Handboek studievaardigheden voor het hbo [2nd ed] 978-90-368-0367-0, 978-90-368-0368-7 [PDF]

Zitiervorschau

Handboek studievaardigheden voor het hbo Activiteiten voor studenten Tweede, herziene druk

Nicolien van Halem Inge Müller

Nicolien van Halem Inge Müller Handboek studievaardigheden voor het hbo

Aan ieder exemplaar van Handboek studievaardigheden voor het hbo is een unieke activeringscode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot de online versie van dit boek, ondersteunend materiaal: tools, formats en checklists. Hoe krijg ik online toegang tot het boek op Mijn BSL? Ga naar  www.bsl.nl/activatie en volg de stappen om toegang te krijgen tot uw online product en vul onderstaande activeringscode in.

Uw unieke activeringscode:

Code al geactiveerd? Log direct in op www.mijn.bsl.nl Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen? Neem dan contact op met: [email protected]

Nicolien van Halem Inge Müller

Handboek studievaardigheden voor het hbo Activiteiten voor studenten

ISBN 978-90-368-0367-0    © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 841 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Voorwoord Hoe besteed jij je tijd als je twee, drie of vier jaar een studie aan een hbo-instelling volgt? Lessen, projecten, presentaties, stages, practica, tentamens… Hoe ontwikkel jij je als een beginnend professional op hbo-niveau volgens de hbo-competenties? Wat doe je dan precies? En hoe doe je dat dan? Met of zonder docent, alleen of in een subgroep? In dit boek staan een kleine 70 activiteiten waarmee je op een actieve manier leert voor je beroep. Met alles wat daarbij hoort: stevige vakkennis, vaardigheden en een goede beroepshouding. Dit boek en de bijbehorende website kun je tijdens je hele studie gebruiken als naslagwerk en hulpmiddel bij opdrachten op school en in de praktijk. Niet alles wat je tijdens je opleiding doet, vind je terug in dit boek of op de website. Specifieke vaardigheden leer je het beste van je vakdocent met behulp van een vakboek. Elke activiteit is uitgewerkt naar inhoud, doel en stappenplan (voorbereiden, uitvoeren en afronden). Verder krijg je bij het onderdeel Tips adviezen hoe je missers kunt voorkomen en hoe je variatie en diepgang in de activiteit kunt brengen. De website biedt je digitale ondersteuning (zie Leeswijzer). Dit boek sluit aan bij actuele onderwijsontwikkelingen zoals de inzet van digitale toepassingen en competentiegericht onderwijs, en geeft daarnaast ook ruimte aan het individuele leren en het verwerken van kennis. In dit boek is er dus aandacht voor literatuurstudie en studeren voor een tentamen, maar ook voor werken in een elektronische leeromgeving (ELO), onderzoek doen, projectmatig werken en verzamelen van je portfolio. Individueel leren en samenwerken komen beide aan bod. Veel plezier met actief leren voor het beroep of de studierichting van je keuze. Nicolien van Halem Inge Müller

Zomer 2013

VII

Leeswijzer Dit handboek geeft uitleg over de werkwijze van verschillende activiteiten die je als student daardoor (meer) zelfstandig kunt uitvoeren. Je vindt achtergrondinformatie, een methodische werkwijze (voorbereiden, uitvoeren en terugkijken), aangevuld met voorwaarden en tips. De website biedt ondersteunende en gebruiksvriendelijke informatie in de vorm van formats, tools, checklists en links. Je kunt ze voor, tijdens en na je taak gebruiken. Met behulp van de code uit het boek heb je toegang tot de website en kun je digitaal en geprint gebruiken wat je nodig hebt. Wat er op de website staat zie je op de volgende manieren: 55 Tussen haakjes in de tekst. 55 Een icoontje in de kantlijn. 55 Een opsomming aan het einde van het hoofdstuk.

IX

Wat is wat? Test: hier vind je links naar relevante testen over het betreffende onderwerp. Format: een formulier dat je digitaal of met de hand (geprint) kunt invullen. Tool: een spiekbriefje dat je bij je taak kunt gebruiken als overzichtelijk geheugensteuntje. Checklist: een controlelijst die je na een taak kunt invullen en/of afvinken. Link: een hyperlink naar relevante websites met verdere informatie. Als je ideeën hebt voor tools en formats of je hebt zelf bruikbare voorbeelden, kun je ons dit laten weten via [email protected].

Daarmee kunnen we de website up-to-date houden en je als student blijven bieden wat je nodig hebt.

XI

Inhoud 1 Informatie verzamelen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1 1.1 Lezen en studeren���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������    2 1.2 Vragen stellen�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4 1.3 Informatie halen uit boeken en tijdschriften, en van internet, dvd/video of tv���������������    7 1.4 Interviewen ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9 1.5 Enquête houden �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11 1.6

Op excursie of werkbezoek gaan ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  13

2 Informatie verwerken ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2.1 Driestappeninterview��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.2 Samenvatten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.3 Schema maken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2.4 Schrijven van een tekst�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2.5 Verbatim en transcript �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   2.6 Schrijven van een nieuwsbericht ���������������������������������������������������������������������������������������������������������   2.7 Folder/flyer/poster maken�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

17 18 19 20 22 24 26 29

3 Werken aan opdrachten op school���������������������������������������������������������������������������������������������   3.1 Werken aan een casus�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   3.2 Rollenspel�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   3.3 Protocollair werken ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.4 Practicum �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   3.5 De Zevensprong�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.6 Een les of workshop geven ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.7 College lopen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

33 34 35 37 39 41 46 49

4 Studieloopbaan����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.1 Studieloopbaanbegeleiding�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.2 Bindend studieadvies �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.3 Leerdoelen maken �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.4 Een POP maken �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.5 Een PAP maken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.6 Feedback geven en krijgen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.7 Reflecteren�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.8 Intervisie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.9 Incidentmethode�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   4.10 Leerverslag maken�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

51 52 54 56 59 60 62 64 67 70 72

5 Werken aan een project����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.1 Projectmatig werken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   5.2 Creatief denken ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.3 Brainstormen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.4 Plan van aanpak maken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   5.5 Vergaderen ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.6 Discussiëren��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

75 76 81 84 85 88 92

XII

Inhoud

5.7 Logboek bijhouden �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   93 5.8 Een rapport schrijven �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   95 6 Discussievormen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  99 6.1 Paneldebat en kort geding����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  100 6.2 Schriftelijke discussie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  103 6.3 Openstoeldiscussie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  104 6.4 Stellingenspel������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  106 6.5 Ethisch dilemma ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  108 7 Gebruikmaken van media������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   111 7.1 Elektronische leeromgeving (ELO)��������������������������������������������������������������������������������������������������������  112 7.2 Internet ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  113 7.3 Fotograferen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  117 7.4 Filmen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   119 7.5 Presentatievormen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   122 8 Managementvaardigheden��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   127 8.1 Methodisch handelen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  128 8.2 Argumenteren ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  130 8.3 Onderhandelen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  134 8.4 Problemen oplossen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   137 8.5 Werken aan kwaliteit����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  139 8.6 Conflicthantering ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  142 8.7 Leidinggeven ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   147 8.8 Besluitvorming����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  150 8.9 Planning en timemanagement ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   153 9 Werken in de beroepspraktijk��������������������������������������������������������������������������������������������������������  159 9.1 Voorbereiden van een stage��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  160 9.2 Buitenlandstage ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  162 9.3 Monitoren van je leerproces ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  165 9.4 Stage-afronding��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   167 9.5 Solliciteren ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  168 10 Onderzoek����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   175 10.1 Onderzoek doen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   176 10.2 Schrijven van een probleemstelling ����������������������������������������������������������������������������������������������������  180 10.3 Schrijven van een paper of essay����������������������������������������������������������������������������������������������������������  185 10.4 Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur ������������������������������������������������������������  188 10.5 Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur����������������������������������������������������������������������������������  193 10.6 Evidence-based practice en actieonderzoek������������������������������������������������������������������������������������  195 11 Toetsen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  199 11.1 Een toets of tentamen voorbereiden en maken�����������������������������������������������������������������������������   200 11.2 Presenteren ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   203 11.3 Proeve van bekwaamheid of meesterproef�������������������������������������������������������������������������������������   206 11.4 Portfolio ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   208

XIII

Inhoud

11.5 Assessment ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  210 11.6 Afstuderen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   212



Bijlagen



Literatuur������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   219



Over de auteurs������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   223



Register ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   225

1

Informatie verzamelen 1.1 Lezen en studeren – 2 1.2 Vragen stellen – 4 1.3 Informatie halen uit boeken en tijdschriften, en van internet, dvd/video of tv – 7 1.4 Interviewen – 9 1.5 Enquête houden – 11 1.6 Op excursie of werkbezoek gaan – 13

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_1, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

1

2

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

1.1 Lezen en studeren

1 Wat is het?

Om op een goede en handige manier een artikel of boek of welke andere tekst dan ook te lezen, kun je een bepaalde manier van lezen toepassen: een leesstrategie. Een leesstrategie zegt iets over de manier waarop je een tekst gaat opnemen, een plan. Studeren gaat over ‘je best voor iets doen’, je ‘beijveren’ en ‘met aandacht, van nabij bekijken’ (volgens Van Dale). Studerend lezen is dus een actieve cognitieve bezigheid. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Vraag je af waarom je de tekst wilt lezen. Is dit om: 55 te beoordelen of het de moeite waard is om verder te lezen? (zie stappenplan ORIËNTEREN); 55 antwoord te vinden op een korte vraag? (zie stappenplan ZOEKEN); 55 de grote lijn van een tekst te kennen? (zie stappenplan GLOBAAL LEZEN); 55 alles precies te weten? (zie stappenplan STUDEREND LEZEN); 55 een mening over de inhoud te geven? (zie stappenplan KRITISCH LEZEN). Zoek uit waar de tekst over gaat. Het is handig als je weet wat het doel is van een tekst. De meeste teksten over een serieus onderwerp zijn bedoeld om te informeren. Sommige reclameteksten lijken met opzet op informatieve teksten. Een voorbeeld hiervan is de zogenaamde ‘advertorial’ zoals je die in een vakblad vindt. Zoek naar de hoofdzaken uit een tekst. Hoofdzaken zijn termen, begrippen en situaties. Bijzaken zijn definities, voorbeelden en beschrijvingen. Hoofdzaken zijn vaak te vinden op de volgende plaatsen: 55 de titel; 55 de ondertitel; 55 de lead (de vet of cursief gedrukte eerste alinea); 55 de tussenkopjes; 55 de laatste alinea; 55 opvallend gedrukte woorden (cursief, vet of GROOT); 55 de illustraties (tekeningen, foto’s of grafieken). Herken de alinea’s: de tekst springt in, dat wil zeggen dat de tekst meer naar het midden staat. Er staat nieuwe informatie, vaak samengevat in een kernzin. Dit is vaak de eerste of de laatste zin. De kernzin bevat vaak de belangrijkste begrippen, de kernwoorden. Verbindingswoorden zijn voegwoorden tussen twee zinnen. Ze geven informatie over de betekenis van de tekst (omdat → reden; doordat → oorzaak; voordat, nadat → tijd; en → opsomming; of → keuze; maar → tegenstelling). De volgende ordening kom je vaak tegen in alinea’s: 55 vroeger – nu – toekomst; 55 wat – wie – waar – wanneer – waarvoor; 55 probleem – oorzaak – doel – actie – resultaat; 55 probleem – oorzaak – gevolg – conclusie; 55 probleem – oplossing – voordeel – nadeel – advies.

1.1 • Lezen en studeren

zz Uitvoeren

Volg het stappenplan van je keuze: kLeesstrategieën k (stappenplannen) Stappenplan ORIËNTEREN 

55 Lees de titel, de lead (de cursief of vetgedrukte eerste alinea), de tussenkopjes, de illustraties en veelvoorkomende woorden. 55 Bepaal of de tekst voor jouw doel geschikt is. 55 Ga, afhankelijk van je doel, verder met een van de volgende stappenplannen. Stappenplan ZOEKEN 

55 Oriënteer je op de tekst volgens het stappenplan ORIËNTEREN. 55 Lees je vraag. 55 Zoek je antwoord door in de tekst te kijken naar tussenkopjes en anders gedrukte woorden. Zoek in de alinea’s naar kernzinnen en kernwoorden. 55 Stop met lezen als je je antwoord gevonden hebt. Stappenplan GLOBAAL LEZEN 

55 55 55 55 55

Oriënteer je op de tekst volgens het stappenplan ORIËNTEREN. Lees de hele tekst door (‘gewoon’ lezen, zoals in een leesboek). Let op de titel, de lead, tussenkopjes en alinea’s. Noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of: Markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken (markeer niet te veel, alleen de kernzin en kernwoorden).

Stappenplan STUDEREND LEZEN 

55 55 55 55 55 55 55

Neem de tekst door volgens het stappenplan GLOBAAL LEZEN. Noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of: Markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken. Markeer niet te veel: beperk je tot de kernzin en kernwoorden. Zoek de betekenis van de woorden die je niet kent. Maak een samenvatting van elke alinea. Verschillende manieren om een tekst samen te vatten zijn: 55 noteren van de hoofdzaken; 55 formuleren van je conclusies (geef de oorzaken en gevolgen aan); 55 maken van een schema (zie ook 7 par. 2.3), tekening of mindmap (een visueel schema) van de inhoud; 55 noteren van de kern (maximaal 30 woorden); 55 noteren van je mening over de tekst, met argumenten; 55 beschrijven van de hoofdzaken, conclusies en je mening aan een ander.

Stappenplan KRITISCH LEZEN 

55 Bestudeer de tekst volgens het stappenplan STUDEREND LEZEN. 55 Stel jezelf vragen over de tekst (is dit waar, waarom is dat zo, waarom is dit belangrijk, is dit logisch, wat zijn de feiten en wat de meningen, welke voor- en nadelen zijn er, is de informatie betrouwbaar, zijn er meer bronnen?, enzovoort). 55 Noteer je vragen en opmerkingen en je eigen mening.

3

1

4

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

zz Afronden

1

Neem je vragen en opmerkingen bij de tekst en je mening – mét argumenten – mee naar je les of studieactiviteit. zz Tips

55 Een goede voorbereiding is het halve werk: zorg dat je de juiste literatuur, volledig en goed leesbaar, tot je beschikking hebt. 55 Een goede houding en omgeving (muziek aan of juist uit?) en goede verlichting helpen bij aandachtig lezen. 55 Verdeel een grote hoeveelheid tekst in stukken en plan het lezen over een langere tijd. 55 Probeer uit wat jij prettig vindt: vragen en aantekeningen markeren en noteren in de tekst, in een schrijfblok of met behulp van een laptop. Of maak een schema of mindmap (zie 7 par. 2.3). 55 Uittreksels van boeken zijn te downloaden van verschillende websites (zie Link Uittreksels op de website). Vaak zijn er kosten aan verbonden. Ook kun je geld verdienen door het zelf plaatsen van samenvattingen. Het lezen van een samenvatting geeft doorgaans minder leerrendement dan het lezen van het boek en het zelf maken van een samenvatting (zie 7 par. 2.2). 55 Een cursus snellezen kan je helpen om je leestempo te verhogen en dingen beter te onthouden. Om te beoordelen hoe snel je nu leest zijn er diverse testen beschikbaar. Een voorbeeld vind je op de website (zie Test Snellezen). Er zijn veel trainingen te vinden om te leren snellezen (zie Link Snellezen op de website). zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier of laptop, markeerstift. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Geen. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van de gekozen leesstrategie: hoe grondiger, hoe meer tijd het vraagt. Bij studerend lezen kun je slechts een paar bladzijden per uur halen. 1.2 Vragen stellen Wat is het?

Vragen zetten je aan het denken. Vragen kun je stellen tijdens een gesprek, na het lezen van een tekst of bijvoorbeeld na het zien van een film. Om goede vragen te stellen, moet je rust en tijd nemen en (als je een gesprek voert) goed luisteren. Door goede vragen te stellen, laat je zien dat je open en belangstellend bent. Goede vragen brengen je vaak verder in je denken en je begrip.

1.2 • Vragen stellen

5

1

De socratische methode is een manier van kritisch vragen stellen om te bepalen of een stelling juist is. Socrates was een filosoof uit de Griekse oudheid. Deze methode staat kort uitgelegd bij Tips. zz Voorbereiden

Richtlijnen om goede vragen te maken helpen je bij je vraagstelling. Deze richtlijnen gaan over: 55 het soort vragen; 55 waar vragen over gaan; 55 technieken voor het stellen van vragen. Er zijn twee soorten vragen. 55 Open vragen beginnen met: wat, waar, wanneer en hoe. Ze laten de ander veel ruimte voor een antwoord: ‘Hoe heb je het ervaren?’ 55 Gesloten vragen die je alleen met ja of nee kunt beantwoorden: ‘Was het moeilijk?’ Gesloten vragen kunnen suggestieve vragen zijn, bijvoorbeeld: ‘Dus jullie kunnen elkaar niet helpen?’ Vragen kunnen gaan over: 55 kennis/cognitie: feiten weergeven en beschrijven (Wat, wanneer en dergelijke); 55 gedrag: hoe heeft iemand een bepaalde taak gedaan (Wat heb je gedaan?); 55 hypothese: mogelijkheden onderzoeken (Wat zou jij doen als…?); 55 inzicht: begrijpen, uitleggen en verklaren (Hoe, waarom); 55 toepassing: probleem oplossen, ontwikkelen (Laten zien hoe); 55 analyse: onderzoeken en bewijzen (Vergelijken, wat zijn verschillen of overeenkomsten?); 55 verbinden/samenvoegen: iets nieuws bedenken, creativiteit inzetten (Welk ontwerp, wat zou er gebeuren als…?); 55 gevoel: de beleving onderzoeken (Hoe voelt het nu?); 55 evaluatie: concluderen, besluiten (Wat is het beste, wat gaan we verder doen?). kTechnieken k voor het stellen van vragen

1. Doorvragen is vragen om verduidelijking, aansluiten bij wat al eerder is gezegd: ‘Kun je daar nog meer over vertellen?’ of ‘Hoezo?’ 2. Herhalen doe je als je de laatste woorden van de ander vragend herhaalt. ‘Het was alleen maar narigheid’, dan zeg jij: ‘Alleen maar narigheid?’ 3. Kritische vragen stellen helpt bij het kritisch nadenken: ‘Is dat waar?’ of ‘Waarom is dat zo?’ 4. Samenvatten is in eigen woorden weergeven wat de ander gezegd heeft. Dit gaat over een heel stuk, als een vorm van afronding. 5. Parafraseren is in eigen woorden herhalen wat de ander net gezegd heeft; daarmee controleer je of je begrepen hebt wat de ander gezegd heeft. Dit gaat over een klein stukje tekst dat de ander net verwoord heeft: ‘Dus je zegt dat je gisteren een conflict met je begeleider had?’ zz Uitvoeren

Stel je vragen schriftelijk (bijvoorbeeld per mail) of mondeling in een gesprek.

Hoe doe ik het?

6

1

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

zz Afronden

Neem je vragen mee naar je les of studieactiviteit. zz Tips

55 Gebruik in een gesprek het ezelsbruggetje LSD: luisteren, samenvatten en doorvragen. 55 Zorg ervoor dat je aansluit met je vragen op wat de ander vertelt. Als je spontaan opgewelde vragen stelt, kan het zijn dat je niet aansluit en dat de ander het gevoel krijgt dat je niet luistert. Bewaar deze vragen voor een later moment. 55 Pas op met ‘waarom’-vragen: deze kunnen bedreigend overkomen en het gevoel geven dat je de ander ter verantwoording roept. Dit hangt erg af van de toon waarop je de vraag stelt: een strenge toon geeft vaak een verdedigende reactie. 55 Voorkom ‘suggestieve’ vragen: dit zijn vragen die het antwoord al in zich hebben (‘Vind je dit ook een moeilijke situatie?’). 55 Stel geen vage vraag als je iets eng of moeilijk vindt; je nodigt de ander uit om onder het antwoord uit te komen. 55 Stel niet meerdere vragen tegelijk. Je gesprekspartner raakt hierdoor gemakkelijk in verwarring. 55 Vragen over emoties hebben vaak een introductie nodig, anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen. 55 Gebruik de socratische methode, bijvoorbeeld in een tweegesprek, leergesprek of discussie. De socratische methode is een manier van kritisch vragen stellen om te bepalen of een stelling juist is. Socrates was een filosoof uit de Griekse oudheid. 55 Met deze methode zoek je vragenderwijs naar de verborgen wijsheid in de eigen ervaring. Doelen van deze manier van vragen stellen zijn: bewustmaken dat iemands opvattingen niet kloppen, iemand prikkelen tot nadenken en tot nieuwe denkbeelden en inzichten komen (zie Tool Socratische methode op de website). zz Voorwaarden kMaterialen k

Als je vragen schriftelijk voorbereidt: pen, papier of laptop. kGroepsgrootte k

Individueel, in tweetallen of in kleine groepen. kVoorbereidingstijd k

Afhankelijk van de vorm of opdracht: 55 vragen voorbereiden voor een gesprek: 10-30 minuten. 55 vragen bij een tekst: 30-60 minuten. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van de gekozen vorm of opdracht.

1.3 • Informatie halen uit boeken en tijdschriften, en van internet, dvd/video of tv

7

1

1.3 Informatie halen uit boeken en tijdschriften, en van

internet, dvd/video of tv

Boeken, tijdschriften, artikelen uit vakbladen, dvd/video of tv zijn goede informatiebronnen. De meeste zijn terug te vinden via zoekmachines en databanken op het internet. Deze informatiebronnen zijn bruikbaar als je gericht wilt zoeken naar ideeën, foto’s wilt verzamelen of theorie wilt bestuderen. De informatie kun je daarna verwerken, bijvoorbeeld in een (film)verslag of presentatie.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Baken je onderwerp goed af en beperk je tot enkele trefwoorden. Zorg dat je weet wat je zoekt en waarom je het zoekt. 55 Verzamel de boeken, tijdschriften, dvd’s of videomateriaal die je wilt gebruiken. Maak gebruik van internet, (digitale) bibliotheek, mediatheek. Internet is een bron en een middel om andere bronnen te vinden (zie ook 7 par. 7.2). 55 Gebruik materiaal dat niet ouder is dan vijf jaar. Als je in tijdschriften en kranten zoekt, beperk je dan tot een bepaalde periode, bijvoorbeeld het afgelopen kalenderjaar. Kortom: gebruik de recentste informatie. 55 Via de verschillende omroepen en YouTube (zie Link Tv-programma’s op de website) is veel filmmateriaal via internet terug te zoeken. Ook de openbare bibliotheek en de mediatheek van je opleiding beschikken over audiovisueel materiaal. Dit is in te zien via een (online) catalogus. zz Uitvoeren kZoeken k

55 Maak een eerste selectieronde: welke bronnen zijn bruikbaar? Leg de rest weg. 55 Lees de informatie door en vat samen wat je denkt te kunnen gebruiken. Kopieer desgewenst de artikelen of knip uit wat je nodig hebt. 55 Noteer direct waar je de informatie hebt gevonden. Maak een duidelijke bronvermelding. 55 De informatie die je gevonden hebt kun je in eigen woorden verwerken in je tekst, maar je kunt stukjes tekst ook letterlijk aanhalen. Je citeert dan iemand en dat vermeld je. 55 Bekijk eerst de gehele dvd/video of het tv-programma in het geheel en daarna in delen. Zet de band stil en vat samen wat je denkt te kunnen gebruiken. Als je het niet kunt opnemen, maak dan ‘klad’-aantekeningen terwijl je kijkt. Deze aantekeningen werk je meteen daarna uit. 55 Kopieer desgewenst filmpjes of maak een samenstelling van wat je nodig hebt. zz Afronden

55 Controleer de gevonden informatie op tegenstrijdigheden of witte plekken in de informatie. Vul zo nodig de informatie aan uit nieuwe bronnen. Voeg een bronvermelding toe. 55 Als je beeldmateriaal gebruikt, zorg dan dat je beschikt over een goede selectie met een duidelijk begin- en eindpunt. 55 Controleer het beeldmateriaal op kwaliteit.

Hoe doe ik het?

8

1

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

zz Tips

55 In de literatuurvermelding onder een artikel vind je vaak nuttige tips voor nieuwe boeken of tijdschriften waarin je verder kunt zoeken. 55 Vermeld altijd de naam van de krant of het tijdschrift en ook de datum van uitgave en de jaargang. Dat geldt voor tekst en ook voor foto’s die je gebruikt. 55 Als je (achtergrond)informatie uit een boek haalt, zoek dan in de inhoudsopgave voorin of in het trefwoordenregister achterin. Het trefwoordenregister in tijdschriften zit meestal in de laatste uitgave van een jaargang. 55 Tekst kun je, net als foto’s, als illustratiemateriaal gebruiken. Uiteraard met bronvermelding. 55 Als je specifieke informatie zoekt, bijvoorbeeld cijfermateriaal om je verhaal te ondersteunen, raadpleeg dan ook specifieke bronnen (CBS, RIVM enzovoort, zie Link Statistieken op de website). Vraag daarnaar in de mediatheek. 55 Zorg ervoor dat je wegwijs bent in het zoeksysteem van de mediatheek/bibliotheek. Welke soorten catalogi zijn er en welke wil je gebruiken (systematische catalogus, trefwoordencatalogus, auteurscatalogus, titelcatalogus)? 55 Je kunt ook ‘online’ zoeken in digitale bibliotheken, databanken genaamd. Hogescholen hebben abonnementen op digitale vakbibliotheken die passen bij de eigen opleidingen. Het is vaak ook mogelijk om thuis in te loggen. 55 Soms zul je boeken of tijdschriften moeten reserveren. Niet al het materiaal mag uitgeleend worden en dat zul je dan ter plekke moeten beoordelen of kopiëren. 55 Vermeld bij videomateriaal altijd de naam van het programma of film, de maker en het jaar van uitkomen. 55 Als je specifieke informatie zoekt, bijvoorbeeld historische beelden, raadpleeg dan ook specifieke bronnen, zoals een historische vereniging, museum of stadsarchief. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum is bijvoorbeeld een modern multimediamuseum plus archief met een grote keuze uit de Nederlandse televisiegeschiedenis (zie Link Historische bronnen op de website). zz Voorwaarden kMaterialen k

Boeken, tijdschriften, kranten, vakbladen, dvd-speler, videorecorder en televisie, dvd’s, videobanden, internetsites en televisieprogramma’s. Eventueel opslaan op usbstick of uploaden naar dropbox/skydrive en laptop (inclusief de juiste software) om materiaal te bewerken. kGroepsgrootte k

Individueel, in tweetallen of kleine groepen. kVoorbereidingstijd k

30-60 minuten. kUitvoeringstijd k

1-8 uur.

1.4 • Interviewen

9

1

1.4 Interviewen

Een interview is een vraaggesprek waarin je informatie over een thema verzamelt. Een interview is een van de manieren om data te verzamelen voor een onderzoek. Andere manieren zijn observatie, gebruik van vragenlijsten en documentonderzoek.

Wat is het?

Een interview is een goede manier om gevoelens, attitudes, kennis, houdingen en opinies te bevragen. Er zijn verschillende soorten interviews, bijvoorbeeld de losse vorm, zoals je die vaak op tv en radio hoort, en de interviews met een vastere vorm. De vragen zijn dan al meer of minder (semi)gestructureerd. In een enquête liggen de vragen helemaal vast. Een focusgroepinterview vindt groepsgewijs plaats om kennis en meningen over een bepaald onderwerp uit te wisselen. zz Voorbereiden

55 Stel vast wat het doel van je interview is en welke gespreksthema’s je wilt bespreken. 55 Houd rekening met de tijd die je beschikbaar hebt. 55 Bereid het gesprek voor door het maken van vragen (zie 7 par. 1.2). 55 Stel vast welke structuur je wilt gebruiken tijdens het interview: 55 chronologische structuur: verleden > heden > toekomst; 55 probleemstructuur: probleem > oorzaken > gevolgen > oplossingen; 55 onderzoeksstructuur: probleemstelling > methode > resultaten > conclusies. 55 Maak desgewenst gebruik van specifieke literatuur (voorbeeld: Basisboek Enquêteren en gestructureerd interviewen of Basisboek Open interviewen (2006), beide van Baarda, D.B. en Goede, M.P.M. de. Houten: Wolters-Noordhoff). Bepaalde internetsites geven ook praktische informatie (zie Link Interviewen op de website). 55 Formuleer de vragen zo neutraal mogelijk en gebruik geen ingewikkelde taal. 55 Check je vragen met behulp van een checklist (zie Checklist Voorbereiding interview op de website). 55 Vraag feedback over de vragen die je hebt geformuleerd aan anderen (docent/ student). Pas de vragen zo nodig aan. 55 Breng een volgorde aan in de vragen. Stel eerst de algemene en inleidende vragen en daarna pas de vragen die dieper op het onderwerp ingaan. Zorg voor een goede openingsvraag. 55 Maak een afspraak met de juiste persoon, dat wil zeggen de persoon die jou de beste antwoorden/informatie kan geven. 55 Neem een blocnote, pen en papier of opnameapparatuur (in je mobiele telefoon?) en een fotocamera mee naar het interview. Voor het opnemen en fotograferen moet je natuurlijk wel eerst toestemming vragen. zz Uitvoeren

55 Maak rustig kennis met de geïnterviewde en zorg voor een ontspannen sfeer. 55 Houd het interview binnen de gestelde tijd, met daarin de verschillende fasen: 55 introductie, waarin je het doel, de tijd die je hebt en je gespreksthema’s vertelt; 55 midden, waarin je het thema verkent door doorvragen en samenvatten;

Hoe doe ik het?

10

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

1 55

55 55 55 55

55 afsluiting, waarin je ruimte biedt aan de geïnterviewde voor een eventuele aanvulling en waarin je het gesprek samenvat. Gebruik verschillende typen vragen door elkaar: 55 open vragen, waarop iemand een open antwoord kan geven (kost over het algemeen meer tijd); 55 gesloten vragen, die alleen met ja of nee te beantwoorden zijn (geschikt om de geïnterviewde een stellige uitspraak te ontlokken). Spreek af hoe je met gegevens zult omgaan. Mag je namen gebruiken? Wil de geïnterviewde het eindresultaat nog lezen voordat het gepubliceerd wordt? Moeten er nog foto’s worden gemaakt? Doe dit nu of maak een nieuwe afspraak. Bedank de geïnterviewde voor zijn tijd en aandacht.

zz Afronden

55 Werk het interview zo snel mogelijk uit. Je weet dan beter hoe het gesprek is verlopen en wat de sfeer was. Ook je eigen aantekeningen begrijp je dan beter. 55 Zorg dat je de afspraak nakomt met de geïnterviewde over de inzage in het eindresultaat. zz Tips

55 Het kan handig zijn om je gesprekspartner al op de hoogte te stellen van de thema’s en de vragen die je wilt gaan stellen. Zo kan hij zich goed voorbereiden en voelt hij zich niet overvallen. 55 Als het moeilijk is om een afspraak te maken om iemand te ontmoeten voor een interview, kun je voorstellen een telefonisch interview op afspraak te houden. 55 Zorg ervoor dat je aansluit met je vragen op wat de ander vertelt. Als je de spontaan opgekomen vragen stelt, kan het zijn dat je niet aansluit en dat de ander het gevoel krijgt dat je niet luistert. Onthoud de andere vragen voor een later moment. 55 Pas ervoor op dat je geen waardeoordelen (afkeuringen of goedkeuringen) in je vragen stopt. Je moet je blijven concentreren op de informatie. Jouw mening is nu niet aan de orde. Voorkom dus ook discussie. 55 Vermijd suggestieve vragen waarin jij je eigen invulling geeft. 55 Vragen over emoties hebben vaak een introductie nodig, anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen. 55 Als je met twee studenten een interview houdt, kun je de taken verdelen: de een vraagt en de ander noteert. Ook kun je elkaar aanvullen. 55 Een interview over hetzelfde thema met verschillende mensen kan uiteenlopende informatie opleveren. Dit kan boeiend vergelijkingsmateriaal zijn. 55 Als je wat meer ervaring hebt, kun je ook werken met een gespreksagenda. Je gebruikt dan geen uitgeschreven vragen voor je interview, maar alleen een lijstje met gesprekspunten. zz Voorwaarden kMaterialen k

Blocnote, pen, papier of opnameapparatuur, fotocamera.

1.5 • Enquête houden

11

1

kGroepsgrootte k

Individueel of in tweetallen. kVoorbereidingstijd k

30 tot 60 minuten. kUitvoeringstijd k

55 Interview afnemen: 30-60 minuten. 55 Interview uitwerken: 2-3 uur. 1.5 Enquête houden

Een enquête is een vragenlijst met vastgestelde vragen die je aan verschillende mensen voorlegt. Door het houden van een enquête verzamel je informatie over een van tevoren bepaald thema (dataverzameling). Uit de antwoorden die je krijgt op de vragen, wil je conclusies trekken over het onderwerp dat je onderzoekt. Een evaluatieformulier na een lesperiode of module is ook een vorm van enquête. Een enquête kan mondeling of schriftelijk gehouden worden. Je kunt een enquête afnemen bij zomaar een groep mensen (willekeurig gekozen), zoals winkelend publiek, en bij mensen die bij een bepaalde groep horen, zoals lezers van een bepaald tijdschrift.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Stel vast wat het doel van je enquête is en welke onderwerpen daarin moeten voorkomen. Gaat het om het krijgen van informatie of om te onderzoeken of een bepaald idee/veronderstelling klopt? Zorg dat je weet wat je probleemstelling is. Als je het probleem dat je wilt onderzoeken helder hebt, weet je ook beter welke vragen je wilt stellen. 55 Bepaal je onderzoeksgroep, dat wil zeggen: bij wie ga je de enquête afnemen? Stel vast bij hoeveel mensen je minimaal en maximaal een enquête wilt afnemen om straks conclusies te mogen trekken. 55 Maak een plan van aanpak. Ga je met je vragenlijsten de straat op, bel je mensen of gebruik je een papieren of digitale vragenlijst? Hoe zorg je ervoor dat je zo veel mogelijk antwoorden krijgt (= respons)? 55 Maak desgewenst gebruik van specifieke literatuur (voorbeeld: Basisboek Interviewen (2012), Baarda, D.B. en Hulst, M. van der, Groningen: Noordhoff Uitgevers). Voor verdere informatie zie Link Interviewen op de website. 55 Bedenk van tevoren hoe je de informatie kunt verwerken voor het doel dat je jezelf gesteld hebt. 55 Maak vragen. Noteer eerst de algemene en inleidende vragen en daarna pas de vragen die dieper op het onderwerp ingaan. Maak een lijst met vragen waaruit je een keuze kunt maken. 55 Formuleer de vragen zo neutraal mogelijk en gebruik geen ingewikkelde taal. 55 Werk de enquête leesbaar en overzichtelijk uit. Zorg dat er voldoende ruimte is om de antwoorden op te schrijven of aan te kruisen. 55 Bedenk hoe je iemand bij wie je een enquête wilt afnemen wilt benaderen. Houd het vriendelijk en kort.

Hoe doe ik het?

12

1

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

55 Vermenigvuldig de enquête of plaats hem in een digitale omgeving. 55 Check of je aan alles gedacht hebt voordat je aan de uitvoering begint (zie Checklist Voorbereiding enquête op de website). zz Uitvoeren

55 Geef een korte introductie (mondeling, schriftelijk/digitaal). 55 Houd de mondelinge enquête binnen de gestelde tijd. 55 Ga zorgvuldig om met de gegevens die je verzamelt. Bewaak waar nodig de privacy van mensen. 55 Houd bij hoeveel enquêtes je afneemt, uitzet of opstuurt en hoeveel antwoorden je krijgt. 55 Bedank de geënquêteerde voor zijn tijd en medewerking. zz Afronden

55 Werk de enquêtes uit. Kijk of je verbanden kunt leggen tussen de verschillende uitkomsten. Trek conclusies. 55 Verwerk je bevindingen in een verslag. Vermeld hoeveel personen gereageerd hebben en dus in je onderzoek betrokken zijn. Vermeld ook hoeveel personen niet gereageerd hebben. Leg uit wat je probleemstelling of je veronderstelling was en welke conclusies je nu denkt te kunnen trekken. Kun je aanbevelingen geven op grond van de uitkomsten? Heeft het zin verder onderzoek te doen? zz Tips

55 Houd bij het maken van vragen het doel van je enquête goed in de gaten. Bereik je dat met deze vragen? Zijn de vragen duidelijk? 55 Stel je open vragen, waarop iemand een open antwoord kan geven, of gesloten vragen, die alleen met ja of nee te beantwoorden zijn, of gebruik je ze door elkaar? Het is handig om de verschillende soorten vragen bij elkaar te zetten. 55 Kun je bij open vragen het antwoord opschrijven terwijl iemand je antwoord geeft? 55 Geef mensen die je hebt ondervraagd de gelegenheid om zelf iets in te vullen of aan te vullen. 55 Beperk het gebruik van open vragen, omdat het verwerken van de gegevens vaak veel tijd kost en de antwoorden soms moeilijk te verklaren zijn. 55 Een lange enquête nodigt niet erg uit om mee te doen. Voor een korte enquête zijn mensen gemakkelijker over te halen. 55 Het is raadzaam de enquête eerst bij enkele personen als proef af te nemen. Dat geeft jou de mogelijkheid om nog enkele vragen bij te stellen. 55 Bedenk dat mensen niet altijd moeite willen doen voor een enquête. Maak het ze zo gemakkelijk mogelijk. Stuur bijvoorbeeld bij een papieren vragenlijst een antwoordenvelop met porto mee. 55 Je kunt de medewerking om deel te nemen aan een enquête stimuleren door na afloop een kleine beloning te geven of iets onder de deelnemers te verloten. 55 Pas ervoor op dat je bij een mondelinge enquête geen waardeoordelen (afkeuringen of goedkeuringen) in je vragen stopt. Je moet je blijven concentreren op de informatie. Jouw mening is nu niet aan de orde. 55 Vragen over emoties hebben vaak een introductie nodig (in de tekst of mondeling toegelicht), anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen.

1.6 • Op excursie of werkbezoek gaan

13

1

55 Als het moeilijk is om iemand te ontmoeten voor een enquête, kun je voorstellen een telefonische enquête op afspraak te houden. 55 Een schriftelijke enquête kan per mail verstuurd worden, maar ook op internet geplaatst worden. 55 Bij mondelinge enquêtes kan het handig zijn om met antwoordkaarten te werken, waarop de verschillende mogelijkheden staan die een geënquêteerde kan kiezen. Een lange opsomming is namelijk lastig te onthouden. zz Voorwaarden kMaterialen k

Blocnote, pen, papier of (digitale) enquêteformulieren. kGroepsgrootte k

Individueel of in tweetallen. kVoorbereidingstijd k

1-4 uur. kUitvoeringstijd k

55 (Mondeling) enquête afnemen: 5-20 minuten. 55 Enquête uitwerken: 2-4 uur. 1.6 Op excursie of werkbezoek gaan

Een excursie is een voorbereide en doelgerichte reis naar een plaats die raakvlakken heeft met je beroep. Met een werkbezoek bezoek je de werkplek zelf. Het doel van beide bezoeken is dat je informatie kunt verzamelen en dat je ziet hoe bepaalde zaken in de praktijk werken.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Bepaal het doel en het thema van de excursie of het werkbezoek. 55 Bereid je voor op het onderwerp door het lezen van literatuur, folders, bekijken van websites, films, foto’s. 55 Vorm zo nodig groepjes. Maak afspraken over wat je tijdens je bezoek gaat doen. 55 Zorg dat je de benodigde materialen beschikbaar hebt om foto’s te maken, te observeren, verslag te doen, gesprekken te voeren, te interviewen enzovoort. 55 Maak afspraken over hoe je het bezoek zult gaan verwerken, bijvoorbeeld in een presentatie of een verslag. 55 Bereid je voor op de organisatie van het bezoek. Regel de volgende zaken goed (zie hiervoor ook het Format Excursie op de website): a. een tijdsplanning (duur, start en einde); b. de reis en het vervoer; c. eten en/of drinken; d. de financiën; e. de communicatie over de excursie of het werkbezoek; f. de reisdocumenten en ID-kaart/paspoort.

Hoe doe ik het?

14

1

Hoofdstuk 1 • Informatie verzamelen

zz Uitvoeren

55 Ga op pad: ga op excursie of op werkbezoek. 55 Kijk en luister aandachtig. Richt je aandacht vooral op zaken die je alleen ter plekke te weten kunt komen of kunt zien. 55 Doe de activiteiten zoals je die hebt afgesproken in de voorbereiding. 55 Bedank (als dat van toepassing is) de mensen die je/jullie ontvangen hebben voor hun tijd en inzet. 55 Vraag zo nodig de begeleidend docent om uitleg of om hulp bij het oplossen van problemen. zz Afronden

55 Werk zo snel mogelijk je aantekeningen uit, liefst dezelfde dag, en vul de informatie aan met behulp van andere bronnen als die onvolledig of onduidelijk is. Schrijf de bronnen niet over, dat kost te veel tijd, maar controleer ze wel op leesbaarheid. 55 Bereid je vervolgens voor op de verwerking van het bezoek, zoals je die in de voorbereiding hebt afgesproken. zz Tips

55 Wees actief in de voorbereiding. Dit heeft als voordeel dat je niet voor verrassingen komt te staan. Ook kun je zo je invloed gebruiken om het programma naar je hand te zetten. Zo zal het beter passen bij wat jij wilt of nodig hebt. 55 Een overladen programma werkt niet prettig. Kijk goed of er voldoende tijd is voor elk onderdeel. Liever wat minder activiteiten met genoeg tijd en ontspanning dan meer activiteiten en daardoor stress. 55 Wees je ervan bewust dat je door je werkbezoek of excursie jezelf als persoon laat zien, maar ook dat je je opleiding vertegenwoordigt. Hoe wil jij overkomen? Hoe wil jij je opleiding vertegenwoordigen? Stem daar je gedrag op af. 55 Maak afspraken binnen de groep over bereikbaar zijn en wat je moet doen als je iemand ‘kwijt’ bent. 55 Er zijn instellingen en bedrijven die ingesteld zijn op het ontvangen van groepen. Als er al een bepaald programma is, hoef je niet ‘het wiel opnieuw uit te vinden’. 55 Als je zelf foto’s gaat maken: kijk nog eens bij 7 par. 7.3. 55 Als je informatie nodig hebt voor een verslag, zorg dan dat je al in grote lijnen een idee hebt hoe de opbouw ervan zal zijn. 55 Vergoedt de school de (reis)kosten die je maakt voor dit bezoek? Bewaar dan de bewijzen zoals bonnetjes en treinkaartjes. 55 Een educatieve speurtocht kan een variant zijn om een bepaalde omgeving te leren kennen: een centrale bibliotheek of een historische binnenstad. 55 Omgekeerd kan ook: een gastdocent uit het werkveld binnen de school halen. Aandachtspunten zijn dan: weten wie er komt, helpen de gast te ontvangen, vragen voorbereiden die je tijdens het college kunt stellen en na afloop de gast (met presentje) bedanken en uitgeleide doen.

1.6 • Op excursie of werkbezoek gaan

zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier, fototoestel. kGroepsgrootte k

1-100 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

Afhankelijk van de bestemming. kUitvoeringstijd k

Minimaal twee uur; verder is het afhankelijk van de bestemming en de duur van het bezoek. zz Op de website Test

55 Snellezen Format

55 Excursie Checklist

55 Voorbereiding interview 55 Voorbereiding enquête Tool

55 Socratische methode Link

55 55 55 55 55

Uittreksels Tv-programma’s Statistieken Historische bronnen Interviewen

15

1

17

Informatie verwerken 2.1 Driestappeninterview – 18 2.2 Samenvatten – 19 2.3 Schema maken – 20 2.4 Schrijven van een tekst – 22 2.5 Verbatim en transcript – 24 2.6 Schrijven van een nieuwsbericht – 26 2.7 Folder/flyer/poster maken – 29

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_2, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

2

18

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

2.1 Driestappeninterview

2

Wat is het?

Door vragen te stellen in kleine groepen verdiep je je samen in een onderdeel van de leerstof (thema, tekst, idee of theorie). Je leert de leerstof te begrijpen en ideeën daarover te ontwikkelen. Het principe van het driestappeninterview is denken-delenuitwisselen (zie Tool Driestappeninterview op de website). zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Het onderwerp van het interview is bij iedereen bekend en is voorbereid (via een huiswerkopdracht). 55 Maak subgroepen van vier studenten; elke student krijgt een letter (A, B, C, D). 55 Zo nodig schrijft elk groepslid in een paar minuten voor zichzelf een aantal punten op. zz Uitvoeren

55 Stap 1: A bevraagt B en C bevraagt D over de stof. 55 Stap 2: B bevraagt A en D bevraagt C over de stof. 55 Stap 3: Samenvatten: A, B, C en D geven om beurten een samenvatting (A van B, B van A, C van D, D van C) van wat besproken is.

zz Afronden

55 In de plenaire groep kun je gezamenlijk (in overleg met de docent) een aantal opvallende zaken of leerpunten benoemen. zz Tip

Deze activiteit staat of valt met de gespreksvaardigheden luisteren, doorvragen en samenvatten. Vooral bij het aanleren van deze activiteit is het belangrijk dat je hieraan specifiek aandacht geeft. Stap 3 kan ook zo: 55 A, B, C en D vertellen in de subgroep om beurten wat ze geleerd hebben; 55 A, B, C en D vatten om beurten samen én noemen leerpunten (allebei dus); 55 je doet stap 3 in de plenaire groep (gezamenlijk). zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier om zo nodig aantekeningen te maken bij het interview. kGroepsgrootte k

Groepjes van vier personen. kVoorbereidingstijd k

Afhankelijk van het onderwerp dat voorbereid wordt. kUitvoeringstijd k

Maximaal een half uur.

2.2 • Samenvatten

19

2

2.2 Samenvatten

Hier gaat het om schriftelijk samenvatten. Samenvatten is in het kort de belangrijkste punten van een tekst weergeven. Een samenvatting maak je om een theorie actief te verwerken: je onthoudt dingen beter wanneer je gedwongen wordt ze zelf op te schrijven of ze aan een ander te vertellen. Een samenvatting helpt je ook als je veel theorie moet leren voor een toets. Een ‘abstract’ (Eng.) is een korte samenvatting van wetenschappelijke literatuur, en kan worden gebruikt bij de voorbereiding van een presentatie, bijvoorbeeld op een congres.

Wat is het?

zz Voorbereiden

Lees de tekst oriënterend en stel vast wat de hoofdgedachte uit de tekst is. Is het een lange tekst, dan ‘knip’ je de tekst in stukjes. 55 Lees daarna de tekst studerend, dat wil zeggen: 55 noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of: 55 markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken. Markeer niet te veel: alleen de kernzin en kernwoorden; 55 zoek de betekenis van de woorden die je niet kent. 55 Zoek naar de hoofdzaken in een tekst. Hoofdzaken zijn termen, begrippen en situaties. Bijzaken zijn definities, voorbeelden en beschrijvingen. Hoofdzaken zijn vaak te vinden op de volgende plaatsen: 55 de titel; 55 de ondertitel; 55 de lead (de vet- of cursief gedrukte eerste alinea); 55 de tussenkopjes; 55 de laatste alinea; 55 opvallend gedrukte woorden (cursief, vet of GROOT); 55 de illustraties (tekeningen, foto’s of grafieken). 55 Kijk welke alinea’s bij elkaar horen en bepaal zo de deelonderwerpen. zz Uitvoeren

Maak een samenvatting van elke alinea. Verschillende manieren om een tekst samen te vatten zijn: 55 noteren van de hoofdzaken in volledige zinnen; 55 formuleren van je conclusies (geef de oorzaken en gevolgen aan); 55 noteren van de kern (maximaal 30 woorden); 55 noteren van je mening over de tekst, omkleed met argumenten; 55 beschrijven van de hoofdzaken, conclusies en je mening aan een ander. Een abstract start met een titel en de vermelding van de auteurs. De kern van het abstract bestaat uit: 55 een inleiding, liefst met een heldere hypothese, een materialen- en methode­ selectie, uitleg over hoe het onderzoek is uitgevoerd; 55 de resultaten, met de weergave van de belangrijkste bevindingen of casusbeschrijving(en); 55 een conclusie, met commentaar op de bevindingen; 55 aanbevelingen.

Hoe doe ik het?

20

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

zz Afronden

55 Lees je samenvatting over om te checken of alles duidelijk is. Vul zo nodig aan. Vermeld de bron met titel, schrijver en jaar van uitgave.

2

zz Tips

55 Denk kritisch na over de inhoudelijke verbanden tussen de alinea’s waarvan je de kern al hebt ontdekt. Denk bijvoorbeeld aan oorzaak-gevolgrelaties, vergelijking/contrast, probleem/oplossing en andere structuren. Geef met behulp van signaalwoorden duidelijk de verbanden in je samenvatting aan. 55 Lees de samenvatting nog eens na en maak er een vloeiende tekst van. Een samenvatting die ook door anderen gelezen wordt, moet uiteraard grammaticaal correct zijn en geen taal-, stijl- of spelfouten bevatten. 55 Gebruik als de tekst alleen voor jou bestemd is afkortingen en symbolen die voor jou begrijpelijk zijn (, →, ↔, ≈, ♀, ♂, +, – en dergelijke) om snel te kunnen werken. 55 Verdeel onderling de theorie in stukjes (ieder neemt bijvoorbeeld een paragraaf of een hoofdstuk) om te lezen en om deze vervolgens in een samenvatting te vertellen aan medestudenten. 55 Geef aantekeningen weer in een schema of mindmap (zie 7 par. 2.3). 55 Een handig hulpmiddel om een tekst samen te vatten is het driekolommenschema (zie Format Driekolommenmethode op de website). In elk vak in het schema schrijf je één zin die het betreffende deel van de tekst samenvat. 55 Geef aan of je in de samenvatting eigen informatie (mening, verbanden) toevoegt of dat de samenvatting puur op de tekst gebaseerd is. 55 Vanuit een ‘abstract’ kan een poster gemaakt worden met visuele elementen om zo de informatie op een aantrekkelijker manier te presenteren (zie 7 par. 2.7). zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier of laptop. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Geen. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van de opgegeven theorie. 2.3 Schema maken Wat is het?

Een schema is een model van belangrijke begrippen. Het is een handig instrument bij het bedenken van nieuwe ideeën en kan je helpen bij het nadenken en leren. Als je met associaties werkt, kun je zaken vaak beter onthouden. Je kunt beter overzicht houden dan bij een geschreven tekst, want een schema of tekening sluit

2.3 • Schema maken

21

2

beter aan bij de werking van de hersenen. Diverse computerprogramma’s hebben voorbeelden van schema’s die ingevuld kunnen worden (bijvoorbeeld PowerPoint). De vorm kan verschillen: 55 een woordspin (in de vorm van een spin in een web); 55 een cirkel met daaromheen andere cirkels, verbonden door pijlen die de relaties aangeven (mindmap) om bijvoorbeeld een hoorcollege of literatuur visueel weer te geven; 55 een structuurschema met vragen waarop je een antwoord wilt hebben als voorbereiding op een tekst die je gaat schrijven (conceptmap). zz Voorbereiden

55 Leg het materiaal klaar dat je wilt gebruiken. 55 Kies welk schema je wilt gebruiken: woordspin, mindmap of conceptmap. zz Uitvoeren

55 Maak het schema. 55 Maak gebruik van vormen (∆, □, ○) en symbolen (→, ↔ enzovoort) die voor jou begrijpelijk zijn. zz Afronden

55 Controleer je schema op tegenstrijdigheden of witte plekken in de informatie. Werk zo nodig je schema bij. zz Tips

55 Een belangstellingscirkel is een voorbeeld van een visueel schema, gericht op het onderzoeken van je belangstelling bij een specifiek onderwerp. Je associeert vanuit een centraal woord. 55 Mindmaps kun je ook met de computer maken (websites over mindmapping zijn te vinden met een zoekmachine, zie ook Link Mindmaps op de website). 55 Als je met flappen werkt, kun je gebruikmaken van plakbriefjes (‘post-its’). Deze hebben als voordeel dat je ze gemakkelijk kunt verhangen, zonder dat het een gestreep en geknoei wordt. 55 Zorg voor een groot papier of flap, zodat je niet in de knoei komt met ruimte. zz Voorwaarden kMaterialen k

Leeg vel papier/flap, (gekleurde) pennen/stiften, plakbriefjes. kGroepsgrootte k

1-25 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

Geen. kUitvoeringstijd k

Een uur.

Hoe doe ik het?

22

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

2.4 Schrijven van een tekst

2

Wat is het?

Schrijven van een tekst betekent het verwerken van informatie, ideeën of gedachten op papier. Via het schrijfproces orden je de informatie omdat je verschillende stappen moet doorlopen: verzamelen en verwerken van informatie, vormen van gedachten hierover en het overdragen van ideeën aan anderen. Je kunt schrijven op veel manieren toepassen. Voorbeelden van producten: een logboek, een reflectieverslag, een levensverhaal, een gedicht, een verhaal, een reclametekst en een stripverhaal. Een verslag is de schriftelijke weergave van een activiteit. Voorbeelden van activiteiten die je kunt beschrijven: een bijeenkomst, een gesprek of bespreking, een werkbezoek of excursie, een stage, een project of een onderzoek. Door het schrijven van een verslag orden je de informatie en presenteer je deze op een overzichtelijke manier. Je kunt hierbij ook illustraties gebruiken. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Denk na over je onderwerp en maak een keuze. Deze keuze motiveer je in je inleiding. 55 Bepaal je doelen: waarover ga je precies schrijven? 55 Zet in grote lijnen uit hoe je je tekst denkt in te delen. Een voorbeeld van een indeling van een verslag: 55 inhoudsopgave; 55 voorwoord; 55 samenvatting; 55 inleiding; 55 een aantal hoofdstukken met paragrafen; 55 conclusie en discussies. 55 Verzamel informatie die je nodig hebt voor het schrijven. Dat kan van alles zijn: boeken, stage-ervaringen, een excursie, een gesprek of diverse gesprekken, een bespreking of bijeenkomst. 55 Maak aantekeningen van wat je leest of meemaakt die je kunt gebruiken bij het schrijven. Werk kladaantekeningen zo snel mogelijk uit zodat er geen informatie verloren gaat. 55 Bestudeer de vormvoorschriften die aan het product gesteld worden: kantlijn, regelafstand, lettertype, lettergrootte en formaat. 55 Maak afspraken over het inleveren, publiceren of presenteren van je tekst. zz Uitvoeren

55 Schrijf een kladversie. Werk je aantekeningen uit in goedlopende zinnen die niet te lang zijn. 55 Deel je tekst in alinea’s in. Zorg dat je in je verslag feiten weergeeft. 55 Geef aan in je verslag of werkstuk wat je eigen mening of eigen ervaring is en wat niet. Je kunt ook je mening bewaren voor het slot. 55 Herlees de kladversie. Vraag je af of de tekst een logische opbouw/volgorde heeft, of het taalgebruik begrijpelijk is en of de informatie overzichtelijk is weergegeven. 55 Let op gebruik van goed Nederlands, grammatica, interpunctie (waar staan de punten en de komma’s?) en zinsbouw.

2.4 • Schrijven van een tekst

55 Pas je schrijfstijl aan bij de opdracht. Een literatuurstudie vraagt om een zakelijke schrijfstijl (zonder ik, je en wij) en een levensverhaal juist om een persoonlijke stijl (ik, wij). 55 Bewerk teksten in eigen woorden. Voorkom dus plagiaat! Plagiaat (= fraude) is op te sporen met digitale zoekmachines. 55 Laat je tekst zo mogelijk aan een buitenstaander lezen. Is het verhaal te begrijpen? Doe je voordeel met opmerkingen en suggesties. 55 Herschrijf de kladversie zo vaak als nodig is en totdat je tevreden bent. 55 Voeg, als dat de tekst ondersteunt, illustraties toe en zorg daarbij voor goede onderschriften. 55 Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt (zie 7 par. 10.4). 55 Zorg voor een rustige, duidelijke lay-out. 55 Nummer de pagina’s en breng de nummering over in de inhoudsopgave. 55 Maak een titelpagina met je naam, de datum en je opleiding/groep. zz Afronden

55 Leg alle onderdelen in de goede volgorde. Kopieer het gevraagde aantal exemplaren. 55 Bundel of hecht het verslag goed, zodat het geheel er verzorgd uitziet. 55 Verspreid, presenteer of publiceer de tekst zoals je hebt afgesproken in de voorbereiding. zz Tips

55 Schrijven is een doorlopend proces. Je kijkt steeds vooruit, maar ook terug. De stukjes tekst die je schrijft, kun je door zoeken en schuiven later in een goede volgorde zetten. 55 Voor het maken van een verslag of werkstuk is het handig om te werken met een schrijfplan. In dit schrijfplan orden je de hoofdstukken of de paragrafen aan de hand van een hoofdvraag en deelvragen. Je schrijft een inleiding en aan het eind een conclusie en een samenvatting. 55 Om je ideeën te ordenen, kun je post-its of plakbriefjes gebruiken. Plak je ideeën op de muur of op een vel papier en schuif met de plakbriefjes totdat ze op een logische volgorde hangen. 55 Bedenk dat (bijna) elke schrijver tijd nodig heeft om een goed resultaat neer te zetten. Dat wil zeggen dat er vaak heel wat kladversies doorheen gaan voordat een schrijver tevreden is. 55 Als je geen inspiratie of ideeën hebt, pak dan wat anders aan: ga bijvoorbeeld verder met het verzamelen van informatie of bedenk een goede vormgeving. 55 Noteer meteen de bronnen die je gebruikt. Dat scheelt later tijd om ze opnieuw te zoeken. 55 In een bijlage kun je materiaal bundelen dat je graag wilt bewaren en wilt laten zien bij dit product. 55 Kies zo snel mogelijk een goede (standaard)lay-out in een tekstverwerkings­ programma. Dit maakt een tekst aantrekkelijker om te lezen. 55 Vertrouw niet alleen op de spellingcontrole van het computerprogramma. Deze controleert geen punten en komma’s of stijlfouten. 55 Een tekst kun je met illustraties ondersteunen. Zomaar ‘opleuken’ leidt af van waar het om gaat.

23

2

24

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

zz Voorwaarden kMaterialen k

Papier, pen, tekstverwerker.

2

kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel, afhankelijk van bronnen die je moet raadplegen voordat je kunt gaan schrijven. kUitvoeringstijd k

Variabel, afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van de tekst, van 2-24 uur. 2.5 Verbatim en transcript Wat is het?

In een woordelijk verslag staat alles zoals dit door de spreker(s) is gezegd. Deze verslagvorm wordt ook wel aangeduid als ‘verbaal’ (zoals in ‘proces-verbaal’, door de politie bij een aangifte gebruikt) of ‘verbatim’ verslag. De spreektaal is omgezet naar een prettig leesbaar verslag, inhoudelijk juist en volledig, correct Nederlands en zo veel mogelijk in de stijl van de spreker. Deze vorm van verslaglegging is bijvoorbeeld geschikt voor vergaderingen, interviews of lezingen. Een letterlijk (spreektaal)verslag wordt ook wel een ‘transcript’ genoemd. In deze uitwerking kunnen zinnen staan die taalkundig onjuist zijn. Deze verslagvorm wordt gebruikt als het van belang is dat zaken letterlijk worden weergegeven. Voorbeelden zijn telefoongesprekken of juridische kwesties zoals getuigenverhoren. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Neem een blocnote, pen en papier of opnameapparatuur (digitale opnameapparatuur of je mobiele telefoon) mee naar de gebeurtenis waarvan je een woordelijk of letterlijk verslag gaat maken. 55 Bestudeer de vormvoorschriften die aan het verslag gesteld worden: kantlijn, regelafstand, lettertype, lettergrootte en formaat. zz Uitvoeren

55 Bepaal, afhankelijk van het doel van je verslag, wat je gaat doen: een woordelijk of letterlijk verslag maken. 55 Bepaal, afhankelijk van het doel van je verslag of je een deel of het gehele verslag moet uitwerken. 55 Begin je verslag met de datum, het tijdstip, de locatie en de namen en functies of rollen van de betrokkenen. 55 Werk de tekst regel voor regel uit. 55 Schrijf een kladversie. 55 Herlees en herschrijf de kladversie zo vaak als nodig is en totdat je tevreden bent.

2.5 • Verbatim en transcript

55 Let bij een woordelijk verslag op gebruik van goed Nederlands, grammatica, interpunctie (waar staan de punten en de komma’s?) en bij een letterlijk verslag op tikfouten. zz Afronden

55 55 55 55

Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt. Maak een titelpagina met je naam, de datum en je opleiding/klas. Nummer de bladzijden. Verspreid, presenteer of publiceer het verslag zoals je hebt afgesproken in de voorbereiding.

zz Tips

55 Vraag altijd van tevoren toestemming voor het gebruik van opnameapparatuur. 55 Check de opnameapparatuur en zorg voor reservebatterijen of een opgeladen telefoon. 55 Maak een verbatim van een gesprek in een begeleidingssituatie en analyseer dit. Kijk naar wat er op inhoudsniveau gezegd wordt en wat op betrekkingsniveau. Waar zitten de gesloten en de open vragen? Wordt er goed geluisterd? Waar blijkt dit uit? 55 Maak een verbatim of transcript in drie kolommen: kolom 1 voor de fase van het gesprek, kolom 2 voor de uitwerking van het gesprek, kolom 3 voor de analyse. 55 Gebruik software (zie Link Vertraagd afspelen op de website) of functies van de smartphone of laptop (VLC Media Player en Windows Media Player) om een opname vertraagd af te spelen, waardoor het gemakkelijker is met de tekst mee te typen bij het uitwerken. 55 Analyseer in tweetallen elkaars verbatim. 55 Maak een transcript van een film- of audiofragment. zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen, papier, tekstverwerker, opnameapparatuur. kGroepsgrootte k

Individueel of in tweetallen. kVoorbereidingstijd k

Afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van de situatie waarvan je een verslag gaat maken: 10-60 minuten. Een interview voorbereiden vraagt meer tijd dan een telefonisch verkoopgesprek. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van de lengte van het gesprek of de gebeurtenis waarvan je een verslag maakt. Reken op 60 minuten uitwerken per tien minuten gesprek.

25

2

26

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

2.6 Schrijven van een nieuwsbericht

2

Wat is het?

Door het schrijven van een nieuwsbericht reageer je op bijvoorbeeld een gebeurtenis, evenement, artikel, uitzending of uitvoering. Een nieuwsbericht kent vele vormen: een ingezonden brief, een nieuws- of persbericht over een activiteit, een goede doelen actie die je samen organiseert, een recensie van een voorstelling of film, of een column. Een column is een korte tekst met een uitdagende, originele mening. Behalve in kranten of tijdschriften kunnen berichten ook geplaatst worden in digitale nieuwsbrieven of op websites. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 55 55 55 55

Denk na over je onderwerp en maak een keuze. Bepaal je doelen: wat wil je precies? Bepaal het medium: papier of digitaal (website). Verzamel de informatie die je nodig hebt voor het schrijven. Maak afspraken over het inleveren, publiceren of presenteren van je tekst.

kAandachtspunten k bij een column

55 Een column kan over alles gaan: een groot belangrijk onderwerp, maar ook een detail dat je door een column even in een spotlight zet. Eén thema per column is genoeg. 55 Wees actueel. 55 De toon van een column is luchtig en speels en nodigt uit tot doorlezen. 55 Kies voor een pakkende openingszin. 55 Schrijf korte zinnen. 55 Gebruik geen MSN-taal of spreektaal. 55 Geef je column een kop, romp en staart. Het venijn moet in de staart zitten. 55 De lengte van een column is meestal 500-600 woorden. 55 Vergeet niet om bepaalde zaken uit te leggen. Ook mensen die de gebeurtenis waarop je reageert niet kennen, moeten snappen waar het over gaat. 55 Overdrijf, dan zet je je mening scherper aan. In een column mag dat. 55 Blijf respectvol als het over mensen gaat, zo blijf je geloofwaardig. kAandachtspunten k bij een ingezonden brief of ingezonden stuk

55 De onderwerpen zijn breed, alles is mogelijk. 55 Geef aan waarop je commentaar geeft, waarom en waartoe (het doel) je dat doet. 55 Schrijf meteen. Als je wilt reageren, doe het dan snel. 55 Positieve suggesties werken beter dan negatieve. Herhaal de argumenten van je tegenstanders niet, maar schrijf positief over je zaak. 55 Houd het kort; maak een brief niet langer dan 200 woorden. 55 De redactie wil kunnen controleren of een tekst echt van jou afkomstig is. Voeg dus altijd naam, adres, postcode, woonplaats en telefoonnummer bij, ook al wil je dat het stuk/de brief anoniem wordt geplaatst. 55 Weet aan wie je adresseert. Het maakt verschil of de ontvanger het stuk/de brief voor kennisneming aanneemt of verplicht is het openbaar te behandelen.

