

Hiat.

Uniw. T.

I.

I,

232, 436.

II,

Europ

II.

2,

str.

463—4.

384.

12

KSIGA

178

I.

ROZDZIA

III.

z rk profesorów na wspóln wasno uniwerPierwsza warstwa kodeksów przybya w znacznej czci z Pragi; peno rkopisów stamtd przywiezionych rozbudzao i podtrzymywao nauk magistrów w nowym uniwersytecie. Szczególnie mistrzowie Sczekna i Isner wielkie w tej mierze pooyli zasugi; oni sprowadzili duo cennych kodeksów ze stolicy Czech do Krakowa; sprowadzili je dla siebie, aby póniej je odda do wspólnego

szy one sytetu.

uytku. Zasób ten

ksiek w Krakowie wzbogaciy

teraz

nabytki przywiezione z Konstancyi, jak komentarze w. Tomasza do Arystotelesa i inne pisma w. Tomasza, za-

kupione przez Pawa Yladimiri logiczne, nabyte w Konstancyi

ma

S to

2 ).

1

),

rozmaite traktaty teoPiotra Wolfra-

przez

dorywcze wiadectwa, które dowodz,

byt zagraniczny profesorów krakowskich opaci si

pod

wzgldem

nauki.

domu róne pisma

e

po-

take

Prawdopodobnie przywieli oni do

w

mniej znane

Polsce,

a

wród

filo-

teologicznych traktatów znalazy si moe i zabka si pewno niedziea humanistów, jak Petrarki, tylko przyjeden klasyk rzymskiej staroytnoci. Ale to zoficznych

i

s

prawdopodobiestwa. Pewnijszem, waniejszem i obfitszem w nastpstwa zapewne z Konstancyi przybyli do Polski dwaj byo to, czescy uczeni, którzy wystpieniami swojemi na soborze zachody Polaków w sprapopierali stale wszelkie kroki wie Falkenberga, byli ich wiernymi sprzymierzecami, a stanowczoci swoj wobec Husa i ruchu husyckiego powrót swój do ojczyzny uniemoebnili. Bardzo jest praMaurycy Rvacka, który zapewne ju wdopodobnem, puszczenia

i

e

i

e

w

pierwszych latach istnienia Jagielloskiego uniwersytetu przebywa w Krakowie, z Konstancyi znowu do Polprofesor teoPewnem za zupenie, ski si uda. logii, Stefan Palecz, jeden z najuczeszych przeciwników

e

*)

2 )

Wisocki, katalog Nr. 769 i 1693. Por. Katalog rek. N. 1596. Tor. take N. 344

SOBÓR

husytyzmu,

w

W

179

KONSTANCY!.

najbliszych latach po soborze stale

W

w

Pol-

przebywa. r. 1420 wystpuje on na synodzie wieluskim jako archidyakon kaliski, w tym samym roku pojawia si midzy posami polskimi w Wrocawiu przed królem Zygmuntem, w r. 1422 znajdujemy go wreszcie w misyi politycznej w Poznaniu 1). Jak on czynno rozwin w uniwersytecie, o tern nie wiemy; ale jego i Maurycego wpywom przypisa naley w czci to, Polska ruchem husyckim porwa si nie daa, uniwersytet krakowski wobec tej nauki stanowcze i odporne zaj sce

e

e

stanowisko.

Byby to wic poredni, ale dobitny wpyw wielkiego soboru na losy krakowskiego uniwersytetu. Z innych mniej doniosych spraw zaznaczamy akt dotyczcy Cystersów polskich. Opatem w Mogile by w latach 1403 1426 Jan Stechir, krewniak zapewne Mikoaja Trby, któremu towarzyszy na sobór w Konstancyi. Ju w r. 1401 wyjedna

—

by Wadysaw Jagieo w Rzymie

przywilej,

moc

którego

wszyscy Cystersi klasztorów polskich, jeeliby si udawali na studya, mieli do uniwersytetu krakowskiego 2 ). Konstancyi ponowiono i rozszerzono ten przywilej. Przyczyni si zapewne do tego Jan Stechir, któremu jako i jego nastpcom Jan XXIII udzieli by przywileju uywania pontyfikaliów. Na soborze w Konstancyi wyda tedy dnia 25 czerwca r. 1417 jenera Cystersów, wskutek zabiegów arcybiskupa Trby, Andrzeja, elekta poznaskiego, i Jakóba, biskupa pockiego, rozporzdzenie, polecajce opatom Cystersów w prowincyach gnienieskiej, magdeburskiej, ostrzychoskiej, ryskiej, praskiej i lwowskiej, aby odtd przysyali czonków i nowicyuszów swego zakonu na studya do Krakowa; Cystersi polscy wycznie do Krakowa

zda

W

*) Por. asopis Musea Kralovstve eskeho 1895, slava Bidlo: esti emigranti v Polsku, str. 234—236.

2 )

Fijaek, Jakób z

Paradya,

str.

prac

16.

12*

Jaro-

1

KSIGA

80

ROZDZIA

I.

III.

maj na nauk posya, wyjto tylko z tego zastrzeenia studyum paryskie, które jako gówne ognisko teologii zawsze uprzywilejowanem cieszyo si stanowiskiem. Jenera zakonu nadmienia, e król Jagieo dla uytku uczcej si modziey zakonu przeznacza w Krakowie dom z kaplic gospodarstwem, e dom ten i jego mieszkacy i caem znajdowa si bdzie pod zarzdem i opiek Cystersów Byo ono wanem o tyle, e popierao rozrost Mogiy nowego uniwersytetu, znamiennem doniosem, bo miao powstrzyma obcy zalew, którego klasztory Cystersów 1

z

).

i

byy

ogniskami. Zakon ten od dwunastego wieku

osiady

i

potnie

rozrosy,

by bowiem jedn

z

w

Polsce

gównych

szerzenia si germanizacyi w Polsce, reruchu odosabnia si krutowa si przewanie wród obcych

spryn

i

i

Skierowanie Cystersów do krakow). skiego uniwersytetu, przeznaczenie tej szkoy dla Cystersów w Polsce osiadych, jako jedynego róda owiaty, tam niebezpieczestwu mogo w pewnej czci zemu, przeciwko któremu ju w roku 1285 wystpowa i arcybiskup Jakób winka w swych ustawach synodalnych. Rozporzdzenie to znaczy si w pewnych skutkach na kartach metryki krakowskiej n. p. z r. 1420, gdzie widnieje cay szereg Cystersów, zapisujcych si na studya w Krakowie z klasztorów w Mogile, Paradyu, eknie, Ldzie, Jdrzejowie, Koprzywnicy. Ze jednak nie przestrzegano dom osobny, go cile, wypywao to z tego po czci, przeznaczony dla Cystersów, dugo si nie znalaz. Jeszcze w pocztku XVIgo wieku szy przeto do Cystersów upomnienia, aby si trzymali dawnych rozporzdze. od reszty

narodu

2

pooy

e

*)

wyszo

Codex diplom. univ. Crac. dla Heidelberga

Univ. Heidelberg

w

r.

I,

Podobne rozporzdzenie Thorbecke, Geschichte der

n. 61.

1388. Por.

str. 20.

Maecki, Z dziejów literatury str. 300. Ostrze jednak postanowienia zwracao si zapewne przeciw Pradze i husytyzmowi. 2

)

i

SOBÓR

W

KONSTANCYI.

181

Królowi Jagielle, który ju tyle dobrodziejstw wywiadczy uniwersytetowi, chodzio teraz o to, aby nowy papie Marcin V rozmaite uposaenia nowej szkoy w beneficya i dochody uzna i zatwierdzi. Przy beneficyach kocielnych takie zatwierdzenia papieskie byy niezbdne; inkorporacya ich na wasno uniwersytetu tylko z przyzwoleniem najwyszej wadzy kocielnej moga nast-

—

Wkrótce po zamkniciu soboru, upomina si Jagieo w osobnem pimie do papiea wystosowanem 1 Papie ju by wtedy zatwierdzi te fundacye; z kancelaryi jednak dugo si one nie wydostaway. Moe by, e byy jakie zasadnicze trudnoci 2 ), król jednak podejrzywa i wietrzy w tern osobiste intrygi »niejakiego Piotra, czowieka niskiego pochodzenia, zawistnego wzglpi. o

to

).

dem ogólnego

dobra, a o swoje zyski dbajcego«; za jego

wedug

pisma królewskiego, dokumenty te zapapieskiej. Czy pogardliwe sowa króodnosz si do znanego Piotra Wolframa? lewskie Moliwem to i bardzo prawdopodobnem. Ze on o korzyna dworze Marcina V ciach swoich dobrze pamita, po soborze w wielkich by askach, to ju wiemy; a wiemy take skdind, postpowaniem swojem wzbudzi on gniew królewski nieraz niezadowolenie Jagiey i na siebie. Dopiero te w padzierniku roku 1419 pismo papieskie dotyczce uposaenia uniwersytetu przesanem zostao do Polski 3 ). To by ostatni akt, z dziejów soboru wypywajcy który z uniwersytetem krakowskim ma styczno. Przebieglimy tak okres ten wany w dziejach Europy i Kocioa, uwydatniajc to, co dla dziejów naszego ycia dustaraniem,

legy

w kancelaryi

e

e

cign

chowego i naszej kultury wiksz ma donioso. Signlimy nieco w przyszo dla uzupenienia obrazu.

—

*)

Jakób

z 2

Codex

diplora. univ. Crac.

Paradya

str.

n. 63.

124

)

Ibid. p.

)

Cod. diplom. univ. Crac.

3

I,

183.

I,

n. 65.

Co do dat

por. Fijaek,

KSIGA

182

ROZDZIA

I.

III.

e

na tym wielkim europejskim Z wszystkiego wypada, odegrali Polacy nie pierwszorzdn rol, ale kadym razie bardzo poczestn. Obok sprawy lokalnej

kongresie

w

natury, jak spór polsko -krzyacki,

polskich ogólniejsze zagadnienia.

wysaców

zaprztay

W

dziedzinie kocielnej

wtórowali oni dzielnie nawoywaniom i naukom koncypóniej w osobie Mikoaja Trby przyczynili si moe stanowczo do szczliwego przeprowadzenia wyboru papiea i usunicia nieszczsnej schizmy. Wielk myl poczenia Kocioów przypomnieli poselstwem Grzegorza Camblaka. A wreszcie stwierdzili tu dobitnie samodzielno sowiaskiego wiata, usamowolnienie Polski liarystów,

i

uprawnienie

jej

Byo

do wielkiej

cywilizacyjnej

misyi

na

rkawicy pojciom redniowiecznego imperyalizmu, który zawsze roci sobie prawa do opieki, a nawet panowania nad wschodem. Obok suwschodzie.

sznej zasady,

e

to rzucenie

co cesarskiego

przypomnia wschód przez usta wczo,

e s

tego

królewskie prawa

i

rzeczy niecesarskie i

cesarzowi

odda

naley,

polskiej deputacyi stano-

na wiecie,

wielkie, królewskie

e s

obok prawdziwie

myli. Z uniwersytetu krakowskiego wyszy te promienie oywcze na wschód a zarazem owiecaj one wschód modej krakowskiej szkoy. pewnych kierunkach dziaanie to posów polskich wyprzedzio epok i pojcia epoki. rednie wieki uwaay niewiernych za wyjtych z pod prawa; goszono w imi wiary, naley ich albo nawróci, albo zniszczy i ograbi z mienia, które powinno przej w rce chrzecijaskie ). Teorya Pawa Vladimiri goszca, niewierny ma pewne prawa, które uszanoi naley, bya zdobycz epoki humanizmu 2 ). ,

W

e

l

e

wa

*) Gerson Opera II, 247 mówic o tej doktrynie dodaje: in hac fundari putatur ab aliuibus Dominorum Prutenofum aelversus

infideles debellatio 2 )

(Art.

Przyzna

Falkenberg).

suorumue bonorum to Bess

w

et

Dominiorum conuisitio.

Realencyklopadie fur protest. Theologie

SOBÓR

W

183

KONSTANC YI.

wypisa wic na swym sztandawalczy pod tym szlachetnym sztan-

Profesor krakowski rze

hasa postpu

darem.

W

i

dziejach ludzkoci, uniwersytetu krakowskiego

sowiaskiego wiata nazwisko mistrza Pawa Vladimiri wdzicznej ma dla tego osobne prawa do niezatartej i

i

pamici.

ROZDZIA

IV.

Dzieje uniwersytetu

w

poowie rzdów Jagiey

drugiej

(1410

Suba

— 1434).

publiczna mistrzów krakowskich.

—

Pawe

Vladimiri

i

dal-

w sporach polsko - krzyackich. — Przebieg apellacya tej sprawy po soborze. — Wyrok wrocawski Zygmunta Polaków do papiea. — Wosi w Polsce. — Stosunki Jagiey z Medyolanem Florency. — Pawe Vladimiri posuje do Rzymu. — 1424. — Andrzej Laskary umiera. — Koniec sprawy Falkenberga w Ostatnie lata Pawa Vladimiri, jego mier. — Charakterystyka jego sza jego

dziaalno

i

i

r.

dziaalnoci. Rozszerzenie uniwersytetu, nowe fundacye i nowe kollegiatury. Zakres jego Fakultet artystów czyli filozoficzny. Fakultety. Zadania magistrów. Kanonicy w. Floryana i ich przenauki. znaczenie. Dysputy na wydziale artystów. rednich wiekach. Fakultet medyczny. Medycyna i jej nauka

—

—

—

—

—

—

statecznych

—

w

Mistrzowie, a mianowicie Jan de Saccis.

— Wydzia

warunków ycia

i

ten nie

rozkwitu.

—

ma

do-

—

Zadania i wyposaenie prawników. Dekretyci wybitniejsi: Jakób Zaborowski, Jan Elgot, Mikoaj z BoDekretyci w subie biskupów króla. nia. Spór o królestwo

Fakultet kanonistyczny.

—

i

—

Witolda. Zaopatrzenia, stopnie Fakultet teologiczny. tym wydziale. Kierunki i metoda ówczesnej teologii. Uniwersytet i jego wydzia Plany redukcyi teologiczny warowni przeciw husytyzmowi. Stronnictwa Polsce wobec Czechów i dysputy z Husytami. Mikoaj Kozowski i Andrzej z Kokorzyna. tych planów. Zasugi uniwersytetu na tern polu. Wymowa kaznodziejska.

—

—

—

w

—

—

—

—

w

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

Hae sunt Marthae mares sollicitae guae

185 circa

freuens

fidei ministerium satagentes turbanur erga plurima. Tak pisali mistrzowie krakowscy do zebranych ojców soborowych Konstancyi *), porównywajc szkoy generalne do Mart,

w

krztajcych si okoo wiela

Wola ksit, powoywujnakadaa rzeczywicie na

cych uniwersytety

do

czonków

rónorodne obowizki Wiedza ich miaa si obraca

ycia,

tych instytucyi

czne Marty zajcia.

rozli-

i

w

pier-

wszym rzdzie na korzy uczniów, ale z drugiej strony na usugi ksit biecych potrzeb czasu bo te praktyczne potrzeby byy u zaoycieli prawie najsilniejsz pobudk do stwarzania studyów generalnych. To co nowoytnym szkoom przywieca jako cel poredni, poytek

i

i

,

przygotowanie spoeczestwa na walki ycia osobiste byo w rednich wiekach celem bezporednim szkoy najwyszej. Ksie, zakadajcy uniwersytet, chcia mie na swe zawoanie ludzi gotowych z rad i poparciem we wszelkich zawikaniach publicznych i politycznych. Jeeli postp i rozwój wiedzy cierpia na takiem

i

i

ogólne,

i zuywaniu si naukowych, to ten wzgld rednich wiekach nie uchodzi za wany. Do ideau postpu i rozwoju wiedzy nie sigali ci, co stwarzali lub popierali ogniska naukowe; sza ona utartemi, wyobionemi kolejami, trzymaa si ksiek przepisanych do uytku i uytkiem uwiconych. Czowiek redniowieczny dba posi spucizn zawsze wicej o to, aby przerobi toryprzeszoci, ni aby pchn nauk na nowe szlaki » Krztanie si okoo wiela« prowadzio tedy mistrzów krakowskiej wszechnicy na publiczn aren, a gównego przedstawiciela tego rodzaju profesorów poznalimy ju poprzednio. Jak si nowa szkoa nadal wypacaa pod tym wzgldem dostojnemu swemu zaoycielowi, przedstawi nam teraz wypadnie, poczem zajmiemy si wewntrznym jej rozwojem dziejami w drugim okresie panowania Jagiey.

rozstrzeliwaniu

w

i

i

i

i

*)

Cod.

dipl. univ.

Crac.

I,

p. 113.

KSIGA

186

ROZDZIA

I.

IV.

I.

Pawe Wodzimierza

powróciwszy

z

Konstancyi,

móg dugo wypoczywa wród naukowego

nie

zaj

W

spokoju

Konstancy i wykaza on takie zdolnoci polityczne, tak znajomo stosunków polwtpi nie byo mona, i wola krósko-krzyackich, lewska w razie potrzeby uyje go znowu do ukadania nieustajcych w tym kierunku zawika i sporów. A sprapolityk polsk przewa ta panowaa wówczas nad i

cichych

uniwersytetu.

e

ca

wanie.

zdoa usun

Spory, których nie

w

Konstancyi,

miay

teraz

pój

i zaagodzi sobór przed trybuna inny, przed

trybuna króla Zygmunta. Chodzio w nich o zasadnicze rozstrzygnicie, kto ma prawa wasnoci do Pomorza, ziemi chemiskiej i michaowskiej, kto jest uprawnionym do zajcia i opanowania mudzi. Polska i Litwa poddawaa w tym sdzie najywotniejsze swe interesa pod rozjemczy wyrok a dla Zakonu byy to pytania ycia lub ,

mierci. Wielki zjazd

pliwoci

Wród

rozwieci.

podyo,

tam

ju

te

we Wrocawiu mia

w

w

r.

1420

wt-

poselstwa polskiego, które

znajdowali si przewanie

w

ludzie,

którzy

dusz tómaczem gównych polskich pragnie by znowu Pawe Wodzimierza. Obok niego znalaz si cze-

ich

dziaali

interesach

Polski

Konstancyi, a

i

i

ski sprzymierzeniec Stefan Palecz, który

de

po soborze

w

Pol-

przebywa otrzyma godno archidyakona kaliskiego. Pismem osobnem wyoy poprzednio mistrz Pawe wszelkie ale dania Polaków Przedstawi historysce

i

1

i

).

cznie przebieg dotychczasowy sporów, nie

da

polskich

i

rozway

uroszcze krzyackich

i

uprawnie-

zakoczy

zwrotem do sprawiedliwoci i bezstronnoci Zygmunta. Rzecz jednak wzia obrót dla Polski bardzo niekorzystny, a wyrok rozjemczy wypad w zupenoci wedug ycze Lites ac res gestae

(Dziayski)

III,

192—215.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

187

W

Krzyaków. Polsce i Litwie nastpio wskutek tego ogromne wzburzenie umysów; poselstwo wygosio protest przeciw niesprawiedliwemu rozsdzeniu sprawy ), sprawiedlia niebawem postanowiono szuka odwetu woci przed innym znów trybunaem, u papiea Marcina Vgo, który mia naprawi bdy swego rywala w rzdach wszechwiatowych. Wadysaw Jagieo wysa dlatego posów do Rzymu. yczy sobie król, aby papie zmieni, a raczej skasowa wyrok Zygmunta, aby ziemie sporne przyzna Polsce i Litwie, aby wreszcie przyoy do 1

i

rk

reformy zakonu krzyackiego, któraby nadal uniemoliwia jego napady na ksit chrzecijaskich 2 ). Pawe Wodzimierza przeznaczony zosta do tej misyi rzymskiej, a wespó z nim Jakób de Paravesino, Medyolaczyk 3). Listy uwierzytelniajce wydane zostay 23go listopada r. 1420 4 ). Caa sprawa miaa mie znowu wicej rozgosu ni skutków, poruszya ona umysy w kraju i za granic, zaostrzya namitnoci i pióra. Towarzysz Pawa Wodkowicza Jakób de Paravesino radykalnej

dosy Wochów, którzy przebyw Polsce. Jagieo utrzymywa przyjazne rozmaitemi pastwami woskiemi; przyczyniay

jednym wali wtedy

jest

stosunki z

z

licznych

si do tego potrzeby handlowe, póniej antagonizm ze Zygmuntem zbliy króla polskiego do przeciwników tamtego na poudniu.

Florentczycy nazywali

dobrodziejem, wspominali

z

Jagie swym

wdzicznoci,

e

ich

wspó-

obywatele znajdowali na dworze króla opiek i sub, polecali Jagielle midzy innymi menniczego Leonarda Badtoli z Florencyi. r. 1406 przesyali Florentczycy królowi polskiemu dwa lwy w upominku z wdzicznoci za jego askaw i wiern yczliwo 5). Szczególnie jednak

W

')

Ibid. str. 215.

2

Prochaska, Codex Vitoldi, str. 509. Lites ac res gestae, str. 218. Prochaska, Codex Vitoldi, str. 503. Por. Sokoowski-Szujski, Cod. episto, saec. XV,

)

B )

*)

5 )

I,

str. 25.

KSIGA

188

ROZDZIA

I.

IV.

ciepe stosunki czyy Jagie z ksitami Medyolanu. Jana Galeazzo Yisconti, który rzdzi od r. 1385 do r. 1402 wspomina Jagieo póniej z wielk serdecznoci, mówi o swym feruentissimus amor dla jego osoby 1 ); pod rokiem 1390 zapisano w rachunkach dworu Jagiey wydatki dla posa, który od ksicia Medyolanu przysanym andezosta do królowej Jadwigi ). Moliwem te jest, gaweska ksiniczka nawizaa t i zostawia Polsce w spucinie po sobie. Z drugim synem Jana Galeazzo, Filipem Maria Visconti, który obj rzdy w roku 1412, utrzymywa dwór polski jeszcze cilejsze stosunki. Jagieo mia medyolask psiarni i ludzi (canistae) z Medyolanu do ich tresowania 3). Bo te ksita z rodu Viscontich synli ze swych talentów myliwskich i psiarni, a psy te puszczano na zwierza, ale te niekiedy na ludzi. Jagieo przesya za to ksiciu w podarunku sokoy i konie 4 ). Niejeden czowiek znaczcy i wpyw znaczcy móg si wskutek tych stosunków dosta z poudnia do Polski. Nalea do nich Jakób de Paravesino, którego Jagieo piszc do ksicia Filipa nazywa »wspólnym sug«, »utriusque nostrum fidelis«. Moliwem jest, przyby on do

e

2

czno

e

biskupem medyolaskim Bartomiejem Capra, który w roku 1419 przysanym zosta przez papiea do Polski i Zakonu w celach pojednawczych 5 ). Odtd przebywa on tu czas duszy a poczwszy od roku 1419 6 ) wysya go Jagieo stale jako posa swego do Rzymu, skoro tylko waniejsze sprawy potrzeboway po-

razem

Polski

*) 2 )

ków

)

sance

I, 4 )

5 )

Stan.

Caro, Liber cancellariae Stan. Cioek Por. Piekosiski,

1896) str. 3

z

i

I

394

556. Por.

te

(Kra-

I,

Burckhardt: Cultur der Renais195.

Rachunki dworu Jagiey

Cioek II, 112. 6 Codex Yitoldi )

i

Liber Canc. Stan. Cioek Por.

83.

Wadysawa

U.

Ibid. str.

12

II,

Rachunki dworu króla

str.

1039.

str. 534.

Liber cancellariae

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

189

W

r. 1425 poleca go Jagieo u stolicy apostolskiej. papieowi wspominajc, e przywyk nim czsto w Rzymie si posugiwa *).

parcia

W

w

poselstwie z

rozwin Pawe Wodkowicz

1421

r.

spryst

Rzymie nadzwyczaj

gorliw dziaalno. Papie Marcin V poleci kardynaowi w. Marka Guilerynowi, dnia 13 marca 1421, aby zebra cay sporny materya do sporu polsko-krzyackiego. Taki rejestr zobopóli

da

nych alów rzeczywicie sporzdzono, a Pawe Wodkowicz postara si o kopi przedstawionych ze strony Krzyaków materyaów Prócz tego napisa on wtedy drugi traktat p. Ad impugnandum privilegia Cruciferoi

2

).

t.

rum, którym zamierzy opini publiczn i opini rozjemców do sprawy powoanych przecign na stron polsk. Traktat ten ywo i z bystroci napisany 3 ) naley do najlepszych mistrza krakowskiego utworów. Autor przechodzi historyczne przyczyny i dzieje powoania Zakonu do Polski, ich dziaalno i zwyrodnienie Krzyaków. Nacisk gówny kadzie na to, to jest zakon szpitalny, a chciaby koniecznie zosta wojskowym i wojennym, rozbiera warich przywilejów, które pod faszywymi pozorami wy-

e

to

udzonymi

zostay, podaje

w wtpliwo prawomocno

przywilejów, wykazuje ich

sprzecznoci. Wreszcie dowodzi autor, Zakon waciwie od Rzymu zaley, a nie od cesarstwa, on z tej zalenoci od Rzymu czstokro si wyzwala poddawa ziemie zajte jak pod opiek cesarstwa, wystpujc w ten sposób jako »wróg rzymskiego Kocioa« (str. 314). kocu wic znowu poruszy tu Pawe odwieczny antagonizm cesarstwa i papiestwa, a poruszy tern zrczniej w chwili, kiedy z ust papiea wyczekiwano protestu przeciw sentencyi Zygmunta, wydanej w Wrocawiu, która

tych

e

e

mud

i

W

Prochaska, Codex Vitoldi Lites ac res gestae

I,

Lites ac res gestae

III,

str. 701.

2, 1.

29-4—337.

1

KSIGA

90

I.

ROZDZIA

TV.

do najwyszego stopnia rozdrania umysy Polaków. Na tej lokalnej sprawie, na sporze polsko-pruskim rozarzay si odwieczne przeciwiestwa midzy dwiema uniwersalnemi potgami rednich wieków, z których cesarstwo chciao Zakon zamieni w wasala niemieckiego pastwa, podczas gdy papiestwo widziao w nim instytucy duchown od stolicy apostolskiej zalen. Rywalizacya ta budzia spory, kto w tej sprawie prawowitym by moe rozjemc, kto jest powoanym do tego, aby aktami tumi ognie i sowem i piórem zaegnywa krew i mordercze zapasy *). Po cesarzu, który w r. 1420 uchwyci ster sprawy w swe rce, teraz wic znów przysza kolej na papiea. Polska zwrócia si do niego z daniem i prob, aby on jtrzce si rany stanowczo uleczy, aby stan na zasadniczej podstawie wyroku papieskiego, dla Polski korzystnego, z r. 1339 i stanowczem sowem usun przyczyny odwiecznych wani. Wszystkie inne ukady i wyroki, dotyczce tej sprawy, chciano usun jako akty bez

znaczenia lub prawomocnoci. Po a po

czci zapewne wpywy

czci

stolica apostolska,

poselstwa polskiego poru-

szyy znakomitych woskich jurystów do badania sporu objawienia zdania; spór polsko-krzyacki dosta si na

i

przetak europejskiej nauki.

Pawe Wodkowicz natchn

zapewne niejednego z woskich uczonych, którzy w sprawie tej gos zabrali, on, który naówczas w Rzymie przebywa, niewtpliw by w tych sprawach powag, a ostatni swój traktat do jakiego nienazwanego adresata zwróGosy tych uczonych przemawiay stanowczo za ci 2 Polsk, stwierdzay, e Polska zupenie od cesarstwa jest niezalen, zastrzegay przeciw mieszaniu si króla Zygmunta do jej spraw wewntrznych, a przez ,to protestoway przeciw prawomocnoci wrocawskiej sentencyi. I tak ).

)

Por. Caro, Geschichte Polens

)

Czsto

x

2

w

III,

494—5.

nim apostrofa: Carissime.

DRUGA

przemówi

wa

w

tej

POOWA RZDÓW JAGIEY.

sprawie doktor dekretów

191

i

profesor pra-

Florencyi Dominik de Sancto Gemignano, znany ze

z

swych komentarzy do zbiorów kanonów ), protestujc przeciw sentencyi wrocawskiej zaznaczajc, rex Poloniae non recognoscit imperatorem in superiorem 2 ), który to frazes we wszystkich wspóczesnych traktatach powraca. Wystpi dalej praw obojga doktor adwokat Jan Milis z dwiema rozprawami 3 pierwszej 4 ) twierdzi, papie jest jedynie kompetentnym sdzi w polsko -krzyackim sporze, e on powinien skasowa wyrok wrocawski, a obstawa przy wykonaniu swego wyroku z r. 1339 na korzy Polski wydanego. drugim traktacie 5 ) dowodzi on praw Litwy do mudzi, twierdzi, ley 1

e

i

i

).

W

e

W

w

granicach »intra

limitescc

e mud

Litwy.

Dotkn wic

tu jednej

najdraliwszych kwestyi caego sporu. Posiadanie mudzi byo bowiem przedmiotem najgortszych ycze ksicia Witolda, a dla Zakonu bya ona pomostem midzy Prusami a Inflantami. Wojna te z r. 1410, bya przewanie z

wojn

mud

Jan Milis, którego uywano wtedy jako zrcznego adwokata do obrony zawiych procesów, wystpi w tej sprawie w obronie Litwy. podobny sposób, z obron samodzielnoci króla polskiego wobec uroszcze ze strony cesarstwa wystpi Caspar z Perugii, ten sam, który w Konstancyi nieraz z Polakami si czy i interesa ich popiera Wreszcie kollegium prawników uniwersytetu w Padwie objawio swe zdanie w tej mierze; 4go marca r. 1421 wydali oni zbiorow opini, dowodzc praw papiea do rozjemstwa w sprawie polskoo

(J

).