2.6 • Schrijven van een nieuwsbericht

kAandachtspunten k bij een recensie

55 Bekijk de film of voorstelling nauwkeurig of lees het boek en laat het goed op je inwerken. 55 Maak aantekeningen tijdens het kijken. 55 Geef in de recensie de belangrijkste informatie/boodschap weer. 55 Schrijf als publiek, namens het publiek en voor toekomstig publiek. 55 Zorg dat je de ontknoping van een voorstelling, film of boek niet verklapt. 55 Noem de volledige naam, plaats van uitvoering en de namen van de makers, spelers of schrijver. 55 Geef een beoordeling en geef daar argumenten voor. kAandachtspunten k bij een persbericht

55 Bepaal de nieuwswaarde. Alleen als het nieuwswaarde heeft, zal een redactie het willen plaatsen. 55 Bepaal je doelgroep. 55 Verstrek feitelijke informatie. 55 Kunnen onafhankelijke deskundigen het nieuws bevestigen? 55 Welk medium wil je aanschrijven: kranten, tijdschriften, vakbladen, internet, regionale tv of radio? 55 Gebruik een pakkende kop. 55 Geef het belangrijkste nieuws in de eerste alinea aan in 5 W’s en H: wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe. 55 Formuleer kort, helder en bondig, in actieve taal. 55 Gebruik geen jargon of reclametaal, maar zakelijke, objectieve taal, vanuit het oogpunt van de lezer, niet vanuit de zender. 55 Gebruik maximaal 400 woorden, één A4. 55 Eindig met een noot voor de redactie over wie bereikbaar is voor vragen, telefoon, e-mail en website. 55 Geef een afzender van het persbericht aan. 55 Verstuur de e-mail met tekst. Voeg niets toe, zelfs geen plaatjes, want als het goed is kan een journalist die zelf op je site vinden. Stuur alleen ‘attachments’ (bijlagen) als een journalist daar zelf om vraagt. 55 Verstuur je persbericht als ‘plain text’ (ASCII). 55 Zorg ervoor dat het persbericht één keer wordt verstuurd. kAandachtspunten k bij een webtekst

55 Zet het belangrijkste bovenaan. 55 Verplaats je in de zoekvraag van de bezoeker van de website en zorg dat je daar een antwoord op geeft: schrijf vraaggericht, in plaats van alleen je informatie aan te bieden (aanbodgericht). 55 Schrijf ‘scanbaar’, formuleer kort en krachtig (gebruik kopjes en bullets). 55 Schrijf ‘scrollbaar’, bespreek slechts een onderwerp per pagina. 55 Schrijf duidelijk en begrijpelijk en spreek de lezer aan: Lees verder op…, Bezoek ons museum… 55 Geef korte linkteksten met links, zodat de lezer snel weet waar hij meer informatie kan vinden.

27

2

28

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

zz Uitvoeren

2

55 Schrijf een kladversie. 55 Herlees de kladversie. 55 Vraag je af of de tekst een logische opbouw/volgorde heeft, of het taalgebruik begrijpelijk is en of de informatie overzichtelijk is weergegeven. 55 Let op het gebruik van goed Nederlands, grammatica, interpunctie (waar staan de punten en de komma’s?) en zinsbouw. 55 Laat je tekst zo mogelijk aan anderen lezen en doe je voordeel met hun opmerkingen. 55 Herschrijf de kladversie zo vaak als nodig is en totdat je tevreden bent. 55 Voeg, als dat de tekst ondersteunt, illustraties toe en zorg daarbij voor goede onderschriften. 55 Vermeld zo nodig de bronnen die je gebruikt hebt. zz Afronden

55 Verspreid, presenteer of publiceer de tekst zoals je hebt afgesproken in de voorbereiding. zz Tips

55 Schrijven betekent ook: schrappen. Na lezen en nog eens lezen kun je meestal woorden schrappen. Schrijven voor publicatie dwingt je scherp te zijn. 55 Vertrouw niet alleen op de spellingcontrole van het computerprogramma. Deze controleert geen punten en komma’s of stijlfouten. 55 Wanneer je je bericht naar tientallen media/journalisten tegelijkertijd wilt verzenden, stuur dan een mailtje naar jezelf en maak gebruik van de bcc-optie (blind carbon copy) van je mailprogramma. 55 Houd er rekening mee dat een redactie een stuk kan weigeren of veranderen. 55 Verwacht geen reply (antwoord) van een journalist of bericht van vermelding. 55 Stuur je recensie naar een digitaal forum, zodat anderen deze ook kunnen lezen. zz Voorwaarden kMaterialen k

Papier, pen, tekstverwerker. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel, afhankelijk van bronnen die je moet raadplegen voordat je kunt gaan schrijven. kUitvoeringstijd k

Variabel, afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van de tekst, van 1-5 uur.

2.7 • Folder/flyer/poster maken

29

2

2.7 Folder/flyer/poster maken

Een folder is een klein boekje op A4-formaat, gevouwen in tweeën of in drieën, met een voor- en achterkant. Een strooifolder wordt ook wel flyer genoemd en is een eenvoudige uitvoering van een folder op A4- of A5-formaat. Een flyer wordt niet gevouwen. Een poster is een aanplakbiljet of affiche om informatie bekend te maken. Een poster bevat tekst en afbeelding. Voorbeelden zijn: kunstposter, reclameposter, voorlichtingsposter of een congresposter (aan de hand van een abstract, zie 7 par. 2.2). Doel is voorlichten, informatie geven of reclame maken.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Vorm desgewenst tweetallen waarin je samenwerkt en afspraken maakt over de werkverdeling. 55 Bepaal het doel, je doelgroep, het onderwerp en het formaat van je folder/flyer/ poster. Bedenk wat je met je product wilt bereiken. Wil je informeren of overtuigen? 55 Denk na over hoe je je product kunt verspreiden onder je doelgroep (als je dat werkelijk van plan bent). 55 Zoek informatie en bepaal uit die informatie de kern van je boodschap die je met je product wilt doorgeven. In een folder/flyer/poster kun je alleen de allerbelangrijkste zaken weergeven. Daarom moeten de beelden en de tekst die je kiest in één keer veel duidelijk maken. 55 Maak een ontwerp voor de vormgeving en de informatie (zie Link Poster maken op de website). 55 Denk aan de volgende punten. 55 Maakt de titel duidelijk waar het over gaat? 55 Heb je een opvallend detail op de voorkant (een ‘eyecatcher’)? 55 Heb je een goede vlakverdeling? 55 Past de vormgeving bij je doelgroep? 55 Is je boodschap helder verwoord? 55 Komt je boodschap in één oogopslag over? 55 Verzamel de hulpmaterialen die je nodig hebt om de folder/flyer/poster te maken. zz Uitvoeren

55 Voer je ontwerp uit. 55 Controleer voordat je het product laat drukken of je aan alle punten uit de voorbereiding hebt voldaan, of laat iemand anders dit doen. 55 Maak gebruik van een checklist (zie Checklist Drukwerk op de website) voor de opdracht aan de drukker. zz Afronden

55 Presenteer je product, zo nodig met toelichting. 55 Verspreid je product zoals je hebt afgesproken.

Hoe doe ik het?

30

Hoofdstuk 2 • Informatie verwerken

zz Tips

2

55 Om een idee te krijgen wat voor folder/flyer/poster je wilt maken, is het handig om verschillende voorbeelden te verzamelen en te kijken wat je aanspreekt en wat niet. 55 Een goede voorbereiding is belangrijk. Als je aan het werk gaat, is het onmisbaar dat je de juiste informatie en materialen bij de hand hebt. 55 Het oordeel van een buitenstaander (in de ontwerpfase) kan helpen om te beoordelen of de boodschap die je via je product wilt overbrengen werkelijk aankomt. 55 Als je creatief aan het werk gaat, denk dan aan het volgende. 55 Kun je het werk veilig laten liggen, zodat het niet kan beschadigen? 55 Kun je het werk laten drogen? 55 Kun je het werk goed vervoeren (grote map, koker, portfolio of iets dergelijks)? 55 Combineer een poster met een gedicht (volgens het voorbeeld van Stichting Plint). 55 Een andere manier om informatie te ordenen en te presenteren is het zelf maken van een kwartetspel. Hiervoor is ook handige software beschikbaar (zie Link Kwartetspel op de website). 55 Richt een tentoonstelling in van alle producten. 55 Maak er een wedstrijd van, met een jury uit de beroepspraktijk. 55 Plaats de producten op een website. 55 Links naar sites over het maken van een poster vind je op de website (zie Link Poster maken). zz Voorwaarden kMaterialen k

Afhankelijk van de werkwijze die je kiest: onder andere tekenpapier, lijm, scharen, gekleurd papier, camera, laptop, kleurenprinter, printpapier en ophangmaterialen. kGroepsgrootte k

Individueel of in tweetallen. kVoorbereidingstijd k

Een uur. kUitvoeringstijd k

1-5 uur. zz Op de website Format

55 Driekolommenmethode Checklist

55 Drukwerk Tool

55 Driestappeninterview

2.7 • Folder/flyer/poster maken

Link

55 55 55 55

Mindmaps Vertraagd afspelen Kwartetspel Poster maken

31

2

33

Werken aan opdrachten op school 3.1 Werken aan een casus – 34 3.2 Rollenspel – 35 3.3 Protocollair werken – 37 3.4 Practicum – 39 3.5 De Zevensprong – 41 3.6 Een les of workshop geven – 46 3.7 College lopen – 49

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_3, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

3

34

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

3.1 Werken aan een casus Wat is het?

3

Een casus is een kort verhaaltje dat vragen oproept, een voorbeeldgeval. De casus helpt je na te denken over problemen die voorkomen in de praktijk van je beroep. Je werkt hiermee aan de competentie probleem oplossen. zz V  oorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Lees de casus en noteer in steekwoorden waar het in deze casus volgens jou om gaat. Ook kun je met een markeerstift de belangrijkste begrippen en/of vragen aanstrepen. 55 Maak, als je met anderen samenwerkt, afspraken met groepsgenoten over het maken van notities en de terugrapportage. zz Uitvoeren

55 Ga, als je samenwerkt met anderen, met elkaar in gesprek over de casus. 55 Wat is je indruk? 55 Welk gevoel blijft er hangen? 55 Wat herken je uit je eigen praktijk? 55 Welke vergelijkbare ervaring komt er bij je op? 55 Analyseer het probleem en geef antwoord op de volgende vragen: wat, wie, waar, wanneer, waarom, hoe vaak? Zoek naar oorzaken en gevolgen in de casus. 55 Verzamel informatie die je nodig hebt om de problemen uit de casus te verduidelijken, zo nodig uit andere bronnen zoals internet of boeken. 55 Vorm een oordeel over de beste oplossing en geef een conclusie. 55 Stel vast op welke manier je je conclusie gaat inbrengen voor de nabespreking. zz Afronden

55 Bespreek je conclusie in de groep. Vergelijk de verschillende conclusies met elkaar. zz Tips

55 Bedenk dat er niet zo gauw foute of goede oplossingen zijn. 55 Heb respect voor elkaars mening. 55 Zet aanbevelingen die je geeft naar aanleiding van de casus in volgorde van belangrijkheid. 55 Gebruik als casus een video- of audiofragment in plaats van een geschreven tekst. 55 Gebruik als casus een praktijksituatie die je zelf hebt meegemaakt. Om een casus te schrijven kun je gebruikmaken van het Format Casus schrijven op de website. zz Voorwaarden z z Materialen

Een casus, pen, papier, flap-overs en stiften. z z Groepsgrootte

Individueel, tweetallen of kleine groepen. Grote groep voor de nabespreking.

3.2 • Rollenspel

35

3

z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van de casus: 10-60 minuten. z z Uitvoeringstijd

20-90 minuten. 3.2 Rollenspel

Een rollenspel is een spel waarin een praktijksituatie wordt nagespeeld. In een rollenspel kun je door spontaan te handelen oefenen met een bepaalde rol, bepaald gedrag en/of een juiste beroepshouding. Door het spelen en nabespreken van een rollenspel kun je gedrag bespreekbaar maken en bepaalde vaardigheden verbeteren. Er zijn spelers en observanten. Om een rollenspel te spelen is een vertrouwde sfeer een voorwaarde.

Wat is het?

zz V  oorbereiden

55 Kies een opdracht, probleem of conflictsituatie (desgewenst in overleg met de docent) die herkenbaar is, dicht bij de werkelijkheid staat en geschikt is om te spelen. 55 Bepaal het leerdoel van het rollenspel (bijvoorbeeld: werken aan bewustwording, trainen van vaardigheden, warming-up voor een discussie). 55 Stel samen de rollen vast, beschrijf ze en stem ze goed op elkaar af. Het is ook mogelijk dat de rollen al uitgeschreven zijn. 55 De rollen moeten duidelijk zijn en voldoende ruimte laten voor de eigen inbreng. 55 Verdeel de rollen van de spelers en de observanten. 55 Spreek af waarop de observanten gaan letten. Gebruik zo nodig een lijst met observatiepunten. 55 De spelers bereiden zich voor op hun rol; dit kan individueel, maar ook in een groepje gebeuren. 55 Zorg voor een spelleider die de spelregels en de tijdsplanning kan bewaken. 55 Spreek af of het rollenspel op video wordt vastgelegd. 55 Spreek met elkaar af hoeveel tijd het rollenspel gaat duren. zz Uitvoeren

55 Zorg ervoor dat iedereen (spelers en observanten) het spel goed kan overzien. 55 Introduceer het rollenspel met een korte situatieschets en het voorstellen van de spelers, waarna het rollenspel kan starten. Dit kan een taak van de docent zijn. 55 Speel het rollenspel. 55 De observanten kijken toe met gebruik van de lijst met observatiepunten. 55 Geef het einde van het rollenspel aan. Dit kan een taak van de docent zijn. 55 Bedank de spelers voor hun inzet.

Hoe doe ik het?

36

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

zz Afronden

3

55 Las een korte pauze in als het spel is afgelopen om de spelers de gelegenheid te geven uit hun rol te stappen en open te staan voor de nabespreking. 55 Let erop dat niet hier en daar al opmerkingen worden gemaakt die eigenlijk in de nabespreking thuishoren. Juist het samen nabespreken is leerzaam. 55 Bij de nabespreking kun je gebruikmaken van de ervaring van de spelers, de observaties van de waarnemers en eventueel de video-opname. Geef eerst de spelers het woord. De speler met de moeilijkste of kwetsbaarste rol krijgt het eerste het woord. 55 Vragen voor de nabespreking zijn bijvoorbeeld de volgende (zie ook Checklist Nabespreking van een rollenspel op de website): 55 Hoe hebben de spelers hun rol ervaren? 55 Waar zaten de problemen of gemiste kansen? 55 Hoe is het spel verlopen? 55 Wat hebben de observanten gezien? 55 Is het doel bereikt? 55 Is het probleem duidelijker geworden? 55 Wat heb je geleerd? 55 Maak aantekeningen van jouw leerpunten bij dit rollenspel. zz Tips

55 Oefen in de groep eerst met een eenvoudig rollenspel afkomstig van de beroepspraktijk. Zo kun je langzamerhand wennen aan het spelen van een rollenspel in een veilige sfeer. 55 Gebruik duidelijk zichtbare naambordjes als je met veel rollen werkt. Zo kunnen alle spelers en de observanten goed zien wie wie is. 55 Grijp tijdens het rollenspel niet te snel in; bewaar opmerkingen voor de nabespreking. 55 Het voorbereiden van een rol kun je samen doen met de toeschouwers of observanten. Zo is iedereen actief. 55 Maak bij de nabespreking gebruik van de regels van feedback (zie 7 par. 4.6). 55 Een mogelijke variant: elke speler heeft een secondant/souffleur. De speler kan op elk moment van het rollenspel hulp vragen aan de secondant. Je kunt zelfs afspreken dat de secondant het spel overneemt. 55 Gebruik zelfgemaakte casussen om te bewerken tot een rollenspel. 55 Gebruik situaties uit je stage die niet lekker liepen om in een rollenspel uit te spelen. Zo kun je erachter komen wat er niet lekker liep en wat je zou kunnen verbeteren. 55 Bij korte rollenspellen speel je hetzelfde rollenspel nogmaals. Zo kun je laten zien dat je van het eerste rollenspel geleerd hebt en dat verschillende mensen een situatie verschillend oppakken. 55 Tijdens het rollenspel bouw je stops (‘time-outs’) in en bevraag je de spelers over wat de volgende stap zou kunnen zijn. Dit geeft even bedenktijd. zz Voorwaarden z z Materialen

Beschrijving van een situatie en voor iedere speler een rolbeschrijving, bepaalde spelattributen.

3.3 • Protocollair werken

37

3

z z Groepsgrootte

2-8 spelers, afhankelijk van het rollenspel, meerdere observanten, totaal 15-20 personen. z z Voorbereidingstijd

10-20 minuten (lezen, voorbereiden op grond van de situatiebeschrijving en vervolgens inleven en de ruimte in orde maken). z z Uitvoeringstijd

5-30 minuten. De nabespreking vraagt twee keer zo veel tijd als het spelen. 3.3 Protocollair werken

Sommige werkzaamheden kunnen in een organisatie volgens vaste procedures worden uitgevoerd. Zo’n vaste procedure heet een protocol. Een protocol wordt ontwikkeld zodra blijkt dat bepaalde werkzaamheden op een bepaalde manier het beste kunnen worden uitgevoerd en als blijkt dat de werkzaamheden vaak in dezelfde vorm terugkomen (Kloppenburg, 1999). Voorbeelden van protocollen zijn het omgaan met klachten in de gezondheidszorg of de politie, het omgaan met een sterfgeval binnen een organisatie, het inbrengen van een sonde en het ceremonieel protocol dat voorschrijft wat er aan het koninklijk hof in bepaalde situaties gezegd, gedaan en gedragen moet worden. Een protocol kan bijdragen aan de kwaliteitsverbetering van bepaalde werkzaamheden. In een protocol staat concreet vermeld welke stappen in een bepaalde situatie genomen moeten worden.

Wat is het?

zz V  oorbereiden

Het werken met protocollen is een vorm van methodisch handelen (zie 7 par. 8.1). Er is echter een verschil bij de planning en uitvoering van het probleem. Een protocol geeft de stappen en acties aan die je bij methodisch handelen vaak zelf formuleert. Protocollair werken kun je in verschillende fasen doen. z z Fase 1: De voorbereiding

Binnen deze fase neem je twee stappen. 55 Stap 1: Het verkennen van de beginsituatie. Hierbij stel je jezelf twee vragen. 55 Wie: wie zijn er betrokken bij de taak? Wie gaat de taak uitvoeren, wie kunnen er meehelpen en voor wie voer je de taak uit? 55 Wat: wat is de inhoud van de taak? Ga je bijvoorbeeld iemand informeren over een sterfgeval of ga je een sonde inbrengen? Ook vraag je jezelf af wat de middelen zijn die je hebt om de taak uit te voeren. Hoeveel mensen en materialen zijn beschikbaar? 55 Stap 2: Het in kaart brengen van het probleem. 55 Wat is de situatie en waarom moet deze veranderd worden? 55 Wat is de gewenste situatie? 55 Wie vindt dat de situatie moet veranderen? z z Fase 2: Het doel van de taak formuleren

55 Wat wil je bereiken met de taak?

Hoe doe ik het?

38

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

z z Fase 3: Het juiste protocol zoeken

55 Zodra je het doel van de taak weet, kun je onderzoeken of er een protocol bij deze taak hoort.

3

zz Uitvoeren z z Fase 4: Uitvoeren van het protocol

Je voert het protocol uit zoals het staat beschreven. Tussentijds is het goed om te controleren of je het protocol goed volgt. Als je het protocol samen met anderen uitvoert, kun je het volgende controleren. 55 Neemt iedereen de juiste stappen? 55 Houdt iedereen zich aan de tijd? zz Afronden z z Fase 5: Evaluatie

Het is goed om te evalueren op het resultaat van het protocol en op de uitvoering van het protocol. Tijdens een evaluatie kun je bespreken of: 55 alle stappen goed zijn genomen; 55 met de ervaring die is opgedaan het huidige protocol verbeterd kan worden; 55 er nog een vervolg komt op deze taak. Voordelen van het werken met protocollen (Kloppenburg, 1999, p. 176) 

55 Adequaat optreden bij complexe situaties waarin snel en foutloos gehandeld moet worden. 55 Verbetering van de kwaliteit van werkzaamheden doordat er gewerkt wordt op basis van vaste afspraken. 55 Bijdrage aan de transparantie van een organisatie: vanzelfsprekende werkzaamheden worden zichtbaar gemaakt. 55 Achteraf toetsing van gemaakte afspraken. 55 Ervaringen tussen verschillende organisaties kunnen worden uitgewisseld. 55 Snel inwerken van nieuwe medewerkers.

Nadelen van het werken met protocollen  55 De angst bestaat dat de creativiteit en het inzicht van de professionals wordt ingeperkt. 55 Het neemt vaak veel tijd in beslag om een protocol te wijzigen. Het gevaar bestaat dat de protocollen niet op tijd worden aangepast aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. 55 Het draagt bij aan negatieve beeldvorming over administratieve ‘rompslomp’.

zz Tips

55 Links naar sites over werken met protocollen en een sjabloon om een protocol zelf in te vullen vind je op de website (zie Link Protocollen en Format Protocol­ sjabloon, Bron: 7 http://wikimelkwinning.groenkennisnet.nl, verkregen op 25 januari 2013). 55 Om protocollen op basis van ervaringen en evaluatiegegevens regelmatig bij te werken, is het praktisch om van tevoren afspraken hierover vast te leggen.

3.4 • Practicum

39

3

55 Een protocol maak je door de stappen van methodisch handelen te volgen zoals die staan beschreven in 7 par. 8.1. Vervolgens kun je aan de hand van ervaringen met je eigen stappenplan een protocol formuleren. zz Voorwaarden z z Materialen

Afhankelijk van de taak en het bijbehorende protocol. z z Groepsgrootte

Afhankelijk van de taak en het bijbehorende protocol. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de taak en het bijbehorende protocol. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de taak en het bijbehorende protocol. 3.4 Practicum

Practicum is vaardigheidsonderwijs gericht op het laten zien, maar vooral het zelf oefenen van een vaardigheid op school. Een practicum bereidt je voor op de praktijk van je beroep. Een practicum: 55 is goed voor de samenwerking; 55 traint het waarnemen; 55 helpt het concrete denken; 55 helpt je zaken te onthouden; 55 ontwikkelt je handigheid; 55 ontplooit de creativiteit; 55 leert je materialen en instrumenten te gebruiken; 55 leert je problemen te zoeken en op te lossen. Een veilig leerklimaat is een vereiste om te kunnen leren tijdens practica. Het leren van vaardigheden gaat immers gepaard met vallen en opstaan. Als student moet je je vrij kunnen voelen om fouten te maken en daarvan te leren. Voorwaarden zijn daarom dat er van tevoren afspraken zijn gemaakt over de wijze van feedback geven en het aangeven van grenzen. Opleidingen zoals bijvoorbeeld HBO-V (verpleegkunde), Fysiotherapie en HLO (laboratoriumonderwijs) beschikken over speciale lokalen waar het vak in de praktijk kan worden geoefend. Een practicum kan ook buiten plaatsvinden; een zogeheten ‘veldonderzoek’. Ook talen en sociale vaardigheden (soft skills) kun je oefenen in een practicum. Verschillende vormen van practica zijn: 55 skills (vaardigheidsonderwijs opgebouwd uit de stappen: oriënteren, instructie, demonstratie, oefenen en toetsen); 55 stationsmodel of carrousel (in verschillende hoeken van het lokaal kun je een andere vaardigheid oefenen);

Wat is het?

40

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

55 werken met scenario’s: aan de hand van een casus die steeds verder gaat, moet je verschillende vaardigheden laten zien (wordt gebruikt in de luchtvaart en in de spoedeisende hulp); 55 clinic: een expert laat je in korte tijd en in hoog tempo verschillende vaardigheden oefenen (zoals een sportclinic).

3

zz V  oorbereiden Hoe doe ik het?

55 Als je je moet inschrijven voor het practicum, doe dat dan tijdig. 55 Ga na hoe je je kunt voorbereiden op deze vaardigheid of dit onderzoek (zijn er protocollen, gebruiksaanwijzingen, handboeken, leerboeken, wat is het voorbereidende huiswerk?). 55 Ga na wat de doelen bij dit practicum zijn, wat je al beheerst van deze vaardigheid en wat je specifiek wilt leren. 55 Zorg dat je de veiligheids- en/of milieuregels kent. Op sommige scholen moet je voor het deelnemen aan een practicum een overeenkomst hierover ondertekenen. 55 Zorg dat je voldoet aan de voorschriften die er zijn over het uiterlijk: kleding, haren, brillen enzovoort. 55 Zorg dat je weet wat je in een noodgeval moet doen en waar je wat kunt vinden (oogdouches, afzuiging, zuurkasten, EHBO-materiaal, noodstop gas en elektra, blusser, vluchtroutes en ontruimingsprocedure). 55 Maak afspraken over: 55 de samenwerking: werk je alleen, in twee- of drie- of viertallen en wat is de taakverdeling; 55 de verslaglegging: in een logboek of ander verslag; 55 het aftekenen en inleveren van opdrachten of verslagen; 55 het inhalen van het practicum bij afwezigheid. 55 Ga na welke materialen je moet gebruiken (ingrediënten, video- of audioapparatuur, instrumenten enzovoort) en leg deze zo nodig klaar. zz Uitvoeren

Stel vast (in overleg met je begeleider) waarom je gaat oefenen: 55 meer verdieping; 55 herhaling; 55 zelfstandig oefenen. z z Vormen van begeleiding en/of toezicht

55 55 55 55

Geen toezicht. Ouderejaarsstudenten. Een (technisch) onderwijsassistent. Een docent of werkbegeleider (in geval van een leerwerkplaats of skillslab op de werkplek).

Oefen de vaardigheid tot je deze zelfstandig kunt uitvoeren. Iedere deelhandeling kun je stap voor stap uitvoeren en je kunt vertellen wat je doet en waarom. Het einddoel is dat je een vaardigheid in zijn geheel en in vlot tempo kunt uitvoeren. Je bent dan in staat een praktijktoets op school te doen.

3.5 • De Zevensprong

41

3

z z Fasen in het oefenen

55 Oefenen door eerst te kijken hoe de begeleider de vaardigheid uitvoert (instructie en demonstratie). Dit kan in kleine groepjes, maar ook klassikaal. 55 Zelfstandig uitvoeren van een vaardigheid waarbij je begeleider ‘met de handen op de rug’ toekijkt. Dit kan alleen bij niet-risicovolle vaardigheden. 55 Zelfstandig uitvoeren zonder toezicht, waarbij je achteraf samen met je medestudenten de vaardigheid evalueert. zz Afronden

55 Ga na of je nog vragen hebt voor je begeleider. 55 Schrijf volgens afspraak het (observatie)verslag of logboek. 55 Ruim het praktijklokaal op en maak het schoon volgens de regels. Ontsmet materialen zo nodig. zz Tips

55 Ga voor je logboek of verslag na waar er verschillen zijn met wat je in de praktijk gezien of geleerd hebt. Beschrijf dit. 55 Houd er rekening mee dat materialen soms ook op school aangeschaft en betaald moeten worden. 55 Bij gezondheidszorgonderwijs (bijvoorbeeld fysiotherapie, logopedie, verpleegkunde): een simulatiecliënt/-patiënt vervult een rol tijdens het vaardigheidsonderwijs en/of tijdens de praktijktoets. Verdeel de rollen in een kleine groep, zodat dat er één observant is die na afloop feedback geeft. Rouleer de verschillende rollen. 55 In een practicum kan het voorkomen dat je met instrumenten, gereedschappen of gevaarlijke stoffen werkt. Daarom moet je je aan regels houden als je werkt in een praktijklokaal. Zo voorkom je dat je je onvoorzichtig gedraagt en een gevaar voor jezelf en de anderen vormt. zz Voorwaarden z z Materialen

Afhankelijk van de vaardigheid: papier, pen, tekstverwerker, observatieformulieren, video- en audioapparatuur. z z Groepsgrootte

Individueel of in kleine groepjes. z z Voorbereidingstijd

Variabel, afhankelijk van de vaardigheid. z z Uitvoeringstijd

Variabel, afhankelijk van de vaardigheid en de verslaglegging. 3.5 De Zevensprong

De Zevensprong is een stappenplan waarmee studiegroepen gedurende een langere periode (bijvoorbeeld een ‘blok’ van vijf weken) een ‘taak’ uitwerken die belangrijk is voor het beroep. Elke stap is nodig voor het zetten van de volgende.

Wat is het?

42

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

Een taak is een tekst of visuele presentatie (bijvoorbeeld een tekening) over een ‘probleem’ (centrale vraag) uit de beroepspraktijk mét een verwijzing naar literatuur (en niet de literatuur zelf). Er zijn verschillende soorten taken (zie uitvoering stap 2 uit deze paragraaf). De Zevensprong komt uit het probleemgestuurd onderwijs (PGO), een onderwijsvorm waarin het leerproces en de studenten centraal staan, ondersteund door een tutor (begeleidend docent). De Zevensprong kan op twee manieren gebruikt worden: 55 binnen probleemgestuurd onderwijs, toegepast op alle onderdelen van de opleiding; 55 als methode naast andere methoden (projecten, vaardigheidsonderwijs enzovoort).

3

zz V  oorbereiden Hoe doe ik het?

Verdeel de rollen die je bij toerbeurt uitvoert bij de studiebijeenkomsten: 55 voorzitter/gespreksleider; 55 notulist; 55 overige groepsleden. Andere betrokkenen: 55 de docent/tutor ziet toe op goed gebruik van de stappen van de Zevensprong, het groepsproces en de resultaten en evalueert. De tutor is volgens afspraak en na oproep beschikbaar; 55 de inhoudsdeskundige/vakdocent/trainer kan vragen beantwoorden over de inhoud, schriftelijk of mondeling, bijvoorbeeld op afspraak, en kan demonstraties geven; 55 de ‘blok’-coördinator organiseert overleg met studenten en betrokkenen en coördineert de diverse activiteiten. Bereid de bijeenkomst voor aan de hand van: 55 het blok- of moduleboek (= spoorboekje voor de leeractiviteiten); 55 het inhoudelijk materiaal (de inhoud van de taken, de literatuur enzovoort); 55 de methode (bijvoorbeeld literatuur over studievaardigheden en het model van de Zevensprong). Maak een agenda met een tijdsplanning voor elke bijeenkomst van de studiegroep. zz Uitvoeren De stappen van de Zevensprong Stap 1: Verhelder onduidelijke termen en begrippen. Stap 2: Bepaal het probleem. Stap 3: Analyseer het probleem. Stap 4: Inventariseer systematisch de verschillende verklaringen vanuit stap 3. Stap 5: Formuleer leerdoelen. Stap 6: Zoek aanvullende informatie buiten de groep. Stap 7: Voeg samen en test de nieuwe informatie.

3.5 • De Zevensprong

z z Toelichting bij de stappen van de Zevensprong (zie hiervoor de Tool Stappen van de Zevensprong op de website) Stap 1: Verhelder onduidelijke termen en begrippen  Je leest de tekst zorgvuldig en verheldert onduidelijke termen en begrippen in de tekst. Waarom? Om duidelijkheid en overeenstemming te krijgen over de betekenis van de woorden, de tekst en de taak. Hoe? 55 Je leest aandachtig. 55 Je geeft in eigen woorden de tekst weer. 55 Je luistert goed naar elkaar. 55 Je omschrijft de betekenis van de woorden duidelijk. 55 Je checkt de betekenis in de tekst. 55 Je zoekt onbekende woorden en begrippen op. 55 Je gebruikt internet, handboeken, tijdschriften, woordenboeken en de kennis binnen de groep. Stap 2: Bepaal het probleem 

55 Je bepaalt het soort taak en je geeft een definitie van ‘het probleem’. 55 Met ‘het probleem’ wordt het onderwerp bedoeld, de centrale vraag waarmee je gaat bezighouden, die je gaat verklaren of verhelderen. Waarom? Om het eens te worden over het soort taak, de centrale vraag, de aanpak en het belang van deze taak voor de beroepspraktijk, kortom: een gemeenschappelijk doel. Hoe? 55 Je zoekt naar aanwijzingen in de tekst voor de inhoud (centrale vraag) waarmee je aan de slag gaat. 55 Je gaat bekijken wat je met die inhoud gaat doen, wat voor soort taak het wordt (zie hiervoor de Tool Taken in PGO op de website). Soorten taken 55 Verklaringstaak: ophelderen van een theoretisch vraagstuk. Het gaat om zoeken naar verbanden en samenhang. Een verklaringstaak kan uit verschillende andere taken bestaan. 55 Discussietaak: discussiëren aan de hand van de stelling(en) om voorkennis te activeren en als begin van een verklaringstaak. Het gaat om het vergelijken van (tegengestelde) standpunten. 55 Studietaak: bestuderen van theorie, nieuwe stof, bijvoorbeeld als start van een verklaringstaak in de vorm van zelfstudie. 55 Strategietaak: bepalen hoe je te werk gaat. Het gaat om het voorbereiden van je handelen, je plan van aanpak. 55 Toepassingstaak: daadwerkelijk uitvoeren van een handeling of vaardigheid. Het is de actie die volgt op de strategietaak. 55 Projecttaak: uitvoeren van een onderzoek, ontwikkelen van een product, geven van een advies. Het gaat meestal om een open geformuleerde opdracht over een langere periode.

43

3

44

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

55 Je bepaalt het soort taak. 55 Je formuleert de centrale vraag passend bij het soort taak. 55 Je geeft aan wat de taak met je toekomstige beroep te maken heeft.

3

Stap 3: Analyseer het probleem 

Je analyseert het probleem en stelt mogelijke oplossingen voor. Waarom? Om vragen en mogelijke verklaringen te verzamelen voor de volgende fase. Hoe? 55 Je geeft aan wat belangrijk is bij de aanpak van de centrale vraag. 55 Je draagt informatie aan. 55 Je stimuleert elkaar door te brainstormen en elkaar te bevragen. Gebruik hiervoor algemene vragen (die je in veel situaties kunt stellen) en specifieke vragen (alleen voor deze tekst). 55 Je zoekt naar meerdere oplossingen of (mogelijke) verklaringen vanuit de literatuur. 55 Je houdt steeds verbinding met de centrale vraag.

Stap 4: Inventariseer systematisch de verschillende verklaringen vanuit stap 3  Je inventariseert op systematische wijze de verschillende verklaringen die uit stap 3 naar voren zijn gekomen. Waarom? Het kritisch bekijken van wat je gevonden hebt in stap 3 is bedoeld om tot een ordening van vragen en subvragen te komen. Hoe? 55 Je benoemt de belangrijke onderwerpen. 55 Je geeft aan wat bruikbaar is en wat niet. 55 Je geeft aan waar je informatie mist. 55 Je ordent de vragen en subvragen. Stap 5: Formuleer leerdoelen 

De leerdoelen worden gezamenlijk vastgesteld en benoemd. Waarom? Gezamenlijk de leerdoelen formuleren helpt om de centrale vraag te verhelderen en dient tevens ter controle achteraf om te kunnen vaststellen of deze bereikt zijn. Hoe? 55 Je zet de vragen en subvragen om in algemene leerdoelen en specifieke leerdoelen. 55 Je zet de leerdoelen in een logische volgorde. 55 Je geeft de samenhang aan. 55 Je geeft een volgorde van belangrijkheid aan.

Stap 6: Zoek aanvullende informatie buiten de groep 

Waarom? Om tekorten in kennis aan te vullen en de centrale vraag met behulp van de leerdoelen op te lossen.

3.5 • De Zevensprong

Hoe? 55 Je maakt een individuele planning voor je studieactiviteiten in stap 6, overeenkomstig de leerdoelen. 55 Je zoekt naar literatuur en andere bronnen aan de hand van zoekwoorden. 55 Je maakt een bruikbare selectie uit de literatuur en andere bronnen. 55 Je maakt een overzicht van de gevonden informatie. 55 Je controleert of de gevonden informatie voldoet en vult zo nodig aan. 55 Je bereidt je voor op je eigen rapportage én vragen aan groepsgenoten bij stap 7. Stap 7: Voeg samen en test de nieuwe informatie 

55 55 55 55

Waarom? Om te controleren en vervolgens vast te stellen of de centrale vraag verhelderd is. Hoe? Je presenteert de gevonden informatie aan elkaar in een samenvatting. Je bespreekt de informatie kritisch met elkaar en toetst het op volledigheid, hiaten, tegenstellingen enzovoort. Je bespreekt of de leerdoelen zijn behaald. Je bespreekt of de centrale vraag is verhelderd of dat je in de studiegroep nieuwe leerdoelen moet formuleren.

zz Afronden

Na een aantal groepsbijeenkomsten bespreek je tijdens een ‘middenevaluatie’ de voortgang van de taak, de samenwerking en ieders persoonlijk functioneren. In een eindevaluatie kun je (in overleg met de docent) een aantal opvallende zaken of leerpunten benoemen over: 55 de methode van de Zevensprong; 55 de organisatie van de taken; 55 het functioneren van de studiegroep; 55 de resultaten. zz Tips

55 Door een uitgewerkt voorbeeld te bekijken kan deze activiteit worden verduidelijkt. 55 Vraag, naast de geplande ondersteuning, tijdig hulp aan de tutor en vakdocent. 55 Wijs iemand aan die de tijd bewaakt. 55 (Stap 1) Het is belangrijk om het eens te worden over wat er in de tekst staat en wat dat betekent. Dus: zorgvuldig lezen en geen genoegen nemen met vage omschrijvingen (zie 7 par. 1.1). 55 (Stap 2) Maak gebruik van een flap/whiteboard/bord voor een goed overzicht of schema van de problemen en begrippen in de tekst (zie 7 par. 2.3). 55 (Stap 2) Let op aanwijswoorden voor het soort taak in de tekst: bestudeer, bediscussieer, hoe zou jij dit aanpakken enzovoort. 55 (Stap 3) De voorzitter kan stimulerende vragen stellen als de groepsleden moeite hebben met het analyseren en oplossingen aandragen voor het probleem of de centrale vraag. Ook kan hij verwijzen naar de literatuurlijst en doelstellingen in het blok- of moduleboek. 55 (Stap 3) Blijf bij een brainstorm de centrale vraag in gedachten houden, wijk daar niet van af.

45

3

46

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

55 (Stap 3) Blijf niet stilstaan bij ‘oude’ voorkennis, maar gebruik deze om nieuwe inzichten te verwerven. 55 (Stap 4) Orden de begrippen op wat bij elkaar hoort en geef ook aan waarom het bij elkaar hoort. 55 (Stap 5) Check of de leerdoelen passen bij de doelstellingen van het blok. 55 (Stap 6) Kijk nog eens naar je eigen studievaardigheden, zoals bestuderen van literatuur (zie 7 par. 10.4). 55 (Stap 7) Maak aantekeningen ter voorbereiding van je rapportage. 55 (Stap 7) Noteer vragen voor anderen en neem de tijd voor kritische vragen aan elkaar. 55 (Evaluatie) Geef aandacht aan de evaluatie, ga de diepte in en geef ook aandacht aan de rolvervulling van de tutor.

3

zz Voorwaarden z z Materialen

Een blok- of moduleboek, video’s, dvd’s, bronnenboeken, een flap/whiteboard/bord. z z Groepsgrootte

6-10 deelnemers per groep. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de grootte van de taak en de bijbehorende activiteit van stap 6. z z Uitvoeringstijd

Twee uur per bijeenkomst. 3.6 Een les of workshop geven Wat is het?

Door het geven van een les of workshop moet je je goed verdiepen in een onderwerp. Een les of workshop moet voldoen aan bepaalde eisen, zoals een goede opbouw (inleiding, kern, afsluiting), gericht op de doelgroep en met gebruik van de juiste hulpmiddelen. Een les kan praktisch of theoretisch zijn, of een combinatie van beide. Kenmerk van een workshop is dat de docent/trainer het onderwerp kort introduceert en dat de deelnemers vooral zelf aan het werk zijn, onder begeleiding van de trainer. Door het voorbereiden van een les of workshop orden je de informatie en presenteer je deze op een overzichtelijke manier. Je kunt hierbij ook audiovisuele of andere hulpmiddelen gebruiken. zz Voorbereiden z z Inhoud

Hoe doe ik het?

55 Kies een onderwerp dat je aanspreekt, waar behoefte aan is of dat de docent of stagebegeleider aan je heeft toegewezen. 55 Ga op zoek naar materiaal over je onderwerp en gebruik leerzame internetsites. Lees alles wat je verzameld hebt goed door. Als je bij het zoeken van een onderwerp al bronnen tegenkomt die je later wilt gebruiken, schrijf ze dan op. 55 Bepaal wat je met de les wilt bereiken (de resultaten, de doelstellingen van je les). 55 Stel jezelf de vragen: wat weet je ervan, wat wil je er nog meer over weten, welke kanten zitten aan dit onderwerp, welk probleem is interessant of op welke

3.6 • Een les of workshop geven

55

55

55

55

vraag zou je doelgroep graag een antwoord willen hebben? Formuleer daarna concrete kernvragen. Verdeel de inhoud over de les. 1. Inleiding: doelstelling bekendmaken en de voorkennis van de studenten activeren. Dat wil zeggen: vragen naar wat je doelgroep al van het onderwerp weet of wat ze interesseert. 2. Kern: de informatie geven, uitleg van begrippen, toelichting van de theorie, of juist praktijkgericht: de vaardigheid demonstreren. 3. Afsluiting: conclusies trekken, uitwerkingen laten horen, evalueren van de les. Actieve werkvormen die je kunt gebruiken zijn bijvoorbeeld: 55 vragen stellen; 55 (laten) voordoen; 55 casus bespreken in kleine groepjes; 55 discussie aan de hand van stellingen. Schrijf je lesplan in een schema uit: 55 onderwerp; 55 doelstelling; 55 probleemstelling; 55 tijdsindeling; 55 inhoud met werkvormen; 55 hulpmiddelen. Sta stil bij je eigen presentatievaardigheden: wat kun je al goed en waaraan moet je nog aandacht besteden (zie de Test Presentatievaardigheden en Link Presentatievaardigheden op de website).

z z Vorm

55 Stel datum, plaats en tijd vast. 55 Zorg dat je weet hoeveel tijd je hebt om de les te houden en voor wie je de les geeft. 55 Zijn er nog speciale eisen waaraan de les moet voldoen (welke lengte, samenvatting op papier enzovoort)? 55 Maak afspraken over de hulpmiddelen die je nodig hebt (moet je iets aanvragen of reserveren?). 55 Als je denkt dat je les al voor een groot deel af is, houd dan voor jezelf eens een proefles. Loopt het verhaal? Kom je goed uit je woorden? Bereik je je doel? Voldoet het aan de eisen? Klopt het beeldmateriaal? Hoelang duurt het? 55 Maak alles klaar voor de les: je tekst of korte aantekeningen, teksten die je wilt uitdelen, voorbeelden die je wilt laten zien uit boeken enzovoort. Zorg er ook voor dat in de betreffende ruimte alles klaarstaat: stoelen, apparatuur, usb-stick, bord en krijt. Test de apparatuur, zodat je er zeker van bent dat alles het op het juiste moment doet. zz Uitvoeren

55 Probeer te ‘gronden’, dat wil zeggen: stevig en evenwichtig staan. Let op je ademhaling, probeer of je zo diep mogelijk kunt ademen (buikademhaling). Dit kan de spanning verminderen. 55 Ga staan met een houding van: ‘Hier sta ik en ik heb wat te vertellen’, en niet: ‘Help, dit is verschrikkelijk, was ik maar vast klaar!’

47

3

48

3

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

55 Iedereen snapt dat je zenuwachtig bent. Dat hoef je niet te vertellen. Dan vestig je daarop juist onnodig de aandacht. 55 Zorg ervoor dat het stil is en iedereen aandacht heeft voor je les. 55 Stel je zo nodig voor en vertel waarom juist jij deze les geeft. 55 Leid het onderwerp kort in. Waar gaat het over en wat is je bedoeling? Leg kort uit hoe je de les of workshop hebt opgezet en wanneer er gelegenheid is om vragen te stellen of voor discussie. Maak duidelijk of mensen je kunnen onderbreken als ze iets niet begrijpen. 55 Laat zien en deel uit wat je van plan bent. Neem er de tijd voor, zodat het niet onrustig of chaotisch wordt. 55 Let goed op je taalgebruik. Gebruik vaktaal, geen straattaal. 55 Let op het gebruik van je stem. Praat rustig, spreek duidelijk. Gebruik zinnen die goed lopen en maak je zin af. Herhaal jezelf niet, wissel je woordkeus af. Breng ook afwisseling in je stem. Als het eentonig klinkt, boeit het mensen niet. 55 Let op je houding tijdens de les of workshop. Sta of zit rechtop en kijk mensen aan. Probeer met rustige gebaren je les te ondersteunen. Je mag best wat bewegen of rustig wat heen en weer lopen. 55 Bewaak de tijd; gebruik zo nodig een stopwatch of een keukenwekker voor de verschillende onderdelen. 55 Reageer zorgvuldig op vragen die gesteld worden. zz Afronden

55 Als je wilt weten hoe je de les of workshop gegeven hebt, vraag daar dan naar in een nabespreking en sta open voor wat mensen op te merken hebben. Je hoeft er niet op in te gaan. 55 Bij het evalueren kun je een onderscheid maken tussen de inhoud, de opbouw en de organisatie van je verhaal en je stijl. Schrijf eventuele leerpunten op. 55 Als er spullen over zijn, ruim die dan op. 55 Berg apparatuur zorgvuldig op. zz Tips

55 Voor een onderwerp dat dicht bij je belangstelling ligt, kun je meer motivatie opbrengen. 55 Kijk voor het formuleren van SMART-doelstellingen bij 7 par. 4.3. 55 Gebruik een standaard lesopzet (zie Format Lesopzet op de website). 55 Bedenk ook bij een les activiteiten die de deelnemers actief maken. Door actief mee te doen en te denken, blijft de inhoud beter hangen. 55 Let op je woordkeus: gebruik spreektaal, maar geen straattaal. Formuleer duidelijk. 55 Start met een ‘ijsbreker’, een aardige binnenkomer die je publiek meteen ‘pakt’. Bijvoorbeeld een anekdote, een cartoon of bepaalde muziek. 55 Gebruik voorbeelden uit de praktijk. 55 Gebruik de kennis uit de groep. 55 Het is handig als je de doelstelling aan het einde van je les herhaalt. Controleer met je publiek of de doelstelling behaald is. 55 Een mogelijke variant: een ‘klinische’ les in de werksituatie voor andere studenten/leerlingen en collega’s in aanwezigheid van de werkbegeleider of praktijkopleider. In opleidingen voor gezondheidszorg is dit nogal eens een verplichting.

3.7 • College lopen

49

3

zz Voorwaarden z z Materialen

Papier, pen, tekstverwerker, audiovisuele hulpmiddelen en materialen, afhankelijk van het soort les. z z Groepsgrootte

Individueel of in groepjes. z z Voorbereidingstijd

Variabel, afhankelijk van bronnen die je moet raadplegen voordat je de les gaat voorbereiden, je voorkennis en de opzet van je les. z z Uitvoeringstijd

30-50 minuten. 3.7 College lopen

College is een onderwijsvorm waarbij een vakdocent tegelijkertijd een groep studenten op gestructureerde wijze uitleg geeft (doceert). Afhankelijk van de grootte van de collegezaal kan dit variëren van 20 tot 300 studenten, vaak een hele jaargang tegelijk. De docent staat centraal: de studenten luisteren en maken aantekeningen, eenrichtingsverkeer dus. Vaak is er de gelegenheid tot het stellen van vragen. Dit wordt ook wel hoorcollege genoemd. Als een docent in staat is tijdens een college interactie te realiseren, door het stellen van vragen, werken met roezemoesgroepen en stellingen met stemmingen te organiseren enzovoort, zal het college als meer activerend ervaren worden (interactief hoorcollege). Door een hoorcollege kan een student zich oriënteren op een onderwerp, hij kan gemotiveerd raken en hij kan oefenen (in geval van een interactief hoorcollege). Variaties op het college zijn werkcolleges, waarin 20-30 studenten actief met de stof bezig zijn door middel van opdrachten, opgaven, discussies en presentaties. Werkgroepen zijn vergelijkbaar met werkcolleges, alleen in kleinere aantallen, namelijk met 10-15 personen. Variaties op het hoorcollege zijn videoconferenties en web lectures, waarbij je op een andere plek (thuis) het college kunt volgen en je zo nodig ook bepaalde passages opnieuw kunt bekijken/beluisteren. De interactiviteit is meestal minder.

Wat is het?

zz V  oorbereiden

Een voorbereid college heeft een groter leerrendement. Als je de stof een keer gelezen hebt en onduidelijkheden hebt genoteerd, maakt dat dat je met meer focus kunt luisteren. Zorg dus dat je weet waar het college over gaat, lees de stof door, maak aantekeningen en neem deze mee naar het college. In het geval van een werkcollege of een werkgroep: daar zitten vaak uitgebreide opdrachten aan vast. Zonder voorbereiding heeft het meestal geen zin om te komen. zz Uitvoeren

55 Volg het college, luister aandachtig, maak aantekeningen en neem actief deel.

Hoe doe ik het?

50

Hoofdstuk 3 • Werken aan opdrachten op school

zz Afronden

55 Werk zo snel mogelijk je aantekeningen uit. 55 Maak eventueel afspraken met medestudenten over het uitwisselen en plaatsen van collegedictaten.

3

zz Tips

55 Kom op tijd, als je een goede plaats wilt hebben. 55 Als je je voorbereidt en vragen stelt komt er meer interactie op gang, waardoor het gevoel van anonimiteit in een collegezaal vermindert. zz Voorwaarden z z Materialen

Pen en papier of laptop, markeerstift. z z Groepsgrootte

Individueel. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de te bestuderen theorie en uit te werken thuisopdrachten. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de duur van het (werk)college: 1-3 uur. zz Op de website

Test 55 Presentatievaardigheden Format 55 Casus schrijven 55 Protocolsjabloon 55 Lesopzet Checklist 55 Nabespreking van een rollenspel Tool 55 Stappen van de Zevensprong 55 Taken in PGO Link 55 Protocollen 55 Presentatievaardigheden

51

Studieloopbaan 4.1 Studieloopbaanbegeleiding – 52 4.2 Bindend studieadvies – 54 4.3 Leerdoelen maken – 56 4.4 Een POP maken – 59 4.5 Een PAP maken – 60 4.6 Feedback geven en krijgen – 62 4.7 Reflecteren – 64 4.8 Intervisie – 67 4.9 Incidentmethode – 70 4.10 Leerverslag maken – 72

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_4, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

4

52

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

4.1 Studieloopbaanbegeleiding Wat is het?

4

In je vooropleiding (basisschool, middelbare school of ROC) heb je de basis gelegd voor deze vervolgopleiding. Om deze hbo-opleiding goed te kunnen doorlopen, krijg je begeleiding bij je studie in de vorm van studieloopbaanbegeleiding (afgekort SLB). SLB is de begeleiding die je ontvangt, gericht op het leren leren (studievaardigheden) en het ontwikkelen van je beroepscompetenties als toekomstig professional. Het wordt ook wel studieloopbaanontwikkeling genoemd (SLO). In SLB is er ruimte om persoonlijke keuzes maken voor je studie en loopbaan, en dus voor je persoonlijke ontwikkeling, in een veilige setting. SLB loopt als een rode draad door de gehele opleiding en komt terug in alle studiejaren. Elke student krijgt een docent toegewezen die de rol van studieloopbaanbegeleider/coach/beoordelaar/consulent vervult. De benadering en de invulling van de studieloopbaanbegeleiding verschilt per opleiding en per hogeschool. Legt de ene opleiding meer nadruk op talentontwikkeling (mogelijkheden aanboren, motiveren en ontwikkelen), de andere legt juist meer de focus op het studieprogramma van de student en hoe je als student hier zo goed en zo snel mogelijk doorheen kunt lopen. SLB vindt meestal plaats in subgroepen, waardoor je ook de kans hebt om uit te wisselen en van medestudenten te leren. Soms is het zinvol om informatie te krijgen in grote groepen (bijvoorbeeld bij keuzetrajecten). Natuurlijk kun je altijd individuele afspraken maken met je studieloopbaanbegeleider. Je bent verantwoordelijk voor je eigen leerproces. Daarom is een actieve houding en initiatief nemen essentieel in de studieloopbaanbegeleiding. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

In het begin van de opleiding maak je kennis met het fenomeen studieloopbaanbegeleiding, je studieloopbaanbegeleider en je SLB-groep. Je ontvangt een programma met rooster, doelen en activiteiten die passen bij je opleiding. Voorbeelden van namen voor een dergelijk programma: SLB-handleiding, Blokboek SLB, SLB-module, Handleiding SLO enzovoort. zz Uitvoeren

SLB kan op verschillende manieren in een programma zijn opgenomen. Voorbeelden zijn: 55 kennismaken met de begeleider, de medestudenten, de opleiding en verwachtingen van de studenten en de begeleider; 55 uitleg over het opleidingsprogramma en het OER (onderwijs - en examenreglement); 55 ontwikkelen van studievaardigheden en planningsvaardigheden; 55 ontwikkelen van bachelorvaardigheden; 55 schrijven van een startprofiel (kijk in je eigen spiegel: wie ben ik, wat kan ik en wat wil ik ten opzichte van de competenties die bij mijn opleiding passen?); 55 stilstaan bij de eigen leerstijl (via onder andere de leercyclus van Kolb en de Inventaris van eigen LeerStijlen (ILS) van Vermunt) met behulp van de leerstijlentest uit Leercoaching in het hbo (Van der Hoeven, zie literatuurlijst). Zie ook de Test Leerstijlen en Test Leervoorkeuren op de website. Ook is het nuttig om via testen zicht te krijgen op wat je voorkeurintelligentie is volgens de indeling van Gardners Meervoudige Intelligenties (zie Test Meervoudige intelligentie op de website).

4.1 • Studieloopbaanbegeleiding

55 ontwikkelen van zelfstandig werken en zelfstandig leren; 55 uitleg over de elektronische leeromgeving van de hogeschool (zie 7 par. 7.1); 55 leren reflecteren, feedback geven en ontwikkelen van self-, peer-, en expertbeoordeling (zie 7 par. 4.6 en 7 par. 4.7); 55 maken van een POP en PAP (zie 7 par. 4.4 en 7 par. 4.5); 55 gesprekken over de studievoortgang en het bindend afwijzend studieadvies (ook wel BAS-gesprek genoemd, zie 7 par. 4.2); 55 functioneringsgesprek, een evaluatie over de afgelopen onderwijsperiode aan de hand van je POP en je portfolio; 55 beoordelingsgesprek over je portfolio; 55 oriëntatie op keuzetrajecten in het opleidingsprogramma (specialisaties en beroep); 55 voorbereiden van de stage; 55 bespreken van stageopdrachten; 55 intervisie rondom stageproblemen (zie 7 par. 4.8 en 7 par. 4.9); 55 oefenen van beroepsvaardigheden; 55 ontwikkelen van creatieve vaardigheden (zie 7 par. 5.2); 55 werken aan teamrollen volgens Belbin (zie Test Teamrollen van Belbin op de website); 55 voorbereiden van internationale stages (zie 7 par. 9.2); 55 opbouwen van een portfolio (zie 7 par. 11.4); 55 voorbereiden van assessment (zie 7 par. 11.5). zz Afronden

Kijk terug naar de SLB en evalueer de resultaten gerelateerd aan de doelstellingen (proces en product) met de studieloopbaanbegeleider, zowel individueel als in de subgroep. zz Tips

55 SLB is bij voorkeur ‘vraaggestuurd’, dat wil zeggen dat jouw behoeftes en jouw vragen leidend zijn voor de invulling van het programma. 55 Kijk naar de wijze waarop SLB is opgenomen in het programma. Hoeveel EC (Studiepunt / European Credit) levert het op en welke aanwezigheidsregels zijn er? Je studieloopbaanbegeleider kent in de rol van beoordelaar de EC toe. zz Voorwaarden zz Materialen

Programma voor de Studieloopbaanbegeleiding, rooster. z z Groepsgrootte

Individueel en in groepjes. z z Voorbereidingstijd

Variabel. z z Uitvoeringstijd

30-90 minuten per keer.

53

4

54

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

4.2 Bindend studieadvies Wat is het?

4

Een bindend studieadvies (ook wel bindend afwijzend studieadvies/BAS/BSA) is een schriftelijk studieadvies dat elke student in het hoger onderwijs ontvangt, uiterlijk aan het einde van haar of zijn eerste jaar van inschrijving voor de propedeutische fase van de opleiding. Als je in deeltijd studeert, geldt een termijn van uiterlijk twee jaar. De examencommissie geeft dit advies namens het College van Bestuur van de hogeschool. Dit advies is verplicht volgens de Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW) en geeft aan dat je niet geschikt geacht wordt om de opleiding met goed gevolg af te ronden en de opleiding dus zult moeten verlaten. Elke opleiding bepaalt hoe deze regeling wordt uitgevoerd. Elke student kan deze regeling terugvinden in het onderwijs- en examenreglement (OER) van de opleiding. Van belang is dat je op tijd weet hoe je de verplichte EC’s haalt, dat je tijdig een waarschuwing krijg als dat niet dreigt te lukken én dat je de gelegenheid krijgt om gemiste EC’s in te halen. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Lees zorgvuldig het OER van de opleiding. Zorg dat je op de hoogte bent van het aantal EC’s dat je verplicht bent te halen om een bindend afwijzend studieadvies te voorkomen. Algemeen geldt: 55 Studiebelastingsuur (sbu): een vol jaar studie heeft een nominale studielast van 1680 uur, ofwel 1680 sbu; een studiepunt (EC) komt overeen met 28 sbu; nominaal wil in dit geval zeggen dat je precies in de pas loopt met wat het opleidingsprogramma aangeeft. 55 Het studiejaar begint op 1 september en eindigt op 31 augustus van het daaropvolgende jaar. 55 Studiepunt/European Credit (EC): de eenheid waarin de studielast van een onderwijseenheid of een deel daarvan wordt uitgedrukt; een vol jaar studie heeft een nominale studielast van 60 studiepunten, ofwel 60 EC; 1 studiepunt (EC) komt overeen met 28 studiebelastingsuren (sbu). Het studieadvies aan het einde van het eerste jaar van inschrijving heeft een bindend afwijzend karakter als je minder dan 40 studiepunten (EC) behorend tot het propedeutisch examen hebt gehaald op het moment dat het studieadvies wordt uitgebracht. Belangrijke aandachtspunten: 55 Veel opleidingen eisen meer studiepunten dan 40 EC, of hebben aanvullende voorwaarden, zoals een assessment om je geschiktheid aan te tonen. 55 Als je in deeltijd studeert, kan de propedeuseperiode anders vastgesteld zijn. Kijk hiervoor in het OER. 55 Of vrijstellingen meetellen bij de vaststelling van 40 studiepunten staat ook in het OER beschreven. 55 Er zijn opleidingen die werken met zogeheten BAS-vakken, dat wil zeggen dat deze vakken in ieder geval gehaald moeten worden om te kunnen doorgaan met de opleiding. 55 Als je in het eerste jaar van je studie voor 1 februari de opleiding verlaat, ontvang je nog geen studieadvies.

4.2 • Bindend studieadvies

55 Studenten die in het tweede jaar van inschrijving hun propedeuse nog moeten halen, vallen ook onder het bindend studieadvies; de regels daarvoor staan in het OER. Om te zorgen dat je je vorderingen goed in de gaten hebt, is het verstandig dat je die regelmatig met je studieloopbaanbegeleider bespreekt. Ook als er bijzondere omstandigheden zijn waardoor het verloop van je studie en dus de resultaten in gevaar komen, is het zinvol dit tijdig aan te geven. Er zijn soms mogelijkheden om op grond van bijzondere persoonlijke omstandigheden (zoals ziekte, familieomstandigheden) het advies op te schorten. Je moet dit wel zelf bijtijds aangeven. De examencommissie zal je informatie altijd vertrouwelijk behandelen. zz Uitvoeren

Je ontvangt eerst een waarschuwing (voorlopig studieadvies) met de volgende strekking: ‘Je zit in de gevarenzone; om het verplichte aantal EC te halen, zul je voor een bepaalde datum die en die toetsen/tentamens/opdrachten moeten halen, anders zul je de opleiding moeten verlaten.’ Deze schriftelijke waarschuwing moet tijdig gebeuren, dat wil zeggen dat je binnen een redelijke termijn nog de gelegenheid hebt de EC die je mist in te halen. Ook moet je in die periode in de gelegenheid gesteld worden je verhaal te doen (‘gehoord te worden’), waardoor er mogelijk, op grond van persoonlijke omstandigheden, anders beslist kan worden. Als je een bindend afwijzend studieadvies (BAS) ontvangt, is de consequentie dat je de opleiding moet verlaten. Bovendien kun je je niet zomaar opnieuw inschrijven bij eenzelfde opleiding aan een hogeschool (niet in voltijd, niet duaal en evenmin in deeltijd). Je zult daarvoor speciaal toestemming moeten vragen aan de examencommissie. zz Afronden

Je hebt drie mogelijkheden bij een bindend afwijzend studieadvies (BAS/BSA). 1. Je verlaat de opleiding met een getuigschrift van de tot dan toe behaalde studiepunten. 2. Je probeert tot een minnelijke schikking (een onderling akkoord) te komen met de betrokkenen. 3. Je tekent beroep aan bij de examencommissie of bij de Cobex (College van beroep voor de examens) tegen het BAS/BSA. Je dient dit te doen binnen vier weken nadat de beslissing bekendgemaakt is. De examencommissie of Cobex zal eerst terugverwijzen naar de betrokkenen om tot een ‘minnelijke schikking’ te komen, alvorens ze de zaak in behandeling neemt. Ad 2. In het studentenstatuur van de hogeschool staat beschreven: 55 de gronden waarop je beroep kunt aantekenen; 55 de mogelijkheden om tot een minnelijke schikking te komen; 55 de procedure die gevolgd moet worden bij het aantekenen van beroep; 55 de wijze van behandeling van het beroep; een eventueel te treffen voorlopige voorziening in afwachting van een uitspraak van de examencommissie of de Cobex; 55 de mogelijkheden voor een eventuele herziening van een uitspraak.

55

4

56

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

zz Tips

55 Als je een BAS/BSA hebt ontvangen, controleer dan of het klopt aan de hand van je studieresultaten. Overleg zo nodig met je studieloopbaanbegeleider. 55 Het is prettiger als het niet tot een zaak hoeft te komen, maar dat de partijen (student, docent en examencommissie) met elkaar proberen een redelijke oplossing te vinden voor alle direct betrokken partijen. Vraag daarbij advies aan je studiebegeleider, een docent, het hoofd van de afdeling of de studentendecaan. 55 Als je in beroep gaat, stel dan een brief op aan de examencommissie of Cobex met de redenen waarom je vindt dat je op de opleiding moet blijven. Deze redenen gaan verder dan ‘ik wil zo graag… mag ik blijven?’ Beschrijf precies waar de studieproblemen ontstaan zijn, welke omstandigheden meespeelden, wat je gedaan hebt om bij te blijven met je studie en wie de betrokkenen zijn. Voeg zo veel mogelijk bewijzen toe als bijlagen bij je brief (e-mails, brieven enzovoort). 55 Wil je regel- en wetgeving precies nalezen, lees dan de overheidspublicatie Wetten op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (afgekort WHW). 7 H. 7 gaat over het onderwijs en de examens. Zie Link WHW op de website.

4

zz Voorwaarden z z Materialen

Het OER. z z Groepsgrootte

Niet van toepassing. z z Voorbereidingstijd

Niet van toepassing. z z Uitvoeringstijd

Niet van toepassing. 4.3 Leerdoelen maken Wat is het?

Leerdoelen zijn doelen die je in het kader van je opleiding maakt, zowel voor je werk op school als in je stage. Een doel is dat wat jij wilt bereiken en waarvoor jij je wilt inspannen. Doelen zijn belangrijk en zinvol als je ze op zo’n manier beschrijft dat je ze ook kunt uitvoeren. Vaak worden doelen beschreven als ‘van plan zijn’ in plaats van ‘plan’. Tijdens je studie en stage veranderen leerdoelen voortdurend. Daarom is het handig dat je leert hoe je persoonlijke leerdoelen kunt formuleren. Goede leerdoelen kunnen helpen om je leerproces te sturen en je te motiveren voor je studie en je stage. Leerdoelen zijn gekoppeld aan de competenties die bij het beroep horen waarvoor je wordt opgeleid. De competenties (een combinatie van kennis, vaardigheden, persoonlijke eigenschappen en motivatie) verschillen natuurlijk per beroep, omdat de beroepstaken die bij dit beroep horen verschillen. Een leraar in opleiding werkt

4.3 • Leerdoelen maken

57

4

bijvoorbeeld aan didactische competenties voor zijn lesgevende beroepstaak. Een student interactieve media werkt aan het ontwikkelen van creatieve en innovatieve competenties voor zijn beroepstaak als ontwerper. Uit de competentie leidinggeven zijn gedragscriteria af te leiden die bruikbaar zijn als leerdoel, bijvoorbeeld kan een vergadering leiden. Naast verschillen in competenties zijn er ook overeenkomsten Voor alle hboopleidingen zijn generieke competenties vastgesteld, namelijk de hbo-competenties. Deze competenties helpen het hbo-niveau te waarborgen. Je vindt ze aan de binnenkant van de omslag van dit boek. Competenties ontwikkel je, leerdoelen behaal je. Aan het einde van de opleiding heb je je ontwikkeld op het niveau van een startbekwaam beroepsbeoefenaar. Het werken aan competenties gaat na je opleiding verder. zz Voorbereiden

Leerdoelen zijn op een bepaalde manier ingedeeld. Bepaal over welk terrein je leerdoel gaat en koppel het leerdoel aan de competentie die je wilt ontwikkelen. Bepaal ook het niveau van de opdracht waarmee je aan je leerdoel (en dus aan je competentie) werkt aan de hand van de volgende vragen: 55 Gaat het om een gemakkelijke, moeilijke of complexe opdracht? 55 Heb je veel of weinig begeleiding nodig of doe je de opdracht geheel zelfstandig? z z Indeling van doelstellingen Kennis  55 Feitelijke kennis. 55 Begripsmatige kennis. Vaardigheden 

55 Cognitieve vaardigheden (lezen, leren voor een toets, een rapport schrijven). 55 Psychomotorische vaardigheden (een behandeling uitvoeren, een apparaat bedienen). 55 Interactieve vaardigheden (een klant/cliënt begroeten, overleggen over het werk). 55 Reactieve vaardigheden (een conflict oplossen, een gesprek voeren). Deze laatste twee worden ook wel affectieve doelen genoemd. De vaardigheden kun je vervolgens indelen in: 55 reproductief: dat wil zeggen dat het om een vaardigheid gaat waarbij je een beroep kunt of moet doen op handelingsvoorschriften, standaardprocedures of protocollen; 55 productief: dat wil zeggen dat je geen beroep kunt doen op handelingsvoorschriften, standaardprocedures of protocollen, maar zelf een toepassing moet bedenken op basis van geleerde principes en strategieën. zz Uitvoeren

55 Beschrijf je leerdoel met een actief werkwoord. 55 Maak gebruik van het ezelsbruggetje SMART. Dit is een hulpmiddel om leerdoelen daadwerkelijk als ‘plan’ te schrijven. 55 Specifiek: wat wil je concreet bereiken? Beperk je doelstelling.