W

').

')

2 )

3 )

4

Schulte, Geschichte der Quellen des canon. Lites ac res gestae...

Lites ac res gestae

)

Ibid. str. 263.

)

Jaroslav Goli

6

Rechts

II.

294.

224. Por. mian. str. 239.

Schulte, ibid. 299.

)

6

III,

w

III,

247.

Mittheilungen des Instituts fur oesterreich.

Geschichte Bd. XV, 450. 7 )

Por. Lites ac res gestae

stant. IV, 1552.

III,

265

i

Hardt, Acta Concilii Con-

KSIGA

192

ROZDZIA

I.

IV.

przemawiajc za uchyleniem wrocawskiego wyroku l). Do zda Padewczyków, jak Rafaa Fulgosus sawnego profesora Prosdocimusa de Comitibus 2), przyczy si mistrz florencki Dominik z S. Gimignano Siekrzyackiej,

i

i

neczyk Franchinus de czne

3

Castillione

).

Poruszono wic, jak widzimy, róne powagi i rozlicelu rozwikania zawiej tej sprawy. Przed-

umysy w

Zakonu i Polski walczyli tymczasem w Rzymie pergaminami przeciw sobie, dokumentami chcieli przekonywa umysy prostowa history. Posowie polscy uczyli papiea geografii odlegych, pónocnych krajów; wedug listu prokuratora Zakonu przedoyli mu pótno pomalostawiciele

i

wane

mundi«

4 ),

tuch

gemolit

»ein

aby

einer mappe chemiska, Pomo-

gleichnisse

inr

e

mu dowie,

ziemia

le w

obrbie granic pastwa polskiego. Cae te rodoprowadziy do stanowczego kroku; papie nagabywany równoczenie przez Zakon i Polaków, zasy-

rze

kowania

nie

pywany protestami

i

daniami

nie

—

móg

i

nie

mia

nic

Król Zygmunt zastrzega sobie, stanowczego uczyni. aby kasowaniem jego wyroku nie obraano jego praw i

majestatu.

W

listopadzie

wysa

1421

r.

papie posa swego

na pónoc, aby na miejscu zbada pretensye stron obu i materya przesa do Rzymu. Wybór pad na doktora dekretów i referendaryusza papieskiego, magistra Antoniego Zeno 5). Przeciw jego jednak misyi zaprotestowa Zakon i nie chcia si podda jego rozjemstwu. Sta on przy sentencyi wrocawskiej, a krok papiea uwaa za wypyw intryg i faszywych informacyi ze strony Jakóba Antonim Zeno de Paravesino i Pawa Wodkowicza. koteryi medyojakiej konsorteryi i kreatur upatrywa laskiej. By on wedug Zakonu zayym domownikiem

W

Lites ao res gestae

Por. o nich Schulte

276.

III,

c,

1.

279, 7

291

Lites ac res gestae

III,

Codex

XV, XV, II

epistolaris saec.

(Jodex epistolaris

s.

i

i

298.

293.

T. II str. 119. str.

128—129.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

kardynaa Brandy, opiekuna

i

193

ordownika

Polski;

oby-

Medyolanu. Trzeci Medyolaczyk, pose króla polskiego, Jakób de Paravesino wyrobi u paAntoniemu Zeno przypada ta misya pónocna piea,

dwaj oni pochodzili

z

e

w

udziale

1

).

Protest

Krzyaków sparaliowa wic w samym progu

dziaalno nowego posa. Król Zygmunt równoczenie ali si na jego misy w Rzymie spowodowa u Marcina V pisma, osabiajce stanowisko nowego wysannika 2 Mimo tego zacz on jednak wielki proces wielkie przei

).

i

suchiwanie wiadków w sprawach spornych, przesuchiwanie jednostronne, bo ograniczao si jedynie na zeznaniach i dowodach ze strony polskiej. Zapenia ta akcya

poow

signa pocztków nastpnego caego szeregu pyta, co do praw Polski wzgldem ziem spornych, co do prawomocnoci wyroku wrocawskiego i kompetencyi cesarza i papiea, drug

r.

1422

Przesuchiwano

roku.

i

z

co do stosunku Polski do cesarstwa.

Dugi

szereg wybi-

ówczesnych przesun si przed posem papieskim wiadczc w imieniu Polski za jej prawami; z wielkiej ich liczby podnosimy profesorów uniwersytetu krakowskiego, doktorów dekretów Stanisawa ze Skalmierza i Jakóba ze Zaborowa 3 ); obok nich wystpuje Stefan Palecz, który by na zjedzie wrocawskim 4 ). Przesuwaj si przed nami znane osobistoci biskupów ówczesnych, prymasa, biskupa poznaskiego Andrzeja Laskarza, Jakóba Kurdwanowskiego, pojawia si take Piotr Wolfram ze Lwowa; z modziey Stanisaw Cioek jako kantor krakowski, Mikoaj Lasocki jako kleryk pocki i notaryusz apostolski i cesarski. Uderza dosy wielka liczba Wochów, którzy w rozmaitych zapewne zajciach znajdowali si naówczas w Polsce, a przedewszystkiem za-

tniejszych ludzi

i

')

? )

a )

4 )

Por.

Codex

Por. ibid.

epistolaris T. II str. 130.

str.

141.

Lites ac res gestae

II str. 83, 84, 90.

Ibid. str. 131.

Hist.

Uniw. T.

I.

13

KSIGA

194

pewne

I.

ROZDZIA

IV.

swych wiadomoci prawniczych uywanymi

dla

Prócz Jakóba de Paravesino, który w Polsce i w procesie bra udzia, spotykamy rozmaitych innych Medyolaczyków, jak niejakiego Gabryela Antoniego de Bossis, notaryusza publicznego *), Piotra i Franciszka de Crivellis 2 ), dalej Izydora de Annono, take Medyolaczyka 3 ). Oprócz nich wystpuj Florentczycy, niejaki Nerius i Leonardus 4 ). Antobyli po kancelaryach.

w

r.

1422

bawi znów

nius, Leonardus i Isidorus »Italici« podpisani s na wspóczesnym akcie biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzbca 6 ). Nazwiska te pojedynczo mao mówice opowiadaj w swej liczbie dosy wymownie, jak cywilizacya poudnia powoli nieznacznemi kroplami zraszaa niwy pónocy, jak z t immigracy maych ludzi wielkie prdy i idee mogy si przedostawa od ognisk gównych kultury do odlegych dziedzin ówczesnego wiata. Wród tych pertraktacyi dugich i bezowocnych wybucha w r. 1422 wojna z Zakonem, która po kilku miesicach skoczya si pokojem, rzekomo korzystnym dla i

Polaków, który jednak

mao ustpstw

przyniós

i

wielkich

usuwa przeciwiestw. Pawe W^odzimierzów wysany w kocu r. 1421 do Rzymu, przebywa zasadniczych nie

si zdaje, czas duszy. Bo znajdujemy go tam jeszcze w pocztku r. 1424, a nie syszymy, aby tymczasem do kraju by powróci. Po wyroku wrocawskim przechylia si Polska na stron Marcina V; zraona do Zygmunta, obdarzaa papiea swem zaufaniem, a papie mnocigle dowody swej gorliwoci w celu zaagodzenia tam, jak

y

»)

Lites,

2

Tame.

)

3 )

4 )

Lites

II,

II,

Tame

dworu Jagiey 3 )

98.

str. 85. str.

str.

85.

Nerius

Codex diplom. univ. Crac.

Florentczycy »mercatores nostri 1125, u

wspomniany

jest

w

*

Rachunkach

556.

Ulanowskiego

Libii

I

str.

dilecti«

formularum

143. Antonius i Leonardus jako zupparii Jagiey w r. (1888) p. 80.

DRUGA

sporów, swej

POOWA RZDÓW JAGIEY.

askawoci

dla Polski.

195

Wtedy take nastpi

w

sprawie nieszczsnej Falkenberga. A mianowicie na konsystorzu z 17go stycznia r. 1424 zatwierdzi papie wyrok swoich komisarzy w tej sprawie, a Falkenberg ponowi uroczyste odwoanie swych oszczerstw ). Wtedy te wypuszczonym zosta z wizienia. Co byo ostatni akt

l

bezporedni przyczyn tego aktu, nie wiemy. Moliwem e Marcin V dokona go z yczliwoci dla Jagiey,

jest,

po którym si teraz spodziewa stanowczego wystpienia przeciw Husytom. Pawe Wodzimierza by obecnym na konsystorzu papieskim i patrza na fakt, który niejako wieczy dawniejsze jego prace i zabiegi, podjte podczas soboru i

w

Obecnym by take jego druh Andrzej Laskary; w pocztkach r. 1423

Konstancyi.

przyjaciel

wybra on si by na sobór do Pawii, przeniesiony nastpnie do Sienny, bawi we Woszech przez rok 1423 roku 1424 Dawny stay kon yliarysta pracowa i

cz

2

i

).

w

Pawii i Siennie w myl zasad któremi za modu si przej; wkrótce potem pomyla on o spokoju i czujc si starym i styranym wystosowa do papiea list bagalny, aby go zwolniono ze stanowiska biskupa. Non me inveniat praelatum sic inutilem clies mortis 3 ); zastawia si wiekiem i niebezpieczestwami ze strony husytyzmu, a nie czu si na siach, aby mu czoo stawi. Przemyliwa pono o wstpieniu do zakonu w. Benedykta w Melk, aby tam rozpamitywa nad zgonem i rozwianiem swych nadziei i zamiarów. Niechtnie ju w r. 1414 po swym kuzynie Piotrze Wyszu przyj biskupstwo poznaskie; nie czu si powoanym do tego wysokiego stanowiska 4 ). Póniej jednak odznaczy si jako biskup rozmaitemi cnotami wybitnemi, a nie zaniedbywa przy tern umiowanej ,

,

za

modu

nauki.

Por. Lewicki,

Codex

Lewicki Lewicki

Dugosz

1.

c.

175.

1.

c.

p,

epistolaris saec.

XV,

II, str.

XXXVII

198.

Hist. IV, 1G8. 13'

i

170,

196

KSIGA

ROZDZIA

I.

IV.

Ac te nocturnis iuvat pallescere cartis, nim chwalca pomiertny ). Umar on wród powszechnego alu wiernych w r. 1426 na stolicy poznaskiej, a ten, który by koleg jego wród nauk, wiernym towarzyszem pracy i ycia, dozgonnym przyjacielem, dzielcym prze-

piewa

1

o

ou

i uczucia, zamkn mu oczy na mierci. Karedniowieczne powiadcza, Andrzej Laskary na rkach magistra Pawa Wodzimierzowicza.

konania

e

zanie

umar

Najzasueszy dobie jego

profesor uniwersytetu

istnienia

Gucho

znika

w

pierwotnej

nam odtd prawie zupenie

w

nastpnych wichrzeniach dekretystów krakowskich z r. 1430, wymierzonym przeciw ambicyom królewskim Witolda. r. 1432 dochodzi nas jednak gos jego po raz ostatni, a dotyczy on znowu spraw polsko-krzyackich. r. 1431 zerwa Zakon pokój zawarty z Polsk i wtardo kraju, pustoszc strasznie ziemi dobrzysk i kujawsk. Pawe Wodzimierza wystosowa wtedy do Zbigniewa Olenickiego pismo 2), w którem powróci do dawnych swych rozmyla i wniosków. Uala si on na okropne spustoszenie krain polskich, na okruciestwo Krzyaków,, nie wierzy w pokój z t » sekt «, która nie powinna by przez Koció tolerowan. Te same wic z

przed oczu.

o

husyckich, niema go na

nim

akcie

W

W

gn

nuty, które zawsze pobrzmieway w jego ustach, wybrzmiewaj w tern pimie, spisanem pod wraeniem wieej krzywdy obrazy 3 Te ostatnie lata spdzi zapewne Pawe Wodkowicz w zaciszu prawie klasztornem, do którego tak tskni dai

).

remnie wierny jego przyjaciel biskup poznaski.

Dziery

') Por. o nim wiersz Marcina ze Supcy kazanie pogrzebowe kanonika Mikoaja, u Brucknera, Rozpr. Akad. Umiejtnoci T. XVI i

(1892) str. 326, 367. 2 )

Ms. Czart. 232. Data:

Paduae nie wiemy; wtpimy, si by jeszcze we Woszech. 3 )

mens martio 14b2, Paduae. Co znaczy eby Pawe pod koniec ycia znalaz

Por. Zeissberg Poln. Geschichtsschreibung

str.

171.

DRUGA

on od pewnego

ju

POOWA RZDÓW JAGIEY. czasu probostwo

dawie. Za jego wstawieniem

si

i

w.

197

Idziego

w

probami zezwoli

Kokról

Jagieo w r. 1429 na sprowadzenie do Kodawy zakonu kanoników Lateraneskich; koció zosta podniesionym Dugosz pozwala si domyla, do godnoci kollegiaty e Pawe pod koniec ycia wstpi do tego zakonu; nad1

).

mienia przy

tern,

e ludzie chciwi skorzystali z tego kroku

Pawa, aby go wyprze z dzieronych przeze beneficyów. Po penem pracy zasug yciu rozsta si on z tym wiai

tem 11 marca 1435

r.

Wielki historyk Polski, Dugosz, powici mu gorce wspomnienie, sawi go za jego wytrwa prac w obronie interesów Polski, za jego pisma pene nauki, a mioci ojczyzny natchnione. » Uprawie nauki i badalczc nad ksigami zapomina niu tak by oddanym, o posiku i dopiero sudzy przypomina mu to musieli«. Prac t usiln wypeni on cae panowanie Jagiey od roku zaoenia uniwersytetu. By on tego uniwersytetu przewodnim duchem i najwietniejszym przedstawicielem. Wyrosy pod wraeniem wielkiego faktu historycznego, jakim bya unia Litwy z Polsk, by on najgorliwszym wyznawc zasad, na jakich ta unia si opara i które ona wprowadzia w ycie. Jeeli Zakon dotychczas podbojem Wschodu chcia podbija dusze, to z uni wywieszono nowy sztandar, pod którym teraz dzieo chrzecijastwa kultury nadal rozwija si miao. Jeeli Zakon pod egid uniwersalnej potgi cesarstwa posuwa swe zagony, to

e

i

pastwo polskie oparo si tym uniwersalnym zakusom uroszczeniom stwierdzajc sw samoistno samodzielno zakrelio granice obcej potdze, przejmujc wielkie zadanie kulturalne na siebie. Walono tak podsta-

teraz

i

wowe

i

i

idee rednich

wieków, a

w

tern

cem wiat chwalebn rol odegraa *)

II,

451.

Por.

Dugosz,

Hist.

IV,

567

i

odradzaj-

dziele

Polska.

Z

ona za

aski, Liber beneficiorum

198

KSIGA instytucyi,

tej

ROZDZIA

T.

któr Jagieo stworzy na podbój dusz

umysów owiat

kojowy, na

IV.

dzieom historyi gos jdrny sy królewskie posannictwo narodu przez i

i

Pawa Wodkowicza

prawnika

Wybieglimy poniewa

tak

bistoci,

).

za

niu.

Teraz przypatrzymy si yciu

w

drugiej

t znaczc

Pawe by typowym szkoy

bitniejszym nauczycielem krakowskiej stytucyi

usta wielkiego

1

w przyszo

mistrz

po-

dusz owiecenie, wtórowa stanowczy, popiera zamy-

i

i

poowie rzdów

w

i

oso-

najwyzara-

jej

rozwojowi nowej

in-

króla zaoyciela.

II.

Król Jagieo pomny by obietnicy, któr przy zaoeniu uniwersytetu wzgldem niego si zobowiza, zapewniajc mu poparcie gorliw swoj opiek. Z biegiem i

razu ciepy, cieni si jeszcze wicej, mnoyy si ze strony króla dowody aski i yczliwoci, sowa królewskie nabieray coraz wicej uczucia. roku 1417, kiedy Pawe Wodkowicz broni interesów polskich na soborze w Konstancyi, wspomina król o licznych ko-

czasu

stosunek

ten

od

W

nowego studyum spy1418 pisa Jagieo do papiea Marcina Vgo 3 uniwersytet kocham uczuciem miosnem, ):

rzyciach, które na rzeczpospolit z

ny w

W

2 ).

r.

sowa

te

wasn

jakoby

pieniami.

Filia

córk, wspóczujc

mea nazywa

odzywa si wic

tu

z

jego troskami

król

i

utra-

szko krakowsk;

o niej tak samo, jak królowie francuscy

uniwersytecie paryskim. A tym towarzyszyy odpowiednie czyny. Dotychczasowe pomieszczenie kollegium Jagielloskiego pozostawiao wiele

odzywali si o

synnym

sowom

wykazywao

do yczenia, *)

Por.

Tego: Nieco 2 )

8 )

liczne braki

Lewicki, Powstanie o unii Litwy z

widrygiey

Koron,

Codex diplom. univ. Crac. Ibid. p. 121.

wobec

I,

1893 119.

1892

str. 23.

licznych cestr.

205

— 206.

DRUGA lów, dla których

bywa

POOWA RZDÓW JAGIEY.

byo przeznaczonem. Bo

si lekcye,

exercitia

dom ten sam

czyli

199

miay

tutaj

wiczenia

i

od-

dysputy,

suy jako mieszkanie

(commoda) postanowiono tym brakom zar. 1417 dla mistrzów. radzi. Za 300 grzywien naby wtedy uniwersytet dwa domy, które niegdy z najstarszem kollegium tworzyy jedn cao, a teraz znajdoway si w posiadaniu ydów. a wreszcie

W

Jeden znajdowa si po lewej stronie pierwotnego kollegium na ulicy w. Anny ku murom miejskim i tak zwanej bramie ydowskiej i mia za sob plac do naleny; drugi znajdowa si od tyów kollegium. Jeeli wic dotychczas studyum krakowskie ograniczao si na naroniku ulicy w. Anny i Jagielloskiej, to teraz gmach pierwotny z tyu przy Jagielloskiej ulicy i od ulicy w. Anny dozna znacznego przyrostu. Król Jagieo zatwierdzi to kupno i obwarowa przywilejami, pismem z dnia 19 sierpnia r. 1417. Nastpio to, jak opiewa dokument ') »na gorliwe

ksinej Elbiety, królowej Polski, dobrodziejki wspomnianego studyum «. Król chcia w ten Elbiet sposób zaleci niejako uniwersytetowi sw Granowsk, z któr co dopiero z niezadowoleniem ogólnem narodu poczy si zwizkiem maeskim. Przypoproby

najdostojniejszej

on

minamy,

e

wanie w

roku jeden z najwybitniejszych profesorów, Andrzej z Kokorzyna, by na sobór dla osignicia dyspensy potrzebnej do tego sierpniu tego

pody

maestwa.

W samym

roku mierci Jagiey nastpio nowe rozw kierunku kocioa w. Anny. Dom yda Izaaka, murowany, na ulicy w. Anny pooony blisko bramy ydowskiej przeszed w lutym r. 1434 na wasno uniwersytetu. Dziewidziesit jeden grzywien zapaci wojewoda krakowski Piotr Szafraniec, zapewne z wasnych funduszów, przez wzgld na wasne zbawienie, na pami zmarego swego brata Jana, a take z tym szerzenie kollegium Jagielloskiego

i

Codex diplom. univ.

I,

118.

KSIGA

200

ROZDZIA

I.

IV.

zamiarem, aby altaryci przez Szafraców uposaeni i do wczeni w kollegium znaleli odpowiednie

uniwersytetu umieszczenie

W

1 ).

w kocu panowania Jagiey miecio si gówne kollegium uniwersytetu w gmachu ju dosy obszernym, odpowiednim dla rozlicznych potrzeb szkoy, nauczycieli uczniów; monaby przypuci, e obejmowao ono ju wtedy mniej wicej tyle miejsca, co dzisiaj biblioten sposób

i

ulicy w. Anny Od skromnego naronego domu, przeznaczonego pierwotnie na pomieszczenie nowego studyum, by wic

teka Jagielloska od ulicy Jagielloskiej

i

zajmuje.

odskok

i

postp bardzo widoczny.

A równoczenie

z tern

mnoyy

si nowe fundacye,

zapewniajce uposaenie nauczycieli, z rki króla, czy innych dobrodziejów. Fundacya Piotra Wysza z r. 1401 zacza teraz wchodzi w ycie, wskutek zgonów lub ustpienia dotychczasowych dzierycieli beneficyów, które ona dla uniwersytetu przeznaczya. r. 1422 dziery ju doktor dekretów Stanisaw ze Skalmierza jeden z kanonikatów na zamku, w r. 1428 profesor teologii, Franciszek Creysewitz z Brzegu osiga drugi kanonikat tej fundacyi 2 ). Kaplice w. Maryi Magdaleny w. Wojciecha dostaj si take w rce mistrzów uniwersytetu; s one »sine cura«, bez obowizków parafialnych. Pierwsz dziery ju w r. 1422 wspomniany Franciszek z Brzegu; kaplica w. Wojciecha dostaa si w tym samym czasie w udziale mistrzowi Janowi z Radochoniec 8 ). Do tych starych nabytków przybyway teraz nowe. r. 1415 wdowa po marszaku koronnym Dymitrze z Go-

W

i

W

raja,

Beata, ofiarowaa

w

darze uniwersytetowi

cz wsi

J Codex diplom. univ. Crac. I, 182. Sprzeda ta, natrafia póniej na pewne trudnoci; por. tame str. 184, ale to nie udaremnio nowego nabytku uniwersytetu. Por. str. 186. 2 Codex diplom. I, 140 i 164. )

)

3 )

Codex diplom.

I,

140

i

131.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

Boszczyn

do

wiadczcych

nalec

niej

);

by

chlubnie o hojnoci

mieniu potrzeb kraju

deum

»Propter

1

et

to

jeden

201

tych aktów,

z

spoeczestwa

i

zrozu-

szlachetnych intencyi królewskich.

i

pro

animae

salute

zrobia

suaecc

to

si póniejszy akt wyraa; w r. 1431 uniwernaby od Marcina Byrowo z Przybynic drug

Beata, jak sytet

cz

j

wsi Boszczyna; nabyli mianowicie mistrzowie kollegium artystów za 80 grzywien, tak odtd caa ta wie staa si wasnoci uniwersytetu i z porki uniwersytetu

e

odtd zarzdzan bya tym samym roku 1415 powstaa 2

).

W

inna fundacya na korzy uniwersytetu. Fundatorem by Niemierza z Krzelowa, kanonik krakowski i kustosz w. Floryana. Ju w r. 1396 wystpuje on w tym charakterze, a król uywa go do swej posugi, jako porednika midzy sob a kapitu krakowsk 3 ). By on spokrewniony z wielkim rodem Tenczyskich; sawny Jan Tenczyski, kasztelan krakowski i jeden z gównych i najdawniejszych dobrodziejów uniwersytetu,

mia

on

za

dowa

ten

Wszystkich

wykonawca

ostatniej woli królowej Jadwigi,

siostr jego Katarzyn.

w

Niemierza

witych

i

kociele

przyczy

W

Ju w

Elbiety

w

1403 ufun-

katedralnym otarz do tego otarza wie r. 1411 przyczy do

Wgrzce, przez siebie nabyt 4 tego otarza Piotr z Marcinowic prebend ).

r.

kaplicy

w.

wszystkimi jej dochodami 5 ). Patronat i prawo prezenty do tego otarza przela tedy w r. 1415 wspomniany Niemierza na mistrzów uniwersytetu, zastrzegajc, aby skoro wakans nastpi, jednego ze swego grona, któryby by Polakiem i czynnie jeszcze lub dawniej naucza, na to stanowisko przedstawiali 6 ). Kobierzynie

z

Codex diplom. I, 105. Codex diplom. I, 167. Codex epistolaris T. II, str. Codex diplom. univ. I, 60. Ibid. str. 94.

Codex diplom.

I,

106.

26.

KSIGA

202

ROZDZIA

I.

IV.

Koniec roku 1418 zaznaczy si znów aktem wspa-

by moe wyrazem wdzimu uniwersytet w Konstancyi by odda. Dwudziesteg-o

niaomylnoci Jagiey,

który

cznoci króla za usugi

wielkie, jakie

podczas soboru drugiego grudnia tego roku

odda Jagieo

patronat nad

kocioem

w. Anny, który przysugiwa dotd królom, mistrzom uniwersytetu i zarazem opatowi mogilskie-

Nieustajcy w hojnociach dla najwyszej szkoy narodu Szafracowie poszli znów niebawem za przyka1420 mianowicie ufundowa Jan poddem króla. r. kanclerzy koronny i Piotr, podkomorzy krakowski, otarz Corporis Christi w kaplicy swej nowej na zamku i doczyli do tego otarza jako opatrzenie wie swoj Boguspeniali, mia cice. Altarystów, którzyby tu odtd rodzinie Szafraców przedstawia uniwersytet z grona magistrów lub scholarów, którzyby si oddawali studyom teologii lub prawa kanonicznego 2). Do pocztu tych dawniejszych dobrodziejów przybywa w r. 1425 nowy w osobie podsdka krakowskiego Jakóba z Boturzyna. Zobowizuje si on aktem uroczystym, odtd przy obsadzaniu probostwa w Igoomi, którego patronat mu przysugiwa, przedstawia bdzie biskupowi krakowskiemu wycznie kogo »z poród doktorów, magistrów lub bakaarzy, albo scholarów uczcych si teologii lub prawa kanonicznegocc 3 ). Fundacye takie nie popieray wprost nauczycieli dziaajcych w studyum krakowskiem, bo nie byo w nich zastrzeenia, aby beneficyant by »actu legens«, t. j. nauczajcym czonkiem uniwersytetu. Zapewnienie jednak beneficyów graduowanym czyli ludziom posiadajcym stopnie i uczniom uniwersytetu byo poparciem poredniem nauki i wielkich uniwersytetu zada i celów, zachcaniem do wstpowania w szeregi obywateli uni-

mu

1

).

W

,

,

sub Bo

e

wersyteckich ')

2 )

s )

i

uatwieniem takiego kroku.

Codex diplom. Codex diplom. Codex diplom.

I,

122.

I,

128.

I,

149.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

203

czasem akt królewski z r. 1425 odnosi si wprost do mistrzów nauczajcych. Kiedy w r. 1401 król Jagieo prebendy kollegiaty w. Floryana oddawa miBlizki

wyczy on z tej donacyi prepozyr. 1425 nowy akt jego aski usun kustody. jedno z tych zastrzee. Teraz bowiem rozporzdzi Jagieo, po mierci Niemierzy z Krzelowa take i kustodya przypadnie jednemu z profesorów, doktorów lub magistrów krakowskiej szkoy l). By to wany krok naprzód na drodze, na której ostatecznie caa kapitua w. Floryana przesza w rce profesorów uniwersytetu. Wkrótce potem w roku 1427 kustodya ta po mierci Niemierzy ju si dostaa w udziale jednemu z profesorów, a równoczenie biskup krakowski Zbigniew Olenicki fundowa tu now kanoni, zaznaczajc przy tern wielkie zasugi uniwersytetu okoo obrony wiary swój zamiar, aby liczb mai wypleniania kkolu strzom uniwersytetu,

tur

W

i

e

—

i

gistrów

powikszy

kociele

w.

pomnoy Nowy kanonikat przy zaoy Zbigniew Olenicki na do2

i

Floryana

).

I kustosz i ten nowy kanonik mieli odwszelkie obowizki nauczycieli, bra udzia dysputacyach, jak inni kanonicy. Jest to je-

chodach kustodyi.

td wykonywa

w

lekcyach

i

dowodów pieczoowitoci Zbigniewa Olenickiego okoo dobra uniwersytetu, której tyle ladów jeszcze zaznaczy nam przyjdzie. den

z

W

r.

1433 zatwierdzi Zbigniew jako biskup kramao znanego dobrodzieja

kowski fundacy inn, przez

W

tym bowiem czasie Dorota Jagerdorff, wdowa po obywatelu krakowskim bratanek jej Jan Schefler, kanonik raciborski, erygowaii na czynszu rocznym dwudokonan.

i

dziestu

grzywien

otarz

w. Pawa w

kociele

kra-

kowskim Wszystkich witych, zastrzegajc, e patronat nad tym otarzem po mierci fundatorów przejdzie na % )

2 )

Codex diplom. Codex diplom.

I,

151.

I,

159.

KSIGA

204

I.

ROZDZIA

IV.

Wadysawowskiego

czonków kollegium

,

e

altaryst

bdzie magister przez nich przedstawiony, zobowizany do jednej lekcyi w kadem póroczu na fakultecie teologicznym lub artystycznym *). Dao to wic pocztek nowej kollegiaturze, która jeszcze w póniejszych czasach pojawia si stale w spisach katedr uposaonych w uniwersytecie Jagiey. cigu wic panowania Jagiey uniwersytet osiju liczne mniejsze lub wydatniejsze beneficya i opatrzenia, któremi móg wyposaa swoich magistrów. Aby rzecz obj zwizym skorowidzem, podajemy je tu w jednym szeregu. Byo naprzód szeciu profesorów regii, czyli królewskich, opacanych ze 100 grzywien, przeznaczonych na ten cel ask królewsk, by kollegiat Szafra-

gn

ców

W

tak

zwany Trtnowicki,

kollegiat

Nówka,

Mykowej

mistrzów pobiera dochody z prebendy w. Wojciecha, drugi z kocióka w. Maryi Magdaleny, innego dochody osadzono na probostwie w Luborzycy; w r. 1433 przybya kollegiatura nowa poczona z altary w kociele Wszystkich witych. Senior bursy ubogich dopenia liczb tych kollegiatur poledniejszych. Lepszy los zapewniay kanonikaty w. Floryana. uniwersytetu jest w por. 1422 szeciu ju mistrzów siadaniu dziekanatu i piciu kanonii; w r. 1425 przybywa kustodya, a w r. 1427 kanonikat przez Zbigniewa Oler. 1439 nickiego na dochodach teje kustodyi oparty. wymieniaj te ju akta omiu kanoników w. Floryana i

Stobnera; jeden

z

W

W

z

grona mistrzów uniwersytetu

unosiy si wreszcie jako kanonikaty

w

2 ).

wysze

Nad temi godnociami dwa

szczeble uposaenia

kapitule katedralnej krakowskiej.

rozporzdza uniwersytet przy kocu panowania Jagiey okoo 25ma stanowiskami wyposaonemi. Do tego przychodziy inne dochody, jak z wsi Bo-

Razem

tedy

Codex diplom. Codex diplom.

I,

179.

univ. Crac.

I,

str.

189

i

191.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA szczyn, z kopalni

soli,

z

205

czego niektórzy mistrzowie po-

swe utrzymanie, a wreszcie dochody z uczniów, opat od nauki i egzaminów. Uniwersytet móg si wic w tych czasach rozwija. Jak si rozwija, jak te dochody zakresy nauki, rozdzielay si na szczególne dziedziny to bdziemy si starali na nastpnych kartach w przyblionych rysach uwydatni. bierali

i

III.

Najniszym stopniem, który do zajcia

nauczyciel-

do osignicia którejkolwiek z tych prebend i godnoci uprawnia, byo mistrzowstwo nauk wyzwolonych. Mistrz nauk wyzwolonych zaczynajc dziaalno w uniwersytecie czeka nieraz musia, zanim osign jakkolwiek kollegiatur, opdza potrzeby swego ycia dochodami od uczniów pyncymi, zapatami za nauczanie. Skoro pozyska jak drobn kollegiatur, stanowisko jego si ustalao, lecz nie zapewniao mu dobrobytu. Jeeli si trzyma nauk wyzwolonych musia si ogranicza na skpo wyposaonych posadach, trudno mu byo marzy o tustszych beneficyach. Aby tych dostpi, trzeba mu byo posuwa si naprzód w hierarchii naukowej, przykada si do jakiej wyszej nauki, do dekretów, medycyny lub teologii, a stopie naukowy osignity w tych dziedzinach otwiera mu wrota do lepszej karyery i lepszego powodzenia. Student zapisany w rednich wiekach na uniwersytet uczy si z pocztku, aby dostpi stopnia mistrza nauk wyzwolonych. Jako taki móg wystpi jako nauczyciel, a zarazem by uczniem w którym z wyszych fakultetów, wreszcie ostatni ycia spdzi wycznie na nauczaniu, jako profesor dekretów, medycyny lub najwyszej nauki, teologii. A rozwojowi temu naukowemu towarzyszyo postpowanie na szczeblach materyalnych ku coraz lepszym beneficyom, które nauczyciele uniwerskiego stanowiska

i

sw

cz

206

KSIGA

wedug

sytetu

nem

osigali.

ROZDZIA

I.

IV.

porzdku, per senium et ordiNiema wic w uniwersytecie redniowie-

hierarchii

i

twardych granic, które w nowszych czasach oddzielaj nauczyciela od ucznia, jeden rodzaj lub dziedzin wiedzy od drugiej. Wszystko byo pynniejszem, bardziej ruchomem, tern bardziej ruchomem, im bardziej nieruchom, zamknit w sobie bya nauka. Jedna i ta

cznym tych staych

sama osobisto czyciela

i

i

czya w

ucznia, jedna

i

ta

sobie

nieraz charaktery nau-

sama wykadaa na wydziale

najrozmaitsze przedmioty, artysta wreszcie przedzierzga si z biegiem czasu w dekretyst lub teologa. Bo nauki nie byy równorzdne i równo samodzielne, lecz bya wród nich hierarchia, na której szczycie wifilozoficznym

dniaa

teologia, jako

cel

jako gwiazda, do której

wa

i

wizanie caego ich gmachu, i zmierza naleao. Ponie-

dy

nauczyciele byli ksimi, ustrój ten i nastrój redniowiecznego uniwersytetu tern wicej jest zrozumiaym. Rozpada on si, jak dzisiejsze, na cztery wydziay. Artystyczny fakultet dawa niejako przygotowanie do trzech wyszych wydziaów, prawa, medycyny, teologii, a studya tego wydziau przebiegay dwa stopnie, pier-

wszy obejmujcy trivium, czyli logik, gramatyk i retoryk, drugi peniejszy, zapoznajcy z matematyk fizyk, i

tymi przedmiotami, które w szkolnictwie redniowiecznem na tak zwane quadrivium si skaday.

wic

a

Najniszym, cho najliczniejszym wydziaem w uniwersytecie redniowiecznym by fakultet artystów. Odpowiada on wiekiem scholarów zakresem wiedzy naszym w yszym gimnazyom, tutaj udzielano encyklopedystycznego wyksztacenia, które czowiek wyszego nastroju i pokroju uwaa za niezbdne do ycia. Byy to odrzwi (ianua) prowadzce do innych fakultetów, stopie, na któi

r

rym wznie si byo

mona

do wyszej wiedzy, do teomówiono: debet scholaris ire per viam ad puteum, id est per scientias adminicuZnaczyo to, studyum siedmiu lantes ad theologiam.

logii.

Ju

za Karola Wielkiego

e

DRUGA sztuk i

POOWA RZDÓW JAGIEY.

wyzwolonych doprowadzi

moe

szczytu wszelkiej nauki, do teologii.

207

jedynie do

Wród

róda heptas,

tej

siódemki nauk wyzwolonych, na któr si skaday gramatyka, retoryka, logika, arytmetyka, geometrya, muzyka astronomia, w pocztku rednich wieków gramatyka uchodzia za podstaw i dzierya ster królewski. Na dworze Karola Wielkiego znajdowa si obraz, przedstawiajcy allegorycznie siedem artes liberales; poród nich wystpowaa na pierwszy plan gramatyka jako królowa w koronie pod drzewem wiadomoci. rku jednem dziernó, a w drugiem rózg. Powoli jednak wypara inna nauka gramatyk z jej przewodniego stanowiska. Dyalektyka, czyli logika, staa si od dwunastego wieku punktem cikoci nauki ogólnej, staa si królow w nauce szkolnej, zabarwia swemi dystynkcyami, wywodami, nastrojem wszystkie inne nauki, do tego stopnia, poszy one w posugi tej pani samowadnej. Medycyna redniowieczna cierpiaa pod tym obuchem, a nawet dawna, dzi strcona wszech nauk pani posza w filozofii. Wiedniu musiano upomnie nauczycieli gramatyki, powinni rzeczy si trzyma, a nie buja po morzu filozofii... procedere grammaticaliter et non metaphysicaliter nec logicaliter. Ale to wyjtkowe objawy reakcyi. czasach, i

W

ya

e

W

sub

e

W

s

o których

mówimy, dyalektyka

ta

panuje wszechwadnie

na uniwersytecie krakowskim. Arystoteles by w niej najon do pónocnej Europy w trzynastym wieku przez Hiszpani; tutaj natrafiono na arabskie opracowania greckiego myliciela i zaczto je przekada na acin. oryentalnem wic przebraniu i zabarwieniu powróci on do szkó europejskich i doszed tu niebawem do ogromnej przewagi. pierwszych wic latach dwóch mody ucze, zapisany na wydzia artystyczny, mia obezna si przedewszystkiem z wszelkiemi tajemnicami logiki Arystotele-

wiksz powag. Wszed

W

W

sowskiej,

sucha wykadów,

objte wspólnym tytuem:

których

podstaw byy pisma

ars vetus, albo

logica

vetus,

KSIGA

208 a i

ROZDZIA

I.

IV.

wic

praedicamenta czyli kategoriai greckiego mistrza traktat de interpretatione (peri ermeneias). Logica nova,

obejmujca Arystotelesowskie analytica priora posteriora w tómaczeniu Boecyusza, dalej elenchi, czyli nauka grefaszywych wnioskach stanockiego mistrza, o bdnych i

i

wia

dalszy

cig

tych studyów.

Wykaz

lekcyi ucznia kra-

kowskiego zgaszajcego si w r. 1486 do egzaminu na bakaarza zawiera te wykady 1 ), prócz tego zaznaczono tam lekcy o tractatus, to jest o tractatus Piotra Hispanus z Lizbony, który zmar w roku 1277 jako papie Jan XXI sta si w rednich wiekach po Boecyuszu gównym i przewodnikiem po wielkich obszarach Arystotelesowskiej filozofii. Jego summulae byy zwykym podrcznikiem logiki, jego tractatus podaway w krótkiem streszczeniu gówne nauki mistrza z tego zakresu. Zaznaczono dalej w spisie

wspomnianym wykad

o parva logicalia;

podstaw jego

tworzyo dziesi rozpraw redniowiecznych o niektórych czciach logiki. Te parva logicalia byy take wycigami z wielkich dzie Arystotelesa. Na tern wiczeniu i dresowaniu logicznem schodziy przewanie pierwsze lata nauki scholara, który na uniwersytet wstpi. Wykady i caa nauka odbywaa si po acinie, a to mogo dla pocztkujcych uczniów sprawia pewne trudnoci. Niektórzy przychodzili ze sabem i niedostatecznem jzykowem przygotowaniem ze szkoy niszej aciskiej. Jeeli ubocznymi rodkami temu nie zaradzono,

wykady

uniwersyteckie

mogy by

po

czci

niezrozumiaymi dla niedojrzaego scholara. Bo nauka

uni-

wersytecka sama, tylko w czci moga usun te braki. Uczono wprawdzie na uniwersytecie gramatyki; ale jeeli w raanie regu nie nadaje zrozumienia i biegoci w jzyku, to tern mniej zdziaa to moga gramatyka redniowieczna, przesiknita i przesycona logik, bujajca w oderwanych pryncypiach, nie zniajca si nigdy do przykadu r

*)

Muczkowski, Liber promotionum CXLI.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

209

objaniajcego regu. Scholar, który w Krakowie w roku 1486 zgosi si do bakalaryatu, ma w spisie lekcyi suchanych i wicze przebytych Donatusa i Secunda Pars. Uczono wic gramatyki wedug rzymskiego autora z czwartego wieku Donatusa; uywano albo jego peniejszego dziea, albo przedewszystkiem krótszego opracowania (Ars minor), traktujcego o omiu czciach mowy. Secunda Pars odnosi si clo sawnego Doctrinale minoryty Alexandra de Villa Dei, które pojawio si w r. 1199 i odtd przez szereg lat i wieków do odrodzenia byo gównym podrcznikiem nauki jzyka aciskiego. Obejmowao ono w wierszach aciskich nauk o formach, skadni, metryk i prozody. Od XIV wieku poczwszy dzielono cae dzieo na trzy czci, »tres partes Alexandri grammatici«; druga majca rzeczywist warto, obejmowaa skadni jzyka aciskiego i). Na tej ksidze zaprawiano tedy modych scholarów do poznania mowy, która wycznie rozbrzmiewaa w murach redniowiecznego uniwersytetu. Ale bardziej stanowczo ni za porednictwem gramatyki wchodzia acina przez osuchanie, przez ycie i cige uycie, w krew i modego scholara. Przecie bya ona jzykiem powszechnego Kocioa, jzykiem publicznym, jzykiem nauki, rodkiem porozumienia midzy ogniskami kultury i ludmi, którzy t kultur sobie przyswoili. Nie bya to acina klasycznych autorów, lecz jzyk jeszcze yjcy, wyrobiony i urobiony pod tchnieniem chrzecijastwa i chrzecijaskich poj, pod wpywem wul-

a

cz,

yy

gaty

i

scholastycznej

filozofii,

jzyk gardzcy ptami wii

zami klasycznej gramatyki, które nowe myli i nowe pojcia zerway i przeamay. Pagina divina non vult se subdere legi Grammatices, nec vult illius arte regi, mówiono o aciskiem pimie witem i wolno t, czy *)

1893

p.

Reichling:

Das Doctrinale des Alexander de

Villa Dei, Berlin

LXXI.

Hist.

Uniw. T.

I.

14

KSIGA

210

dowolno

zastrzegano

I.

ROZDZIA

take

dla siebie.

IV.

Bo przy caej nauce

redniowiecznej aciny nie chodzio o zrozumienie staroytnoci i staroytnych autorów, lecz w pierwszym rzdzie o przyswojenie aciny jeszcze mówionej i uywanej i o wyrobienie biegoci w jej uywaniu. Chciano mie przy tern klucz do zrozumienia najwaniejszej ksigi ludzkoci, do zrozumienia pisma witego posi narzdzie, którem myl do upojenia we wszelkich dialektyludzka gubica si cznych sztukach i skrtach posugiwaa si wycznie. Czytanie autorów w uniwersytetach redniowiecznych odgrywao rol; uniwersytety przyczyniy si owszem do zepchnicia tych autorów z ich uwiconego stanowiska. Schoi

a

ma

bya im przeciwn,

lastyka

a

poniewa

scholastyka znala-

w

nowych przybytkach wiedzy gówne ognisko, runek ten antyklasyczny przyj si tu i zapanowa

za

kiesta-

nowczo. Littera sordescit, logica sola placet,

mówi w

XII-ym

wieku Jan Sarisberiensis, paczcy nad upadkiem i zanikiem klasycznych studyów. póniejszych czasach redniowiecza zanik ten trwa, lecz przestano si na niego

W

uala

1

).

W

glossie do Doctrinale Alexandra nazwana jest gramatyka odpowiednio do poj czasu suebnic logiki,

logicae ministra, a mistrzyni, magistra retoryki.

pocztkowego, jzykowego

Do

tego

wyksztacenia scholara przybywaa tedy jeszcze retoryka. Uczono jej wedug Cycerona ksig de inventione, wedug Labyrinthus Evrarda de Bethune (okoo r. 1124), wierszowanego podrcznika gramatyki stylistyki, a wreszcie moe najczciej wedug Poetria nova Anglika Gotfrida cle Yino Salvo (wiek XIII), która stanowia dla rednich wieków podrcznik wierszowania i stylu. i

formalnego

i

x )

Por.

o

tern

i

Specht:

Deutsehland. Stuttgart 1885

schen tiniversitaten 1888

I,

s.

15.

Geschichte 126;

des

Unterrichtswesens in

Kauimann, Geschichte der deut-

DRUGA

Niektóre tylko

POOWA RZDÓW JAGIEY.

wykady, których

scholar

211

sucha

w pier-

wszych latach swych studyów, wykraczay poza t dzin logiki jzyka, n. p. lekcya de anima, lub o i

dziefizy-

kach Arystotelesa, pewne wiadomoci o rozkadzie i ukadzie kalendarza i o sferze, czyli o ksztacie ziemi, klimacie, ruchu cia niebieskich 1 ). Wogóle jednak te lekcye,

tre i wiadomoci, wypeniay dopiero studya scholara, skoro tene przyswoi sobie tajniki dialektyki redniowiecznej, nagi myl do wszelkich jej subtelnoci, egzamin na bakaarza. dajce pozytywn

dalsze

zoy

Mamy

po dzi dzie wiadectwo scholara krakowskieroku 1416 zapisa si w poczet uczniów, a w r. 1419 egzamin bakalarski; na wiadectwie tern wypisane wszystkie obowizkowe wykady, których sucha, wiczenia, które przeszed. Wszystko si obraca w zakresie, który powyej skrelilimy. Scholarem tym by Jodocus de Ziegenhals, kanonik regularny wrocawski i póniejszy

w

go, który

zoy

przeor tego konwentu

2 ).

Computus cyrometralis liber spere materialis przepisany pocztkujcych w starych statutach fakultetu artystów, u Muczkowskiego, Liber Promotionum str. XII. Por. tame str. CXLI. 2 metryce intytuowany jest: Fr. Jodocus de Czegenhals J

i

)

jest

dla

)

W

W

d. totum pod r. 1416. rkopisie wrocawskim IV (Quarto), na kartce lunej miedzy f. 233 234 czytamy: Nota cruod ingressus (Jodoci de Czeginhals) mei ordinis mit Vratislavie sub an. Dni MCCCCXVI, VI fer. ant Convers. s. Pauli; dalej: Item eodem anno transivi ad studium Cracoviense... Et applicui me ad studium sive intravi Collegium iuristarum III f. post Francisci etc... Item an. Dni MCCCCXIX prox. Vta f. ant fest. Praesentationis yirginis Marie promotus sum in baccalarium et facta determinacione recessi. Magistrem zosta on w r. 1421. Póniej sucha dekretów. rkopisie wrocawskim I Q. 94 f. 231 czytamy: Jodocus

canonicus regularis

Nr. 36 Cl.

—

W

mgr. in artibus ac baccalaureus in decretis. Nazwany on tam prior conventus ac monasterii (a. 1426). Wykada on te dekrety w Krakowie, mianowicie summ Raimundi de Pennaforte. Jako opat swego klasztoru napisa on póniej kronik swych poprzedników. Umar w r. 1447. wiadectwo bakalarskie, dokument ze Czigenhals

14*

KSIGA

212

ROZDZIA

I.

IV.

bakaarza wielu opuszczao zadawala si tym stopniem, ten dobija si w dalszym cigu wie-

Po osigniciu

stopnia

uniwersytet. Kto, jak Jodocus de Ziegenhals nie

wzgldu na wczesnoó bardzo wany znalaz prof. Ulanowski w Ms. Wroc. N. 36. cl. IV podczas naszej wspólnej archiwalnej wycieczki. Brzmi on jak nastpuje: Intitulatus an. Dni

MCCCCXVI

colao Baudissin audivit lecciones

sub venerabili viro mgro Nibaccalariatus concernentes

gradum

secundum hunc ordinem: Primo secundam partem Alexandri a mgro Benedicto Hesse de Crac, qui incepit f. III post Inv. S. (Jrucis et finivit secundum statuta.

Item veterem artem a m. Johanne Radekoncze, qui incepit II

post Inv. S. Cr. et finivit sec.

f.

stat.

Item librum de anima a m. Benedicto Hesse de Crac, qui incepit III

p. fest.

f.

s.

Galii et finivit iuxta stat.

Item librum phisicorum a m. Petro de Zenno III fer. ant Sim. et Jude et finivit sec. stat. Item librum priorum a m. Johanne Radekoncze, qui incepit II

II

00. SS.

f.

post

f.

Item librum Elencorum a m. Jeronimo Schultis, qui incepit ant f. Purif. M. et finivit III f. post Judica in Quadragesima. Item librum posteriorum a m. Laurentio de Rathbor, qui in-

cepit

f.

II

fest.

post Georgii

et finivit

iuxta stat.

et tinivit sec.

stat.

Item tractatus Petri Hyspani a m. Michaele, qui incepit post Georgii

f.

II

et finivit sec. stat.

Item Speram materiaem a mgro Francisco Legnicz protunc baccalario, qui incepit in diebus canicularibus et finivit.

Item rio,

computum cyrometralem

qui incepit et

Item Primo stetit ronimo Schultis.

a Nicolao Oskowicze baccala-

finivit.

stetit in

in exercicio

exerciciis.

parvorum loycalium cum mgro

Je-

Item stetit in exercicio veteris artis cum m. Benedicto Hesse. Item in exercicio nove loyce cum mgro Paulo de Zathor. Item in exercicio phyzicorum cum mgro Stanislao de Pyotrikowa.

Item stetit in exercicio Donati cum m. Francisco de Legnicz. Item stat pronunc in exercicio physicorum cum dno decano. Item respondit magistris iuxta statuta.

DRUGA dzy,

POOWA RZDÓW JAGIEY.

wymacanej na

minem na

magistra.

213

fakultecie artystycznym przed egza-

Posiadamy po dzi dzie wykaz wy-

kadów Mikoaja z Miinsterberga, który w roku 1437 do tego wyszego egzaminu przystpi ); daje on nam naj1

dokadniejszy obraz tego, czego uczono

krakowskim

Wystpuje

w

dalszych

w

uniwersytecie

artystycznego studyum.

latach

tu na pierwszy plan filozofia Arystotelesa

i

sztu-

matematyczno przyrodnicze, skadajce si na quadrivium redniowieczne. Mikoaj de Miinsterberg zoegzamin na bakaarza w r. 1431 2 ); odtd przez niezwykle dugi czas gotowa si on do nastpnego egzaminu. Pozna on w tych latach metafizyk »pierwsz filozofi« Arystotelesa, jego moraln filozofi czyli etyk, ki

cztery

-

y

sucha cha

wykadów z zakresu filozofii przyrody, a wic wiczy si w fizykach mistrza greckiego, su-

wiele

ponownie

ksidze de coelo et mundo, de generatione et corruptione. Tak zwane Parva naturalia obejmujce róne pomniejsze pisma Arylekcyi

stotelesa, jak

o

meteorologikach

(meteora),

de anima, de sensu

o

et sensato,

de divina-

Quorum omnium Item pronunc moratur

in

obtinuit favorem. bursa mgri Johannis Sneschwicz

in

collegio iuristarum.

Frater Jodocus Czeginhals canonicus regularis de monasterio Marie V. extra muros Wratisl. in arena. Lista ta nasuwa uwag, miody bakalarz sucha ju przewanie nauczycieli wyksztaconych w Krakowie. Fakultet artystów

b.

e

rekrutowa si z modych si, w które ju krakowska szkoa naówczas go zaopatrzy moga. Hesse zosta magistrem w r. 1415, Jan z Radochoniec w r. 1408, w tym samym roku Piotr ze Sienna, Laurentius de Ratibor

w

r.

1416,

Pawe

z

Zatora

w

r.

1415,

Stani-

Piotrkowa w r. 1412, Hieronim Sculteti bakaarzem w r. 1414, magistrem w r. 1416. Mikoaj z Oszkowic zosta bakaarzem w r. 1416, Franciszek z Lignicy magistrem w r. 1417. Joh. Sneschewicz, Lipczensis... assumptus w r. 1415 (Cf. Liber Prom. p. 9, skd wyjem wszystkie te cyfry), t. j. uznano jego stopie lipski w tym roku w Krakowie. ') Muczkowski, Liber prom. str. CXLII. 2 Muczkowski, Liber prom. str. 24 i 29,

saw

z

)

KSIGA

214

dopeniay

tione

list

I.

ROZDZIA

wykadów

IV.

z filozofii

przyrody. Prócz

tego zapozna si z topikami Arystotelesa; mistrz Jan

wka objania mu

polityki,

greckiego myliciela. Do tych Arystotelesowskich

nowiy rdze Arystotelesa

wia

i

i

wierze

istot

nauki,

Dbró-

mistrz Jan Kanty ekonomiki

w

wykadów,

które

sta-

nauczyciel »textu

której

jego komentatora, jeeliby si nie sprzecilub oczywistej prawdzie,

cile ma si

trzy-

ma«

przystpoway inne lekcye z dziedziny rednio*), wiecznego quadrivium. Mikoaj z Miinsterberga sucha tedy pod mistrzem Klemensem z Brzegu arithmetica communis, zapewne wedug ksigi powszechnie uywanej Anglika Jana de Sacrobosco (Holywood) de algorithmo, a ten sam mistrz Klemens z Brzegu wprowadzi go w teory muzyki, idc za nauk paryskiego mistrza Jana de Muris (wiek XIV). Geometryi podug trzech ksig Euklidesa naucza go mistrz Piotr ze Zwanowa; tene sam wykada theorica planetarum, a wic astronomi, zapewne wedug przedstawienia Gerharda z Carmona w Hiszpanii. Perspectiva communis, wykad optyki wedug dziea Franciszkanina Jana Peckam (wiek XIII) 2 ) uzupenia zasób wiedzy przyrody, któr mody scholar, ubiegajcy si o stopie magistra,

Do

wynosi

z

uniwersytetu.

tego jednak

chodzio.

Wikszo

adnego

stopnia,

w

rzadkich tylko wypadkach przy-

studentów opuszczaa uniwersytet bez nawet w najniszym fakultecie. Przypuszczono nie bez prawdopodobiestwa, e na ca liczb zapisujcych si studentów tylko 1 / 4 opuszczaa studya z tytuem bakaarza, moe 1 /20 ze stopniem magistra. Bo ycie wymogi ycia bynajmniej do tego nie pchay. rednie wieki nie wizay karyer z wyksztaceniem unii

i

*)

berg

Por.

Winkelraann, Urkundenbuch der Universitat Heidel-

41.

I, 2 )

Por. Schmid, Geschichte der Erziehung

Die Universitaten des Mittelalters

str.

447.

II,

prac KammeFa:

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

215

powoa

zalenych od

wersyteckiem, nie znay

karyer

i

Karyer zapewnia najpewniej Kowtedy swymi czonkami zapenia dwory, dy-

stopnia akademickiego.

ció, który

sdy, a uniwersytet porednio móg' popchnicia modego czowieka przyczynia, by czsto odrzwiami, wprowadzajcemi do Kocioa. Wysze wyksztacenie uniwersyteckie mogo uatwi przyszo, zwróci uwag na czowieka, ale to wyksztacenie zdolno wybiyby si na wierzch bez wiadectw dyplomów, o które aden chlebodawca redniowieczny si plomacye, kancelarye

si

i

o tyle do

e

i

i

nie pyta.

uniwersyteI to wytwarza mimo wszelkich braków tów redniowiecznych, mimo pewnego zaskorupienia nabraku tego fermentu w yciu naukowem, jaki w nouki cienie ku niemu w ywszych czasach postp wiedzy cie to wprowadza, idealny nastrój w ogniskach wiedzy redniowiecznej. Myl ludzka pracowaa tu czsto na oderwanych od ycia niwach, uprawiaa sztuk, a nawet amane sztuki dla sztuki, gina w tej superfluitas meditationis, któr ju w rednich wiekach jej wyrzucano; sowa spaday w caych potokach z katedr, a scholar je i

i

nie myla o tern, aby je w chleb co najprdzej zamieni, lecz poniekd tern sowem; idealizm rednich wieków, gardzcy marnociami tego wiata i w tym swoim wytworze dobitnie sic objawi. Szczególnie studya fakultetu artystycznego tchn tern oderwaniem od ycia i jego potrzeb powszednich. Bo jeeli znajomo dekretów uatwiaa przystp do wpywów i wysokich stanowisk, medycyna przygotowywaa do praktycznego zawodu, to przeciwnie wiadomoci nabytych na wydziale artystów nie mona byo atwo wprowadzi w ycie i na korzyci yciowe zamieni. Magister ukoczony nauk wyzwolonych sta wobec ycia, które mu da-

owicy

wao mao, ki.

y

a

Hieronim

w

dobrym

z

Pragi

razie

mówi

da mogo cikie obowizCzechach w Pradze stu-

o

KSIGA

216

I.

— ROZDZIA

IV.

dyujcych, na soborze w Konstancyi ): kiedy jaki Czech osign stopie artystyczny, to musia, jeeli skdind nie mia rodków ycia, chodzi po wsiach lub miasteczkach i kierowa szkoami miejscowemi, aby tern chleb sobie zapewni. To co tu powiedziano o Czechach, a powiedziano z pewnym przytykiem do Niemców, daoby si zastosowa do stosunków panujcych ogólnie w innych uniwersytetach Europy. Ukoczony magister artystów

móg

pozosta w uniwersytecie, aby studyom. Co najwicej móg si stara o stanowisko nauczyciela w tym wydziale. Jeeli tego nie osign, a potrzebowa chleba za-

wyszym odda si

i

robku, trzeba

mu byo wasnym przemysem

przebija si

przez ycie. Nauczyciel, czyli magister artium

by najniszym

W Krakowie,

szczeblem

jak

w

w

uniwersytecie,

uniwersyteckiej

gdzieindziej,

miaa

ta

hierarchii.

klasa najnisze

uposaenie, a rozlege obowizki; stanowisk opatrzonych bya liczba ograniczona. Kto si tern nie zraa, móg czeka, a tymczasem w opacie od studentów szuka rodków utrzymania jako nauczyciel bez odu, non salariatus.

Na najniszym sur

jasno

z

stopniu

hierarchii stao kilka profe-

okrelonym zakresem dziaania, stworzo-

nych w tym celu, aby modych scholarów zyku aciskim, jego gramatyce i retoryce.

wiczy w

j-

tak kollegiat

I

Nówka, zwany Novconis, ufundowany w r. 1406 na to, »aby w dniach wykadowych jedn lekcy z gramatyki lub retoryki czyta i wiczenia z tego zakresu dwa razy w tydzie urzdza« 2) zachowa póniej takie przeznai

By

czenie.

U

on altaryst otarza

w.

Alexego

i

Maryi Egip-

Hardta Acta Concilii Constant. IV, 757: Et cjuando unus graduatus in artibus, si alias non habebat vivere, oportuit eura ire per villas et oppida et regere scholas particulares, accmirendo cum hoc victum suum. 2 Codex diplom. univ. Crac. I, 70. 1

)

Bohemus

)

fuit

DRUGA

POOWA RZADOW JAGIEY.