Hoe doe ik het?

58

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

55 Meetbaar: hoe weet je dat je doel bereikt is, hoe meet je dat, aan wie vraag je dat? 55 Acceptabel: past het bij je werk, sta je zelf achter dit doel, is het nodig? 55 Realistisch: is het haalbaar, zijn er problemen te verwachten, welke hulpmiddelen heb je nodig? 55 Tijdgebonden: wanneer wil je het doel behaald hebben, wanneer ga je het effect meten?

4

55 55 55 55 55

Vermijd in je omschrijving vage omschrijvingen als enige, een beetje, een paar. Geef in het werkwoord dat je gebruikt een gedrag aan dat toetsbaar is. Vermijd woorden als: weten, waarderen, beheersen. Vermeld de voorwaarden en de hulpmiddelen. Geef aan wat de minimumprestatie moet zijn en binnen welke tijd.

z z Voorbeelden van goed geformuleerde leerdoelen

55 Ik kan binnen 20 minuten een kennismakingsgesprek voeren met de ouders van een kind dat volgende week geplaatst wordt op het medisch dagverblijf. 55 Ik kan materiaal klaarzetten voor het plaatsen van een amalgaamvulling binnen de daarvoor gestelde tijd, zodat ik vlot kan doorwerken. zz Afronden

55 Check of je de leerdoelen SMART hebt beschreven. Plan de activiteiten om je doel te kunnen behalen. Bepaal ook welke personen nodig zijn om het doel te kunnen halen. 55 Neem je leerdoelen mee naar je stage of studieactiviteit. 55 Koppel je leerdoelen terug naar het niveau van de competenties: in welke fase ben je qua competentieontwikkeling? zz Tips

55 Maak korte leerdoelen. 55 Maak de doelen niet te groot. Het motiveert vele malen meer om kleine successen te behalen dan te werken aan grote doelstellingen die in de verre toekomst liggen. 55 Leerdoelen staan niet vast, maar zijn in beweging. Evalueer dus je leerdoelen regelmatig, vraag feedback op je leerdoelen, zodat je ze bijtijds kunt bijstellen. 55 Overleg met medestudenten. Leg elkaar je leerdoelen voor en bevraag elkaar kritisch op het SMART-gehalte. 55 Alternatief voor SMART is SMURF. Dit is de afkorting van specifiek, meetbaar, uitdagend, realistisch en ‘fun’. Dat laatste is om aan te geven dat een ‘leuk’ leerdoel motiverender is om aan te werken. 55 Verzamel goede leerdoelen en plaats deze voor je medestudenten inzichtelijk op een ELO (elektronische leeromgeving). Beter goed gepikt dan slecht verzonnen. zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier of laptop. z z Groepsgrootte

Individueel, in tweetallen of in kleine groepen.

4.4 • Een POP maken

59

4

zz Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de periode of activiteit waarover leerdoelen gemaakt worden. zz Uitvoeringstijd

Variabel, afhankelijk van de periode of activiteit. 4.4 Een POP maken

Een POP is een persoonlijk ontwikkelplan. Het werken met POP en PAP past binnen competentiegericht onderwijs en is vaak onderwerp van gesprek binnen de studieloopbaanbegeleiding (SLB). Een persoonlijk ontwikkelplan gaat over: 55 je motivatie (wie ben ik, wat kan ik, waarom wil ik aan deze competenties/leerdoelen werken?); 55 met wie je gaat leren (met medestudenten, mijn stagebegeleider of werkmeester); 55 wat de competenties of doelen zijn waaraan je gaat werken; 55 in welke leeromgeving je leert; 55 kwaliteitscriteria (gewenst resultaat/wanneer is mijn doel behaald?/360° feedback); 55 tijdspad en volgorde (soms staan die apart in een PAP, zie 7 par. 4.5).

Wat is het?

Door het schrijven van een POP ben je bewust bezig stappen te zetten voor de ontwikkeling van je talenten, je vak of een specialisatie binnen je vak. Een goed uitgewerkt POP kan je helpen om je leerproces te sturen en je te motiveren voor je studie en je stage. Het POP is gericht op de wat langere termijn en beschrijft een leertraject en een tijdspad. POP’s worden per opleiding op verschillende manieren toegepast. Bij de één hoort in een POP ook een daadwerkelijke planning, een actieplan (zie Format POP op de website). Bij een andere opleiding wordt een planning uitgewerkt met de bijbehorende activiteiten in een apart PAP (persoonlijk activiteitenplan, zie 7 par. 4.5). zz Voorbereiden

Denk na over je huidige competenties (motivatie, houding, kennis en vaardigheden) en over de competenties die nodig zijn in je beroep. Breng in kaart waar je staat. Wat kun je nu en wat wil je gaan leren en op welke manier? Maak hiervoor gebruik van de hulpmiddelen die de opleiding heeft. Voorbeelden van dergelijke hulpmiddelen zijn een competentieoverzicht en een leerstijlentest. Deze stand van zaken wordt ook wel ‘startprofiel’ genoemd en kent soms meerdere onderdelen: 55 een cv; 55 een visie op je toekomstige beroep; 55 een reflectie op je leerproces (leerstijlentest) en je motivatie; 55 een beschrijving van de competenties en hoe je deze tot nu toe ontwikkeld hebt;

Hoe doe ik het?

60

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

55 een sterkte-zwakteanalyse; 55 een opsomming van ontwikkel- of leerdoelen voor de toekomst. zz Uitvoeren

55 Beschrijf je ontwikkeldoelen als leerdoelen (zie 7 par. 4.3). 55 Maak zo mogelijk gebruik van een voorbeeld of schema van de opleiding met een vaste opbouw (zoals competentie, taak of opdracht, waar, met wie enzovoort). 55 Geef aan op welke wijze je beoordeeld wilt of moet worden. 55 Plan de ontwikkeldoelen over een bepaalde periode, realistisch en haalbaar, of doe dat in een PAP.

4

zz Afronden

Bespreek je POP met je medestudenten, je studieloopbaanbegeleider en je stagebegeleider. Je studieloopbaanbegeleider zal voor akkoord tekenen. De stagebegeleider is erg belangrijk, omdat je je ontwikkelplan voor je competenties voor een groot deel in de praktijk zult gaan behalen. zz Tips

55 Ontwikkeldoelen staan niet vast, maar zijn in beweging. Evalueer dus je doelen regelmatig met je begeleider; vraag feedback op je doelen, zodat je ze bijtijds kunt bijstellen. 55 Je voortgang draagt bij aan het studieadvies en kan aanleiding zijn tot aanpassing van je POP/PAP. 55 Geef elkaar feedback voordat je je POP bij de docent of stagebegeleider inlevert. Stel zo nodig je POP bij. zz Voorwaarden zz Materialen

Pen, papier of laptop. zz Groepsgrootte

Individueel. zz Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de periode of activiteit waarover je het POP maakt. zz Uitvoeringstijd

Variabel, afhankelijk van de periode of activiteit. 4.5 Een PAP maken Wat is het?

De ‘werkafspraken’ voor de korte termijn (per periode) die uit je POP voortvloeien, worden vastgelegd in een persoonlijk activiteitenplan (PAP). Een PAP is de planning van je persoonlijk ontwikkelplan (POP, zie vorige paragraaf). In een POP maak je plannen (van plan zijn), in een PAP plan je de uitvoering daadwerkelijk. Een plan van aanpak wordt ook weleens PAP genoemd.

4.5 • Een PAP maken

61

4

Het werken met POP en PAP past binnen competentiegericht onderwijs en is vaak onderwerp van gesprek binnen de studieloopbaanbegeleiding (SLB). In een PAP staat: 55 hoe je methodisch en doelgericht aan een bepaalde competentie of doel gaat werken; 55 welke kennis je nodig hebt en hoe en waar je die gaat verkrijgen; 55 hoe je welke (deel)vaardigheden gaat oefenen en waar (al dan niet gebruik makend van bestaande praktijkopdrachten). De meeste studenten hebben een praktijkboek met praktijkopdrachten; 55 hoe en welke houdingsaspecten zichtbaar zijn om te moeten verbeteren; 55 wie vaststelt en wanneer je verdere stappen mag gaan zetten in je leerproces; 55 welke activiteiten je waar, wanneer en hoe gaat uitvoeren om het eindresultaat zichtbaar te maken; 55 bij samenwerking met medestudenten: een taakomschrijving; 55 afspraken over tijdsbesteding, planning en tijdstip van afronding (zie Format PAP op de website). zz Voorbereiden

Lees je POP over en pak je agenda. Geef aan met welke activiteiten je de doelen wilt halen. zz Uitvoeren

Maak vanuit de ontwikkeldoelen in je POP je voorlopige persoonlijke actieplan. Een PAP bevat de volgende onderdelen: 55 de periode; 55 een omschrijving van de activiteit; 55 eventueel het aantal studiepunten; 55 een korte motivatie; 55 wat de bijdrage is aan beroepscompetenties en algemene competenties. zz Afronden

55 De studieloopbaanbegeleider is meestal de persoon die bekijkt of je PAP in overeenstemming is met de doelen in je POP en die voor akkoord tekent. 55 Neem je PAP mee naar de stagebegeleider die je begeleidt bij de activiteiten uit je PAP in de praktijk/stage. zz Tips

55 Plan realistisch en haalbaar binnen de gegeven tijd. Dit voorkomt frustratie. 55 Uitslagen van tussentijdse theorie- of praktische toetsen kunnen worden vertaald naar studieadviezen die worden vastgelegd in je PAP. 55 Maak een PAP volgens de STARRT-methode (zie 7 par. 4.7). zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier of laptop, je eerder gemaakte POP. z z Groepsgrootte

Individueel.

Hoe doe ik het?

62

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de periode of activiteit waarover je het PAP maakt. z z Uitvoeringstijd

Variabel, afhankelijk van de periode of activiteit.

4

4.6 Feedback geven en krijgen Wat is het?

Feedback betekent letterlijk: terugkoppelen. Bij feedback gaat het om informatie over het effect van gedrag. Feedback kan positief en negatief zijn. Goede feedback moet gaan over gedrag (en niet over de persoon). Het gaat over het effect dat het op jou heeft en het wordt vanuit de ik-persoon gegeven (en niet vanuit wij, de anderen). Ook wordt het meteen of snel volgend op het gedrag gegeven. Een ezelsbruggetje voor het geven van goede feedback is het woord GEIN. GEIN G:  gedrag E:  effect I:    ik N: nu

Feedback wordt ook wel kritiek genoemd. Dit klinkt vaak negatief. Feedback komt vaak voor in je werk en op school, bijvoorbeeld bij het bespreken van praktijkopdrachten en stage-ervaringen of het nabespreken van presentaties. zz Voorbereiden z z Feedback geven Hoe doe ik het?

55 Goede feedback geven vraagt om even goed nadenken over de inhoud, de plaats en het tijdstip. 55 Doe het zo snel mogelijk: niet opsparen, maar let op de timing: is dit het goede moment? 55 Laat je boosheid (als je die voelt) zakken voordat je feedback geeft. 55 Richt je op wat iemand doet en niet op de persoon of op lichamelijke kenmerken of karakterkenmerken. 55 Richt je op zaken die te veranderen zijn. 55 Gebruik geheugensteuntjes voordat je feedback gaat geven of ontvangen (zie Tool Feedback geven en Tool Feedback ontvangen op de website). zz Uitvoeren z z Feedback geven

55 Wees feitelijk, zonder oordelen en interpretaties. 55 Geef feedback in eenvoudige woorden. 55 Geef het effect aan dat de ander op je heeft en geef geen advies over wat hij had moeten doen.

4.6 • Feedback geven en krijgen

55 Maak gebruik van ik-boodschappen: ‘Ik vind…, naar mijn mening…, ik zie…’, in plaats van jij-boodschappen: ‘Jij doet dit verkeerd’, ‘jij vergeet…’. 55 Beperk je tot het nú, haal geen oude koeien uit de sloot. 55 Beperk je tot het belangrijkste en geef niet te veel feedback in één keer. 55 Geef de ander tijd om de feedback tot zich te nemen, blijf niet confronteren. 55 Durf om een reactie te vragen: ‘Snap je wat ik bedoel?’ 55 Geef ook positieve feedback. z z Feedback krijgen

55 Zie feedback als een opmerking op je gedrag en niet als een aanval op je persoon. 55 Luister actief. 55 Stel vragen als je het niet begrijpt: ‘Bedoel je dat ik…?’ 55 Reageer met ‘ik-boodschappen’. 55 Argumenteer en verdedig jezelf niet. Fouten maken mag, van fouten leer je. 55 Geef aan waar je het mee eens bent en waar je het niet mee eens bent. zz Afronden z z Feedback geven

55 55 55 55

Ga na of de ander je feedback begrepen heeft. Laat je gesprekspartner reageren. Probeer samen tot oplossingen te komen. Als je gesprekspartner emotioneel reageert, geef je daar ruimte voor en maak je een afspraak om op een ander tijdstip verder te praten.

z z Feedback krijgen

55 Ga voor jezelf na hoe het voelt om feedback te krijgen. Zeg als het nodig is hoe jij je voelt. 55 Herken de verhelderende sfeer van kritiek. Dit kan de lucht klaren. 55 Bedank voor de feedback. 55 Probeer samen tot oplossingen te komen. 55 Denk na over de feedback en doe er iets mee. zz Tips

55 Vraag bij twijfel na hoe anderen bepaald gedrag ervaren voordat je aan iemand feedback geeft. 55 Wees concreet en specifiek: vermijd feedback waarin de woorden ‘altijd’ of ‘overal’ of ‘nooit’ in voorkomen. 55 Zie feedback als een verzoek. 55 Feedback krijgen wil niet altijd zeggen dat gedrag moet veranderen. Als je besluit er niets mee te doen, zeg het dan ook. 55 Let bij het geven van feedback op non-verbaal gedrag. 55 Oefen in kleine groepjes het geven van feedback in een veilige situatie: zet verkeerd uitgevallen feedback om in goede feedback. 55 Je hoeft niet te wachten totdat je feedback krijgt, je kunt ook zelf om feedback vragen. Daar leer je van. 55 Vraag geen feedback om een compliment uit te lokken.

63

4

64

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

55 Feedback kun je ook geven in de vorm van een top en een tip. In een top benoem je een positief punt. In een tip geef je een advies ter verbetering. zz Voorwaarden Materialen

Pen, papier. z z Groepsgrootte

4

In kleine groepjes, twee aan twee. In de grote groep, na een presentatie. z z Voorbereidingstijd

5 minuten. z z Uitvoeringstijd

10-30 minuten. 4.7 Reflecteren Wat is het?

Reflecteren is het achterhalen wat de achtergrond is van je handelen. Het is dus niet evalueren of terugkijken hoe je iets hebt gedaan, maar je kijkt naar waarom je iets doet. De achterliggende gedachte is dat als je weet waarom je iets doet, je ook in staat bent te veranderen of bewuster te handelen. Er zijn kanten van jezelf die je kent en kanten die je nog niet goed kent. Of die je liever niet wil laten zien aan de mensen om je heen. Dit hangt af van het vertrouwen en de veiligheid in de ander. In het Johari Window (zie . Tabel 4.1) kun je dit terugzien. Door reflectie probeer je de ‘blinde vlekken’ en het ‘onbekende gebied’ te ontdekken. Natuurlijk zijn er ook onderwerpen die je in je verborgen oftewel ‘privégebied’ wilt houden. Als je jezelf beter kent, kun je beter de keus maken wat je aan wie bekend wil maken (zie Format Johari Window op de website). Reflecteren is een manier om jezelf beter te begrijpen en te leren kennen. Vanuit de reflecties blik je vooruit naar je handelen in nieuwe situaties. Zo werk je aan de ontwikkeling van je competenties. Reflecteren kun je uitgebreid doen, bijvoorbeeld met de stappen van het reflectiemodel van Korthagen (zie Format Reflecteren volgens Korthagen op de website), maar ook beknopt met een paar korte vragen, zoals het ABC’tje (zie Tips). zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Sta stil bij de opdracht of situatie die je hebt meegemaakt en die voor jou belangrijk was. Of een situatie belangrijk is, merk je vaak door je eigen reactie (een ‘niet-pluisgevoel’): onzekerheid, niet weten wat je moet doen, angst of juist blijdschap en trots, of de reactie van anderen: kritiek of complimenten. Thema’s waarover je kunt reflecteren zijn: 55 planmatig handelen;

65

4.7 • Reflecteren

. Tabel 4.1  Johari Window

55 55 55 55 55 55 55

gedrag

bekend aan jezelf

onbekend aan jezelf

bekend aan anderen

publiek gebied/vrije ruimte

blinde vlek

onbekend aan anderen

verborgen gebied

onbekend gebied

probleemoplossend vermogen; leren leren; betekenis van je werk of opleiding; communicatie met jezelf; communicatie met de ander; zelfstandigheid; samenwerking.

zz Uitvoeren

Reflectievragen die je kunt stellen gaan over jezelf en de ander (de opdrachtgever, de cliënt, de zorgvrager, het kind, je collega, je stagebegeleider, je medestudent enzovoort). Het volgende model (zie . Figuur 4.1) kan je helpen bij het reflecteren: z z Fase 1: Handelen van de nieuwe fase (= fase 5)

55 Wat wilde ik uitproberen? 55 Waar wilde ik op letten? 55 Wat wilde ik bereiken? z z Fase 2: Terugblikken

55 55 55 55 55

Wat gebeurde er precies? Wat wilde je bereiken? Wat wilde de ander bereiken? Wat voelde ik? Wat voelde de ander? Wat dacht ik? Wat dacht de ander? Wat deed ik? Wat deed de ander?

z z Fase 3: Bewustwording

55 Wat hebben de antwoorden met elkaar te maken? 55 Wat betekent dat voor mij? 55 Wat leer ik hieruit (of wat is de positieve ontdekking)? z z Fase 4: Nieuwe aanpak kiezen

55 55 55 55

Welke alternatieven en nieuwe mogelijkheden zie ik? Welke voor- en nadelen hebben ze? Wat past bij me? Wat neem ik me voor?

4

66

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

5. uitproberen

4. nieuwe aanpak kiezen

1. handelen

4

3. bewustwording

2. terugblikken

. Figuur 4.1  Reflectiemodel volgens Korthagen (1993)

Fase 5: Uitproberen (zie ook fase 1) zz Afronden

Noteer de uitkomst van je reflectie in steekwoorden of in een verslagje. Vaak moet je na verloop van tijd een reflectieverslag schrijven over je BPV of over een uitgevoerde activiteit. Het is handig als je daarvoor aantekeningen hebt verzameld. zz Tips

55 Vraag regelmatig feedback aan de mensen in je omgeving (medestudenten, collega’s en stagebegeleider). Eerlijke feedback is een goed startpunt voor reflectie. 55 Reflectie kun je direct na een situatie doen. Soms kun je er ook ‘een nachtje over slapen’. Van een afstandje is het soms gemakkelijker om terug te kijken. 55 Bedenk dat reflectie niet goed of fout kan zijn. Jij bent een uniek persoon en het gaat over jouw unieke leerproces. 55 Gebruik de STARRT-methode (zie Format STARRT op de website). STARRT staat voor: 55 Situatie (Wie, wat, waar, wanneer?); 55 Taak (Wat was je taak/rol/verwachting?); 55 Actie (Wat heb je gezegd/ hoe gereageerd en wat gebeurde er toen?); 55 Resultaat (Wat was het resultaat van je actie en hoe reageerden de anderen?); 55 Reflectie (Wat is je conclusie, hoe vond je het, was je tevreden?); 55 Transfer (Wat zou je anders doen in een nieuwe situatie?). 55 Maak een ABC’tje. ABC is de afkorting van: 55 Wat is de Aanleiding, oftewel: wat er is gebeurd? 55 Wat was daarvoor voor mij Belangrijk? 55 Welke Conclusies kan ik daaruit trekken voor de toekomst? Een ABC’tje kun je maken na een gesprek of bijeenkomst. Dit kan in een paar regels tot een half A4 (zie Format ABC’tje op de website).

4.8 • Intervisie

67

4

55 Reflecteer op een videofragment van een situatie op je werk of op het logboek dat je bijhoudt tijdens een projectwerk of stage. 55 Hardop denken helpt je om te verwoorden wat je belangrijkste gedachten zijn. 55 360° feedback is een goede bron van informatie voor je functioneren (zie 7 par. 9.3 en 7 par. 11.4). zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier. z z Groepsgrootte

Individueel, in tweetallen of in kleine groepen. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de vorm of opdracht: meestal geen. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de gekozen vorm of opdracht: 10-30 minuten. Een reflectieverslag vraagt meer tijd. 4.8 Intervisie

Intervisie is een manier om met gelijken onder elkaar werk- of stageproblemen te bespreken en ook om zaken die je bezighouden in je werk eens nader te onderzoeken. Je bespreekt hoe je functioneert op je werk of stage. Het doel is oplossingen voor verbetering te vinden die kunnen leiden tot een gedragsverandering. Zo kun je je verder ontwikkelen in je beroep. Intervisie doe je in een leergroep met beroepsgenoten. Je deelt kennis en ervaring, en door je samen in onderwerpen te verdiepen, werk je aan een proces van ‘samen leren’. Om goed te kunnen werken in een intervisiegroep zijn de volgende houdingsaspecten van belang: aandacht, respect, open staan, herkenning, afspraken nakomen en vertrouwen in jezelf en de ander.

Wat is het?

zz Voorbereiden

Vaardigheden die je nodig hebt om aan intervisie te kunnen deelnemen zijn: luisteren, nadenken over en onder woorden brengen van ervaringen, handelingen en gevoelens, vragen stellen, feedback geven en krijgen, je kunnen bezinnen op je eigen manier van leren en je eigen persoon daarin kunnen betrekken en openstaan voor de leerstijl van een ander. Als je deze vaardigheden nog niet beheerst, is het raadzaam daar eerst mee te oefenen. 55 Stel een intervisiegroep samen. Let op de volgende aandachtspunten: 55 het maximum aantal deelnemers is vijf à zes; 55 deelnemers moeten werkzaam zijn in hetzelfde beroep; 55 er worden regelmatig bijeenkomsten georganiseerd met vaste afspraken over plaats, tijdstip en tijdsduur; 55 er geldt een verplichte aanwezigheid.

Hoe doe ik het?

68

4

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

55 Maak afspraken over: 55 het omgaan met informatie en vertrouwelijkheden; 55 de noodzaak, functie en voorwaarden van het maken van een individueel verslag en/of een groepsverslag (leerpunten, vastleggen van afspraken, verslaglegging voor de docent, verslag van het proces, inleveren). 55 Kijk terug op een stageperiode en kies een situatie, waarbij je een intervisievraag wilt formuleren. Een geschikte casus heeft de volgende kenmerken: 55 je was zelf een van de hoofdpersonen in de situatie; 55 je bent niet tevreden over je eigen handelen. 55 Kijk terug op deze casus en ga na wat de belangrijke zaken in de casus waren. 55 Wat was de situatie? 55 Wat dacht, voelde en deed je? 55 Wat wilde je bereiken met je handelen? 55 Wat was het resultaat in de praktijk? 55 Hoe denk je nu over het resultaat van je handelen: waarover ben je tevreden en wat zou je graag anders zien in het resultaat? 55 Formuleer vervolgens je intervisievraag. Check of je intervisievraag over jouw eigen handelen gaat en of de vraag ook gaat over hoe je in de toekomst in een vergelijkbare situatie kunt handelen. 55 Bereid de intervisiebijeenkomst voor. Dit betekent praktisch het volgende: 55 zorg dat je een duidelijke intervisievraag hebt; 55 kopieer de uitwerkingen voor je groepsgenoten en begeleider en geef die van tevoren, zodat ze zich kunnen voorbereiden (zie Tool Basismodel voor intervisie op de website). zz Uitvoeren

Tijdens de eerste intervisiebijeenkomst maak je kennis met elkaar, spreek je verwachtingen uit en maak je afspraken over de inhoud en de organisatie van de intervisie. 55 Maak afspraken over de volgende zaken: 55 De wijze waarop je je voorbereidt: hoe breng je een probleem in? Om de beurt? Voorbereid? Per keer de meest aansprekende inbreng kiezen? 55 Welke methoden je gebruikt tijdens de intervisie om het probleem aan te pakken, te ontrafelen, te benaderen, te bekijken. Er zijn verschillende manieren om dit te doen: je kunt een rollenspel spelen, de incidentmethode gebruiken (zie 7 par. 4.9), een discussie voeren over het probleem of een andere manier. Let er wel op dat het samen leren een belangrijk aspect blijft. 55 Een tijdsindeling van de bijeenkomsten. 55 De (bege)leiding van de intervisie: begeleid door een docent of praktijk- of stagebegeleider, of onbegeleid met alleen studenten/stagiaires. Bij onbegeleide intervisie kun je per toerbeurt letten op de afspraken en de tijdsindeling. 55 Stel met elkaar een soort agenda op als leidraad voor de bijeenkomsten; dat geeft structuur. 55 Bespreek de situatie volgens een stappenplan naar keuze (er zijn er meerdere) dat je met elkaar hebt afgesproken. Een voorbeeld is de Balintmethode (zie Tool Balintmethode op de website).

4.8 • Intervisie

zz Afronden

55 Evalueer de bijeenkomst. Voorbeelden van evaluatievragen zijn de volgende: 55 Is het doel behaald, de intervisievraag beantwoord? 55 Hoe hebben de groepsleden, inclusief de begeleider/gespreksleider, de bijeenkomst ervaren? 55 Wat ging goed, zijn er aandachtspunten voor een volgende keer? 55 Noteer de resultaten van de intervisiebijeenkomsten in steekwoorden voor het maken van een verslag. 55 Werk je verslag uit. 55 Afhankelijk van de afspraken die je gemaakt hebt, lever je dit verslag in en/of bespreek je dit bij de start van een volgende bijeenkomst. 55 Maak afspraken voor een volgende bijeenkomst. zz Tips

55 Gebruik een vaste opbouw voor een casusbeschrijving (zie Format Casusbeschrijving voor intervisie op de website). 55 Situatie. Geef een beschrijving van de situatie die aanleiding gaf tot je handelen. 55 Taak/Doel: Beschrijf wat je wilde bereiken met je handelen in deze situatie. 55 Acties/Interventie: Beschrijf wat je voelde, dacht en deed. Geef ook de reactie van de ander(en) weer. 55 Resultaat: Beschrijf het resultaat van je handelen. 55 Je mening over het resultaat: Beschrijf wat je graag anders had gezien in het resultaat. 55 Intervisievraag: Formuleer je intervisievraag vanuit deze casus. Bedenk dat een intervisievraag niet goed of fout kan zijn. Jij bent een uniek persoon en het gaat over jouw unieke leerproces. Fouten maken mag: in intervisie kun je er bewust van leren. 55 Leg tijdens de eerste intervisiebijeenkomst afspraken over de organisatie en de inhoud van de intervisie vast in een intervisiecontract. In het contract kun je zaken opnemen over ieders verantwoordelijkheid en over de doelen die je wilt bereiken. Dit geldt voor het eigen leerproces en voor het groepsproces. In deze fase worden ook ieders verwachtingen duidelijk. Een duidelijk intervisiecontract biedt houvast bij de evaluatie. 55 Met een goede tijdsbewaking kun je voorkomen dat een bepaald onderdeel te veel tijd kost of verzandt. 55 Intervisievragen kunnen verschillen in grootte: van kleine, praktische punten tot grote punten. 55 Storingen in de intervisiegroep hebben altijd voorrang. Als die niet uit de weg geruimd zijn, kun je niet goed luisteren en openstaan voor de ander. 55 Je bent samen verantwoordelijk voor het groepsproces: ieder groepslid neemt verantwoordelijkheid voor zichzelf, maar ook voor elk groepslid. 55 Speel een rollenspel in de intervisiebijeenkomst om een situatie duidelijk te maken of een nieuwe manier van handelen te oefenen. zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier.

69

4

70

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

z z Groepsgrootte

In groepen van 5-7 personen. z z Voorbereidingstijd

Voor de inbrenger: 30-60 minuten. z z Uitvoeringstijd

60-90 minuten. Het schrijven van een verslag na de bijeenkomst kost 30-60 minuten.

4

4.9 Incidentmethode Wat is het?

De incidentmethode is een manier om in een subgroep een gebeurtenis (incident) te bespreken die een van de groepsgenoten inbrengt. Door het gebruiken van de incidentmethode leer je verschillende reacties en mogelijkheden om te handelen te zien en verbanden te leggen, zodat je weet hoe je zou kunnen handelen of reageren. Het bespreken van het incident, de gebeurtenis of de situatie gebeurt in stappen. Stagesituaties zijn heel bruikbaar voor de incidentmethode. Deze methode kun je goed toepassen binnen intervisie. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Je bereidt, als een van de groepsleden, schriftelijk een incident voor. 55 Het incident heeft de volgende kenmerken: 55 het incident is actueel en is echt gebeurd in je praktijksituatie; 55 je kent de feiten rondom het incident goed; 55 je vertelt het incident zo feitelijk (objectief) mogelijk; 55 de andere studenten krijgen geen aanwijzingen over wat voor jou het probleem is; 55 de andere studenten kennen de oplossing/afloop van het probleem niet. 55 Stel een gespreksleider aan, bijvoorbeeld een student of docent. 55 Maak afspraken over de tijd die je per stap kunt besteden. 55 Maak afspraken over de verslaglegging. zz Uitvoeren

Doorloop de volgende stappen van de incidentmethode: 55 Stap 1: informeren; 55 Stap 2: analyseren; 55 Stap 3: besluiten; 55 Stap 4: oplossing kiezen; 55 Stap 5: discussiëren. z z Stap 1 Informeren (20 minuten)

Breng aan de hand van je eigen schriftelijke informatie mondeling het incident in: kort en krachtig en zo feitelijk mogelijk. De andere studenten luisteren goed en stellen feitelijke vragen ter verduidelijking.

4.9 • Incidentmethode

Let op! Er wordt geen mening gegeven, geen vragen over emoties van mensen gesteld, geen vragen over hoe het is afgelopen en wat er daarna gebeurde. z z Stap 2 Analyseren (20 minuten)

Centraal staat de vraag: met wat voor probleem hebben we te maken? De groepsleden mogen geen vragen meer stellen aan de inbrenger. De inbrenger neemt niet deel aan de discussie die hierna volgt. De studenten beschikken over informatie uit de eerste stap en zij mogen deze gegevens interpreteren. De discussie hierover wordt geleid door een discussieleider. z z Stap 3 Besluiten (15 minuten)

De studenten schrijven een oplossing van het probleem op. Zij doen dit op basis van de informatie uit stap 1 en stap 2. Iedereen vertelt zijn/haar oplossing aan de inbrenger. z z Stap 4 Oplossing kiezen (5 minuten)

De inbrenger vertelt welke oplossing hem/haar het meest aanspreekt, of voor wat voor oplossing de inbrenger naar aanleiding van de situatie gekozen heeft (in het geval dat het probleem afgerond is). z z Stap 5 Discussiëren (20 minuten)

Alle oplossingen worden nu in de hele groep besproken. Wellicht komen er situaties ter sprake die vergelijkbaar zijn met dit incident. Uiteraard komt het incident weer ter sprake, of situaties die erop lijken of varianten op het probleem. zz Afronden

55 Evalueer de bijeenkomst (10 minuten). Voorbeelden van evaluatievragen zijn de volgende. 55 Is het doel behaald: zijn de verschillende handelingsmogelijkheden en reacties besproken? 55 Hoe hebben de groepsleden, inclusief de begeleider/gespreksleider, de bijeenkomst ervaren? 55 Wat ging goed? Zijn er aandachtspunten voor een volgende keer? 55 Noteer de resultaten van deze incidentbespreking in steekwoorden voor het maken van een verslag. 55 Werk je verslag uit. 55 Afhankelijk van de afspraken die je gemaakt hebt, lever je dit verslag in en/of bespreek je dit bij de start van een volgende bijeenkomst. 55 Maak afspraken voor een volgende bijeenkomst. zz Tips

55 Gebruik een vaste opbouw voor een casusbeschrijving (zie Tool Incidentmethode op de website). 55 Met een goede tijdsbewaking kun je voorkomen dat een bepaald onderdeel te veel tijd kost of verzandt. 55 Je bent samen verantwoordelijk voor het groepsproces: ieder groepslid neemt verantwoordelijkheid voor zichzelf, maar ook voor elk groepslid.

71

4

72

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

55 Gebruik de roddelmethode als verkorte versie van de incidentmethode, als je minder tijd beschikbaar hebt. Voorwaarde is dat je in een vertrouwde groep kunt werken (zie Tool Roddelmethode op de website). zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier.

4

z z Groepsgrootte

In groepen van 6-8 personen. z z Voorbereidingstijd

Voor de inbrenger: 30-60 minuten. z z Uitvoeringstijd

60-90 minuten. Het schrijven van een verslag na de bijeenkomst kost 30-60 minuten. 4.10 Leerverslag maken Wat is het?

Een leerverslag is het schriftelijk weergeven van wat je hebt geleerd van een prestatie, opdracht, beroepsproduct of leerperiode. Het wordt ook wel een leerprocesverslag genoemd. Door het schrijven van een leerverslag orden je de stappen (oriënteren, plannen, uitvoeren en evalueren) van je leerproces op een overzichtelijke manier. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Maak aantekeningen van wat je leest of meemaakt die je kunt gebruiken voor je verslag. 55 Gebruik de ervaringen waarop je gereflecteerd hebt en waarvan je dus geleerd hebt (zie  7 par. 4.7). 55 Verzamel informatie die je nodig hebt voor je leerverslag. Dat kan van alles zijn: een logboek, stage-ervaringen, een gespreksverslag of video-opname. 55 Kies de prestatie, de opdracht of de periode die je wilt beschrijven. 55 Welke personen lezen het leerverslag: de docent en/of medestudenten? 55 Maak een goede planning en zorg ervoor dat er niet te veel tijd zit tussen de uitvoering en het maken van je leerverslag. zz Uitvoeren

55 55 55 55

Zorg dat je leerverslag een kop, een romp en een staart heeft. Vermeld je naam, datum, periode, opdracht of prestatie. Omschrijf de opdracht of prestatie. Beschrijf bij welke competenties/leerdoelen of bij welke persoonlijke leerpunten dit leerverslag hoort. 55 Beschrijf wat je geleerd hebt in de verschillende fasen (oriënteren, plannen, uitvoeren en evalueren) van de prestatie, de opdracht of periode. 55 Leg een relatie met andere vakgebieden of tussen theorie en praktijk.

4.10 • Leerverslag maken

55 Geef je mening over de manier waarop je de opdracht of taak hebt uitgevoerd. Waar ben je tevreden over en waarover niet? 55 Wat heb je ervan geleerd? 55 Welke leerpunten kun je formuleren? 55 Schrijf een kladversie. Werk je aantekeningen uit in goedlopende zinnen die niet te lang zijn. 55 Herlees de kladversie. Vraag je af of de tekst een logische opbouw/volgorde heeft, of het taalgebruik begrijpelijk is en of het overzichtelijk is weergegeven. 55 Let op het gebruik van goed Nederlands, grammatica, interpunctie (waar staan de punten en de komma’s?) en zinsbouw. 55 Vermeld de bronnen die je gebruikt hebt. 55 Maak een titelpagina met je naam, de datum en je opleiding/klas enzovoort. zz Afronden

55 Lees het leerverslag nog eens door. Is het duidelijk en leesbaar? 55 Als je eerder leerverslagen hebt gemaakt, kun je die teruglezen en beoordelen of er vooruitgang is. Je kunt daardoor beter zien om welke leerpunten het bij jou gaat. 55 Lever je verslag in en zorg dat je zelf een exemplaar houdt. zz Tips

55 Door regelmatig te evalueren en je leerdoelen tijdig bij te stellen, voorkom je dat je te ver achter gaat lopen en je leerproces niet meer in de gaten kunt houden. 55 Het schrijven van een leerverslag is een doorlopend proces. Je kijkt steeds vooruit, maar ook achteruit. De stukjes tekst die je schrijft, kun je door zoeken en schuiven later in een goede volgorde zetten. 55 Noteer meteen de bronnen die je gebruikt. Dat scheelt later tijd om ze opnieuw te zoeken. 55 In een bijlage kun je materiaal bundelen dat je graag wilt bewaren en wilt laten zien bij dit leerverslag. zz Voorwaarden z z Materialen

Papier, pen, tekstverwerker. z z Groepsgrootte

Individueel. z z Voorbereidingstijd

Variabel, afhankelijk van de periode en het aantal opdrachten of prestaties waarover je gaat schrijven. z z Uitvoeringstijd

Variabel, afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van het leerverslag, van 1-4 uur.

73

4

74

Hoofdstuk 4 • Studieloopbaan

zz Op de website Test

55 55 55 55 55

4

Leerstijlentesten volgens Kolb Inventaris van eigen leerstijlen volgens Vermunt Leervoorkeuren volgens Manon Ruijters Meervoudige intelligentie Teamrollen van Belbin

Format

55 55 55 55 55 55 55

POP PAP Johari Window Reflecteren volgens Korthagen ABC’tje STARRT Casusbeschrijving voor intervisie

Tool

55 55 55 55 55 55

Feedback geven Feedback ontvangen Basismodel voor intervisie Balintmethode Incidentmethode Roddelmethode

Link

55 WHW

75

Werken aan een project 5.1 Projectmatig werken – 76 5.2 Creatief denken – 81 5.3 Brainstormen – 84 5.4 Plan van aanpak maken – 85 5.5 Vergaderen – 88 5.6 Discussiëren – 92 5.7 Logboek bijhouden – 93 5.8 Een rapport schrijven – 95

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_5, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

5

76

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

5.1 Projectmatig werken Wat is het?

5

In een project werk je tijdelijk met een aantal mensen aan een eenmalige opdracht. Elk project heeft een opdrachtgever, een vooraf vastgesteld budget (in uren en/of in geld), een projectwerkgroep (bestaande uit mensen met een verschillende deskundigheid; multidisciplinaire samenwerking), een projectorganisatie en een projectleider. In een projectplan staat het plan van aanpak voor alle details van het project beschreven. Een project heeft een duidelijk beginpunt en ook een eindpunt (einddatum). Het project levert een resultaat op. Dit resultaat kan heel breed zijn: van een advies tot een evenement of een product. Met een projectmatige aanpak zet je grote lijnen uit en streef je ernaar de doelen flexibel en effectief te bereiken. In veel bedrijven wordt projectmatig gewerkt. Er zijn verschillende vormen waarin projectmanagement gegoten is. PRINCE2 is een bekende (onder andere in de ICT) en ook Projectmatig Creëren wordt veel gebruikt. Een belangrijk kenmerk van PRINCE2 is dat er voortdurend geleerd wordt van eerdere ervaringen. Projectmatig Creëren heeft als kenmerk het commitment van alle betrokkenen. Op de website zijn verschillende bronnen en voorbeelden te vinden (zie Link Projectmatig werken). Als je in je opleiding start met projectmatig werken, zul je uitgebreid begeleiding van een docent in de rol van tutor/coach ontvangen. Heb je meer ervaring, dan zal de sturing van de tutor afnemen en de zelfsturing van de projectgroep toenemen. Projectmatig werken past heel goed in competentiegericht onderwijs. Alle onderdelen van projectmatig werken komen terug in de praktijk van je beroep. Projectmatig werken doe je als: 55 het om een overzichtelijke nieuwe opdracht gaat, met een duidelijke start en einde; 55 je verschillende deskundigheid van personen nodig hebt; 55 je een beperking (begrenzing) hebt in middelen, tijd en geld; 55 je een projectleider hebt. Soorten projecten 55 Technische projecten, oftewel ‘harde’ projecten: het resultaat is meestal tastbaar (bijvoorbeeld een brug, een nieuw product). 55 Sociale projecten, oftewel ‘zachte’ projecten: het resultaat is minder tastbaar (klantvriendelijk handelen in een bedrijf ). 55 Gemengde projecten: een mix van een technisch en een sociaal project (ontwerpen en invoeren van een product).

Projectmatig werken verloopt in fasen. Ze helpen je om het project te sturen en om het project succesvol te doorlopen. Aan het einde van elke fase is er een beslismoment over stoppen, doorgaan of bijstellen van het project. Fasen bij projectmatig werken (ook wel projectmanagement genoemd) zijn (zie . Figuur 5.1): 55 Initiatief. Er is een idee, een eerste stap voor een project wordt gezet. Het beslisdocument in deze fase heet projectvoorstel of projectcontract.

initiatieffase

definitiefase beslispunt

5

77

5.1 • Projectmatig werken

ontwerpfase beslispunt

beslispunt

voorbereidingsfase

realisatiefase beslispunt

nazorgfase beslispunt

. Figuur 5.1  Fasen projectmatig werken

55 Definitie. Het project start, er wordt een plan van aanpak gemaakt voor de duur van het project, het resultaat van het project is afgesproken. Het beslisdocument in deze fase heet ‘programma van eisen’. Het programma van eisen vormt de richtlijn waaraan het eindresultaat moet voldoen. Het zijn de specificaties. Deze eisen en wensen worden iedere fase concreter gedefinieerd. 55 Ontwerp. Brainstormen over alle mogelijkheden, aangeven hoe het resultaat eruit komt te zien. 55 Voorbereiding. In detail aangeven hoe het gemaakt moet worden als werkvoorbereiding. 55 Realisatie. Doen wat je eerder hebt afgesproken. 55 Nazorg. Gebruiken van het resultaat en onderhouden. zz Voorbereiden

55 Bestudeer een boek of handleiding projectmatig werken of de projectwijzer die bij het specifieke project hoort (zie ook de Link Projectmatig werken op de website). 55 Vorm een projectteam van 4-8 studenten. 55 Het officiële begin van een project heet ook wel ‘kick-off ’ of ‘project start-up’ (PSU). Het doel is het beeld van het project duidelijk te krijgen en de verwachtingen van de opdrachtgever en leden van het projectteam op elkaar af te stemmen. 55 Maak kennis met elkaar. Welke kennis heeft iedereen? 55 Bespreek de doelen van het project, een plan van aanpak en de activiteiten die daarbij horen. 55 Verdeel taken (wie is projectleider, voorzitter, notulist en lid) en de bevoegdheden die daarbij horen. 55 Bespreek: 55 de verwachtingen en de wijze van samenwerken (zie Format Verwachtingen op de website); 55 de bereikbaarheid (uitwisselen telefoonnummers, e-mail enzovoort); 55 de communicatie en verslaglegging (papier of digitaal) en de rol van de elektronische leeromgeving (ELO) of e-mail; 55 ieders verantwoordelijkheid en bijdrage; 55 tussentijdse evaluaties; 55 de gewenste kwaliteit van het projectresultaat; 55 het rouleren van taken; 55 dat je regelmatig bij elkaar komt (dit bevordert een gevoel van saamhorigheid);

Hoe doe ik het?

78

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

55 al dan niet verplichte aanwezigheid bij begeleide en onbegeleide bijeenkomsten en het bijhouden van een presentielijst (bij wie moet je je afmelden?); 55 de presentatie van de projectresultaten. 55 Deel deze afspraken met je tutor/begeleider/coach en leg ze vast in een samenwerkingscontract dat elk lid van de projectgroep ondertekent (zie Format Samenwerkingscontract op de website).

5

Afhankelijk van het soort project en het aantal projectleden kun je werken met min of meer vaste rollen in een projectteam. In verschillende projecten kun je een nieuwe rol uitproberen. Zo kun je kijken of een rol je ligt. Verschuil je niet achter een bepaalde rol: iedere persoon in het team blijft verantwoordelijk voor het totale resultaat. Als je meer of minder projectleden hebt, kun je rollen combineren of met zijn tweeën uitvoeren. Ook is het mogelijk per bijeenkomst de rollen te rouleren. De rollen zijn de volgende. 55 Projectleider. Deze coördineert alle werkzaamheden, controleert de agenda’s en notulen op hun kwaliteit/bruikbaarheid, is eindverantwoordelijk voor product en proces en aanspreekpunt voor docenten. 55 Projectsecretaris. Deze zorgt dat alle belangrijke informatie verspreid wordt, geordend en toegankelijk, ziet erop toe dat er bij toerbeurt genotuleerd wordt, is verantwoordelijk voor de juiste verzorging van het projectdossier/archief. 55 Teambuilder. Deze bewaakt het sociale proces en stuurt dit eventueel bij, besteedt extra aandacht aan teamleden met problemen en coördineert de coachopdrachten voor evaluaties. Hij zet het onderwerp ‘samenwerken’ regelmatig op de agenda. 55 Financieel expert. Deze heeft de eerste verantwoording voor het financiële deel van het project in de verschillende beroepsproducten en regelt de kosten die het team maakt voor het project. 55 Eindredacteur. Deze heeft de eerste redactionele verantwoording voor de beroepsproducten, zorgt ervoor dat elk product een samenhangend verhaal is en voldoet aan de eisen van een schriftelijk rapport en de beoordelingscriteria. 55 Creatief leider. Deze draagt zorg voor en stimuleert het creatieve proces, zorgt dat de groep creatieve sessies met originele resultaten afsluit en bewaakt ook de kwaliteit van de vormgeving van de teamproducten. 55 Tutor/begeleidend docent/coach. Deze is een beperkt aantal uren beschikbaar voor begeleiding, geeft feedback op behaalde resultaten, ondersteunt bij zaken die zich voordoen (formuleren van vragen en een plan van aanpak, problemen in de groep) en beoordeelt tussenliggende mijlpalen in het project (GO/ NO GO), dat wil zeggen: hij geeft toestemming aan de groep om door te gaan naar de volgende projectfase. De tutor is ook iemand op wie het projectteam terugvalt als het team zich niet aan het projectplan kan houden, als een soort opdrachtgever. De beoordeling van het uiteindelijke projectresultaat wordt meestal door een andere persoon dan de tutor gedaan. zz Uitvoeren

55 Gebruik je creatieve vaardigheden om tot een goede invulling van het project te komen (zie ook  7 par. 5.2 en  7 par. 5.3). 55 Maak een projectplan, projectcontract (zie Format Projectcontract op de website) of een plan van aanpak (zie  7 par. 5.4). Formuleer de (SMART) doelen

5.1 • Projectmatig werken

55 55

55 55 55 55 55

55

van het project en het projectresultaat. Baken het project af (de begrenzing) en geef aan wat het project tot een succes kan maken. Maak een goede planning. Houd rekening met zaken die je niet kunt beïnvloeden, zoals informatie die je van buitenaf nodig hebt en afspraken met mensen buiten het project. Beschrijf de beheersaspecten per onderdeel (deze aspecten worden vaak afgekort met de beginletters TGKIO of GOKIT): 55 Tijd. Wat is de doorlooptijd van het project? 55 Geld. Hoeveel budget is er beschikbaar voor het totale project en per fase? 55 Kwaliteit. Hoe zorg je dat de projectleden hun werk goed doen en een goed projectresultaat afgeleverd kan worden? 55 Informatie. Wie heeft er informatie nodig, hoe zorg je voor draagvlak, hoe communiceer je met de betrokkenen en belanghebbenden? 55 Organisatie. Wie is er verantwoordelijk voor het project en hoe is de besluitvorming geregeld? Beschrijf de risico’s, de kans dat ze optreden, de mogelijke gevolgen en hoe je moet handelen. Voer het project uit volgens de fasering van projectmatig werken en volgens het plan van aanpak (zie  7 par. 5.4). Zorg ervoor dat je met elkaar in elke fase het project goed beheerst. Aan het einde van elke fase presenteer je een beslisdocument voor de bespreking met de opdrachtgever. Pas als je een GO krijgt, ga je verder naar de volgende fase. Bij een NO GO stel je je plannen bij. Zorg voor een goed projectdossier/archief. Maak onderscheid tussen een projectdossier en een systeemdossier. In een projectdossier bewaar je alle zaken die met het proces van het project te maken hebben, waaronder een logboek. In een systeemdossier staan zaken over de inhoud van het project, het projectdoel en het projectresultaat. Deze kunnen ook van waarde zijn na afloop van het project. Schrijf een duidelijk leesbaar eindrapport, waarmee je de resultaten aan anderen bekend gaat maken (zie  7 par. 2.4).

zz Afronden

55 55 55 55

Verspreid je eindrapport onder belanghebbenden. Presenteer je projectresultaat volgens afspraak (zie  7 par. 11.2). Evalueer het project (het proces en het product). Je ontvangt een beoordeling op basis van de kwaliteit van het projectresultaat en het eindrapport (volgens vastgestelde criteria, zie ook het OER van je opleiding). 55 Je ontvangt een individuele beoordeling op basis van persoonlijke verslaglegging (reflectie op houding en inbreng in het projectteam, persoonlijke bijdrage enzovoort). 55 Beëindig het project. zz Tips

55 Maak gebruik van een ‘Project-A4’, een samenvattend beslisdocument met als doel te zorgen voor afstemming tussen projectleider en opdrachtgever over de inhoud, de organisatie en de beheersaspecten (GOKIT) van het project. Op

79

5

80

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

55 55 55 55

5 55

55 55

grond van dit document kan de opdrachtgever besluiten tot GO/NO GO (zie Format Project-A4 op de website). Op het communicatieve vlak is het gebruik van een logboek een goed hulpmiddel (zie  7 par. 5.7). Maak met je projectgroep een website over je project of maak gebruik van een weblog. Geef wachtwoorden aan belanghebbenden (zoals de opdrachtgever, tutor), zodat zij de voortgang van het project kunnen volgen. Doe een project dat je samen met mensen uit de praktijk uitvoert in het kader van je stage. Leg vast in welke fasen je het project uitvoert en geef aan wat er per fase moet zijn afgerond. Koppel die fasen aan deadlines en concrete tijdstippen. Zo kom je niet aan het eind van de rit voor verrassingen te staan en kun je tijdig bijsturen. Gebruik een planningsprogramma om het project te plannen. Scholen nemen vaak planningsdocumenten in projectwijzers op. Als er in de planning zaken mislopen, komt dat vaak door: 55 een onjuiste planning (met te veel wachttijd); 55 een te optimistische planning; 55 door uitstel te laat beginnen; 55 onvoldoende bekwame projectleden; 55 tegenwerking door mensen die bang zijn voor het projectresultaat; 55 te veel willen, te mooi maken van het resultaat; 55 belangrijke zaken vergeten (dus wachttijd); 55 onduidelijk doel; 55 tussentijds veranderen van doel of definitie; 55 veranderende omstandigheden; 55 financiële stroppen; 55 of een optelsom van deze fouten. Bedenk dat het negatieve gevolgen kan hebben als je je niet aan de planningsafspraken in een projectwijzer houdt: een gelegenheid tot consultatie kan zo onbenut voorbijgaan, maar ook aftrek van punten in de beoordeling komt voor. Evalueer regelmatig en zo vaak als nodig het proces.

kBespreekpunten k voor een (tussen)evaluatie Zelfstandig functioneren 

55 55 55 55 55

Initiatief tonen. Doelen stellen. Een planning maken en je eraan houden. Hoofd- en bijzaken onderscheiden. Onder tijdsdruk en tegenslag functioneren.

Functioneren in een team 

55 55 55 55 55

Actief deelnemen. Luisteren naar elkaar. Feedback geven. Afspraken nakomen. Helder formuleren.

5.2 • Creatief denken

81

5

Professionele ontwikkeling 

55 Eigen werkhouding en prestaties bespreken. 55 Openstaan voor verbeterpunten en nieuwe leerdoelen. Beëindig het project op een leuke manier: een borrel, een etentje of iets dergelijks. Als kroon op het projectresultaat en de samenwerking. zz Voorwaarden kMaterialen k

Variabel. kGroepsgrootte k

4-8 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

Afhankelijk van de grootte van het project. kUitvoeringstijd k

Variabel, van een aantal weken tot een aantal maanden. 5.2 Creatief denken

‘Creatief denken is een geheel van denkattitudes, denkvaardigheden, denktechnieken en denkprocessen die de kans op patroondoorbreking, het leggen van nieuwe verbindingen in onze hersenen vergroten’ (Byttebier, 2002). Creatief denken is een doelgerichte manier van denken bij het ontwerpen van producten of diensten. Een manier van denken die je leert om op een systematische, maar flexibele manier te zoeken naar nieuwe betekenissen en oplossingen van problemen. Problemen in de zin van: het verschil tussen de huidige en de gewenste situatie. De grotere complexiteit en vele veranderingen in maatschappij en bedrijfsleven vragen om innovatieve, creatieve mensen, die snel en effectief nieuwe ideeën kunnen genereren en deze implementeren. Bij projectmatig werken is een creatieve sessie als start een goede manier om ideeën te genereren en nieuwe, ongebaande paden op te gaan, kortom: innovatief te zijn. Creativiteit kun je ontwikkelen en is niet voorbehouden aan kunstzinnige of zweverige types. Het kost ook niet bovenmatig veel tijd, maar wel aandacht voor de mogelijkheden en kansen (kansdenken) in plaats van aandacht voor de problemen. Bovendien is creatief denken vaak een bron of schepper van humor, een plezierig aspect van je werk of studie. Een gewoon Nederlands woord voor creativiteit is vindingrijkheid. Byttebier benoemt in zijn kleurrijke boek ‘Creativiteit? Hoe?Zo!’ vijf basis­ vaardigheden, met aansprekende voorbeelden en oefeningen om in de praktijk te brengen.

Wat is het?

82

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

De vijf basisvaardigheden van creatief denken zijn de volgende: 1. Creatief waarnemen, dat wil zeggen: anders waarnemen, loskomen van je vaste manier van kijken/je denkpatronen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van alle zintuigen. 2. Uitstel van oordeel, dat wil zeggen: eerst luisteren/kijken naar een nieuw idee of gezichtspunt, deze aanvaarden, de kansen verkennen van dit nieuwe idee en dán pas oordelen over het nieuwe idee. 3. Flexibel associëren, dat wil zeggen: dissociatie (een patroon doorbreken door verder te denken vanuit het bekende) of resociatie (een terugkoppeling maken vanuit een ander domein naar het bekende). Associëren doe je al uit jezelf. Wat je kunt oefenen is: 55 je snelheid vergroten; 55 kantelen (dissociëren); 55 terugkoppelen (resociëren); 55 verbinden.

5

Kantelen is andere contexten opsporen: een pot kan een bloempot zijn, maar ook een spel (een leuke pot voetbal) of een lesbienne. Terugkoppelen is bijvoorbeeld: begin met het woord ‘hemel’ en maak een associatieketting die eindigt op ‘sinaasappel’.

4. Divergeren, dat wil zeggen: spontaan veel ideeën verzinnen, voorbij de logica, ook wel ‘out of the box’ genoemd. Door te divergeren (alternatieven bedenken) kom je vanzelf je vaste denkpatronen tegen. Dan begint de originaliteit. Je kunt ook meeliften met de associaties van anderen (zie ook  7 par. 5.3). 5. Verbeeldingskracht ontwikkelen, dat wil zeggen: beelddenken in plaats van woorddenken en daarbij gebruikmaken van je fantasie, gevoel, zintuigen en wensen. Door te verbeelden maak je nieuwe beelden en kom je los van bestaande beelden. zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

Start bewust met je creatieve proces: beleg in je projectgroep een creatieve sessie. Zoek een omgeving (binnen of buiten) die de creativiteit bevordert en zorg voor genoeg materialen: stiften, post-its, flip-over en dergelijke. Stel vast hoeveel tijd je hebt (niet te veel en niet te weinig). Gebruik een paar ‘opwarmers’ (divergerende technieken, bijvoorbeeld uit Byttebier, ‘Creativiteit? Hoe?Zo!’) om de groep warm te maken. Voor dit creatieve proces kun je gebruikmaken van bijvoorbeeld de stappen van Osborn en Parnes, twee creatieve denkers uit de jaren 50 en 60 van de twintigste eeuw. Zij hebben in zes fasen de stappen beschreven die mensen doorlopen als zij problemen oplossen. Elke stap van hun creatief probleemoplossingsproces bestaat weer uit twee stappen of deelfasen: eerst divergeren (brainstormen: het bedenken van zo veel mogelijk ideeën) en dan convergeren (het kiezen van de meest veelbelovende ideeën om verder uit te werken in de volgende fase, zie divergeren) en de convergentiefase (dat wil zeggen: selecteren, uitwerken, verfijnen en uitvoeren van de ideeën uit de divergentiefase). De zes stappen: 1. Het formuleren van een doelstelling: wat is het doel, de visie, de uitdaging, het probleem waaraan ik wil werken?

5.2 • Creatief denken

2. Het verzamelen van alle feiten: verzamelen van gegevens over de situatie, wat is de achtergrond ervan? 3. Een probleemstelling maken: verhelderen van het probleem, wat is het ‘echte’ probleem, voor wie is het een probleem, welke andere problemen hangen hiermee samen? 4. Ideeën vinden: genereren van alle ideeën die maar mogelijk zijn om dit probleem op te lossen. 5. Een oplossing kiezen: selecteren en verbeteren van oplossingen. 6. Acceptatie vinden voor je oplossing: wat zijn alle stappen die nodig zijn om je oplossing te implementeren? Een actieplan maken. Zet als voorbereiding de stappen 1 tot en met 4 van het creatief probleemoplossingsproces. zz Uitvoeren

Zet bij de uitvoering de stappen 5 en 6 van het creatief probleemoplossingsproces (zie Tool Creatief Probleemoplossingsproces op de website). zz Afronden

Heeft het creatieve proces goed gewerkt? Heeft het je bruikbare ideeën opgeleverd? Waaruit blijkt dat? Wat verliep goed en wat verliep minder goed bij het uitvoeren van deze activiteit? Welke aandachtspunten heb je als je deze activiteit nog eens gebruikt? Spreek af hoe je de terugkoppeling van de resultaten na de creatieve sessie doet. zz Tips

55 Nodig voor een creatieve sessie eens mensen uit die niet tot de vaste groep behoren. Buitenstaanders hebben vaak verrassende ideeën. 55 Zet muziek op en stel een cd samen die je in een creatieve stemming brengt. 55 Zorg ervoor dat je bij een probleem de juiste probleemeigenaar te pakken hebt. Let op: de probleemeigenaar is niet degene die een creatieve sessie moet leiden. De wens om het probleem opgelost te hebben remt nogal eens de creatieve processen. 55 Niet voor elk probleem past een creatieve sessie met ‘out of the box’-denken. Soms moet je gewoon een goede analyse maken van een probleem en de punten oplossen, ook de moeilijke en lastige zaken. 55 Een vraag die begint met ‘hoe’ of ‘bedenk’ helpt bij het genereren van ideeën. 55 Maak gebruik van een mindmap (een visuele associatie). 55 Bij creatieve processen moet je gebruikmaken van je denken en je gevoel. Een teveel aan gevoel kan leiden tot teleurstellingen omdat zaken niet gerealiseerd kunnen worden. 55 Bij de selectie van ideeën (fase 5) is het belangrijk om prioriteiten te stellen. 55 Probeer veel creatieve vaardigheden uit met behulp van oefeningen. Het kleurrijke boek van Byttebier ‘Creativiteit? Hoe?Zo!’ geeft veel suggesties. 55 Doe ook eens inspiratie op bij Loesje (7 www.loesje.nl). zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier, flap-over/whiteboard met stiften, bord met krijtjes, post-its enzovoort.

83

5

84

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

kGroepsgrootte k

6-12 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

Nauwelijks, alleen het onderwerp of probleem moet duidelijk zijn. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van het probleem. 5.3 Brainstormen

5 Wat is het?

Brainstormen is het verzamelen van zo veel mogelijk nieuwe oplossingen of ideeën over een onderwerp of probleem en deze mondeling aan elkaar vertellen. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Het onderwerp of probleem van de brainstorm bekendmaken (mondeling of op een flap-over/whiteboard/bord) en vertellen dat iedereen zo veel mogelijk verschillende reacties mag geven, zonder commentaar te geven (zie Tool Spelregels Brainstormen op de website). 55 Stel een gespreksleider en een notulist aan. zz Uitvoeren

55 Je geeft om de beurt je persoonlijke reactie. Dat kan een mening, idee of oplossing zijn. Je geeft geen kritiek of commentaar op andere reacties. De gespreksleider bepaalt wie er aan de beurt is. 55 De notulist noteert wat er gezegd wordt. zz Afronden

55 Als de reacties ‘op’ zijn, orden je ze, dat wil zeggen: onderwerpen die bij elkaar horen zet je bij elkaar. Daarna bespreek je samen met de gespreksleider aan welke voorwaarden de ideeën moeten voldoen en welke je verder wilt gebruiken. zz Tips

55 Geef tijdens het brainstormen geen reactie op het idee van een ander. Alles mag, al lijkt het onmogelijk of vergezocht. 55 Maak gebruik van associaties, dat wil zeggen: een idee van een ander gebruiken om verder door te denken en tot een nieuwe reactie te komen. 55 Ga door zolang er nieuwe ideeën komen. Als het proces traag verloopt, stop dan. 55 Het gebruik van een flap-over/whiteboard/bord maakt het groeperen en nabespreken van reacties zichtbaar en duidelijk. 55 De leider van de brainstorm mag niet zijn eigen ideeën doordrijven. 55 Schrijf de ideeën op plakbriefjes (post-its) en plak die voor het nabespreken op het bord. Dit maakt het ordenen eenvoudiger. 55 Schrijf het onderwerp op een flap-over/whiteboard/bord en verdeel de groep in kleine groepjes. Elk groepje brainstormt over het onderwerp en noteert de

5.4 • Plan van aanpak maken

85

5

reacties op een flap-over/whiteboard/bord. Bij het nabespreken kijk je naar wat het meest opgeschreven is en kiest de groep de oplossing(en) die het meest voorkomen. 55 Kies een onderwerp en bedenk zo veel mogelijk kritiekpunten bij dit onderwerp. Gebruik je verbeeldingskracht en schrijf zo veel mogelijk nadelen op. Gebruik deze nadelen één voor één om je onderwerp te verbeteren (dit noem je omgekeerde brainstorm, bruikbaar bij productontwikkeling). zz Voorwaarden kMaterialen k

Pen en papier, flap-over/whiteboard met stift, bord met krijtjes, plakbriefjes. kGroepsgrootte k

6-12 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

Nauwelijks, alleen het onderwerp of probleem moet duidelijk zijn. kUitvoeringstijd k

Maximaal een half uur. 5.4 Plan van aanpak maken

Een plan van aanpak (PVA) is een document dat het project nauwkeurig beschrijft. De projectleider stelt meestal het plan van aanpak op. Een plan van aanpak wordt ook wel projectplan of basisdocument genoemd. De informatie voor het plan van aanpak is afkomstig van gesprekken met de (externe) opdrachtgever, interviews met belanghebbenden en schriftelijke informatie. In een opleiding is de begeleidend docent/tutor/coach vaak de opdrachtgever. Via stages zijn er vaak contacten met externe opdrachtgevers, voor wie ‘echte’ opdrachten/ beroepsproducten gerealiseerd kunnen worden. Bij een groot project is er een globaal plan van aanpak. De detaillering vindt dan plaats aan het begin van elke nieuwe fase. Bij een klein project is er een plan van aanpak voor het hele project.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Start met het verzamelen van informatie voor het schrijven van een plan van aanpak: gesprekken met de opdrachtgever, interviews met belanghebbenden/ gebruikers, lezen van rapporten, notulen van vergaderingen en jaarverslagen, raadplegen van websites (zie voor het afnemen van interviews  7 par. 1.5). 55 Stel vast wie je doelgroep is, zodat je het plan van aanpak daarop kunt afstemmen. 55 Gebruik een standaardmethode voor het schrijven van een plan van aanpak. Dit vind je op software of cd’s van boeken over projectmatig werken of in je projectwijzer. Een voorbeeld van een standaardindeling (Grit R., Projectmanagement, 2011) is het volgende:

Hoe doe ik het?

86

5

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project



1. Achtergronden. 2. Projectopdracht. 3. Projectactiviteiten. 4. Projectgrenzen. 5. Producten. 6. Kwaliteit. 7. Projectorganisatie. 8. Planning. 9. Kosten en baten. 10. Risico’s. 11. Bijlagen.

Om een project te plannen, zijn verschillende technieken ontwikkeld. Voorbeelden zijn een netwerk-, stroken- of balkenplanning. Dergelijke planningen zijn visuele voorstellingen van de noodzakelijke volgorde en de onderlinge afhankelijkheid van activiteiten in het project. De Critical Path Method (CPM, kritieke-pad-methode) en Program Evaluation Review Technique (PERT) zijn verfijningen van deze planningen. Met behulp van deze technieken is van tevoren vast te stellen waar mogelijk knelpunten gaan ontstaan. Dat biedt gelegenheid om daarop te anticiperen. Voor het maken van dergelijke planningen is een grote keuze aan software beschikbaar. zz Uitvoeren

55 Schrijf het plan van aanpak met behulp van onderstaande (. Tabel 5.1) of een andere standaardmethode (zie Checklist Plan van aanpak op de website). zz Afronden

55 55 55 55

Lever het conceptplan van aanpak in bij de opdrachtgever. Bespreek het conceptplan van aanpak met de opdrachtgever. Stel het plan zo nodig bij en lever het definitieve plan van aanpak in. Wacht op goedkeuring van de opdrachtgever voordat het project van start gaat.

zz Tips

55 Oriënteer je voor het schrijven op projectplannen die anderen eerder gemaakt hebben. Vraag om ‘best practices’ te mogen inzien. 55 Juiste en veelvuldige informatie (bij onderdeel Projectorganisatie) vergroot het draagvlak en vermindert weerstand bij de belanghebbenden. 55 Maak duidelijk hoe je berekeningen tot stand zijn gekomen; zo zijn ze te controleren. Voeg ze toe als bijlage. 55 Maak voor het maken van een kosten-batenanalyse gebruik van een spreadsheetmodel zoals Microsoft Excel. Nieuwe berekeningen zijn zo eenvoudig in te voegen. 55 Maak voor het maken van een planning gebruik van speciaal daarvoor ontwikkelde software. 55 Maak gebruik van de modules met beroepsvaardigheden in bijvoorbeeld Hogeschooltaal (zie Link Taalvaardigheden op de website).

5.4 • Plan van aanpak maken

. Tabel 5.1  Het maken van een plan van aanpak. Hoofdstuk

Inhoud

achtergronden

– Een schets van het project. – Informatie over de opdrachtgever en de opdrachtnemer (organigram en beslissingsbevoegdheden). – Informatie over de organisatie van het bedrijf waar het project uitgevoerd wordt. – Een aansprekende naam voor het project.

projectopdracht

– Doelstellingen, SMART geformuleerd (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch, tijdgebonden). Of: – Probleemstelling met deelvragen (bij een onderzoeksproject). – Het eindresultaat van het project, gebaseerd op de opdracht van de opdrachtgever.

projectactiviteiten

– Breng zo veel mogelijk activiteiten in kaart, ook de voorbereiding/ het schrijven van een plan van aanpak. Probeer niets over het hoofd te zien. – Verzamelen van de informatie is ook een projectactiviteit. – Orden de activiteiten in logische groepen (tijdsduur en soort activiteit).

projectgrenzen

– Maak duidelijk wat er wel en niet in het project hoort en wat de ‘grensgevallen’ zijn. – Geef de grens aan in tijd (einddatum) en geld (maximum budget).

producten

– Producten zijn de resultaten van het projectwerk. – Producten kunnen rapporten, adviezen, maar ook daadwerkelijk voorwerpen zijn.

kwaliteit

– Hier geef je aan hoe je de kwaliteit controleert van de voortgang van het project (het proces) en de (tussen- en eind)producten. Zo kom je als projectgroep, en komt later ook de opdrachtgever, niet voor onaangename verrassingen te staan. – Maak gebruik van al bestaande kwaliteitsrichtlijnen. – Geef aan wat je controleert, wie dat doet, hoe en hoe vaak. – Beschrijf het als je advies of testresultaten van anderen nodig hebt. –  Meld afwijkingen en motiveer deze.

projectorganisatie

– Vermeld wie en wat nodig is qua deskundigheid en bezetting voor dit project. – Geef de nodige functies aan. – Vermeld NAW-gegevens, e-mailadressen, telefoonnummers en informatie over de beschikbaarheid. – Geef aan wat ieders bevoegdheid is. – Richt bij een groot project een projectbureau in (dit zal in een schoolsituatie niet snel nodig zijn). – Geef aan hoe en aan wie je rapporteert. – Geef aan hoe en wie je informeert over de voortgang van het project, zoals de opdrachtgever/stuurgroep, projectgroep, gebruikers van het eindproduct, andere belanghebbenden. – Beschrijf de coördinatie van het project: plaats, tijdstip en frequentie van vergaderen, tijdbewaking, rapportages van de groepsleden, archivering van documenten.

87

5

88

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

. Tabel 5.1  Vervolg Hoofdstuk

Inhoud

planning

– Neem de activiteiten over uit het hoofdstuk projectorganisatie en zet deze uit in de tijd. – Voorbeelden van soorten planning zijn: – een balkenplanning: een schema met alle activiteiten (verticaal) en een tijdlijn (horizontaal). Je kunt duidelijk maken welke activiteiten gelijktijdig lopen en welke pas kunnen starten als een andere is afgelopen. – een netwerkplanning: met blokken en pijlen geef je de activiteiten en de doorlooptijd weer. Je kunt met pijlen duidelijk maken welke activiteiten gelijktijdig lopen en welke pas kunnen starten als een andere is afgelopen.

kosten en baten

– Het project moet meer opleveren dan het kost; het precies beschrijven van dit onderdeel is dus van groot belang om een keuze voor GO/NO GO te maken. – Bereken de volgende kosten: mensuren, hulpmiddelen/materialen/ huisvesting, kosten ná het project (exploitatiekosten), onvoorziene uitgaven en ten slotte de opbrengsten (baten). De baten kunnen bestaan uit kostenbesparing, meer inkomsten, hogere kwaliteit, hogere motivatie, de verkoopprijs van een daadwerkelijk product.

risico’s

– Beschrijf de risico’s, de kans dat ze optreden, de mogelijke gevolgen en hoe je moet handelen. – Interne risico’s liggen binnen het project en de projectorganisatie. – Externe risico’s zijn tegenslag of tegenwerking van buiten het project.

bijlagen

– Documenten die nuttig zijn om de inhoud te illustreren, maar niet noodzakelijk in het plan van aanpak opgenomen hoeven worden.

5

Controleer het conceptplan van aanpak op volledigheid en goed Nederlands. Zorg voor een aantrekkelijke en passende vormgeving, met een titelblad en inhoudsopgave.

zz Voorwaarden kMaterialen k

Papier, pen, tekstverwerker. kGroepsgrootte k

In de groep (4-8 personen) verdeel je de verschillende onderdelen van het plan. kVoorbereidingstijd k

Variabel, afhankelijk van bronnen die je moet raadplegen voordat je kunt gaan schrijven. kUitvoeringstijd k

Variabel, van 8-24 uur. 5.5 Vergaderen Wat is het?

Een vergadering is een bijeenkomst waarvoor deelnemers uitgenodigd zijn. Een vergadering wordt geleid door een voorzitter en er is een agenda. Een secretaris of

89

5.5 • Vergaderen

5

notulist legt de inhoud van de vergadering vast in een verslag of notulen. De meeste deelnemers streven naar een korte en effectieve vergadering; daarvoor worden spelregels afgesproken. Een vergadering kan zich afspelen met alle leden van de vergadering in één ruimte, maar kan ook online plaatsvinden. In dat geval heet het een ‘conference call’. Een conference call wordt mogelijk door gebruik te maken van programma’s als Skype en Gmail. Als je in projecten werkt, is een vergadering van een projectgroep een steeds terugkerende activiteit. Soorten vergaderingen zijn: 55 teamvergadering; 55 brainstormvergadering; 55 instructievergadering; 55 besluitvormende vergadering; 55 informatieve vergadering; 55 of een mix van deze vormen. ‘Vergaderen op afstand’ kan telefonisch en met behulp van video (‘web conferences’). Het bespaart reistijd en reiskosten. Telefonisch vergaderen kan handig zijn als de deelnemers de standpunten al kennen en er alleen nog besluiten moeten worden genomen. Een web conference kan gebruikt worden voor vergaderen, samenwerken, opleiden en presenteren. zz Voorbereiden

55 Verdeel de taken en rollen. Wie is voorzitter, wie is secretaris/notulist en wie zijn de deelnemers? 55 Een voorzitter moet goed kunnen communiceren en inschatten wat er aan tafel gebeurt. Een voorzitter neemt elk agendapunt door en bekijkt hoe hij deze het beste kan inleiden. 55 Een notulist noteert besluiten en afspraken. Een notulist zit naast de voorzitter, zodat zij kunnen overleggen over punten die onduidelijk zijn. Een notulist is meer observator dan deelnemer. 55 Maak afspraken over de vorm van de notulen: 55 Een besluitenlijst: je noteert alleen de besluiten die genomen zijn. 55 Een lijst met actiepunten: wat moet er gedaan worden, door wie en wanneer? Zie onderstaand voorbeeld. . Tabel 5.2  Actiepunten. Wie

Wat

Wanneer

Afgerond

…

…

…

…

…

…

…

…

55 Een verslag met belangrijke punten per onderwerp. 55 Een verslag met de belangrijke punten per deelnemer: wie zei wat gedurende de vergadering? Zo kun je een uitgebreide discussie vastleggen als het van belang is wat de mening van de afzonderlijke deelnemers aan de vergadering is. 55 Een letterlijk verslag (zie  7 par. 2.5).

Hoe doe ik het?

90

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

55 Bereid de agenda voor, in samenspraak met de voorzitter en de secretaris van de werkgroep of een agendacommissie. Een agenda ziet er meestal als volgt uit (zie ook Format Agenda op de website).

5

1. Opening (welkom, melden van eventuele afwezigen). 2. Vaststellen van de agenda (opnemen van nieuwe punten of wijzigingen). 3. Bespreken van de notulen van de vorige vergadering (controleren van tekst en inhoud). 4. Ingekomen stukken (informeren). 5. Mededelingen (nieuwtjes melden). 6. Diverse onderwerpen (op een rij in logische volgorde, met duidelijke toelichting, met doel en tijdsduur per onderwerp). 7. Rondvraag (om beurten). 8. Sluiting (vooruitblik naar volgende vergadering). 55 Reserveer een vergaderplek of spreek bij een conference call een tijdstip af. 55 Nodig de deelnemers op tijd uit, verstuur een agenda met bijbehorende stukken. 55 Elke deelnemer leest de notulen van de vorige vergadering en de agenda en de stukken van de nieuwe vergadering. Noteer opmerkingen, vragen, discussiepunten en argumenten voor agendapunten. 55 Bij verhindering: meld je op tijd en met reden af bij de voorzitter. zz Uitvoeren

55 55 55 55 55 55

Zorg dat je op tijd bent. Maak aantekeningen tijdens de vergadering. Stel vragen als je iets niet begrijpt. Luister goed naar elkaars inbreng. Als je aan het woord bent: zorg dat je verhaal kort en bondig is. De voorzitter opent, stelt het doel en de tijdsduur van de vergadering vast. Andere taken zijn: 55 inleiden en afsluiten agendapunten; 55 onderwerp en het doel bewaken; 55 tijdsduur agendapunten bewaken; 55 zorgen dat de deelnemers naar elkaar luisteren; 55 spreekbeurten geven; 55 discussie leiden; 55 sfeer bewaken; 55 aangeven van beslissingen; 55 opsommen van de actiepunten; 55 vergadering afsluiten.

zz Afronden

55 Evalueer de vergadering. Is de vergadering effectief verlopen? Wat was ieders rol daarin? 55 Controleer of de notulen gestructureerd, compleet, kort, objectief en in goed Nederlands zijn opgesteld. 55 Verspreid ze op tijd onder de deelnemers.

5.5 • Vergaderen

55 Kom de afspraken na die in de notulen, de besluitenlijst of de actiepuntenlijst gemaakt zijn. zz Tips

55 Het is belangrijk dat je op tijd weet op welke datum en tijdstip de vergadering plaatsvindt. Een agenda en stukken versturen kan op een later tijdstip nog. Een aantal vergaderingen vooruit plannen is nog handiger. Of zorg voor een vast ritme, bijvoorbeeld elke maandagmorgen om 9.00 uur. 55 Zorg dat je weet wat je kunt verwachten van een vergadering, zodat je je kunt voorbereiden (een beeld vormen, informatie verzamelen of een onderwerp voorbereiden). Het resultaat: kortere en effectievere vergaderingen. 55 Zet lastige agendapunten boven aan de agenda. Aan het begin van de vergadering is de kans groter dat je daarover helder kunt nadenken. 55 Stel per punt van de agenda vast wat het doel is van de bespreking van een onderwerp: meningsvorming, discussie of besluitvorming. 55 Op sommige agenda’s komt het punt ‘wat verder ter tafel komt’, afgekort ‘wvttk’, voor. Pas op dat dit niet uitmondt in een weinig effectieve en onvoorbereide bespreking van onderwerpen. Je kunt dit punt ook weglaten en je beperken tot de rondvraag. 55 Waak ervoor dat er uit de rondvraag geen nieuw agendapunt voortvloeit en de vergadering daardoor uitloopt. Beter is het punt dan de volgende keer als volwaardig agendapunt op de agenda te zetten. 55 Een voorzitter die de structuur van een vergadering wil vasthouden: 55 vat samen; 55 benoemt zaken concreet; 55 verduidelijkt de bedoeling van de spreker of vraagt hiernaar; 55 kapt afdwalingen voorzichtig af of negeert deze; 55 verdeelt beurten; 55 herinnert de deelnemers aan de structuur. 55 Rouleer per vergadering de rollen van voorzitter, notulist en deelnemer. Zo kun je de verschillende rollen ontwikkelen. 55 Noem tijdens een conference call eerst de naam van degene tegen wie je iets wilt zeggen. De non-verbale communicatie heeft online immers beperkingen. 55 Vraag feedback over je rolvervulling. Iemand kan in de vergadering speciaal als observant letten op je rolvervulling. 55 Zet de rondvraag aan het begin van de agenda om te voorkomen dat er aan het einde van de vergadering te veel ‘losse flodders’ genoemd worden, waar weer op ingegaan wordt. 55 Vergader eens ‘staand’, aan statafels. Dit verkort de vergadering! zz Voorwaarden kMaterialen k

Agenda en overige vergaderstukken, voor de notulist schrijfblok/laptop om ter plekke notulen te maken. kGroepsgrootte k

4-15 deelnemers, afhankelijk van de grootte van het team of de projectgroep.

91

5

92

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

kVoorbereidingstijd k

30-60 minuten (agenda voorbereiden, stukken lezen en de ruimte in orde maken). kUitvoeringstijd k

1-2 uur. 5.6 Discussiëren Wat is het?

5

Discussiëren is van gedachten wisselen. Je praat en luistert. In een groepsdiscussie worden meningen en argumenten uitgewisseld over een onderwerp. Het doel is dat je meer over het onderwerp te weten komt, maar ook om te beïnvloeden en om een ander te overtuigen van je standpunt. Je leert om je standpunt te verwoorden en over je eigen grenzen heen te kijken, mits je bereid bent goed te luisteren naar de mening van een ander. In projectwerk zul je vaak van gedachten wisselen. Als groepsleden niet op dezelfde lijn zitten, ontstaan vanzelf discussies. Door discussies ontwikkel je een mening en kom je verder in de keuzen die je in een project moet maken. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Kies het onderwerp en baken dat af. Waarover praat je wel en waarover niet? Je kunt ook discussiëren aan de hand van stellingen. 55 Zorg ervoor dat je voldoende achtergrondinformatie hebt om de discussie te beginnen. Heb je die niet, stel de discussie dan uit. 55 Spreek samen af hoelang jullie de discussie zullen voeren. 55 Stel een discussieleider en een notulist aan. De notulist noteert de belangrijkste resultaten of meningen. 55 Zorg voor flap-overs en stiften. Het gebruik van flap-overs is handig om de belangrijke verschilpunten voor iedereen inzichtelijk te maken. 55 Spreek regels af voor een goed verloop van de discussie, zoals: 55 houd je aan het afgesproken onderwerp; 55 luister goed, vat samen en vraag door; 55 zorg voor een afronding binnen de beschikbare tijd; 55 zorg dat iedereen in het groepje aan de discussie meedoet. zz Uitvoeren

55 Voer de discussie volgens de afgesproken regels. 55 Als je spreekt, doe het dan kort en duidelijk en probeer aan te sluiten op de hoofdlijn van de discussie. 55 Neem de moeite om de mening van een ander te accepteren en luister goed naar de argumenten. 55 Zorg dat er tussendoor tijd is om de resultaten op een flap-over te schrijven. 55 De discussieleider ziet erop toe dat iedereen de ruimte krijgt om aan het gesprek deel te nemen. 55 Gebruik de flap-over om in steekwoorden en pijlen de verschillen en overeenkomsten te noteren.

5.7 • Logboek bijhouden

93

5

zz Afronden

55 Trek gezamenlijk conclusies over het discussiepunt. 55 Neem zo mogelijk beslissingen naar aanleiding van de discussie; breng het discussiepunt eventueel in stemming. 55 Maak aantekeningen in een verslag of logboek. zz Tips

55 Discussies zijn nodig om de standpunten te bepalen. Een goede discussie maakt je wijzer. 55 Speel op de bal en niet op de man. Dat wil zeggen: praat over het onderwerp en val niet de persoon aan die de mening vertegenwoordigt. 55 Gebruik argumenten om je standpunt kracht bij te zetten en breng waar nodig nuancering aan. Het is meestal niet zwart-wit, maar ook vaak grijs. 55 Stel open vragen en vragen ter verduidelijking om de argumenten boven tafel te krijgen. 55 Een duidelijk verschil van mening of prikkelende stelling geeft je de mogelijkheid veel kanten van de zaak te belichten en diverse argumenten voor en tegen te verzamelen. 55 Kijk uit dat je bij lange discussies niet in herhaling valt. Streef ernaar om in een zo kort mogelijke tijd (20 minuten bijvoorbeeld) een standpunt te bepalen. Voorkom dat een discussie oeverloos wordt. 55 Maak een ‘flapassociatie’ bij de start van een nieuw onderwerp. Bij een flapassociatie schrijft de discussieleider een trefwoord op de flap. Sluit aan bij de associaties op de flap. Kijk daarna samen of alle associaties duidelijk zijn en start de discussie. zz Voorwaarden kMaterialen k

Flappen met plakband en stiften. kGroepsgrootte k

4-8 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

0-30 minuten (30 minuten als er vragen of stellingen verzameld moeten worden). kUitvoeringstijd k

20-60 minuten. 5.7 Logboek bijhouden

Een logboek is een boek, schrift of digitaal document waarin je opschrijft wat je hebt waargenomen over een situatie of periode die je van tevoren hebt afgesproken. Het doel van een logboek is dat je belangrijke informatie en ervaringen vasthoudt en gebruikt om je leerproces te sturen.

Wat is het?

94

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

Oorspronkelijk komt het logboek uit de scheepvaart: de kapitein legt alle bijzonderheden over windrichtingen, bestemmingen en activiteiten vast. Zo legt hij zijn ervaringen vast, om er bij een volgende reis zijn voordeel mee te doen. Je leert door het schrijven van een logboek stilstaan bij je eigen gedrag en functioneren, daarin de sterke en zwakke punten te herkennen en daarvan te leren. Zo werk je aan zelfreflectie. Bij verschillende onderwijsvormen kun je een logboek gebruiken als hulpmiddel om de voortgang vast te leggen: 55 practica: vastleggen van waarnemingen; 55 stage: vastleggen van situaties en ervaringen; 55 projectonderwijs: je eigen verslag schrijven en de documenten die voor het project nodig zijn archiveren, als onderdeel van een projectdossier.

5

zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

55 55 55 55 55 55 55

55

Zorg dat je weet wat het doel is van het bijhouden van het logboek. Wie beoordeelt het logboek en/of mag het lezen? Wie bewaart het logboek? Schrijven er meer mensen in hetzelfde logboek? Denk na over de opbouw van je logboek. Gaat het alleen om schrijven of is een andere manier van informatie verzamelen in het logboek toegestaan? Als er personen in vernoemd gaan worden, hoe worden die aangeduid (anoniem/initialen/verzonnen namen)? Maak afspraken over de werkwijze. 55 Hoe vaak moet je in het logboek schrijven? 55 Wanneer schrijf je in het logboek? 55 Welke periode beslaat het logboek? 55 Waar ligt het logboek in het geval dat er meer mensen in schrijven? Maak afspraken over het inleveren van een verslag over je waarnemingen, een reflectieverslag, een leerverslag of documenten voor het projectdossier naar aanleiding van je logboek.

zz Uitvoeren

55 Zorg dat je een geschikt schrift hebt dat als logboek kan dienen of schrijf je logboek digitaal. 55 Schrijf zo vaak en regelmatig mogelijk. 55 Als je een computer of elektronische leeromgeving gebruikt (zie  7 par. 7.1), bescherm het document dan voldoende tegen inzage door derden. 55 Houd je aan de afspraken over de start en het einde van het logboek. zz Afronden

55 Bepaal voor jezelf of het doel bereikt is. 55 Formuleer voor jezelf het effect en de eventuele leerpunten voor je leerproces. 55 Lever volgens afspraak een reflectieverslag, je leerverslag of waarnemingen vanuit het logboek in of voeg documenten bij het projectdossier. zz Tips

55 In een projectgroep is het verstandig om een projectsecretaris aan te stellen, die de documenten voor het projectdossier bewaart.

5.8 • Een rapport schrijven

95

5

55 Schrijf direct na een gebeurtenis of vergadering in je logboek. Stel het niet uit; dit voorkomt dat je later dingen moet ‘verzinnen’ omdat je ze vanwege de lange tijd niet terug kunt halen. 55 In de elektronische leeromgeving (ELO) kun je een privéruimte inrichten als logboek. Ook kun je een weblog maken. 55 Geef feedback op elkaars logboek. Welke aandachtspunten haalt een ander eruit? 55 Een opbouw van een logboek bij projectonderwijs is bijvoorbeeld: 55 deel 1: alles over het proces; 55 deel 2: alles over het product; 55 deel 3: verslagen van tutoroverleg. zz Voorwaarden kMaterialen k

Papier, pen, schrift/tekstverwerker, elektronische leeromgeving (ELO). kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Geen. kUitvoeringstijd k

Variabel, afhankelijk van het doel, de lengte en de moeilijkheidsgraad van het logboek, van 10 minuten tot 2 uur. 5.8 Een rapport schrijven

Een rapport is een schriftelijke weergave van de resultaten van een project. Door het schrijven van een eindrapportage verantwoord je de stappen die je in een project hebt genomen aan de belanghebbenden, je ordent de informatie en je presenteert deze op een overzichtelijke manier. Je kunt hierbij ook illustraties gebruiken.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 55 55 55

Bepaal je doel: wat is het doel van je rapport? Overtuigen, informeren? Stel vast wie je doelgroep is, zodat je het rapport daarop kunt afstemmen. Stel zo precies mogelijk vast wat er in het rapport moet staan. Zet in grote lijnen uit hoe je het rapport wilt indelen. Een voorbeeld is: 55 inhoudsopgave; 55 voorwoord; 55 samenvatting; 55 inleiding met situatieschets en doelstelling, opbouw van het rapport; 55 een aantal hoofdstukken met paragrafen, met daarin de uitwerking van de probleemstelling, de werkwijze, het onderzoek en de resultaten; 55 conclusie en aanbevelingen; 55 literatuurlijst; 55 bijlagen.

Hoe doe ik het?

96

Hoofdstuk 5 • Werken aan een project

55 Verzamel informatie die je nodig hebt voor je rapport. 55 Bestudeer de vormvoorschriften die aan het rapport gesteld worden: kantlijn, regelafstand, lettertype, lettergrootte en formaat, gebruik van logo enzovoort. 55 Stel vast aan wie je het rapport moet geven. Hoeveel exemplaren zijn er nodig? Hoe organiseer je de verspreiding? zz Uitvoeren

5

55 Schrijf een kladversie. Werk je aantekeningen uit in goedlopende zinnen die niet te lang zijn. 55 Deel je tekst in alinea’s in. Zorg dat je in het rapport feiten weergeeft. 55 Herlees de kladversie. Vraag je af of de tekst een logische opbouw/volgorde heeft, of het taalgebruik begrijpelijk is en of de informatie overzichtelijk is weergegeven. Een rapport moet ook zonder veel voorkennis gelezen kunnen worden. 55 Let op het gebruik van goed Nederlands, grammatica, interpunctie (waar staan de punten en de komma’s) en zinsbouw. 55 Laat je tekst zo mogelijk aan een buitenstaander lezen. Is het verhaal te begrijpen? Doe je voordeel met opmerkingen en suggesties. 55 Herschrijf de kladversie zo vaak als nodig is en totdat je tevreden bent. 55 Voeg, als dat de tekst ondersteunt, illustraties toe en zorg daarbij voor goede onderschriften. 55 Zorg voor een rustige, duidelijke lay-out. 55 Nummer de pagina’s en breng de nummering over in de inhoudsopgave. 55 Vermeld op de literatuurlijst van je eindrapport alle literatuur die je hebt bestudeerd. Het gaat daarbij niet alleen om boeken of tijdschriften, maar ook om krantenartikelen en internetpagina’s (zie  7 par. 10.5). 55 Maak een titelpagina van steviger papier met de naam van het project, leden van de projectgroep, de datum en je opleiding/groep, tutor enzovoort. zz Afronden

55 55 55 55

Leg alle onderdelen in de goede volgorde. Kopieer het gevraagde aantal exemplaren. Bundel of hecht het rapport goed, zodat het geheel er verzorgd uitziet. Verspreid, presenteer of publiceer het rapport zoals je hebt afgesproken in de voorbereiding.

zz Tips

55 Geeft het rapport antwoord op de probleemstelling? Met deze controlevraag kun je tussentijds kijken of je met het schrijven op de goede weg bent. 55 Voor het maken van een rapport is het handig om te werken met een schrijfplan. In dit schrijfplan orden je de hoofdstukken of de paragrafen aan de hand van een hoofdvraag en deelvragen. Je schrijft een inleiding en aan het eind een conclusie en een samenvatting. 55 Noteer meteen de bronnen die je gebruikt. Dat scheelt later tijd om opnieuw te zoeken. 55 Maak gebruik van de modules met beroepsvaardigheden in bijvoorbeeld Hogeschooltaal (zie Link Taalvaardigheden op de website).

5.8 • Een rapport schrijven

55 In de bijlagen kun je materiaal bundelen dat wél interessant is om te laten zien, maar te omvangrijk om te gebruiken in een eindrapport. 55 Maak een managementsamenvatting van maximaal twee pagina’s. In een managementsamenvatting vat je die onderdelen samen die van belang zijn voor het management, op basis waarvan het management beslissingen kan nemen: 55 verantwoording afleggen van de werkwijze; 55 conclusies en aanbevelingen. zz Voorwaarden kMaterialen k

Papier, pen, tekstverwerker. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel, afhankelijk van bronnen die je moet raadplegen voordat je kunt gaan schrijven. kUitvoeringstijd k

Variabel, afhankelijk van de lengte en de moeilijkheidsgraad van het verslag, van 1-40 uur. zz Op de website Test

55 Taalvaardigheden Format

55 55 55 55 55

Verwachtingen Samenwerkingscontract Projectcontract Project-A4 Agenda

Checklist

55 Plan van aanpak Tool

55 Creatief probleemoplossingsproces 55 Spelregels Brainstormen Link

55 Projectmatig werken 55 Taalvaardigheden

97

5

99

Discussievormen 6.1 Paneldebat en kort geding – 100 6.2 Schriftelijke discussie – 103 6.3 Openstoeldiscussie – 104 6.4 Stellingenspel – 106 6.5 Ethisch dilemma – 108

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_6, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

6

100

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

6.1 Paneldebat en kort geding Wat is het?

6

Een paneldebat is een discussie met een groep panelleden, onder leiding van een voorzitter. Debatteren is met woorden twisten om gelijk te krijgen in een bepaalde kwestie. Een paneldebat vindt plaats na de introductie van een onderwerp of een betoog. Argumenten vóór en tegen een bepaalde stelling helpen bij de meningsvorming over verschillende kanten van een bepaald probleem. Leden van het parlement debatteren in de Tweede Kamer. Het Engelse Lagerhuis stond model voor het VARA-televisieprogramma ‘Het Lagerhuis’ en ook voor ‘Het Jongeren-Lagerhuis’. Een kort geding is het met woorden twisten (debatteren) om gelijk te krijgen in een bepaalde kwestie. Argumenten voor en tegen een bepaalde stelling helpen bij de meningsvorming over verschillende kanten van een bepaald probleem. zz Voorbereiden z z Paneldebat

Hoe doe ik het?

55 Kies een onderwerp of probleem en vertaal dat in de vorm van een vraag. 55 Verdeel de drie soorten rollen: de voorzitter, de sprekers (panelleden) en de toehoorders. 55 Zorg dat je inhoudelijk op de hoogte bent van de verschillende standpunten en argumenten. De voorbereiding in de vorm van het lezen van de achtergrondinformatie kan ook thuis gebeuren. Denk na over het invullen van je spreektijd. 55 De voorzitter verdiept zich in achtergrondinformatie en bereidt zich voor op de introductie van het onderwerp of de probleemstelling. De voorzitter zorgt zo nodig voor achtergrondinformatie in de vorm van tekst en/of beeldmateriaal. 55 Bepaal de hoeveelheid beschikbare tijd en de verdeling ervan. Bijvoorbeeld: voorbereiding vijftien minuten, spreektijd per panellid vijf minuten, debat vijftien à twintig minuten en afronding vijftien minuten. 55 Richt de ruimte in voor het debat. Zorg dat de opstelling zodanig is dat de drie panelleden met hun gezicht naar de toehoorders zitten (dus partijen tegenover elkaar) en de voorzitter ertussen zit en door beide partijen van opzij te zien is. 55 De spelregels en de procedure van het debat worden uitgelegd (zie uitvoeren). z z Kort geding

55 Maak de stelling of het probleem van het kort geding bekend. Deze kan afkomstig zijn van de docent, maar ook van jou of van een medestudent. 55 Benoem de rollen: 55 twee advocaten die hun mening goed kunnen beargumenteren, voor elke kant van de stelling één advocaat; 55 getuigen (twee groepjes van twee of drie getuigen, voor elke advocaat een groepje); 55 een voorzitter (docent of student); 55 een assistent-voorzitter (voor het uitdelen en ophalen van de briefjes); 55 de jury (overige deelnemers). 55 Bereid de stelling voor (tijdens de les of al eerder via het huiswerk) met behulp van informatie uit zo veel mogelijk betrouwbare bronnen (boeken, tv, krant, internet enzovoort). Verzamel de argumenten voor de advocaat van jouw partij.

6.1 • Paneldebat en kort geding

Zorg voor logische argumenten. Bereid je ook voor op de aanval op en van de tegenpartij en je eigen verdediging. 55 De advocaten bereiden zich voor op hun pleidooi vóór of tegen de stelling. 55 Richt de ruimte in voor het kort geding (zoals in een rechtbank). 55 De procedure van het kort geding wordt uitgelegd (zie uitvoeren). zz Uitvoeren z z Paneldebat

55 Opening door de voorzitter met het uitleggen van de spelregels. 55 Spelregels voor de voorzitter zijn: 55 het debat leiden en dus niet deelnemen; 55 het woord aan de sprekers geven, beurten geven; 55 de spreektijd in de gaten houden; 55 elke spreker betrekken; 55 zich onpartijdig opstellen; 55 samenvatten aan het einde. 55 Spelregels voor de panelleden zijn: 55 duidelijk en verstaanbaar spreken; 55 actief luisteren; 55 je spreektijd benutten door je standpunt kort en krachtig weer te geven. 55 De voorzitter leest de stelling voor. 55 De voorzitter introduceert de panelleden en het onderwerp of de vraagstelling en geeft de nodige achtergrondinformatie. 55 Elk panellid krijgt gelegenheid en tijd van de voorzitter om zijn standpunt over het probleem te geven en toe te lichten. 55 Daarna ontstaat tussen de panelleden een discussie onder leiding van de voorzitter. 55 Aan het einde van de discussie geeft de voorzitter een samenvatting en bedankt de panelleden. z z Kort geding

55 Opening door de voorzitter met het uitleggen van de procedure en het voorlezen van de stelling. 55 Anonieme stemming met briefjes door jury (eens, oneens, geen mening). Uitslag pas na slotpleidooi. 55 Pleidooi door advocaten (3 minuten per advocaat). 55 De getuigen worden gehoord (om beurten, eerst voor en dan tegen) (2 minuten per getuige). 55 Slotpleidooi van de advocaten (3 minuten per advocaat). 55 Uitspraak van de jury (iedereen behalve de voorzitter). 55 Stemmen tellen (assistent-voorzitter). 55 Uitslag bekendmaken (voorzitter). zz Afronden

55 De deelnemers krijgen gelegenheid om stoom af te blazen door kort te verwoorden hoe zij het debat/kort geding ervaren hebben. 55 Evalueer het proces (hoe verliep het debat/kort geding) en het product (wat was de opbrengst van het debat/kort geding).

101

6

102

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

55 Bedank de deelnemers voor hun bijdrage. 55 Na iedere stelling kan de fase van uitvoeren en afronden herhaald worden met een nieuwe stelling, afhankelijk van de tijd en het aantal stellingen dat je tot je beschikking hebt. zz Tips

6

55 Zorg voor een stelling die eenduidig is en waar veel kanten aan zitten. Zo is het mogelijk om in het paneldebat veel aspecten van de zaak te belichten en diverse argumenten voor en tegen te verzamelen. 55 Maak gebruik van naambordjes, zodat er tijdens ‘het spel’ geen verwarring over de rollen ontstaat. 55 Zorg dat de partijen zich in aparte ruimten kunnen voorbereiden. 55 Zorg voor een overzichtelijke opstelling van de beide partijen. 55 Stel een notulist of verslaggever aan als de belangrijkste punten uit het debat moeten worden opgeschreven. 55 Houd (in overleg met de docent) een strakke planning aan voor de verschillende onderdelen. 55 Bekijk van tevoren een debat (zoals ‘Op weg naar het Lagerhuis’ op televisie of internet) je het met je groep ‘speelt’. Tips en trucs voor een goede discussie zijn (zie ook Link Debatteren op de website): 55 put uit persoonlijke ervaring; 55 wees hard op de inhoud, zacht op de persoon; 55 spreek beeldend; 55 gebruik humor. 55 Let op dat het aantal panelleden beperkt blijft, zodat het debat (het gesprek) straks goed te volgen is. Een maximum van drie of vier panelleden lijkt gewenst. Het is interessant om panelleden te kiezen met (zeer) verschillende standpunten over het onderwerp. 55 Wissel na elke onderwerp van rol (toehoorder of panellid). 55 Een extra moeilijkheid, maar een goede oefening in luisteren is de aanvullende spelregel: vat eerst de woorden van de vorige spreker samen voor je verder gaat met jouw punt. 55 Maak gebruik van de onderwerpen die in het nieuws zijn. Op 7 www.schooldebatteren.nl en 7  www.debatindeklas.nl vind je een grote keuze aan actuele onderwerpen. 55 Debatteer schriftelijk op een forum of weblog. zz Voorwaarden z z Materialen

Naambordjes, betrouwbare bronnen bij de voorbereiding, keukenwekker of stopwatch. z z Groepsgrootte

20-25 personen, bij grotere groepen: meer toehoorders. z z Voorbereidingstijd

1 lesuur (eventueel thuis). z z Uitvoeringstijd

30-90 minuten.

6.2 • Schriftelijke discussie

103

6

6.2 Schriftelijke discussie

In een schriftelijke discussie wissel je de argumenten voor en tegen uit, zodat je een mening kunt vormen. Het is een stille discussie in kleine groepjes. Je schrijft de andere groepsleden. Je reageert op een mening, een standpunt of gevoel. Het kan via het bord of via een of meerdere flappen. Het wordt ook wel stillewanddiscussie genoemd.

Wat is het?

zz Voorbereiden

De vraag, het probleem of de stelling kan afkomstig zijn van de docent, maar ook van jou of van een medestudent. 55 Zorg ervoor dat je voldoende achtergrondinformatie hebt om de discussie te beginnen. Deze informatie kan door de docent worden verzameld, maar ook met of door een van de studenten. 55 Maak subgroepjes van vijf tot zeven personen. 55 Zorg voor flappen en stiften of een groot bord en krijt. Het gebruik van flappen is handig als de schriftelijke discussie op een ander moment voortgezet wordt. 55 Stel een discussieleider aan. 55 De discussieleider legt de spelregels van de schriftelijke discussie uit: 55 je werkt in je eigen subgroep; 55 het is stil; 55 je mag schriftelijk reageren op de vraag of het probleem of op elkaar; 55 je mag schriftelijk vragen stellen; 55 iedereen doet mee; 55 de tijd die je per vraag/stelling hebt is bijvoorbeeld twintig tot dertig minuten. zz Uitvoeren

55 Maak de vraag of het probleem bekend. 55 De vraag of het probleem wordt net zo vaak op het bord of de flap-over geschreven als er subgroepen zijn. Elke subgroep heeft dus een deel van het bord of een flap-over ter beschikking. 55 De schriftelijke discussie verloopt stil en rustig. Dat is ook nodig zodat je je kunt bezinnen op wat je wilt schrijven. 55 Als je wat wilt schrijven sta je op en schrijf je op het bord of de flap-over wat je wilt. 55 Vlak voor het einde van de tijd geeft de tijdbewaker een seintje, zodat het onderwerp afgerond kan worden. zz Afronden

55 De discussieleider vat de discussie en de stemming samen. 55 Na iedere vraag of stelling kun je de fase van uitvoeren en afronden herhalen met een nieuw onderwerp, afhankelijk van de tijd en het aantal vragen of stellingen dat je hebt. zz Tips

55 Zorg voor duidelijke vragen of stellingen met veel nuances. Zo is het mogelijk om in de discussie veel kanten van de zaak te belichten en diverse argumenten vóór en tegen te verzamelen.

Hoe doe ik het?

104

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

55 Een goede stelling is kort (één zin), bondig, prikkelend en duidelijk. Een goede vraag is een open vraag. 55 Wijs iemand aan die de tijd kan bewaken of gebruik een kookwekker of stopwatch. 55 De flappen hangen aan de verschillende muren van het lokaal. Elke groep werkt aan een andere flap. De groepjes schuiven elke keer door naar een volgende flap. 55 Vorm subgroepen en ga dicht bij elkaar zitten. Geef om de beurt schriftelijk je mening, dus zonder praten, op een uitspraak of stelling. Geef het papier aan elkaar door. Met meerdere papieren die rondgaan ben je steeds aan het werk. 55 Elk groepslid werkt met een eigen kleur. Tijdens de nabespreking herken je zo elkaars mening.

6

zz Voorwaarden z z Materialen

Flappen met plakband en stiften, whiteboard/bord met stiften of krijtjes, kookwekker of stopwatch. z z Groepsgrootte

5-25 deelnemers. z z Voorbereidingstijd

30 minuten: vragen of stellingen verzamelen en op flappen en bord schrijven. z z Uitvoeringstijd

20-60 minuten, langer kan gaan vervelen. 6.3 Openstoeldiscussie Wat is het?

De bedoeling van een openstoeldiscussie is dat je openstaat voor het inzicht en de mening van een ander en eventueel je eigen standpunt bijstelt. De openstoeldiscussie heeft een aantal spelregels. De klas wordt verdeeld in twee groepen, namelijk studenten voor in de binnenkring en studenten voor in de buitenkring. In de binnenkring is één stoel open gelaten. Hier mag een student uit de buitenkring gebruik van maken om iets te vragen of toe te voegen aan het gesprek in de binnenkring. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Bepaal de vragen, problemen of stellingen. 55 Ze kunnen afkomstig zijn van de docent, maar ook van jou of van een medestudent. 55 Zorg ervoor dat je voldoende achtergrondinformatie hebt om de discussie te beginnen. Deze voorbereiding kan door de docent gebeuren, maar ook met of door een van de studenten. 55 Verdeel de groep studenten in: 55 acht à tien studenten die in de binnenkring discussiëren; 55 acht à tien studenten die in de buitenkring luisteren en het proces bewaken; 55 een discussieleider.

6.3 • Openstoeldiscussie

55 Zorg voor een bord en krijt of flap-over en stiften om het onderwerp en/of de discussiepunten op te schrijven. 55 De studenten in de binnenkring bereiden zich voor op het onderwerp: wat is het standpunt en wat zijn de argumenten voor en tegen? 55 Spreek een tijd per stelling af, bijvoorbeeld tien minuten per ronde. 55 Zet de stoelen klaar in een binnenkring en een buitenkring. Er is in de binnenkring één stoel meer dan er studenten zijn. zz Uitvoeren

55 De discussieleider opent de discussie door het voorlezen of opschrijven van de stelling. 55 Discussieer met elkaar in de binnenkring volgens de volgende spelregels: 55 laat een ander eerst uitspreken; 55 spreek duidelijk en kijk de ander aan; 55 luister actief naar degene die spreekt; 55 reageer opbouwend; 55 als een student uit de buitencirkel op de ‘open stoel’ gaat zitten, stop je onmiddellijk met de discussie; 55 ga niet in discussie met degene die op de ‘open stoel’ gaat zitten. 55 Studenten in de buitenkring maken gebruik van de ‘open stoel’ als dat nodig is. Voor hen geldt het volgende: 55 luister naar de discussie in de binnenkring; 55 neem niet deel aan de discussie; 55 ga op de ‘open stoel’ zitten om een informatieve vraag te stellen of informatie te geven als je denkt dat dat nodig is. Daarna ga je terug naar de buitenkring. 55 Observeer de binnenkring of maak een video-opname van de discussie in de binnenkring. Observatiepunten zijn bijvoorbeeld: houden ze zich aan de spelregels, luisteren ze goed, spreken ze duidelijk, staan ze open voor andere meningen? 55 De discussieleider zorgt ervoor dat de discussie volgens de spelregels verloopt. 55 De discussieleider sluit de discussie af. zz Afronden

55 De discussieleider of een observant uit de buitenkring vat de discussie en de stemming samen. 55 Na iedere stelling kan de fase van uitvoeren en afronden herhaald worden met een nieuwe stelling, afhankelijk van de tijd en het aantal stellingen dat je tot je beschikking hebt. 55 Evalueer het proces (Hoe verliep de discussie?) en het product (Wat was de opbrengst van de discussie?). zz Tips

55 Zorg voor duidelijke stellingen met veel nuances. Zo is het mogelijk om in de discussie veel kanten van de zaak te bekijken en diverse argumenten vóór en tegen te verzamelen. 55 Een goede stelling is kort (één zin), bondig, prikkelend en duidelijk.

105

6

106

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

55 Zorg voor een goede discussieleider die de spelregels en de tijdsplanning kan bewaken. 55 Oefen eerst met een eenvoudige stelling, afkomstig van je beroepspraktijk. 55 De studenten van de binnen- en buitenkring kunnen van plaats wisselen. 55 De studenten in de binnenkring mogen een student uit de buitenkring uitnodigen om informatie te geven en dus op de open stoel te gaan zitten. 55 Als de open stoel is ingenomen door iemand van de buitenkring, schuift iemand anders uit de binnenkring door naar de buitenkring. 55 Om iedereen in gelijke mate te laten deelnemen aan de binnenkring van de openstoeldiscussie, kun je elke deelnemer een aantal (2 of 3) luciferhoutjes of gekleurde velletjes papier geven. Bij elke inbreng levert de deelnemer een lucifer/papiertje in. Als de lucifers op zijn, mag je niet meer praten en moet je naar de buitenkring. Je moet je lucifers gebruiken tot ze op zijn. 55 Een extra moeilijkheid maar een goede oefening in luisteren is de aanvullende spelregel: vat eerst de woorden van de vorige spreker samen voor je verder gaat met jouw punt.

6

zz Voorwaarden z z Materialen

Genoeg ruimte om stoelen in een binnen- en buitenkring te plaatsen, kookwekker of stopwatch. z z Groepsgrootte

10-25 deelnemers. z z Voorbereidingstijd

20 minuten: stellingen voorbereiden en kringen inrichten. z z Uitvoeringstijd

1 lesuur, langer kan gaan vervelen. 6.4 Stellingenspel Wat is het?

Stellingen zijn duidelijke, kort geformuleerde uitspraken met een sterke mening. In een stellingenspel wissel je de argumenten vóór en tegen op een speelse manier uit, zodat je een mening kunt vormen. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 De stellingen kunnen afkomstig zijn van de docent, maar ook van jou of van een medestudent (zie voor het maken van stellingen de Checklist Stellingen formuleren en voor voorbeelden van stellingen de Link Stellingen op de website). 55 Stel een discussieleider aan. 55 Bereid de stelling voor (tijdens de les of al eerder via het huiswerk) met behulp van informatie uit zo veel mogelijk betrouwbare bronnen (boeken, tv, krant, internet enzovoort). Verzamel logische argumenten. Bereid je ook voor op argumenten van de tegenpartij.

6.4 • Stellingenspel

55 Richt de ruimte zo in dat de deelnemers elkaar kunnen zien. 55 De discussieleider legt de werkwijze van het stellingenspel uit (zie Uitvoeren). zz Uitvoeren

55 Opening door de discussieleider met het voorlezen van de stelling of het schrijven op een flap/whiteboard/bord. 55 De discussieleider vraagt naar ieders mening (eens, oneens, onzeker/geen mening). Er wordt gestemd door hand opsteken. 55 De discussieleider nodigt de voor- en tegenstemmers uit tot het geven van argumenten tot alle meningen verwoord zijn. 55 De discussieleider leidt de discussie. 55 Er wordt opnieuw gestemd. zz Afronden

55 De discussieleider vat de discussie en de stemming samen. 55 Na iedere stelling kan de fase van uitvoeren en afronden herhaald worden met een nieuwe stelling, afhankelijk van de tijd en het aantal stellingen dat je tot je beschikking hebt. zz Tips

55 Zorg voor duidelijke stellingen met veel nuances. Zo is het mogelijk om in de discussie veel kanten van de zaak te bekijken en diverse argumenten vóór en tegen te verzamelen. 55 Een goede stelling is kort (één zin), bondig, prikkelend en duidelijk. 55 Zorg voor een goede discussieleider die de spelregels en de tijdsplanning kan bewaken. 55 Oefen eerst met een eenvoudige stelling, afkomstig uit je beroepspraktijk. 55 Maak gebruik van gekleurde kaarten om je mening te geven. Rood = tegen, groen = voor, oranje = onzeker/geen mening. 55 Maak gebruik van de hoeken van het lokaal. Richt drie hoeken in met een flapover waarop eens, oneens en onzeker/geen mening staat. Maak de ruimte leeg, zodat de deelnemers aan het stellingenspel kunnen plaatsnemen. De mensen in de hoeken kunnen door het uitwisselen van argumenten proberen elkaar te laten overlopen. Maak ook hierbij gebruik van een discussieleider. 55 De groep is in subgroepen verdeeld. Nadat de discussieleider de stelling heeft voorgelezen, geef je meteen je mening (eens, oneens, onzeker/geen mening). Vervolgens discussieer je in de subgroep. Aan het einde van de discussie peil je opnieuw de meningen. Zijn ze veranderd? 55 Bij grote groepen: zorg voor meer gekleurde kaarten. De discussie vindt dan bijvoorbeeld in een forum van deskundigen plaats, voorin de zaal. Om het publiek te laten meedoen met de discussie moet je gebruikmaken van een microfoon en versterkende geluidsapparatuur. zz Voorwaarden z z Materialen

Flappen met plakband, whiteboard/bord met stiften/krijtjes, gekleurde (rood, groen, oranje) kaarten, kookwekker of stopwatch.

107

6

108

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

z z Groepsgrootte

10-25 deelnemers. z z Voorbereidingstijd

30 minuten (stellingen opschrijven, kaartjes klaarmaken). Er moeten natuurlijk wel stellingen voorbereid zijn. z z Uitvoeringstijd

1 lesuur, langer kan gaan vervelen. 6.5 Ethisch dilemma

6

Wat is het?

Een ethisch dilemma gaat over een verschil van mening dat mensen kunnen hebben. Ethisch handelen gaat om ‘het goede’ doen. ‘Dilemma’ betekent tweestelling. Als je voor een dilemma staat, staan standpunten tegenover elkaar en lijken ze onoplosbaar. Een stappenplan kan helpen om op een systematische manier na te denken over een oplossing voor een ethisch dilemma. Je kunt een ethisch dilemma tegenkomen in de beroepspraktijk. Met een casus over een ethisch dilemma kun je oefenen en je voorbereiden op de praktijk. In plaats van ethisch dilemma wordt ook vaak het woord moreel dilemma gebruikt. Beide gaan over de beslissing om tot ‘juist’/deugdzaam handelen te komen. Zie ook Test Ethiektesten en Link Ethische dilemma’s op de website. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

55 Beschrijf een casus zoals je die in de werksituatie bent tegengekomen. Of: 55 Lees een casus over een ethisch dilemma. 55 Noteer in steekwoorden waar het in deze casus volgens jou om gaat. Ook kun je met een markeerstift de belangrijkste begrippen en/of vragen aanstrepen. 55 Maak, als je met anderen samenwerkt, afspraken met groepsgenoten over het maken van notities en de terugrapportage. zz Uitvoeren

Bespreek de vragen uit het stappenplan. z z Stap 1: Verkennen

Beschrijf de situatie, zonder een oordeel uit te spreken. 55 Wat zijn de gegevens en zijn ze duidelijk en volledig? 55 Wie zijn er bij het probleem betrokken? 55 Breng in kaart wat de casus oproept: emotie, intuïtie, conflict van gevoelens, twijfels, vragen. 55 Wat dreigt er voor ‘immoreels’ te gebeuren? 55 Formuleer voor jezelf het ethisch dilemma. z z Stap 2: Keuzemogelijkheden

Verplaats je in het standpunt van anderen: je probeert je in te leven in de argumenten van de ander zonder een oordeel uit te spreken. 55 Welke keuzemogelijkheden zijn er?

6.5 • Ethisch dilemma

55 Welke overwegingen spelen daarbij een rol? 55 Zijn er waarden, normen of artikelen uit de beroepscode die een rol spelen bij dit probleem? z z Stap 3: Beslissen

Je bereidt een oordeel voor, maar spreekt het nog niet uit. 55 Welke criteria spelen mee bij het maken van een keuze? 55 Welke (verborgen) waarden, normen of belangen spelen mee? 55 Welke weegt uiteindelijk (voor jou) het zwaarst? 55 Welke beslissing zou je overwegen? z z Stap 4: Kiezen

Bepaal een keuze en verantwoord deze keuze door het beantwoorden van de volgende vragen: 55 Op grond waarvan heb je deze beslissing genomen? 55 Waarom is deze oplossing beter dan een andere? Hebben sommige belangen, normen en regels voorrang op andere? Hoe motiveer je dat? Denk aan: 55 de gevolgen; 55 de bedoelingen; 55 de normen en regels die meespelen. 55 Wat gebeurt er als er geen oplossing is? Is er een compromis mogelijk? 55 Hoe loopt het dan verder? z z Stap 5: De aanpak

De beslissing is genomen en wordt nu in de praktijk gebracht. 55 Hoe ga je de beslissing uitvoeren? 55 Wie is verantwoordelijk voor de uitvoering? 55 Hebben de stappen 1 tot en met 4 tot een oplossing van het ethisch dilemma geleid? Motiveer je antwoord. zz Afronden

Bespreek de conclusie (de uitkomsten van stap 4 en 5) in de groep. Vergelijk de verschillende conclusies met elkaar. zz Tips

55 Een stappenplan bij een ethisch dilemma helpt je om je gedachten te ordenen en voorkomt dat je belangrijke elementen in de overweging vergeet. Het is een hulpmiddel, maar zeker geen garantie dat je automatisch komt tot de juiste oplossing van het dilemma. Zie ook de Tool Stappenplan Ethisch dilemma op de website. 55 Regels en afspraken over waarden en normen in een bepaalde beroepsgroep, een zogeheten beroepscode, helpen ook om het juiste te besluiten. Gebruik die als je een ethisch dilemma tegenkomt of uitwerkt. 55 Stel een notulist aan die de belangrijkste punten uit het stappenplan kan opschrijven. 55 De groep is in subgroepen verdeeld. Elke subgroep werkt een ander ethische dilemma uit met behulp van een stappenplan. Presenteer de conclusie aan de andere subgroepen.

109

6

110

Hoofdstuk 6 • Discussievormen

55 Subgroepen werken aan hetzelfde ethisch dilemma. Na de presentatie van de conclusie vindt er een discussie plaats (zie de andere discussievormen in dit hoofdstuk). 55 Kijk eens op websites als 7 www.socialtools.nl, 7 www.ethicas.nl of 7 www.zorgethiek.nl. zz Voorwaarden z z Materialen

Pen, papier, zo mogelijk een beroepscode. z z Groepsgrootte

Subgroepen van 2-5 personen.

6

z z Voorbereidingstijd

Casus beschrijven: 60 minuten. Casus lezen: 20 minuten. z z Uitvoeringstijd

45-60 minuten. zz Op de website Test

55 Ethiektesten Checklist

55 Stellingen formuleren Tool

55 Stappenplan Ethisch dilemma Link

55 Debatteren 55 Stellingen 55 Ethische dilemma’s

111

Gebruikmaken van media 7.1 Elektronische leeromgeving (ELO) – 112 7.2 Internet – 113 7.3 Fotograferen – 117 7.4 Filmen – 119 7.5 Presentatievormen – 122

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_7, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

7

112

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

7.1 Elektronische leeromgeving (ELO) Wat is het?

Een digitale of elektronische leeromgeving (ELO) kan je helpen bij het leren en de informatie-uitwisseling voor je opleiding. Met een ELO kun je direct communiceren met andere studenten en docenten. De ELO zelf is leeg (bevat geen inhoud/content van het onderwijs); deze komt van uitgevers, docenten en van de studenten zelf. Er zijn verschillende soorten ELO’s. Voorbeelden zijn N@tSchool, ItsLearning en BlackBoard. Een ELO kan geplaatst worden op een schoolomgeving (intranet). ‘Online’ ELO’s hebben meer gebruiksmogelijkheden. De meeste ELO’s hebben de volgende functies: 55 een administratief deel; 55 een informatiedeel (waar de content (inhoud) wordt aangeboden); 55 een communicatiedeel. Als gebruiker kun je een ELO aanpassen aan je eigen wensen. Je kunt functies in- of uitschakelen (afhankelijk van je rechten).

7

zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

Stel je op de hoogte van de gebruiksaanwijzing voor de ELO op je school. De mogelijkheden die ELO kan bieden zijn afhankelijk van het type ELO. Veelvoorkomende functies zijn de volgende. 55 Leerruimte/Course/Cursus: de docent richt per vak of per groep een leerruimte in met verschillende onderdelen (documenten, websites, mededelingen, groepen enzovoort). Je kunt aan meer groepen deelnemen. Je kunt in je persoonlijke of groepspagina bestanden bewaren. Specifieke functies zijn een persoonlijke agenda (weekoverzicht, inleverdata enzovoort), berichtenservice en een portfolio. Opdrachten kunnen via deze omgeving ingeleverd worden. 55 Plannen en roosterfuncties: gebruikmaken van een kalender, les- en lokalenrooster enzovoort. 55 Communicatie en samenwerking: gebruikmaken van een ‘virtual classroom’ met chat, forum en discussieruimte. Je kunt samenwerken in ‘groepen’ via e-mail: digitale berichten zenden via je studentaccount. Je kunt met een knop iedere groep in één keer een bericht sturen. Iedere gebruiker kan een werkgroep aanmaken. Via deze ruimte kun je samenwerken aan projecten. 55 Lesmateriaal maken en contentbeheer: lesmateriaal maken en onderhouden. Teksten kun je in de leeromgeving maken. Filmpjes en dergelijke kun je ‘hyperlinken’. 55 Zoekfunctie: in de leeromgeving is het mogelijk om te zoeken door alle documenten. 55 Toetsen: (voortgangs)toetsen maken met verschillende typen vragen. Iedere vraag kan worden voorzien van geluid, video- en audiofragmenten alsmede links en tekstbestanden. Feedback kan per vraag en antwoord gegeven worden. 55 Terugkoppeling/volgen student: resultaten van cijfers/studievoortgang per student en per groep. Je kunt je eigen showdossier (portfolio) samenstellen. 55 Beveiliging: inloggen gaat op basis van individuele naam en wachtwoord. Er zijn enkele vaste rollen (gast, student, docent, helpdesk, support en administrator). Afhankelijk van de rol binnen een cursus ontvang je van de ‘moderator’ rechten als ‘user’.

7.2 • Internet

113

7

zz Uitvoeren

Gebruik de ELO zo vaak mogelijk. Al doende leer je de mogelijkheden kennen en gebruiken. zz Afronden

Geef suggesties voor verbeteringen en wensen voor uitbreidingen van mogelijkheden door aan de beheerders. zz Tips

55 Bestandsuitwisseling via ELO (in vergelijking met e-mail) heeft als voordeel dat bestanden niet kwijt kunnen raken en overal en altijd beschikbaar blijven. 55 Het is goed om op de hoogte te zijn van de juridische consequenties van downloaden en kopiëren van informatie, muziek, films en afbeeldingen. Een school werkt natuurlijk niet mee aan illegaal downloaden. 55 Gebruik zo veel mogelijk je studentaccount. 55 Er zijn scholen die een eigen leeromgeving ontworpen hebben of een speciale leeromgeving voor een bepaald vak, zoals wiskunde (DWO, Digitale Wiskunde Oefenomgeving). 55 Geef peer-feedback (studenten onderling) in een elektronische leeromgeving (ELO). 55 Je voortgang of die van de groep kan met voortgangstoetsen of een assessmentdossier bijgehouden worden en is dus voor jou op elk moment inzichtelijk. 55 Je kunt je eigen digitale portfolio samenstellen en in een ELO plaatsen. zz Voorwaarden kMaterialen k

Computer/laptop, (draadloos) internet, studentaccount. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel. kUitvoeringstijd k

Variabel. 7.2 Internet

Je kunt internet gebruiken om kennis en informatie te verzamelen. Dit doe je door te zoeken, oftewel surfen. Van tevoren formuleer je dan een informatievraag en vervolgens zoektermen. Via internet kun je ook reageren op informatie en nieuwe informatie maken en online zetten. Wat je precies kunt doen, is afhankelijk van je eigen vaardigheden en de ICTmogelijkheden van je docent en school. Is er draadloos internet, kun je in elke ruimte

Wat is het?

114

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

inloggen met je eigen laptop, heeft elke student een account voor het internet of een elektronische leeromgeving, wat zijn de mogelijkheden van de mediatheek? Bij alle internettoepassingen is het belangrijk om goed na te denken over juridische aspecten als privacy en rechten. Wat je op het internet plaatst is en blijft zichtbaar, tenzij het streng afgeschermd is. Gebruik van beelden en teksten van internet is niet vrij. Daarvoor gelden vergelijkbare rechten (beeldrecht, portretrecht, auteursrecht) als bij drukwerk. zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

7

55 Stel je op de hoogte van de regels voor internetgebruik binnen je school. Deze gaan over gedrag en veiligheid. 55 Stel het doel van je opdracht vast. Zie onderstaande lijst van voorbeelden van doelgericht gebruik van internet. 55 Inloggen op de elektronische leeromgeving: met je studentaccount heb je de recentste informatie, roosters of veranderingen, lesmaterialen, opdrachten enzovoort bij de hand. 55 E-mailen: digitale berichten zenden via een studentaccount of via bijvoorbeeld Hotmail of Gmail. 55 Surfen: nieuwe software zoeken, informatie voor spreekbeurten en werkstukken, muziek- en filmbestanden. Stel je informatievraag vast en bepaal zoektermen. 55 Forum, gastenboek of reactiesite: vragen stellen, reageren op meningen, commentaar geven op artikelen enzovoort. De kwaliteit is erg wisselend en hangt sterk af van de beheerder (moderator). 55 Chatten: ‘babbelen’/communiceren door tekst in te tikken en door bewegende icoontjes (avatars) te plaatsen. Ook kun je er soms bestanden uitwisselen, zoals teksten, plaatjes, muziek en clips. 55 Instant Messaging (ISQ en MSN): chatten met mensen die je zelf hebt aangemeld op een contactlijst. Lastige chatters kunnen geblokkeerd (geblockt) worden, zodat zij niet zien wanneer je online bent. 55 Cammen: je sluit een webcam aan op je laptop, waarna deze meteen beschikbaar is voor MSN. Met een microfoon erbij kun je op die manier videogesprekken voeren met iedereen uit je contactlijst. 55 Downloaden: overdragen van digitale content van het internet naar een lokaal opslagmedium (kopiëren). Het is goed om op de hoogte te zijn van de juridische consequenties. Een school werkt natuurlijk niet mee aan illegaal downloaden. 55 Een homepage maken: via 7 www.kennisnet.nl kun je gratis een homepage in elkaar zetten. Je kunt een HTML-editor zoals Dreamweaver of Frontpage gebruiken. Dit zijn programma’s waarmee de opmaakcodes voor een webpagina worden ingevoerd. 55 Weblog: een blogger (maker) biedt informatie aan via een digitaal logboek (weblog/website). Het gaat om tekst, foto’s (een fotoblog), video (vlog) of audio (podcast). Zonder reclame kosten ze geld, met reclame zijn ze vaak gratis. 55 Foto’s en films bewerken: importeren, bewerken en monteren van opnames met behulp van software (zie ook 7 par. 7.3 en 7 par. 7.4).

7.2 • Internet

55 Beheren en versturen van bestanden in de ‘Cloud’ (externe server): zie voor voorbeelden de Link Bestanden opslaan en versturen op de website. Dropbox is (in veel gevallen gratis) online opslagruimte en is tevens een synchronisatietool. Hiermee kun je, na registratie en het downloaden van de sofware, grote bestanden (foto’s, filmpjes) opslaan en toegankelijk maken voor anderen, vanaf verschillende computers. Je moet wel voorzichtig zijn met tegelijkertijd werken in hetzelfde bestand. Dat ziet Dropbox namelijk niet. WeTransfer is een online transportdienst, waarmee je gratis grote bestanden naar anderen kunt sturen. Registratie en installatie van software is niet nodig voor het gebruik van 7 www.wetransfer.com.

55 Social media: gebruikmaken van sociale netwerksites als Facebook of Lin­ kedIn. Doel is netwerken en nieuws delen (waaronder foto’s en filmpjes) met veel mensen (Facebook, ‘vrienden’) of netwerken en informatie uitwisselen (bijvoorbeeld vacatures en discussie) via LinkedIn. Aanmelden is eenvoudig en kosteloos. Een Facebookpagina voor een klas of projectgroep is een handige manier om snel met elkaar te communiceren. Er zijn ook speciale versies voor het onderwijs gemaakt, bijvoorbeeld Edmodo. Dit is een online community, speciaal ontwikkeld voor gebruik in het onderwijs, zonder reclame. Je hebt een profiel en een avatar (kleine afbeelding) nodig. 55 Twitter: sociale netwerkdienst waarmee je korte berichtjes van maximaal 140 tekens via je smartphone kunt publiceren. Je hebt een profiel en een avatar nodig. Door te twitteren kun je contact onderhouden met je doelgroep/publiek en kun je anderen op de hoogte houden van wat je aan het doen bent of van plan bent. Je kunt ook snel commentaar geven op allerlei gebeurtenissen. 55 Skype: een voice-over-IP-programma van Skype Global, waarmee je via het internet kunt telefoneren. Skype is handig voor contact op afstand, voor de gezelligheid, maar ook om contact te houden met je begeleider, bijvoorbeeld op een (buitenlandse) stage of tijdens het afstuderen. 55 Bouwen van een website: met behulp van voorgestructureerde software (bijvoorbeeld 7 www.wordpress.org of 7 www.one.com) bouw je een persoonlijke website, die je zelf kunt vullen en onderhouden met een content management system (CMS). 55 WebQuest (ook wel webkwestie genoemd, zie 7 www.webkwestie.nl): een activerende en interactieve onderzoeksgerichte opdracht waarbij de informatie grotendeels afkomstig is uit bronnen op internet. Iedere webquest bestaat uit een standaardopbouw en werkt met verschillende rollen die de studenten vervullen. De opbouw is: 55 Inleiding (introduction) 55 Opdracht (task) 55 Werkwijze (process) 55 Informatiebronnen (resources) 55 Beoordelingsschema (evaluation) 55 Terugblik (conclusion) 55 Leerkracht (teacherpage) zz Uitvoeren

55 Zoek de website(s) op die je wilt bekijken op het World Wide Web (www), dat wil zeggen: typ het adres van een website in je webbrowser. De webbrowser

115

7

116

7

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

zoekt het IP-nummer van deze website op. De browser stuurt een verzoek om een pagina naar de webserver. De webserver zendt de gevraagde pagina terug naar je webbrowser. De webbrowser toont de pagina op je scherm. 55 Internet is van de informatiedragers (zoals boeken, tijdschriften) de minst betrouwbare. Dus controleer de kwaliteit van de websites die je gebruikt op de volgende zaken. 55 Actualiteit: is de informatie van recente datum en bijgewerkt op het laatste nieuws? 55 Inhoud: stel vast met wat voor soort website je te maken hebt. Bijvoorbeeld: is het een educatieve, voorlichtende site (de letters ac in de volledige naam/ URL/‘urrel’ zijn afkomstig van een universiteit), of een commerciële (.com)? 55 Constructie: is de website goed geconstrueerd door een opbouw met frames, kun je goed verder linken en informatie gemakkelijk terughalen? 55 Navigatie: is de site gebruiksvriendelijk, zijn er niet te veel rubrieken, is het een logische opbouw, is er een zoekfunctie, is er een sitemap (inhoudsopgave) en een archief? 55 Interactie: kun je via een link in de site een formulier invullen, kun je je aanmelden voor een nieuwsbrief of contact leggen met de websitebeheerder? 55 Usability: is de website goed bereikbaar en snel genoeg? 55 Accessibility: is de website goed toegankelijk en handig in gebruik voor verschillende doelgroepen (bijvoorbeeld slechtzienden)? 55 Als je schrijft voor het internet, houd dan de volgende richtlijnen aan. 55 Gebruik een rustig lettertype, zoals Arial of Verdana. 55 Structureer volgens het ‘piramideprincipe’: reik vervolginformatie via hyperlinks aan in nieuwe schermen. 55 Zorg ervoor dat de gebruiker zo min mogelijk hoeft te scrollen, dus zonder schuifbalken. 55 Zorg voor duidelijke titels/kopjes. 55 Raadpleeg zo nodig websites voor meer informatie (zie Checklist Schrijven voor het web en Link Schrijven voor het web op de website). zz Afronden

55 Presenteer je werk volgens afspraak (PowerPoint, presentatie, website enzovoort). 55 Geef een goede bronvermelding van de resultaten die je gevonden hebt. zz Tips

55 Voorkom ‘wilfen’. Wilfen komt van WILF, de Engelstalige afkorting voor ‘What I was Looking For’. Het betekent dat je aan het surfen bent op het internet en niet meer weet waar je eigenlijk naar op zoek bent. Een soort verdwalen dus (bron: Van Dale Jaarboek 2008). 55 Gebruik bij zoekmachines alleen woorden waarvan je weet dat ze ‘gepast’ zijn. Zo voorkom je dat je belandt op pornografische sites. 55 Geef geen informatie prijs over jezelf en denk goed na over materiaal (berichten of foto’s) die je via internet (e-mail of forum) de wereld instuurt. Ze kunnen keihard aankomen en ze zijn nauwelijks nog te verwijderen.