217

z zapisu fundatora dom na Andrzeja zwany Zerwikaptur, lecy na przeciw kocioa w. Andrzeja. Dom ten lichy, czci murowany, czci drewniany, mao przynosi dochodu 1 ); to te uniwersytet w pocztku XVI-go wieku pozby go si zu-

cyanki na zamku, a posiada placu

w.

penie. Kollegiatura ta

w

Nówka bya

pierwszym rzdzie

utworzon »dla uczenia wymowy «; wedug konkluzyi domu wikszego z r. 1449 ma on »odbywa wiczenia

w

retoryce lub czyta ksigi, a mianowicie

Ganifredi, laborintus, retoryki Tulliusza«

Kollegiat

grzywien

z

Mykowej,

kapituy

w.

zasilany

Floryana,

nova poetria

2 ).

wypat doroczn

mia czyta

12

»in poesi«,

objania autorów. Zalecano z pocztku philosoDe consolatione sawne dzieo szóstego wieku, phiae; Boecyusz przez to pismo utrzymywa w rednich

t.

j.

tu

zajmowa si

w

wiekach rej

literatur

i

pierwszym rzdzie Boecyusza, autora

pewn

piewem

tómaczenia

czno

niejako i

z

klasyczn staroytnoci, któta ksiga; przez swoje

abdzim bya

opracowania

logiki Arystotelesa

by

on

z

dru-

To tómaczy wielk jego caym cigu redniowiecza, Dalej wymieniony

giej strony praojcem scholastyki.

wzito w

utwór Alanusa: de planetu naturae, dzieo mistrza z dwunastego wieku, który na polu filozofii powag w rednich wiekach. i poezyi sta si Wreszcie kollegiat Mykowej ma czyta objania ca sery klasycznych autorów, a wic Waleryusza Maximusa z prozaików, z poetów Wergiliusza, Owidyusza, tu

paryskiego

i

Horacyusza, Terencyusza, Statiusa, Marcyalisa, Tibullusa i Propertiusa 3 ). Bogactwo to lekcyi z tego zakresu jest

zadziwiajcem; wprawdzie rednie wieki nie usuny nigdy zupenie autorów klasycznych, a z prozaików Cycero i Seneka, z poetów, zwanych auctores, a póniej actores

Dugosz, liber benefioiorum I, 228. Por. Codex diplom. univ. Crac. III, 47. Conclusiones Domus Maioris Ms. pod rokiem

1449.

KSIGA

218

Owidyusz toci. Ale nie

i

mona,

ROZDZIA

I.

IV.

Wergiliusz cieszyli si zawsze pewn wziwymieniony jest zbyt dugi i wtpi w pocztku pitnastego wieku program ten

szereg- tu

e

w czci bywa wykonywanym. Moliwem jest, ze w tern zadaniu zaprawiania

obfity tylko

dziey do aciny przychodzili prócz tego mistrzom

moc

notaryusze królewscy.

W

moz po-

kancelaryach królewskich

kwita przedewszystkiem sztuka redagowania aktów

i

li-

stów aciskich, wedug formu urzdowych i wedug przepisów retoryki, podrczników sztuki wykwintnego stylu. Mamy tak retoryk z czasów Jagiey. Autor jej, nazywajcy si Georgius, zwraca si wprost do studentów *), ten zagadkowy Georgius miewa skdind wiemy, wykady i urzdza wiczenia dla scholarów uniwersytetu jakim stosunku stay te wykady do krakowskiego 2 ). organizacyi szkoy, tego oczywicie dokadnie okreli nie

e

W

moemy. Z mniejszych kollegiatów na wydziale artystycznym, Stobnerianus do dwóch »aktów« matematycznoastronomicznych by zobowizanym mia objania Eumistrz

,

klidesa

i

inne traktaty z tego zakresu, a prócz tego oga-

sza almanach

czyli

kalendarz »pro honore universitatis«.

Kollegiat Szafraców, altarysta

w

Bartomieja na zamku,

zwany take Trtnowicki, prebendarz nior bursy ubogich

kich

witych *)

2 )

Por.

i

mieli

w.

Wojciecha,

se-

w kociele Wszystwykadami w wydziale

altarysta Schefflera

take swymi

Ulanowski Libri formularum

Por. Cod. Vrat. (univ.)

II

F. 23

f.

(1888) str.

12

X — XI.

Georgius ad studentes

excusat se de exercitio. Usprawiedliwia si tam universis et singulis alme universitatis studii Crac. studentibus ten Georgius notarius,

e

propter varias cmibus tunc implicatus extiti curas rhetoricalibus non daniom potuissem exercitiis insudare. Teraz jest gotów

suy

i

e

w przywileju studentów zadouczyni. Przypomnie tu warto, Kazimierza W. powiedziano: de lectionibus scolares ad practicam transeant

cyaa

et

sumant audaciam

allegandi.

krak. Por. ks. Fijaek Studya £

i

Mieli

Jakób

z

si

wiczy

Paradya

u

275.

oii-

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIKY.

w

zaprawia modych scholarów studyów do naukowej pracy.

artystów

Byy

nisze, które

to opatrzenia

219

pocztku

ich

miay otwiera drog

do dalszej karyery, do beneficyów tustszych (beneficia pinguiora) na które si dostawano wedug' starszestwa porzdku »secundum prioritatem, senium et ordinem«, i

zwyka urzdowa formuka

jak brzmi

Wyszemu

x

).

do których

kolleg-iaturami,

tych stano-

z

wisk posuwano si per ascensum 2 ) byy t, z. kollegiatury królewskie, oparte na odzie (salarium) stu grzywien, których roczn wypat postanowi Jagieo. Dokumenty uniwersytetu wyliczaj przewanie sex regales, szeciu obowizek wyprofesorów królewskich 3 ). Na nich

ciy

objaniania pism Arystotelesa, a wic gówne zadanie nauki w najniszym wydziale uniwersytetu. »Libros Aristotelis summo studio praelegerent« czytamy jeszcze w dekrecie z r. 1538 4 ). Ten sam przepis znajdujemy

kadania

w

i

statutach z

1603

r.

którzy przez trzy lata

5 ).

Szeciu profesorów królewskich,

maj przej

(cursum Aristotelicum tenentur

sob

kurs Arystotelesowski

absolvere)

rozbiera lekcye Arystotelesa.

Na

ich

,

ma midzy barkach wic

najistotniejsze zadania caego spoczyway najwaniejsze filozofii wydziau, wdroenie scholarów w tajniki logiki wywiczenie dla Arystotelesa, przygotowanie ich myli innych nauk caego ycia duchowego rednich wieków. Sowa, które w uniwersytecie paryskim stosowano do najwyszej szkoy jej scholarów: Omnis hinc excluditur, omnis est abiectus i

i

i

i

i

Qui non Aristotelis 1 )

2 )

tomieja 3 )

str.

venit

armis

tectus

6 ),

Cod. diplom. univ. Crac. I, 43. Conclusiones domus maioris s. idzie

N.

p.

a. IMA. Altarysta w. Barregalem. ad collegiaturam ascensum per u Muczkowskiego Statuta nec non liber promotionum

CXLVI. 4 )

b

Ibid. str. LVIII.

CLVI. Chartularium univ.

)

Ibid.

)

Denitle,

6

Paris.

I,

Introduct. p. XXVII.

KSIGA

220

miay take

ni

dla

ROZDZIA

I.

IV.

ycia wogóle swoje znaczenie.

Arystotelesa wywalczali sobie ludzie prawa,

ska, znaczenie

Bro-

stanowi-

saw.

i

Ze stopnia królewskiego profesora prowadzi wreszascensus do najwyszego stanowiska, o jakiem marzy mistrz artystów, do kapituy w. Floryana. Profesor krócie

lewski

osigajc kantory

który

mu widnia

a on

w.

do promoti ad

S.

Floryana

marze

jako cel

przekracza próg,

*),

pracy.

i

Odtd

nale-

Florianum.

Dla kogo byy przeznaczone te beneficya u w. Floryana? Z listów fundacyjnych i póniejszych dokumentów waciwie dla nauczycieli wszystkich fakulwypywa, maakcie z r. 1409 2 ) powiedziano wyranie, tetów.

W

e

e

promowowany do kapituy w. Floryana, zobowizanym jest naucza wedug zakresu fakultetu, do którego nalea. Skdind jednak si przekonywamy, e podobnie gister

jak

w Paryu

Sorbona

zaoon

zostaa

artium, którzyby wyszym studyom mianowicie teologicznym, tak samo

dla

magistrów

oddawa si

w

Krakowie

chcieli,

kolle-

suy e

w.

Floryana do tych samych prowadzi i prozasad postawiono tu, Jako mowowany do w. Floryana zobowizanym jest pracowa in artibus per duos actus, co znaczy: do wykadu w tym giata

miaa

gówn

celów.

do urzdzania wicze filozoficznych 3 ). Bo takie objanienie owych duo actus znajdujemy w dokumentach uniwersyteckich 4 ). fakultecie

i

*)

Conclusiones

2 )

Codex

)

Por.

s

ecclesiam

s.

domus maioris

dipl. univ.

Crac.

I,

Ms.

s.

a.

1440.

81.

Conclusiones universita!is pod

r.

1444:

Promotus ad

Floriani tenetur laborare per duos actus in artibus.

Prom. CLVIII: antiuo universitatis noad duos actus obligati fuerunt, nimiruni ad lectionem legendam et exercitia in artibus facienda. 4

)

strae

Muczkowski,

instituto regii

Lib.

professores

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

221

Takie zobowizanie ciyo na kadym, póki si nie aplikowa do wyszego fakultetu. Do aplikowania si w prawie potrzebowa on dyspensy od rektora, kanclerza kollegiatów; do teologicznych studyów, które przedewszystkiem miano na oku, móg bez wszelkiej dyspensy si zabra. Jeeli tedy »si aplikowa « do wyszych fakultetów, móg on otrzyma zwolnienie od jednego aktu we wydziale artystów w razie, gdyby ten skdind wy-

i

starczajcemi rozporzdza siami. Modzi teologowie bez wszelkiej dyspensy na jednym ograniczali si akcie 1 ). Wszelkie zobowizania wobec wydziau artystów ustaway dopiero wtenczas, kiedy na jednym z trzech wyszych wydziaów osign magister artium najwyszy szczebel naukowy, czyli

*)

Cod.

Czerpiemy

univ.

Crac.

Floriani vel ad se applicaverit

te I,

doktorat.

wiadomoci 96:

quod

si

z

Wtedy ustpowa on

nastpnych dokumentów: Por.

quis magistrorum ad ecclesiam S.

aliuem ex Cancellariatibus promotus ad aliuam superiorem facultatem ex

cancellarii vel vice cancellarii et rectoris

cum

fuerit et (non)

dispensatione

magistris collegiatis...

quo eidem facultatem auctoritate nobis commissa per praesentes indulgemus, quantum ad facultatem iuridicam, sed sine omni dispensatione ad theologiam, cui specialiter intendimus providere, extunc ad duos actus obligabilur faciendos sicut prius, donec sufficientia aut copia fuerit laborantium magistrorum; uorum si copia fuerit...., si se applicaverit superiori facultati, ad unum tantum actum obligabilur faciendum. »Non« ujlimy w nawias, bo jest oczywicie biednym wtrtem. Pokrewne cho nieco odmienne znajdujemy rozporzdzenie w Cod. Ossoliskich 601 f. 374: Taliter promotus (scil. ad s. Florianum) non se poterit applicare ad iuridicam facultatem sine dispensatione rectoris et cancellarii et collegiatorum, sed ad theologicam poterit sine dispensatione. Donec tamen fuerit applicatus, obligabitur ad duos actus, sicut prius, nisi sufficientia magistrorum laborantium fuerit. Tunc enim promotus et applicatus superiori facultati ad unum tantum actum tenebitur. Por. wreszcie Conclus. Liniv. PM4: promotus ad ecclesiam S. Floriani tenetur laborare super

per duos actus in artibus nisi se ad altiorem facultatem applicaverit et

quidem

satione

si

ad canonicam facultatem se apphcaverit, cum dispenin eadem laborare, si autem ad theologicam sine

poterit

omni dispensatione per unum actum

laborabit.

KSIGA

222

zupenie

stanowczo

i

by zobowizanym l

IV.

wydziau najniszego, ale zarazem wydzia wy-

przy tern przejciu na

si dotychczas dzieronych benelicyów

szy zrzec giatur

z

ROZDZIA

I.

i

kolle-

)'

we fakultecie artystycznym byo wic przejciowem, przygotowawczem, ale zarazem naczem kadao na modych magistrów trwalsze zobowizania, które w póniejszej pracy i w dalszych jej postpach poNauczycielstwo

winny byy ich krpowa; bo waciwie poty si byo czonkiem artystycznego wydziau, póki si nie osigno najwyszego stopnia, czyli doktoratu na jednym z wyrzeczywistoci jednak inaczej si szych wydziaów 2 dziao. Mody czowiek, ubiegajcy si o stopnie w wyszych fakultetach, bakaarz teologii, medycyny lub dekretów uchyla si, o ile móg, od wypeniania tych obowizków, zaniedbywa wykady i wiczenia, które w wydziale artystycznym powinien by urzdza. Czasami wyrana dyspensa postpowanie takie uprawniaa; mona byo j ).

atwiej

osign w

W

kiedy na fakultecie artysty-

czasach,

cznym wielka liczba magistrów moga sprosta zadaniu wydziau (sufficientia aut copia laborantium magistrorum 3 ). Czsto jednak wydarzay si naduycia samowiedne przekroczenia prawa. Wtedy fakultet artystyczny wystpowa i

pod

cjuod de collegiatis statutum in vigore ut nequaquam admittantur ad promotiones in doctoratum thelogiae, iuris et medicinae, qui ad duos actus in artibus sunt obligati, nisi prius satisfaciant statuto cedendo realiter de collegiatura. Por. te Kaufmann: Geschichte der deulschen Univ. II, 197: nur wer den Doctorgrad einer oberen Facultat erwarb, verlor die ihm ais magi*)

Por.

maioribus

ster

und

Conclusiones univ.

collegii

artium

Wladislai

iiberwiesenen

regis

r.

1530:

servetur

Kollegiaturen

und sonsligen

Beneficien,

trat regelrecht in die obere Facultat iiber.

2 Dlatego te n. p. w Heidelbergu ustawa okrelajca wybór dziekana artystów mówia: nullus in decanum promoveatur, nisi simplex fuerit magister in artibus, in alia videlicet facultate nondum birratus. Urkundenbuch der Univ. Heidelberg I, 31. )

8 )

Codex diplom. univ.

I,

97.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

223

stanowczo za »caoci zada i prac« swoich (pro laboram artium integritate), obstawa przy swoich prawach. Chodzio mu mianowicie o to, aby magistrów, któfacultatis

rzy

w

wyszych

w

najduej

si ubiegali, jak utrzymywa subie. Raz po raz poo stopnie

fakultetach

swojej

jawiaj si w konkluzyach uniwersytetu postanowienia do tego si odnoszce. Kiedy w r. 1454 Jakób de Lyssow chcia osign licencyatur dekretów, natenczas zebranie profesorów postanawia »aby unikn niedbaoci w pracy na wydziale artystycznym« (occurrendo neglectui laborum in facultate artium), iby ów Jakób de Lyssów zobowiza si przedtem stanowczo, i bdzie nadal w fakultecie artystycznym wykada. Podobnie si dzieje w r. 1459, stara si o licenmusia obieca, on e nadal cy w medycynie. Wprzódy wypenia bdzie obowizki, z kollegiatur królewsk w wydziale artystycznym zwizane. Do podobnych zastrzee przychyla si w r. 1507 Marcin Beza z Krakowa, kiedy Jan

z Ilkusza, kollegiat królewski,

kollegiat kollegium króla

w

licencyi

dekretach

Mamy wydzia

tu

Wadysawa

przed otrzymaniem

1

).

samoobrony podjte przez

rozmaite akty

artystyczny.

Mimo

moemy by

tego

pewni,

e

magistrowie artium, skoro tylko osignli choby niszy stopie, czyli bakalaryat, na wyszym fakultecie, najczpromoti ad ciej uchylali si od dotychczasowej pracy,

e

ecclesiam

St.

Floriani

czuwali si do

w

rzadkich tylko

wypadkach

obowizków na artystycznym

po-

wydziale.

Bakaarze medycyny, prawa teologii rwali si do wyszych wydziaów' i tutaj uywano chtnie nowych tych si do nowej pracy. Wród spisów prelekcyi artystów, jai

od roku 1487 w tak zwanym Liber diligentiarum posiadamy, rzadko tylko znachodzimy wykady kanoników

kie

')

pod temi datami Kaumiann,

Por. Conclusiones universitatis

Geschichte der deutschen Univ.

II.

161

i

i

197.

KSIGA

224

od

w.

Floryana

1 ).

To

I.

tez

wcz

— ROZDZIA w

IV.

1523 wystpiono ze stanomistrzów opatrzonych (sala-

r.

skarg, »e niektórzy z mianowicie z kollegiatów wikszych, którzy s bakaarzami w. teologii, lekcye na artystycznym wydziale zariati),

niedbywaj tylko teologiczne miewaj wykady, powstrzymuj si nawet od zwykych dysput sobotnich« 2 Postanowiono przeto a raczej przypomniano, ze obowizek udziau w dysputach owych ustaje dopiero wtedy, kiedy magister przystpowa do doktoratu w. teologii. Dziay si te w szystkie nieporzdki mimo istnienia przepisu, e kanonicy w. Floryana zobowizani s do wykadów w fakultecie artystycznym. Dopiero te w r. 1603 usunito t statucie o lisprzeczno midzy praktyk a prawem. i

).

r

W

czbie nauczycieli na fakultecie artystycznym czytamy tam:

ask Boga a wskutek hojnoci naszych innych yczliwych ludzi zwikszya si liczba profesorów^ dziaajcych w wydziale artystów, przeto pozostawiajc promoti do w. Floryana dla fakultetu teologicznego, uznajemy za wystarczajcych dla wydziau ar« tystycznego nastpnych magistrów 3) Liczba magi»poniewa

przodków

za

i

— suflicientia magistrorum — spowodowaa ten krok,

strów

usuwa

nieprawidowoci, sprzecznoci dotychczasowego postpowania. Jasnem wic jest z dotychczasowego przedstawienia, który

e

ostatecznie

chwiejnoci,

Floryana mao tylko usug oddawali najcaa ta organiuniwersytetu, zacya wychodzia raczej na korzy wyszych fakultetów, a mianowicie teologii. Jeeli król fundujc t donacy mówi po kilkakro o nawracaniu Litwy i szerzeniu chrze-

kanonicy

niszemu

1 )

I

z

tak

w.

e

wydziaów

n. p.

znamy skad kapituy

Na

z

r.

1-186

(Cod.

univer.

w

Lisiedmiu kanoników profesorów pojawia si ber diligentiarum artystów tylko (str. 3) jeden Andrzej z abiszyna, bo Maciej z Kobylina jest odmienn osob od Macieja z Kobylina,

Crac.

III,

124).

w. Floryana. Conclusiones univ. s. a. 1523. Muczkowski, Liber Promot. CXLV.

kanonika ówczesnego 2 )

a )

DRUGA

cijastwa,

to

POOWA RZDÓW JAGIEY.

dalsze

jej

koleje

225

odpowiedziay zamiarom

mylom

szczodrobliwego monarchy. Tymczasem na tym najniszym wydziale uprawiano nauki »sine uibus caeci sunt in aliis omnibus facultatibus«, jak si konkluzye uniwersytetu pod r. 1536 wyraaj, starano si modym ludziom midzy pitnastym a dwudziestym rokiem ycia ogólne nada wyksztacenie i przygotowa ich do ycia lub do dalszej naukowej karyery 1 ). do tego lekcye wspomniane i zwizane z niemi i

Suyy

nieodcznie zespolone s z sob dopeniaj si wzajemnie. Co wykad przedstawi, to wiczenie nastpujce przez powtarzanie ma wiczenia.

Lectiones

i

exercitia

i

w pami

wrazi

i

umys

ucznia.

We

wydziale, który

dawa

podstawy nauki i zaprawia do innych nauk, te wiczenia szczególne miay znaczenie donioso. A prócz tego wielk tu odgryway rol dyskusye czyli dyspui

wykady daway scientia, to dysputacye uczyy wiadomoci uywa, daway »usus scientiarum qui in modo legendi, arguendi et respondendi consistere Stawia tezy, broni je, lub zw alcza, wyvidetur« 2 przeciw, oto byo najdywa coraz nowe argumenta za tacye. Jeeli

tych

T

).

i

byy najwybitniejszym turwykwitem caego studyum artystycznego. tydzie w dniu cile oznaczonym, zwykle w so-

zadanie tych dysputacyi, które niejem, popisem,

Raz

w

bot, odbywa si ten akt najwaniejszy w caym systemie nauki »praecipuus facultatis artium actus« 3 ) zwany take disputatio ordinaria; udzia w niej mieli bra wszyscy kollegiaci kollegium króla Wadysawa z kolei, a przypuszczano tu take scholarów, którzy mieli si przysuchiwa dysputom starszej braci. Przed przypuszczeniem

e

w pewnej liwzili udzia. Bo taka dysputacya bya najistotniejszym wyrazem nauki, która nurzaa si do egzaminów trzeba

byo im wykaza,

czbie takich dysputacyi

x )

2 )

3 )

Por. Paulsen, Deutsche

Rundschau

1894,

September,

str. 3-41.

Muczkowski, Liber promotionum XVII. Muczkowski, Liber promotionum XXVII.

Hiat.

Uniw. T.

I.

15

KSIGA

226

w

ROZDZIA

I.

IV.

do wszelkich subtelnoci naginaa umysy, broni Arystotelesa uczya walczy i fechtowa, zaprawiaa myl do wszelkich zawiych ruchów obrony lub zaczepki. Uniwersytety redniowieczne nacisk wielki kasubtelnociach

dy

na

nie;

byy

i

te dysputacye, to parady,

dbay

o ich

na których

uroczysto

i

oywie-

umysy wykonyway

na-

To te nie dziwnem, e kiedy pouczone ruchy wiew odrodzenia dosta si w mury dawnych studyów, wykwit ten redniowiecznej umysowoci nauki najprzacz, e troska o jego istnienie i zachodzej wanie najmocniej si zaznacza w koach bronicych dawnego ustroju; a troska ta zarazem najwymowniej stwierdza wit nowych prdów i nowych czasów. Nazwisk mistrzów, którzy prac sw wydziaowi artystów powicili i prac t si odznaczyli i wysze zdoi

zwroty.

i

widn

byli stanowiska, nie wiele

podajemy. Ludzie, którzy póniej

w tym skroich na indziaalno. Spotkamy mnym zakresie swoj zatrzymamy si przy nich. Na wydziale nych polach artystów byy pocztki ich pracy; o zasugach tej pracy nie mówi wspóczeni, jak si nie mówi w historyi o zazaszczytne wywalczyli sobie imi, zaczynali

i

sugach, pilnoci i znaczeniu scholarów. A mistrz artystów dobijajcy si o wysze stopnie naukowe by przecie take scholarem. Jeeli za który magister artystów poza ten stopie si nie posun, jeeli na tern nizkiem stanowisku poprzesta i umar, to nazwisko jego, choby si je wymienio, pozostanie takim marnym dwikiem, jak nik

bya niegdy Lista

jego osobisto

i

jego

naukowe znaczenie 1

).

de Ziegenhals wykazuje saludzi, którzy dopiero co osignli

nauczycieli Jodocusa

mych prawie modych magisterium

in artibus. (Starsi

profesorowie go nie uczyli,

*) Nazwisk takich szereg podaje nam kazanie, oddrukowane Codex epistolaris saec. XV (Szujski — Sokoowski) Pars posterior str. 337. Z caego pocztu wyszczególnimy nazwisko Stanisawa ze Sobniowa, który póniej podczas soboru bazylejskiego odegra perol na polu publicznem.

w

wn

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

227

wyszych fakultetach. A ktokolwiek wród modszych mistrzów by zdolniejszym ambitniejszym, przemyliwa o tern, jakby si z wydziau artystów jaknajwczeniej wyzwoli i w wyszym wydziale wysze

bo byli juz na tych

i

osign

W

rza

w

stanowisko.

szeregu dziekanów fakultetu artystycznego uderoku 1418 osobisto Skandynawczyka 01awus'a

W

roku 1416 przyjto go (assumptus) do fawskutek stopnia gdzieindziej otrzymanego ); zacz on tu naucza i niebawem dostpi godnoci dziekana. Objaw to jest ciekawy; na kartach metryki scholarów take inni w tych czasach przybysze z odlegej pónocy si znacz. 1418 zapisuje si w poczet uczniów Laurenr. z Upsali.

1

kultetu

W

który w r. 1421 zostaje bakaarzem a w r. 1424 magistrem w Krakowie, w r. 1425 znajdujemy czte-

tius z Upsali,

znowu jednego.

rech uczniów z Upsali, pod rokiem 1426

Napyw scholarów do Krakowa coraz szersze przybiera wic rozmiary, rozgos nowej szkoy ciga modzie z oddalonych krajów.

W w

kraju tymczasem wszystkie warstwy

ognisku wiedzy nauk. Z caego niemych nazwisk podnie wylub pada kilka szczegóów. Jeeli pierwsza warstwa nauczycieli uniwersytetu pochodzia przewanie z Pragi, to ci przybyli mistrzowie w samym ju Krakowie wychowali swoich nastpców. Znajdziemy ich póniej na katedrach;

ludnoci czerpay szeregu

tern

mówicych

Jan Kanty, który cnot zasyn i rozsawi uniwersytet, zapisa si poczet uczniów w r. 1413. Wielu wybitnych

w

którzy potem

ludzi,

bd

w

bd

wieckich,

w

wnych odznaczyli si dostojestwach, przesuwa si latach na kartach metryki przed

*)

Muczkowski, Liber prom.

kowanym tame niewtpliwie

rym

z

str.

10.

naszemi oczyma.

W

spisie

2 jest magister Laur. de

Pragi wraz z tomist

Pawem

duchotych roku

w

W

profesorów wydruPrzyby on

Upsalia. z

Worczyna,

por. ks. Fijalek studya etc. p. 108.

15*

o któ-

KSIGA

228

ROZDZIA

I.

IV.

zapisuje si na uniwersytet Alexander Piastowicz, syn Ziemowita Mazowieckiego, siostrzeniec Jagiey, ten sam, który w r. 1422 staje jako rektor na czele krakow-

1417

szkoy.

skiej

rodu, Jan

Inny

ksi

duchowy, sawny dziejopis

Dugosz wstpuje

w

jej

progi jako

mody

na-

scho-

roku 1428, a w tym samym czasie pojawia si tu Grzegorz z Sanoka, który wykwintnem swem wyksztaywoci umysu wyprzedzi wiek swój i otoceniem czenie. Suche spisy metryki scholarów oywiaj nazwiska mówice tyle póniejszem swem yciem i czynami; skadaj si one na wiece chway dla tej mistrzyni, która wyrzebia ich dusze. Czasami pojawiaj si uksztacia nazwiska Litwinów; wysunite one na czoo spisu jednego roku *), bo trafiay w serce i intencye króla zaoyciela, lar

w

i

i

tak jak wogóle

w

tych

spisach wybitniejsze osobistoci

czsto na czoo wysuwano.

Wszyscy oni cignli do Krakowa, aby na razie w artystycznym wydziale zaprawi umysy w robieniu »Arystotelesa broni«, aby zdoby tu ogólne wyksztacenie, któreby starczyo na ycie, lub te, co rzadziej oczywicie si dziao, przez to ogólne wyksztacenie osign podstawy studyów specyalnych. artystyczny zorganizowa si wczenie uniwersytetów innych. Próby jego statutów po

dla dalszych

Fakultet ten

mod

na

dzi dzie posiadamy. Szczególnie za dziekanatu Andrzeja z Marienburga w roku 1403/4 wyznaczono komisy, zoz magistrów Stanisawa ze Skalmierza, doktora dekretów, Wojciecha z Modziszewic, Erazma z Nissy i Fran-

on

ciszka Creysewitz z Brzegu, którzy wspólnie z

dziekanem

W

roku wydziau wypracowali. dekanatu Erazma z Nissy praca bya ukoczon 2).

niektóre statuta dla tego

1405/6 za

W

tyme samym *)

2 )

liO-i

—6

roku za dziekana Antoniego Tempel-

Album Studiosorum pod r. 1419 (dwa razy). Czy dawniejsze statuta egzystoway, nie wiemy. Statuta oddrukowano u Muczkowskiego Liber Prom. I nast.

Por.

i

z lat

DRUGA feld

POOWA RZDÓW JAGIEY.

dodano nowe przepisy. Komisya

x

)

strów Andrzeja

z

Marienburga, Erazma

229

zoona

z

magi-

z Nissy, Franci-

szka Creisewitz, Eliasza z Wawelnicy razem z dziekanem

wypracowaa. Wreszcie w roku 1415, kiedy Mikoaj Cudziszyna dziekanowa artystom, przyszy nowe uzupenienia 2 ). Okrelono w tych starych statutach prawa dziekana wydziau artystów, zakres i porzdek nauki, wymogi egzaminowe, liczb wit fakultetu, znaczenie i zadania dysput, które tak wielk odgryway tu rol. Kiedy bdziemy mówili o szczegóach organizacyi, powrócimy do tych rozporzdze. je z

IV.

fakultetem, wchodzcym w skad redniouniwersytetów by fakultet medyczny. Jagieo w roku 1400 zakadajcy studyum krakowskie odrónia przeto wydzia »fizyczny« od innych wydziaów, a po myli zaoyciela mia on obok innych wej w ycie i na korzy narodu si rozwija; a kiedy Stanisaw ze Skalmierza wypowiada swoj »rekomendacy wieo

Drugim

wiecznych

e

mówi on, u nóg tronu Boinnych wezwanych znajduj si take mistrzowie sztuki lekarskiej. Cztery fakultety porównywano w obrazowej wymowie ówczesnej czsto do czterech rzek, zaoonego

uniwersytetu«,

ego wród

i skraplajcych raj swemi wodami. Medyczne jednak fakultety w uniwersytetach redniowiecznych nie rozwijay si naleycie, prowadziy ycie marne lub byy ycia cieniem. Potrzeby doktorów wyksztaconych w rednich wiekach nie odczuwano tak jak

zasilajcych

dzisiaj,

')

2 )

empirycy, czyli dyletanci sztuki, aziebnicy Ibid. str. Ibid. str.