7.3 Fotograferen

117

7

55 Het is goed om op de hoogte te zijn van de juridische consequenties van downloaden en kopiëren van informatie, muziek, films en afbeeldingen. Een school werkt natuurlijk niet mee aan illegaal downloaden. 55 Gebruik een Hotmail- of studentaccount om je te registreren op websites, niet je privéaccount. 55 Volgens de Arbowet mogen medewerk(st)ers niet meer dan twee uur per dag op een laptop werken. Probeer je als student hier ook aan te houden. Houd ook rekening met wat je thuis nog moet doen. Werk per dag maximaal zes uur achter de computer (zie Link Arbeidsomstandigheden op de website). 55 Voorkom een onnatuurlijke houding als je achter (eigenlijk vóór) de computer werkt. Een schoolstoel is geen bureaustoel. 55 Gebruik als je langer achter elkaar werkt een extern toetsenbord en externe muis; zo belast je je armen, nek en schouders niet onnodig. Er is een oplossing om op één usb-poort zowel het PS/2 toetsenbord als de PS/2 muis aan te sluiten. 55 Zorg voor voldoende afwisseling: lopen, staan, schrijven enzovoort. 55 Maak een weblog voor het werken aan een project in een projectgroep. Zo heeft elk lid van de projectgroep en je begeleidend docent toegang tot alle documenten en zicht op de voortgang. 55 Geef peer-feedback (studenten onderling) in een elektronische leeromgeving (ELO). 55 Chat met je stagedocent, bijvoorbeeld bij een buitenlandse stage. 55 Via een speciaal programma, Remote desktop, kunnen studenten op de docentenmachine meekijken. Via dit programma kan een docent ook zien waar je mee bezig bent op je laptop, of aanwijzingen geven. zz Voorwaarden kMaterialen k

Computer/laptop, (draadloos) internet, studentaccount. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel. kUitvoeringstijd k

Variabel. 7.3 Fotograferen

Het maken van een fotoserie of één enkele foto heeft verschillende doelen. 55 Je gebruikt je expressie. 55 Je oefent in ‘kijken’.

Wat is het?

118

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

55 Je sluit aan bij je eigen ervaring. 55 Je verbeeldt een thema. 55 Als je samenwerkt met anderen: je werkt aan het groepsproces. zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

7

Vorm desgewenst tweetallen of kleine groepjes. Maak afspraken over: 55 het doel van het maken van de foto’s; 55 het onderwerp en het type foto (bijvoorbeeld een beroepssituatie, actualiteit, sport, reclame, portret, natuur enzovoort); 55 het presenteren van de foto’s (tentoonstelling, collage, boekje, website enzovoort); 55 het lenen en/of gebruiken van de camera’s; vraag zo nodig extra instructie; 55 het tijdstip van fotograferen (in of buiten de les); 55 de verwerking van de foto’s (afdrukken/vergroten of digitaal bewerken); 55 de planning en taakverdeling in het geval van een groepsopdracht. Zie ook de Checklist Fotograferen en Link Gebruik van beelden op de website. zz Uitvoeren

Maak de foto’s. Denk daarbij aan de volgende top 10. 1. Houd de camera stil; zoek bij voorkeur een steuntje of gebruik een statief. 2. Neem de tijd voor elke foto. 3. Kijk goed naar wat het mooiste beeld oplevert; het onderwerp iets uit het midden is vaak mooier. 4. Kijk per foto naar de positie van de camera: horizontaal, verticaal of juist scheef (voor een speels effect). 5. Foto’s van mensen zijn vaak mooier als je dezelfde ooghoogte aanhoudt: op een stoel staan of door je knieën. Pas op voor afgesneden benen, dat is jammer! 6. Kijk goed naar de juiste afstand. Kun je dichterbij, doe dat dan. 7. Voor scherpe close-ups heb je een goede camera nodig. Voor een goede foto heb je goed licht nodig. 8. Maak gebruik van de flitser, ook buitenshuis. 9. De eerste uren na zonsopgang en de laatste uren voor zonsondergang geven bij buitenopnames vaak de mooiste belichting. 10. Als je mensen fotografeert: vraag altijd toestemming en leg uit waarom je de foto maakt en waar die voor gebruikt gaat worden. Toestemming kun je vastleggen op een zogenoemde ‘quit claim’, de gefotografeerde tekent dan voor gebruik en draagt het portretrecht aan jou over (zie ook Format Quit Claim op de website). zz Afronden

55 Selecteer die foto’s die het beste bij je onderwerp passen én die de beste kwaliteit hebben. 55 Bewerk de foto’s eventueel met behulp van software, bijvoorbeeld Adobe Photoshop.

7.4 Filmen

119

7

55 Druk de foto’s af (of laat ze afdrukken). 55 Kies zo nodig voor vergrotingen. 55 Presenteer de foto’s volgens afspraak (tentoonstelling, diaserie, collage, boekje, website enzovoort). zz Tips

55 Controleer de camera van tevoren en zorg voor reservebatterijen. 55 Maak voldoende foto’s, zodat er iets te kiezen valt. 55 Stel een fotoboek, een fotocollage of een fotomontage (digitale diaserie) samen met commentaar en geluid/muziek. 55 Verstuur foto’s met behulp van een online dienst zoals Dropbox en WeTransfer. Zo hoef je foto’s niet te verkleinen en kun je ze in de hoogste resolutie versturen (zie 7 par. 7.3). 55 Een foto kun je gebruiken als persoonlijke kennismaking of introductie van een nieuw thema (met een zelf meegebrachte foto). 55 Organiseer een fotowedstrijd met een jury rondom een bepaald thema. 55 Maak een fotospel: leg de foto’s op tafel en kies een foto uit. Bespreek het volgende. 55 Welk idee of standpunt geeft de foto weer? 55 Ben je het ermee eens/oneens? 55 Wat roept de foto bij je op? 55 Wat zegt de foto over jou? zz Voorwaarden kMaterialen k

Camera, reservebatterijen, flitser, statief, fotopapier, materiaal om een tentoonstelling in te richten (lijsten, ophangmateriaal, kaartjes voor onderschriften enzovoort). kGroepsgrootte k

1-25 deelnemers. kVoorbereidingstijd k

1-2 uur. kUitvoeringstijd k

2-8 uur, afhankelijk van de verwerking (zelf afdrukken, tentoonstelling maken enzovoort). 7.4 Filmen

Het maken van een film- of video-opname heeft verschillende doelen. 55 Je gebruikt je expressie. 55 Je oefent in ‘kijken’. 55 Je sluit aan bij je eigen ervaring. 55 Je brengt een (praktijk)situatie in beeld. 55 Als je samenwerkt met anderen: je werkt aan het groepsproces.

Wat is het?

120

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

Door het bekijken en bespreken van een film, filmpje of videofragment over een beroepssituatie kun je jouw eigen gedrag terugzien. Zo kun je de observaties en feedback van anderen controleren. Je kunt een rollenspel, vaardigheidstraining of een werkelijke praktijksituatie filmen. Je kunt met een filmopname van je werk in je praktijksituatie ook laten zien dat je bekwaam bent (bewijs van een competentie). Hiervan kun je gebruikmaken als het niet mogelijk is om een beoordelaar aanwezig te laten zijn wanneer je de beroepsactiviteit uitvoert. De opname wordt hiervoor beoordeeld. zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

7

55 Vorm desgewenst tweetallen of kleine groepjes. 55 Maak afspraken over: 55 het doel van de filmopname; 55 het onderwerp en het type film (bijvoorbeeld een gebeurtenis of handeling in je toekomstige beroep, actualiteit, sport, reclame, interview of gesprek) en een mogelijke titel; 55 het presenteren van de filmopname (in een digitale presentatie, in je portfolio, als onderdeel van een presentatie, op een website enzovoort); 55 het lenen en/of gebruiken van de camera’s; vraag zo nodig extra instructie; 55 het reserveren van de camera’s; dit moet meestal een bepaalde tijd van tevoren gedaan worden; 55 het tijdstip van filmen (in of buiten de les); 55 de verwerking van de films (digitaal bewerken); maak zo nodig afspraken met medewerkers van de audiovisuele ondersteuning van je school; 55 de planning en taakverdeling in het geval van een groepsopdracht. 55 Zie ook de Checklist Filmen op de website. zz Uitvoeren

Maak de video-opnames. Denk daarbij aan de volgende top 10. 1. Hou de camera stil; zoek bij voorkeur een steuntje of gebruik een statief. 2. Zoom niet te veel in, dat kan een film onrustig maken en is lastiger te monteren. 3. Kijk goed naar wat het mooiste beeld oplevert; het onderwerp iets uit het midden is vaak mooier. 4. Kijk per filmopname naar de positie van de camera: horizontaal, verticaal of juist scheef (voor een speels effect). 5. Maak opnamen met verschillende kaders: close-ups, totaalshots, en alles ertussenin. Zo kun je beter monteren tussen de verschillende shots. Hou er rekening mee dat je niet kunt monteren van een totaalshot naar een ander totaalshot, want dan ontstaat er en ‘springer’ tussen de shots, wat wil zeggen dat de shots elkaar niet mooi opvolgen. 6. Let op de hoofdruimte: dit is de ruimte tussen het hoofd en de rand van het bovenkader van je beeld. Als de hoofdruimte op het midden van het beeld begint, lijkt het net of het niet interessant is wat de persoon zegt. Als het hoofd een klein beetje los van het kader komt aan de bovenkant, lijkt de persoon serieus. Een close-up kan mooi zijn om emoties in beeld te brengen.

7.4 • Filmen

7. Filmopnames zijn vaak mooier als de filmer dezelfde hoogte aanhoudt als het te filmen object: op een stoel staan of door je knieën. 8. Kijk goed naar de juiste afstand. Kun je dichterbij, doe dat dan. Voor scherpe close-ups heb je een goede camera nodig. 9. Voor een goede filmopname heb je goed licht nodig, ook binnenshuis. Doe gerust alle lampen aan. 10. Als je mensen filmt: vraag altijd toestemming en leg uit waarom je de filmopname maakt en waar die voor gebruikt gaat worden. Toestemming kun je vastleggen op een zogenoemde ‘quit claim’, de gefilmde tekent dan voor gebruik en draagt het filmrecht aan jou over (zie ook Format Quit Claim op de website). zz Afronden

55 Importeer de filmopname van de camera naar de computer met gebruik van een passende verbindingskabel. Selecteer de fragmenten die het beste bij je doel passen én die de beste kwaliteit hebben. 55 Bewerk ze digitaal met behulp van software (bijvoorbeeld Mac OS X iMovie of Windows Movie Maker). Voorbeelden van bewerkingen zijn: 55 fragmenten selecteren, verwijderen, inkorten, splitsen; 55 overgangen en foto’s toevoegen; 55 bewegingselementen en visuele effecten toevoegen; 55 titels en hoofdstukmarkeringen toevoegen; 55 werken met geluid. 55 Geef de videofragmenten een duidelijk herkenbare naam, zodat je ze goed kunt terugvinden. Sla de film op in een structuur die geschikt is voor distributie, of exporteer de film naar brandprogramma’s als iDVD en Nero Burning, zodat deze op dvd gebrand kan worden. 55 Presenteer de film, het filmpje of de fragmenten volgens afspraak (PowerPoint, presentatie, website enzovoort). zz Tips

55 Oefen met het gebruik van de camera: scherpstellen, iemand volgen, inzoomen, beeldvulling, bewegende beelden enzovoort. Volg eens een huisdier of een rijdende trein als oefening om de camera stil te houden en het beeld goed te blijven volgen. 55 Controleer de camera van tevoren en zorg voor reservebatterijen. 55 Neem voldoende film op, zodat er iets te kiezen valt. 55 De meeste mensen houden er niet van gefilmd te worden en zijn het ook niet gewend zichzelf op beeld te zien. Houd daar rekening mee als je films gaat bekijken en bespreken. 55 Informatie over het importeren van videomateriaal, het monteren van materiaal en het toevoegen van overgangen, effecten en titels staan in de handleiding van de camera of kun je downloaden van internet. 55 Om een film boeiend te maken kan het nodig zijn om videofragmenten in te korten en uit te snijden. Je kunt ook filmfragmenten splitsen. Deze kun je verwijderen of elders in de film gebruiken. 55 Je kunt ook foto’s in de film toevoegen en er beweging aan toevoegen voor een mooi visueel effect.

121

7

122

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

55 Een video-opname van een rollenspel of vaardigheidstraining op school geeft je de mogelijkheid om jezelf nog eens terug te zien en de situatie na te bespreken. 55 Een video-opname kun je ook voor eigen gebruik maken en gebruik je dus niet voor een nabespreking in de groep. 55 Als je een rollenspel gaat terugkijken en nabespreken, realiseer je dan dat dat veel tijd kost. Minder tijd kost het als je een selectie van fragmenten maakt. 55 Verstuur films met behulp van een online dienst als Dropbox en WeTransfer. Zo kun je de film in de hoogste resolutie versturen (zie 7 par. 7.4). zz Voorwaarden kMaterialen k

Digitale videocamera, reservebatterijen, statief, software om films te monteren, FireWire-kabel of usb-kabel om de camera aan te sluiten op de computer. kGroepsgrootte k

1-25 deelnemers.

7

kVoorbereidingstijd k

1-2 uur. kUitvoeringstijd k

2-8 uur, afhankelijk van de verwerking. 7.5 Presentatievormen Wat is het?

Er zijn verschillende digitale presentatievormen, waarvan PowerPoint een veel toegepaste is. Prezi is een andere, dynamischere presentatievorm. In Prezi kan ook een PowerPoint-presentatie geladen worden. Je hebt een computer (laptop) nodig met een goed projectiesysteem (beamer), zeker als je voor een grote groep werkt. Overschakelen van de ene dia (ook wel ‘sheet’ genoemd) naar een volgende doe je met één muisklik of via afstandsbediening. Kleur, beeld en geluid maken een digitale presentatie extra aantrekkelijk. Je kunt de digitale presentatievormen gebruiken: 55 als steun bij een presentatie, spreekbeurt of vergadering; 55 voor het maken van een ‘slideshow’ (diapresentatie): de volgende dia verschijnt automatisch, met vaak mooie overgangen tussen de dia’s en verrassende (geluids)effecten; 55 voor het maken van een interactieve voorstelling: de gebruiker bepaalt via keuzes welke informatie hij wil zien. Een uitgebreide beschrijving voor het maken van een PowerPoint-presentatie vind je op andere plaatsen: boekjes, cursusmateriaal, online cursussen zoals 7  www. playgarden.com of via 7 www.kennisnet.nl of het helpprogramma van PowerPoint. Prezi geeft op de eigen site een uitleg hoe een ‘Prezi’ te maken (zie Link Presentatievormen op de website). Op YouTube zijn demonstratiefilmpjes te bekijken. Een kenmerk van Prezi is dat de presentatie niet lineair hoeft te verlopen, dat wil zeggen

7.5 • Presentatievormen

123

7

niet van boven naar beneden of van links naar rechts, maar meer zoals een ‘mindmap’. Prezi heeft veel mogelijkheden voor het invoegen van animaties, YouTubefilmpjes en het vergroten en verkleinen van min of meer belangrijke onderwerpen. Ook kunnen de onderdelen van de presentatie draaien, waardoor het dynamische effect benadrukt wordt. Hier volgen enkele aanwijzingen voor goed gebruik van een PowerPoint- of een Prezi-presentatie (zie ook Link Gebruik van beelden op de website). zz Voorbereiden

55 Bereid je voor op de inhoud van je PowerPoint- (PP) of Prezi-presentatie: verzamel materiaal en start presentatie vanuit je menubalk (P) of vanuit Start en vervolgens Programma’s. 55 Prezi is een web-based programma dat je start vanuit internet. Je moet hiervoor een inlogcode aanmaken. Er zijn verschillende mogelijkheden: gratis accounts, maar ook betaalde accounts met meer mogelijkheden. 55 Kies welke template (sjabloon) je wilt gebruiken en werk vervolgens de stappen af. zz Uitvoeren

55 Werk in het overzicht aan de linkerkant van je scherm. Zo houd je overzicht op de hele presentatie. Veranderingen (tekst omhoog of omlaag) kun je zo eenvoudig doorvoeren. Je kunt je ideeën (na een brainstorm) hierin zetten en pas daarna gaan ordenen. Voor PP: met de Tab-toets blijf je in de dia, met Shift-Tab spring je naar een nieuwe dia. 55 Voor PP: gebruik voor de opmaak van de eerste dia een diamodel. Zo hoef je niet elke dia een eigen opmaak mee te geven, maar wordt de opmaak toegepast op alle dia’s in je presentatie (Ga naar Beeld→Model→Diamodel). 55 Als je animatie- en geluidseffecten wilt toevoegen, doe je dit ook in het diamodel. Ga via Beeld→Model→Diamodel naar Diavoorstelling om daar je keuzen te maken. 55 Geef niet te veel informatie per dia. Gebruik de tekst alleen als kapstok voor wat je vertelt. Richtlijn is 6 × 6, dat wil zeggen maximaal zes regels onder elkaar bij maximaal zes woorden naast elkaar. 55 Houd je presentatie ‘strak’. Te veel toeters en bellen leiden af van de inhoud. Rustige kleuren komen beter over dan drukke. Veel geluidseffecten kunnen zelfs irritant of onbedoeld lachwekkend zijn. 55 Voor PP: je kunt je eigen notities toevoegen onder aan de dia. Deze komen niet in beeld. Je kunt ze wel op je laptop zien of uitprinten (afdrukken met notities). 55 Foto’s en filmpjes kunnen je presentatie verlevendigen. Je kunt ze eenvoudig via Invoegen in de presentatie plaatsen. zz Afronden

55 Sla je presentatie op en/of kopieer deze op een usb-stick, of plaats hem in je mailbox of bijvoorbeeld in Dropbox. 55 Controleer de apparatuur ruim voordat je begint. Gebruik voor de zekerheid je eigen aansluitkabel en adapter. Test of de verbinding werkt, maar ook of je bij je eigen bureaublad komt.

Hoe doe ik het?

124

Hoofdstuk 7 • Gebruikmaken van media

55 Zorg voor hand-outs voor je toehoorders. Hand-outs kun je afdrukken met twee, drie of zes dia’s per A4-vel. Als er onverwacht problemen zijn met de techniek en je je presentatie niet kunt starten, deel dan vooraf de hand-outs uit zodat je presentatie toch kan doorgaan. 55 Presenteer je presentatie. 55 Reserveer tijd om vragen te beantwoorden. zz Tips

55 Oefen van tevoren de bediening van de muis en knoppen: starten, pauze, vooruit, achteruit enzovoort. 55 Maak gebruik van sneltoetsen (zie Tool Sneltoetsen PP op de website).

7

55 Kijk tijdens je presentatie je publiek aan; lees de dia’s niet voor, maar gebruik ze alleen als visuele kapstok waar je een verhaal omheen vertelt. 55 Beperk het aantal sheets. Voordat je het weet overlaad je je publiek met te veel informatie; contact maken over je onderwerp is net zo belangrijk als je verhaal doen. 55 Als je een presentatie voor mensen buiten school houdt, vermeld dan op de laatste dia je contactgegevens (e-mailadres, mobiel nummer en dergelijke). zz Voorwaarden kMaterialen k

Laptop en beamer of smartboard (digitaal schoolbord met touchscreen), hand-outs. kGroepsgrootte k

1-2 personen. zz Voorbereidingstijd

1-3 uur. kUitvoeringstijd k

Afhankelijk van het doel van de presentatie. zz Op de website Format

55 Quit Claim Checklist

55 Schrijven voor het web 55 Fotograferen 55 Filmen Tool

55 Sneltoetsen PP Link

55 Arbeidsomstandigheden

7.5 • Presentatievormen

55 Schrijven voor het web 55 Bestanden opslaan en versturen 55 Gebruik van beelden

125

7

127

Managementvaardigheden 8.1 Methodisch handelen – 128 8.2 Argumenteren – 130 8.3 Onderhandelen – 134 8.4 Problemen oplossen – 137 8.5 Werken aan kwaliteit – 139 8.6 Conflicthantering – 142 8.7 Leidinggeven – 147 8.8 Besluitvorming – 150 8.9 Planning en timemanagement – 153

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_8, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

8

128

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

8.1 Methodisch handelen Wat is het?

8

‘De weg waarlangs’, dat is de vertaling van het Griekse woord ‘methodos’ waarvan het woord ‘methode’ is afgeleid. Een methode is een manier of een weg waarmee je een doel wilt bereiken. Binnen een methode wordt volgens een bepaald systeem gewerkt. Je zet bewust een aantal stappen om een doel te bereiken (Winkelaar, 1991). Vaak wordt er gewerkt met een pakket van meerdere methoden. In dat geval spreken we van een methodiek. Om effectief te debatteren, zijn er methodes ontwikkeld. Je spreekt via de voorzitter, je staat op als je spreekt, je steekt je hand op als je wilt spreken enzovoort. Dit zijn methodes die er samen voor zorgen dat je effectief kunt debatteren. Methodisch handelen kan voor allerlei disciplines en situaties gebruikt worden. De inhoud van de methode zal dan ook verschillen. De opzet is bij methodisch handelen hetzelfde. Binnen het hbo zie je dat methodisch handelen vooral gebruikt wordt binnen zorg en welzijn. Je zult merken dat de opzet van methodisch handelen veel overeenkomsten heeft met de fasen van ‘problemen oplossen’ zoals die staan beschreven in 7 par. 8.4. Methodisch handelen is vooral in fase 3 uitgebreider en verdiept zich meer in de strategie voor het plan van aanpak (zie Checklist Plan van aanpak op de website bij 7 H. 5). zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Wanneer je methodisch handelt, zal er een voortdurende wisselwerking zijn tussen denken en doen. Je gebruikt voortdurend vaardigheden, techniek, kennis en inzicht. Een methode hanteren betekent dat je een doel wilt bereiken door middel van een stappenplan. Methodisch handelen levert de volgende voordelen op: 55 een methode helpt je bij het efficiënt uitvoeren van een taak; 55 het stappenplan vermindert de kans dat er taken vergeten worden; 55 door vaste evaluatiepunten kan de uitvoering van de taak verbeterd worden. zz Uitvoeren

Methodisch handelen kan worden ingedeeld in vijf fasen: z z Fase 1: De voorbereiding

Binnen deze fase zijn er twee stappen. Stap 1: Het verkennen van de beginsituatie  Hierbij stel je jezelf twee vragen. 55 Wie: wie zijn er betrokken bij de taak? Wie gaat de taak uitvoeren, wie kunnen er meehelpen en voor wie voer je de taak uit? 55 Wat: wat is de inhoud van de taak? Ga je bijvoorbeeld een groep ouderen helpen bij het schrijven van brieven of ga je huiswerkbegeleiding geven? Ook vraag je jezelf af wat de middelen zijn die je hebt om de taak uit te voeren. Hoeveel mensen en materialen zijn beschikbaar? Stap 2: Het in kaart brengen van het probleem  Hierbij stel je jezelf drie vragen. 55 Wat is de situatie en waarom moet deze veranderd worden? 55 Wat is de gewenste situatie? 55 Wie vindt dat de situatie moet veranderen?

z z Fase 2: Het doel van de taak formuleren

Wat wil je bereiken met de taak?

8.1 • Methodisch handelen

Hoe ga je dit doel bereiken? Maak een doel en formuleer dit doel SMART (zie 7 par. 4.3). 55 Specifiek: omschrijf het doel concreet. Het moet een waarneembare actie of gedrag ten gevolg hebben. 55 Meetbaar: hoe kunnen we het resultaat meten? Er moet een systeem (of methode) zijn dat kan aangeven wanneer het doel voldoende bereikt is. Doe desnoods een nulmeting om de beginsituatie te meten. 55 Acceptabel: is het doel in overeenstemming met de doelstellingen van de organisatie voor wie de taak wordt uitgevoerd? Is er binnen de organisatie genoeg draagvlak voor de taak? 55 Realistisch: is het doel haalbaar binnen de gestelde tijd? Zijn de juiste mensen met de juiste capaciteiten betrokken bij de realisering van het doel? 55 Tijdgebonden: wanneer is het doel bereikt? Kortetermijndoelen moeten een duidelijke begin- en eindtijd hebben. Bij langetermijndoelen is dit soms moeilijker te formuleren. z z Fase 3: Plan van aanpak maken

Je bedenkt hoe je het doel gaat bereiken. Je bepaalt welke manier van werken het beste bij het doel past. Je kunt uit een aantal uitvoeringsstrategieën kiezen (Winkelaar, 1991). 55 Improviserend werken: deze strategie pas je toe bij een nieuwe situatie waarvoor geen procedure beschikbaar is. Je maakt een globaal plan, waarin je schrijft hoe je het doel gaat bereiken en met welke middelen. Al doende zoek je echter naar de juiste werkwijze. Je moet flexibel zijn. Er is bij deze strategie meer kans dat je fouten maakt. Ook is het nodig dat je creatief kunt denken. 55 Routinematig werken: bij deze strategie pas je zo veel mogelijk standaardprocedures toe. Ook maak je gebruik van eerder opgedane ervaringen. Dit is een efficiënte werkwijze, maar niet voor alle taken zijn standaardprocedures. 55 Projectmatig werken: deze strategie is een mengvorm van bovenstaande vormen. Je maakt een handelingsplan. Eigenlijk pas je in deze fase de fasen van methodisch handelen in het klein toe, waarbij je stap 1 al gezet hebt. Als je bijvoorbeeld een cliënt gaat helpen met het vinden van een zinnige dagbesteding, dan kun je het volgende doen. 55 Je verkent het probleem met de cliënt en betrokkenen. Je stelt nu precies vast wat er aan de hand is. 55 Je stelt vast wat er moet gebeuren om het probleem op te lossen (doel formuleren). 55 Je maakt een gedetailleerd plan voor de wijze waarop het plan wordt uitgevoerd. 55 Vervolgens voer je het plan uit. 55 Aan het einde evalueer je of het probleem voldoende opgelost is. z z Fase 4: Uitvoeren van het plan

Iedereen gaat aan de slag en voert het plan dat je hierboven hebt geformuleerd uit. Belangrijk hierbij is om gedurende de uitvoering de volgende zaken te controleren: 55 Houdt iedereen zich aan de afspraken? 55 Is het tijdschema nog realistisch? 55 Zijn er nieuwe inzichten opgedaan? Moet het plan van aanpak nu aangepast worden?

129

8

130

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

zz Afronden z z Fase 5: Evaluatie en afsluiting

Een goede afronding van het project is heel belangrijk. Kies hiervoor een moment waar alle betrokkenen bij zijn. Tijdens dit moment evalueer je de uitgevoerde taak. 55 Is het doel voldoende bereikt? 55 Wat zijn eventuele verbeterpunten? 55 Komt er een vervolgtaak uit deze taak voort? zz Tips

55  7 par. 1.2 Vragen stellen kan je helpen om de situatie in kaart te brengen. 55 Door te oefenen met casussen kun je leren om methodisch handelen toe te passen. 55 Rollenspelen kunnen je leren om te gaan met de verschillende partijen die bij methodisch handelen betrokken kunnen zijn. Zie 7 par. 3.2. zz Voorwaarden z z Materialen

Afhankelijk van de taak.

8

z z Groepsgrootte

Afhankelijk van de taak. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de taak. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de taak. 8.2 Argumenteren Wat is het?

Argumenteren doe je bij het oplossen van meningsverschillen. Deze verschillen van mening kunnen over belangrijke en minder belangrijke zaken gaan. Meningsverschillen kom je in je studie tegen (met studenten/docenten) of in de toekomst als professional. Meningsverschillen ontstaan overal waar mensen met elkaar samenwerken. Bij een meningsverschil wil je de ander overtuigen van jouw gelijk. Hierbij maak je gebruik van argumenten. Deze argumenten moeten geldig en juist zijn. zz Voorbereiden

Argumenteren kan schriftelijk of mondeling gebeuren. Schriftelijk in de vorm van een betoog en mondeling in een discussie. Bij een schriftelijk betoog kun je de argumenten die je geeft voorbereiden. Bij een discussie is dit soms lastig, omdat een discussie je vaak overkomt. Er zijn echter ook voorbereide vormen van discussies. Bij vergaderingen in organisaties is het de bedoeling dat iedereen zich met behulp van de agenda voorbereidt. Een politicus zal een Kamerdebat ook grondig voorbereiden. Goede voorbeelden van visualisaties van argumenten bij maatschappelijke problemen vind je bij de Argumentenfabriek (zie Link Argumenteren op de website).

8.2 • Argumenteren

131

8

Bij een onverwachte discussie heb je weinig tijd om je voor te bereiden. Daarom is het zaak dat je alles wat in deze paragraaf behandeld wordt leert toe te passen. Dit kun je bijvoorbeeld doen door discussies te oefenen in een debatvorm (zie  7  H. 6). Ook kun je een debat of schriftelijk betoog na afloop analyseren aan de hand van onderstaande punten. Het goed kunnen doen van een voorbereid debat of betoog vraagt oefening. Zie ook de Link Argumenteren op de website. z z Verschil van mening ontdekken

Allereerst moet je weten of er sprake is van een verschil van mening. Een verschil van mening is altijd tussen minstens twee partijen. Het verschil van mening ontstaat zodra iemand het niet eens is met het standpunt van de ander. Iemand kan ook twijfelen aan een standpunt. In dit geval kan iemand niet gevraagd worden om een standpunt te gaan verdedigen, omdat iemand die twijfelt geen standpunt heeft ingenomen. Let op: soms geven mensen in een discussie een uiting van twijfel, terwijl ze wel een standpunt hebben. Het is daarom belangrijk dat je bij een uiting van twijfel doorvraagt waarom iemand twijfelt. Op deze manier kun je controleren of iemand echt twijfelt. Meningsverschillen kunnen op verschillende manieren voorkomen (naar Van Eemeren, Grootendorst en Snoeck Henkemans, 2001): 55 enkelvoudig: een verschil van mening heeft betrekking op één standpunt; 55 meervoudig: een verschil van mening heeft betrekking op meerdere standpunten; 55 niet-gemengd: er is maar één partij die het standpunt verdedigt; 55 gemengd: er worden tegenovergestelde standpunten ingenomen ten opzichte van dezelfde propositie. Uit bovenstaande soorten verschillen van mening kunnen vier typen meningsverschillen worden afgeleid: 55 niet-gemengd enkelvoudig: het standpunt wordt door niemand in twijfel getrokken en het verschil van mening gaat over één standpunt; 55 gemengd enkelvoudig: er worden meerdere standpunten ingenomen tegenover de propositie (het standpunt waarmee het meningsverschil is begonnen). Er wordt over één standpunt gediscussieerd; 55 niet-gemengd meervoudig: het standpunt wordt door niemand in twijfel getrokken en het verschil van mening gaat over meerdere standpunten; 55 gemengd meervoudig: er worden meerdere standpunten ingenomen tegenover de propositie (het standpunt waarmee het meningsverschil is begonnen) en er zijn meerdere standpunten waarover gediscussieerd wordt. z z Juistheid en geldigheid

Zodra je weet waarover de discussie gaat, is het belangrijk dat je de kwaliteit van de argumenten die je geeft en die gegeven worden kunt controleren. Een argument is van goede kwaliteit als het geldig en juist is. Juistheid: het argument is waar. Geldigheid: het argument gaat over het meningsverschil en niet over iets anders. Een voorbeeld  Een werknemer vindt dat zijn bedrijf flexibele werktijden moet invoeren. 1. De meeste werknemers staan nu dagelijks in de file en zouden sneller op kantoor kunnen zijn als ze vroeger of later mogen vertrekken. 2. Onze concurrenten werken ook met flexibele werktijden.

Hoe doe ik het?

132

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

3. Veel collega’s die ik gesproken heb zouden graag zien dat er flexibele werktijden komen. 4. Iedereen werkt tegenwoordig toch flexibel? 5. Je hebt weinig verstand van zaken als je het hier niet mee eens bent. Geldig en juist? 

55 De eerste drie argumenten zijn geldig en juist. Het klopt en de argumenten gaan over de propositie van de werknemer. 55 Argument vier is niet juist. Er zijn cijfers en feiten te vinden dat niet iedereen in Nederland werkt met flexibele werktijden. Dit argument is dus eenvoudig te weerleggen. 55 Argument vijf is ongeldig. Dit argument gaat niet over de discussie, maar over degene met wie de discussie gevoerd wordt.

z z Drogreden

8

Een ongeldig argument is een drogreden. Een kenmerk bij drogredenen is dat de bewering niet klopt maar wel aannemelijk lijkt. Hierna volgt een overzicht van bestaande drogredenen (vrij naar Van Eemeren et al, 2001). Drogreden van de stok  Iemand persoonlijk aanvallen of bedreigen. Dit gebeurt vaak

subtiel door bijvoorbeeld de tegenpartij erop te wijzen wat er gebeurt als deze niet akkoord gaat.

Medelijden wekken  Hierbij wordt op het gevoel gewerkt. Bijvoorbeeld: ‘Hoe kunt u

nu geen geld aan een goed doel geven, terwijl er zo veel mensen in armoede leven?’

Persoonlijke aanval  Kenmerk hierbij is dat er niet wordt ingegaan op het standpunt, maar op de persoon achter het standpunt. Bijvoorbeeld: ‘Ik vind het altijd zo vermoeiend om naar meneer De Boer te luisteren, dat het me moeite kost om hierop in te gaan.’ Het ontduiken van bewijslast  Als je de verdedigingsplicht niet wilt vervullen, kun

je deze doorschuiven naar degene die jouw standpunt in twijfel trekt. Bijvoorbeeld: ‘Bewijs jij maar eens dat ik geen gelijk heb.’

De drogreden van de stroman  Bij deze drogreden wordt het standpunt van de tegen-

partij verdraaid. Dit komt bijvoorbeeld voor wanneer de discussie vooral gaat over het tegenovergestelde in plaats van over het oorspronkelijke standpunt. Ook kan een standpunt vertekend worden door de tegenpartij te associëren met een groep of partij waartoe de tegenpartij behoort en het vertekende standpunt daarmee in verband te brengen. Bijvoorbeeld: ‘Hij zegt wel dat hij het hier naar zijn zin heeft, maar als Brabander vindt hij het hier natuurlijk ongezellig.’ Bij de drogreden van de stroman kunnen standpunten ook gesimplificeerd of overdreven worden. Hierdoor wordt het voor de tegenpartij moeilijk om het standpunt te verdedigen.

Gebruik van irrelevante argumentatie  Als de argumenten geen betrekking hebben op het standpunt. Bij irrelevante argumentatie vertekent de protagonist zijn eigen standpunt, dit in tegenstelling tot de drogreden van de stroman, waarbij de tegenpartij zich schuldig maakt aan vertekening.

8.2 • Argumenteren

Non-argumentatie  Soms wordt een standpunt niet verdedigd door argumenten, terwijl het wel naar voren wordt gebracht alsof het argumenten zijn. In zo’n geval spreekt men van non-argumentatie. Een voorbeeld hiervan is als er wordt ingegaan op de gevoelens van het publiek (pathetische drogreden). In plaats van de ander te overtuigen zal de tegenpartij bijval kweken van de toehoorders. Op een oneigenlijke manier omgaan met verzwegen argumenten  Als we met elkaar

discussiëren, worden er altijd een aantal zaken niet gezegd. Als je een discussie voert, is het niet goed als je misbruik maakt van wat er niet gezegd is. Hier komen de volgende twee drogredenen uit voort. Drogreden van het opblazen wat verzwegen is Hierbij wordt een verzwegen standpunt overdreven en schuift de tegenpartij de ander een argument in de schoenen. Hierdoor kan de tegenpartij het argument gemakkelijker aanvallen. Bijvoorbeeld: Amber: ‘Misschien is hij vegetarisch, want hij nam geen vlees toen we uit eten gingen.’ Niels: ‘Dus iedereen die geen vlees neemt als hij uit eten gaat, is vegetarisch?’ Amber: ‘Nee, dat zeg ik toch niet! Ik zeg alleen dat hij misschien vegetarisch is.’ Drogreden van het loochenen van een verzwegen argument Hierbij ontkent degene die betoogt de verantwoordelijkheid voor de verzwegen argumenten in zijn betoog. Als mensen hierop aangesproken worden, verweren ze zich vaak door te zeggen dat ‘hij dat niet heeft gezegd’. Deze drogreden duikt vaak op in betogen waarbij de verzwegen argumenten zwak of omstreden zijn.

zz Uitvoeren

Bovenstaande punten kun je oefenen met de discussievormen die in  7  H. 6 staan beschreven. zz Afronden

Afhankelijk van de discussievorm. zz Tips

55 Zoek krantenartikelen waarin een betoog wordt gehouden en analyseer het stuk aan de hand van de punten uit deze paragraaf. 55 Controleer als je een schriftelijk betoog schrijft altijd of je geen onjuiste argumenten en drogredenen gebruikt. 55 Train jezelf in het herkennen van drogredenen. Op deze manier kun je ze in een discussie snel herkennen. zz Voorwaarden z z Materialen

Afhankelijk van de discussievorm. z z Groepsgrootte

Afhankelijk van de discussievorm. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de discussievorm.

133

8

134

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de discussievorm. 8.3 Onderhandelen Wat is het?

Onderhandelingssituaties zijn aan de orde van de dag. Als kind heb je misschien met je ouders onderhandeld over hoe laat je thuis mocht komen en met docenten onderhandel je over de hoeveelheid huiswerk. In de wereldpolitiek wordt bijvoorbeeld tijdens vredesbesprekingen onderhandeld. In de beroepspraktijk kun je te maken krijgen met salarisonderhandelingen. Onderhandelen gebeurt dus in verschillende situaties op verschillende niveaus. Alle onderhandelingen hebben dezelfde basiskenmerken. De mensen die met elkaar onderhandelen hebben elkaar nodig om iets voor elkaar te krijgen. De machtsverschillen zijn hierbij niet te groot. De onderhandelende partijen zijn onderling afhankelijk van elkaar. zz Voorbereiden

8 Hoe doe ik het?

Voordat je begint met een onderhandeling moet je de volgende zaken eerst goed op een rijtje hebben (zie ook Tool Onderhandelen, Link Onderhandelen en Test Onderhandelen op de website). 55 Maak voor jezelf duidelijk welk doel je wilt bereiken met de onderhandeling. Schrijf op wat je doel is en welke belangen je hebt bij de onderhandeling. 55 Ga na of je genoeg kennis hebt over de onderwerpen waarover onderhandeld wordt. Zoek kennis op als je kennis tekort komt. Schrijf de argumenten op die je voor jouw zaak kunt gebruiken. 55 Bedenk ook met welke argumenten de andere partij zal komen en bedenk welke antwoorden je kunt geven op deze argumenten. 55 Bedenk hoe je het onderhandelingsgesprek gaat openen. Met welke argumenten ga je beginnen? En welke argumenten kun je beter tot later bewaren? 55 Bepaal met wat voor een soort voorstel je minimaal genoegen gaat nemen. 55 Maak eventueel een inhoudelijk voorstel waarmee je de onderhandeling kunt laten sturen. zz Uitvoeren z z Onderhandelingsstijlen

Veel mensen hebben onbewust een bepaalde onderhandelingsstijl. Bij een onderhandeling zijn vier onderhandelingsstijlen te onderscheiden. Geoefende onderhandelaars kunnen per situatie inschatten welke stijl voor hen op welk moment effectief is en deze inzetten. Iedere stijl heeft voor- en nadelen. Welke stijl het beste werkt ligt aan de situatie. Door je bewust te worden van je eigen onderhandelingsstijl, kun je de voordelen van de verschillende stijlen op de juiste momenten inzetten. Mastenbroek (2001) beschrijft vier onderhandelingsstijlen ten behoeve van de onderhandelaar. Elke stijl heeft zijn eigen kenmerken die het onderhandelingsproces positief of negatief kunnen beïnvloeden.

8.3 • Onderhandelen

De ethisch-overtuigende stijl  55 Positief kenmerkend: legt de nadruk op het gezamenlijk belang. Legt doordachte voorstellen in de groep. Kan gedurende het proces voor zichzelf blijven nadenken zonder zich daarbij te veel door de anderen te laten beïnvloeden. 55 Negatief kenmerkend: blijft op het gezamenlijke belang van zijn eigen voorstel hameren. Raakt teleurgesteld en staat niet open voor alternatieve oplossingen. De analytisch-agressieve stijl  55 Positief kenmerkend: blijft scherp op goede argumenten. Kan logisch redeneren en gebruikt harde feiten. Houdt de rode draad van de onderhandeling vast. 55 Negatief kenmerkend: is star. Is niet sensitief voor de sfeer van de omgeving en kan blijven doordrammen op oude argumenten. De joviaal-coöperatieve stijl 

55 Positief kenmerkend: investeert in het opbouwen van persoonlijke relaties. Prettig in de omgang en gebruikt onder andere humor om de sfeer prettig te houden. 55 Negatief kenmerkend: is niet assertief genoeg. Wil de lieve vrede behouden. Komt niet duidelijk voor zijn standpunt uit en draait om zijn eigen mening heen.

De beweeglijk-agressieve stijl 

55 Positief kenmerkend: onderneemt vaak als eerste actie en zet zijn team aan tot actie. Neemt de leiding binnen zijn eigen team en neemt de leiding over het onderhandelingsproces. Kan goed inspelen op nieuwe situaties en zorgt ervoor dat er vaart blijft in het onderhandelingsproces. 55 Negatief kenmerkend: houdt door te domineren te weinig ruimte open voor inbreng van anderen. Gaat impulsief te werk en wordt onvoorspelbaar.

z z Fasen van onderhandeling

Een onderhandelingsgesprek kan worden verdeeld in drie fasen (Koot, 2003). De verschillende fasen zijn een hulpmiddel waarmee je een onderhandelingsgesprek kunt voorbereiden of kunt analyseren. In de praktijk neemt een onderhandelingsgesprek niet zo’n vaste vorm aan. Fase 1: Beeldvorming  In deze fase onderzoeken de verschillende partijen in het onderhandelingsgesprek welke belangen de deelnemende partijen hebben. Fase 2: Oordeelsvorming  In deze fase doen de deelnemende partijen voorstellen aan elkaar. Deze voorstellen worden afgewogen en er wordt gezocht naar een oplossing die zo veel mogelijk winst voor de deelnemende partijen oplevert. Fase 3: Besluitvorming  Het gesprek concentreert zich nu op de oplossing. Er wordt net

zolang aan de oplossing geschaafd totdat de deelnemende partijen het met elkaar eens zijn. Er kan in deze fase ook worden besloten om de onderhandelingen te stoppen als blijkt dat er geen overeenstemming over een passende oplossing kan worden gevonden.

135

8

136

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

z z Communicatie

Een goed onderhandelingsgesprek staat of valt met goede communicatie. In het onderhandelingsgesprek is het essentieel dat je genoeg informatie krijgt van de partij waarmee je onderhandelt. De informatie kun je verkrijgen door op een goede manier vragen te stellen en door de verkregen informatie samen te vatten (Koot, 2003). In 7 par. 1.2 van dit boek zijn verschillende soorten vragen behandeld. Het ezelsbruggetje LSD (luisteren, samenvatten, doorvragen) kan een goede ondersteuning bieden tijdens een onderhandelingsgesprek. zz Afronden

Aan het einde van een onderhandelingsgesprek wordt een besluit genomen over het onderwerp van onderhandeling (fase 3). In deze fase is het belangrijk dat je nog eens terugkijkt op welke wensen je bij aanvang van het gesprek had. Zo kun je zien of je tevreden bent met de geboden oplossing, of dat je te veel hebt ingeleverd tijdens het gesprek. Als je ontevreden bent over het resultaat, kun je voorstellen om verder te onderhandelen, of je kunt het gesprek opschorten en op zoek gaan naar een nieuwe partij.

8

zz Tips

55 Begin de onderhandeling met duidelijke statements. Zorg dat je een zekere indruk achterlaat (ontleend aan Hugeunin, 1994). 55 Houd contact met de tegenpartij en laat soms stiltes vallen. Hierdoor kom je overtuigend over (ontleend aan Hugeunin, 1994). 55 Begin met zaken waarover je het snel eens kunt worden. Parkeer details en lastige zaken voor later (ontleend aan Hugeunin, 1994). 55 Wees duidelijk over je standpunt, maar word niet onvriendelijk (ontleend aan Hugeunin, 1994). 55 Je kunt zogenaamde proefballonnetjes (zie Hugeunin, 1994, p. 50) oplaten: ‘Als ik nu…,’ ‘maar dan wil ik van jou…’ Dit zijn voorwaardelijke concessies. Je kunt ze terugtrekken als de tegenpartij er niet op ingaat. zz Voorwaarden z z Materialen

Een ruimte waarin onderhandeld kan worden, pen en papier. z z Groepsgrootte

Afhankelijk van de situatie. Voor de helderheid van de communicatie is het raadzaam om niet met veel mensen tegelijkertijd te onderhandelen. Laat één persoon bijvoorbeeld spreekbuis zijn voor een bepaalde partij. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van het onderwerp van onderhandeling. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van het onderwerp van onderhandeling en van de afspraken tussen deelnemende partijen onderling.

8.4 • Problemen oplossen

137

8

8.4 Problemen oplossen

Als een situatie niet voldoet aan een bepaalde verwachting, ontstaat er een probleem. Iemand die een probleem ervaart, zal ook altijd een wens hebben om de huidige situatie te veranderen. Binnen de beroepspraktijk zijn er dagelijks situaties die problemen met zich meebrengen. Als professional is het daarom belangrijk dat je deze problemen op een goede manier kunt oplossen. Ook binnen de opleiding kun je hiermee te maken krijgen als je bijvoorbeeld met behulp van een casus een probleem moet oplossen. Als je een probleem hebt, kun je dit oplossen aan de hand van een probleemoplossingmodel (vrij naar Kapteyn, 1996). Dit model kent vijf fasen. Deze fasen lopen parallel met de structuur van de paragraaf (voorbereiden, uitvoeren en afronden) (zie Tool Probleemoplossingsmodel op de website).

Wat is het?

zz Voorbereiden z z Fase 1: Oriëntatiefase

Tijdens deze fase bekijk je de situatie en kun je bezien of de situatie zodanig is dat er actie moet worden ondernomen. 55 Ga na wat er problematisch is en hoe het komt dat dit als een probleem wordt ervaren. Vervolgens geef je een tijdelijke omschrijving van het probleem. 55 Bekijk de context van het probleem. Wie hebben met dit probleem te maken? Welke belangen spelen mee? Welke middelen heb je tot je beschikking om het probleem op te lossen (tijd, geld, faciliteiten)? 55 Bekijk welke actie je nu kunt ondernemen om tot verdere uitdieping en afbakening van het probleem te komen. Let op: het is tijdens de oriëntatiefase heel belangrijk dat je de probleemstelling nog niet vastzet. Je moet je daarvoor eerst oriënteren op wie en wat betrokken zijn bij het probleem. De uiteindelijke omschrijving van het probleem zal in de volgende fase aan bod komen. zz Uitvoeren z z Fase 2: Diagnosefase

Tijdens deze fase ga je aan de hand van de informatie die je hebt verkregen uit fase 1 definitief formuleren wat het probleem is. De uitgewerkte definitie van een probleem bevat drie onderdelen. 1. Een beschrijving van de huidige situatie waarbij wordt aangegeven wat als problematisch wordt gezien. 2. Een beschrijving van het verlangen of de wens om de huidige situatie te veranderen. Deze wens is de motivatie om iets aan het probleem te gaan doen. 3. Beschrijving van het veranderingsdoel. Welke situatie zou in de toekomst gewenst zijn? Het veranderingsdoel moet SMART omschreven zijn. Dit wil zeggen: Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden (zie 7 par. 4.3). z z Fase 3: Planningsfase

In deze fase plan je wat er moet gebeuren om de veranderingsdoelen te realiseren en maak je een plan van aanpak. Dit gebeurt volgens een stappenmodel.

Hoe doe ik het?

138

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

1. Maak een inventarisatie van factoren die invloed hebben op de oplossing van het probleem. 2. Bepaal welke factoren uit bovenstaande inventarisatie kunnen leiden naar de oplossing van je probleem. Formuleer hiervoor zogenaamde tussendoelen. Deze tussendoelen moeten SMART zijn omschreven. 3. Planning van werkzaamheden die voortvloeien uit stap 2. Wie doet wat en wanneer? Bij het behalen van ieder tussendoel kun je een korte evaluatie inlassen. Hierbij evalueer je met de betrokkenen de vorderingen die tot dan toe gemaakt zijn. z z Fase 4: Actiefase

Tijdens deze fase voer je de planning uit die je in fase 3 geformuleerd hebt. Soms moeten de veranderingsdoelen en planning aangepast worden, omdat je tijdens het uitvoeren van de activiteiten stuit op nieuwe factoren die je niet had voorzien. zz Afronden z z Fase 5: Evaluatie

8

Vraag je af of het doel voldoende bereikt is door het resultaat te vergelijken met het veranderingsdoel. Als het doel niet voldoende bereikt is of als zich nieuwe problemen aandienen, kun je de vijf fasen opnieuw doorlopen. zz Tips

55 Veel mensen zijn gewend om direct naar oplossingen te gaan zoeken. Dwing jezelf om stil te staan bij de oriëntatie op het probleem. Dit zal de oplossing van het probleem ten goede komen. 55 Net zoals bij ieder model is de werkelijkheid grilliger dan de structuur van het model doet voorkomen. Zie dit model dan ook als een hulpmiddel bij het denkproces. zz Voorwaarden z z Materialen

Middelen om beschrijving en plan van aanpak vast te leggen (pen en papier of computer). z z Groepsgrootte

Het oplossen van een probleem gaat sneller zodra er minder mensen betrokken zijn bij het proces. Als er veel mensen betrokken zijn, kunnen groepen betrokkenen iemand aanwijzen die spreekbuis is voor de gehele groep. Op deze manier kan een afvaardiging van de betrokkenen zich bezighouden met de oplossing van het probleem. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de omvang van het probleem. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van het probleem.

139

8.5 • Werken aan kwaliteit

Stap 1: Plan Maak een plan van aanpak om tot kwaliteitsverbetering te komen. Stel heldere doelen. Stap 2: Do Voer dat plan uit. Stap 3: Check Controleer, evalueer of je je gestelde (tussen)doelen bereikt. Stap 4: Act Reageer op je evaluatie, stuur zo nodig bij en handel volgens verbeterde procedures en nieuwe inzichten.

ACT

PLAN

CHECK

DO

8

. Figuur 8.1  PDCA-cyclus

8.5 Werken aan kwaliteit

Kwaliteit is kortweg: doen wat je beloofd hebt. Kwaliteit geeft aan waarin je je eigen doelen realiseert. Het begint met het vaststellen van het huidige niveau, het formuleren van prioriteiten voor verbetering en het maken en uitvoeren van een plan van aanpak. Kwaliteitszorg is vooral ook een cyclisch proces. Daarom zijn de evaluatie van verbeteringen, het borgen en bewaken van wat bereikt is, belangrijke stappen. Kwaliteitszorg draait om de volgende vragen: 55 Doe je de goede dingen? 55 Doe je die dingen goed? 55 Hoe weet je dat? 55 Vinden anderen dat ook? 55 Wat doe je met die wetenschap? zz Voorbereiden

Het maken en uitvoeren van een plan van aanpak kun je doen in een cyclus die lijkt op de fasen die in de vorige paragraaf over probleemoplossing zijn beschreven. Bij het werken aan kwaliteit wordt vaak de PDCA-cyclus gebruikt (Zie .  Figuur 8.1). Dit is een cyclus die is ontwikkeld door dr. W. Edwards Deming. De PDCA-cyclus wordt daarom ook wel de Deming circle genoemd. De PDCA-cyclus zorgt ervoor dat je handelingen of processen die voor verbetering vatbaar zijn planmatig aanpakt (zie ook Link Werken aan kwaliteit en Tool PDCA-cyclus op de website) De PDCAcyclus bevat de volgende onderdelen: PLAN: Wat is de huidige situatie? Wat is de wenselijke situatie en hoe kun je dat vertalen in een veranderdoel? Let bij de formulering van het doel op de toetsbaarheid (zie 7 par. 4.3). Met welke acties kun je dit doel bereiken? zz Uitvoeren

DO: De geplande acties worden uitgevoerd. zz Afronden

CHECK: Ga na of het doel behaald is. Als het niet behaald is, bedenk dan hoe het komt en trek daar lering uit.

Wat is het?

140

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

ACT: Implementeer de resultaten in de organisatie wanneer de actie succesvol was. Herhaal de cyclus zodra in de vorige stap is gebleken dat het doel niet behaald is en maak daarbij gebruik van de leerpunten die zijn opgedaan in deze cyclus. Het proces waarin gewerkt wordt aan kwaliteit wordt kwaliteitszorg genoemd. In alle sectoren wordt aan kwaliteit gewerkt. In de beroepspraktijk betekent dit dat de beroepsbeoefenaar expliciteert hoe hij handelt en volgens welke normen hij dat doet. Vervolgens toetst de beroepsbeoefenaar de praktijk aan de normen. Als resultaat van de toetsing kan het handelen verbeterd worden. In veel branches liggen de kwaliteitsnormen vast en worden handelingen getoetst op deze normen. Het toepassen van een kwaliteitskringloop dient in organisaties structureel te worden uitgevoerd. Op deze manier kan de kwaliteit van een organisatie stabiel blijven. z z Methoden voor kwaliteitszorg

8

Naast het toepassen van een kwaliteitskringloop zijn er verschillende methoden om met de kringloop in de organisatie om te gaan. Er worden hier drie methoden kort besproken. Hollands, Hendriks, Ariënsen en Verheggen (2003) hebben een uitgebreide beschrijving gemaakt van deze methoden (zie aanbevolen literatuur). De manier waarop aan kwaliteit gewerkt wordt is afhankelijk van het doel van het kwaliteitstraject. Hier worden de volgende methoden voor kwaliteitsverbetering beschreven: de intercollegiale toetsing, benchmarking en visitatie. De PDCA-cyclus kan bij elke methode ingepast worden. z z Intercollegiale toetsing

Deze methode van kwaliteitsverbetering kan worden uitgevoerd zodra een activiteit of handeling om verbetering vraagt en wanneer daarbij meer collega’s betrokken zijn. Planmatig werken vormt de basis van de intercollegiale toetsing. Een intercollegiale toetsing kan dus ondersteund worden door de PDCA-cyclus. Een collegiale toetsing kan een succes worden als: 55 de kennis en mogelijkheden voorhanden zijn om de situatie te verbeteren; 55 de activiteit of handeling binnen de organisatie met enige regelmaat wordt uitgevoerd; 55 het onderwerp uitgebreide toetsing nodig heeft en niet met een andere (minder inspannende) ingreep kan worden opgelost; 55 de betrokkenen bij de intercollegiale toetsing de bevoegdheid hebben om iets aan de situatie te veranderen; 55 het onderwerp voldoende is afgebakend; 55 er voldoende draagvlak is voor het uitvoeren van de intercollegiale toetsing over dit onderwerp. Iedereen kan voldoende tijd vrijmaken voor de toetsing. Intercollegiale toetsing zorgt voor structurele kwaliteitsverbetering en bewaking. Het is een prettige, informele manier om te reflecteren op het eigen handelen. z z Benchmarking

Benchmarking is een manier om de kwaliteit van bestaande processen en procedures in een instelling te vergelijken met de kwaliteit van dezelfde processen en procedures in vergelijkbare instellingen of afdelingen. Bij benchmarking worden de resultaten uit de ‘DO’-stap van de PDCA-cyclus vergeleken met de resultaten van eenzelfde soort situatie in een andere organisatie

8.5 • Werken aan kwaliteit

of op een andere afdeling. De conclusies die volgen uit deze vergelijking worden gebruikt voor het formuleren van veranderingsdoelen. Ook wordt er kennis uitgewisseld tussen de verschillende organisaties of afdelingen. Benchmarking is vooral bruikbaar bij handelingen die zijn vastgelegd in protocollen. Een benchmarkproces wordt meestal gestart als verwacht wordt dat een bepaalde handeling effectiever kan worden uitgevoerd door de uitvoering te vergelijken met andere instellingen of afdelingen. z z Visitatie

Visitatie is een methode voor kwaliteitsverbetering die in gezondheidszorg, welzijn en onderwijs wordt ingezet om de kwaliteit van een instelling te bewaken. De kwaliteit wordt gemeten door een visitatiecommissie die de instelling bezoekt. De commissie bestaat uit mensen uit dezelfde beroepsgroep en collega’s uit dezelfde branche. Bij een visitatie zijn er twee partijen: het bezoek en de bezoekontvangende partij. De visitatie kan worden verdeeld in vier fasen. Zelfevaluatie en referentiekader  Een instelling maakt voordat de visitatie start een

zelfevaluatie en een referentiekader. Hierin staat hoe de instelling zichzelf beoordeelt en volgens welke criteria kwaliteit gemeten wordt. De visitatiecommissie gebruikt dit kader om de kwaliteit te toetsen. Voor de gezondheidszorg en het onderwijs zijn er nationale referentiekaders ontwikkeld. Deze kaders kunnen aangepast worden aan de specifieke situatie (PLAN).

De voorbereiding  De bezoekontvangende partij zorgt voor de zelfevaluatie. De bezoekende partij zal zich verdiepen in de instelling. De twee partijen maken samen een planning en selecteren afdelingen en personen die tijdens het visitatiebezoek gehoord worden (PLAN). Het visitatiebezoek  Een visitatiebezoek duurt meestal een aantal dagen. Er worden

gesprekken gevoerd met de geselecteerde afdelingen en personen uit de instelling. De visitatiecommissie zal ook observeren binnen de instelling (DO).

De verwerking  De visitatiecommissie maakt aan de hand van het bezoek en de verzamelde informatie een analyse van de sterke en zwakke kanten van de instelling. Ook geeft de commissie aanbevelingen. Aan de hand van de analyse en de aanbevelingen zal een verbeterplan worden ontwikkeld (ACT). Het dwingt de organisatie om alles wat men doet de expliciteren en te beargumenteren. Een visitatie brengt een intensief leerproces in de organisatie op gang. Een visitatie wordt vaak ingezet bij instellingen die door de overheid erkend moeten worden, bijvoorbeeld onderwijs- en zorginstellingen.

zz Tips

55 Als je ergens gaat werken, is het belangrijk dat je op de hoogte bent van hoe er aan kwaliteit wordt gewerkt in de organisatie. Ook is het voor je eigen functioneren belangrijk om te weten volgens welke normen je moet werken. Vraag hier dus naar voordat je begint met het werk.

141

8

142

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

55 Binnen onderwijsinstellingen worden ook studenten betrokken bij de visitatie. Dit is een unieke kans om een visitatie van dichtbij mee te maken. Informeer bij jouw onderwijsinstelling hoe je hierbij betrokken kunt raken. zz Voorwaarden z z Materialen

Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg. z z Groepsgrootte

Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg.

8

8.6 Conflicthantering Wat is het?

De basis voor een conflict is een verschil van mening. Bij een meningsverschil zijn mensen het inhoudelijk over iets niet eens. Een conflict ontstaat zodra mensen bij het bespreken van het meningsverschil worden beïnvloed door hun emoties. Dan luisteren mensen niet meer naar elkaar en kunnen ze niet tot een oplossing komen. Iedereen raakt weleens betrokken bij een conflict. Conflicten kunnen ontstaan als mensen emotioneel erg zijn betrokken bij een meningsverschil of als persoonlijkheden botsen. In het bedrijfsleven ontstaan conflicten bijvoorbeeld vaak als klanten klachten hebben. Conflicthantering leert je hoe je in dit soort situaties het beste kunt handelen (zie ook Link Conflicthantering op de website). z z Grensoverschrijding

Het is niet fijn om een conflict te hebben. Een conflict is een signaal dat er bij degene bij wie het conflict start een grens is overschreden. z z Positieve gevolgen van conflicten

Als een conflict goed gehanteerd wordt, kan een conflict positieve gevolgen hebben. Openheid  Een conflict kan openheid geven in een relatie, omdat mensen bij een

conflict meer durven te zeggen dan in normale situaties.

Duidelijkheid  Het kan een opluchting zijn om te zeggen wat je denkt. Het geeft voor

de betrokken partijen duidelijkheid over waar iedereen in het meningsverschil staat en hoe iemand zich erover voelt.

Onderlinge verhoudingen vernieuwen  Openheid en duidelijkheid kunnen ervoor zorgen dat er onderling meer begrip komt, waardoor het beeld dat men van elkaar heeft wordt vernieuwd. De conclusie van een conflict kan echter ook zijn dat

8.6 • Conflicthantering

143

8

niemand het wil oplossen en dat de betrokken partijen besluiten om te stoppen met hun samenwerking als de situatie dat toelaat. zz Voorbereiden

Iedereen heeft een bepaalde voorkeur om conflicten aan te pakken. Prein (2001) heeft hieruit vier conflicthanteringstijlen gedestilleerd. Zodra je deze stijlen kent, kun je ze inzetten in situaties waarin ze het effectiefst zijn. Alle stijlen hebben kwaliteiten en valkuilen. Deze staan bij iedere stijl beschreven. Deze stijlen draaien om twee basisaspecten die spelen bij conflicten. Hoe iemand zal reageren op een conflict zal aan de ene kant liggen aan hoe belangrijk iemand de relatie met de ander vindt en aan de andere kant in hoeverre iemand opkomt voor zijn eigen belangen en verlangens (zie ook de Test Conflicthanteringstijlen op de website). Ontlopen  Iemand die een conflict ontloopt, laat weinig zorg voor de relatie zien, maar komt tegelijkertijd ook niet op voor zijn eigenbelang. Iemand die een conflict ontloopt, staat eigenlijk neutraal tegenover het conflict (Prein, 2001). 55 Kwaliteit: het ontlopen van een conflict kan goed zijn als je op het moment moe bent of je niet goed genoeg voelt om het conflict aan te gaan. Dan kun je beter wachten op een geschikt moment om het conflict aan te gaan. Ook kan het soms beter zijn om een conflict niet aan te gaan, zodra je weet dat je een gebrek aan macht hebt en het aangaan van het conflict je weinig zal opleveren. In sommige situaties kan het ontlopen van een conflict functioneel zijn, omdat je als derde neutrale partij kunt helpen om het conflict op te lossen. 55 Valkuil: iemand die altijd conflicten ontloopt, zal ook nooit de positieve effecten van een conflict ervaren. Je bouwt dan weinig diepgaande relaties met mensen op. Confronteren  Iemand met een confronterende conflictstijl vindt de onderlinge relaties en de eigen belangen en verlangens belangrijk. Hij ervaart het conflict als een situatie waarvoor de betrokken partijen evenredig verantwoordelijk zijn en waar ook voor elke partij winst te behalen is (Prein, 2001). 55 Kwaliteit: deze conflictstijl wordt in de literatuur vaak benoemd als de ideale stijl. Je bent immers bereid om het conflict uit te zoeken op een gelijkwaardige manier en je wilt een win-winsituatie creëren. 55 Valkuil: deze conflictstijl gaat ervan uit dat alle betrokkenen in het conflict zich open en flexibel willen opstellen. De betrokkenen moeten over goede sociale en communicatieve vaardigheden beschikken. Niet iedereen bezit deze vaardigheden of wil zich in een conflict open en flexibel opstellen. Ook is de confronterende conflictstijl een tijdrovende stijl, omdat je iedereen er zo veel mogelijk bij wilt betrekken. Dit kan lastig zijn in situaties waarin niet veel tijd is. Forceren  Iemand met een forcerende conflictstijl zal zijn eigen wensen en verlan-

gens vooropstellen. Zijn/haar eigen wensen en verlangens gaan ten koste van de andere partij. Deze stijl gaat gepaard met veel machtsvertoon. De forceerder zal de ander bijvoorbeeld gaan bekritiseren of belachelijk maken. Mensen die forceren zijn zeker van zichzelf en hun gelijk. 55 Kwaliteit: in situaties waarin je strijdt voor een heel belangrijke zaak kan het goed zijn om je machtspositie in te zetten om iets voor elkaar te krijgen. In dit

Hoe doe ik het?

144

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

geval forceer je vaak in het kader van een algemeen belang. Dit wordt door mensen sneller geaccepteerd dan wanneer je alleen je eigen doelen nastreeft. 55 Valkuil: wanneer je deze conflictstijl bij ieder conflict inzet, zul je mensen afschrikken. Je krijgt gelijk, maar je houdt geen vrienden meer over.