XX. XXIV. Od

str.

I

do XXVIII znajdujemy

i

owcza-

w tej

dze najstarsze statuta artystów, lub przynajmniej ich szcztki.

ksi-

KSIGA

230

W

rze wystarczali.

I.

ROZDZIA

Niemczech,

w

IV.

rednich wiekach, tylko

bogatsze miasta miay swego miejskiego lekadopiero razie zarazy proszono o pomoc najczciej rza, 1 tego braku potrzeby, wydziay medyskdind ). Wobec

wiksze

i

w

czne rozwija si nie mogy, a nauka ta nie oparta w rednich wiekach na dowiadczeniu i znajomoci ciaa ludzzofii,

nie

scholastyczne

moga wzbudza

przyciga za

w

uwikana

kiego,

pta wspóczesnej

wielkiego

zaufania,

scholarów. Arystoteles uchodzi

najwysz powag, studyowano

Hippokratesa

i

i

filo-

zbyt

ani

na tern polu

przy tern niewolniczo

Galenus'a; nauka, która przedewszystkiem

i obserwacyi polega powinna, stawaa trzysi niewolnic litery, dawnych i ksikowych powag. nastym wieku arabskie wpywy wniosy jeszcze do tej redniowiecznej medycyny peno astrologicznych zabobo-

na dowiadczeniu

nów, tak

e

W

wiedzy marzy byo ycia chorzaa na martwot oderwanie

o jakimkolwiek postpie

trudno, a sztuka

i

od ycia. Jedynie we Woszech niektóre ogniska wiedzy, jak Salerno a póniej Bolonia, odznaczay si ywszym i zdrowszym ruchem w tym zakresie; w czternastym wieku znaczenie Bolonii i Padwy pod wzgldem lekarskim si

odwaono si na anatomiczne badania, wogóle duch redniowiecza si sroma. wiato std pynce przedzierao si powoli w cigu pitnastego wieku na pónoc. chorzejc latorol Fakultety medyczne s sab Heidelbergu n. p. uniwerpónocnych uniwersytetów. sytet powstaje w r. 1386, fakultet medyczny jednak w pierwszych latach istnieje tylko na papierze, zapewne wskusi odpowiednich znale nie byo mona. tek tego, Dopiero w r. 1390 zostaje on ostatecznie zorganizowanym, aby odtd przez lat sto marn prowadzi egzystency 2 ). Zwykle w tych uniwersytetach pónocnych caa medycyna

wzmogo,

kiedy

któremi

przed

i

W

e

*)

2 )

Paulsen w Histor. Zeitschrift 45 str. 305. Por. Thorbecke, Geschichte der Univers. Heidelberg

I,

17

i

95.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

si przez

opiera a

i

ten nie

dugi na jednym przedstawicielu;

czas

wykada

231

zawsze, oddala si

z

przyczyn zawo-

dowych na czas duszy, a w razie jego mierci powstaje nowa troska i trudno, aby go jak najwczeniej zastpi. Zwykle we Woszech szukano odpowiednich nauczycieli, sprowadzano juz to Wochów, ju to ludzi, którzy tam Pradze pojawia si w roku osignli stopnie naukowe. 1353 pierwszy profesor medycyny, niejaki mistrz Baltazar, zapewne Woch z urodzenia; w Heidelbergu znaczna ilo medyków w pierwszych czasach woskiej nauce zawdzicza swe wyksztacenie: trzech ich przyjeda z Pawii, czterech z Padwy, dwóch z Bolonii, a jeden z Sienny '). Wyranie na polu medycyny Wochy trzymay wtedy ster i pierwszestwo. Krakowie, jak si zdaje, sam Jagieo przeznaczy by na ulicy Grodzkiej obok kollegium prawników osobny dom dla medyków i medycyny, który niekiedy bywa napóniejszym rkopisie czytamy zywanym kollegium. wyposaeniami uniwersytetu innemi midzy wzmiank, utworzy Jagieo na Grodzkiej ulicy kollegium dla medystarym kalendarzu krakowskim znajdujemy pod ków 2). rokiem 1455 zapisk o poarze miasta, który od kocioa Wszystkich witych szerzy si ku zamkowi i zniszczy

W

W

W

e

W

»kollegium jurystów

i

medyków«

3 ).

Dom

ten

do

medyków

W

roku opakany. musia 1441 dopiero postanawia uniwersytet, »aby z wikszej stuba domu czy kollegium medyków zrobi lectorium dla wykadów lekarskich« 4 ), a w r. 1453 spotykamy si z zarzdzeniem, aby Bernard Hesse, dr. med. czyta w kollegium nie chce zamieszka domu artystów »ze wzgldu na to, jednak przedstawia stan

e

1 )

Thorbecke

)

Cod. Bibl. Jag. Nr. 59

2

univ.

pod

r.

1495:

1.

Monum.

)

Conclus. univ.

4

(16

str.

— 17

79.

w.) p. 62. Por. Conclusiones

domus medicorum vicina collegio

)

:!

(przypiski)

c.

Pol.

II, s.

927. a.

1411.

dr.

canonistarum.

KSIGA

232

kollegium medycznego«

e

-ROZDZIA

I.

IV.

Z tego wszystkiego jest jasnem,

*).

nastpio wczenie jakie opatrzenie tego

e

byo ndznem

fakultetu,

niewy starczaj cem. Od czasu do czasu przesuwaj si te przed nami nazwiska doktorów, którzy wtedy w Krakowie dziaali. drugiej poowie roku 1419 jest medyk po raz pierwszy rektorem uniwersytetu, a mianowicie dr. med. Jan Gro lecz

i

W

Przyby on do Krakowa z Pragi, gdzie w r. z Cottbus. 1404 zosta bakaarzem, w r. 1408 magistrem artystycznym, gdzie wreszcie w r. 1408 wystpuje jako profesor na tyme

W

1425 jest dziekanem artystów Mikoaj de Oszkowice lub Oczkowice, który na akcie z r. 1432 wystpuje jako doktor medycyny i kanonik w. Wita

wydziale

2

).

r.

w

Kruszwicy 3). Z tej samej rodziny pochodzi zapewne póniejszy nauczyciel medycyny w uniwersytecie krakowskim, Jan

ilo ksig

1447 w wielk wasno uniwersytetowi

de Dobra, który umar lekarskich zapisa na

r.

i

4

).

Dugosz nazywa go bowiem Janem Oszkowskim de Dobra

e

raujawia jego humanitarne dziaanie, wspominajc, z doktorem dekretów Jakóbem Zaborowskim, którego póniej poznamy, zaoy szpital w AYilicy 5 ).

i

zem

Ale najwaniejsz osobistoci

wród

tych

medyków

Jan deSaccis, który z Pawii zapedoktoratem tamtejszego uniwersytetu do Krakowa przyby. Uniwersytet w Pawii wyprzedzi o mao pierwsze zaoenie uniwersytetu w Krakowie. Powsta on bowiem w r. 1361 i odtd ulega rozmaitym losom, zakwita wybitnie i upada wskutek wojen lub szkó rywalizujcych. Filip Maria Yisconti postanowi w roku 1412:

jest

wne

cudzoziemiec z

1453.

*)

Ibid.

s.

2

Lib.

decanorum Fac.

)

a.

Univ.

philos.

Prag.

I

(1830) p. 382,

397, 401. 3 )

Codex univ. Grac.

)

Katalog rkopisów Jag.

4 5 )

6 )

Liber benef. Denifle: Die

I,

1,

170. bibl.

I.

n. 802.

435.

Enstehung der Universitaten

str.

581.

DRUGA

»famosum olim

novum

et

POOWA RZDÓW JAGIEY.

znaczenie

nocnych

i

rozg-os

ludzi,

a

ducha

i

Papiae in

civitatis

et statum pristinum reformare«,

szko tchn nowego

wnym

studium

laudabile

233

t.

j.

w sabnc

nowe ycie. Odtd

pawijskieg'0

datuje

si

uniwersytetu, który pó-

mianowicie Niemców nieledwie

w

ró-

w

wieku pitnastym przyciga, jak szkoa Pawia staa si uniwersyteckiem miastem dla padewska. Medyolanu i jego okolic, podobnie jak Piza bya uniwersytetem Florencyi, a Padwa Wenecyi 1 ). Zapewne nie pomylimy si, jeeli przypucimy, e cise stosunki, jakie Jagie z rodem Visconti'ch czyy, a mianowicie z odnowicielem uniwersytetu ksiciem Filipem, przyniosy Polsce obok psów i podrzdniejszych kancelaryjnych urzdników tego medyka, który na losach stopniu

w Polsce zaway lub przynajmniej stanozaway usiowa. Ju w roku 1422 podpisanym jest na akcie biskupa

rozwoju nauki

wczo

Jastrzbca mistrz Jan »egregius doctor in medicinis« 2 ). Zapewne to Joannes de Saccis, który w roku 1425 stan jako rektor na czele Jagielloskiej szkoy. Wniós on do uniwersytetu now nauk a moe z jego osob pojawi si po raz pierwszy element wiecki w murach starej wszechnicy. Jan de Saccis by bowiem onatym, jak si zato i póniej wród mistrzów medycyny wydarzao. pisce miejskiej z r. 1426 czytamy wyranie: Magister Johannes, medicus, Italus uxoratus, qui tenet scholas medi-

W

W

r. 1433 postanowi on wydzia lekarski oyzorganizowa stanowczo. Za rektoratu Tomasza Strzempiskiego zwoa w tym celu kanclerz uniwersy-

corum

wi

tetu

3

).

i

Zbigniew Olenicki, biskup krakowski, wszystkich i dziekanów na wspóln narad. Jan de Saccis,

profesorów który tu

wystpuje jako dziekan wydziau Europ,

lekarskiego,

)

Raschdall: The universities of

)

Cod. univ. Crac.

)

Grabowski, Staroytnicze wiadomoci o Krakowie

J

2 3

I,

vol.

II,

1,

54.

143. str.

231.

234

KSIGA

przedoy

statuta

teraz

ROZDZIA

I.

tego

Zdawaby si wic mogo,

1

).

zapewne przez

fakultetu,

znalazy stanowcze

niego wypracowane, które dzenie

IV.

zatwier-

ze dotychczas

wy-

dzia ten ani organizacyi waciwej ani statutów nie poegzamina scholarów siada. Statuta te reguluj studya oddajcych si medycynie. Na doktora medycyny nikt i

ma by promowowanym,

nie

kto uprzednio

nie

uzyska

stopnia magistra na wydziale artystów, a nastpnie przez

pi

lat wykadów lekarskich maj si trzyma dawnych i

scientiarum

radices

»qui

nie sucha. Te wykady uznanych powag autorów

et origines

veritatis

existunt«.

W

miecie Krakowie i dyecezyi krakowskiej nikt nie ma jako lekarz dziaa, ktoby nie by doktorem krakowskiego fakultetu, lub promocyi swej gdzieindziej uzyskanej nie przedstawi i przez osobny egzamin w Krakowie zatwierdzenia jej nie uzyska. Zwrócone to przeciw »practici«,

niepowoanym praktykantom, którzy przez szkodliwe lekarstwa ciao na szwank naraaj, a take i dusz pacyenta, o któr powinni si troska. Lekarz za przedewszystkiem powinien napomnie chorego, aby o lekach dla duszy pomyla, a dopiero potem nie pomoc swej sztuki.

Statuta te

okrelay wic

w ogólnych

organizacy wydziau. Moliwem te

i

wpywem

porednim i

oywiy

rysach zadania

e

pod bezJana de Saccis weszy one w ycie

na pewien czas ten

fakultet.

jest,

Dziwnym zbiegiem

ssiednim uniwersytecie wiedeskim, w tym samym roku 1433 zajto si reform statutów medycznego wydziau, a duchem kierujcym ku postpowi by tam take woski przybysz, profesor medycyny w Bolonii i Pa-

okolicznoci

w

dwie, Galeazzo

)

I 2 )

311

S.

Katalog rkop.

1

skiego

cli

Sofia

2 ).

bibl. Jag. n.

2019

i

Rocznik wydziau lekar-

(1838) str. 55.

Aschbach,

— 312.

Geschichte der Wiener Universitat

(1865)

str.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

235

Kodex biblioteki Jagielloskiej z roku 1426/7 *), zawierajcy róne traktaty medyczne, objania nas dostatecznie, co tu czytano i wykadano. Hippokrates i Galenus czyli si tu z powagami arabskiemi. Objaniano wic jako wstp do medycyny Isagoge in artem parvam Galieni, napisan przez syryjskiego Nestoryaczyka Joannilekarzem kalifa cius'a, który w dziewitym wieku by Abbasydów; uywano dalej »liber Abubeci Arasi«, wielkiego dziea Persa Rhazes'a z X-go wieku, który wedug

róde

w

greckich

i

arabskich

opracowa

ca

medycyn

ksigach. Z Salerno i Montpellier, które byy najstarszemi ogniskami nauki lekarskiej szerzyy si te utwory arabskiej wiedzy w aciskich przekadach na Zachodzie. Aphorismi i inne dziea Hippokratesa, Tegnum (techne) Galenusa w aciskich tómaczeniach, dokonanych wedug arabskich opracowa wprowadzay uczniów do tajników greckiej mdroci. dziesiciu

,

t

,

w Krakowie chroma jak gdzieinwskutek braku si odpowiednich. Zwykle ca t nauk na redniowiecznych uniwersytetach przedstawia jeden profesor, czasami dwóch 2 ). Podobnie dziao si w Krakowie. Kiedy ten przedstawiciel fakultetu oddali si na duszy czas z granic miasta, do czego zawodowe czynnoci czsto przyczyni si mogy, wtedy ustawaa wszelka praca, zamiera wydzia. Przez cay wiek pitnasty widzimy uniwersytet w walce z tymi »defektami«, niedostatkami; wydzia ten nie moe dobi si znaczenia równorzdnego. To te, kiedy biskup Wojciech Jastrzbiec wydawa w r. 1422 rozporzdzenie, dotyczce organizacyi uniwersytetu, zarzdzi on, aby rektor kadorazowy uniwersytetu z trzema dziekanami teologii, prawa i artium dziery Ale fakultet ten

dziej

1 )

2 )

te der

N. 2027. Por. Paulsen, Histor. Zeitschrift 45, 306

Univ. Heidelberg

str.

95.

i

Thorbecke, Geschich-

236

KSIGA

rzd

i

I.

ROZDZIA

IV.

w uniwersytecie ); o medycynie wspomniano, zapewne dlatego, pra-

utrzymywa ad

1

e

zupenie wie nie istniaa. I ci trzej dziekani wystpuj jeszcze w kocu wieku jako wadza rozporzdzajca z pominiciem medycyny 2 ), w r. 1490, 1492, 1495. To wiadczy ju wymownie o niedomaganiu, marnej egzystencyi tego wydziau. o Chocia te ju Jagieo dom na Grodzkiej w ssiedztwie kollegium jurystów jako kollegium dla medyków przeznaczy, utar si w aktach nie

tu

do

zwyczaj,

e

si mówi

tylko o

dwóch

kollegiach

»utrum-

que collegium«, o kollegium artystów i jurystów, a o trzeciem kollegium medyków panuje najczciej guche milczenie. Bo te to kollegium nie przynioso wydziaowi wielkiej korzyci. Wspomnielimy, w r. 1453 Bernard Ilesse, dr. med., mieszka w niem nie chcia i postanowiono, aby wykada w kollegium artystów. Nadmieniono przy tej okazyi w konkluzyach uniwersytetu, profesor medycyny by onatym, co byo wyomem w ksiym, duchownym ustroju uniwersytetu i pobiera za swoj lektur dwadziecia marek czyli grzywien 3 ).

e

e

e

e

wykadów z artystycznymi Kronikarz póniejszy uniwersytetu wspominajc o kollegium medycznem dodaje, nie osigno ono wielkiego znaczenia, bo medycy poczyli si z filozofami Medici cum philosophis se coniunxere 4). To poczenie lekarskich

zasuguje na

uwag.

e

')

2

Codex univ.

141.

I,

W

Por. Acta Rectoralia n. 1325,

n. 1515, n. 1752. ostatniem miejscu czytamy: convocatis decanis trium facultatum, ad quos pertinet omnes differentias determinare. s Conclusiones univ. pod r. 1411 i 1453. Jeeli ju r. 1426 1441 w Krakowie wykada onaty profesor medycyny, to to jest i )

w

)

wczesnym objawem. Sekularyzacja redniowiecznego uniwersytetu wysza zapewne od lekarzy. kocu XV wieku magistrzy onaci nie

rom

W

s

ju rzadkoci.

dopiero 1452

r.

w Paryu pozwolono medykom profesoeni, w Heidelbergu dopuszczono w 1482

Ale

si

r.

profesora wieckiego medycyny. Thorbecke 4 )

Cod.

bibl. Jag.

59

p. 62.

1.

c.

97.

DRUGA

W

POOWA RZDÓW JAGIEY.

237

czsto tak midzy artystami i medykami panona uniwersytetach cisa spójnia; czya ich mianowicie jedna organizacya i jedno kollegium *). Ju w samej metodzie nauczania bya bowiem midzy obydwoma wydziaami pewna pokrewno; magistrzy artystów i medycyny objaniali aciskie tómaczenia greckich i arabskich autorów i to stanowio istot ich wykadów 2 ). Podobnie jak u artystów kadziono w medycynie wielki nacisk na dysputacye o zdaniach spornych. A wreszcie wielka powaga Arystotelesa zbliaa medycyn do filozofii z wielk Italii

waa

dla

medycyny szkod

krzywd.

i

Jakby na stwierdzenie

i

utwierdzenie tego tradycyj-

nego stosunku, wykada w Krakowie medicus albo physicus w kollegium dla artystów przeznaczonem, kiedy wogóle takie wykady miay miejsce. Za Jagiey zrobiono dobry w tym wzgldzie pocztek; Jan de Saccis zjecha tu ze swoj zagraniczn nauk i dzielnie do organizacyi si zabra. Przeprowadziwszy to zadanie wkrótce potem on umar, w drugiej poowie roku 1433 lub pocztku nastpnego b ). Zostawi on po sobie pami bogosawion. Chwalca jego pogrzebowy sawi jego miosierdzie dla chorych

i

ubogich, jego

Wspomniano

gorliwo

e w

w

niesieniu lekarskiej

chocia si przykapisma t. Mowa caa koczy si ciekawem zaleceniem dobrodziejów uniwersytetu asce Boej i pamici yjcych, jak to byo zwyczajem ówczesnym 4).

pomocy.

ju by wiekiem da z mioci dla

*)

tu,

ostatnich latach,

zgarbiony, do nauki prawa

Rashdall: The universities of

Europ

I,

233, 237.

Kaufmann: Geschichte der deutschen Univ. II, 72. 3 Wiemy to z mowy na jego pogrzebie wypowiedzianej, która si znajduje w kodeksie uniw. wroc. I. Q. 381. Wspomniany tam zmary Szafraniec, który zszed z tego wiata 28 lipca r. 1133 a sawiony Jagieo, jako jeszcze yjcy. Król umar ostatniego maja r. 143i. 4 Por. p. 182: ut licet iam esset vir aetate confectus, tamen 2

)

)

)

ad tantum

dilexit

studia

temporibus ad studium

scripturarum cpiod iuris

Zakoczenie znajdujemy

canonici p.

184:

illis

novissimis etiam

se diligentissimus

e.\hibuit.

KSIGA

238

I.

—

ROZDZTA

Po jego mierci nastaway sze

czasy,

fakultet

wieku, który go czyo, potem dnich wiekach,

sta na

w cigu wieku lepsze

i

gor-

ludziach, najczciej na czo-

podtrzymywa

i

oywia,

cigo ulegaa przerwie w

IV.

i

póki ycia starmartwocie. A w re-

których liczba czterech fakultetów by-

Ei quia in congregationibus huius alme universitatis consueti sunt et oracionum pro statibus eccleiieri exhortaciones obsecracionum et benefactorum universitatis, ideo primo recommendo vobis statum universalis ecclesie, sanctissimum in Christo patrem ac dominum dominum Eugenium papam modernum nec non omnem congregationem tocius concilii Basiliensis in spiritu sancto congregati et omnium dominorum prelatorum et doctorum ibidem congregatorum et signanter venerabilium patrum, doctorum et magistrorum a regno nostro pro communi bono ibi laborancium, ut clementissimus deus gracia sua eos illustrare dignetur, uatenus pro consolatione tocius ecclesie negocia eiusdem feliciter tractare poterint et salubriter consumare. Insuper commendo vobis Reverendum in Christo patrem dnum Sbigneum ecclesie cracoviensis antistitem, universitatis nostre cancellarium, dominum nostrum Rectorem, doctores, magistros ac benefactores et supposita huius alme universitatis. Recommendo insuper specialissime oracionibus vestris serenissimum principem et dnum nostrum Wladislaum Dei gracia Regem Polonie universitatis nostre fundatorem, illustrissimamcpie Reginam nostram dnam Zophiam ac inclitissimos natos eorum cum tota Baronia ac regnicolis, ut deus omnipotens statum eorum in tranuillitate et pace

sie

conservet

diuturna.

defunctos

inclitam

Ceterum recommendo Reverenciis

dnam Hedwigim

tricem huius alme universitatis

et

restris inter

Reginam Polonie fundapresertim Reverendum in Christo olim

patiem dnum Johannem olim episcopum Wladislaviensem precipuum universitatis nostre benefactorem et singularissime venerabilem virum magistrum Johannem de Papia egregium medicine doctorem felicis memorie, cuius ad presens peragimus exequias una cum omnibus benefactoribus, doctoribus, magis.ris, baccalariis et cunctis suppositis

mina

in

universitatis

generalibus

nostre defunctis

uorumcuncme

no-

missis huius universitatis singularius edicun-

qua propter pro omnium consolatione dignemini dicere unum noster et Ave Maria, ut Deus omnipotens det vivis gratiam, defunctis misericordiam et nobis suam pacem et tandem gloriam eternam. Amen. Demum oracionibus vestris vos una mecum recommendo et gracia dni nostri Jesu Christi sit semper nobiscum. Amen. tur,

Pater

DRUGA najmniej

w

bya

nie

239

POOWA RZADOW JAGIEY.

znamieniem,

uniwersytetu

istotnem

czasach, kiedy wiele uniwersytetów francuskich

miao

skich

tylko

razia ani nie

trzy

lub

wydawaa si

dwa wydziay,

i

wo-

rzecz ta nie

takim anormalnym objawem,

nowoytne czasy podobny niedostatek by uwaay. Chocia mówiono o czterech raju rzekach czterech to w liczbie tej fakultetach uyniajcych ycia owoce si wyomy. czsto zdarzay za jaki

i

*),

V.

Daleko wybitniej szem byo stanowisko

wydziau prawnego. Mówilimy ju dnio

i

dziaalno

o tern poprze-

zaznaczylimy wielkie znaczenie kanonistów

i

w

tej

epoce.

Napomknlimy o tern, e prawo rzymskie, o którem w wielkiej czci dokumentów erekcyjnych jest mowa, i

w

dobie istnienia redniowiecznych uniwersytetów, na pónocy przynajmniej, nie kwito. Dziedzin jego byy Wochy. Pary natomiast, który tak wielorako na pierwszej

Wschodu wpywa, zachowywa si wobec prawa rzymskiego odpornie. Koció niechtnie na nauk prawa cywilnego patrza, jako zajcie, które zanadto pood myli nadziemskich odrywa. chania myl czowieka Petrus Blesensis pisa ju okoo roku 1160: Res plena est discriminis in clericis usus legum; totum enim homistudya caego

i

nem

a deo sibi vindicat, ut eum.... a divinis avellat

2 ).

Bulla

') Cod. bibl. Jag. 2216, p. 181: (Recommendatio rectoris dris Kozowski): quod ex paradiso uattuor flumina ad totius terrae ir-

sic ex universitate uattuor scientiaprofluunt ad germinationem fructuum vitae. O paLiber formuradisus sanctae universitatis, mówi nieznany autor str. 225. laruin s. 15 Miscellanea ex archivo Colleg. iurid. 1895 2 Denifle, Chartularium univ. Par. I, 32. O stanowisku ko-

rigationem ao fructificationem,

rum

facultates

w

—

w

)

cioa

por. Raslidall, univ. of

Europ

II,

2,

740.

KSIGA

240

ROZDZIA

T.

w

wydana

IV.

zakazaa studyum cywilnego prawa w Paryu i wogóle zakazaa je duchownym. Teologia miaa tern bujniej i tem swobodniej tutaj si rozwija ). A zreszt to studyum prawa rzymskiego nie byoby

te Honoryusza

III,

r.

1219,

J

praktycznych korzyci. Tymczasem znajomo prawa kanonicznego nadawaa klerykom umiejtno administracyi duchownej, zapoznawaa ich z ustrojem kocioa i prawami, któremi tene si rz-

miao praktycznego

dzi.

Poniewa za

celu

i

uniwersytet redniowieczny

mia wy-

duchowny charakter, przeto nic dziwnego, e ta nauka przewane osigna w nim stanowisko. Prawo rzymskie, prawo cesarskie, wypartem zostao na drugi Pradze pojawia si jego plan lub usunitem zupenie. nauka dosy dugo po zaoeniu uniwersytetu, dopiero w r. 1390, w Heidelbergu chroma ona a do poowy pitnastego wieku; czsto nie byo rodków, aby odpowiedni si naukow pozyska katedra pozostawaa wtedy oprónion, Dopiero od r. 1452 nastay tu normalniejsze zacz si ruch cigy stay stosunki w tym wzgldzie Wiedniu prawo rzymskie a do roku na tem polu. 1499 nie miao staego nauczyciela. To te nic dziwnego, e w Krakowie jeszcze bardziej odlegym od wielkich ognisk naukowych poudnia, nauka ta przez cay wiek leaa odogiem. Chocia dokument fundacyjny Jagiey wspomina obok prawa kanonicznego Leges, szczegó ten nie zaznaczy si w yciu. Dopiero pozosta na papierze te w pierwszej poowie XVI-go wieku zaczto o usuniciu tego niedostatku myle, szukano pomocy u Wochów, a Piotr Tomicki, biskup krakowski, rozwin w tym kierunku, jak w tylu innych sprawach, gorliw zabiegliwo. bitnie

W

i

i

i

W

i

II, 1, 156: Król Filip IV tak si odzywa do uniorleaskiego o Paryu w r. 1312: ut autem liberius ibiwersytetu dem studium proficeret theologiae progenitores nostri non permiserunt legum saecularium seu iuris civilis studium ibidem institui. l

)

Por. Ibidem

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

Natomiast dekrety,

w

Krakowie od razu

czyli

241

prawo kanoniczne znalazy

stosowne i usiln roku 1403 powstao tu osobne kollegium jurystów, a kollegium to razem z domem artystów sta-

upraw.

i

zaopatrzenie

Ju w

nowio jdro

istotne uniwersytetu. Znajdowao si to kollegium kanonistów na ulicy Grodzkiej dom by obszernym, a obok miejsca dla wykadów byy tu mieszka-

do

;

wykadajcych kanonistów. A oprócz

nia dla

tego zamie-

opat niekiedy mistrzowie innych wydziaów najmoway mieszkania osoby do uniwersytetu nie na-

szkiwali tu za i

lece. Zaopatrzenia tych kanonistów ciele katedralnym jeden syteckich przeznaczonym

godno i

i

z

byy

rónorakie.

W ko-

dwóch kanonikatów uniwer-

by

dla jurystów;

mia pobiera

piastujcy

t

Karniowa Wronina, mia by doktorem lub licencyatem dekretów wykada kanony, chyba eby staroci by zgnbiony x mistrz

dziesiciny

z

).

W

roku 1422 dziery ju to beneficyum, które byo najznaczniejszem na wydziale dekretów, pierwszy rektor Jagielloskiej wszechnicy Stanisaw ze Skalmierza, Rozporzdzenie biskupa Jastrzbca z r. 1422 okrela bliej wyposaenie mistrzów wykadajcych dekrety. Dwie trzecie z

ju

dochodów

licencyatów profesor

najmniej iura

up

w

jak lub

ordinarius)

A

mianowicie gówny ma std pobiera przy-

prawie kanonicznem.

(principalis

ma i,

dwóch doktorów

solnych bocheskich

dotychczas si praktykowao, na

zwane Nova Wymieniono tu dalej

40 grzywien, drugi, któryby tak

wykada, pobiera ma

reszt.

prawa kanonicznego, któremu uni20 grzywien z dziesicin kocioa wLuborzycy. Prócz tego prebenda kaplicy w. Maryi Magdaleny ma si dostawa doktorom lub licencyatom prawa trzeciego nauczyciela

wersytet

ma paci

Por. Cod. univ. Crac. 1, 140 Dugosz Liber benef. 1, przywilejach dyspensach tego zwykle sdziwego profesora x

i

)

O

sopimie

powiconem prawu

Hist.

Uniw. T.

59.

—

w Cza-

i

I.

(Kraków

1864)

II,

XXII. 16

KSIGA

242

Dokument wyranie liczb kanoniczne wykadajcych

kanonicznego

ROZDZIA

I.

).

r.

1441

wspomina mianowicie

;

ordi-

'-).

wic wynika

Z tego

z

ówczesn doktorów prawo

wymienia

nariusa z trzema innymi

póniejszy

nieco

1

IV.

jasno,

e

mistrzów uczcych na

kanonistycznym byo niewielu, e wydzia arwykazywa pod tym wzgldem zasób daleko poprzedmiot wykadów by daleko kaniejszy. Ale bo te

fakultecie

tystów

i

cilej ograniczonym, daleko mniej rónorodnym. Decretum Gracyana, wielki zbiór miejsc z pisma witego i oj-

ców Kocioa, postanowie koncyliów dekretów papieskich, odnoszcych si do hierarchii kocielnej, beneficyów, administracyi sdownictwa kocielnego, kultu porzdku podstawow najistotniejsz w tym stanowi ksig ycia zakresie. By to scholastyczny podrcznik caego prawa i

i

i

i

Dekretay Grzegorza IX w piciu ksigach drugim, gównym przedmiotem tych wykadów. Do tego przychodziy t. z. Nova iura czyli szósta ksiga Dekretaów tak zwane Clementinae. Nie byo wic wielu potrzeba profesorów, aby ten w wykadach objani. Czterech nauczyzakres obj kocielnego.

byy

i

i

w redniowiecznych uniwersytetach czniekiedy wystpuj dziay midzy siebie oni z odnonymi tytuami jako lector Decreti, lector Decretalium, lector Sexti, lector Clementinarum 3 Najwybitniejszym wród dekretystów by ordinanajwiksza to powaga, od której te uniwersyrius rozdzielao

cieli

sto te cztery

i

).

;

tet

najusilniejszej

by

pilniejszym nie

tiones,

')

2 )

robi

3 )

104.

Por.

cum

pracy.

innych«,

sobie

Cod. diplom. univ. Cod. diplom. II, 4

puta ordinarium str.

da od

I,

:

wit 139

i

ordinarius ma urzdza repetidni do wykadów

»Lector

czsto z

nast.

doctores

iuris canonici

actu

legentes,

aliis tribus.

Aschbach

:

Geschichte der Wiener Universitat

(1865),

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

243

w

konkluzyach z r. 1451 1 ). Na komentowaniu dekretów schodziy jego wykady, a te objanienia byy tak obszerne, wynajdywanie zawikanych casus i spraw tak pocigao redniowiecznych ludzi umyw komentarzach tony prawie teksty samego prasy, miay wdraa w pami suchaczów te Repetycye wa. przeznaczonych, czytamy

e

odmty

a niekiedy

mty

dekrety ci cieszyli

rych

naukowe 2 Byy to czasy, w któsi wielkiem uznaniem w kraju ).

do wielkich dochodzili stanowisk. Piotr Wysz, doktor obojga, siedzia od r. 1412 na stolicy krakowskiej,

i

praw

Bolonii, by biskupem pow latach 1414—1426 Padewczyk, ckim, Andrzej Laskarz, biskupem poznaskim. Pod ich tchnieniem rozbudzio si w tych czasach nowe ycie na polu kocielnem, denie do porzdku adu wypywao z ich wyksztacenia prawniczego i znaczyo si coraz nowemi ustawami, które Koció polski w karby prawidowe. Synod Mikoaja Trby, miay odbyty w Kaliszu w r. 1420, stanowi epok w tern ustawodawstwie, by faktem doniosym w rozwoju partykularnym prawa Kocioa polskiego, poszy za tern statuty pockie z r. 1423, i konstytucye krakowskie Wojciecha Jastrzbca z tego samego roku. By wic wtedy ruch na tern polu, podsycony take soborem w Konstancyi, gdzie sprawa reformacyi Kocioa stanowczo zostaa podniesion; papie Marcin V-ty obieca j podj na nowo zadosyuczyni yczeniom ogólnym chrzecijaskich spoi

Jakób

z

Kurdwanowa, ucze

i

uj

eczestw. *)

cipuus

univ. z r. 1451: lector ordinarius primus et praenon faciat sibi festivitates de non festivitatibus. Póniejsza skarga kapituy krak. na profesorów uniwersy-

Conclus. ,

2 )

Colleg. iuridici, Cracov. 1895. T. I, dawniej byaby bya uprawnion: Lectores non meditati, non instructi veniunt ad lectionem, itaue frigide legunt, leviter docent et nonnisi glossemata auditoribus ex vetustis uodlibetis tradunt, non artem .... aperiunt.

tetu str.

(Collectanea

425) z

ex

archivo

pewnoci ju

i

16*

KSIGA

244

ROZDZIA

I.

IV.

mogy w tej dziaalnoci Kobiskupom walne odda usugi, a gos ich odo napraw i popraw. Na zywa si czsto wród kartach dziejów uniwersytetu znacz si te w tych czaKollegia dekretystów

cioowi

i

woa

mistrzów, którzy w pracy odradzajcej niewtpliwie wybitny wzili udzia. Mówilimy ju o pierwszym uniwersytetu rektorze, Stanisawie ze Skalmierza.

sach imiona

Przez cay prawie przecig panowania Jagiey dziaa on wypowiada liczne mowy, pene redniowiecznej kwiei cistoci, przy obchodach uniwersyteckich, pogrzebach luwreszcie w r. 1431 umiera. Wielki dzi znakomitych,

a

dekretysta lecz

jak

Pawe Wodzimierza przey Jagie

wspomnielimy

w

ostatnich

ycia

latach

o

rok,

cofn

si w zacisze, moe do celi klasztornej. Nie brako mu jednak zastpców. Na czele uniwersytetu Jagielloskiego znajdujemy od roku 1420 cay szereg doktorów dekretów, roku 1420 o nazwiskach znaczcych w yciu i nauce. Jakób Zaborowski piastuje rektorat i po raz drugi w roku 1424. Jest to ucze uniwersytetu krakowskiego. Przynajmniej tutaj osign magisterium na artystycznym on na siewydziale w r. 1411 ). Jako dekretysta bie uwag spoeczestwa; uywano te go do urzdzania spraw publicznych. By on prowizorem bursy ubogich 2);

W

cign

J

kanonikiem katedry krakowskiej, prebendarzem kaplicy w. Maryi Magdaleny 3 ) i w posiadaniu tych beneficyów umar w r. 1449. Hojny dobroczyca ludzkoci, zaoy on wespó z medykiem Oszkowskim de Dobra szpital w Wilicy 4 ) i w r. 1448 kollegiatur na wydziale artystycznym, która jego nosia nazwisko. r. 1426 by rektorem uniwersytetu

W

Oporowski,

*)

2 )

8 )

4 )

doktór

m,

dekretów,

Muczkowski. Liber Prom. Cod. diplom. univ. Crac.

Codex episto, saec. XV Dugosz, Liber Benef. I,

str. II,

57

Wadysaw

który

7. i

135.

ed. Szujski, 2 pars, 67.

435.

zapewne

DRUGA

Woch

POOWA RZDÓW JAGIEY.

245

m

przywióz swe wyksztacenie prawnicze, a napolityczny si odznaczy ni jako profesor i dostojnik Kocioa. Pochodzi on ze staroytnej rodziny, zapewne jednak raczej wskutek prai monej wniczego swego wyksztacenia dobi si wysokich stanoz

stpnie wicej jako

w cigu czasu znajdujemy. Wczenie zajty publicznemi sprawami zwróci on na siebie uwag Jagiey, który ju w r. 1422 ustanowi go swym penomocnikiem w synnym z Krzyakami procesie. r. 1427 otrzyma on te mniejsz piecz koronn po Stanisawie Cioku, wyniesionym na biskupstwo poznaskie. Odtd jako podkanclerzy towarzyszy on prawie cigle królowi i walne mu oddawa usugi. r. 1433 otrzyma stolic biskupi kujawsk po Janie Szafracu, w r. 1449 po mierci arcybiskupa Wincentego Kota przeniesionym zosta na stolic prymasów w Gnienie. Rzdy jego dosy jaowe pod wzgldem kocielnym zeszy mu na sporach z kapitu i gwatownych nieporozumieniach ze Zbigniewem Olenickim o w godnoci, ze Zbigniewem, teraz kardynaem, z którym ju jako podkanclerzy niegdy star si by Wadysaw Oporowski. Bya to osobisto dumna wisk, na jakich go

W

W

wyszo

i

ambitna, czowiek

chciwoci

*),

peen

osobistych

aspiracyi

a

nawet

na polu naukowem typ dworaka nauki, której

stopnie jako stopnie

Nastpc

jego

w w

yciu miay rektoracie

mu

w

r.

suy 1427

2 ).

by

Jan ze

Zosta on bakaarzem artystów w Krakowie w r. 1417, magistrem w r. 1420 3 ). Potem zwróci si on do studyów prawniczych, a przy otrzymaniu licencyatury przemawia do Stanisaw ze SkalLgoty,

*)

zwany czciej Elgot.

Dugosz, Opera omnia

1,

374.

Do ycia jego por. Korytkowski, Arcybiskupi Gniezn. II, 211 — 244. Synowca swego Stanisawa wysa on do Londynu pod opiek Hanzy, aby tene przez kilka tygodni móg si tara zatrzyma zapozna ze zwyczajami miejscowymi. Por. Sokoowski. Z dzie2

)

i

jów kultury 3 )

i

sztuki (1897)

str.

18.

Muczkowski, Liber Prom.

str.

11, 13.

KSIGA

246

mierz

Znajomo

1 ).

i

Olenickim wpyna mu ycia postpy.

W

I.

ROZDZIA

IV.

cisa przyja

na w

ze

Zbigniewem

wieloraki sposób

kole wielkiego biskupa,

i

uatwiaa

w zayych

stosunkach z ludmi z jego otoczenia, ze synnym dziejopisem Janem Dugoszem znajdujemy go te póniej. Olenicki mianowa go swym oficyaem i wikarym generalnym in spiritualibus, a na tych stanowiskach rozwin on wielk dziaalno w zakresie sdownictwa kocielnego; akta jego odbijaj bardzo korzystnie od aktów tego rodzaju wydawanych przez nastpców jego, lub wspóczesnych mu oficyaów. Gboka znajomo prawa i ycia

W

wyranie go do tego uzdolniy. sporach wspóczesnych midzy duchowiestwem a szlacht o dziesiciny, Elgot odegra zapewne wybitn rol, on moe by redaktorem uchway warckiej z r. 1434, która miaa tym sporom tam

pooy

2 ).

Niebawem zajania on na

szerszej arenie, jako

pose

Olenickiego na synod bazylejski. Tam go te poznamy póniej jako wybitnego mówc i czowieka. Z Dugoszem prócz przyjani czya go wspólno herbowa Wieniawitów, i to po czci natchno Dugoszowi liczny epitaf, którym poegna w swej historyi t szlachetn posta. »By to czowiek,- pisze Dugosz, V, 117 wyszczególnia-

—

—

sw

rozwag, nauk agodnoci, wszystkich cnót narzdzie naczynie (omnium bonarum virtutum

jcy si

i

i

officina

et

sedes),

acisk wymow

wykwintnych

listów

wszystkich

i

znaczny,

w

pisaniu

wymownych nikomu

ubogich, sierót,

nie ustpujcy, nieszczliwych schronienie

przysta «. Dziwna rzewno tych sów opromienia t dla potomnych ukazuje nam Elgota w wietle posta wykwintnego uczonego i wyborowego czowieka. Dugosz nazywa go doktorem dekretów wybitnym (eximius), a tych

i

i

l )

Cod.

bibl. Jag. n. 2400.

Ulanowski: Lauduin Vartense w Rozprawach Akad. dzia Hist. XXI (1888) str. 173, a mianowicie str. 208 209. '-)

—

Wy-

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

samych pochwa

wród

mem

polskiej

szczdzono

nie

mu w

247

Bazylei

deputacyi wyszczególnia si

*),

gdzie

swym

rozu-

wymow.

i

Z innych dekretystów zaznaczymy Dersawa z Borzynowa, który w roku 1432 pierwszy raz by rektorem, a w nastpnych latach wystpuje jako sdzia spraw duchownych w konsystorzu krakowskim 2 nastpc jego w rektoracie Tomasza ze Strzempina; obydwaj oni byli nastpnie czynnymi w Bazylei. Tomasz Strzempiski by i

),

osobistoci wybitniejsz; to tez w roku 1455 zasiad jako biskup na stolicy krakowskiej. Poar kollegium prawniczego w r. 1719 sprawi, niejeden zapewne traktat, napisany przez wymienionych tu ludzi, zgin na zawsze. Tern bardziej przeto zajmuje

e

Mikoaja

posta

z

Bonia,

pisarza, którego

dziaalno

oceni moemy, który swemi pismami sign po za granice kraju, dla którego w pierwszym rzdzie pisma

i

dzisiaj

jego

byy

przeznaczone.

Mikoaj

w

1414;

z

Bonia zapisa si na uniwersytet

nastpnym ju roku zosta bakaarzem

W

w

roku

in artibus,

w r. 1421 magistrem w tyme wydziale. tym samym prawie czasie odbyli promocye na magistrów Tomasz Strzempiski i Mikoaj z Kalisza, którzy si póniej odznaczyli w uniwersytecie krakowskim. O czasie, w którym Mikoaj z Bonia otrzyma stopnie prawnicze, nic pewnego nie wiemy. Ze jednak wykada przez czas pewien a

w

e

wnosi std mona, nazwisko jego metryce uniwersyteckiej wród »doctores et magistri« 3 ). Zbliy si on niebawem do wybitnego czowieka, Stanisawa Cioka, który w latach 1422 1427 uniwersytecie,

umieszczono

w

—

*)

str.

Stefan de Catis

— Cod.

epist.

saec,

XV.

ed.

Szujski.— Pars

I,

120. 2 )

Acta

Offic. Crac.

V

(1434, II Junii):

motarum 3 )

et

Por.

Derslaus de Borzynow,

causarum spiritualium movendarum.

decr. dr. iudex generalis

Album Studiosorum

str.

6.

in consistorio Crac.

KSIGA

248

ROZDZIA

I.

IV.

piastowa podkanclerstwo a nastpnie przeszed na biskupstwo poznaskie. Mikoaj z Bonia pracowa pod nim zapewne jako kapelan królewski w kancelaryi nadwornej pomag*a w pracy królewskim notaryuszom. Stosunek tak zawizany mia by trwalszym. Kiedy bowiem Cioek przeniós si do Poznania, mianowa on Mikoaja swoim kapelanem i go na dwór swój biskupi 1 ). A pod wpywem tego stosunku powstao dzieko, którem si bliej zajc zamierzamy. Wypyno ono nie tyle z dnoci naukowych, co i

cign

z

potrzeb praktyki

i

Duchowiestwo

ycia.

zwa-

polskie, a

posiadao w czternastym i pitnastym wieku dostatecznego wyksztacenia. Wród zawodowych zaj zapominano o nabytych w szkole wiadomociach; szcza nisze, nie

nawet w zakresie nauki o gównych aktach kultu, jak Msza w. i Sakramenta, wyksztacenie duchownych byo bardzo niedostateczne. »Same wyczne postanowienia,

majce na

naduy

celu

uchylenie

zagniedonych powszechnie

bezprawia, wystarczy

i

adn

nie

mogy

miar,

z najwaniejszych powodów smutnego stanu bya niewiadomo duchowiestwa, nieodpowie-

bo jednym rzeczy

dnie obeznanie si jego

z zasadami wiary i karnoci kona wysokoci zadania, musieli biskupi zaopatrzy duchowiestwo nisze w odpowiednio uoone podrczniki, w którychby zebrane byy w krótkoci, ale dokadnie, niezbdne kademu kapanowi wiadomoci. « Obok wydawania konstytucyi dyecezyalnych, wydawano zatem informacye, podrczniki dla uytku

Chcc stan

cielnej.

simplicium clericorum

Wyda

)

w

r.

1323, podobnie

Por. Ulanowski, Mikoaj z Bonia,

(Wydzia 2

).

tedy taki podrcznik, obok statutów, biskup

krakowski Nanker

*)

2

Tom XXIII kilka uwag o

historyczny)

Ulanowski,

w

postpi

roku

Rozprawach Akadem.

(1888) str. 22

— 23.

statutach synodów...

wieku. Scriptores rerum Polon. XIII, 16

w

(1889).

w

XIV

i

XV

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

1423 biskup Wojciech Jastrzbiec, a

z

249

polecenia biskupa

poznaskiego Stanisawa Cioka napisa w tym samym celu Mikoaj z Bonia swój Tractatus de Sacramentis et divinis officiis ac eorum administrationibus. Traktat ten powsta przed r. 1431, a jest on » najznakomitszym owocem usiowa biskupów polskich, skierowanych ku rozszerzaniu wród duchowiestwa dyecezalnego niezbdnych wiadomoci nauki o sakramentach i prawa kanonicznego«. Rzecz sama, napisana w tym samym celu, jak wyej wspominane podrczniki, jest jednak daleko obszerniejsz i owocem studyów duo powaniejszych. Autor opiera si na literaturze europejskiej, która si wtedy najwiksz Bonawentury cieszya wzitoci. Prócz w. Tomasza powracaj czsto pod jego piórem Henryk de Segusio, Calderini'owie, Guido de Baysio, Franciszek Zabarella, a dalej powagi teologiczne powszechnie uznane. Oscho kompilacyi przerywaj co chwila zwroty do stosunków miejscowych, wiadomoci zaczerpnite z praktyki ycia, przyczyniajc cenne wskazówki do historyi prawa kanonicznego w Polsce ). Broni te autor odrbnoci w zwyczajach Kocioa polskiego przeciw ujednoi

i

i

stajniajcym

deniom

Kortezanów, przeciw Romipetae,

Czasem wspomnienie z wasnych studyów, w Krakowie odbytych, cinie si pod pióro autora 2 ). Sucha on tu Stanisawa ze Skalmierza Franciszka Creisewitz de Brega; pierwszego zwie dominus mens, a na innem miejscu odwoa si do wykadów drugiego 3). Dzieko cae dobrze uoone praktyczne, doniosem byo dla Polski, a zyskao sobie rozgos i poza jej granicami.

jak on ich nazywa.

i

i

J )

Ulanowski,

w

kanon, 2 )

s.

3 )

pracach przygotowawczych do historyi prawa str.

24.

uaestione) cum audi(scil. dubitabatur a lectoribus et a formatis bac-

De extrema unctione: De qua

rem sententiarum calariis

O

Polsce, 1887,

libros,

theologiae...

De

Eucharistia:

uaestione disputata.

secundum mag.

Fr. de

Brega

in

uadam

250

KSIGA

ROZDZIA

I.

1L.

Pismo, nalece do literatury popularnej, rozeszo si

w wielu

rkopisach a od wydania, moe najstarszego w Wrocawiu strassburskiego w r. 1476, pojawia si zaczo w coraz nowych edycyach w Krakowie, Paryu, Wenecyi ten sposób Mikoaj z Bonia, który by Lugdunie uczniem krakowskiej wszechnicy, a najwicej moe zawdzicza wykadom mistrza swego Stanisawa ze Skalmierza, przyczyni si walnie do pomnoenia sawy Jagielloskiej szkoy. Równoczenie take na innem polu Mikoaj si odznaczy. Podobnie jak jego nauczyciel, Stanisaw ze Skalmierza, zajania on jako kaznodzieja kocielny. Kazania jego »de tempore« »de sanctis« odznaczaj si duem wyksztaceniem teologicznem; cytaty klasyczne stwierdzaj wyksztacenie humanistyczne mówicego. By on godnym towarzyszem przyjacielem Stanisawa Cioka, który swym humanistycznym polorem wród wspóczesnych wybitnie si wyrónia. Kazania Mikoaja z Bonia, podobnie jak jego traktat, doczekay si te uznai

W

1

).

i

i

i

nia

i

wyda A

zagranicznych

jeeli

tutaj

2 ).

dekretysta

wystpowa

uniwersytetu

subie biskupa i jemu walne oddawa usugi, to w innych razach samo pastwo i król odwoywali si do jego nauki poparcia. Okoliczno po temu nasuna si okoo roku 1430, kiedy myli podniesienia Litwy do godnoci osobnego królestwa, podsycane przez ambicy Witolda i podszepty króla Zygmunta, a zmierzajce do osabienia Polski, dojrzeway i zbliay si do urzeczywistnienia. Nie

w

i

opowiada przebieg

nasza rzecz

towa,

zjazd

papieskiej

*)

W

dyec.

gnat. E, 2 )

i

)

niemieckiej

z

r.

knowa

tych

wan t

i

przygo-

si dyplomacyi

1429, zajcie

spraw 3

Ulanowski, Rozprawy wydziau

).

fil.

1888.

archiwum wroc. znajduje si rkopis

z

r.

Tom

23

str.

1476. Stara

17.

sy-

3.

Por. Bruckner: Kazania redniowieczne, Biblioteka warszaw.

1891 m. luty, 3

w ucku

str.

245.

Por. o tern Caro, Geschichte Polens

III,

605

i

nastp.

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

Poniewa

w kocu

strony

ze

251

polskiej podniesiono

wtpliwoci co do uprawnienia Zygmunta, moc którego króla nowego chcia kreowa, posza sprawa przed trybunay prawników, którzy swoje wydawali opinie, jak niegdy w sporach zatargach Polski z Zakonem. Dwa fakultety prawnicze stany tu naprzeciw siebie, wiedeski i krakowski. Wiedeski, któremu bardzo czsto sprawy sporne do opinii przedkadano *), przyzna Zygmuntowi pene pod tym wzgldem prawo. Jan Guarleich i

i

synniejszy Casper von Maiselstein, tudzie inni juryci

napisali

Woch,

i

podpisali

traktat o

tej

sprawie.

Równoczenie

praw, dowodzi uprawnienia wybranego cesarza rzymskiego do nadawania korony Jan Baptysta Cigala,

królewskiej

2 ).

Krakowscy tymczasem dekretyci stanli na

wrcz przeciwnem

e

dr.

stanowisku; dowodzili oni mianowicie,

wybrany

koronowany cesarzem nie do godnoci królewskiej, pod tym wzgldem nieprawne. Traktat ten profesorów uniwersytetu krakowskiego powoywa si szczególnie na uznane powagi, jak na Hostiensis, czyli Henryka de Segusio, z ich twierdze wyprowadza wnioski dla obrony sprawy 3). Podpisali t opini znani nam kanonici, Stanisaw ze Skalmierza, Jakób Zaborowski, Jan Elgot; prócz tego znajdujemy tu nazwiska Tomasza z Chrobrza i Adama z Bandkowa, który skoczy studya w Bolonii a w roku 1424 by w Rzymie przy akcie, którym Jan Falkenberg odwoa oszczerstwa rzucone na Jagie 4 ). król rzymski

a nie

ma prawa wynosi innych wic uroszczenia Zygmunta

Moliwem *)

2 )

3 )

jest,

e

e

s

traktat ten

napisanym zosta

Aschbach, Geschichte der Wiener Univ.

Codex Znajdujemy go wraz Por. Lewicki,

w

epistolaris saec. z

T.

II.

str.

XIII.

sprawy dotyCzytamy tu miedzy innemi: tej

czcymi Cod. bibl. Czartor. n. 233. nec est dieto Johanni credendum, quia erat Teutonicus. 4 Por. Lewicki Cod. Epist. s. XV T. II sir. 252 i )

r.

(1865), 308.

XV,

innymi traktatami

—

w

(!)

172.

252

KSIGA

I.

ROZDZIA

IV.

e

Zbigniew Olenicki zabra go ze sob na Litw, aby nim zwalcza obecnego tame Cigal i jego arguplany Wimenta. Waniejsze jednak powody sprawiy, tolda nie doszy do skutku, a przedewszystkiem zgon ambitnego ksicia litewskiego, który 27-go padziernika rozsta 1430

i

e

si

z

tym wiatem.

e

Ale fakt tu wspomniany

Wodzimierza

jak

on,

w

tak

i

tradycya Padowodzi, tak wydziale dekretystów, i piórem nastpcy walczyli sowem

e

ya w

wa

jego

obronie interesów

sub

pastwa

i

e

króla,

nie cofali

si

usugami. Takie obowizki i mandaty spaday przedewszystkiem na czonków tego wy-

przed publiczn

i

suba publiczna odrywaa ich od nauki i nauczaprzenosia na pole polityki i czynu. A odrywao i to dekretystów od ich nauki, czsto znceni czy lepszem uposaeniem, czy ogólnym czasów prdem, przenosili si z dotychczas zajmowanego stanowiska na teologi, porzucajc prace swe i zajcia prawnicze 1 ). Ta teologia, widniejca u szczytu wszelkiej pracy naukowej i pracy nauczycielskiej, dezorganizowaa i ograbiaa inne wydziay z ludzi, którzy dziaalno na innych wydziaach, uwaali za co przejciowego i przemijajcego, a wszedszy raz do upragnionego Elizyum zbyt czsto moe byli pochopni do uwaania ostatniego szczebla Parnasu za miejsce wypoczynku po utrudzeniu si nie tyle prac, co zabiegami o dostp do tej przystani. samej organizacyi lea bd, który na ustrój i nastrój caego uniwersytetu móg i musia niekorzystnie. dziau; nia

i

e

sw

W

wpyn

*)

Por. o Janie

kiego Cod. epist.

quod

et

III,

canonicatum

Dbrówka 24: quia se

list

okoo

r.

1450 pisany, u Lewic-

ad facultatem

theol. transtulit,

inter theologos in ecclesia

beneficio suo accipere voluerit.

s.

adeo

Floriani pro alio

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

253

VI.

wic wydzia

Teologiczny

sta

w

hierarchi-

cznym porzdku na czele, jak teologia bya wszech nauk królow. To krakowski uniwersytet powsta pod tchnieniem religijnych pobudek, jako ognisko wiary dla Wschodu, zapewniao tu teologii jeszcze szczególne miejscowe znaczenie. Fakultet ten najwyszy miewa jednak w uniwersytetach redniowiecznych mao przedstawicieli. Przewa-

e

nie syszymy

o trzech profesorach, którzy si posugibakaarzami wielk zada na ich barki skadaj. Krakowie waciwych profesorów, wycznie dla

wuj

teologicznej z

cz

i

W

nauki przeznaczonych,

kanonikatów zamkowych

by

logowi, któryby

jest

mao. Jeden udziale teo-

magistrem, licencyatem, lub przynaj-

bakaarzem (formatus) teologicznej nauki. Trzecia dochodów z kopalni bocheskich ma take na

mniej

cz

i

teologów rius

te

ma przypada w

*).

Syszymy mianowicie o profesorze, zwanym ordinalector theologiae, wybranym przez wszystkich mi-

strzów kollegiatów, jako gównym nauczycielu wydziau. Z tego stanowiska postpowa on wyej na kanoni ka-

tedraln 2 ). Ale oprócz tego wchodzili tu w gr czonkowie kapituy w. Floryana, w której, po przejciu kustodyi na rzecz uniwersytetu i po stworzeniu nowej kanonii przez Zbigniewa Olenickiego w. r. 1427, zasiadao omiu czonków uniwersytetu. Mówilimy ju poprzednio o tych beneficyach, staralimy si okreli ich natur i losy. Poka-

*)

Cod. univ.

czciowo dla który wedug

Crac.

teologii byli

fundacyi

I,

140

i

ma czyta

Dodaj

71.

I,

ustanowieni

t.

z.

e

tutaj, prócz tego magister Trtnovicianus,

in artibus vel in theologia (Cod.

Wszystkich witych, który ma wykada (Cod. univ. I, 181) in aliua facultatum, theologica videlicet vel artium. Tych dwóch zaliczaj jednak póniej stale do artystów. 2 Conclusiones univ. pod r. 1491 1497. univ.

Crac.

)

I,

83)

i

altarysta

i

KSIGA

254

ROZDZIA

I.

IV.

zao si przytem, e dalszy rozwój nie we wszystkiem odpowiada pierwotnemu zaoeniu, e kanonicy w. Flopierwotne

ryana, których kultecie

coraz

ustawy do dziaalnoci we

fa-

zobowizyway, z biegiem czasu si wyzbywali tych zobowiza, e uni-

artystycznym

bardziej

wersytet

tern

z

walczy,

ale

kanonicy

na próno.

Okoo poowy

ju przyjtym uznanym stanem rzeczy, e w. Floryana s teologami, to te w póniejszych

wieku byo

i

spisach lekcyi fakultetu artystycznego profesorowie

»pro-

tylko rzadko si pojawiaj. Kiedy Jan Dbrówka okoo poowy wieku przeniós si na fakultet teologiczny z prawnego, pisa o nim znajomy jego do Zbigniewa Ole-

moti«

nickiego,

e osign

»kanonikat

midzy

teologami

w.

e

widocznem, ju wtedy Floryana«, a z identyfikowano niemal teologów i kanoników w. Floryana. Jeeli w dokumentach dawniejszych jest mowa, kollegium króla Wadysawa przeznaczonem jest jako mieszkanie dla promoti i królewskich mistrzów, to póniejsze tej

wzmianki

jest

e

róda mów i

o teologach

r

i

magistri regales.