8

Toedekken  De laatste conflictstijl is de stijl waarbij je het conflict toedekt. Iemand die deze stijl hanteert, hecht vooral waarde aan de onderlinge relaties. Iemand die een conflict toedekt, zal dit zelfs doen ten koste van zijn eigen belangen en verlangens. De onderlinge relatie wordt als kwetsbaar ervaren, waardoor degene die toedekt het conflict niet durft aan te gaan. Iemand die toedekt, vindt het heel belangrijk om aardig gevonden te worden. Hij zal er alles aan doen om de relatie onderling goed te houden. Daarvoor moet degene die toedekt zich heel goed kunnen inleven in de ander. 55 Kwaliteit: doordat je goed kunt toedekken, kun je je goed inleven in een ander en ben je in staat om je neer te leggen bij het gelijk van de ander. Deze eigenschap kan je als derde partij in een conflict goed van pas komen. 55 Valkuil: wanneer je altijd de anderen gelijk geeft, zullen de anderen toch last krijgen van het feit dat je nooit een eigen mening lijkt te hebben. Ook krijgen veel mensen last van hun eigen gedrag. Je kunt de ander bijvoorbeeld gaan verwijten dat hij te weinig rekening met je houdt en misbruik van je maakt. Iemand die toedekt heeft echter heel veel moeite om deze emoties te uiten. De negatieve emoties zullen zich dan bijvoorbeeld gaan uiten doordat je bij anderen gaat klagen.

z z Complementaire stijlen

De vier stijlen vullen elkaar aan. Ze zijn complementair. Dit betekent in dit geval dat een forcerende conflictstijl een toedekkende conflictstijl zal oproepen. Iemand die forceert doet dit vanuit een dominante positie. Dit roept een ondergeschikte positie op die hoort bij de toedekkende stijl. Een ontlopende conflictstijl zal confronterend gedrag oproepen. Iemand die een conflict ontloopt, gaat de confrontatie uit de weg. Dit gedrag roept dan juist confrontatie op. Als je een conflict wilt oplossen, zul je vanuit iedere stijl over het conflict en de onderliggende emoties moeten praten. Hoever je daarin gaat, ligt aan de situatie en aan de stijl die het beste bij die situatie past. Iemand die een confronterende stijl heeft, zal alles uit de kast willen halen om beide standpunten duidelijk te krijgen, terwijl iemand met een forcerende stijl zich niet zo zal bezighouden met de ander. In het volgende onderdeel staat beschreven met welke technieken je een conflict kunt gaan oplossen. zz Uitvoeren

Het proces van conflicthantering kun je onderverdelen in drie fasen (Prein, 2001). De eerste twee fasen horen bij de uitvoering van conflicthantering, de laatste bij de afronding. z z Probleemanalyse

In deze fase zoek je uit wat de standpunten zijn. Vervolgens confronteer je de standpunten met elkaar. Ten slotte confronteer je de visies en belangen die aan de standpunten ten grondslag liggen. Vooral in de eerste fase is het belangrijk dat je de angel uit het conflict haalt. Dit kun je op de volgende manieren doen (Prein, 2001).

8.6 • Conflicthantering

Het standpunt op een niet-verwijtende manier formuleren  Conflicten ontstaan vaak doordat iemand een klacht of beschuldiging uit. Dat gebeurt meestal op een verwijtende of denigrerende manier. ‘Ik vind het écht dom van je dat je niet bij die afspraak kwam opdagen, want nu stond ik daar mooi voor paal en kan ik fluiten naar die deal!’ Bij deze formulering leg je de nadruk op de ander en geef je hem of haar de schuld van de ontstane situatie en hoe jij je voelt. Je uit jouw gevoelens door de ander te veroordelen. ‘Als je niet komt opdagen bij een afspraak, dan voel ik me ongemakkelijk tegenover de mensen waarmee we een afspraak hadden, omdat we die mensen hadden beloofd om met z’n tweeën te komen en ik me nu moest verontschuldigen.’ Deze boodschap is een ik-boodschap. In een ik-boodschap geef je een beschrijving van de gevoelens en behoeftes die je hebt, zonder dat je vervalt in het geven van kritiek en beoordelingen. Deze boodschap bestaat uit drie delen. 55 Je geeft een concrete beschrijving van wat je iemand ziet of hoort doen of zeggen: ‘Als je niet komt opdagen bij een afspraak.’ 55 Daarna geef je een beschrijving van je eigen gevoelens: ‘Dan voel ik me ongemakkelijk tegenover de mensen waarmee we een afspraak hadden.’ 55 Ten slotte geef je een concrete beschrijving voor de negatieve gevolgen die het voor jou heeft: ‘Omdat we die mensen hadden beloofd om met z’n tweeën te komen en ik me nu moest verontschuldigen’ (Prein, 2001). Actief luisteren naar de ander  Actief luisteren is een belangrijke vaardigheid voor mensen die in een conflict willen confronteren of toedekken (Prein, 2001). Vaak zie je dat mensen die willen forceren niet actief luisteren. Actief luisteren doe je door: 55 de ander ruimte te geven om te spreken: laat iemand uitspreken; 55 contact te houden met de spreker: maak oogcontact, knik en hum; 55 de ander te laten merken dat je luistert door feedback te geven: 55 vat samen of herhaal in eigen woorden wat iemand volgens jou gezegd heeft: ‘Als ik je goed begrijp, dan zeg je dat…’; 55 vraag door en vraag of iemand meer wil vertellen: ‘Wat gebeurde er toen?’; 55 spiegelen van onderliggende gevoelens. Je probeert te ervaren hoe het zou zijn om in zo’n situatie te zitten en hoe je je dan zou voelen: ‘Ik kan me voorstellen dat je het toen heel zwaar had.’ Op een constructieve manier met je emoties omgaan 

55 Bedenk in een conflict of het voor de oplossing van het conflict goed is om je emoties te uiten. Als de emoties te sterk zijn, kun je beter een pauze inlassen en je emoties op een andere manier uiten. Vaak helpt het om je emoties fysiek te uiten (op een kussen slaan of gaan sporten). 55 Als het voor het conflict wel belangrijk is om je emoties te uiten, doe dit dan door middel van de ik-boodschap zoals deze hiervoor beschreven staat (Prein, 2001).

Op een constructieve manier met de emoties van de ander omgaan  55 Vaak laat de lichaamstaal van de ander emoties zien. Het is echter moeilijk om alleen via lichaamstaal de emoties van een ander geheel te herkennen. Het is daarom belangrijk om te beschrijven wat je ziet en vervolgens te vragen of je het goed hebt gezien.

145

8

146

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

55 Mensen uiten zich vaak in emotioneel beladen woorden, bijvoorbeeld ‘verschrikkelijk’ of ‘schandalig’. Je kunt doorvragen bij deze woorden, zodat de emotie die ten grondslag ligt aan het woord duidelijk wordt. 55 Emoties mogen het gesprek niet gaan domineren. Emoties kunnen het gesprek negatief beïnvloeden en kunnen zelfs overslaan op de ander. Als de ander geëmotioneerd is, kun je voorstellen om een pauze in het gesprek in te lassen. Zorg dat je elkaar even niet ziet en dat de ander de kans krijgt om stoom af te blazen. Als iemand hevig geëmotioneerd is, is een pauze van minimaal 20 minuten noodzakelijk. 55 Soms kan het gebruik van humor voor verlichting van de sfeer zorgen. 55 Door actief te luisteren, zal de ander zich sneller begrepen voelen en krijgen negatieve emoties minder kans. 55 Bij een emotionele uitbarsting van de ander kun je je grens aangeven door duidelijk te maken wat het gedrag van de ander met je doet. Trek aandacht door op te staan, door je stem te verheffen of door voorover te buigen. Spreek de andere persoon direct aan. Kijk hem/haar aan en noem hem/haar bij de naam (Prein, 2001).

8

Een bemiddelaar aantrekken  55 Een bemiddelaar of mediator kan op een objectieve manier naar het conflict kijken en de partijen op een neutrale manier helpen om het conflict op te lossen.

z z Exploratie

Zodra de lucht enigszins is opgeklaard, kun je op zoek gaan naar de mogelijke oplossingen voor het probleem. zz Afronden z z Integratie

Dit is de besluitvormingsfase. Er wordt overeenstemming bereikt over de beste oplossing. In deze fase kun je ook overgaan tot een onderhandeling. Vooral bij zakelijke conflicten wordt vaak onderhandeld over een oplossing. Onderhandelen gaat het beste zodra de verwijten zijn opgeruimd. Het onderhandelingsproces staat beschreven in 7 par. 8.3. zz Tips

55 Betrek geen andere zaken bij het conflict. Zeg niet: ‘En wat ik ook nog vervelend vind.’ 55 Probeer niet gelijk te krijgen door anderen bij het conflict te betrekken die er niets mee te maken hebben: ‘Henk, wat vind jij er nou van?’ 55 Verdiep je in diversiteit. Veel conflicten worden veroorzaakt doordat andere mensen andere normen en waarden hebben. Bedenk dat andere normen en waarden niet per se verkeerd hoeven te zijn. zz Voorwaarden z z Materialen

Niet van toepassing.

8.7 • Leidinggeven

147

8

z z Groepsgrootte

Niet van toepassing. z z Voorbereidingstijd

Niet van toepassing. z z Uitvoeringstijd

Niet van toepassing. 8.7 Leidinggeven

Als je na het behalen van je hbo-diploma in een managementfunctie terechtkomt, zul je anderen aansturen: je geeft leiding aan anderen. Ook binnen projectgroepen op school kun je in een groep een voorzitter (leider) aanwijzen die ervoor moet zorgen dat een bepaalde taak goed wordt uitgevoerd. Remmerswaal (2001, p. 274) omschrijft leiderschap als volgt: ‘Het uitvoeren van al die gedragsvormen die een concrete groep of organisatie helpen in het bereiken van de gewenste resultaten en die bijdragen aan de levensvatbaarheid van de groep of organisatie, waaronder ik ook het bevorderen van bevredigende interpersoonlijke relaties reken.’ Leiderschap gaat in bovenstaande definitie dus niet alleen om het volbrengen van een taak, maar ook om de zorg voor het voortbestaan van een groep of organisatie. Tevens zal een leider ernaar streven om de relaties onderling gezond te houden. Sommige leiders leggen in hun gedrag de nadruk op het volbrengen van de taak – dit wordt taakgericht leiderschap genoemd – en andere leiders besteden veel aandacht aan de onderlinge relaties – dit noem je sociaal-emotioneel leiderschap. Een goede leider zoekt balans in beide aspecten. Je kunt door een organisatie of een groep mensen tot leider benoemd worden. In dat geval spreek je van formeel leiderschap. In groepen nemen sommige mensen ook de rol van leider op zich. Op zo’n moment spreek je van informeel leiderschap.

Wat is het?

zz Voorbereiden

Om goed leiding te kunnen geven, moet eerst duidelijk zijn wat de taak is die volbracht moet worden. Vervolgens is het belangrijk om te weten met wie je te maken hebt en wat ieders belangen zijn. Iedere taak en groep vraagt om een andere manier van leidinggeven (zie ook Test Leidinggeven op de website). Welke stijl ingezet dient te worden is onder andere afhankelijk van: 55 de capaciteiten van de groep; 55 het type groep; 55 de uit te voeren taak; 55 het organisatietype. De leiderschapsstijlen zijn geformuleerd rondom de nadruk die een leider legt op het taakgerichte of het sociaal-emotionele aspect. Er zijn vier leiderschapsstijlen (Remmerswaal, 2001).

Hoe doe ik het?

148

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

z z De directieve stijl

De directieve leider richt zich sterk op de taak en weinig op de mensen die de taak uitvoeren. Deze leider houdt alle touwtjes in handen en laat weinig ruimte over voor initiatief van anderen. Kwaliteiten: 

55 55 55 55

kan in korte tijd veel produceren; heeft veel energie; is initiatiefrijk; rondt zaken goed af en is betrokken.

Valkuilen: 

55 55 55 55 55

8

beslist over alles zonder overleg; geeft bevelen; wil zo snel mogelijk resultaat zien; legt de lat zeer hoog; wil dat iedereen zijn opdrachten opvolgt en vermijdt conflicten.

De directieve stijl werkt goed in situaties waarin de organisatie hiërarchisch is en als de leider meer weet dan zijn ondergeschikten. z z De overtuigende stijl

De overtuigende leider legt de nadruk uitdrukkelijk op de taak én op de mensen die de taak uitvoeren. Deze leider maakt contact met wie hij werkt. Hiermee kweekt hij motivatie bij mensen en overtuigt hij de mensen om het maximale uit de taak te halen. Kwaliteiten: 

55 55 55 55

kan anderen stimuleren; streeft naar een gelijkwaardige samenwerking; gaat uit van het gemeenschappelijke doel; geeft iedereen verantwoordelijkheid.

Valkuilen:  55 is niet daadkrachtig genoeg; 55 is meegaand; 55 wil bij de besluitvorming iedereen betrekken, waardoor het proces van besluitvorming traag is.

De overtuigende stijl werkt goed in situaties waarbij sprake is van gelijkwaardige relaties binnen de groep of organisatie. Deze leider haalt het maximale uit de taak door het talent van het team te stimuleren. z z De participerende stijl

De participerende leider zal vooral aandacht besteden aan de mensen en weinig aan de taak. Hij vindt het belangrijk dat zijn mensen zich persoonlijk kunnen ontwikkelen. De participerende leider geeft veel positieve feedback aan zijn team en vertrouwt zijn team veel verantwoordelijkheden toe.

8.7 • Leidinggeven

149

8

Kwaliteiten: 

55 55 55 55 55

kan goed luisteren; communiceert transparant; stimuleert anderen om zich te ontwikkelen; kan goed samenwerken; is betrouwbaar.

Valkuilen: 

55 55 55 55

is op zoek naar bevestiging voor zichzelf en is hiervan afhankelijk; is conflictvermijdend; neemt niet genoeg initiatief en verliest het uiteindelijke doel soms uit het oog; maakt te weinig onderscheid tussen zichzelf en zijn ondergeschikten.

Een team van een participerende leider is vaak te herkennen doordat iedereen goed kan samenwerken. De participerende leider maakt zich niet zo zichtbaar in de organisatie. De positieve bijdrage van de participerende leider wordt vaak pas opgemerkt zodra hij weg is. z z De delegerende stijl

De delegerende leider richt zich zo min mogelijk op de taak en op de mensen. Hij geeft zo veel mogelijk taken aan de mensen in zijn team. Hij probeert zo veel mogelijk voor elkaar te krijgen met minimale inspanning van zichzelf. De delegerende leider durft veel verantwoordelijkheid aan zijn team te geven, omdat hij gelooft in hun capaciteiten. Kwaliteiten: 

55 55 55 55 55

is efficiënt; is betrouwbaar; volgt regels en procedures; is beheerst en rationeel; is eerlijk en rechtvaardig.

Valkuilen: 

55 55 55 55 55

is niet betrokken; geeft weinig feedback; is conservatief en houdt niet van verandering; is niet creatief; maakt van een mug een olifant.

Een delegerende leider is goed in het volgen van procedures. Hij zorgt ervoor dat deze nageleefd worden. Dit kan handig zijn bij projecten waarbij veel mensen betrokken zijn. Tegelijkertijd moet je van de delegerende leider niet verwachten dat hij met nieuwe ideeën of innovaties komt. z z Iedere situatie een andere stijl

Iedere situatie vraagt om een andere leiderschapsstijl. Zoals eerder genoemd is de leiderschapsstijl die je kunt toepassen onder andere afhankelijk van het soort taak, de soort groep en de omgeving waarin de taak zich bevindt. Over het algemeen wordt in de literatuur aangenomen dat de leiderschapsstijl die men dient aan te nemen

Hoe doe ik het?

150

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

vooral afhankelijk is van de capaciteiten en het niveau van de mensen aan wie leidinggegeven wordt. De directieve stijl is het geschiktst voor het geven van leiding aan mensen met een laag werk- en/of denkniveau, terwijl de delegerende stijl vooral geschikt is voor mensen met een hoog werk- en/of denkniveau. zz Uitvoeren

Sommige mensen vinden het geven van leiding niet moeilijk, terwijl andere mensen het lastiger vinden om de rol van leider op zich te nemen. Je kunt je ontwikkelen tot leider door ervaring op te doen. Je kunt bijvoorbeeld vergaderingen of projectgroepen gaan voorzitten (zie Link Vergaderen op de website). Na iedere bijeenkomst kun je door middel van peer-feedback inzicht krijgen in jouw sterke en zwakke punten met betrekking tot leidinggeven. Ook leer je leidinggeven door bijvoorbeeld deel uit te maken van het bestuur van een studentenvereniging of medezeggenschapsraad. Ervaring met het leiden van grote groepen kun je bijvoorbeeld opdoen door op je sportvereniging als coach te werken of door vrijwilligerswerk met kinderen te doen. zz Afronden

Niet van toepassing.

8

zz Tips

55 Je kunt veel leren van mensen die leidinggeven. Observeer ‘leiders’ en bekijk hoe de praktijk zich verhoudt tot de theorie. 55 Doe eens een leiderschapsstijlentest (zie ook Test Leidinggeven op de website). De uitslag van deze test geeft aan tot welke leiderschapsstijl jij het meest geneigd bent. 55 Zie de Link Leidinggeven op de website voor verdere informatie. zz Voorwaarden z z Materialen

Niet van toepassing. z z Groepsgrootte

Niet van toepassing. z z Voorbereidingstijd

Niet van toepassing. z z Uitvoeringstijd

Niet van toepassing. 8.8 Besluitvorming Wat is het?

Volgens het Woordenboek van de Nederlandse taal (Van Dale) is besluitvorming: ‘de manier om tot een beslissing te komen’. Het nemen van een besluit gebeurt in groepen waarin de groepsleden een bepaald doel willen realiseren. In  7  par. 8.3. is besluitvorming al genoemd als de laatste fase van de onderhandeling. Ook is besluit-

8.8 • Besluitvorming

151

8

vorming te vergelijken met het oplossen van problemen. Als je werkt in een groep of een team, worden er voortdurend besluiten genomen. Zodra je besluiten niet zorgvuldig neemt, zullen ze later last veroorzaken. Mensen houden zich bijvoorbeeld niet aan afspraken, of er komt niets terecht van de genomen besluiten. zz Voorbereiden

Besluitvorming is een proces. Een besluitvormingsproces is te vergelijken met het oplossen van een probleem, zoals beschreven in  7  par.  8.4. De stappen die genomen worden zijn in deze paragraaf echter minder uitgebreid beschreven. Op deze manier kunnen de stappen dienst doen als checklist en je meer houvast bieden in het besluitvormingsproces. Er zijn zes stappen in het proces van besluitvorming te onderscheiden (vrij naar Remmerswaal, 2001). 1. Oriëntatie op het probleem: onderzoeken wat het probleem is waarover een besluit moet worden genomen. 2. Oriënteren op mogelijke oplossingen: er worden door de betrokkenen zo veel mogelijk oplossingen voor het probleem bedacht. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren in een brainstormsessie (zie ook 7 par. 5.3). 3. Evaluatie van de mogelijke oplossingen: tijdens deze fase kijk je kritisch naar het resultaat uit de vorige stap. Je kijkt naar de gevolgen en de uitvoerbaarheid van de oplossingen. De oplossingen worden kritisch bekeken met behulp van alle informatie die voorhanden is en ervaringen uit het verleden. zz Uitvoeren

1. Het juiste besluit nemen: op grond van bovenstaande stappen wordt één besluit genomen en wordt afgesproken dat dit besluit wordt uitgevoerd. 2. Uitvoering en planning: tijdens deze stap maak je de planning voor de uitvoering van het besluit. Er wordt bedacht welke moeilijkheden tijdens de uitvoering opgelost moeten worden. Er wordt een gedetailleerde planning gemaakt. zz Afronden

 valuatie: als het besluit is uitgevoerd, kun je met de betrokkenen nogmaals op het E besluitvormingsproces terugkijken en opmerken wat er in de toekomst verbeterd kan worden in het proces. z z Moeizame besluitvormingsprocessen

Besluitvormingsprocessen kunnen moeizaam verlopen. Ook als je de bovenstaande stappen volgt, kun je problemen tegenkomen tijdens het proces. Als een besluitvormingsproces moeizaam verloopt, komt dit meestal door zaken die in een groep spelen op het gebied van machtsverhoudingen. Tijdens het nemen van besluiten in een groep kunnen de volgende verschijnselen het nemen van besluiten vertragen (Remmerswaal, 2001). 55 Niet ingaan op een voorstel: iemand doet een voorstel, maar hier wordt niet op ingegaan. Dit gebeurt vaak: 55 in nieuwe groepen die nog geen overzicht hebben over de problemen; 55 in groepen waarbij de machtsverschillen onderling heel klein zijn; 55 in groepen waarin iemand anderen agressief benadert; 55 als iemand zijn inbreng niet duidelijk kan overbrengen aan de groep.

Hoe doe ik het?

152

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

55 Voortdurend overspringen op nieuwe onderwerpen. Dit gebeurt als er voortdurend niet ter zake doende onderwerpen worden aangedragen. Het gevaar hierbij is dat er uiteindelijk een oplossing wordt gekozen die niet meer met het oorspronkelijke idee te maken heeft. Uiteindelijk moet er toch een besluit genomen worden. Dit gebeurt vaak op de volgende manieren (Remmerswaal, 2001, p. 251). Zichzelf dit recht toeschrijven  Iemand geeft aan een beslissing te nemen namens de hele groep. Als iemand dit voorstelt, is het voor de rest gemakkelijker om hierin mee te gaan, dan ertegenin te gaan. Tweemansblok  Twee mensen vormen een blok door samen te gaan voor een be-

paald voorstel. Op deze manier ontstaat er een machtsblok dat voor de rest lastig te doorbreken is.

8

Kliekvorming  Als enkele groepsleden vooraf afspreken voor een bepaalde oplossing te zijn. Vaak komt dit voorstel er dan wel doorheen. Kliekvorming kan echter schade aanrichten aan het vertrouwen binnen de groep. Meerderheidsbesluit  Het voorstel met de meeste stemmen gaat door. Gevaar

hierbij is dat er altijd mensen overblijven die tegen zijn en die dan ook niet graag aan de uitvoering van het besluit meewerken (Remmerswaal, 2001, p. 252).

Onder druk zetten van tegenstanders  ‘Is iemand ertegen?’ Als iemand deze vraag

stelt, wordt het voor de tegenstanders moeilijker om zich te uiten. Het naar voren brengen van hun mening zou namelijk op weinig steun kunnen rekenen.

Schijnbare eenstemmigheid  Als de druk zo hoog wordt opgevoerd dat niemand meer durft te zeggen dat hij tegen is, kun je te maken krijgen met schijnbare eenstemmigheid. Iedereen stemt dan in, maar is het er eigenlijk niet mee eens. Het gevolg hiervan kan zijn dat het besluit niet wordt uitgevoerd. Consensus  Bij een consensus staat iedereen achter het genomen besluit. Een

consensus ontstaat zodra alle betrokkenen genoeg ruimte hebben gehad om het probleem vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Op deze manier kan iedereen het erover eens worden welke oplossing het beste bij het probleem past.

zz Tips

55 Voor het nemen van een goed besluit is het belangrijk dat iedereen zich voldoende kan oriënteren op het probleem (denk aan de Oriëntatiefase, zoals beschreven in 7 par. 8.4.). 55 De uitvoering van een besluit zal beter verlopen als mensen voldoende betrokken zijn bij het probleem en gezamenlijk verantwoordelijkheid dragen voor de uitvoering. Een goede samenwerking en communicatie zijn dus belangrijk.

8.9 • Planning en timemanagement

153

8

z Voorwaarden z z Materialen

Niet van toepassing. z z Groepsgrootte

Net als bij onderhandelen (7  par.  8.3.) is het ook hier belangrijk dat de daadwerkelijke besluitvorming niet in een te grote groep gebeurt. Bij een grote groep kan worden besloten om te werken met afgevaardigden. Hierbij vertegenwoordigen de afgevaardigden een bepaalde groep of bepaald belang. Belangrijk is dan dat de afgevaardigde precies weet wat er binnen zijn groep speelt. In deze subgroepen is een goed besluitvormingsproces dus ook onmisbaar. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van het besluit. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van het besluit. 8.9 Planning en timemanagement

Op het hbo is de hoeveelheid stof en de opdrachten die je verwerkt veelal groter dan bij eerdere opleidingen. Tijdens de opleiding worden de hoeveelheden stof en opdrachten steeds groter en word je geacht zelfstandig te werken en je eigen planning bij te houden. En dat in combinatie met al je andere activiteiten (werk, sociaal leven, sport enzovoort)! Om ervoor te zorgen dat je opdrachten op tijd af hebt, je bijblijft met de stof en je daarnaast nog leuke dingen kunt doen is het belangrijk dat je je tijd op een goede manier indeelt. Dit wordt timemanagement genoemd. Deze paragraaf helpt je om overzicht te houden op je studie. Als je vastloopt, ook met gebruik van een agenda… geen nood, lees deze paragraaf. De methodiek van timemanagement is gebaseerd op het boek ‘Getting things done’ van David Allen (2010). zz Voorbereiden z z Stap 1: Tijd, ruimte en hulpmiddelen

De eerste actie die je moet ondernemen om dit stappenplan succesvol te maken is tijd maken. Kies een moment waarop je in ieder geval een aantal uur achter elkaar thuis bent en je geen afspraken hebt. Vervolgens ga je kritisch kijken naar de ruimte waarin je meestal studeert. Voel je je prettig in de ruimte? Moet hij opgeruimd worden? Heeft alles een plaats? Koop bijvoorbeeld opbergdozen en ladebakjes om ervoor te zorgen dat alles een plek heeft en niets in de weg ligt. Heb je nog geen agenda? Koop er een of zoek uit hoe de agenda op bijvoorbeeld je (smart)phone werkt. Belangrijk is dat je je agenda overal kunt raadplegen. Zorg in ieder geval voor een ‘inbox’. Dit is een fysieke plek waarin je straks je lopende zaken opbergt. Dit kan bijvoorbeeld een archiefbakje zijn.

Wat is het?

Hoe doe ik het?

154

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

z z Stap 2: Verzamelen

Zodra je tevreden bent over je werkplek start je met verzamelen. Pak een stapel grote post-its of blanco papier en een pen. Verzamel vervolgens alles om je heen waar een actie aan vastzit. Start met de werkplek. Pak losse papieren, rekeningen, uitnodigingen, losse foto’s, flyers van feestjes waar je misschien heen wilt enzovoort. Pak alles op en stop het in de ‘inbox’. Is iets te groot voor de inbox? Omschrijf dat op een post-it en stop die vervolgens in de ‘inbox’. Maak geen lange lijst met ‘things to do’, maar schrijf ieder ‘los eindje’ op een aparte post-it, die je kunt weggooien zodra het afgerond is. Je kunt ook een grote verzamelactie houden. Daarbij verzamel je ‘losse eindjes’ uit alle lades, kasten, boekenplanken, tassen en ruimtes waar spullen van jou liggen. Hiervoor moet je tijd reserveren. Op deze manier krijg je het beste resultaat omdat je alle losse eindjes aanpakt die zich momenteel in jouw school- én privéleven bevinden. Heb je niet veel tijd, dan kun je de kasten en lades achterwege laten en je richten op school- en privézaken die nu lopen. z z Stap 3: Verwerken

8

Wanneer alles is verzameld ga je over tot de verwerking van de items in de inbox. Je voert de zaken die op de post-its staan nog niet uit, maar je bepaalt wat het precies is en wat je er uiteindelijk mee gaat doen. Bij ieder item vraag je jezelf af wat de volgende actie is. Met die vraag in het achterhoofd doorloop je het schema in . Figuur 8.2. Je zult merken dat veel acties minder dan twee minuten van je tijd vergen (zie Tool Timemanagement op de website). Toelichting op de boxen: Projecten zijn een reeks van acties, zoals een samenwerkingsproject op school of een feestje wat je voor jouw vereniging organiseert. Projectplanning is een lijst met acties die bij het project horen. Koppel iedere actie daarbij aan een context en een soort actie. De context is de ideale uitkomst van het project, bijvoorbeeld een trainingshandleiding inleveren. Wanneer je daarvoor een trainingsbureau moet bellen, noteer je die actie op het projectplan onder het kopje ‘telefoneren’. Je maakt op je lijst bijvoorbeeld ook een kopje ‘e-mailen’. Zo krijg je overzicht van het soort acties dat je moet ondernemen. Ooit/misschien zijn voornemens die je ooit wilt doen, maar die nu geen prioriteit hebben. Bijvoorbeeld een cursus Mandarijn of een boek wat je graag wilt lezen, maar waar je momenteel geen tijd voor hebt. Zorg dat je voor dit soort acties een lijst bijhoudt waar je regelmatig op kijkt. Archief is een bewaarplaats, informatie waar geen actie aan verbonden zit, maar die je wel wilt bewaren, bijvoorbeeld loonstrookjes of contracten. Deze verwerk je bijvoorbeeld in archiefmappen. Delegeren betekent overdragen van acties die beter door iemand anders gedaan kunnen worden. Bijvoorbeeld een klasgenoot met een grafische achtergrond vragen of hij de afbeeldingen in een stuk kan toevoegen. Belangrijk bij het delegeren van acties is dat je dit meteen doet. Dit betekent dat je direct de desbetreffende persoon belt, e-mailt of zijn voicemail inspreekt. Uitstellen van zaken die je niet direct kunt doen en die niet gedelegeerd kunnen worden. Dit kun je op de volgende manier in je agenda verwerken: 55 Acties waarvan je nu kunt bepalen wanneer je die moet uitvoeren kun je bij de juiste datum en tijd noteren.

155

8.9 • Planning en timemanagement

Lopende Zaken

Inbox

Ooit Kan ik hier nu iets mee doen? Uit meerdere stappen bestaande projecten?

nee

Archief ja

Projecten Volgende acties Projectplannen Kan het in minder dan twee minuten? ja

Direct uitvoeren

Vragen of iemand anders het wil doen

nee

Delegeren

Uitstellen

Specifieke datum voor de actie in de agenda noteren

. Figuur 8.2  (Afgeleid van D. Allen (2010), p. 101)

55 Acties waaraan je later herinnerd wilt worden kun je noteren door middel van geheugensteuntjes in de agenda. Geheugensteuntjes kun je in een papieren agenda bijvoorbeeld noteren met een vlaggetje en in een digitale agenda kun je geheugensteuntjes een eigen kleur geven. Het onderwerp van het geheugensteuntje kan verwijzen naar een thema dat op de ooit/misschien lijst of op de projectplanning staat. Na het verwerken van de items heb je de volgende resultaten: 55 Alle acties die minder dan twee minuten duren zijn uitgevoerd (bijvoorbeeld korte e-mails, rekening betalen). 55 Alle acties die je aan anderen over kunt laten heb je gedelegeerd.

Eerstvolgende actie die je doet zodra je tijd hebt

8

156

Hoofdstuk 8 • Managementvaardigheden

55 Voor de acties die langer dan twee minuten duren heb je in je agenda genoteerd waar en wanneer je de acties uitvoert of heb je een geheugensteuntje gecreëerd. 55 Je hebt zicht op de projecten die momenteel lopen of die je wilt opstarten. z z Stap 4: Onderhoud

Deze stappen zorgen ervoor dat je hoofd weer helder wordt. Om ervoor te zorgen dat je hier zo lang mogelijk van kunt genieten is het belangrijk dat je het systeem onderhoudt. Dit doe je door alle nieuwe acties die op je afkomen te verwerken in het schema. Daarbij helpt het om met jezelf een vast moment in de week af te spreken waarop je orde op zaken stelt. Kijk tijdens dat moment kritisch of er nog 2-minutentaken liggen, er losse eindjes zijn waaraan geen concrete actie verbonden is of dat er niet iets rondzwerft wat een geheugensteuntje verdient. zz Afronden z z Stap 5: Doen

8

Alle acties zijn verwerkt. Waarschijnlijk heb je je tijdens het verwerken afgevraagd aan welke actie je prioriteit wilt geven. Welke actie de meeste prioriteit krijgt, is afhankelijk van een aantal factoren: 55 De situatie waarin je je bevindt. Zit je bijvoorbeeld thuis achter je bureau en kun je ongestoord bellen? Of zit je in een trein met mensen om je heen en kun je beter een boek lezen? 55 De hoeveelheid tijd die je hebt. Moet je over een half uur naar college of heb je de hele middag geen afspraken en kun je aan dat essay werken? 55 De beschikbare hoeveelheid energie. Heb je er al een school- of stagedag opzitten? 55 De waarde die je aan acties toekent. Ben je bereid om een training af te zeggen voor een ingelaste vergadering? zz Tips

55 Wanneer het niet lukt om de acties op tijd uit te voeren moet je nagaan of de acties die je gepland hebt realistisch zijn ten opzichte van de hoeveelheid tijd en energie die je hebt. Wellicht moet je keuzes maken en bepaalde activiteiten afstoten. 55 Een reden voor uitstelgedrag kan een gebrek aan motivatie zijn. Wanneer je merkt dat je steeds minder vaak naar school gaat, dan kun je je bijvoorbeeld afvragen of je de juiste opleiding hebt gekozen. 55 Een andere veelvoorkomende reden van uitstelgedrag is perfectionisme. Je wilt niet aan een stuk beginnen, omdat je bang bent dat het niet goed genoeg wordt. Probeer jezelf in dat geval ervan te overtuigen dat niemand in één keer perfecte stukken schrijft en dat het nooit erg is om het door iemand anders te laten lezen voordat je het inlevert. 55 Een eenvoudig voorbeeld van een planning vind je bij Format Planning op de website. zz Voorwaarden z z Materialen

Pen en papier of laptop, ‘inbox’, agenda, markeerstift, archiefmappen.

8.9 • Planning en timemanagement

z z Groepsgrootte

Individueel. z z Voorbereidingstijd

Afhankelijk van de hoeveelheid ‘losse eindjes’. z z Uitvoeringstijd

Afhankelijk van de hoeveelheid taken. zz Op de website Test

55 Onderhandelen 55 Conflicthanteringsstijlen 55 Leidinggeven Format

55 Planning Tool

55 55 55 55

Onderhandelen Probleemoplossingsmodel PDCA-cyclus Timemanagement

Link

55 55 55 55 55 55

Argumenteren Onderhandelen Werken aan kwaliteit Conflicthantering Vergaderen Leidinggeven

157

8

159

Werken in de beroepspraktijk 9.1 Voorbereiden van een stage – 160 9.2 Buitenlandstage – 162 9.3 Monitoren van je leerproces – 165 9.4 Stage-afronding – 167 9.5 Solliciteren – 168

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_9, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

9

160

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

9.1 Voorbereiden van een stage Wat is het?

De voorbereiding van een stage kan uit meerdere onderdelen bestaan: je eigen leerbehoefte in kaart brengen, een stageplaats kiezen en de daadwerkelijke voorbereiding op de komende stage. Om te weten welke stageplaats voor jou het geschiktst is, is het handig als je weet wat je wilt leren, dat je weet wat je leuk vindt om te doen of waar je nog beter in wilt worden. Als je bijvoorbeeld een halfjaar stage gaat lopen, dan is het fijn als je op een plek zit die past bij je talenten en die je tegelijkertijd voldoende uitdaging biedt. Soms word je een stageplaats toegewezen, maar het kan ook zijn dat je zelf een stageplaats kunt kiezen. Als je zelf op zoek gaat, sta je voor enkele lastige keuzes. Daarbij moet je rekening houden met jouw eigen leerwensen, de wensen van de opleiding en de wensen van de opdrachtgever van de stage-instelling. Door je stageplaats op een gestructureerde manier te kiezen en je vervolgens goed voor te bereiden, zorg je dat je stageperiode een waardevolle leerervaring wordt waaruit je tijdens je toekomstige loopbaan kunt putten. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

9

55 Begin met het zoeken van een geschikte stageplaats ruim voordat de stage gepland staat. Trek ongeveer vijf maanden uit voor een uitgebreide zoektocht. 55 Lees de informatie die de opleiding jou verschaft over werken in de beroepspraktijk. Meestal is er een handleiding of een aparte course op de elektronische leeromgeving (ELO) aangemaakt met informatie. 55 Inventariseer welke producten er voor, tijdens en na de stage van je verwacht worden. 55 Bekijk welke begeleiding je vanuit school kunt verwachten. Wees proactief en communiceer. Stel de begeleidende docent of coördinator van het betreffende studieonderdeel op de hoogte van je plannen en stel hen vragen die overblijven nadat je de handleiding hebt gelezen. 55 Zorg dat je weet welke eisen er aan de begeleiding op de stageplaats worden gesteld. Vaak moet de begeleider op de stageplaats minimaal hbo werk- en denkniveau hebben, een aantal jaren werkervaring en moet hij/zij voldoende tijd kunnen vrijmaken om jou te begeleiden. zz Uitvoeren k  Maak een POP

Het vinden van een goede stage begint bij jezelf. Kijk terug op je opleiding, eerdere stage-ervaring en ervaringen buiten de school tot nu toe. Welke gastcolleges vond je interessant? Welke talenten en leerdoelen blijken uit jouw portfolio, activiteiten buiten school en producten tot nu toe? Welke feedback krijg je van medestudenten en docenten? Bij veel opleidingen wordt er voorafgaand aan de stage van je verwacht dat je een Persoonlijk Ontwikkelingsplan (POP) opstelt (zie ook   7  par. 4.4). Door het maken van een POP creëer je voor jezelf een overzicht van waar je talenten liggen, wat je wilt leren en waar jouw uitdagingen liggen. Op basis hiervan kun je besluiten wat voor soort stage het beste bij je leerproces aansluit. Door middel van het POP kun je gemakkelijk communiceren over jouw leerdoelen met de stagedocent van je opleiding.

9.1 • Voorbereiden van een stage

k  Onderzoek stagemogelijkheden

Nu je weet wat je wilt leren kun je je oriënteren op interessante stageplaatsen. Vaak hebben opleidingen met instellingen afspraken over vaste stageplaatsen of hebben ze een overzicht gemaakt van plaatsen waar eerder studenten van jouw opleiding stage hebben gelopen. Deze informatie kun je vaak vinden via de stagecoördinatie of op de ELO. kM   aak een top 10 van organisaties die je aanspreken.

Zoek informatie over die organisaties op internet en probeer erachter te komen wie er eerder stage hebben gelopen. Denk bij het maken van die top 10 ook aan praktische zaken zoals reistijd. k  Netwerken

55 Om een juiste keuze te kunnen maken voor een stageplaats of werkveld is het prettig om een beeld te krijgen van de werkzaamheden die bij een bepaald werkveld horen. Je kunt daarover meer te weten komen door gebruik te maken van je eigen netwerk. Heb je bijvoorbeeld een kaartje gekregen van een gastdocent waar je enthousiast over was? Kent iemand uit jouw omgeving iemand die iets doet wat aansluit op jouw opleiding en waar je meer over wilt weten? Bel of mail diegene en maak een afspraak. Mensen vinden het vaak leuk als je belangstelling toont voor hun werk. Stel je daarbij respectvol en flexibel op. Heb begrip voor volle agenda’s en laat merken dat je het geen probleem vindt om bijvoorbeeld naar hen toe te komen. 55 Zoek de studiegenoten op die bij de organisaties uit jouw top 10 hun stage hebben afgerond of er nog stage lopen. Je kunt bijvoorbeeld vragen of je een dag mee mag lopen ter oriëntatie. zz Afronden

Maak naar aanleiding van alle bovenstaande acties een top 3 van organisaties waar jij wilt stage lopen. Maak voor die organisaties een sollicitatiebrief en cv (zie ook 7 par. 9.5). zz Tips

55 Laat altijd het leerrendement en niet de stagevergoeding leidraad zijn voor de keuze van een stage. Het leerrendement van een stage is uiteindelijk een betere investering in je carrière dan een vergoeding. Bespreek met je omgeving of je tijdelijk ondersteund kunt worden als je het financieel niet kunt bolwerken. 55 Als je na je zoektocht naar jouw talenten en uitdagingen nog niet weet wat voor soort stage je wilt lopen, vraag dan eens aan je klasgenoten, vrienden of familie wat voor soort werk zij bij jou vinden passen. zz Voorwaarden k  Materialen

Pen, papier of laptop. k  Groepsgrootte

Individueel.

161

9

162

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

kVoorbereidingstijd  

Ongeveer vijf maanden. kUitvoeringstijd  

Afhankelijk van de benodigde acties en afspraken met het netwerk. 9.2 Buitenlandstage Wat is het?

Bijna alle Nederlandse bedrijven en instellingen hebben internationale contacten. Jij kunt als je bent afgestudeerd dus ook in aanraking komen met deze internationale contacten bij je werkgever. Om je daar als toekomstig professional op voor te bereiden en om je blikveld voor je persoonlijke en professionele ontwikkeling te verruimen, kun je een stage gaan doen in het buitenland. Een buitenlandstage geeft je de kans om kennis uit te wisselen en om kennis te maken met een andere taal, cultuur en mensen. Het stagelopen in het buitenland wijkt op een aantal punten af van een stage in Nederland. zz Voorbereiden k  Oriënteren op een stage

9

Hoe doe ik het?

Voor het slagen van je buitenlandstage is het belangrijk dat je de stage grondig voorbereidt. 55 Bedenk wat je wilt leren tijdens je stage in het buitenland. 55 Ga bij jezelf na wat voor soort bedrijf of instelling jouw voorkeur heeft. 55 Binnen de hogeschool is er vaak een afdeling die zich bezighoudt met internationalisering. Deze afdeling kan je wellicht helpen met het vinden van contactpersonen en adressen. 55 Neem contact op met de stagecoördinator van jouw school, zodat je weet wat de eisen voor een buitenlandstage zijn vanuit jouw opleiding. 55 Zoek informatie over landen en bedrijven en instellingen in het buitenland die je interesseren. 55 Bekijk welke taal er in het land of bedrijf van jouw interesse wordt gesproken en ga bij jezelf na of je die taal voldoende beheerst. 55 Je zult in een ander land te maken krijgen met een andere cultuur. Bereid je hierop voor door bijvoorbeeld boeken, artikelen en reisgidsen te lezen over het land. 55 Je kunt ook contact opnemen met stagebemiddelingsbureaus of organisaties die zich bezighouden met internationalisering van studenten (zie Link Internationalisering op de website), zoals AIESEC en Stagemotor. k  Een goede plek vinden

Niet iedere stageplek die op het eerste gezicht interessant is, kan geschikt zijn voor jou. 55 Geef jezelf bij een leuk stageaanbod bedenktijd. Neem in je bedenktijd de punten uit de voorbereiding van dit hoofdstuk in overweging. Hiermee voorkom je dat je op een aanbieding ingaat die achteraf gezien niet bij je past.

9.2 • Buitenlandstage

55 Ga na hoe en door wie je op je stageplaats begeleid gaat worden. Zoek uit of het opleidingsniveau van je begeleider voldoende is, of de kennis en ervaring van de begeleider aansluit bij wat jij wilt leren en of jullie kunnen communiceren in een taal die jullie beiden zowel schriftelijk als mondeling goed beheersen. 55 Bekijk of de stageopdracht of stageplek voldoende aansluit bij jouw opleiding en of het niveau aansluit bij jouw opleiding. Een stage moet je uitdagen; je moet er nieuwe dingen leren. Een stage met een te laag niveau kan ervoor zorgen dat je je verveelt. Een stage met een te hoog niveau kan je echter het gevoel geven dat je achter de feiten aanloopt. Het leerrendement wordt bij een stage met een te laag of te hoog niveau dus minder. Schat het niveau van de stage in, eventueel in samenwerking met de studiebegeleider of stagecoördinator van jouw hogeschool. 55 Maak afspraken met de begeleider over wanneer jullie elkaar zien tijdens de stage. Hiermee voorkom je dat je doelloos en onbegeleid aan je stage begint. 55 Maak met de stagebegeleider afspraken over de afronding van de stage. Bespreek of er een eindproduct gewenst is. Geef je bijvoorbeeld een presentatie, maak je een verslag of geef je aan het einde een workshop? 55 Vraag bij de stageplaats of je een stagevergoeding krijgt. 55 Vul samen met de stagebegeleider een stageovereenkomst in en zorg dat deze overeenkomst getekend is voordat je naar het buitenland vertrekt. 55 Kijk goed naar de stageduur. De omvang van de stageopdracht moet voldoen aan de eisen van jouw opleiding. kVoorbereiding   op de goede afronding

55 Tijdens je stage zul je veel leren. Vaak moet je na je stage een verslag schrijven van de opgedane ervaringen. Voordat je stage begint, kun je een aantal leerdoelen formuleren die je tijdens je stage wilt bereiken. De reflectie op deze leerdoelen vormt dan de basis voor je stageverslag. Bespreek de leerdoelen met jouw stagebegeleider. 55 Maak afspraken met jouw stagebegeleider over wanneer jullie contact met elkaar hebben en op welke manier. Maak een aantal Skype- of belafspraken, zodat je niet alleen contact houdt via de e-mail. Via Skype of de telefoon kun je sommige zaken uitvoeriger en directer bespreken. kB  elangrijke documenten en vergunningen

In sommige landen heb je een visum en/of een werkvergunning nodig om er stage te mogen lopen. Op 7 www.nuffic.nl vind je hierover informatie. Je kunt ook informatie verkrijgen via de ambassade van het land waarin je stage gaat lopen. Contactgegevens van de ambassades kun je vinden op de site van het ministerie van Buitenlandse Zaken (zie Link Internationalisering op de website). kF  inanciën

55 Voor stages in het buitenland zijn beurzen beschikbaar. Voor welke beurs je in aanmerking komt kan afhangen van bijvoorbeeld je opleiding, de stageopdracht en het land waar je stage loopt. Een overzicht van de beurzen waarvoor je in aanmerking kunt komen vind je op 7 www.nuffic.nl. Vervolgens kun je bekijken voor welke beurs jij in aanmerking komt op 7 www.beursopener.nl.

163

9

164

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

55 Neem contact op met de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) over mogelijkheden rondom je studiefinanciering tijdens je stage (7 www.duo.nl). 55 Maak een begroting van je inkomsten en uitgaven tijdens je stage in het buitenland. Op 7 www.nuffic.nl kun je een begrotingsformat downloaden. kVerzekeringen  

55 Zorg voor een goede ziektekostenverzekering met werelddekking als je stage buiten Europa is. 55 Sommige ziektekostenverzekeraars vergoeden bepaalde reiskosten zoals vaccinaties en malariapillen. Dit kan veel geld schelen. 55 Neem contact op met je eigen verzekeraar om te bekijken of je voldoende bent verzekerd. kH   uisvesting

55 Informeer bij de stageplaats of men tips heeft voor het zoeken van huisvesting bij je stageplaats. 55 Stagebemiddelingsbureaus kunnen je vaak helpen bij het vinden van huisvesting als je via hen een stageplek hebt. 55 Maak verder gebruik van het internet of zoek contact met stagiairs die eerder op jouw plek stage hebben gelopen.

9

kG   ezondheid

55 Op verschillende websites (Zie Link Gezond op reis op de website) vind je onder andere informatie over welke voorzorgsmaatregelen je op het gebied van gezondheid per land moet nemen. 55 Vaccinaties. Voor veel landen buiten Europa is het noodzakelijk dat je je laat vaccineren tegen infectieziektes. Voor voorlichting op maat kun je via de website 7 www.gezondopreis.nl contact opnemen met de voor jou dichtstbijzijnde GGD, Travel clinic of Tropencentrum. zz Uitvoeren

55 Tijdens het lopen van je stage in het buitenland kun je een logboek bijhouden. Dit logboek vergemakkelijkt later het schrijven van je stageverslag. 55 Dit logboek kun je ook online bijhouden. Via een weblog kun je de school, maar ook je familie en vrienden op de hoogte houden van jouw belevenissen. Zo’n weblog kun je bijvoorbeeld gratis openen of natuurlijk via Facebook (zie Link Contact op de website). 55 Zorg dat je een e-mailadres of telefoonnummer bij je hebt van iemand van de hogeschool die je snel kunt bereiken als er iets mis is op je stageplaats. zz Afronden

55 Zorg dat je bij je vertrek vanaf je stageadres naar huis alles hebt afgerond en dat je eventuele beoordelingsformulieren meeneemt. 55 Rond de stage af op de manier zoals je hebt afgesproken in de voorbereiding (een verslag, presentatie of workshop).

9.3 • Monitoren van je leerproces

165

9

zz Tips

55 Er zijn websites met handige tips en checklists voor als je stage wilt lopen in het buitenland. 55 Je kunt een abonnement nemen op het gratis magazine ‘Transfer’ over internationalisering in het hoger onderwijs. 55 De GGD heeft ook een gratis App met reizigersinformatie gemaakt: ‘GGD Op Reis’ 55 Zie Link Internationalisering op de website met daarin ook een link naar de site 7 www.wilweg.nl met bruikbare checklists (‘in 10 stappen naar het buitenland’). zz Voorwaarden kMaterialen  

Afhankelijk van de gekozen stageplaats en opdracht. kG   roepsgrootte

Individueel, in tweetallen of in kleine groepen. kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van de stageplaats en opdracht. kU   itvoeringstijd

Afhankelijk van de stageopdracht en de eisen van de opleiding. 9.3 Monitoren van je leerproces

Binnen de beroepspraktijk (stages, externe opdrachten en afstuderen) ervaar je of het beroep goed bij je past en welk werkveld het beste bij je past. Daarnaast ontwikkel je een professionele houding. Om het werken in de beroepspraktijk zowel voor jezelf als voor je opdrachtgever van waarde te maken, is het van belang dat je vorm kunt geven aan je eigen leerproces. Het vormgeven van je leerproces start bij het terugkijken op jouw leerproces tot nu toe.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Lees de informatie die de opleiding jou verschaft over werken in de beroepspraktijk aandachtig door. Meestal is er een handleiding of een aparte course op de elektronische leeromgeving (ELO) aangemaakt met informatie. 55 Zorg dat je weet welke producten de opleiding voorafgaand, tijdens en na afloop van het werken in de beroepspraktijk van jou verwacht. 55 Stel vast wat je wilt leren en wat je van de stage verwacht. Welke gastcolleges vond je interessant? Welke talenten en leerdoelen blijken uit jouw portfolio en producten tot nu toe? Welke feedback krijg je terug van klasgenoten en docenten? Enzovoort. 55 Maak een POP zoals beschreven in  7 par. 4.4. Dit POP kun je gebruiken als leidraad tijdens gesprekken met je begeleider vanuit school en de opdrachtgever. 55 Maak kennis met je begeleider en spreek wederzijdse verwachtingen uit.

Hoe doe ik het?

166

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

55 Plan in overleg met je begeleider het werken aan beroepsproducten, de begeleidings- en reflectiegesprekken en evaluaties. Zorg dat je een overzicht hebt van je gesprekken. 55 Zorg dat je op de hoogte bent van afspraken over: 55 werktijden en rooster; 55 ziekte en verzuim; 55 organisatie- of afdelingsregels; 55 kledingvoorschriften of voorschriften over je uiterlijk; 55 ICT-benodigdheden en -mogelijkheden; 55 een eventuele stage- en reiskostenvergoeding; 55 bereikbaarheid van jou en je begeleider(s); 55 je werkplek, gebouw, afdeling of terrein; 55 een nood- of calamiteitenplan; 55 enzovoort. zz Uitvoeren

9

55 Geef aan wat jij nodig hebt om tijdens je stage te functioneren. Als dat helder is voor je collega’s kunnen ze je gerichter ondersteunen. 55 Stel, vooral in het begin, veel vragen over onderwerpen waar je niets van af weet. Als stagiaire kom je tenslotte om te leren. Domme vragen bestaan niet. Je kunt beter vragen stellen, dan net doen of je het weet en daardoor misschien onnodige fouten maken. Maar ook: weet dat je van fouten maken leert. Geen enkele professional doet alles in een keer goed, ook jij niet. 55 Houd een logboek bij waarin je indrukken beschrijft. Maak gebruik van reflectiemodellen zoals bijvoorbeeld het ABC’tje of het reflectiemodel van Korthagen om je ervaringen te beschrijven en daarop te reflecteren. Dit geeft houvast voor de begeleidingsgesprekken en de eindevaluatie (zie ook  7 par. 4.7, Reflecteren). 55 Behalve reflectie op je eigen functioneren is het ook belangrijk wat anderen van jouw functioneren vinden. Je kunt dit laten zien door middel van 360° feedback. Dat wil zeggen dat je feedback verzamelt van verschillende betrokkenen bij jouw leerproces. Vanuit vier hoeken wordt er naar jou gekeken: jijzelf, je collega, je leidinggevende en je klant/cliënt/opdrachtgever. Al deze betrokkenen geven mondeling of schriftelijk feedback op punten die door jou specifiek zijn aangegeven (zie  7 par. 4.6, Feedback). Vraag ook om verbeterpunten en sterke punten. zz Afronden

55 Schrijf een leerverslag van je ervaringen (zie  7 par. 4.10, Leerverslag maken). 55 Bespreek je stagevorderingen met je begeleider en je stagedocent. Stel zo nodig je POP bij en maak daarvoor een reële planning. zz Tips

55 Voor het verzamelen van feedback kun je gebruikmaken van een standaardformulier of een formulier dat je speciaal hebt ontworpen met aandachtspunten die voor jou belangrijk zijn. 55 Neem deel aan intervisiegesprekken (zie  7 par. 4.8, Intervisie en  7 par. 4.9, Incidentmethode) met de medestudenten op je opleiding of met andere stagiaires op je stageplek.

9.4 • Stage-afronding

167

9

zz Voorwaarden kM   aterialen

Niet van toepassing. kG   roepsgrootte

Niet van toepassing kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van de stageplaats en de opdracht: regelmatig 30-60 minuten. kU   itvoeringstijd

Doorlopend. 9.4 Stage-afronding

Tussen de eerste dag van je stage en tot nu is er waarschijnlijk veel gebeurd. Als je erbij stilstaat is dat misschien meer dan je zo op het eerste gezicht zou denken. Je zult dingen geleerd hebben omdat je daar bewust mee bezig bent geweest. Maar ook zul je onbewust dingen hebben geleerd. Misschien heb je gemerkt dat je iets al heel goed kon wat je nog niet van jezelf wist, of juist niet kon, waardoor je er een leerdoel van kon maken. Het is tijd om terug te kijken.

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Schrijf een eindevaluatie waarin je je ervaringen van deze stage beschrijft (en indien van toepassing het leerjaar of de totale opleidingsperiode). 55 Gebruik een format van je opleiding of het format op de website (zie Format Stageverslag). Indien van toepassing vul je dit verslag aan met een terugblik over het afgelopen leerjaar of de gehele opleidingsperiode. 55 Plan een afrondend gesprek waarin je terugkijkt op je stage met je stagebegeleider en/of je stagedocent van de opleiding. 55 Zorg dat de documenten (zoals een stageverslag, beoordelingsformulieren, beroepsproducten of feedback van collega’s) die nodig zijn voor de afronding van de stage op tijd bij de juiste personen zijn. zz Uitvoeren

55 Voer het gesprek op basis van je stageverslag en de beoordelingsformulieren van de opleiding. zz Afronden

55 Neem op passende wijze afscheid van je collega’s. zz Tips

55 Wissel ideeën uit of jij en de stageverlenende organisatie in de toekomst nog wat voor elkaar kunnen betekenen en maak daar desgewenst afspraken over. 55 Als je een goede stage hebt gehad, zorg er dan voor dat je bereikbaar bent voor oproepwerk/invalwerk of een baan na je stage.

Hoe doe ik het?

168

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

zz Voorwaarden kM   aterialen

Niet van toepassing. kG   roepsgrootte

Niet van toepassing. kVoorbereidingstijd  

Voorbereiden voor het gesprek: 10-30 minuten. kU   itvoeringstijd

Eindgesprek: 30-60 minuten. 9.5 Solliciteren Wat is het?

9

Om een stage te bemachtigen moet je solliciteren. Dit doe je door een curriculum vitae (cv) op te stellen en een sollicitatiebrief te schrijven. Op basis hiervan kan een organisatie besluiten om je uit te nodigen voor een gesprek. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

De voorbereiding op een sollicitatie bestaat uit de volgende elementen: 55 Informatie vergaren over de organisatie en/of de vacature. 55 Curriculum vitae (cv) maken of aanpassen aan de vacature. 55 Sollicitatiebrief schrijven. Om te bepalen of de organisatie goed bij jou past is het belangrijk dat je je eerst verdiept in de organisatie. 55 Zoek op de website naar informatie. Zoek in ieder geval naar de doelen van de organisatie, geschiedenis, medewerkers, soorten klanten of opdrachten en organogram. 55 Lees de vacature en leg de werkzaamheden en gevraagde vaardigheden naast jouw leerdoelen en al eerder opgedane werkervaring. 55 Leg telefonisch contact met de organisatie. Noem duidelijk je naam. Bij een sollicitatie is het belangrijk dat je interesse toont zodat mensen je onthouden. Bereid vragen voor waarvan de antwoorden niet in de vacature staan. Zorg dat de vragen eenvoudig zijn. Organisaties stellen belangstelling op prijs, maar zitten liever niet een half uur te puzzelen op een antwoord. Zeg aan het einde van het gesprek dat je een sollicitatiebrief stuurt. 55 Ga, indien ze in jouw netwerk zitten, in gesprek met mensen die in deze of in een soortgelijke organisatie hebben gewerkt. kC   urriculum vitae

Als je op basis van bovenstaande acties besluit dat jij in deze organisatie stage wilt lopen, dan maak je een cv of je past je bestaande cv aan op de vacature. In een cv staan jouw persoonsgegevens, opleiding en werkervaring. Richtlijnen voor een goed verzorgd cv zijn (zie ook Format cv en Link Solliciteren op de website):

9.5 • Solliciteren

55 Maak een cv niet langer dan twee pagina’s A4. Een organisatie wil zo snel mogelijk zien of een kandidaat geschikt is. 55 Houd beschrijvingen van je werkervaringen of opleiding daarom beknopt. Verdere uitleg kan in een gesprek worden gegeven. 55 Laat indien mogelijk de beschrijving van je werkervaring aansluiten op de competenties en vaardigheden die in de vacature gevraagd worden. 55 Stel dat je solliciteert voor een stage op een basisschool en dat je in de zomer kinderkampen begeleidt. Zet dan in je beschrijving hoe groot de groepen waren en wat jouw specifieke verantwoordelijkheid was gedurende dat kamp. 55 Neem alleen relevante werkervaring op in het cv. Als je solliciteert voor een functie waarbij je werkt met klanten is een zomerbaan waarin je ging bollen pellen minder relevant dan dat je in een kledingwinkel hebt gewerkt. 55 Vaak nemen mensen ook talenkennis, hobby’s en vaardigheden met betrekking tot bepaalde softwarepakketten (Excel, SPSS enzovoort) op. Denk hierbij ook na over de relevantie. Wanneer je solliciteert bij een sportmerk is het goed om te vermelden welke sporten je in je vrije tijd beoefent. 55 Zorg dat de opmaak van het cv overzichtelijk is. Laat voldoende witregels over tussen de verschillende onderdelen. 55 Je schrijft een cv voor de lezer. Het cv moet dus duidelijk zijn voor iemand anders dan jezelf. Laat het cv door iemand nalezen. Vraag of het cv duidelijk en beknopt is en laat het controleren op taalfouten en grammatica. (Vrij naar Den Draak, 2011) kD   e sollicitatiebrief

Via je sollicitatiebrief moet je een werkgever uitnodigen om jou op gesprek te laten komen. De brief moet aan een aantal criteria voldoen: hij moet verzorgd zijn (een duidelijke opmaak zonder taalfouten) en bovendien onderscheidend en objectief. Een goede sollicitatiebrief schrijven kost tijd. Als het goed is, heb je in de voorbereiding en tijdens het maken van je cv bekeken welke competenties en ervaringen je bezit en of die matchen met de competenties en ervaringen die door de organisatie verwacht worden. Beantwoord voor jezelf de volgende vragen en gebruik die als basis voor de brief: 55 Waarom vind ik deze stage/baan leuk? 55 Waarom denk ik dat ik geschikt ben? 55 Waarom zouden ze mij willen? 55 Wat kan ik toevoegen aan de organisatie? (Den Draak, 2011, p. 52) De brief bestaat uit vier onderdelen: de aanleiding, introductie van jezelf, de verbinding tussen jou en de functie en de afsluiting. 1. De aanleiding Een goede openingszin bedenken is het moeilijkste onderdeel van een brief. In de openingszin staat beschreven waarom jij reageert op deze vacature. Bijvoorbeeld: ‘In juli 2012 heb ik op de Hogeschool Leiden de minor talentmanagement afgerond. Mijn supervisor Anke Vink wees mij op deze vacature.’

169

9

170

9

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

 angezien een brief onderscheidend moet zijn kun je ook iets meer risico nemen A en de brief beginnen met een vraag. Dit kun je goed gebruiken op het moment dat je een open sollicitatie doet. Op die manier betrek je de lezer direct bij jouw brief. Bijvoorbeeld: ‘Heeft u weleens gedacht aan een stagiaire Toegepaste Psychologie op uw afdeling?’ Belangrijk is dat de opening pakkend, maar niet overdreven is. Een sollicitatie is een zakelijke brief. Wees dus niet grappig of overdreven positief over jezelf. Bijvoorbeeld: ‘Proficiat! U zoekt een topstagiaire en u heeft er nu één gevonden!’ 2. Introductie van jezelf In dit gedeelte van de brief vertel je over jezelf en jouw loopbaan tot nu toe. Net als in het cv omschrijf je hier je opleiding en werkervaring die relevant zijn voor deze stage. Wees niet grappig en zeg dus niet dat je de beste student bent die in Nederland rondloopt. 3. De verbinding tussen jou en de functie Hierin maak je de verbinding tussen door jou reeds verworven competenties en ervaringen met de functie. Bijvoorbeeld: ‘In de stage spreekt vooral het onderdeel trainen mij aan. Gedurende de minor ‘criminaliteit en veiligheid’ heb ik in jeugdgevangenissen socialevaardigheidstrainingen gegeven. Deze ervaring wil ik binnen deze stage inzetten om mijn trainingsvaardigheden verder te ontwikkelen en om te leren hoe ik op basis hiervan trainingen kan ontwerpen en kan bijstellen.’ 4. Afsluiting In de afsluiting van de brief geef je aan dat je graag uitgenodigd wilt worden voor een gesprek om daarin toelichting te geven op de brief en het cv (vrij naar Den Draak, 2011). Zie voor voorbeeldbrieven en reacties daarop de Link Solliciteren op de website. kVoorbereiding   op het gesprek

Je hebt een goede brief geschreven en bent uitgenodigd voor een gesprek. Tref dan nu de volgende voorbereidingen (zie ook de Checklist Voorbereiding sollicitatiegesprek op de website): 55 SWOT-analyse Vaak wordt gevraagd naar jouw sterke en zwakke punten. Maak een sterktezwakte analyse gebaseerd op competenties die voor deze stage van belang zijn (Zie Format SWOT-analyse op de website). 55 ‘Unique selling point’ Bedenk wat jou onderscheidt van medestudenten en hoe je dat kunt gebruiken ten dienste van de organisatie. Maak een overzicht van competenties en ervaringen die jou uniek maken. Bedenk wat de organisatie daaraan heeft. 55 Bereid een ‘elevator pitch’ voor Dit is een korte presentatie van jezelf (hooguit twee minuten), waarin je een beeld schetst van je persoon en je competenties. Een soort binnenkomer dus, waarmee je antwoord kunt geven op de eerste vraag om jezelf voor te stellen.

9.5 • Solliciteren

55 STARR-methode Om inzicht te krijgen in jouw functioneren wordt tijdens sollicitatiegesprekken vaak gebruikgemaakt van de STARR- of STARTT-methode (zie  7 par. 4.7). Oefen hiermee met behulp van een aantal praktijksituaties. 55 Bedenk vragen die mogelijkerwijs gesteld kunnen worden Op die manier krijg je zelf regie over het gesprek. Stel bijvoorbeeld vragen over wat ze van jou verwachten dat je bereikt in de eerste twee maanden van de stage, wat volgens hen een stagiair goed maakt enzovoort. Bedenk de vragen in de voorbereiding van het gesprek. Dat kan een stagegesprek zijn, maar ook een sollicitatiegesprek voor een baan na je studie. 55 Kleding Denk na over wat je aantrekt. Je moet je er goed in voelen en het moet professioneel overkomen. Wat je precies aantrekt is afhankelijk van het soort organisatie waar je solliciteert. Stelregel is dat het beter is om overdressed dan underdressed het gesprek binnen te komen. Pas op met opvallende sieraden of piercings. Gebruik als vrouw geen overdreven make-up. Kijk ook of je schoenen en tas kloppen in het geheel. 55 Kom op tijd! 55 Zoek ver voor het gesprek uit hoe je bij de organisatie kunt komen en hoeveel reistijd het kost Bouw een marge in. Zorg dat je niet te laat kunt komen. Je kunt beter in de buurt een half uur een kop koffie gaan drinken, dan dat je gehaast het gesprek binnenkomt of, nog erger, te laat komt. zz Uitvoeren

Het gesprek gaat van start. Hier volgen negen tips die je helpen om het gesprek met succes te voeren. 1. Wees aardig De eerste indruk is belangrijk. Wees enthousiast, maak oogcontact, glimlach en ga voorin je stoel zitten. Onthoud de namen en gebruik die in het gesprek. Wees jezelf, maar wel de beste versie van jezelf. Zorg ervoor dat ze zich jou als collega voor kunnen stellen. 2. Zeg nooit aan het begin van het gesprek dat je de stage/baan graag wilt Het is een misvatting dat het doel van een sollicitatiegesprek alleen is dat de werkgever kan bekijken of jij geschikt bent. Jij onderzoekt ook of de organisatie geschikt is voor jou. Je kunt daarom nooit aan het begin van het gesprek al zeggen dat je de stage/baan wilt hebben. 3. Stel vragen Zorg dat het gesprek twee richtingen uitgaat. Maak gebruik van de vragen die je hebt voorbereid. 4. Gespreksvaardigheden Laat zien dat je luistert, vraag om uitleg als je iets niet begrijpt. De LSD-techniek kan hierbij van pas komen (zie  7 par. 1.2). 5. Zorg dat de organisatie jou onthoudt Het is belangrijk dat de organisatie jou onthoudt, ook als ze die week nog twintig andere kandidaten zien. Je kunt dit doen door kleding (maak het niet te gek), of door een bijzondere ervaring naar voren te brengen (je bent opgegroeid in Rio de Janeiro of zingt in een band).