Tak

z bie-

giem czasu ucierao si mniemanie, wypywajce ze stanu rzeczywistego, i kapitua w. Floryana jest wycznem teologów uposaeniem. Teolodzy ci posiadali rozmaite stopnie naukowe. Przebakalarstwo, które na dewszystkiem zaznaczy naley, polednim tytuem, w wydziale artystycznym byo wydziale teologicznym byo stopniem przynoszcym ju poczestne uznanie i wiksze zobowizania. ustrój uniwersytetu rednioZauwaono susznie, wiecznego odpowiada ustrojowi cechów i rzemios w rednich wiekach. Jeeli tutaj praca rozkada si na uczniów,

e

e

czeladników

i

majstrów,

to

wród czonków

uniwersytetu, uczniom odpowiadali proci

(supposita)

scholares,

cze-

ladnikom ludzie posiadajcy najniszy stopie naukowy bakaarza, przez licencyatur i najwyszy egzamin wyzwalano dotychczasowego czeladnika na majstra. Otó ci czeladnicy uniwersyteccy, czyli bakaarze,

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA mieli

w kadym fakultecie

mieli

uczy si

i

255

waciwie podwójne obowizki,

drugich naucza. Ale na najniszym

fa-

nauczanie to nie odgrywao wielkiej, znaczcej bo bakaarz artystów by jeszcze modym czowiekiem, nie posiadajcym jeszcze ani wieku, ani dowiad-

kultecie roli;

odpowiedniego dla tego stanowiska, ani dostate-

czenia cznej

nauki.

Na wyszych

fakultetach ubiegali

ju

si tym-

malat studyów gistrami artystów, mieli za sob okoo pewne nauczycielskie dowiadczenie. uniwersyteckich bakaarze wyszych Dlatego dziwi si nie moemy, tych wydziaach, rol na znaczn odgrywali fakultetów

czasem przewanie o stopnie

ludzie, którzy

byli

pi

i

e

e

na nich spoczyway

w

wielkiej

czci obowizki

nau-

wybitnie wystpuje to w Krakowie u meu prawników, jaskrawiej na teologicznym wydziale. Wród teologów wielu ograniczao si nawet na niszych stopniach naukowych, nie sigajc nigdy po najKrakowie, wyszy laur, po magisterium albo doktorat. wedug statutów z r. 1521 *), czowiek idcy na teologiMniej

czania.

dyków

i

W

mia wykaza, e przez pi lat oddawa si promocy na artystycznym wydziale przeby. Potem dwa lata sucha on mia teologicznych wykadów, po czem móg postpowa na bakaarza sta-

czne studya

artibus liberalibus

i

i

wa

si

t.

z.

baccalarius cursor, albo

cursor biblicus.

To

e móg odtd wykada objania kurpewne czci pisma witego. Taki cursor muchodzi na sia jednak obok tego uprawia dalej studya wykady, aby osign wyszy stopie t. j. bakaarza sen-

go uprawniao,

i

sorycznie

i

uprawnionego do wykadu dogmatyki. Dostpiwszy tej godnoci czyta przez jeden rok i objania pierwsz i drug ksig sentencyi Lombardusa, a kiedy rozpoczyna wykad trzeciej, otrzymywa natenczas tytu stopie bakaarza formatus, co byo ju znaczcem sta-

tentiarius,

i

*)

Archiwum do dziejów

sze statuta theol. facultatis

literatury

zawieraj

I

duo

Te najstarprzepisów starszych.

(1878) str. 73.

KSIGA

256

ROZDZIA

I.

IV.

nowiskiem. Po skoczeniu wykadu sentencyi móg on si przygotowa do licencyatury i podda temu egzaminowi. Ta licencya uprawniaa do rozpoczcia waciwych wykadów teologicznych i do osignicia doktoratu. Karyera ta teologiczna bya wic bardzo uciliwa, trwaa dugo, a prócz tego wymagaa znacznych kosztów

opat egzaminowych. Na Zachodzie wymaga jej przebieg czasem dziesi do dwunastu lat; zaleao to od okrelenia dugoci odstpów midzy rónymi stopniami. Mianajwyszy stopie by trudnym do nowicie za ostatni naraa na najrozmaitsze koszta. Poddajcy osignicia si egzaminowi na doktora teologii musia obdarza magistrów, bedeli i przyjació rozmaitymi podarunkami w pienidzach naturze, które mogy niejednego odstraszy od ubiegania si o ten zaszczyt i rzeczywicie odstraszay. i

i

i

i

w

Papie Klemens V

r.

1311

w

dekrecie dla Bolonii za-

strzega, aby te koszta nie przenosiy 4800 reskich w.

W

a.

pitnastym wieku Nicolaus de Clemanges przed ubieganiem si o doktorat teologiczny i ogasza to za akt prónoci ). A dla krakowskich stosunków bardzo

ostrzega

l

pod tym

wzgldem

charakterystyczny jest

w

list

Sdziwoja

1466 do Dugosza 2 ). Opowiada on tam obszernie o przebiegu swych studyów. Magisterium Czechla, pisany

teologiczne go

quem non

r.

ncio, ale go nie osign (magistralis apex quamvis aliuando concupivi). Odstra-

attigi,

szyy go mianowicie koszta tego

aktu, sprzeciwiajce si,

Uskara si na te urzdzewyksztaconym ludziom promocy nia, » które ubogim uniemoebniaj, robi za to przystpn dla bogatych, mniej wyksztaconych«. Bo wydatki te pochaniaj pienidze,

jak mniema, duchowi teologii. i

któreby przez lata wystarczyy na ycie. To co tu pisze Czechel zaznaczyo si

giem skutków Por.

w

dziejach uniwersytetu.

Kammel

w

Dugosz Opera

I

caym

w

Geschichte der Brziehung SchmicTa

vol.

I

(Cracoviae 1887)

str.

szere-

innych uni-

172.

II,

480.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

257

wersytetach wielu czonków wyszych fakultetów ograniczao si na licencyaturze i nie ubiegao si o tytu doktorski, który takimi wydatkami grozi. Uniwersytety uwzgldniay ten stan rzeczy i nadaway wielu licencya-

Podobnie dziao si w Krakowie. Wród teologów krakowskich przewana liczba ma tytuy licencyatów lub bakaarzy, tytu doktora w. teologii tylko zrzadka si pojawia 2 ).

tom prawa doktorów

1

).

To studyum teologiczne miao dwa zadania, nianie pisma to

zadanie

witego

odgrywao

obja-

nauczanie dogmatyki. Pierwsze jednak stanowczo rol podrzdnieji

sz. Bo dogmatyczne kontrowersye, dyalektyczne dystynkcye i wiczenia przypaday daleko bardziej do smaku ówczesnych umysów i ludzi, jak objanianie i zrozumienie prostych tekstów pisma witego. Uniwersytety redniowieczne wypary klasyków z rk ludzi; dyalektyka i Arystoteles daleko bardziej nciy od studyów nad klasykami. Podobnie si stao na polu teologii. »Systematyka i dyalektyczna

metoda

ców Kocioa

wao

jeszcze

ze

w

usuway stanowiska,

XI-tym a po

które

wicej studyum ojto studyum zajmo-

czci

XII-tym wieku, mia-

coraz

w

szkoach klasztornych« 3). Superfluitas meditationis, nadmierna skonno do dyalektycznej walki i do dyalektycznych subtelnoci zaciya take zowrogo nad czytaniem pisma witego. Wychodzono z zasady, w pimie w. tkwi wszdzie tajnie i tajniki pod prostemi nowicie

e

Kaufmann, Geschichte der deutschen Universitaten II, 301. Wisocki w Sprawozdaniach z posiedze Akademii Urn, w Krakowie w r. 1890 (Kraków 1891, wydzia hist. filoz. str. 38) przypuszcza, dopiero w r. 1454 zjawi si tu profesor, o którym *)

2

)

e

e

stanowczo stwierdzi mona, by dr. teologii. Jan z Kluczborga nie osign jednak ten stopie w Krakowie ju w r. 1423. mona, tytuu magistra, który by równoznacznym z tytuem tym, doktora, przez naduycie a póniej zwyczaj udzielano take którzy go waciwie nie posiadali, w znaczeniu profesora. 3 Denifle: Die Entstehung der Universitaten 758/759.

Wtpi

e

i

)

Hist. Uiiiw. t. i.

17

KSIGA

258

I.

ROZDZIA

IV.

—

nawet sowami multiplicitas mysteriorum intrinsecus latet, a zadaniem lektury byo, tajne to znaczenie ze sów zda i

pozornie prostych wyuszcza.

nw

Waciwy

tekst

gin

i

to-

nadmiarze ubocznych komentarzy, a znaczenie gówne obok znacze ubocznych, które tekstowi podsuwano, nie dochodzio do gosu i swojego prawa. Mianowicie upatrywano w pimie witem znaczenia poczwórne i odpowiednio do tego zastósowywano do tekstu czworakie metody objanienia. Byo znaczenie literalne i to objaniano

by

cielenie,

wnie,

wedug wspóczesnego

a

literaliter,

sens

teologiczny

sens

polskiego

wyraenia

allegoryczny, który objaniano duchoczyli

moralny, który objaniano

przykadnie, a wreszcie znaczenie mistyczne, które komentowano anagogice, czyli »podobnie.« Do objaniania pisma witego uywano licznych

komentarzy, które pozostay po ówczesnych profesorach bibliotece Jagielloskiej. Mianowicie uywano dzie Do1295 r.) minikanina Mikoaja de Gorram (y okoo 1210 Lyra (f 1340 r.). Pierwszy i Franciszkanina Mikoaja de

w

—

zasyn swemi tu

1 ),

postyllami do starego

i

nowego testamen-

których rkopisy przeszy do biblioteki Jagielloskiej

rk najstarszych mistrzów szkoy jak Sczekna, Isner, póniejszych nieco, jak Andrzej z Kokorzyna i Tomasz Strzempiski 2 ). A popularniejszymi jeszcze byy komentarze Mikoaja de Lyra. By to yd z pochodzenia, a rabiskie jego wyksztacenie pozwalao mu bada stary testament w oryginale. Jego glossa i postylla do starego i nowego Testamentu bardzo byy rozpowszechnione, tak teologowie opierajcy si na jego ksigach powtarzali przysowie: Si Lyra non lirasset, totus mundus delirasset B ). Rkopisy z

i

e

*)

Por. o

189i/6 T. 2 )

i

II,

Por.

nim

Feret,

La

faculte

Katalog rkopisów Wislockicgo,

nastpne. 3 )

de theologie de Paris, Paris

511.

Por. o

nim Feret

ibid. III, 331.

mianowicie

n.

1314

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

259

jego dzie dostay si z rk profesorów jak Isner, Strzempiski znowu do wielkiego ksigozbioru Jagielloskiego *).

wiadomoci do swych wyka-

Z tych komentarzy czerpali

dów

teologowie krakowscy

witego

lektury pisma

kursorycznej

bakaarze,

i

sw

zaczynajcy od dziaalno na

wydziale teologicznym.

To studyum pisma witego przygotowywao do

do-

wieczya wyksztacenie. Ksig podstawow byo tu teologiczne dzieo Piotra Lombardusa, który umar w r. 1160 jako gmatyki, nauki trudniejszej

biskup Parya, a

w

i

waniejszej, która

czterech

swych ksigach Sententia-

rum uj ca nauk dogmatyczn systematycznym wykadem; dzieo to tak dalece byo panujcem powszechnie,

e

dogmatyki nazywano wprost nauk sentencyi. KraMnóstwo komentarzy objaniao ksigi Lombardusa. kowie uywano przedewszystkiem komentarzy w. Toma-

nauk

W

Akwinu

sza z

jako papie

i

Skotusa, Piotra de Tarantasio, który

Innocenty V-ty

Strassburga, Augustyanina

3 ),

w

roku 1276

dalej

zasyn

Henryka de Oyta, który

),

objanie

umar

Tomasza

2

i

ze

uaestiones

jako profesor teologii

Pradze, a nastpnie w Wiedniu w kocu wieku przyczyni si do rozwoju teologicznej nauki 4). Wykadano wreszcie w Krakowie czsto sentencye wedug komentarzy angielskiego Dominikanina

w Paryu

i

czternastego

Roberta de Holkoth

5

Gówne wiato najbardziej

).

przychodzio tu

uywanych

z

fesorowie paryscy, bo uniwersytet ten

J )

2 )

3 )

o

Parya; autorami

traktatów teologicznych byli pro-

Katalog mian. 1470 i nastp. Katalog Wisockiego n. 1539 nastp. Katalog n. 1754 Rkopisu tego

dziery wtedy

nie-

i

uywa

tym Tomaszu Feret

ibid

Jan

Isneri.

— Por.

494

III,

4 MiPor. Katalog n. 1361 — 1362 (egzemplarze Jana Isneri koaja Vigandi). Por. o Henryku de Oyta, Aschbaci Geschichte der Wiener Univ. str. 402. i

)

6 )

Por. Katalog n. 1374

i

nast.

17*

KSIGA

260

podzielnie stanowisko cznej nauki. Przy

i

I.

ROZDZIA

saw

IV.

gównego

ogniska teologi-

tym wykadzie Lombardusa rozkadano

pojedyncze tematy na rozmaite uaestiones, które nastbadano. Zestawiano argumenta za i przeciw jakietwierdzeniu, wreszcie dawano krótk konkluzy albo rezolucy. Jedn kwesty czono z drug przez krótkie pnie

mu

uwagi (summae), uwydatniajce zwizek ich wzajemny 1 i spójni caej tej roboty ). Ostrzya to zapewniao ta metoda zapewne umysy, ale naraaa zarazem wykad na pewne zatonicie w szczegóach i subtelnych drobnostkach, meditatio przesadzaa i upajaa si swemi sztukami. Roger Bacon, synny Franciszkanin trzynastego wieku biblijne studya gin wskutek wycznego uskara si, zajmowania si dogmatyk i zwala win na ksig sentencyi. Impossibiie est mówi quod textus Dei sciatur

czno

i

e

—

propter

abusum

A

przecie

lastyka,

t.

y on w wieku

trzynastym, kiedy scho-

posugujca si dyalektyk

teologia

j.

—

iSententiarum.

libri

i

oparta

na lilozoiii, najwiksze wicia tryumfy, w wieku Franciszkanów Alexandra z Hales i Bonawentury, w czasach, kiedy synni Dominikanie Albertus Magnus i w. Tomasz z

Akwinu

rozwijali

najwiksz dziaalno. Od

czterna-

stego wieku poczyna

si dopiero powolny scholastyki upapanuje filozofia Franciszkanów w przeciwiestwie do Dominikaskiej, Tomistycznej. Z ona kla-

W

dek.

w.

sztoru i

epoce

tej

Franciszka

powstaj

najwybitniejsi

wychodz najwiksze przeciwiestwa. Dawny

teolodzy spór

filo-

zoficzny, wszczty w dziewitym wieku, a trwajcy przez cae rednie wieki o tak zwane universalia, zaostrzy si w wieku czternastym wybitnie. Chodzio tu o istot kaegzystency; jetegoryi i poj ogólnych, o ich natur i

e te idee maj e s ant rem, e

dni twierdzili,

egzystency.

indywiduów,

im jedynie

l )

II,

526.

Por. Hergenrother

Handbuch

odrbn

od

przyzna mo-

der allgem. Kirchengeschichte

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGKEY.

261

rzeczywisto, podczas gdy osobniki s fantazmatami. Ta szkoa nosia miano Realistów; panowaa ona przewanie w rednich wiekach, a w czternastym doprowadzi jej twierdzenia do skrajnoci synny Franciszkanin Duns Scotus. Przeciwna szkoa nominalistów twierdzia tymczasem, tylko pojedyncze rzeczy maj realn egzystenuniversalia s pustymi dwikami (merae vot. z. cy, s post rem, abstrakcy wyuszczon z osobników. ces), Ten nominalizm wskrzesi w czternastym wieku przeciw Skotusowi inny Franciszkanin Wilhelm Occam. Walka zapasy stay si teraz gwatowniejszemi, powstaa nai mitno, któr nazwano odium metaphysicum. A miay

na

e

e e

myli scholastycznej trzynastego wieku zmarnia wsi pod tern tchnieniem, subtelno w dyspucie i przerabianiu myli cudzej odbieraa wasnej twórczo i energi. Europa i jej uniwersytety podzieliy si wedug- wyznawstwa jednej lub drugiej teoryi na przeciwne obozy. Paryu, tej królowej uniwersytetów, panowa realizm w rednich wiekach; w czternastym wieku doszed jednak nominalizm przez Buridana (1350) na chwil do przewagi; ostatecznie zwyciy on dopiero w nastpnego wieku drugiej poowie. Pradze podzielono si wedug nacyi; Niemcy wyznawali nominalizm, Czesi stali przy realizmie 1 Wiedniu zapanowa nominalizm, w Heidelbergu obydwa kierunki rozwijay si obok siebie 2 Dziaali tu wic obok siebie antiqui czyli Skotyci i Okkamici czyli moderni, studya odbywano albo de via antiua lub de via moderna. Dwa te miana nie byy bynajmniej synonymami zastoju i postpu. Przynajmniej wród ludzi wspóczesnych lub póniejszych hodowao wielu mielpolot

i

tli

W

W

).

W

).

szych mylicieli realizmowi a

minalizm zawiera *)

str.

Por. Burdach,

w

sobie

vom

wic

via anticpua; jeeli no-

zawizki póniejszych rozwo-

Mittelalter zur

Reformation (Halle 1893)

77. 2

Thorbccke, (w uwagach). )

Geschichte

der

Univ.

Heidelberg

str.

88

i

7i

KSIGA

262

I.

ROZDZIA

IV.

potrzsa nieraz wizami które j dotychczas ptay, to via antiua miaa wicej pokrewnoci z Platonem, którego ludzie postpu wygrywali czsto przekomentarzom jego arabskim, rozpaciw Arystotelesowi noszonym w uniwersyteckiej nauce. Na pytanie, jaki kierunek zapanowa w Krakowie, odpowied nie jest tak atw. Spis rkopisów krakowskich nasuwa prawdopodobne przypuszczenia. Okkam pojawia si wród nich bardzo rzadko, natomiast czsto bardzo Dun Scotus. Przy tem jednak uderza wielka liczba ko-

jów myli

ludzkiej

i

i

mentarzy do fizyki i etyki Arystotelesa, napisanych przez nominalist Buridana. Ze krakowskie studyum raczej do Skotyzmu si skaniao, to wysnu moemy z tego, i Praga niaczya jego pocztkom i daa mu pierwszych nauczycieli, a dalej z czstych zapisków, które si snuj do osiemnastego po rkopisach przez szereg wieków zaznaczaj wykady: ad mentem Scoti, secundum viam

a

i

Scoti

1 ).

Wyranem

panowa

by

si

e

zdaje,

doktor subtilis tu za-

nauka jego na dugie czasy gbokie pucia

a

korzenie.

Teologowie krakowscy mieli bardziej praktyczne i pilobok tych subtelnych docieka w zakresie oderwanych poj. Wkrótce po odnowieniu uniwersytetu w Krakowie wybucha w ssiedniej Pradze rozniejsze zadania,

terka husycka, która odtd przez lat szereg miaa wschód Europy napenia chrzstem broni zgiekiem teologicznych teologa z Oxsporów kótni. Ksigi Wykliffa, profesora 1402) znaforclu, w pocztku pitnastego wieku (1401 wielki rozgos w Pradze midzy lazy chtne przyjcie i

i

i

—

i

czeskimi teologami, a

kocielnej

wadzy

popularno

ich

mimo pewnych wystpie

i

czeskim kolegom, jego radykalne pogldy

*)

ze strony

samego uniwersytetu (1403 1408), wzrastaa. Jego realizm przypad do smaku i

Por. n. p. Katalog

losophici Aristotelico

-

rkopisów

n.

1996 z

Scotistici in univ. Cracov.

r.

i

krytyki

ko-

1641: Cursus phi-

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

263

cielnej hierarchii pady tu na grunt wdziczny, a z krytyk przedostay si niektóre pozytywne nauki twierdzenia angielskiego reformatora. Zapalny Jan Hus, który i

rektorem uniwersytetu w roku 1403, sta si najwikszym i najzagorzalszym Wykliffa obroc, komentatorem i apostoem. Do tego przyszy tarcia narodowe i te ostatecznie doprowadziy do wybuchu. Juz w kocu czternastego wieku skaryli si Czesi na swoje upoledzenie wobec Niemców w uniwersyteckich kollegiach. Ustrój uniwersytetu sprowadza na nich cikie pooenie, bo rozpada si on na cztery nacye, z których bawarska i saska byy zupenie niemieckiemi, polska przewanie niemieck; wobec tego nacya czeska, rozporzdzajca jednym gosem bya rzeczywicie upoledzon. Wskutek uala si Czechów i z innych ogólnokocielnych powodów nastpia tu zmiana; 18 stycznia r. 1409 wyszo rozporzdzenie króla Wacawa, nadajce czeskiej nacyi trzy gosy, a przyznajce

by

innym nacyom gos jeden. Po tym fakcie nastpi exodus, czyli wyjcie cudzoziemców z uniwersytetu praskiego. Uchodzcy zwrócili si w najznaczniejszej liczbie do Lip-

w

nowy uniwersytet otwarto, a Praga odtd schodzie zacza z wysokoci dotychczasowego rozwoju marnie wród walk poogi nastpnych ska,

gdzie

jesieni

1409

r.

i

i

stan na czele ruchu religijno-luclowego, który niebawem zacz wstrzsa zasadniczemi ustawami Kocioa z rozterek uniwersyteckich wyrós na walk

wojen. Jan Hus

i

kocieln. Jak si ta fala i burze odbiy na ssiedniej Polsce ssiednim krakowskim uniwersytecie, oto pytanie, które nas w pierwszym rzdzie zaj musi. Jeeli Jagieo zamierza wielkie przestrzenie Wschodu podnie uszlachetni posiewem zachodniej cywilizacyi, jeeli t z Zachodem i Rzymem uwaa za gówne zadanie i

i

czno

swojej polityki, a uniwersytet krakowski jako

która jego

zamiarom miaa wywalcza pola

szermierzy, to

myl

ta

w samem

zaraniu

i

warowni, przysparza

zagroon

zo-

KSIGA

264

ROZDZIA

I.

IV.

staa wielkim ruchem narodowym w Czechach, który móg obj przylege sowiaskie dziedziny i rozluni tu stosunki z Zachodem tak niedawno nawizane.

e

stosunki Niebezpieczestwo byo o tyle wikszem, spoeczne midzy Polakami i Czechami byy w pocztku XV-go wieku tak cise jak nigdy przedtem, ani potem. Peno Czechów byo w Polsce, jeszcze wicej Polaków w Czechach *). Duo modziey polskiej w pierwszej dobie uniwersytetu praskiego w Pradze szukao nauki i wyr. 1416 pisa arcybiskup Trba do króla ksztacenia. wie dobrze, czeskiego Wacawa: » Wasza królewska od dawna Waszego królestwa mieszkacy w Polsce na odwrót nasi, mianowicie scholarzy, bratniem uczuciem si miowali w praskiej wszechnicy« 2 ). O wymianie uczonych i myli w tej epoce mówilimy ju poprzednio. Najbliszy przyjaciel i najruchliwszy wyznawca hase nauki Husa, Hieronim z Pragi, wród swoich licznych podróy zawita take do Polski. Wiemy o nim tyle, jedc po wiecie wystpowa on zawsze gwatownie naraziwszy tern sw osob w obronie nauk Wykliffa, uchodzi musia niegdy z Parya i Heidelberga, póniej odwiedzi Krar. 1410 mia on z Budy i Wiednia 3 ). ków; póniejsze róda o tern donosz a przytem naddo mieniaj, powoanym tu zosta, aby przyoy 4 zorganizowania nowego studyum ). Daleko janiej si przedstawia póniejszy jego pobyt w Krakowie, kiedy herezya Husa wyranie ju zarysowaa si w Czechach. Albert Jastrzbiec pisa w r. 1413 do Wacawa, patryarchy Antyochii: »Hieronim powoany, jak sam mówi, przez naszego króla i brata jego ksicia Witolda (o czem jednak

W

Mo

e i

i

e

e

W

rk

e

')

2 )

s

Palacky, Geschichte

Cod. episto,

s.

Bohmens

XV, Tom

II,

IV, 302.

82.

von Bohmen

)

Por. Palacky Geschichte

)

Por. Wiszniewski, Hist. Lit, IV, 355.

4

Epitome rerum Bohemicarum

uidam

affirmant.

str. -149

III,

301.

wiadectwo Balbinusa

brzmi bardzo

niestanowczo:

DRUGA

dobry bicie

pobony

i

POOWA RZDÓW JAGIEY.

król

A chocia

sam

265

przyby tu osoprzebywa, wiksze tu

nie wiedzia),

kilka dni tu

ludu wywoa niepokoje, ni za pamici ludzkiej kiedykolwiek miay miejsce«. Wreszcie go powoano »ad examen« przed biskupa i tu w obecnoci wielu ludzi, doktorów dekretów, mistrzów teologii i sztuk wyzwolonych miay miejsce rozmaite dysputacye. »W kocu odesano go do kraju rodzinnego, aby tam uprawia grunt

wród

kleru

i

w

wasnej ojczynie, poniewa Dasz grunt wydaje si dla prosty jego posiewu nieurodzajnym, a to z powodu, lud nie umie poj twierdze tak wielkiego filozofa (quod simplex plebicula tanti philosophi dogmata comprehendere non valet) a tern mniej ziemie Litwy i Rusi« Pismo to jest bardzo charakterystyczne maluje nam Husa w Polsce. dosadnie pooenie apostoa Wykliffa nie interesuj si Umysy polskie simplex plebicula

e

).

i

i

—

—

W

Pradze teologia teologicznymi wywodami przybysza. aspiracyi narobya dodatkiem do ruchu narodowego i

W

dowych.

Polsce

wystpowaa ona

bez tego poparcia,

hasa jej pusto przebrzmieway. Ruch móg si przyj, gdyby na jego czele stana wybitna osobisto z ona

a

sprzga go z miejscowemi potrzebami yczeSama teologia, goszona przez obcego czowieka, nie moga sprawi wielkiego wraenia. Ten list daje nam klucz do zrozumienia przyczyn maego odgosu ruchu narodu

i

i

niami.

husyckiego w ziemiach polskich 2 ). Ale prócz tego inne jeszcze ywioy podziaay tu odpornie i obronnie. Jeeli w pocztku wieku pojawia si tylu mistrzów przybyych z Pragi do Krakowa, to fala ta przyniosa Polsce kilku ludzi, którzy zaznaczyli si w dziejach husytyzmu jako najzagorzalsi obrocy prawowiernoci kocielnej. Jan Sczekna, jeden z najdawniejszych

Palacky Documenta mag. J. Hus (Praga 1869) str. 506. O dziaalnoci Hieronima na Litwie Rusi u w, ks. Witolda por. Palacky III, 302, »)

2

)

i

KSIGA

266

T.

ROZDZIA

IV.

mistrzów krakowskich, wystpi w pocztku stulecia z traktatem przeciw wykliffi zmówi 1 ). Maurycy Rvacka, który nalea take do tej wczesnej immigracyi Czechów do Polski zajmowa stanowisko profesora teologii w uniwersytecie krakowskim, ju w r. 1409 w procesie przeciw Husowi pojawia si jako inuisitor haereticorum arcybiskupa praskiego 2 ). Wreszcie okoo roku 1418 przyby do Polski który Stefan Palecz, najzawzitszy przeciwnik Husa, na soborze w Konstancyi najwicej si przyczyni do potpienia jego nauki i osoby. Tak pojawiali si cigle w tym czasie czescy przybysze w Krakowie, a wedug- stanowiska, jakie zajmowali, wpywali stanowczo na usposobienie otoczenia. Bo o gromadnym napywie z Pragi do Krakowa mowy by nie moe. Po wyjciu nacyi obcych ze stolicy czeskiej w roku 1409, Lipsk zaroi si od dawniejszych praskich scholarów; w Krakowie tymczasem sabe frekwencye w. r. 1409 1410 stwierdzaj nie ku Krakowowi nadto dobitnie, exodus z Pragi si skierowa. Nowe teologiczne nauki nie znajdoway, jak wyej nadmieniono, wdzicznego pola w Polsce. Ale jeeli nie byo tu zrozumienia dla nauki, to nie brako natomiast sympatyi dla przedstawicieli tej nauki, dla wybitnych osobistoci pobratymczego narodu. wieccy czonkowie deputacyi polskiej na koncylium w Konstancyi wystpowali i

m

a

i

e

Por. Hófler: Geschichtsschreiber der hussitischen

*)

Bewegung

Nalea

on do otoczenia Jadwigi, podobnie jak Dominikanin Henryk cle Bittervelt. Ten ostatni napisa do królowej traktat De contemplatione et vita activa. Cod. episto, ed. Szujski 1, 1, 1-45. Waniej szem jest dla nas, on zapewne napisa traktat przeciw Husowi w póniejszych czasach. Por. Index bibliothecao Batthyanianae Fehervar 1871 (VII): Libellus Henrici de Cracovia doctoris II,

227.

e

scripturae in univ. Grac. contra Joh. Hus. Moe len sam Dominikanin Henricus wystpuje ok. r. 1422 otoczeniu króla Zygmunta s.

w

i

kae

na

Wgrzech

przeciw Husytom. Por.

Bewegung, II, 437. Palacky Documenta Joh. Hus 164

Hófler,

schreiber der huss. 2 )

Por.

i

184.

Geschichts-

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

267

wobec Husa yczliwie i pojednawczo; panom polskim dzikowa Hus jeszcze przed mierci, e si za nim ujmowali. Ta sympatya moga ostatecznie doprowadzi do cilejszego zblienia, a niebezpieczestwo to wzroso stanowczo, kiedy w roku 1420 polityka polska wybitnie zacza si do spraw czeskich wewntrznych miesza. Skoro po mierci króla Wacawa w r. 1419, Zygmunt sta si spadkobierc czeskiej korony, zwrócili Husyci wzrok swój ofiarowali im z kolei koron króWitolda lestwa. Jagieo stanowczo j odmówi, Witold nie da stanowczych przyrzecze. Ale odtd sprawy polskie czeskie sploty si z sob na lat szereg, a kwesty a Husytów 1428 osi polityki polskiej l). staje si w latach 1421 Nie moemy tu przedstawia falowa tej polityki: raz si zdaje, Polska stanowczo popiera rewolucy husyck, a posiki z Polski przybye dobitnie to stwierdza si zdaj;

na

Jagie

i

i

i

—

e

innym razem pod wpywem napomina rzymskich, król si wyrzeka wszelkiej z kacerstwem spóki, zobowizuje si do dostawienia posików do wspólnej na Husytów wyprawy, do czego jednak ostatecznie nie przychodzi. Król Zygmunt swoj chwiejn i zawistn wobec

jasno

Polski polityk

w

wielkiej

czci

udaremni.

to

rzysz temu wszystkiemu marzenia drodze pokojowej Czechów do zgody

wadzi, marzenie

o

»redukcyi«,

liwo

Kocioem

z

której

w

narzdzie Marcin V. upatrywa

A

zamiary,

i

towaaby na dopro-

najsposobniejsze

Jagielle, a której

mo-

Witold i sam nawet woJagieo Husytów Zygmunt Korybut.

przypuszczali

jujcy na czele tych próbach

W W

i

i

i

usiowaniach »redukcyi« uniwer-

Jagiey i jego teologom przewana przypada rola. braku dokumentów nie atwo nam jasno okreli stanowisko, jakie uniwersytet wobec czeskiego ruchu zasytetowi

wpyny

Ale osobistoci Rvaki i innych na utwierdzenie prawowiernoci, a

j.

Lewicki

w

Codex

Epist.

s.

XV

T.

z

II,

niewtpliwie póniejszych wy-

XXXIV.

KSIGA

268

moemy

stpie

Zdaje si,

e

I.

ROZDZIA

IV.

nabra wyobraenia

i

o wczeniejszych.

uniwersytet wobec koncylium konstancye-

skiego zdanie swe o husytyzmie objawi

ew

1 ).

Syszymy

da-

1413 profesorowie krakowscy przed biskupem Wojciechem Jastrzbcem dysputowali z Hieronimem z Pragi. Kiedy Jagieo wda si po roku 1420 w sprawy czeskie prowadzi zacz polityk, w której plany zagarnicia

lej,

r.

i

ziemi krzyoway si cigle i pltay z zamiarami zagarnicia dusz, chwiay si midzy pontami potgi i uczuciem dla pobratymczych Sowian, a grobami i napomnieniami ze strony Rzymu i Niemiec, profesorów krakowskich teologów po kilkakro wezwano dla godzenia i agodzenia umysów, oni mieli si sta narzdziem apostolstwa religijnego i dziea pokoju i zgody. i

W

pocztku

r.

1421

bya

czeska deputacya

w

Kra-

kowie, aby Jagielle ofiarowa czesk koron. Midzy posami znajdowali si magistrowie prascy: Jan zwany CarPiotr Payne, Anglik. Prosili oni midzy innemi i aby im pozwolono cztery artykuy husyckie (przeciw wasnoci duchownych, danie wolnoci kazania dla ksiy bdcych w cenzurach, komunia pod dwiema postaciami, grzech miertelny niweczy godno papiea, biskupa, kapana) publicznie broni i usprawiedliwi. Prosili o pozwolenie króla, a do rektora uniwersytetu zwrócili si w tym celu, aby im miejsce dla takiej dysputy wyznaczy. Rektor uniwersytetu odpozapewne Mikoaj Goltberg wiedzia im odmownie. Porozumiawszy si z arcybiskupem gnienieskim, biskupami krakowskim, poznaskim pockim, nie przysta na audiency, tern uzasadniajc odmow, owe cztery artykuy zostay ju potpione przez Koció, przeto posowie powinni si uda dinalis

o

to,

—

—

dan

i

e

e

*)

Janozki

w

Kritische

Briefe,

Dresden

18-45 str. 46.

cytuje ze

rkopisów Tucholskiego, który si mia dosta do Czstochowy: Der Krakauer Professoren Meinungen von den Hussitischen

zbioru

Lehren an das Kostnitzer Concilium.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

269

si uniewinni *). Mimo opornoci przyszo jednak wtedy do jakiej dysputy tej religijnej, w której uniwersytet gówny bra udzia. Przyclo

Rzymu

i

tam

ze swej nauki

w roku 1424 wspominali radcy króla audyencyi w Krakowie odbytej 2 ). Speza ona na niczem, podobnie jak cel polityczny poselstwa. Prascy mistrzowie wobec naciera krakowskich profesopóniej,

najmniej

Zygmunta

o

tu dumne sowo, e przyszli tu uczy a nie poucza (Informare et non informari). Mimo tego myl o audyencyi czstokro ponawiaa si w nastpnych latach. O »redukcyi« Czechów myla wielki ksi Witold, przemyliwa Jagieo, a wreszcie król Zygmunt przysta w r. 1423 na wyznaczenie audyenMiaa ona nastpi w Bernie w pocztku roku 1424. cyi 3

rów

rzucili

siebie

).

Mistrzowie krakowscy dostali zaproszenie, aby wzili

w niej

Ale Zygmunt spotka si tu ze stanowcz z ich r. 1421, postrony odmow. Tak jak rektor krakowski husyckie pocztery artykuy woywali si oni na to,

udzia.

w

e

e nie naley przeto o nich wtpliwych dysputo wa. Król Zygmunt stara si na zmian osobnem pismem do króla Jagiey

tpione zostay przez Koció,

i

jako o

wpyn

ich zdania, twierdzi,

ma

na

celu, lecz

drog

na

nie ich

e

audyencya nie rozprawy o wierze

pouczenie tych, którzy upadli i zwróceprawdy1). Zamiary te wszystkie nie do-

prowadziy do adnego rezultatu. A nam zaznaczy tu wypada konsekwency, z jak mistrzowie krakowscy wy-

stpuj odporne

')

w

i i

r.

1421

i

w

r.

1423. Stanowisko

opór swój uzasadniaj

Palacky,

Ital.

Reise,

Prag

w

1838,

zachowywuj

obydwóch razach tak str.

108.

Por. prócz tego

Goli: Mittheil. des Instit. fur oest. Geschichtsforschung. Bd. 2 )

Palacky:

Urk.

Beitrage zur

Gesch.

XV,

461.

des Hussilenkrieges

I,

habuerunt etiam in Cracovia (audientiam) coram dominis praelatis, baronibus regni Poloniae ac magistris et doctoribus univer-

325:

sitatis. 3 )

4 )

Por. Goli: Mittheil. des Inst. fur oest. Gesch. XVI, 225—232.

Por. Caro, Liber Cancellariae Stan.

Cioek

II,

230.

«

KSIGA

270

I.

ROZDZIA

IV.

Wyranie w murach uniwersytetu panowa ju wtedy duch stanowczo antyhusycki. Tymczasem wskutek niezgodnoci niemieckich ksit, wskutek chwiejnoci Zygmunta, który raz Polsk nawoywa do wspólnej krucyaty, drugi raz wskutek niepojej czeskich planów rozkojów i zawici wobec Polski udaremnia wszelk akcy sprzymierzon, nie krusza przychodzio do adnej walnej rozprawy. Chocia elekto-

samo.

T

i

i

rowie niemieccy w r. 1424 zawarli zwizek antyhusycki w Bingen, chocia w Polsce w tym samym roku przyszo do konfederacyi stanów z antyhusyckiem hasem, spodziedrugiej wana krucyata nie przychodzia do skutku ). poowie trzeciego dziesitka pitnastego wieku zaczli te liusyci zapuszcza swe zagony poza Czechy, pustoszy ssiednie kraje, które pozostaway pod groz ich niebezpieczestwa. Rzym widzc brak opornoci i nieudolno wród rzeszy niemieckiej, zacz teraz coraz bardziej na x

W

W

budowa swe

nadzieje. Witoldzie i Jagielle Marcin V. narzdzia redukcyi albo narzdzia Opatrznoci do zwalczenia broni husyckiej zawiepapie osobnemi pismami Jagielle ruchy. r. 1429 da Witoldowi szerokie w tej mierze penomocnictwo 2 ). Wysya równoczenie do Polski Dominikanina Andrzeja, profesora w. teologii, aby tene popar papieskie plany i yczenia. Dyplomata ten przywióz midzy innemi osobne pismo Marcina V. do uniwersytetu krakowskiego 3 ). Pochwaliwszy uniwersytet za jego dotychczasowe operacye »in resistendo Wiklevistis et hussitis hereticis«, wskazuje w niem papie na niebezpieczestwo Polsce mianowicie std groce »dla ssiedztwa krajów i pokrewnoci jzyka czstych stosunków midzy obydwoma królestwa mi. i Jagieo Witold najodpowiedniejszemi Zaznacza,

Polsce

upatrywa

teraz

W

i

e

*)

2 )

3 )

i

s

zwizkach Prochaska, kwart, histor. Dugosz IV, 378. Archiwum uniw. krak. orygina n. 12597.

Por. o tych

1897

str. 689.

«

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

narzdziami dla dobrej sprawy

ksit,

w

a

namawia

szlacht

tern dziele

wedug

i

i

27i

uprasza uniwersytet, aby

przekona,

si swoich powinien

i kady pracowa

z

nich

i

dzia-

l

).

trudnoci wewntrzne, spoTymczasem niesnaski wodowane w znacznej czci przez knowania Zygmunta te nadzieje. Rok 1430 by prawz Witoldem, rozwiay dziwym rokiem grozy; Husyci najechali Saksoni, Wgry lzk, a niebezpieczestwo wisiao take nad Polsk i grozio tern bardziej, e kacerze czescy mogli si atwo poczy z buntem widrygiey, z Rusi prawosawn, która si wtedy otrzsaa gwatownie z unii nie tak dawno zai

i

i

dzierzgnitej. Kiedy wic w Niemczech przygotowywano w pocztku 1431 krucyat przeciw Czechom, kiedy Rzym sa upomnienia hasa w tym samym celu, spróbowano w Polsce innego pokojowego rodka do zaegnania wojny r.

i

grocej

i

sporów.

e

wezwa Czechów Wadysaw pisa póniej, aby speni wol Marcina V-go, który mu tyle razy przypomina, i rola apostoa i porednika w zawichrzeniu kocielnem czeskiem jemu przedewszystkiem przypada w udziel. w roku 1431 na ten krok królewski i inne wieckie, mniej podniose wpyny powody, to jest bardzo prawdopodobnem. Przygotowywano si w Polsce na wojn z Zakonem. Wród braku wszelkich sojuszników, niebezpiecznego usposobienia Litwy, zdradliwego usposobienia króla Zygmunta, pomoc Czechów obojtn nie bya 2). pocztku roku 1431 przyzwoli tedy Jagieo na audyency, a zarazem uprzedzi swój uniwerKról

do

siebie,

e

W

*)

Ten Andrzej

z

Konstantynopola, Greczyn konwertyta, exceldoctrinae vir, jak Dugosz zapisany w r.

lentis ingenii et singularis

midzy uczniów powiadcza (Hist. Pol. IV, 375) dosta si na mistrzów krak. uniwersytetu. Ks. Prof. Fijaek przypuszcza IStudyach do dziejów uniw. krak. str. 115, »e zainaugurowa

1428 list

w w

szkole Jagielloskiej 2 )

wykad

przygodnie.

Szujski, Historyi Polskiej

ksig

XII, sir. 102.

KSIGA

272

I.

aby si gotowano do

sytet,

ROZDZIA

IV.

starcia z kacerzami;

w

marcu

do Krakowa, a mianowicie przybyo Prokop Holy, Biedrzych, magister Piotr Payne, Wilhelm Zygmunt KoKostka i inni. Przyby take z nimi rybut, który z ramienia Witolda, a potem z wasnej inicyatywy walczy by na czele Husytów. Dugosz opisa nam t audyency ). Odbya si ona krakowskim, w wielkiej izbie murowanej, któzamku na rej okna daway na domy kanoników, w obecnoci króla, praatów i baronów królestwa. Dysputacya trwaa dni poselstwo

czeskie

ksi l

prowadzon bya z obu stron przewanie w jDugosz wylicza czonków uniwersytetu,

a

kilka,

zyku polskim.

w

udzia brali; wspomina Stanisawa ze Skalmierza, Mikoaja Kozowskiego, Andrzeja z Kokorzyna, Franciszka z Brzegu, Jana Elgota, Benedykta Hesse, Jakóba z Paradya, Eliasza z Wawelnicy. Spis ten jednak jest nieco podejrzanym. Dugosz, jak si zdaje, troch na domys wyliczy wybitniejszych ówczesnych mistrzów teologii doktorów dekretów; przynajmniej Stanisaw ze Skalmierza nie móg ju wystpi w tej dyspucie, bo wedug zapiski kalendarza krakowskiego umar w styczniu roku 1431 2 ). Ale mimo tej niedokadnoci spis Dugosza bez wtpienia wogóle zblia si do praw dy. Co do przedmiotu rozpraw wyraa si Dugosz zbyt ogólnikowo i oczywicie donosi, Czesi pokonani zupenie nie dali si jednak przekona. Skdind dokadniejsze szczegóy o tej audyencyi nas doszy. kwietniu bowiem donosi o jej przebiegu Jagieo królowi Zygmuntowi 8 ), pisa bya liczn, namawia husyckich kacerzy do powrotu na ono Kocioa. Ostatecznie stano na tern, Czesi wyl posów na sobór bazylejski, a król polski wystawi im listy bezpieczestwa. Ale co do warunków tego stawienia si na którzy

niej

i

r

e

W

e

e

e

*)

Dugosz,

2 )

Monum.

)

Palacky, Urk. Beitragc zur Gesch. des Hussitenkrieges

s

IV, 438. Pol.

II,

908. II,

205.

POOWA RZDÓW

DRUGA

wybuchy

273

JAfilfiY.

ugodzie odebray prawie zupenie wszelk donioso. Król i Polacy byli za bezwzgldnem poddaniem si orzeczeniom soboru, Czesi zobowizywali si to przyj »co na soborze zgodnie z pismem witem i zdaniami witych doktosoborze

rów

zaraz

niesnaski,

które

caej

bdzie dowiedzionemu Ta klauzula otwieraa wrota dowolnoci osobistemu uznaniu. A zreszt cay ten zjazd skoczy si wród rozterki rozstroju. Zapyta si tu przedewszystkiem naley, od kogo wychodzi ten kierunek, popychajcy króla ku czeskim Husytom. Rozszerzenie si husytyzmu w Polsce bardzo jest trudno okreli; raczej tu zreszt mówi wypada o sym....

wic

i

i

patyach husycko-czeskich,

ni

o religijnych przekonaniach.

Niebezpieczestwo od Niemców, nieufno do króla Zygmunta cige walki z Zakonem musiay u niektórych polityków obudza skonno do tego ruchu, który sowiaski sztandar wywiesi przeciw zalewowi niemczyzny. To te widzimy midzy panami polskimi ludzi otwarcie sympatyzujcych z prdami pobratymczego narodu. Midzy innymi skaniali si ku nim ci, którzy naówczas ster i

rzdu

w

Polsce dzieryli, kanclerz Jan

kanclerzy koronny

Wiadomoci

Wadysaw te

przychodz nam

kiego ksicia Witolda. Witold

Szafraniec

i

pod-

Oporowski.

w

latach

z

Litwy, od wiel-

1428-1430 cigle

zajty koronacy swoj na króla Litwy a zamiary te wznieci w nim i podnieca usilnie król Zygmunt. Chcia on Polsk osabi, a nastpnie zawrze przymierze z królestwem Litwy i Zakonem, coby Polsce zadao nieledwie cios miertelny. Dlatego te widzimy z jednej strony w Polsce stanowcz opozycy przeciw dalekononym planom Witolda, z drugiej strony Witolda w cigych wtedy

jest

przyjaznych stosunkach z Zakonem i Zygmuntem. Jeeli w Polsce wskutek grozy pooenia rosy pewne skon-

noci ku przymierzu i poczeniu z Husytami, to Witold w owych latach stoi nieledwie na stray prawowiernoci, on donosi o wszelkich knowaniach tego rodzaju, rzuca HiBt.

Uniw

T.

I.

18

KSIGA

274

ROZDZIA

I.

IV.

na Jagie, a przedewszystkiem piwedug niego stoj na czele opozycyi najgortszymi poplecznikami przeciw jego planom i nimi Szafracowie i » doktor «, jak Witold Ilusytów. prawie stale oznacza bez wymienienia nazwiska Wadysawa Oporowskiego. I Szafraniec i Wadysaw Oporowski,

cige

podejrzenia

tnuje

którzy

tych,

s

S

stojcy teraz na czele pastwa, byli niegdy czonkami uniwersytetu, kanclerz Jan Szafraniec piastowa rektorat w r. 1404, podkanclerzy Wadysaw Oporowski w roku nauce zapewne nie zawayli oni stanowczo; 1426.

W

w

polityce

wpyw

ich natomiast

si zaznaczy dosy wy-

Witold uala si na ich przewany wpyw, który Jagie rzekomo opta, na to novum et privatum consilium, na ich tajne i otwarte z Husytami stosunki, na to, król pod ich wpywem husyckie wyprawy przez Polsk przepuszcza, kacerzy czeskich do siebie dopuszcza i pozwala na rozrost husytyzmu w kraju l). bitnie.

e

i

Zapewne jest w sowach osobicie nieprzyjaznego obraonego Witolda wiele przesady, lecz wtpi z dru-

e

ich stronnicy mona, Szafracowie naówczas najdobitniej antagonizm przeciw ten antagonizm popycha ich ku ruchowi niemczyznie, husyckiemu, w którym, wobec niebezpieczestwa od Zy-

giej

strony

nie

i

przedstawiali

e

gmunta Zakonu, szukali poparcia. Dugosz Szafraca i Oporowskiego nie lubi; pierwszemu zarzuca brak wyksztacenia, drugiemu chciwo. Katolickiego Dugosza raziy te niewtpliwie próby takiej polityki oportunistycznej, a sowa niechci dyktowao mu i

te oporne

stanowisko, jakie jego poplecznik i dostojny opiekun Zbigniew Olenicki wobec tej Szafraców poli-

tyki

zaj. Biskup bowiem krakowski

bytu kacerzy za wszelkie

l )

Codex

z

powodu pierwszego

w

po-

miecie zarzdzi interdykt i zawiesi kanaboestwa. A chocia wielu ganio krok

Yiloldi,

mianowicie

str.

827

i

nasi, 853

i

838.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

275

wytrwa on w swojem kocu, z powodu zbliajcej si Wielkanocy, sam król Jagieo zarzdzi, aby Czesi na Kamierz si cofnli. Przyczynio si to do niemaego umysów rozgoryczenia. Kiedy wkrótce potem Czesi opucili Polsk, mia si Zygmunt Korybut odgraa Kraków

jego jako utrudniajcy »redukcy«,

postanowieniu, tak

ew

i

Stanisawowi: Staszku, Staszku, wiedz em twoim wrogiem. Pod zem wic wraeniem ostatecznie opucili Czesi Kraków, a niektórzy z uraonych mcili si za to nastpnie, czc si z wrogami Polski. Rzd polski tymczasem nkany powstaniem widrygiey, którego moralnie popiera król Zygmunt i Zakon, gboko uraony napadem Zakonu na ziemie polskie, wykonanym w sierpniu r. 1431,

witemu

kiedy wojska polskie stay na dalekim wschodzie, zacz przeciw caej nacyi niemieckiej odczuwa siln nieufno

nienawi, a to musiao pchn go ku braciom Sowiar. 1432 nastpuje nom, mimo ich kacerstwa i gwatów. stanowcze zblienie si do Czechów, Polska zawiera z nimi przymierze, podyktowane antagonizmem do wspólnego niemieckiego wroga. Jeeli dotychczas w chwianiu si midzy Zachodem i Czechami bra zawsze gór antyczeski i

W

w polityce polskiej, to teraz postpowanie si zmienio 1 ). Przyjci zostali oni askawie na dworze króla, a z zezwoleniem biskupów, odprawiono naboestwa w ich

kierunek

obecnoci.

znowu, podobnie jak w roku poprzednim, Zbigniew Olenicki wystpi przeciw temu stanowczo, odczajc si tym razem od innych czonków episkopatu, którzy ugodniejsze zajli stanowisko. Kiedy bowiem posowie czescy pod przewodem polskim zbliali si do Krakowa, zarzdzi Zbigniew znowu interdykt na przypadek ich przybycia. Rzecz wedug Dugosza nastpia za jednoI

tu

Por. Lewicki, Powstanie

widrygiey

str.

130.

18'

ROZDZIA

276

gon

zgod

I.

KSTttA

IV.

uniwersytetu krakowskiego

Kiedy ). nastpnie król Jagieo obrzuca za to Zbigniewa wyrzutami, powoywa si tene na » ludzi uczonych, mistrzów prawa boego i ludzkiego, krakowski uniwersytet, za którego rad tak sobie postpi.« Mistrzowie krakowscy pozwani w skutek tego przed Jagie, stanli w obronie tego kroku i swego kanclerza. Przyszo w kocu do dysputacyi midzy uczonymi dworu i mistrzami wszechnicy. Sprawy królewskiej broni Jan Szafraniec, prócz niego mistrz spowiednik króla a zarazem biskup teologii, Dominikanin chemski Jan, wreszcie Wadysaw Oporowskipodkanclerzy. Twierdzili oni, kltwa rzucona na przywódzców herezyi nie obejmuje innych (dominis interdictis familiares non esse interdictos). Uniwersyteccy uczeni z atwoci wedug Dugosza 2 ) obalili te wywody, co jednak nie usuno rozgoryczenia umysów przeciw Zbigniewowi, tak na w tych czasach ycie jego godzono. Biskup krakowski wystpuje wic w tych czasach stanowczo niewzruszenie przeciw wszelkiej wzgldem husytyzmu wzgldnoci. Stoi on na stray Kocioa polskiego przeciwko sowiaskiemu kacerstwu, i na tern stanowisku trwa do koca. A uniwersytet, którego by kleru

i

1

i

e

ea

i

a

kanclerzem, wtóruje pogldom i popiera kroki wielkiego ksicia Kocioa. Gosy te niewtpliwie zawayy na szali. Nie przeszkadzao to, niejedne osobistoci butniejsze

e

rozterki, by z duchowiestwem kwestyach majtkowych toczy wojn, ochotnicy polscy zacigali si pod sztandar husycki i nawet wybitniejsze zajli w Czechach stanowisko. dziedzinie za to myli i nauki objawy husytyzmu rzadkie

korzystay

religijnej

z

e

w

szczególnie

W

s

i

nieznaczne *)

2 )

3 ).

Dugosz

IV, 474.

IV, 476.

3

Ze si zrzadka pojawiaj, o sytyzmem kazania jakiego anonima )

Bruckner

w

Bibliotece

Warsz.

tern z

wiadcz

zabarwione hu-

XV-go wieku,

1892. (marzec) str. 459.

które

omawia

POOWA RZDÓW JAGIEY.

DRUGA

Okoo roku

1429 wytoczono proces

277

pewnemu

magi-

Henrykowi de Brega, nazwanemu astrologiem, który skania si do husytyzmu, wystpowa przeciw nadmiernemu kultowi Matki Boskiej, szuka skarbów wzywajc do tego pomocy czartowskiej. Z zarzdzenia Zbigniewa Olenickiego zosta on uwizionym 1 Zapewne to ten sam Henryk, którego Dugosz wspomina jako profesora uni-

strowi,

).

wersytetu krakowskiego 2 ). By on wedug niego w astronomii z przyrodzenia i wskutek nauki gbokiej biegym, a bawi si przytem wróbiarstwem i królowej Zofii, o-

Jagiey przepowiada przy poogach przyszo jej synów. Dugosz nazywa go Czechem. Wród prawowiernych prawowiernoci bronicych mistrzów krakowskich stanowi on rzadki wyjtek. Wogóle stali oni twardo przy dzielnie ucierali si z husytyzmem. wiadczy Kociele o tern przysiga, któr w tych czasach zaprzysigano wstpujcych czonków uniwersytetu, a któr kady si zobowizywa: quod opinionem Hus heretici dampnati non servabo 3 Tych szermierzy wylicza Dugosz omawiajc dysput z husytami z r. 1431. Wymienia on tam, jak wspomnielimy, Stanisawa ze Skalmierza, Mikoaja z Kozowa, nie

i

i

).

Andrzeja z Kokorzyna, Franciszka Kreysewitz de Brega, Jana Elgota, Benedykta Hesse, Jakóba z Paradya i Eliajeszcze innych wielu stasza z Wawelnicy. Powiada,

e

wao w

szranki, a z

tej

uwagi widocznem,

e

najwybitniejszych uniwersytetu przedstawicieli. *)

2 )

*)

t w

Codex episto,

Dugosz

s.

XV,

T.

II,

wymieni

S midzy

227.

IV, 349.

Sotykowicz:

O

stanie

Akademii krak.

str.

165 twierdzi,

e

Windelnicy, który by rektorem r. 1409. Skd to zaczerpn, nie powiada, Wyranie polega to twierdzenie na przypuszczeniu, Krakowie zaprowadzono t przysig w roku wyjcia studentów z Pragi. Ju te Caro susznie zauway, w roku 1409 nie by Hus potpionym heretykiem (Gesch. Polens III, 513). Formuk t zamieszczono zapewne w przysidze

przysig zaprowadzi

Eliasz

z

e w

e

okoo

przer. 1420, kiedy wogóle zabrano si do energiczniejszych ciw husytyzmowi kroków.

KSIGA

278

ROZDZIA

I.

IV.

dwie nauki cile si ze z atwoci do najwyszego fakultetu teologicznego. przegldzie tych osobistoci pójdziemy za Dugoszem. Stanisaw ze Skal mierz, jak wyej powiedziano, zakoczy ycie w r. 1431. Jeeli Dugosz go wród innych wspomina, to zapewne dla tego, nalea on do najwybitniejszych mistrzów modego uniwersytetu, zabiera gos bardzo czsto w sprawach szkoy i w sprawach publicznych, a prócz tego napisa osobny traktat przeciw Husytom, który wród bogatej literatury tego kierunku do najwczeniejszych utworów w Polsce nalea. nimi dekretyci

sob czyy,

i

teolodzy, bo te

dekretyci

bo

przechodzili

W

e

e

Jest

to

Determinatio mgr. Stanislai de Scarbimiria, decr. Wyklef et Johannis Mus, per s. Con-

contra sectatores

dr.,

stanciense tu

Concilium generale condempnatos *). Walczy naukami Husa, mianowicie szeroko zwalcza pod dwiema postaciami, a czyni to miejscami

autor z

komuni

kwiecistoci i obrazowoci, któr si odznacza przemówieniach. z

Mikoaj Kozowski byli

najwybitniejszymi

i

Andrzej

w

teologami

z

w

swoich

Kokorzyna

tem zaraniu

dzie-

jów krakowskiego uniwersytetu za Jagiey. Kozow ski, herbu Lis, zosta bakaarzem uniwersytetu praskiego w roku Wróci1398, magistrem nauk wyzwolonych w r. 1402 2 wszy do kraju tak si niebawem odznaczy, e ju w roku 1410 piastowa rektorat uniwersytetu krakowskiego; przez dugie lata uczy on tu nastpnie teologii. Naley on do tych mistrzów krakowskiej szkoy, których uwzgldniano r

).

przy obsadzaniu

Kozowski sam

skdind

wyszych stanowisk kocielnych; jeeli ambicyi nie ywi, to w kadym razie

tej

zwrócono

uwag

na jego osob. Andrzej Laskarz,

zmary w roku 1426, wyrazi gorce yczenie, aby Kozowski zosta jego nastpc 3 I rzeczy-

biskup poznaski,

).

)

Rkopis Monum.

)

Dugosz, Catalogus

)

2 3

bibl. Jag. 1484, str.

Univ. Pragensis

I,

459 1,

— 478.

333

episc. posn.

i

369.

Opera

1,

508.

DRUGA

POOWA RZDÓW JAGIEY.

279

wicie po mierci Andrzeja zaleci Jagieo jego

sawa Cioka do wyboru kapituy

e

),

a jeeli

i

Stani-

Kozowski

nie

stanowczo i w pierwszym rzdzie Cioka swym wpywem popar. Wród kanoników w. Floryana zajmuje on wyjtkowe i uprzywilejowane stanowisko; wyjty on jest z pod niektórych zosta biskupem,

to dlatego,

praw obowizujcych sug«, jak

to

król

ca

kapitu, »dla rozlicznych zaZbigniew Olenicki w dokumencie z roku

Bo te w mowie wygoszonej e byszcza midzy innymi, Lucifer midzy gwiazdami 3 Wielki jego ksigozbiór

wyranie zaznacza

1427

2

).

po jego mierci powiedziano, jak

).

wiadczy

chlubnie o jego naukowej zabiegliwoci.

Obej-

mowa

on liczne ksigi pergaminowe i papierowe, szczególnie teologicznej treci, umieszczone po czci w Krakowie a po czci w Wilnie. r. 1439 zapisa je Kozowski na uytek kollegium króla Wadysawa, a ocenia wtenczas warto ich na 1000 grzywien 4 ). Chwalca nie aujc kosztu ni zachodu, jego pomiertny podnosi, od modoci do pónego wieku skarby te gorliwie gromadzi 5 ). r. 1443 jest on jeszcze przy yciu, póniej znika z przed naszych oczu zupenie. Umar wic nie-

W

e

W

wtpliwie okoo tego czasu Zachoway si po nim wykady