171

9

172

Hoofdstuk 9 • Werken in de beroepspraktijk

6. Wees positief Zeg wat je wel kunt en nooit wat je niet kunt. Negatieve aspecten blijven hangen. Zeg dus niet dat je nooit leiding hebt gegeven aan een team. Zeg in plaats daarvan dat je leidinggevende kwaliteiten hebt ontwikkeld door voor groepen te staan en dat je klaar bent om dat naar een ander niveau te tillen door leiding te geven aan teams. 7. Laat aan het eind van het gesprek weten of je de stage/baan wilt op basis van het gesprek of dat je nog meer informatie nodig hebt Indien je aan het einde van het gesprek (nog steeds) enthousiast bent, dan kun je dat zeggen. Onderbouw dit met voorbeelden uit het gesprek. Zeg het ook eerlijk als je nog meer informatie of bedenktijd nodig hebt als je nog twijfelt. 8. Maak afspraken over wanneer je bericht krijgt Bespreek wanneer en hoe je bericht krijgt over de uitkomst van het gesprek. 9. Bedank de mensen na afloop van het gesprek Geef aan dat je het gesprek gewaardeerd hebt (indien dit het geval is) en bedank de mensen altijd voor hun tijd. (Vrij naar Jeff Haden, The Perfect Job Interview in 8 Simple Steps, LinkedIn, januari 2013) zz Afronden

9

55 Maak als je bericht krijgt dat je bent aangenomen direct een afspraak om de details te bespreken. 55 Soms is er nog een tweede ronde gesprekken. Probeer erachter te komen hoeveel kandidaten er nog in de race zijn en vraag waarom ze jou willen uitnodigen voor een tweede gesprek. 55 Helaas heb je ook kans dat je wordt afgewezen. Meestal krijg je daar een e-mailtje of een telefoontje over. Zorg dat je te weten komt waarom je precies bent afgewezen. Hiermee kun je in toekomstige sollicitaties je voordeel doen. zz Tips

55 Vroeger werden cv’s in chronologische volgorde opgemaakt. Het cv start dan met de opleidingen en werkervaringen die het langst geleden zijn. Tegenwoordig starten veel cv’s met de opleidingen en werkervaring die het recentst zijn. Het voordeel hiervan is dat de lezer direct ziet wat je nu aan het doen bent. Meestal sluit de recentste werkervaring en opleiding het beste aan op de functie waarop je solliciteert. 55 Besteed aandacht aan je digitale cv. Google jezelf en stel de privacy-instellingen van social media zo in dat organisaties geen foto’s van jou kunnen vinden die niet professioneel overkomen. 55 Overweeg of je een LinkedIn-account wilt aanmaken. Zorg dat dit account er goed uitziet en dat nergens spelfouten voorkomen. 55 Oefen een gesprek met iemand die ervaring heeft met solliciteren. Oefenen helpt om beter uit je woorden te komen voor het echte gesprek.

9.5 • Solliciteren

zz Voorwaarden kM   aterialen

Als je vragen schriftelijk voorbereidt: pen, papier of laptop. kG   roepsgrootte

Individueel, in tweetallen of in kleine groepen. kVoorbereidingstijd  

55 Maken van een cv: 60 minuten. 55 Maken van een brief: 60-120 minuten. 55 Voorbereiden voor een gesprek: 30-60 minuten. kU   itvoeringstijd

Afhankelijk van de duur van het gesprek. zz Op de website Format

55 Stageverslag 55 SWOT- analyse 55 cv Checklist

55 Voorbereiding sollicitatiegesprek Link

55 55 55 55 55

Internationalisering Contact Sollicitatiebrief, cv en gesprek Gezond op reis Solliciteren

173

9

175

Onderzoek 10.1 Onderzoek doen – 176 10.2 Schrijven van een probleemstelling – 180 10.3 Schrijven van een paper of essay – 185 10.4 Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur – 188 10.5 Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur – 193 10.6 Evidence-based practice en actieonderzoek – 195

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_10, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

10

176

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

10.1 Onderzoek doen Wat is het?

Je doet een onderzoek omdat je nieuwe kennis wilt vergaren of omdat je bestaande kennis wilt aanvullen. In de beroepspraktijk wordt onderzoek gedaan op het moment dat iemand of de organisatie op een probleem of situatie stuit dat/die moet worden opgelost, verklaard of beschreven. In het hbo en het wetenschappelijk onderwijs (universiteit) word je hierop voorbereid. In het wetenschappelijk onderwijs ligt het accent op theorievorming en in het hbo op het verbinden van nieuwe kennis met de praktijk. Dit verschil heeft geen gevolgen voor de opzet van een onderzoek. Het doen van een onderzoek is een omvangrijk proces. In deze paragraaf wordt de basis van het doen van onderzoek beschreven. Deze basis is geldig voor elke methode van onderzoek doen (onderzoeksontwerp). Er wordt verwezen naar aanbevolen literatuur zodra er specifieke informatie nodig is. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Het onderzoeksproces is in een aantal onderdelen te verdelen. De voorbereiding van het onderzoek bestaat uit het maken van een onderzoeksopzet en het zorgen voor kwaliteit. Vervolgens voer je het onderzoek uit. Daarna analyseer en rapporteer je de onderzoeksresultaten. Ter afronding evalueer je op het onderzoeksproces en integreer je de resultaten in de praktijk. Ieder onderdeel wordt hierna beschreven. kOnderzoeksopzet  

10

Bij het doen van onderzoek begin je met het maken van een onderzoeksopzet. Daarin vertel je wat je gaat onderzoeken, waarom je iets gaat onderzoeken en hoe je dat gaat doen. Een onderzoeksopzet bestaat uit verschillende onderdelen. Onderdelen 1 tot en met 6 vormen samen de probleemstelling. Deze stappen komen in  7 par. 10.2 uitgebreid aan bod. Vaststelling en beschrijven van het probleem 

55 Selecteren van een probleem en onderwerp. Een onderwerp ontstaat doordat je stuit op een situatie of probleem. Dit probleem beschrijf je. Vervolgens zoek je literatuur over dat probleem. 55 Zodra je meer weet van het probleem, kun je het probleem gaan toespitsen (zie fuikprincipe in  7 par. 10.2). Doelstelling  De doelstelling geeft aan wat het eindproduct van het onderzoek moet zijn. Ga je een verschijnsel bijvoorbeeld verklaren? Of ga je adviezen geven over de beheersing van het probleem? Een onderzoek kan beschrijvend, verklarend/voorspellend, evaluerend of regelgevend zijn (Verschuren, 2002). Vraagstelling  Als het probleem en het doel duidelijk zijn, ga je een vraagstelling

formuleren. De vraagstelling is de rode draad van het verslag. Gedurende het onderzoek probeer je een antwoord te vinden op deze vraag. 55 Er zijn verschillende soorten vraagstellingen: beschrijvend, verklarend/voorspellend, evaluerend, regelgevend (Verschuren, 2002). Zie hiervoor  7 par. 10.2. Aan de hand van de doelstelling van het onderzoek bepaal je welke soort vraagstelling past bij het onderzoek.

10.1 • Onderzoek doen

55 Uit één probleemstelling komen soms meerdere vraagstellingen. Het is belangrijk om het aantal vraagstellingen zo beperkt mogelijk te houden. Bij te veel vraagstellingen loopt de helderheid van het onderzoek gevaar. 55 Formuleren van deelvragen: om tot het antwoord op de vraagstelling te komen, moet je een aantal vragen beantwoorden die samen het antwoord op de hoofdvraag geven. Dit zijn de deelvragen. Definiëren van de kernbegrippen  Je legt uit wat de begrippen uit de vraagstelling

en deelvragen precies inhouden. Als je het bijvoorbeeld in de vraagstelling over pubers hebt, leg je aan de hand van theorie uit wat er in dit onderzoek onder pubers verstaan wordt.

Onderzoeksontwerp  Zodra je weet wat het probleem is, ga je bedenken hoe je aan

informatie over het probleem komt. Doe je dit door middel van vragenlijsten of ga je diepte-interviews afnemen? De manier waarop je de informatie voor het onderzoek verzamelt, heet het onderzoeksontwerp. Er zijn verschillende onderzoeksontwerpen, namelijk: 55 literatuuronderzoek; 55 empirisch onderzoek; 55 actieonderzoek; 55 kwantitatief onderzoek.

Over onderzoeksontwerpen kun je meer lezen in  7 par. 10.2. In één onderzoek kunnen meerdere onderzoeksontwerpen gecombineerd worden, bijvoorbeeld een combinatie tussen empirisch onderzoek en literatuuronderzoek. Tijdens het maken van de onderzoeksopzet wordt duidelijk welke soort informatie je nodig hebt en op welke manier je de informatie het beste kunt vergaren. Hypothesen formuleren  Zodra je de vraagstelling en de deelvragen hebt geformuleerd, formuleer je de hypothesen. Hypothesen zijn voorspellingen over het antwoord op de onderzoeksvraag. Een hypothese geeft richting aan het onderzoek. Daarom moet een hypothese een gegronde uitspraak zijn. Gebruik van informatie 

55 Beschrijf welke informatie je gaat gebruiken. Bedenk welke informatie je nodig hebt om jouw onderzoeksvraag te beantwoorden. Hiermee bepaal je ook het soort onderzoek. Wordt het onderzoek een literatuuronderzoek, empirisch onderzoek, observatieonderzoek of kwantitatief onderzoek? Of een combinatie? Het selecteren van wetenschappelijke informatie is in 7 par. 1.3 aan bod gekomen. 55 Hoe kom je aan die informatie? Haal je de informatie uit de bibliotheek? Zijn er respondenten beschikbaar of kun je observeren bij een bepaalde situatie of gebeurtenis? Planning  55 Wanneer doe je wat? Wanneer begint het onderzoek en wanneer is het klaar? 55 Taakverdeling: wie doet wat en wanneer?

177

10

178

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

Literatuurlijst  Maak een voorlopige literatuurlijst met literatuur die je voor het opstellen van de onderzoeksopzet hebt gebruikt.

kValiditeit   en betrouwbaarheid

Het is belangrijk dat de onderzoeksopzet betrouwbaar en valide is. De validiteit en betrouwbaarheid van een onderzoek zijn belangrijke graadmeters voor de kwaliteit van het onderzoek. Dit betekent het volgende (Geurts, 1999): Validiteit  Het resultaat van een onderzoek moet geldig zijn. Dit betekent dat het on-

10

derzoeksresultaat het goede antwoord op de onderzoeksvraag is. Er zijn zes soorten validiteit. 1. Externe validiteit In hoeverre zijn de onderzoeksresultaten ook geldig buiten de context van dit onderzoek? In hoeverre kun je het onderzoek dus generaliseren (algemeen verklaren) naar andere situaties? 2. Interne validiteit Klopt de argumentatie die gebruikt is voor het onderzoek (zie 7 par. 8.2)? 3. Constructievaliditeit Is tijdens het doen van onderzoek geen ander begrip gemeten dan vooraf bedoeld was? 4. Inhoudsvaliditeit Komt het resultaat dat is gemeten overeen met het begrip zoals het eerder gedefinieerd was? 5. Theoretische constructievaliditeit Worden de voorspellingen over de verbindingen tussen de metingen en de theorie gecontroleerd? 6. Predicatieve validiteit Toetsen of voorspellingen ook werkelijk uitkomen.

Betrouwbaarheid  In hoeverre kan het onderzoek herhaald worden? Wordt het consequent uitgevoerd? Er zijn twee soorten betrouwbaarheid. 1. Interne betrouwbaarheid Zijn de gegevens en informatie op een consequente manier verkregen? Dit kan bijvoorbeeld in gevaar komen wanneer meer mensen aan het doen van het onderzoek meedoen. De kans is dan groter dat iedereen de gegevens op een andere manier verzamelt. Dit kan slecht zijn voor de betrouwbaarheid van het onderzoek. Hierover moeten dus goede afspraken gemaakt worden. In de onderzoeksopzet moet naar voren komen dat je acties gaat ondernemen om de interne betrouwbaarheid te vergroten. 2. Externe betrouwbaarheid Collega-onderzoekers moeten met behulp van de onderzoeksopzet en de rapportage het onderzoek in dezelfde omstandigheden kunnen herhalen. Dit onderzoek moet dan ook vergelijkbare resultaten opleveren. In de onderzoeksopzet beschrijf je hoe je ervoor zorgt dat het onderzoek extern betrouwbaar is.

Onder andere Maso & Smaling gaan uitgebreid in op de validiteit en betrouwbaarheid van een onderzoek. Een onderzoeksopzet is het begin van het onderzoek. Binnen het hbo en wo moet de onderzoeksopzet meestal goedgekeurd worden door een

10.1 • Onderzoek doen

begeleider of docent. Zodra de opzet is goedgekeurd, begin je met de uitvoering van het onderzoek. zz Uitvoeren

Ieder onderzoeksontwerp kent zijn eigen onderzoeksmethodiek. In elk onderzoeksontwerp zijn wel de volgende stappen te onderscheiden. Verzamelen van informatie  Ga na of er bronnen zijn waaruit je bestaande informatie kunt gebruiken, of dat je nieuwe informatie moet gaan verzamelen. Voor zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur zie 7 par. 1.3. Verwerken van informatie  Je maakt een analyse van de data verkregen uit stap 1. Interpreteren van informatie  Maak een samenvatting van de informatie, beschrijf trends of terugkerende verschijnselen en beantwoord de onderzoeksvraag.

zz Afronden Rapporteren en evalueren  Je beschrijft bovenstaande stappen en je evalueert op

het resultaat van het onderzoek. Vult het onderzoek de bestaande theorie aan? Hoe draagt het onderzoek bij aan een probleem? Het boek van Soudijn (2005) kan helpen bij het schrijven van een onderzoeksverslag.

Integreren  Hierbij bepaal je in hoeverre het onderzoek in de praktijk kan worden geïntegreerd. Hoe kun je het onderzoek in de praktijk toepassen? Kun je op basis van het onderzoek een advies geven over de wijze waarop in een bepaalde situatie gehandeld moet worden? Wat zijn je aanbevelingen voor vervolgonderzoek?   7  par. 10.3 gaat hier verder op in. Net zoals bij ieder stappenplan is het in de praktijk moeilijk om de verschillende stappen van elkaar te onderscheiden. Sommige stappen overlappen elkaar en soms moet je tijdens het doen van onderzoek teruggrijpen op een eerder gemaakte stap. Een stappenplan geeft structuur, maar in het proces kun je daarvan afwijken. Presenteren  Een abstract, posterpresentatie of een andere presentatievorm kan on-

derdeel uitmaken van de presentatie van het rapport aan de opdrachtgever (zie

7 par. 2.4 en 7 par. 2.7).

zz Tips

55 Een goede onderzoeksopzet is het halve werk. Begin nooit met een onderzoek zonder dat de onderzoeksopzet af is. Hiermee voorkom je dat de resultaten uit het onderzoek onbruikbaar of onbetrouwbaar zijn. 55 Houd een logboek bij. Schrijf hierin wat je wanneer hebt gedaan. Het logboek helpt bij het schrijven van het onderzoeksverslag. 55 Het doen van een onderzoek is een proces. Soms heb je goede ingevingen. Zorg dat je altijd een schriftje of papier bij je hebt, zodat je spontane ingevingen kunt opschrijven. 55 Werk gestructureerd. Zorg dat je alle informatie die je vindt en verzamelt gedurende het onderzoeksproces kunt terugvinden.

179

10

180

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

55 Zorg dat je de literatuur van je literatuurlijst ook daadwerkelijk gebruikt. Literatuur die je niet gebruikt kun je schrappen. 55 Maak een tijdspad in samenwerking met de docent of begeleider. Maak deadlines voor bepaalde onderdelen. Op deze manier houd je vaart in het onderzoek. 55 Iedereen die onderzoek doet, loopt weleens vast. Zorg dat je in dit geval contact kunt opnemen met docent of begeleider. Ook kan het helpen om met anderen (vrienden, familie) over het onderzoek te praten. 55 Ga als je vastloopt niet dagenlang naar je computer staren. Schrijf op op welk punt je precies vastloopt en wat de verschillende mogelijkheden zijn. 55 Zorg voor ontspanning. Tijdens momenten van ontspanning krijgen mensen vaak goede ingevingen. Zorg dat er een goede balans is tussen het doen van onderzoek en momenten van ontspanning. zz Voorwaarden kMaterialen  

Afhankelijk van het onderzoek. kGroepsgrootte  

Afhankelijk van het onderzoek. kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van het onderzoek.

10

kUitvoeringstijd  

Afhankelijk van het onderzoek. 10.2 Schrijven van een probleemstelling Wat is het?

Het formuleren van de probleemstelling van het onderzoek is het moeilijkste en belangrijkste onderdeel van het onderzoek. Alhoewel er verschillende manieren of onderzoeksontwerpen zijn om een onderzoek te doen, is het maken van de probleemstelling bij elk onderzoeksontwerp hetzelfde. Het is belangrijk om uitgebreid stil te staan bij de probleemstelling, omdat dit de basis vormt voor het onderzoek. In de probleemstelling bereid je het onderzoek voor en beschrijf je wat en waarom onderzocht gaat worden (Verschuren, 2002). De meeste onderdelen van de probleemstelling zijn in  7 par. 10.1 kort beschreven. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

De probleemstelling bevat acht onderdelen. 1. Vaststellen en beschrijven van het probleem. 2. Afbakenen van het onderwerp. 3. Doen van een vooronderzoek. 4. Formuleren van de doelstelling. 5. Formuleren van de vraagstelling. 6. Definiëren van de kernbegrippen.

10.2 • Schrijven van een probleemstelling

7. Bepalen van het onderzoeksontwerp. 8. Formuleren van hypothesen. k1  Vaststellen en beschrijven van het probleem

Een onderzoek ontstaat doordat iemand op een situatie of probleem stuit en daarvan meer wil weten. De eerste stap in een onderzoek is dan ook het vaststellen dat er een probleem bestaat. Vervolgens beschrijf je het probleem of de situatie zoals dat/die zich nu aan je voordoet. Ook schrijf je waarom je dit onderwerp wilt gaan onderzoeken. Een onderzoek begint meestal bij de persoonlijke interesse van de onderzoeker. Als je echter een opdracht krijgt om een onderzoek te doen, is het belangrijk dat je een situatie of probleem uitkiest die/dat jou interesseert. Dit zal helpen bij de motivatie om het onderzoek zorgvuldig uit te voeren. k2  Afbakenen van het onderwerp

Je hebt het probleem beschreven, maar je kunt het nu nog niet onderzoeken. Je bent bijvoorbeeld geïnteresseerd in autisme. Als je een onderzoek wilt doen naar autisme, is het belangrijk dat je weet wat je over autisme wilt weten. Je moet het onderzoek afbakenen. Je kunt namelijk veel verschillende dingen over autisme onderzoeken (Verschuren, 2002): welke eigenschappen het heeft, wanneer het erkend is als een ontwikkelingsstoornis, welke gevolgen autisme kan hebben voor de kansen op de arbeidsmarkt, hoe je kinderen met autisme kunt helpen enzovoort. Om gericht een onderzoek te doen, moet je een keuze maken tussen de verschillende mogelijkheden. Volgens Verschuren (2002) kan het zogenaamde fuikprincipe daarbij helpen. Bij dit principe kies je voor een bepaalde inperking en daarbinnen perk je steeds verder in. Het onderwerp is bijvoorbeeld autisme. Daarbinnen kies je voor het syndroom van Asperger (soort), daarvan kies je voor kinderen met Asperger op de basisschool (onderdeel), daarvan het gedrag van kinderen met Asperger in de groep 5 (aspect), daarvan het gedrag van kinderen met Asperger in conflictsituaties met klasgenoten in de klas (eigenschappen). k3  Doen van een vooronderzoek

Om de juiste keuzes te maken bij de afbakening van de probleemstelling, moet je eerst weten wat er bekend is over het onderwerp en wat de actuele situatie is rondom een probleem. Dit doe je door een vooronderzoek te doen. Meestal is dit een klein literatuuronderzoek waarbij je zoekt naar wat er al bekend is over het probleem. Na het vooronderzoek pas je de oorspronkelijke beschrijving van het probleem en de motivatie voor het onderzoek aan op basis van de nieuwe informatie. k4  Formuleren van de doelstelling

Na het vooronderzoek heb je meer inzicht in het probleem en kun je bedenken wat je wilt bereiken met het onderzoek. Een onderzoek kan beschrijvend, verklarend/ voorspellend, evaluerend en regelgevend zijn. Het doel van het onderzoek heeft gevolgen voor de formulering van de vraagstelling na het vaststellen van het doel.

181

10

182

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

k5  Formuleren van de vraagstelling

Zodra je het probleem hebt beschreven, ga je over tot de formulering van de vraagstelling van het onderzoek. De vraagstelling is de rode draad in het onderzoek. In het onderzoek probeer je antwoord te geven op de vraagstelling. Uit de afbakening die hierboven is beschreven, zal de volgende vraagstelling kunnen komen: welk gedrag vertonen kinderen in groep 5 van de basisschool met het syndroom van Asperger bij conflictsituaties met klasgenoten? Wanneer je een vraagstelling formuleert, is het belangrijk om je te realiseren dat er ten grondslag aan de vraag altijd vooronderstellingen liggen (Verschuren, 2002). Deze vooronderstellingen moet je expliciteren in de probleemstelling. Bijvoorbeeld: hoe kun je er als verzorgende voor zorgen dat dementerende mensen zich na de verhuizing naar een instelling zo snel mogelijk thuis voelen? Er zijn twee soorten vooronderstellingen (Verschuren, 2002, p. 58). 55 Waardegebonden: er ligt een waardeoordeel achter de vraag. Degene die de vraag stelt, denkt dat het belangrijk is dat dementerende mensen zich thuis voelen in een instelling. 55 Kennisgebonden: je weet iets van een bepaalde situatie. Deze kennis uit zich in de vraag. Degene die de vraag stelt, denkt dat er een gedragsverandering optreedt bij dementerende mensen wanneer ze gaan verhuizen naar een instelling. De dementerende mensen vertonen dit gedrag omdat ze zich niet thuis voelen.

10

Verschillende vraagstellingen leveren verschillende soorten kennis op. Wanneer je kiest voor een bepaald soort probleemstelling, betekent dit niet dat de andere soorten kennis niet aan de orde komen. De meeste vraagstellingen bevatten een combinatie van de verschillende soorten vraagstellingen. Er zijn vier soorten vraagstellingen die onderscheiden kunnen worden (Verschuren, 2002, p. 67). Een beschrijvende vraagstelling  Een beschrijving geeft weer hoe iets is en geeft een

verklaring waarom of waardoor. Beschrijvende vraagstellingen beginnen met: 55 Wie/wat? 55 Welke?

Een verklarende en/of voorspellende vraagstelling  Een voorspellende en verklarende probleemstelling levert kennis op van iets wat niet waargenomen kan worden, maar wat wel kan worden afgeleid of voorspeld uit bestaande gegevens. Je kunt bijvoorbeeld iemands kansen bij een sollicitatiegesprek voorspellen aan de hand van zijn of haar cv of sollicitatievaardigheden. Verklarende en/of voorspellende vraagstellingen beginnen met: 55 Wat heeft het voor gevolgen, voorwaarden, oorzaken, samenhang? Een evaluerende vraagstelling  Bij een evaluatie vergelijk je de huidige situatie met

de ideale of gewenste situatie. Een evaluerende vraagstelling begint met: 55 Wat is/zijn van iets voor- en nadelen, knelpunten, waarde?

10.2 • Schrijven van een probleemstelling

Een vraagstelling geformuleerd rond regelgeving  Deze vraagstelling moet kennis

opleveren over hoe iets moet gebeuren. Producten van zo’n vraagstelling kunnen bijvoorbeeld beleidsnota’s en handleidingen zijn. Een vraagstelling geformuleerd rondom regelgeving begint met: 55 Wat zijn gezien de doelen/normen de beste methoden, handelwijzen, voorschriften?

Een vraagstelling van een onderzoek is vaak te groot om in één keer te beantwoorden. Daarom is het verstandig om deelvragen te formuleren. Deze deelvragen vormen samen het antwoord op de hoofdvraag, bijvoorbeeld: ‘Wat heeft Aletta Jacobs betekend voor de positie van de vrouw in Nederland?’ Deze vraag kun je bijvoorbeeld onderverdelen in de volgende deelvragen (die allemaal verband houden met de hoofdvraag): 55 Hoe was de positie van de vrouw in de tijd dat Aletta Jacobs opgroeide? 55 Wat was het effect van haar studie op de positie van andere vrouwen en op de positie van de universiteit? 55 Wat heeft Aletta Jacobs na haar studie voor de positie van vrouwen gedaan? 55 Wat was er aan het eind van haar leven in de positie van vrouwen veranderd? 55 Wat is er na het leven van Aletta Jacobs gebeurd met de positie van vrouwen? k6  Definiëren van de kernbegrippen

Een probleemstelling heeft altijd een aantal kernbegrippen. Bij het voorbeeld over autisme zou een belangrijk begrip ‘conflictsituaties’ zijn. Het is belangrijk dat je bij de beschrijving van de probleemstelling precies uitlegt wat je onder de kernbegrippen in jouw onderzoek verstaat. Kernbegrippen zijn belangrijk, omdat: 55 ze richting geven aan het onderzoek. Een onderzoek duurt vaak lang en er bestaat het gevaar dat de oorspronkelijke betekenis van begrippen verandert als dit niet goed wordt vastgelegd (Verschuren, 2002); 55 ze helpen bij de begrenzing van het onderzoek. Afhankelijk van wat je wilt onderzoeken, kun je ervoor kiezen om een ruime of een nauwe definitie van een begrip te hanteren (idem); 55 ze aangeven wat precies onderzocht gaat worden. Wanneer je weet wat de begrippen betekenen, kun je ook bepalen wat voor soort informatie je nodig hebt om de vraagstelling te beantwoorden. Kernbegrippen moet je eenduidig en helder omschrijven met behulp van bestaande literatuur over dat begrip. Verschuren (2002) gaat hier in hoofdstuk  7 H. 8 van zijn boek op in. k7  Bepalen van het onderzoeksontwerp

Door het definiëren van de kernbegrippen heb je meer inzicht in wat je wilt weten en welke informatie je daarvoor nodig hebt. Je gaat nu nadenken over de beste onderzoeksmanier. Zo’n manier wordt een onderzoeksontwerp genoemd. In   7  par. 10.2 zijn de vier onderzoeksontwerpen beschreven. Welk ontwerp je kiest, hangt dus af van de informatie die je nodig hebt, maar ook van de middelen die je tot je beschikking hebt. De vier ontwerpen houden het volgende in:

183

10

184

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

Literatuuronderzoek Je doet onderzoek op basis van systematisch verzamelde literatuur. Je maakt een analyse van de publicaties van anderen. Meer informatie over het doen van literatuuronderzoek vind je in het boek van Karel Soudijn (2005). Empirisch onderzoek Je verkrijgt de informatie over waarneembaar gedrag, bijvoorbeeld door middel van diepte-interviews of observaties. Dit wordt ook kwalitatief onderzoek genoemd. Het boek van Maso & Smaling (2004) gaat over het doen van een empirisch onderzoek. Actieonderzoek  Actieonderzoek richt zich op het handelen van een professional

en de situatie waarin dat handelen voorkomt. Professionals verzamelen informatie door middel van een onderzoek. De professional reflecteert vervolgens op basis van de verzamelde informatie en in dialoog met collega’s op het eigen handelen. Er zijn vooral boeken geschreven over het doen van actieonderzoek in de werkvelden educatie en zorg en welzijn. Bij de aanbevolen literatuur staat een boek van Ponte (2002) dat zich vooral richt op actieonderzoek in het onderwijs. De methode kan ook in andere werkvelden worden toegepast.

Kwantitatief onderzoek Informatie verkrijgen op basis van statistische gegevens. Dit

10

soort onderzoek wordt vaak bij cijfermatige onderwerpen toegepast, bijvoorbeeld bij financiële gegevens. In de sociale wetenschappen wordt kwantitatief onderzoek toegepast door het afnemen van enquêtes of vragenlijsten. Baarda & De Goede (2006) gaan uitgebreid in op het doen van kwantitatief onderzoek.

k8  Formuleren van de hypothesen

Een hypothese wordt vaak in de vorm van een stelling geformuleerd. Een hypothese is een voorlopig antwoord op de onderzoeksvraag. Niet iedere stelling is geschikt als hypothese. Een hypothese moet toetsbaar zijn. Een juiste vorm en inhoud van een hypothese zorgen voor een goede toetsbaarheid. Vorm  De vorm van een hypothese moet aan een aantal eisen voldoen (Verschuren,

2002). 55 Stellig: Er mogen in de formulering van een hypothese geen reserves zijn ingebouwd. Er mogen dus geen woorden als ‘wellicht, misschien of waarschijnlijk’ in voorkomen. Een hypothese moet worden geformuleerd als een feit, zodat bij toetsing duidelijk is of een hypothese bevestigd of bekrachtigd kan worden. 55 Duidelijk: Begrippen en relaties die in een hypothese worden gesuggereerd, moeten worden beschreven, zodat duidelijk is wat er met de hypothese bedoeld wordt. 55 Meetbaar: Een hypothese moet meetbaar zijn. Bijvoorbeeld: ‘Kinderen wonen dicht bij hun middelbare school.’ Deze uitspraak is niet meetbaar. ‘75% van de kinderen uit de wijk Slotervaart woont binnen 5 km van hun middelbare school’ is wel meetbaar.

Inhoud Hierbij kijk je of het wel mogelijk is om de uitspraak waar te nemen en dus

te weerleggen. 55 Normatieve uitspraken. Deze uitspraken bevatten een waardeoordeel. Bijvoorbeeld: ‘Studenten moeten zelfstandig onderzoek kunnen doen.’ Een waardeoor-

10.3 • Schrijven van een paper of essay

185

10

deel verwijst naar een oordeel of norm. Normatieve uitspraken kunnen niet als hypothesen dienen, omdat ze alleen kunnen worden weerlegd door te verwijzen naar normen en dus niet door empirische feiten. 55 Tautologische uitspraken. Een tautologische uitspraak is op basis van logica bij voorbaat waar en het is dus niet nodig om daarover hypothesen te formuleren. Bijvoorbeeld: ‘Intelligente mensen scoren hoog op een IQ-test’ (Verschuren, 2002, p. 133). Waarschijnlijkheid Als een hypothese op voorhand al waar of onwaar is, heeft het geen zin om deze mee te nemen in het onderzoek (Verschuren, 2002, p. 134). Bij­ voorbeeld: ‘80% of meer van de inwoners van Utrecht heeft twee paar schoenen.’ Hoewel de vorm van de hypothese klopt, is ze te waarschijnlijk en zal het geen nieuwe kennis opleveren. Voor meer informatie over het formuleren van goede hypothesen kun je kijken in het boek van Verschuren (2002).

zz Uitvoeren

Nadat de probleemstelling is geformuleerd, kun je verdergaan met stap 7 van de onderzoeksopzet. zz Afronden

Zie de afronding van  7 par. 10.1. zz Tip

55 Het doen van onderzoek kan een moeizaam proces zijn. Het is belangrijk dat je gemotiveerd bent voor het onderzoeksonderwerp. 10.3 Schrijven van een paper of essay

Tijdens de studie kun je de opdracht krijgen om een paper of essay te schrijven. Een paper is een wetenschappelijke tekst met een beperkte omvang. De opdracht om een paper te schrijven wordt meestal gegeven ter afsluiting van een vak. De wetenschappelijke tekst gaat dan over de behandelde literatuur. Studenten krijgen vaak een onderwerp aangereikt waarbij ze zelf een probleemstelling moeten formuleren. Het schrijven van een paper kan vergeleken worden met het doen van een klein literatuuronderzoek. Een paper kan in een betoogvorm of beschouwende vorm worden geschreven. Een paper helpt bij de ontwikkeling van vaardigheden die je nodig hebt bij het schrijven van een scriptie. De termen paper en essay worden vaak door elkaar gebruikt. Dit komt waarschijnlijk omdat de Engelse betekenis van essay een opstel of betoog is. In het Nederlands betekent een essay een beargumenteerd betoog over een onderwerp. De invalshoek van een essay is subjectief en persoonlijk. Essays gaan vaak over maatschappelijke, economische en culturele kwesties. Een essay wordt beargumenteerd aan de hand van eigen of andermans onderzoek. Het taalgebruik is bij een essay minder objectief en formeel dan bij een paper. Ook hoef je bij het schrijven van een essay niet per se vast te houden aan de structuur van een onderzoeksverslag (zie ook Link Paper schrijven en Checklist Paper of essay op de website).

Wat is het?

186

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Bij het schrijven van een paper doe je beperkt literatuuronderzoek naar een bepaald onderwerp. Het verschil met een normaal literatuuronderzoek is dat de literatuur en het onderwerp al bekend zijn. Je moet daarbinnen alleen nog een probleemstelling formuleren. Je kunt dit doen aan de hand van  7 par. 10.2. Ook is de omvang van een paper, in tegenstelling tot een onderzoeksverslag, niet groot. Meestal ligt de lengte van een paper tussen de 5 en 20 pagina’s. Soms wordt een aparte doelgroep gegeven waarvoor het paper geschreven moet worden. De doelgroep heeft gevolgen voor de wijze waarop je zaken uitlegt. Meestal zijn vakgenoten de doelgroep voor een paper. Zodra je de probleemstelling hebt geformuleerd, begin je met het zoeken van de juiste informatie binnen de aangeboden literatuur. Vervolgens maak je een analyse van de relevante literatuur in het licht van de probleemstelling en interpreteer je de literatuur. Hiervan maak je een wetenschappelijk verslag. Dit betekent dat het taalgebruik objectief en informeel is en dat je in de tekst op een juiste manier verwijst naar gebruikte bronnen. Zie  7 par. 10.4. zz Uitvoeren kPaper  

10

Een paper is de schriftelijke weerslag van een onderzoek. Het beschrijven en het doen van het onderzoek lopen bij het schrijven van een paper vaak parallel. Door het schrijven krijg je nieuwe inzichten en leg je nieuwe verbanden. Een paper heeft een vaste structuur. Het is een wetenschappelijke tekst. De structuur bestaat uit vier onderdelen: inleiding, middenstuk, discussie en conclusie (Ackerman e.a., 2007). Titel  Een titel kan informerend zijn. De lezer weet dan door de titel waarover de paper gaat. Je kunt ook voor een pakkende titel kiezen. De titel hoeft dan niet direct informatie te geven over de inhoud van de paper. Een pakkende titel moet de interesse van de lezer wekken. Inleiding  De inleiding introduceert het onderwerp en spitst zich toe op de vraagstelling. De inleiding kent een vaste opbouw: 55 een algemene, maar pakkende introductie van het onderwerp waarbij de belangstelling van de lezer gewekt wordt; 55 een korte beschrijving van het probleem; 55 een introductie waarin de vraagstelling wordt beschreven; 55 een algemene beschrijving van datgene wat je in je paper wilt uiteenzetten; 55 een beschrijving van de structuur van de beschouwing of het betoog. Het middenstuk  Het middenstuk is de kern van de paper. Hierin geef je informatie die van belang is voor de vraagstelling. Het middenstuk is verdeeld in verschillende alinea’s of tussenkopjes. Vaak vormen de deelvragen de kopjes in het middenstuk. Zorg dat je aan het einde van de kopjes een goede brug maakt naar het volgende kopje. Dit kun je bijvoorbeeld doen door een samenvatting te geven en kort aan te geven welk gevolg die informatie heeft.

10.3 • Schrijven van een paper of essay

Discussie  In de discussie kijk je kritisch naar de gebruikte literatuur. Vaak hebben

theorieën hun beperkingen. Bespreek die beperkingen. Laat zien dat je kritisch bent op de gebruikte literatuur. Beschrijf ook wat nog eventueel vervolgonderzoek nodig heeft. In de discussie kun je ook de betekenis van jouw onderzoek voor de praktijk beschrijven.

Conclusie Hier herhaal je de vraagstelling en de belangrijkste bevindingen. Je geeft

hiermee antwoord op de vraagstelling. In de conclusie mogen alleen zaken genoemd worden die al eerder in de paper benoemd zijn. Er mag geen nieuwe informatie worden aangehaald.

Literatuurlijst Na de conclusie volgt een lijst met gebruikte literatuur. Deze literatuur staat beschreven volgens de wetenschappelijke richtlijnen 7 par. 10.4 gaat hierop in. Bij een paper is het belangrijk dat je de juiste schrijfstijl hanteert en dat je de tekst vloeiend schrijft, zodat alinea’s bijvoorbeeld goed in elkaar overlopen. Het boek uit de aanbevolen literatuur van Ackermann e.a. (2007) gaat hier uitgebreid op in.

kEssay  

Een essay en een paper hebben de volgende overeenkomsten: 55 Een essay heeft een centrale vraagstelling. 55 Een essay dient goed beargumenteerd te zijn. Ook moet je zo veel mogelijk gebruikmaken van betrouwbare informatie. 55 Je introduceert het onderwerp en geeft aan waarom het van belang is. 55 Een essay is beperkt van omvang. 55 Een essay eindigt met een conclusie. Een essay verschilt in een aantal opzichten van een paper: 55 Een essay is altijd in de vorm van een betoog geschreven en wordt geschreven vanuit een persoonlijke, subjectieve invalshoek. 55 Je hoeft geen vaste structuur te gebruiken: 55 je mag de standaardindeling voor een paper gebruiken, maar met het gevaar dat het essay saai wordt; 55 als je afwijkt van de vaste structuur, moet je ervoor zorgen dat de onderbouwing van het betoog helder blijft. 55 De stijl van een essay is informeel. Pas echter op dat de stijl niet té informeel en te grappig wordt. 55 In een essay hoef je in de tekst niet naar literatuur te verwijzen. Een literatuurlijst onderaan het essay voldoet. zz Tips

55 De termen paper en essay worden vaak door elkaar gebruikt. Verdiep je daarom altijd goed in de opdracht voordat je begint. 55 Je kunt veel leren van anderen. Vooral voor de schrijfstijl is het belangrijk dat je papers en essays van anderen leest voordat je zelf begint. 55 Een paper en essay zijn allebei beperkt van omvang. Zorg voor een goede afbakening van de vraagstelling.

187

10

188

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

55 Laat de paper voordat je hem inlevert nakijken door studiegenoten of vrienden. Je leest zelf vaak over fouten heen. zz Voorwaarden kMaterialen  

Literatuur en computer. kGroepsgrootte  

Een paper kan in groepsverband en individueel geschreven worden. Het is lastig om met grote groepen een paper te schrijven. Met twee of drie personen is het samen schrijven van een paper het effectiefst. Een essay wordt meestal door een individu geschreven. kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van de omvang van paper of essay. kUitvoeringstijd  

Afhankelijk van de paper of het essay. 10.4 Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur

10

Wat is het?

Wetenschappelijke literatuur heb je nodig bij het doen van onderzoek (zie  7 par. 10.1), om je kennis uit te breiden, ideeën op te doen over een onderwerp of argumenten te verzamelen voor een bepaalde mening. Wetenschappelijke literatuur is de verslaglegging van een wetenschappelijk onderzoek. Een fictieboek daarentegen is geen wetenschappelijke literatuur. In deze paragraaf wordt onder andere behandeld hoe je wetenschappelijke literatuur kunt herkennen. Bij het doen van literatuuronderzoek is het belangrijk dat je weet welke literatuur wel en niet wetenschappelijk is. Ook is het belangrijk dat je grondig naar literatuur zoekt. Om een goed onderzoek te kunnen doen, moet je weten wat er al over het onderwerp bekend is.

Hoe doe ik het?

zz Voorbereiden kOriënteren  

Zodra je weet welk onderwerp je wilt onderzoeken, ga je op zoek naar relevante literatuur. Begin met het oriënterend lezen van de literatuur. Het doel van deze eerste oriëntatie op het onderwerp is om vertrouwd te raken met de manier waarop het onderwerp in de literatuur beschreven wordt. Kijk bij deze literatuur of er in de literatuurverwijzing voor jou bruikbare literatuur staat. Dit is het zogeheten ‘sneeuwbaleffect’. De beste plek om wetenschappelijke literatuur te vinden is de wetenschappelijke bibliotheek. Deze bibliotheken zijn vaak verbonden aan universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstituten. Iedere bibliotheek heeft abonnementen op verschillende databases. Er zijn veel soorten databases. Vraag bij jouw bibliotheek tot welke databases je toegang kunt krijgen en welke database voor jouw onderwerp het geschiktst is. Zoekmachines zoals Google geven geen volledig beeld van gepubliceerde wetenschappelijke literatuur.

10.4 • Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur

Je kunt de informatie uit drie soorten bronnen halen 55 Naslagwerken, handboeken en inleidingen. In de bibliotheek staan naslagwerken. Dit zijn vakwoordenboeken en vakencyclopedieën met informatie over allerlei onderwerpen. Hierin kun je vinden hoe het onderwerp in de literatuur genoemd wordt. Handboeken en inleidingen geven actuele informatie over onderwerpen. 55 Overzichtsartikelen. Overzichtsartikelen zijn artikelen die in wetenschappelijke tijdschriften worden gepubliceerd. De overzichtsartikelen zijn een kritische analyse van een onderwerp en geven je informatie over de actuele stand van zaken hierover. De overzichtsartikelen vind je door de woorden ‘review’ of ‘review article’ te gebruiken bij de zoektermen. Overzichtsartikelen staan in wetenschappelijke databases. 55 Internet. Je kunt ook gebruikmaken van het internet. Nieuwe ontwikkelingen rondom onderwerpen verschijnen meestal als eerste op internet. Het zoeken op internet is lastig, omdat er ook artikelen op internet verschijnen die niet wetenschappelijk verantwoord zijn. Hierover lees je verderop meer. Verdeel de taken als je in tweetallen werkt. zz Uitvoeren kUitgebreid   zoeken

Zodra je overzicht hebt over het onderwerp, ga je gerichter zoeken. Je hebt in de oriëntatiefase verschillende synoniemen en woorden gevonden die je gaan helpen om meer informatie te vinden. Ook heb je het onderwerp meer afgebakend. Je gaat nu uitgebreid zoeken. Door databases goed te gebruiken, kun je een juiste selectie maken van literatuur. Er is een aantal technieken en regels die je helpen bij het vinden van de juiste informatie. Formuleren van een goede zoekterm Ga creatief om met zoektermen. 55 Doe een brainstorm en maak een lijst van zoektermen die passen bij het onderwerp, een ‘zoekprofiel’, dat wil zeggen: bepaal wat je zoekt en baken het af. Vertaal de beschrijving van je probleem in ‘zoektermen’, die geschikt zijn als herkenningswoord en dus als ingang bij het zoeken naar literatuur. 55 Bedenk synoniemen voor zoektermen, bijvoorbeeld: ‘beplanting’ met als synoniem ‘vegetatie’. 55 Verzamel ook aanverwante termen en begrippen en woorden met dezelfde betekenis. 55 Vertaal zoektermen naar andere talen, bijvoorbeeld: ‘klimaatverandering’ is vertaald in het Engels ‘climate change’. Aangeven van relaties en van wat je wel en niet wilt vinden Je kunt bij de zoektermen

aangeven wat je wel of juist niet wilt vinden. Ook kun je literatuur zoeken waarbij verbanden worden gelegd tussen bepaalde onderwerpen. 55 Met de woorden And, Or en Not geef je aan wat je wel en niet wilt vinden. 55 Haakjes helpen je bij het aangeven van de relatie tussen termen.

189

10

190

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

Bijvoorbeeld: je wilt Nederlandse literatuur vinden over fietsen. Daarbinnen wil je informatie over conditie of gezondheid. Met haakjes geef je de volgorde aan. Je zoekt dan bijvoorbeeld op: Fietsen And (conditie Or gezondheid) Of je wilt literatuur vinden over de relatie tussen klimaatverandering of temperatuurverschil en mobiliteit of voertuigen. Je zoekt dan bijvoorbeeld op: (Temperatuurverschil Or klimaatverandering) And (mobiliteit Or voertuigen). Basisprincipes van databases 55 Er wordt als eerste gezocht naar dat wat tussen haakjes staat. 55 Bij haakjes binnen haakjes (..(….)) zoekt de database van binnen naar buiten. 55 Wanneer je And en Not in één zoekopdracht gebruikt zonder haakjes, zal de database ze behandelen als Or. Trunceren Soms wil je iets weten over een bepaald onderwerp, maar kun je daarvoor

10

verschillende zoektermen gebruiken. Je wilt bijvoorbeeld iets weten over ‘drugsproblematiek’. Dan zijn de zoektermen drugsprobleem en drugsproblemen ook relevant. Je kunt op alle termen zoeken door een truncatieteken te gebruiken op de plek waar verschillende uitgangen van een woord relevant zijn. Iedere database heeft zijn eigen truncatietekens. De meest gebruikte zijn: *, ?,%, #. Bijvoorbeeld: Drugs? Nu zoekt de database op alle mogelijke uitgangen van drugs. Let op: het gevaar bij het gebruik van een truncatieteken is dat je resultaten krijgt die niet relevant zijn. Bij dit voorbeeld zul je ook resultaten krijgen als: drugsgebruiker, drugsdealer, drugsleverancier enzovoort. Gebruikmaken van een thesaurus. Een thesaurus is een gestructureerde verzameling van trefwoorden die van sommige publicaties onderdeel zijn. Met de thesaurus zoek je begrippen met dezelfde betekenis in het document op. Gebruikmaken van een index. In een index staan alle woorden die voorkomen in een publicatie op alfabetische volgorde vermeld. In databases staat hoe vaak een woord vermeld is. In publicaties staat ook vermeld op welke bladzijde(n) het woord te vinden is.

Soorten bronnen Het resultaat van je zoekacties kan uit verschillende soorten bron-

nen bestaan. Hier staat een overzicht van de soorten bronnen. Bronnen worden algemeen ingedeeld op vorm, of het primaire, secundaire of tertiaire bronnen zijn en op inhoud. Ten slotte is er ‘grijze’ literatuur die niet vindbaar is met databases. Indeling op vorm 55 Allereerst zijn bronnen gedrukt of niet-gedrukt. 55 Gedrukte bronnen zijn het geschiktst voor wetenschappelijk onderzoek. De bron kan bewaard worden en is na het onderzoek dus voor collegaonderzoekers nog terug te vinden. 55 Niet-gedrukte bronnen. Dit zijn bijvoorbeeld nieuwsberichten op tv, een internetpagina of een e-mail. De informatie uit deze bronnen kan snel verloren gaan. Daarbij is het bij deze bronnen niet gemakkelijk om de betrouwbaarheid van de bron te controleren. Niet-gedrukte bronnen worden daarom minder vaak voor wetenschappelijk onderzoek gebruikt.

10.4 • Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur

55 Bronnen kunnen vaker of eenmalig worden uitgegeven. 55 Dagbladen verschijnen dagelijks. 55 Tijdschriften zijn bronnen die wekelijks, tweewekelijks, maandelijks of halfjaarlijks kunnen verschijnen. Wetenschappelijke tijdschriften zijn voor wetenschappelijk onderzoek nuttig, omdat ze schrijven over de actuele stand van zaken van onderwerpen. Ook geven tijdschriftartikelen inzicht in de actuele literatuur. 55 Jaarboeken. Dit zijn tijdschriften die jaarlijks verschijnen. 55 Boeken worden eenmalig uitgegeven. In loop van de jaren kunnen er wel nieuwe edities uitkomen, waarin kleine wijzigingen zijn opgenomen. Boeken gaan vaak diep in op bepaalde materie. Soms maken boeken deel uit van een verzameling boeken rondom hetzelfde thema, een reeks genoemd. 55 Een verzamelwerk wordt ook eenmalig uitgegeven. Een verzamelwerk is een samengesteld boek, waarbij de hoofdstukken door verschillende auteurs zijn geschreven. 55 Soms is de vorm van een bron gebaseerd op een specialistische inhoud. Handboeken zijn daarvan een voorbeeld. Een handboek is een systematisch en meestal kritisch overzicht van een bepaalde discipline of wetenschap. Een ander voorbeeld is de monografie. Hierin wordt een bepaald onderwerp heel grondig en uitgebreid behandeld. Een monografie wordt geschreven voor vakspecialisten. 55 Primaire, secundaire en tertiaire bronnen. 55 Primaire bron. Dit is een bron die originele informatie bevat. De inhoud van de bron is nog niet geanalyseerd, bekritiseerd of geïnterpreteerd door iemand. 55 Secundaire bron. Wanneer in een bron gegevens uit andere bronnen worden geïnterpreteerd, spreek je van een secundaire bron. 55 Tertiaire bron. Dit is een bron waarin secundaire en soms primaire bronnen worden aangegeven. Indeling op inhoud Brungs (2005) maakt hierbij een onderscheid tussen vier soorten bronnen die ingedeeld zijn op inhoud. Ze overlappen elkaar gedeeltelijk. 55 Literaire bron. Dit zijn alle gedrukte en niet-gedrukte bronnen die ergens zijn vastgelegd en die informatie bevatten over bepaalde onderwerpen. De zoekresultaten uit de bibliotheek en van internet zijn literaire bronnen. 55 Statistische bron. Hierin wordt kwantitatieve informatie weergegeven. Omdat er in literaire bronnen ook statistische informatie is te vinden, is dit een categorie van een literaire bron. 55 Juridische publicaties en overheidspublicaties. Dit zijn alle uitgaven van overheidsinstellingen. Denk hierbij aan begrotingen, onderzoeksrapporten, jaarverslagen enzovoort. Sommige overheidsbronnen kunnen rechtsgevolgen hebben of worden gebruikt bij rechterlijke uitspraken. Bijvoorbeeld wetten, internationale verdragen, adviezen van de Raad van State enzovoort. Dit zijn naast overheidspublicaties ook juridische publicaties.

191

10

192

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

Grijze literatuur Dit zijn bronnen die niet zijn opgenomen in databases en die niet te identificeren zijn met een ISB- of ISS-nummer. Deze literatuur is vaak ook niet systematisch gedocumenteerd en daardoor moeilijk te vinden. Deze bronnen kunnen een hoog wetenschappelijk karakter hebben, bijvoorbeeld voorlichtingsbrochures. Toch worden ze bij wetenschappelijk onderzoek weinig gebruikt omdat ze moeilijk te traceren zijn. zz Afronden kBeoordelen   van de gevonden bronnen

Als je bronnen gevonden hebt, toets je deze op hun wetenschappelijk gehalte. Maak onderscheid tussen betrouwbare en onbetrouwbare informatie. Onbetrouwbare informatie is gedateerd, onvolledig, niet kloppend en kan tot gevolg hebben dat je verkeerde conclusies trekt. Wetenschappelijke bronnen moeten aan de volgende voorwaarden voldoen: 55 er is in de tekst gerefereerd aan wetenschappelijke publicaties. De publicaties staan in de bronvermelding aan het einde van de tekst; 55 de tekst is volgens een wetenschappelijke structuur opgebouwd: inleiding, beschrijving van de onderzoeksmethode, presentatie van de resultaten, discussie en conclusie.

10

Om de betrouwbaarheid van literatuur op het internet te achterhalen, let je daarbij ook op de volgende punten: 55 een publicatie is betrouwbaar wanneer het een elektronische versie is van een gedrukte publicatie in een vaktijdschrift; 55 bekijk of het artikel is gepubliceerd door een bekende onderzoeksinstelling. Verwerk de literatuur die je gevonden hebt op de manier die past bij je opdracht. Maak een samenvatting, bereid je voor op een verslag (zie 7 par. 2.4) of een mondelinge presentatie (bijvoorbeeld voor stap 7 van de Zevensprong, zie 7 par. 3.5). Bewerk teksten in eigen woorden. Voorkom dus plagiaat! Plagiaat (= fraude) is op te sporen met digitale zoekmachines. zz Tips

55 Zorg ervoor dat je wegwijs bent in het zoeksysteem van de mediatheek/bibliotheek. Welke soorten catalogi zijn er en welke wil je gebruiken (systematische catalogus, trefwoordencatalogus, auteurscatalogus, titelcatalogus)? 55 Je kunt ook ‘online’ zoeken in digitale bibliotheken, databanken genaamd. Informeer welke abonnementen je hogeschool heeft op digitale vakbibliotheken. Het kan ook mogelijk zijn thuis in te loggen. 55 Soms zul je boeken of tijdschriften moeten reserveren. Niet al het materiaal mag uitgeleend worden en in dat geval zul je het ter plekke moeten beoordelen of kopiëren. 55 Noteer tijdens het zoekproces alle zoekwoorden en belangrijke namen. Zo houd je structuur in het zoekproces en de gevonden namen en termen kunnen later nog van belang zijn. 55 Misschien heb je al een boek over het onderwerp. Kijk dan achterin bij de bronvermelding welke boeken de auteur heeft gebruikt. Op deze manier krijg je inzicht in de verschillende auteurs die zich bezighouden met het onderwerp.

10.5 • Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur

193

10

55 Houd een zoeklogboek bij. Dit voorkomt dat je dingen dubbel opzoekt. Ook vind je op deze manier termen en publicaties gemakkelijk terug. 55 Schrijf bij publicaties van het internet altijd het volledige adres en de vinddatum op. Deze informatie heb je tijdens het schrijven van het onderzoeksverslag nodig. 55 Oefen in het gebruik van databases met een verzonnen onderwerp. Zo ontdek je welke databases voor jou belangrijk zijn en waar je welke informatie het gemakkelijkst kunt vinden. 55 Tijdens het zoeken van literatuur wordt de vraagstelling van het onderzoek steeds concreter. Gebruik woorden uit de vraagstelling als zoektermen en zoek ze ook op in relatie tot elkaar. 55 Noteer direct waar een tekst over gaat. Zo kun je later gemakkelijker beslissen of het nuttig is voor jouw vraag. 55 Gebruik zo veel mogelijk de nieuwste informatie, dus kijk naar het jaar van publicatie. zz Voorwaarden kMaterialen  

Bibliotheekfaciliteiten: adressen van databases en eventuele inlogcodes. kGroepsgrootte  

Individueel of in tweetallen. kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van de grootte van het onderwerp van literatuurstudie: 1-2 uur. kUitvoeringstijd  

2-10 uur. 10.5 Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur

Een wetenschappelijke tekst onderbouw je door middel van literatuur van wetenschappers. Het is in een wetenschappelijke tekst belangrijk om aan te geven welke literatuur je bij je onderzoek gebruikt hebt. Je mag namelijk geen tekst van iemand gebruiken zonder dat je refereert aan de oorspronkelijke auteur. Je pleegt plagiaat als je gebruikmaakt van iemands tekst zonder dat je daaraan refereert. Dit is strafbaar. Tekst die je gebruikt van een auteur moet je in je eigen stuk in eigen woorden opschrijven. Je mag een letterlijke tekst van iemand anders alleen gebruiken als je diegene citeert. Het verwijzen naar de oorspronkelijke bron van een tekst zorgt ervoor dat de lezer de betrouwbaarheid van de bronnen kan controleren. Ook geeft het de lezer de mogelijkheid om meer informatie over het onderwerp op te zoeken in de door jou gebruikte bronnen als hij daarin geïnteresseerd is. Voor het citeren van en verwijzen naar een auteur zijn speciale regels.

Wat is het?

zz Voorbereiden

Voor het verwijzen naar wetenschappelijke literatuur zijn over de hele wereld systemen gemaakt. Deze systemen geven precies aan hoe je in een wetenschappelijke

Hoe doe ik het?

194

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

tekst moet verwijzen naar een publicatie en hoe je op het einde van de tekst de bronnenlijst moet samenstellen. Ieder systeem heeft aparte regels voor de plaats waar bijvoorbeeld punten, komma’s en haakjes in een bronvermelding moeten staan. Sommige systemen zijn verbonden aan een bepaalde wetenschappelijke discipline. Onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten wijzen meestal één systeem aan dat je moet gebruiken voor het maken van onderzoeksverslagen. Voordat je begint met het schrijven van een onderzoeksverslag is het belangrijk dat je weet welk systeem jouw opleiding of onderwijsinstelling gebruikt. zz Uitvoeren

10

Hierna volgt een lijst met de meest gebruikte systemen in Nederland. Ook wordt verwezen naar bronnen waar je instructie voor de toepassing van de systemen kunt vinden. 55 APA-stijl. Deze stijl is ontwikkeld door de American Psychological Association en wordt vooral toegepast in de sociale wetenschappen. Dit systeem wordt ook wel het auteur-jaarsysteem genoemd, omdat het in de tekst naar bronnen verwijst door middel van benoeming van de auteur en het jaartal van uitgave. ‘Zelf leren schrijven’ (Ackermann et al, 2007) beschrijft dit systeem uitgebreid aan de hand van voorbeelden. In dit boek is gebruikgemaakt van de APA-richtlijnen. 55 Chicago-stijl. Deze stijl wordt vooral gebruikt in de geesteswetenschappen en de economie en bedrijfskunde. Kenmerkend aan deze stijl is dat er wordt verwezen met behulp van voet- of eindnoten. 55 MLA-stijl. Deze stijl wordt gebruikt door communicatie- en literatuurwetenschappers en taalkundigen. Ze kenmerkt zich doordat er in de tekst verwezen wordt naar de auteur en het paginanummer. 55 Harvard-stijl. Deze stijl wordt vooral in de natuurwetenschappen gebruikt. Ze wordt ook wel het naam-jaarsysteem genoemd. Uitgebreide instructie voor deze stijl kun je vinden via de Link Literatuurverwijzingen op de website. 55 Vancouver-stijl. Nummer-verwijssysteem. Deze stijl wordt veelal in de medische wetenschappen toegepast. Bij deze stijl verwijzen nummers in de tekst naar publicaties die op het einde van de tekst staan vermeld onder een nummer. kBoeken  

Auteur, voorletter(s) (geen academische titels), jaartal tussen haakjes, titel van de publicatie, plaats en uitgeverij. Voorbeeld: 55 Baarda, D.B. & M.P.M. de Goede (2012). Basisboek Methoden en Technieken. Houten: Noordhoff Uitgevers. kTijdschrift  of krantenartikel

Auteur, voorletter(s) (geen academische titels), titel van de publicatie. Naam tijdschrift of krant. Nummer, jaargang, pag. artikel. Voorbeeld: 55 Bush. R.F., F. Hair & P.J. Solomon (1979). Consumers’ level of prejudice and response to black models in advertisements. In: Journal of Marketing Research (vol. 16: 341-345).

10.6 • Evidence-based practice en actieonderzoek

195

10

kInternetpagina  

Webadres en datum van het bezoeken van de website. 55 Voorbeeld: 7 www.leren.nl, 29 februari 2008. Vermeld op de literatuurlijst alle literatuur die je hebt bestudeerd. Het gaat daarbij niet alleen om boeken of tijdschriften, maar ook om krantenartikelen en internetpagina’s. Deze lijst doe je in een eindrapport. Verdere instructie voor de Chicago-, MLA-, Harvard- en Vancouver-stijl kun je vinden via de Link Literatuurverwijzingen op de website. zz Afronden

Iedere stijl heeft zijn eigen regels. Het is belangrijk dat je controleert of je de regels goed hebt nageleefd. Controleer dus of de punten, komma’s en leestekens op de juiste plaats staan, of je juist gebruikmaakt van hoofdletters en of de opmaak van de letters juist is (cursief, onderstreept of vet). zz Tips

55 Als je iemand letterlijk aanhaalt, dat wil zeggen citeert, vermeld je dat. 55 Voordat je begint met schrijven, kun je je oriënteren op de stijl die je moet gebruiken door publicaties met dezelfde stijl te lezen en te letten op de verwijzingen en bronnenlijst. 55 In Microsoft Word zijn onder het werkmenu ‘verwijzen’ een aantal verwijsstijlen ingebouwd. Word helpt je hiermee om tijdens het schrijven de bronnenlijst samen te stellen en om de verwijzingen op de juiste manier weer te geven. 55 Controleer bij de afronding van de tekst altijd of je de verwijzingen op een goede plek hebt geplaatst en of de verwijzingen juist zijn weergegeven. zz Voorwaarden kMaterialen  

Niet van toepassing. kGroepsgrootte  

Niet van toepassing. kVoorbereidingstijd  

Niet van toepassing. kUitvoeringstijd  

Niet van toepassing. 10.6 Evidence-based practice en actieonderzoek

Professionals worden steeds meer aangesproken op de effectiviteit van hun handelen. Klanten die diensten afnemen van professionals hebben meer toegang tot informatie en worden kritischer. In de sector zorg en welzijn is deze tendens duidelijk zichtbaar: de professionals in zorg en welzijn moeten verantwoordelijkheid afleggen

Wat is het?

196

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

aan de overheid en aan verzekeraars. Ook in het onderwijs worden professionals meer op hun verantwoordelijkheid gewezen en willen zij ook effectiever en beter onderbouwd handelen. Maar hoe weet je nu of je als beroepsuitoefenaar effectief gehandeld hebt in een bepaalde situatie? Dit kun je achterhalen door op het handelen te reflecteren of door het te meten via onderzoek naar praktijksituaties. De resultaten kunnen er vervolgens voor zorgen dat er beter en effectiever gehandeld wordt. Benamingen voor het afstemmen van het professioneel handelen op basis van bewezen effectiviteit binnen de gezondheidszorg zijn onder andere: evidence-based medicine binnen de geneeskunde, evidence-based practice in de gezondheidszorg algemeen en evidence-based mental health care binnen de geestelijke gezondheidszorg. Binnen deze paragraaf spreken we over evidence-based practice. In het onderwijs wordt meestal gesproken van het doen van actieonderzoek. zz Voorbereiden kEvidence-based   practice Hoe doe ik het?

10

De stappen en het ontwerp van een onderzoek zijn binnen EBP hetzelfde als bij ieder ander onderzoek (zie  7 par. 10.1). Hierna staat in vijf stappen omschreven hoe EBP eruit kan zien. 1. Formuleer een beantwoordbare vraag De formulering van de vraagstelling is bij EBP altijd op de cliënt of zorgvrager gericht. De vraagstelling is altijd gericht op het verbeteren van het handelen. Een goede vraagstelling bevat de volgende elementen: P     = patiënt of probleem. I   = interventie. C   = co-interventie: vergelijking met alternatieve interventies. O = outcome: uitkomst. (Cox, K., D. de Louw, J. Verhoef en C. Kuiper, 2004, p. 35). 2. Zoekstrategie Zoek in databases naar bewijs voor de gekozen interventie (7 par. 1.3). Opbrengst zoekstrategie Kies bronnen of artikelen waaruit je interventies wilt gaan toepassen en omschrijf waarom. 3. Beoordeel de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek ( 7 par. 10.1) 4. Conclusie en toepassing in de praktijk Omschrijf je eigen conclusie over het artikel en geef aan in hoeverre het toepasbaar is op de door jou gekozen situatie. Weeg voor- en nadelen tegen elkaar af. Formuleer de evidence-based aanbeveling en bespreek met collega’s vanaf wanneer de interventie ingevoerd gaat worden. 5. Evaluatie Evalueer na toepassing van de interventie of het beoogde doel behaald is. Pas EBP stappen zo nodig opnieuw toe met een andere interventie. De vijf stappen kun je uitprinten via de Tool EBP op de website. Kritiek  Er is ook kritiek op het gebruik van EBP. Als er voor een handeling geen wetenschappelijk bewijs is dat het werkt, betekent dit niet dat de handeling niet effectief is. Het kan ook zo zijn dat de methode van handelen te jong is en dus nog niet voldoende getoetst kan zijn om het effect ervan te bewijzen. Ook kan het zijn dat

10.6 • Evidence-based practice en actieonderzoek

de wetenschap nog niet vergevorderd genoeg is en dat er nog geen bewijs gevonden kan worden. kActieonderzoek  

Professionals verzamelen informatie door middel van een onderzoek. De professional reflecteert vervolgens op basis van de verzamelde informatie en in dialoog met collega’s op het eigen handelen. Het doel van actieonderzoek kan door de beroepsbeoefenaar zelf worden bedacht, maar heeft dus altijd een verband met de praktijk. Een actieonderzoek lijkt wat dat betreft veel op een normaal onderzoek, alleen krijgt de reflectie op de resultaten en de gevolgen daarvan voor de praktijk veel aandacht. Zoals eerder genoemd, wordt actieonderzoek vooral in het onderwijs toegepast. Het kan echter ook in andere werkvelden gebruikt worden. Het doen van een actieonderzoek wordt uitgebreid beschreven in het boek van Petra Ponte (2002, zie aanbevolen literatuur) (zie ook Link Actieonderzoek op de website). EBP en actieonderzoek hebben veel overeenkomsten. Ze beginnen beide bij een handeling uit de praktijk en willen deze handeling verbeteren. Het lijkt daarbij dat het doen van actieonderzoek minder formeel is en meer wordt ingegeven vanuit de drang van de beroepsoefenaar zelf om het handelen te verbeteren en beter te onderbouwen. EBP wordt daarentegen ook vanuit de overheid en de verzekeraars gestimuleerd en heeft daardoor een formeler karakter. kU   itvoeren

Zie  7 par. 10.1 en aanbevolen literatuur. zz Afronden

Zie  7 par. 10.1 en aanbevolen literatuur. zz Tip

55 In het Nederlands Tijdschrift voor Evidence Based Practice (uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum), dat vier keer per jaar verschijnt, staan aansprekende voorbeelden van effectief en onderbouwd handelen (zie Link EBP op de website). zz Voorwaarden kMaterialen  

Afhankelijk van het onderzoek. kGroepsgrootte  

Afhankelijk van het onderzoek. kVoorbereidingstijd  

Afhankelijk van het onderzoek. kUitvoeringstijd  

Afhankelijk van het onderzoek. zz Op de website Checklist

55 Paper of essay

197

10

198

Hoofdstuk 10 • Onderzoek

Tool

55 EBP Link

55 55 55 55

10

Paper schrijven Literatuurverwijzingen EBP Actieonderzoek

199

Toetsen 11.1 Een toets of tentamen voorbereiden en maken – 200 11.2 Presenteren – 203 11.3 Proeve van bekwaamheid of meesterproef – 206 11.4 Portfolio – 208 11.5 Assessment – 210 11.6 Afstuderen – 212

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7_11, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

11

200

Hoofdstuk 11 • Toetsen

11.1 Een toets of tentamen voorbereiden en maken Wat is het?

Toetsen zijn er in verschillende vormen: kennis-, vaardigheids- en praktijktoetsen. De uitslag van een toets laat zien of je de kennis, houding en/of vaardigheden beheerst die voor je beroep nodig zijn. Sommige toetsen geven aan hoe ver je bent en geven feedback over hoe je het doet (formatieve toetsen), andere toetsen bepalen of je verder mag met (een onderdeel) van de opleiding (summatieve toetsen). 55 Volgens artikel 7.10 van de WHW (Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek, zie ook Link Wetten op de website) is een tentamen: een onderzoek naar de kennis, het inzicht en de vaardigheden van een student, alsmede de beoordeling van de uitkomsten van het onderzoek; een tentamen vormt de afsluiting van een onderwijseenheid. 55 Een toets is een onderzoek naar de kennis, het inzicht en de vaardigheden, alsmede de beoordeling van de uitkomsten van het onderzoek; een toets vormt de afsluiting van een of meer onderdelen van een onderwijseenheid. Als je toetsangst (een vorm van faalangst) hebt, waardoor je normale denken geblokkeerd wordt en je daardoor lager scoort dan je mag verwachten, vraag dan om hulp bij je studieloopbaanbegeleider of decaan. Toetsangst valt onder meer op door terugtrek- of vermijdgedrag en gebrek aan structuur in het leren. Je kunt voor de toets fysieke stressreacties vertonen (zweten, hogere hartslag, snelle ademhaling), maar ook cognitieve (blokkeren, beperkt geheugen en denkvermogen). Het helpt om de verwachtingen bij een toets individueel met de docent te bespreken, te leren plannen, oefentoetsen te maken en ontspanningsoefeningen toe te passen.

11

zz Voorbereiden Hoe doe ik het?

55 Voordat je een tentamen maakt, heb je je thuis, op de opleiding of in de praktijk een periode voorbereid met toepasselijke literatuur en opdrachten. 55 Zorg dat je weet welke doelen en competenties getoetst worden. 55 Vraag aan de docent om een oefentoets of voorbeelden van vragen. 55 Kijk of je studiemateriaal (boeken, aantekeningen) compleet is. 55 Maak een lijstje van de onderdelen die jij moeilijk vindt. 55 Maak een planning (per week/per dag) voor het tentamen of periode van tentamens. In één keer een tentamen leren kan wel, maar de stof blijft meestal niet hangen. Plan dus tijd om te herhalen. 55 Bepaal de moeilijkheid en/of de belangrijkheid van de vakken. Plan meer tijd in voor ‘moeilijke’ vakken of hoofdstukken. 55 Zorg voor een rustige studieplek met zo min mogelijk afleiding op je bureau. 55 Maak gebruik van cd’s met oefenopdrachten (behorend bij je studieboeken of via de website van de uitgever). 55 Gebruik voor de voorbereiding van een tentamen het stappenplan Studerend lezen (zie 7 par. 1.1 en de Checklist Toetsvoorbereiding op de website). Voordat je gaat beginnen met toetsing, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij toetsafname, beoordelen, herkansen, inzagerecht en beroep aantekenen.

11.1 • Een toets of tentamen voorbereiden en maken

zz Uitvoeren

55 55 55 55 55

Bekijk het tentamen in zijn geheel voor je begint met antwoorden. Plan je tijd en zorg ervoor dat je tijd overhebt om je antwoorden na te lezen. Lees de vragen twee keer. Begin met de vragen die je meteen begrijpt. Richt je op wat je weet, liever dan op wat je niet weet. Let goed op de vraagstelling; deel de vraag op in stukken, zodat je ‘dubbele’ vragen ook in zijn geheel beantwoordt. 55 Probeer de vraag als geheel te begrijpen. Stel jezelf de vraag: wat wil de docent dat ik antwoord? Probeer de uitleg uit de colleges te herinneren. 55 Blijf rustig als je een vraag niet weet. Je hebt je immers goed voorbereid. Sla de vraag even over en probeer het later nog een keer. kVerschillende k soorten vraagvormen

55 Open vragen: bij een open vraag moet je een open antwoord geven. Je mag zelf je antwoord formuleren. Voorbeeld: ‘Wat zijn de gevolgen van eenzijdige voeding?’ Ook invulvragen horen bij de open vragen. Je vult in eigen woorden het ontbrekende gedeelte in en soms zijn verschillende antwoorden mogelijk. Voorbeeld: ‘Een gevolg van eenzijdige voeding is …gebrek.’ 55 Gesloten vragen: je kunt slechts een beperkt antwoord geven. Voorbeelden van gesloten vragen zijn meerkeuzevragen en de ja/nee- waar/niet waar- of juist/ onjuist-vragen. Voorbeeld: ‘Een belangrijk gevolg van eenzijdige voeding kan een vitaminegebrek zijn. Waar/niet waar.’ kVerschillende k soorten vragen

55 Kennisvragen: het gaat om kennis, feiten, begrippen, omschrijvingen die je moet weten en onthouden, bijvoorbeeld vragen die beginnen met: wie, wat, waar, wanneer of welke. Voorbeeld: ‘Wat zijn vitaminen?’ 55 Inzichtvragen: het gaat om de samenhang tussen verschillende feiten of gegevens, het combineren van informatie. Je moet laten zien dat je inzicht in de stof hebt en erover kunt nadenken. Voorbeeld: ‘Wat is het verband tussen de vitaminen die in voeding zitten en je gezondheid?’ 55 Toepassingsvragen: je moet de stof kunnen toepassen in een nieuwe situatie. Dat kunnen regels, tabellen of oplossingen zijn. Voorbeeld: ‘Stel een ontbijt samen en zoek uit welke vitaminen erin zitten.’ 55 Denkvragen: op basis van wat je bestudeerd hebt, moet je tot een eigen antwoord komen dat je kunt onderbouwen en waarin je laat zien dat je de stof begrepen hebt. Voorbeeld: ‘Wat is jouw mening over het slikken van vitaminepillen in combinatie met slechte voeding? Licht het antwoord toe met argumenten.’ zz Afronden

Lees bij een theorietoets je antwoorden nogmaals door: heb je duidelijk geschreven? Ga niet alles overschrijven; dit kost meestal te veel tijd. Heb je geen vragen overgeslagen? Als de toets is beoordeeld, kun je het volgende doen. 55 Maak gebruik van het inzagerecht binnen de termijn die daarvoor staat. Dit staat beschreven in het OER van je opleiding. Je hebt recht op inzage bij schriftelijke toetsing, in het beoordeelde schriftelijke werk, de vragen en opdrachten

201

11

202

Hoofdstuk 11 • Toetsen

55 55

55 55 55

van het tentamen of de toets, alsmede de normen waarmee de beoordeling tot stand is gekomen; bij mondelinge toetsing: recht op een toelichting aan de hand van de normen waarmee de beoordeling tot stand is gekomen. Controleer de beoordeling en de puntentelling. Als je het niets eens bent met de beoordeling, bespreek je dit met de betrokken docent. Als je niet tevreden bent met de oplossing, kun je (binnen een vastgestelde termijn) beroep aantekenen bij de examencommissie van je opleiding en vervolgens bij de Cobex (College van beroep voor de examens) binnen je hogeschool. Gooi de toets niet weg, maar bewaar deze en bestudeer je eigen antwoorden. Wat was goed en wat was fout? Maak een foutenanalyse: welke fouten heb je gemaakt? Wat moeten de goede antwoorden zijn? Zorg dat je die achterhaalt via de docent, via je medestudenten of uit je boeken. Zo kun je leren van je fouten. Gebruik de Checklist Toetsresultaten beoordelen op de website.

zz Tips

11

55 Houd rekening met je dagritme. Ben je een ochtendmens, middagmens of avondmens? Wanneer studeer je het best? Gebruik dit moment om moeilijke onderdelen te leren. 55 Korte leermomenten zijn beter dan één lang (bijvoorbeeld 3 × 30 minuten studeren is beter dan twee uur achter elkaar). 55 Pauzeer kort na elk uur (of halfuur). Neem wat beweging, loop de trap even op en neer, wandel even rond. Neem een leuke onderbreking, maar ga dan weer aan het werk. 55 Maak gebruik van ezelsbruggetjes. Deze kunnen je helpen om moeilijke woorden, regels, formules en definities te onthouden. 55 Voor een praktijktoets, een eindgesprek of assessment krijg je meestal de gelegenheid om te oefenen. Gebruik die kans om van je fouten te leren en zo goed aan de start te komen van de eigenlijke toets. 55 Om je voor te bereiden op een tentamen kun je zelf vragen maken over de stof. Het maken van goede toetsvragen is, al is het veel werk en ook best lastig, ook leerzaam. Het dwingt je om je goed te verdiepen in de stof, de leerdoelen en de manier van vragen stellen van de docent. Bij het maken van toetsvragen moet je er goed op letten dat de vraag eenduidig is, dat wil zeggen dat de vraag slechts op één manier begrepen kan worden. 55 Stel je op de hoogte van de bewaartermijn en de wijze van bewaren van toetsen. Ook dit is per opleiding geregeld in het OER. 55 Behaalde tentamens en toetsopdrachten kunnen mogelijk in je studieloopbaan als bewijs dienen voor eerder verworven competenties (EVC), waarmee je vrijstelling kunt verkrijgen. Bewaar ze dus zorgvuldig. zz Voorwaarden kMaterialen k

Variabel.

11.2 • Presenteren

203

11

kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel. kUitvoeringstijd k

Variabel. 11.2 Presenteren

Een presentatie is een voordracht. Je draagt een onderwerp voor aan een groep mensen. Je hebt een onderwerp voorbereid met de bedoeling anderen te informeren. Je kunt gebruikmaken van materialen zoals film, video, dia’s of bord (zie ook Link Presenteren en Format Presenteren op de website).

Wat is het?

zz Voorbereiden

55 Zorg dat je weet hoeveel tijd je hebt om de presentatie te houden, voor wie je de presentatie geeft en waar het gebeurt. Zijn er nog speciale eisen waaraan je presentatie moet voldoen? 55 Baken je onderwerp goed af en neem voldoende tijd om je erin te verdiepen. Maak aantekeningen terwijl je leest en zet in grote lijnen een schema uit waarin een inleiding, kern en een slot duidelijk worden. 55 Vraag je af wat je wilt presenteren, beweren en welke conclusies je wilt voorleggen. Wat is de kern van je presentatie? 55 Vul het schema in met trefwoorden en geef kort aan welke voorbeelden je wilt gebruiken. 55 Welke delen van het onderwerp wil je ondersteunen met beeldmateriaal? Wat heb je daarvoor nodig? Zorg dat je kunt toelichten wat je laat zien. 55 Zijn er materialen die je na afloop van de presentatie wilt uitdelen? 55 Zullen de mensen voor wie jij een presentatie houdt jouw verhaal begrijpen? Zullen ze er belangstelling voor hebben? Let erop dat je de feiten met voorbeelden toelicht, je mening geeft met argumenten en ook vertelt hoe je aan de informatie bent gekomen. 55 Als je denkt dat je presentatie al voor een groot deel af is, houd dan voor jezelf of voor anderen eens een proefpresentatie. Loopt het verhaal? Kom je goed uit je woorden? Bereik je je doel? Voldoet het aan de eisen? Klopt het beeldmateriaal? Hoelang duurt het? 55 Bedenk van tevoren op welk moment je de gelegenheid biedt om vragen te stellen. Tijdens of na de presentatie? 55 Maak alles klaar voor de presentatie: je tekst of korte aantekeningen, teksten die je wilt uitdelen, voorbeelden die je wilt laten zien uit boeken enzovoort. Zorg er ook voor dat in de betreffende ruimte alles klaarstaat: stoelen, apparatuur, usb-stick, bord en krijt. Test de apparatuur zodat je er zeker van bent dat alles het op het juiste moment doet.

Hoe doe ik het?

204

Hoofdstuk 11 • Toetsen

zz Uitvoeren (zie ook Tool Presenteren op de website)

55 Probeer te ‘gronden’, dat wil zeggen: stevig en evenwichtig te staan. Let op je ademhaling: probeer of je zo diep mogelijk kunt ademen (buikademhaling). Dit kan de spanning verminderen. 55 Ga staan met een houding van: ‘Hier sta ik en ik heb wat te vertellen’ en niet: ‘Help, dit is verschrikkelijk, was ik maar vast klaar.’ 55 Vraag om stilte en aandacht voor je presentatie. 55 Stel je zo nodig voor en vertel waarom juist jij deze presentatie houdt. 55 Leid het onderwerp kort in. Waar gaat het over en wat is je bedoeling? Leg kort uit hoe je de presentatie hebt opgezet en wanneer er gelegenheid is om vragen te stellen of voor discussie. Maak duidelijk of mensen je kunnen onderbreken als ze iets niet begrijpen. 55 Laat zien en deel uit wat je van plan bent. Neem er de tijd voor, zodat het niet onrustig of chaotisch wordt. 55 Let goed op je taalgebruik. Gebruik vaktaal, geen straattaal. 55 Let op het gebruik van je stem. Praat rustig, spreek duidelijk. Gebruik zinnen die goed lopen en maak je zin af. Herhaal jezelf niet, wissel je woordkeus af. Breng ook afwisseling in je stem. Als het eentonig klinkt, boeit het mensen niet. 55 Let op je houding tijdens de presentatie. Sta of zit rechtop en kijk mensen aan. Probeer met rustige gebaren je presentatie te ondersteunen. Je mag best wat bewegen of rustig wat heen en weer lopen. 55 Als je merkt dat je onduidelijk bent, neem dan de tijd om het te herstellen of vraag aan de mensen of ze het nog kunnen volgen. 55 Reageer zorgvuldig op vragen die gesteld worden. 55 Bedank mensen voor hun aandacht voor jouw verhaal.

11

zz Afronden

55 Als je wilt weten hoe je gepresenteerd hebt, vraag daar dan naar in een nabespreking en sta open voor wat mensen op te merken hebben. Je hoeft er niet op in te gaan. 55 Bij het evalueren van je presentatie kun je een onderscheid maken tussen de inhoud, de opbouw en de organisatie van je verhaal en je stijl van presenteren. Schrijf eventuele leerpunten op. 55 Als er spullen over zijn, ruim die dan op. 55 Als er materiaal is dat voor afwezigen beschikbaar moet blijven, zorg dan dat iemand het meeneemt. 55 Berg apparatuur zorgvuldig op. zz Tips

55 Een goede voorbereiding is belangrijk. Als je aan het werk gaat, is het onmisbaar dat je de juiste informatie en materialen bij de hand hebt. 55 Een pakkende inleiding helpt de aandacht te trekken: een citaat, een leuke gebeurtenis, een paar open vragen. Aan het slot van de presentatie kun je hierop terugkomen. 55 Het oordeel van een buitenstaander (een generale repetitie) kan helpen om te beoordelen of de boodschap die je via de presentatie wilt overbrengen werkelijk aankomt. Vraag ook te letten op het gebruik van stopwoordjes. 55 Probeer ‘uhm, uhm…’ te vervangen door een rustige ademhaling.

11.2 • Presenteren

55 Als je vriendelijk en enthousiast bent en je hebt contact met je publiek, heb je voor een belangrijk deel aan de doelen van je presentatie voldaan. Je uitstraling is wat men in ieder geval onthoudt. 55 Als je de tekst hebt uitgeschreven, bedenk dan dat je tijdens de presentatie iets moet presenteren en beslist niet oplezen. 55 Gebruik kaartjes met steekwoorden als houvast en leg ze op volgorde, net zoals een presentator bij de televisie dat doet. 55 Wees je ervan bewust dat jij sneller spreekt dan je publiek de informatie kan opnemen. De informatie is jou immers al bekend. Dus probeer ook tijdens de presentatie de rust terug te brengen. 55 Een presentatie staat of valt ook met het juiste gebruik van apparatuur. Met name een laptop en een beamer geven weleens problemen in het gebruik. De apparatuur van tevoren testen is dus absoluut nodig (zie 7 par. 7.5). 55 Zorg dat je een set sheets voor overhead als reserve bij je hebt. Als de laptop of beamer niet werkt, kun je toch je presentatie geven. 55 Als je het publiek bij de presentatie betrekt, wordt de presentatie levendiger. Je kunt dit doen door een vraag te stellen en deze even met elkaar te bespreken, of ze vragen iets te doen wat binnen je onderwerp past. 55 Een groepspresentatie biedt de mogelijkheid een groot thema van veel kanten te bekijken. Het is belangrijk dat elk lid van de groep precies weet wat hij of zij moet doen (zowel vooraf en tijdens als na de presentatie). Stem de inhoud goed op elkaar af. Weet van elkaar wat je gaat zeggen. Spreek af hoeveel spreektijd iedereen krijgt. Oefen de presentatie met elkaar. Als een van de groepsleden op de dag van de presentatie verhinderd is, zorg er dan voor dat de rest van de groep de presentatie alsnog kan verzorgen. 55 Een Pecha Kucha is een alternatieve vorm om een presentatie met beeld te illustreren. Er is een strak format voor: 20 slides (alleen beeld, geen tekst) die je 20 seconden laat zien en waarin je kort je tekst presenteert, zorgen samen voor een korte en krachtige presentatie van maximaal 6 minuten en 40 seconden. Op YouTube vind je aardige voorbeelden (zie ook Link Presenteren op de website voor verdere uitleg en tips). zz Voorwaarden kMaterialen k

Laptop/beamer/usb-stick, overhead/sheets, flaps/bord/whiteboard. kGroepsgrootte k

Individueel, in tweetallen of kleine groepen. kVoorbereidingstijd k

2-4 uur. kUitvoeringstijd k

5-30 minuten.

205

11

206

Hoofdstuk 11 • Toetsen

11.3 Proeve van bekwaamheid of meesterproef Wat is het?

Een proeve van bekwaamheid is een toets om vast te stellen of je de competenties die voor je beroep nodig zijn, beheerst. Het is een uitgebreide opdracht in de beroepspraktijk (totaalopdracht) waarin je veelvoorkomende en kenmerkende beroepshandelingen moet uitvoeren, gebaseerd op een of meer kerntaken en werkprocessen. De proeve wordt altijd afgesloten met een reflectiegesprek waarin het verloop van de proeve, de door jou gemaakte keuzes en het resultaat worden besproken. Een proeve van bekwaamheid wordt ook wel meesterproef genoemd. De beoordeling geschiedt door de stagebegeleider/werkmeester, praktijkbegeleider of de docent van opleiding. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

11

55 Voordat je een proeve van bekwaamheid gaat afleggen, heb je je een hele periode voorbereid met theorie en praktijk, voorwaardelijke toetsen en oefenopdrachten. 55 Je begeleider geeft toestemming (soms in overleg met een docent van de opleiding of iemand van de examencommissie) voor het afleggen van de proeve. Als je samen met je begeleider ervan overtuigd bent dat je de kritische beroepssituatie aankunt, kun je starten met de proeve van bekwaamheid. 55 De beoordelingscriteria van de proeve staan vast (ze zijn immers afkomstig van de vastgestelde kerntaken en werkprocessen). Het is mogelijk dat ze nog op maat van jouw specifieke proeve gemaakt moeten worden. Dit overleg je met je begeleider (van de opleiding of uit de praktijk). zz Uitvoeren

55 Je voert de proeve uit in ‘een kritische beroepssituatie’, dat wil zeggen: een kenmerkende praktijksituatie waarin je bepaalde keuzes zult moeten maken. 55 Een proeve van bekwaamheid heeft meestal een vaste opbouw, bijvoorbeeld: 55 een specifieke instructie; 55 een planning eventueel met planningsschema; 55 de opdrachten; 55 een beoordelingsformulier; 55 een scoreoverzicht met handtekeningen. 55 Afhankelijk van de proeve en de tijd die ervoor staat, is de beoordelaar aanwezig bij de proeve of komt de beoordelaar tussentijds bij je kijken. Een beoordelaar beoordeelt niet alleen je werk, maar ook hoe jij je werk doet, hoe jij je gedraagt en hoe je bijvoorbeeld in een team functioneert, kortom alle competenties die jij laat zien. 55 Bij proeven die langer dan een dag duren, word je in ieder geval door de stagebegeleider gevolgd. 55 Als een proeve meer dan een dag duurt, houd je een reflectieverslag bij in de vorm van een logboek. Noteer na afloop van iedere dag voor jezelf de volgende zaken. 55 Wat heb ik vandaag gedaan? 55 Welke keuzes heb ik gemaakt en waarom heb ik die keuzes gemaakt? 55 Wat is er goed of niet goed gegaan en zou ik het weer zo aanpakken? 55 Wat heb ik ervan geleerd?

11.3 • Proeve van bekwaamheid of meesterproef

zz Afronden

55 In een reflectiegesprek kijk je samen met de begeleider terug op de proeve en bespreek je hoe alles is verlopen en wat je eventueel anders of beter had kunnen doen. Als je een reflectieverslag/logboek hebt gemaakt, betrek je dit bij het gesprek. Na het reflectiegesprek beslissen de beoordelaars of jij de proeve wel of niet gehaald hebt. 55 Als je de proeve hebt behaald, geven de beoordelaars met behulp van de competenties en bijbehorende beheersingscriteria aan waar je goede punten liggen en op welk punt je jezelf nog verder kunt ontwikkelen. Een dergelijke beoordeling wordt vaak weergegeven in een overzicht of competentiematrix. 55 Als je een proeve niet hebt behaald, geven de beoordelaars aan welke competenties en/of beheersingscriteria onvoldoende zijn. 55 Maak desgewenst afspraken over een herkansing en over hoe je je gaat voorbereiden op de herkansing. 55 Jij en je begeleider(s) ondertekenen het resultaat (behaald/niet behaald). 55 Je bewaart het resultaat in je portfolio of examendossier. zz Tips

55 Voordat je gaat beginnen met toetsing, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het uitvoeren, beoordelen en herkansen van de proeve van bekwaamheid. 55 Een goede voorbereiding is belangrijk. Als je aan het werk gaat, is het onmisbaar dat je de juiste informatie en materialen bij de hand hebt en goed op de hoogte bent van de beoordelingscriteria en wie je gaat beoordelen. 55 Als de beoordelaars in eerste instantie tot een onvoldoende beoordeling komen, is een criteriumgericht interview noodzakelijk om de deelnemer de kans te geven zijn handelen te verantwoorden. Deze verantwoording zou kunnen leiden tot een bijstelling van de beoordeling. 55 Als er voor een opleiding bijvoorbeeld drie proeven van bekwaamheid zijn, worden de eerste twee ‘startproeven’ genoemd en de derde ‘eindproeve’ of ‘meesterproef ’. De manier waarop startproeven en eindproeven verlopen is gelijk. Het verschil zit vooral in tijd van afname, toelating, beoordelaars en resultaat. 55 De situatie op de werkplek kan zo zijn dat de proeve niet (geheel) uitgevoerd kan worden. Een aantal vervangende mogelijkheden zijn een criteriumgericht interview of een simulatie in de vorm van een rollenspel. zz Voorwaarden kMaterialen k

Variabel. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel.

207

11

208

Hoofdstuk 11 • Toetsen

kUitvoeringstijd k

Variabel. 11.4 Portfolio Wat is het?

Een portfolio is een persoonlijke map of dossier waarmee je jezelf kunt presenteren: je beschrijft wat je kunt en de producten waaruit dat blijkt voeg je toe. Het gebruik van een portfolio is afkomstig uit de kunstwereld, waarin een kunstenaar met een grote map (portfolio) zijn eigen werk presenteert in de vorm van een ‘showcase’. De basis van je portfolio ligt in je persoonlijk ontwikkelplan (POP). De beste producten komen uiteindelijk terecht in je portfolio. Criteria voor de beoordeling van het portfolio zijn afkomstig uit de praktijk van je beroep: de kerntaken en werkprocessen en de competenties die daarbij horen. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

11

55 Kijk goed naar de eisen die aan je portfolio gesteld worden door je opleiding. 55 Bewaar tijdens je opleiding zorgvuldig je producten, verslagen, opdrachten, beoordelingen en overige resultaten. 55 Maak een onderscheid tussen producten (praktijkopdrachten, proeven van bekwaamheid en overige opdrachten) die je bewaart in een leerdossier en producten die je kunt gebruiken als beste producten (‘best werk’ of ‘best practice’) voor je portfolio. 55 Stel je op de hoogte van de afspraken over het inleveren en het presenteren van je portfolio. Zijn er vormvoorschriften? zz Uitvoeren

Stel je portfolio samen. Onderdelen van een portfolio zijn bijvoorbeeld: 55 een duidelijke inhoudsopgave; 55 je cv; 55 noodzakelijk bewijsmateriaal (‘best practices’) voor het behalen van de competenties, gebaseerd op prestaties volgens de eisen van je opleiding; 55 een of meer reflectieverslagen met een terugblik op je totale ontwikkeling (verandering/groei); 55 je visie op het beroep; 55 een positief advies van je studieloopbaanbegeleider; 55 beoordelingen door begeleiders, docenten, medestudenten en jezelf, 360° feedback; 55 eventuele bijlagen. zz Afronden

Presenteer je portfolio volgens de afspraken van je opleiding en vastgesteld in een OER. Dit kan een panelgesprek of portfolio-assessment zijn. zz Tips

55 Voordat je gaat beginnen met je portfolio, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens, waar het portfolio deel van

11.4 • Portfolio

55 55 55

55

55

uitmaakt. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het portfolio. Overleg met je begeleider over de invulling van je portfolio. Breng een duidelijke ordening aan in je portfolio. Nummer de producten, leg duidelijk en inzichtelijk de relatie met de competenties die je ermee wilt aantonen. Een portfolio mag geen zoekplaatje zijn voor de beoordelaars. Zorg voor goede bewijzen in je portfolio van je competenties. Behalve reflectie op je eigen functioneren is het vooral belangrijk wat anderen van jouw functioneren vinden. Dit kun je laten zien door middel van 360° feedback. Dat wil zeggen dat je feedback verzamelt van verschillende betrokkenen bij jouw leerproces. Vanuit elke hoek (het zijn er vier) wordt naar jou gekeken: jijzelf, je collega, je leidinggevende en je klant/cliënt/opdrachtgever. Al deze betrokkenen geven mondeling/schriftelijk feedback op punten die door jou specifiek zijn aangegeven. Je kunt gebruikmaken van een standaardformulier of een formulier dat je speciaal hebt ontworpen met aandachtspunten die voor jou belangrijk zijn. Vraag ook om verbeterpunten en sterke punten. Scholen gebruiken verschillende soorten portfolio’s: 55 een ontwikkelingsportfolio: een portfolio per opleidingsfase in plaats van een gevuld portfolio aan het einde van de opleiding; 55 een ‘best-werk’ portfolio, een eindportfolio met beste resultaten (zoals hierboven beschreven); 55 een doelstellingenportfolio, gekoppeld aan de doelstellingen per leerfase uit je POP; 55 een procesportfolio: vooral gericht op het laten zien van vooruitgang tijdens de opleiding; 55 een zogenaamd digitaal portfolio (zie bijvoorbeeld 7 www.digitaal-portfolio. nl). 55 Voordelen van een digitaal portfolio zijn de volgende. –– Het is compact. –– Door het gebruik van hyperlinks kun je verbanden leggen tussen de verschillende onderdelen van je portfolio. –– Het is gemakkelijker door meerdere mensen tegelijk te bekijken. –– Je ontwikkelt je ICT-vaardigheden. –– Je brengt gemakkelijker structuur aan dan in een papieren portfolio. Voorbeelden van de inhoud van een portfolio zijn: 55 verslagen, observatieverslagen, logboeken; 55 artikelen; 55 websites; 55 ontwerpen en tekeningen; 55 verpleeg-, zorg- of behandelplannen; 55 adviesrapporten; 55 een video-opname van een kenmerkende beroepssituatie; 55 foto’s; 55 beoordelingen/360° feedback; 55 testuitslagen; 55 beroepsproducten; 55 je cv; 55 diploma’s/certificaten.

209

11

210

Hoofdstuk 11 • Toetsen

zz Voorwaarden kMaterialen k

Variabel, afhankelijk van de kwalificatie en de beroepsproducten die daarbij horen. kGroepsgrootte k

Individueel. kVoorbereidingstijd k

Variabel. kUitvoeringstijd k

Variabel, gedurende de hele opleiding. 11.5 Assessment Wat is het?

11

Een assessment is een vorm van toetsing waarin je in een kritische beroepssituatie taken moet uitvoeren. Zo kun je laten zien dat je bepaalde competenties beheerst. Een assessment kan uit één of meer opdrachten bestaan die kenmerkend zijn voor je beroep. Door de opdracht laat je zien dat je kennis en vaardigheden kunt toepassen, een goede beroepshouding hebt en problemen kunt oplossen. Meestal sluit je een assessment af met een reflectiegesprek en/of door een reflectieopdracht, waarin je verantwoordt welke keuzes je tijdens het assessment hebt gemaakt. Bij een portfolio-assessment breng je zelf de situaties aan, terwijl je bij een gedragsassessment in situaties wordt geplaatst. Criteria voor de beoordeling van het assessment zijn afkomstig uit de praktijk van je beroep: de kerntaken en werkprocessen en de competenties die daarbij horen. Andere benamingen voor het assessment zijn portfoliogesprek, portfolio-assessment, panelgesprek of eindgesprek. zz Voorbereiden

Hoe doe ik het?

Kijk goed naar de eisen die aan het assessment gesteld worden door je opleiding. Weet wat je te wachten staat. 55 Voldoe je aan de toelatingseisen voor deelname aan het assessment? 55 Welke competenties worden beoordeeld? 55 Hoe ziet het assessment eruit? 55 Wie zijn erbij aanwezig? 55 Door wie word je beoordeeld? 55 Wat wordt er van je verwacht? 55 Hoeveel tijd heb je om je voor te bereiden? 55 Welke hulpmiddelen mag je gebruiken? Zorg dat je antwoord hebt op een aantal standaardvragen. 55 Wat zijn je sterke en zwakke kanten? 55 Welke vooruitgang heb je laten zien gedurende de opleiding?

11.5 • Assessment

zz Uitvoeren

Neem deel aan het assessment. Dit kan in verschillende vormen plaatsvinden, die je van tevoren al kent. Ook combinaties van vormen zijn mogelijk: 55 een criteriumgericht interview: jij beschrijft kritische beroepssituaties en jouw taak daarin, de assessoren vragen door over je handelen als bewijs van je competenties; 55 een rollenspel of simulatie, soms ook samen met een acteur; 55 een casusbespreking op papier of een video-opname. Wees in de beantwoording of de uitvoering zo concreet mogelijk. De beoordelaars (ook wel assessoren genoemd) kijken hoe je handelt, hoe je je handelen verantwoordt en hoe je jezelf laat zien. Je ontvangt een beoordeling van één of meer assessoren. Mogelijke assessoren zijn: 55 de docent(en); 55 de acteur die heeft meegewerkt aan het assessment; 55 medestudenten (peer assessors); 55 iemand uit het werkveld. Je krijgt feedback op: 55 de competenties die je laat zien (of juist niet); 55 je houding, sterke en zwakke punten tijdens het assessment; 55 je eigen reflectie voor, tijdens en na het assessment. zz Afronden

55 Als je het assessment hebt behaald, geven de assessoren met behulp van de competenties en bijbehorende beheersingscriteria aan waar je goede punten liggen en op welk punt je jezelf nog verder kunt ontwikkelen. Een dergelijke beoordeling wordt vaak weergegeven in een overzicht of competentiematrix. 55 Als je het assessment niet hebt behaald, geven de assessoren aan welke competenties en/of beheersingscriteria onvoldoende zijn. 55 Maak desgewenst afspraken over een herkansing en over hoe je je gaat voorbereiden op de herkansing. 55 Jij en je assessor(en) ondertekenen het resultaat (behaald/niet behaald). 55 Je bewaart het resultaat in je portfolio of examendossier. zz Tips

55 Voordat je gaat beginnen met een assessment, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens waar het assessment deel van uitmaakt. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het assessment. Oefen van tevoren zo veel mogelijk op een manier die aansluit bij het assessment, samen met medestudenten en met name op je zwakke punten. 55 Blijf rustig. Als je je hebt voorbereid, weet je dat je er alles aan hebt gedaan. 55 De beoordelingscriteria van een assessment moeten eenduidig zijn om bij alle partijen (beoordeelde en beoordelaars) verwarring over de beoordeling te voorkomen.

211

11

212

Hoofdstuk 11 • Toetsen

55 Vergelijk een assessment met een sollicitatiegesprek. In sollicitaties wordt er namelijk ook vaak gebruikgemaakt van assessments. Je kunt via een assessment op je opleiding hier alvast voor oefenen. 55 Een self-assessment en een peer assessment kunnen deel uitmaken van de beoordeling van het assessment. In een self-assessment beoordeel je jezelf en in een peer assessment beoordeel je je ‘peer’ (groepsgenoot/medestudent). Voor beiden gebruik je dezelfde beoordelingscriteria als de docent en de collega uit het werkveld. Motiveer je beoordeling zorgvuldig. Maak hierbij gebruik van de regels voor het geven van feedback (zie 7 par. 4.6). Door het geven van deze beoordelingen ontwikkel je kritisch denken in je beroep. 55 Doe eens via internet een oefenassessment over persoonlijke eigenschappen (een voorbeeld vind je via de Link Assessment op de website). zz Voorwaarden kMaterialen k

Variabel. kGroepsgrootte k

Je doet het assessment alleen, in aanwezigheid van verscheidene assessoren. kVoorbereidingstijd k

Variabel, afhankelijk van de werkwijze rondom een assessment. kUitvoeringstijd k

2-3 uur.

11 11.6 Afstuderen Wat is het?

Een paar maanden tot een half jaar voor het einde van je studie werk je aan het afronden van je opleiding, het zogenaamde afstuderen. Dit gaat gepaard met een grote opdracht waarin je je startbekwaamheid als beroepsbeoefenaar laat zien. Dit product geeft blijk van het eindniveau van je opleiding en bevat alle of het grootste deel van de hbo-competenties (zie achterflap van dit boek) en specifieke beroepscompetenties van jouw opleiding. Je sluit het afstuderen af met het ontvangen van het getuigschrift Associate Degree (AD) of Bachelor (Ba), met de toevoeging van de opleiding die jij gevolgd hebt. Het aantal EC dat je voor het afstuderen haalt, heeft een directe relatie met de tijd die ervoor begroot is (variërend van 15 tot 30 EC). Elke opleiding stelt eigen eisen aan de producten die in dit afstudeertraject opgeleverd moeten worden. Het kan gaan om stageproducten (in het kader van een afstudeerstage), opdrachten in het kader van de studieloopbaanbegeleiding, een proeve van bekwaamheid, een afsluitend onderzoek, een scriptie enzovoort. Afstuderen gaat meestal in nauw overleg met een studieloopbaanbegeleider of andere functionaris (bijvoorbeeld een afstudeerbegeleider) of een opdrachtgever.

11.6 • Afstuderen

213

11

zz Voorbereiden

55 Begin ruim van tevoren (een paar maanden tot een half jaar) met denken over het afstudeerproject. Zo kun je allerlei ideeën de revue laten passeren en kun je uiteindelijk kiezen wat het beste bij je past qua leerdoelen en belangstelling. 55 Voor het afstuderen moet je vaak een specifieke aanvraag doen. Deze gaat meestal gepaard met een overzicht van de studiepunten (EC’s), waaruit blijkt dat je aan de ingangseisen voldoet en dus ‘afstudeerbekwaam’ bent. 55 Soms moet de aanvraag ook vergezeld gaan van een startdocument, waarin de opzet van het afstudeertraject uitgewerkt is volgens de eisen van de opleiding (zie ook het voorbeeld bij de Checklist Volledigheid plan van aanpak afstuderen op de website). 55 Indien je wilt afstuderen in het buitenland moet je rekening houden met meer afspraken en een strakkere voorbereiding op het afstuderen. Afstuderen in het buitenland vergt een grote mate van zelfstandigheid en planningsvermogen. 55 Zorg dat je weet wie er bij het afstudeerproces betrokken zijn, wat hun taken zijn en noteer hun namen, telefoonnummers en e-mailadressen. Denk aan de studieloopbaanbegeleider, afstudeerbegeleider, vakinhoudelijke docenten, praktijkdeskundigen/opdrachtgevers, examinatoren, ondersteuners van studentzaken/praktijkbureau/examenbureau. 55 Zorg dat je op de hoogte bent van de reglementen uit het OER (onderwijs- en examenreglement) die gaan over afstuderen. Let goed op termijnen, inleverdata, herkansingen en houdbaarheid van studiepunten. De cijfers die je in de postpropedeutische fase behaald hebt, blijven in de meeste gevallen maximaal 5 jaar geldig. 55 Maak een planning (per week/per maand) voor de periode van het afstuderen aan de hand van de afstudeerhandleiding. 55 Zoek de literatuur bij elkaar die je nodig hebt om het inhoudelijke deel van je afstuderen te onderbouwen. 55 Maak gebruik van de Checklist Volledigheid plan van aanpak afstuderen op de website. zz Uitvoeren

55 Werk volgens een planning zelfstandig aan je afstudeerproducten: je onderzoek, scriptie, verantwoordingsverslag, portfolio. 55 Houd regelmatig contact met de begeleider en indien van toepassing met de opdrachtgever. 55 Als je feedback krijgt op producten, laat dan een volgende keer zien wat je met de feedback gedaan hebt. 55 Woon de bijeenkomsten bij met medestudenten (in de vorm van intervisie of werkgroep). Medestudenten kunnen een steun en klankbord zijn en jij kunt dat voor hen zijn. 55 Als er zaken anders lopen dan gepland, is het nuttig om je begeleider en opdrachtgever bijtijds op de hoogte te stellen. 55 Ook bij ziekte of andere persoonlijke omstandigheden is het belangrijk om je begeleider en de decaan op de hoogte te stellen. Wellicht kun je in aanmerking komen voor studieverlenging. Dit kan niet achteraf.

Hoe doe ik het?

214

Hoofdstuk 11 • Toetsen

zz Afronden

55 Zorg dat de producten op tijd bij de juiste mensen zijn, vermenigvuldigd in de juiste aantallen en in de juiste vorm (digitaal/hard copy). Met het inleveren na de deadline verspeel je een kans en zul je gebruik moeten maken van de herkansing. 55 Als het afstudeerproduct is ingeleverd: 55 Bereid je voor op een afsluitend gesprek, verdedigingsgesprek, presentatie of assessment (zie 7 par. 11.2 en 7 par. 11.5) als dat in je opleiding gebruikelijk is. 55 Bij een voldoende beoordeling: vraag het diploma aan volgens de procedures (en deadlines) van de opleiding. Neem bij alle acties rondom je diploma je identificatie mee (ID-kaart of paspoort). zz Tips

11

55 Houd tijdens het afstuderen goed bij welke bronnen je gebruikt en noteer ze direct volgens de richtlijnen van je opleiding. 55 Houd een logboek bij, dat je kunt gebruiken bij je verantwoording. 55 Zorg dat je goed op de hoogte bent van de regels rondom plagiaat en de consequenties van het betrapt worden op plagiaat. Vaak worden afstudeerverslagen gecontroleerd in een plagiaatprogramma (zoals Ephorus). Het varieert per opleiding of je als student dat zelf moet doen, of dat de docent dat doet. 55 Overleg goed met je afstudeerbegeleider en/of opdrachtgever als je afwijkt van je oorspronkelijk goedgekeurde opzet. 55 Tijdens het afstuderen werk je vaak alleen en kan het lastig zijn om de discipline op te brengen om aan het werk te gaan. Spreek in dat geval met medestudenten momenten af waarop jullie samen studeren. 55 Neem contact op met je afstudeerbegeleider als je vast dreigt te lopen of leg jouw probleem voor aan een medestudent. kMaterialen k

Variabel. kGroepsgrootte k

Alleen. kVoorbereidingstijd k

Variabel. kUitvoeringstijd k

Variabel. zz Op de website Format

55 Presenteren Checklist

55 Toetsvoorbereiding 55 Toetsresultaten beoordelen 55 Volledigheid Plan van aanpak afstuderen

11.6 • Afstuderen

Tool

55 Presenteren Link

55 Wetten 55 Presenteren 55 Assessment

215

11

217

Bijlagen Literatuur – 219 Over de auteurs – 223 Register – 225 Hbo-competenties die gelden voor iedereen met een hbo-diploma (bron: leroweb.nl) – 231

219

Literatuur

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

220

Literatuur

Aarts, R.-M., & Boer, A. (2001). Studievaardigheden voor studenten in het beroepsonderwijs. Dwingeloo: Kavanah (gebruikt bij literatuurstudie). Ackermann, M. (2006). Zelf leren schrijven. Amsterdam: Boom Onderwijs (gebruikt bij het schrijven van een paper of essay en het zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur). Awouters, V., & Schuer, J. (2005). Digitale didactiek, De elektronische leeromgeving als krachtig hulpmiddel bij competentieleren. Antwerpen: Uitgeverij De Boeck (gebruikt bij internet). Baarda, D. B., & Goede, M. P. M. de (2006). Basisboek Methoden en technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek (4e druk). Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij onderzoek doen). Baarda, D. B., & Goede, M. P. M. de (2006). Basisboek Methoden en Technieken. Groningen/Houten: WoltersNoordhoff (gebruikt bij interviewen en enquête houden). Bijkerk, L., & Heide, W. van der (2006). Het gaat steeds beter! Activerende werkvormen voor de opleidingspraktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij stellingenspel). Brungs, E. (2005). Zinvol zoeken, stijlvol schrijven: Handleiding voor het schrijven van wetenschappelijke teksten in de sociale wetenschappen. Leuven/Acco: Voorburg. Calibris (2007). Waaier met beoordelingsvormen voor Competentiegericht Leren (gebruikt bij handelingsschema competentiegericht toetsen van resultaten). Cox, K., Louw, D. de, Verhoef, J., & Kuiper, C. (2004). Evidence-based practice voor verpleegkundigen: Methodiek en implementatie. Utrecht: Lemma (gebruikt bij evidence-based werken en actieonderzoek). Cox, M. (2000). Hoe pak ik het aan? Werkvormen bij Zorggericht, leermiddelenreeks voor de verpleegkundige en verzorgende opleidingen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij telefoneren, enquête houden, logboek bijhouden, paneldebat, openstoeldiscussie, voorbereiden van toetsen). Dekker, H. (1980). Didactisch werkvormenboek, een basisboek. Culemborg: Educaboek b.v. (gebruikt bij muurkrant, poster, fotocollage en kort geding). Draak, E. den (2011). Spring eruit met je sollicitatiebrief. Delft: Eburon. Driessen, E., Hoeberigs, B. e.a. (2003). Werken met een elektronisch portfolio. Groningen/Houten: Wolters Noordhoff (gebruikt bij portfolio). Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2005). Samenwerkend leren, praktijkboek. Groningen/Houten: Wolters Noordhoff (gebruikt bij driestappeninterview). Geurts, P. (1999). Van probleem naar onderzoek. Een praktische handleiding met COO-cursus. Bussum: Uitgeverij Coutinho (gebruikt bij onderzoek doen & schrijven van de probleemstelling). Gramsbergen-Hoogland, Y., & Molen, H. T. van der (2003). Gesprekken in organisaties. Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij vergaderen). Grit, R. (2005). Projectmanagement. Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij projectmanagement). Halem, N. van (2007). Werkboek EVV. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij lezen). Havekes, R., & H. Drenth (2005). De leerwerkplaats, samen leren in de praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij praktijkleerplan (POP), portfolio en 360° feedback). Heijne, R.A.M. (2000). Het proces van probleemgestuurd leren. Sociaal agogisch basisboek. Een handleiding bij de 7-sprong. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij de Zevensprong). Hoeven, J. van der (2007). Leercoaching in het hbo. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hollands, L., Hendriks, L., Ariëns, H., & Verheggen, F (2003). Elementen van kwaliteitszorg: Begrippen en opvattingen over kwaliteitszorg. Utrecht: Lemma. Hoogeveen, P., & Winkels, J. (2006). Het didactisch werkvormenboek. Assen: Dekker van de Vegt (gebruikt bij schrijven van een verslag en een krantenbericht). Huguenin, P. (1995). Zakboek voor onderhandelaars, vuistregels, vaardigheden en valkuilen. Houten/Diegem: Bohn Stafleu van Loghum. Kapteyn, B. (1996). Probleemoplossing in organisaties (3e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (Gebruikt bij problemen oplossen). Koetsenruijter, R., Heide, W. van der, & Wit, K. (2005). Reflectie in de verpleegkundige beroepsuitoefening. Utrecht: Lemma (gebruikt bij reflecteren). Koot, T. (2003). Management tools: Effectief onderhandelen. Deventer: Kluwer. Kwikkers, P. (2008). Teksten Wet op het Hoger Onderwijs 2008. Den Haag: Sdu Uitgeverij (gebruikt bij bindend studieadvies en toets en tentamen voorbereiden). Lingma, M., & Boers, A. (2005). Coachingskalender 2006. Soest: Uitgeverij Nelissen (gebruikt bij het ezelsbruggetje GEIN, bij feedback geven en krijgen).

Literatuur

221

Maso, I., & Smaling, A. (2004). Kwalitatief onderzoek: Praktijk en theorie. Amsterdam: Boom (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Mastenbroek, W. (2001). Vaardiger onderhandelen. Heemstede: Holland Business Publications. Methorst, I., Mieog, J. e.a. (1999). Leren presenteren en rapporteren voor leerlingen vwo en havo. Enschede: Twente University Press (gebruikt bij het schrijven van een verslag). Mulder, L., Voors, W., & Hagen, H. (1999). Oefeningenboek voor groepen. Therapie, opleiding, training, 150 korte oefeningen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Nies, H., Keesen, M., & Born, M. (2002). Interne werkmap intervisie. Utrecht: NIZW (gebruikt bij reflecteren, de STARR-methode en intervisie, de roddelmethode). Ostelo, R.W.J.G., Verhagen, A.P., & Vet, H.C.W. de (2006). Onderwijs in wetenschap: lesbrieven voor paramedici (2e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij onderzoek doen). Ponte, P. (2002). Actieonderzoek: Uitvoering en begeleiding in theorie en praktijk. Leuven: Garant (gebruikt bij schrijven van een probleemstelling). Prein, H. (2001). Trainingsboek conflicthantering en mediation (4e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij conflicthantering). Remmerswaal, J. (2001). Handboek Groepsdynamica. Een inleiding op theorie en praktijk (8e druk). Soest: Uitgeverij Nelissen (gebruikt bij leidinggeven en besluitvorming). Soudijn, K. (2005). Onderzoeksverslagen schrijven. Praktische handleiding bij het schrijven van scripties en andere werkstukken voor hbo en wo. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Spanjer, M. (2004). De eenvoud van projectmatig werken. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij projectmatig werken). Verschuren, P.J.M. (2002). De probleemstelling voor een onderzoek: handleiding voor het maken van wetenschappelijke of beleidsgericht onderzoek, voor een scriptie, nota of artikel (8e druk). Utrecht: Uitgeverij het Spectrum (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Winkelaar, P. (1991). Methodisch werken (2e druk). Utrecht: Lemma. Websites1 7 www.123test.nl/belbin (gebruikt bij studieloopbaanbegeleiding en leidinggeven) 7 www.carrieretijger.nl (gebruikt bij argumenteren, leidinggeven en conflicthantering) 7 www.digitaal-portfolio.nl 7 www.groepsdynamiek.nl/teamrollen_belbin (gebruikt bij studieloopbaanbegeleiding) 7 www.infonu.nl (gebruikt bij fotograferen en filmen) 7 www.kennisnet.nl (gebruikt bij internet, elektronische leeromgeving en PowerPoint) 7 www.law.leidenuniv.nl/org/strafcriminologie/strafrecht/strafrechtscriptie.jsp 7 www.lib.latrobe.edu.au/help/style-guides.php 7 www.linkedin.com: Jeff Haden, The Perfect Job Interview in 8 Simple Steps, LinkedIn, januari 2013 7 www.leren.nl (gebruikt bij vragen stellen, samenvatten) 7 www.markensteijn.nl (gebruikt bij leidinggeven) 7 www.nibg.nl 7 www.omroep.vara.nl (gebruikt bij paneldebat) 7 www.plinternet.nl 7 www.reflectietools.nl 7 www.rug.nl/let/informatievoor/studiekiezers/alfasteunpunt/schrijven/onderzoeksvraag (gebruikt bij schrijven van probleemstelling) 7 www.rug.nl/noordster/schriftelijkevaardigheden/voorstudenten/tekstsoortenconventies/essay (gebruikt bij schrijven van een paper en essay) 7 www.uvt.nl/diensten/lis/instructie/litond/zoeksystemen_internet_theorie.html (gebruikt bij het zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur) 7 www.schooltv.nl 7 www.score.hva.nl (gebruikt bij assessment) 7 www.taalgerichtvakonderwijs.nl 7 www.teleblik.nl 7 www.testjegedrag.nl 1

Te raadplegen websites : zie de links op de website.

222

Literatuur

7 www.uitzendinggemist.nl 7 www.verzamelaars.startpagina.nl 7 www.vu.nl/nl/studenten/cursussen-stages-scriptie/scriptie/scriptietips/criteria-voor-een-goede-probleemstelling.asp (gebruikt bij schrijven van probleemstelling) 7 www.webschrijven.net 7 www.werkstuknetwerk.nl (gebruikt bij onderzoek) 7 nl.wikipedia.org/wiki/Essay (gebruikt bij het schrijven van een paper of essay) 7 wikimelkwinning.groenkennisnet.nl, verkregen op 25 januari 2013 (Format Protocolsjabloon). 7 www.zowerkt.nl (gebruikt bij internet) 7 http://www.pmwiki.nl/kennis/projectmatig-creeren 7 http://www.uvt.nl/diensten/lis/instructie/litond/zoeksystemen_internet_theorie.html, gevonden op 02.02.09

223

Over de auteurs

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

224

Over de auteurs

Nicolien van Halem heeft een brede ervaring in diverse werkvelden van de gezondheidszorg en het onderwijs. Na twaalf jaar als docent werkzaam te zijn geweest in het mbo, werkte zij als onderwijsontwikkelaar en kwaliteitsmedewerker bij een particuliere opleiding. Zij is auteur van diverse educatieve uitgaven voor de gezondheidszorg en het onderwijs, waaronder diverse zakboeken en de Basiswerken van Bohn Stafleu van Loghum. Momenteel werkt ze als lerarenopleider aan de tweedegraads Lerarenopleiding Gezondheidszorg & Welzijn en Omgangskunde. Daarnaast heeft zij haar eigen bureau onder de naam Van Halem Schrijfwerk (7 www.vanhalemschrijfwerk.nl). Inge Müller is humanisticus en ze heeft zich tijdens haar Master aan de Universiteit voor Humanistiek gespecialiseerd in Educatie en Kritische Organisatie en Interventiestudies. Zij is als docent en onderwijsontwikkelaar werkzaam aan de opleiding Toegepaste Psychologie aan de Hogeschool Leiden. Ze geeft trainingen op het gebied van groepsdynamica, gespreksvoering, talentmanagement, coaching en training. Als stagecoördinator is ze medeverantwoordelijk voor het stagebeleid van de opleiding. Ze begeleidt dagelijks studenten bij stages en afstuderen. Hiervoor werkte ze als lerarenopleider aan de tweedegraads lerarenopleiding Gezondheidszorg & Welzijn en Omgangskunde aan dezelfde hogeschool, samen met Nicolien van Halem.

225

Register

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-368-0368-7, © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013

226

Register

360° feedback  166

A

ABC’tje  66 abstract  19 ACT  140 actieonderzoek  184, 197 affectieve doel  57 affiche  29 afstudeerstage  212 afstuderen  212 agenda  88 APA-stijl  194 argumenteren  130 assessment  210 assessor  211 Associate Degree (AD)  212 associatie  20 associaties  84 attachment  27 audiovisueel materiaal  7

B

Bachelor (BA)  212 Balint-methode  68 balkenplanning  88 BAS, zie bindend afwijzend studieadvies  54 basisdocument  85 bcc-optie  28 beamer  122 beelddenken  82 begripsmatige kennis  57 begrotingsformat  164 beheersaspecten  79 belangstellingscirkel  21 benchmarking  140 beoordelaar  52 beroepshouding  35 beroepssituatie  –– kritische  206 besluitenlijst  89 besluitvorming  150 besluitvormingsproces  151 best practice  208 best-werk portfolio  209 betoog  130 betrouwbaarheid  178 beurs  163 bindend afwijzend studieadvies  54 bindend studieadvies  54

blind carbon copy  28 blinde vlek  64 blokboek  42 Blokboek SLB  52 blok-coördinator  42 brainstormen  82, 84 bron  193 –– literaire  191 –– primaire  191 –– secundaire  191 –– statistische  191 –– tertiaire  191 bronvermelding  7 buitenlandstage  162

C

camera  118, 120 cammen  114 carrousel  39 casus  34 CGO  59 chatten  114 CHECK  139 clinic  40 Cloud  115 coach  52, 78 Cobex, zie College van beroep voor de examens  55, 202 cognitieve vaardigheid  57 college  49 College van beroep voor de examens  55 column  26 competentie  59 competentiegericht onderwijs  59, 61 competenties  56 conceptmap  21 conference call  89 conflict  142 conflicthantering  142 conflicthanteringstijl  143 consulent  52 content management system (CMS)  115 course  112 CPM, zie kritieke-pad-methode  86 creatief denken  81 creatief leider  78 creatief waarnemen  82 criteriumgericht interview  207 curriculum vitae  168 cv  168

D

databanken  192 debat  100 debatteren  100 deelvraag  177 delegerende leider  149 Deming circle  139 denkvraag  201 diamodel  123 diapresentatie  122 digitaal portfolio  209 digitale nieuwsbrief  26 digitale vakbibliotheek  8 diploma  214 directieve leider  148 discussie  130 –– openstoel-  104 –– schriftelijke  103 –– stillewand-  103 discussieleider  92 discussiëren  92 discussieruimte  112 discussietaak  43 divergeren  82 DO  139 doelstellingenportfolio  209 doorvragen  5 downloaden  114 driestappeninterview  18 drogreden  132 Dropbox  115

E

EC, zie European Credit  54 Edmodo  115 educatieve speurtocht  14 eerder verworden competenties  202 eindgesprek  210 eindportfolio  209 eindrapportage  95 eindredacteur  78 elektronische leeromgeving  77, 112 elevator pitch  170 ELO, zie elektronische leeromgeving  77, 112 e-mailen  114 empirisch onderzoek  184 enquête  11 essay  185 ethisch handelen  108 European Credit  54 evaluatieformulier  11

227

Register

evidence-based practice  195 examencommissie  54, 206 excursie  13

F

faalangst  200 Facebook  115 feedback  62 –– 360°  67, 209 feedback geven  62 feitelijke kennis  57 filmen  119 films bewerken  114 financieel expert  78 flapassociatie  93 flexibel associëren  82 flyer  29 focusgroepinterview  9 folder  29 formatieve toets  200 forum  114 foto’s bewerken  114 fotograferen  117 fotoserie  117 foutenanalyse  202 fraude  23 fuikprincipe  181

G

gastenboek  114 gedragsassessment  210 GEIN  62 geldigheid  131 gesloten vraag  5, 10, 201 gespreksagenda  10 globaal lezen  3 GO/NO GO  78 GOKIT  79 grijze literatuur  192

H

Harvard-stijl  194 hbo-competenties  57 herhalen  5 homepage  114 hoofdvraag  177 hoofdzaak  19 hoorcollege  49 hypothese  177

I

identificatie  214 ik-boodschappen  63 ILS, zie Inventaris van eigen LeerStijl  52 improviserend werken  129 incidentmethode  70 index  190 ingezonden brief  26 Instant Messaging  114 interactieve vaardigheid  57 intercollegiale toetsing  140 internationalisering  162 internet  113 interpunctie  25 interview  9 –– criteriumgericht  207, 211 intervisie  67, 70 –– bijeenkomst  68 –– groep  67 Inventaris van eigen LeerStijl  52 inzagerecht  201 inzichtvraag  201

J

Johari Window  64 Jongeren-Lagerhuis  100 juistheid  131 juridische publicatie  191 jury  100

K

kennis –– begripsmatige  57 –– feitelijke  57 kennisgebonden  182 kennisvraag  201 kernbegrip  177 kerntaak  206 kernwoord  2 kernzin  2 kick-off  77 kladversie  22 kort geding  100 kosten-batenanalyse  86 kritiek  62 kritieke-pad-methode  86 kritisch lezen  3 kritische beroepssituatie  206 kwaliteitskringloop  140 kwaliteitsnormen  140

A–N

kwaliteitszorg  140 kwantitatief onderzoek  184

L

Lagerhuis  100 leerdoel  56 leerproces  56, 165 leerprocesverslag  72 leerruimte  112 leerstijl  52 leerverslag  72 leesstrategie  2 leiderschap  147 leiderschapsstijl  147 leiderschapsstijlentest  150 lesgeven  46 letterlijk verslag  24 lezen  2 –– globaal  3 –– kritisch  3 –– studerend  3, 4 LinkedIn  115 literaire bron  191 literatuurlijst  178 literatuuronderzoek  184, 188 logboek  93 –– bijhouden  22 LSD  6

M

managementsamenvatting  97 markeerstift  34 mediatheek  114 meesterproef  206 meningsverschil  130, 142 methode  128 methodiek  128 methodisch handelen  37 mindmap  21, 83 MLA-stijl  194 moduleboek  42 moreel dilemma  108

N

naam-jaarsysteem  194 netwerkplanning  88 nieuwsbericht  26 notulist  89 nummer-verwijssysteem  194

228

Register

O

OER, zie onderwijs- en examenreglement  54, 200, 207, 211 onbekend gebied  64 onderhandelen  134 onderhandeling(s)  150 –– fasen  135 –– gesprek  134 –– proces  135 –– situatie  134 –– stijl  134 onderwijs- en examenreglement  54 onderzoek(s)  176 –– groep  11 –– ontwerp  177, 183 –– opzet  176 –– proces  176 ontwikkelingsportfolio  209 opdrachtgever  85 open vraag  5, 10, 201 openstoeldiscussie  104 oriënteren  3 overheidspublicatie  191 overtuigende leider  148

P

paneldebat  100 panelgesprek  208, 210 PAP, zie persoonlijk activiteitenplan  60 paper  185 parafraseren  5 participerende leider  148 PDCA-cyclus  139 Pecha Kucha  205 peer assessment  212 peer assessor  211 persbericht  26, 27 persoonlijk activiteitenplan  60 persoonlijk ontwikkelplan  59 PERT, zie Program Evaluation Review Technique  86 PGO  42 PICO  196 plagiaat  23, 193, 214 plain text  27 PLAN  139 plan van aanpak  11, 85 plan van aanpak maken  76 POP, zie persoonlijk ontwikkelplan  59

portfolio  112, 208 portfolio-assessment  210 portfoliogesprek  210 poster  29 PowerPoint  122 practicum  39 presentatie  203 presenteren  203 Prezi  122 primaire bron  191 PRINCE2  76 privacy  114 privégebied  64 probleem oplossen  34, 137 probleemgestuurd onderwijs  42 probleemstelling  180 procesportfolio  209 proeve van bekwaamheid  206 Program Evaluation Review Technique  86 project  76 project start-up  77 project, standaardindeling  85 Project-A4  79 projectdossier  79, 94 projectleider  78 projectmanagement  76 projectmatig werken  76, 129 projectorganisatie  87 projectplan  76, 85, 154 projectresultaat  79 projectsecretaris  78, 94 projecttaak  43 propedeutisch examen  54 protocol  37, 40 protocollair werken  37 PSU, zie project start-up  77 psychomotorische vaardigheid  57

Q

quit claim  118, 121

R

rapport  95 reactiesite  114 reactieve vaardigheid  57 recensie  26, 27 referentiekader  141 reflecteren  64 reflectiegesprek  207, 210 reflectieverslag  22 Remote desktop  117

resociëren  82 respons  11 roddelmethode  72 rollenspel  35, 120, 130 rondvraag  90 routinematig werken  129

S

samenvatten  5, 19 sbu, zie studiebelastingsuur  54 scenario’s  40 schema maken  20 schriftelijke discussie  103 schrijfplan  96 schrijfproces  22 secundaire bron  191 self-assessment  212 sheet  122 showcase  208 simulatie  207, 211 simulatiecliënt  41 skills  39 Skype  115 SLB, zie studieloopbaanbegeleiding  52 –– handleiding  52 –– module  52 slideshow  122 SLO, zie studieloopbaanontwikkeling  52 SMART  57 smartboard  124 SMURF  58 sneeuwbaleffect  188 social media  115 socratische methode  5, 6 sollicitatiebrief  169 spellingcontrole  28 stage  160 stagebemiddelingsbureau  164 stageverslag  167 stappenplan  128 STARR  171 STARRT-methode  66 startprofiel  52, 59 STARTT  171 stationsmodel  39 statistische bron  191 stelling  100, 103 stellingenspel  106 stillewanddiscussie  103 strategietaak  43 structuurschema  21 studerend lezen  3, 4 studiebelastingsuur  54

229

Register

studieloopbaanbegeleiding  52, 59, 61 studieloopbaanontwikkeling  52 studiepunt  54 studietaak  43 summatieve toets  200 surfen  113, 114

T

teambuilder  78 tertiaire bron  191 terugrapportage  34 TGKIO  79 thesaurus  190 timemanagement  153 toepassingstaak  43 toepassingsvraag  201 toets voorbereiden  200 toetsangst  200 transcript  24 tutor  42, 76, 78 Twitter  115

U

uitstel van oordeel  82

V

vaardigheidsonderwijs  39 vaardigheidstraining  120 vaccinatie  164 vakbibliotheek  –– digitale  8 validiteit  178 Vancouver-stijl  194 verbatim  24 verbeeldingskracht ontwikkelen  82 vergaderen  88 vergadering, sluiting  90 verklaringstaak  43 verslag schrijven  22 video  119 virtual classroom  112 visitatie  141 –– bezoek  141 –– commissie  141 visuele associatie  83 voorlopig studieadvies  55 voorzitter  90, 91 vraaggesprek  9

vraagstelling  176 vragenlijst  11

W

waardegebonden  182 waarschijnlijkheid  185 webbrowser  115 web conference  89 web lecture  49 weblog  114, 164 WebQuest  115 website, bouwen van een  115 webtekst  27 werkbegeleider  206 werkbezoek  13 werkcollege  49 werkgroep  49 werkprocessen  206 Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek  200 wetenschappelijke literatuur  188 wetenschappelijke tekst  193 WeTransfer  115 WHW, zie Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek  200 wilfen  116 woorddenken  82 woordelijk verslag  24 woordspin  21 workshop  46 World Wide Web  115

Z

zelfevaluatie  141 Zevensprong  41 zoeken  3 zoekterm  189

O–Z

Hbo-competenties die gelden voor iedereen met een hbo-diploma (bron: leroweb.nl) 1. Brede professionalisering: wil zeggen dat de afgestudeerde aantoonbaar is toegerust met actuele kennis die aansluit bij recente (wetenschappelijke) kennis, inzichten, concepten en onderzoeksresultaten en recente (internationale) ontwikkelingen in het beroepenveld teneinde zich te kwalificeren voor: 55 het zelfstandig uitvoeren van de taken als beginnend beroepsbeoefenaar 55 het zelfstandig functioneren binnen een arbeidsorganisatie 55 het vormgeven aan zijn eigen professionalisering 2. Multidisciplinaire integratie: integratie van kennis, inzichten, houdingen en vaardigheden van verschillende inhoudelijke vakdisciplines. 3. Toepassing van wetenschappelijke inzichten: toepassen van uit onderzoek (fundamenteel en toegepast) beschikbare inzichten, theorieën en concepten en onderzoeksresultaten bij vraagstukken waar afgestudeerden in hun beroepsuitoefening mee geconfronteerd worden. 4. Transfer en brede inzetbaarheid: toepassen van kennis, inzichten en vaardigheden in uiteenlopende beroepssituaties. 5. Creativiteit en complexiteit in handelen: definiëren en analyseren van vraagstukken waarvan het probleem op voorhand niet duidelijk is en waarvoor geen standaardprocedures van toepassing zijn. 6. Probleemgericht werken: het zelfstandig definiëren en analyseren van complexe probleemsituaties in de beroepspraktijk , op basis van relevante kennis en (theoretische) inzichten, (nieuwe) oplossingsstrategieën ontwikkelen en toepassen en de effectiviteit van nieuwe oplossingen beoordelen. 7. Methodisch en reflectief denken en handelen: het stellen van realistische doelen, eigen werkzaamheden planmatig aanpakken en reflecteren op eigen beroepsmatig handelen, op basis van het verzamelen en analyseren van relevante informatie. 8. Sociaalcommunicatieve bekwaamheid: communiceren en samenwerken in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving en het voldoen aan de eisen die het participeren in een arbeidsorganisatie stelt. 9. Basiskwalificering voor managementfuncties: eenvoudige leidinggevende en managementtaken uitvoeren. 10. Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid: ontwikkelen van begrip betrokkenheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen in de beroepspraktijk.