Handboek studievaardigheden voor het HBO [1st ed] 978-90-313-6201-1, 978-90-313-9386-2 [PDF]

Zitiervorschau

Activiteiten voor studenten in het hbo

Nicolien van Halem Inge Müller

HANDBOEK Studievaardigheden voor het hbo

Bohn Stafleu van Loghum

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Nicolien van Halem Inge Mu¨ller

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009

Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 62011 NUR 841 Ontwerp omslag: A-Graphics Design, Apeldoorn Ontwerp binnenwerk: Studio Basssa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud

Voorwoord 1 1.1 1.2 1.3

8

1.5 1.6 1.7

Informatie verzamelen Lezen en studeren Vragen stellen Informatie halen uit boeken, tijdschriften en van dvd/video of tv Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur Interviewen Enqueˆte houden Op excursie of werkbezoek gaan

20 27 30 33

2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8

Informatie verwerken Driestappeninterview Samenvatten Schema maken Schrijven van een tekst Verbatim en transcript Literatuurstudie Schrijven van een krantenbericht Folder/flyer/poster maken

36 36 38 41 43 47 49 52 56

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

Werken aan opdrachten op school Werken aan een casus Rollenspel Protocollair werken Practicum De Zevensprong Een les geven

59 59 61 64 67 70 77

4.1

Studieloopbaan Studieloopbaanbegeleiding

81 81

1.4

10 10 14 17

6

Handboek studievaardigheden voor het hbo

4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11

Bindend studieadvies Leerdoelen maken Een POP maken Een PAP maken Feedback geven en krijgen Reflecteren Intervisie Incidentmethode Leerverslag maken Internationalisering

84 88 91 94 96 99 1 03 1 08 1 12 1 15

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8

Werken aan een project Projectmatig werken Creatief denken Brainstormen Plan van aanpak maken Vergaderen Discussie¨ren Logboek bijhouden Een rapport schrijven

1 20 1 20 1 27 131 1 33 1 37 141 1 44 1 47

6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5

Discussievormen Paneldebat en kort geding Schriftelijke discussie ‘Openstoel’discussie Stellingenspel Ethisch dilemma

1 50 1 50 1 55 1 58 161 1 64

7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5

Gebruik maken van media Elektronische leeromgeving (ELO) Internet Fotograferen Filmen PowerPoint

1 67 1 67 1 70 1 74 1 77 181

8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7

Managementvaardigheden Methodisch handelen Argumenteren Onderhandelen Problemen oplossen Werken aan kwaliteit Conflicthantering Leiding geven

1 84 1 84 1 88 1 93 1 97 200 205 212

7

Inhoud

8.8

Besluitvorming

217

9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5

Onderzoek Onderzoek doen Schrijven van een probleemstelling Schrijven van een paper of essay Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur Evidence-based werken en actieonderzoek

22 1 22 1 228 235 239 242

10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5

Toetsen Een toets of tentamen voorbereiden Presenteren Proeve van bekwaamheid of meesterproef Portfolio Assessment

245 245 250 254 257 260

Literatuur Websites Over de auteurs

263 266 267

Register

268

Voorwoord

Hoe besteed jij je tijd als je twee, drie of vier jaar een studie aan een hbo volgt? Lessen, projecten, presentaties, stages, practica, tentamens... Hoe ontwikkel jij je als een beginnend professional op hbo-niveau volgens de hbo-competenties? Wat doe je dan precies? En hoe doe je dat dan? Met of zonder docent, alleen of in een subgroep? In dit boek staan een kleine 70 activiteiten waarmee je op een actieve manier leert voor je beroep. Met alles wat daarbij hoort: stevige vakkennis, vaardigheden en een goede beroepshouding. Dit boek kan je tijdens je hele studie gebruiken als naslagwerk bij opdrachten op school en in de praktijk. Niet alles wat je tijdens je opleiding doet, vind je terug in dit boek. Specifieke vaardigheden leer je het beste van je vakdocent met behulp van een vakboek. Het schema hbo-competenties geeft per activiteit aan aan welke specifieke hbo-competentie(s) je werkt. Als je de verschillende activiteiten gebruikt, weet je zeker dat je werkt aan alle tien hbo-competenties. Elke activiteit is uitgewerkt naar inhoud, doel en stappenplan (voorbereiden, uitvoeren en afronden). Verder krijg je bij het onderdeel Tips adviezen hoe je missers kunt voorkomen en hoe je variatie en diepgang in de activiteit kunt brengen. Dit boek sluit aan bij de actuele onderwijsontwikkelingen zoals competentiegericht onderwijs, en geeft daarnaast ook ruimte aan het individuele leren en het verwerken van kennis. In dit boek is er dus aandacht voor literatuurstudie en studeren voor een tentamen, maar ook voor werken in een elektronische leeromgeving, onderzoek doen, projectmatig werken en verzamelen van je portfolio. Individueel leren en samenwerken komen beide aan bod.

Voorwoord

Veel plezier met actief leren voor het beroep of de studierichting van je keuze. Nicolien van Halem Inge Mu¨ller februari 2009

9

Informatie verzamelen

1.1

1

Lezen en studeren

Om op een goede en handige manier een artikel of boek of welke andere tekst dan ook te lezen, kun je een bepaalde manier van lezen toepassen: een leesstrategie. Een leesstrategie zegt iets over de manier waarop je een tekst gaat opnemen, een plan. Studeren gaat over ‘je best voor iets doen’, je ‘beijveren’ en ‘met aandacht, van nabij bekijken’ (volgens van Dale). Studerend lezen is dus een actieve cognitieve bezigheid. voorbereiden Vraag je af waarom je de tekst wilt lezen. Is dit om: te beoordelen of het de moeite waard is om verder te lezen? (zie stappenplan ORIE¨NTEREN); antwoord te vinden op een korte vraag? (zie stappenplan ZOEKEN); de grote lijn van een tekst te kennen? (zie stappenplan GLOBAAL LEZEN) alles precies te weten? (zie stappenplan STUDEREND LEZEN); een mening over de inhoud te geven? (zie stappenplan KRITISCH LEZEN). .

.

.

. .

Zoek uit waar de tekst over gaat. Het is handig als je weet wat het doel is van een tekst. De meeste teksten over een serieus onderwerp zijn bedoeld om te informeren. Sommige reclameteksten lijken met opzet op informatieve teksten. Een voorbeeld hiervan is de zogenaamde ‘advertorial’ zoals je die in een vakblad vindt. Zoek naar de hoofdzaken uit een tekst. Hoofdzaken zijn termen, begrippen en situaties. Bijzaken zijn definities, voorbeelden en beschrijvingen. Hoofdzaken zijn vaak te vinden op de volgende plaatsen: de titel; de ondertitel; . .

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2_1, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

1 Informatie verzamelen . . . . .

de lead (de vet of cursief gedrukte eerste alinea); de tussenkopjes; de laatste alinea; opvallend gedrukte woorden (cursief, vet of GROOT); de illustraties (tekeningen, foto’s of grafieken).

Herken de alinea’s: de tekst springt in, dat wil zeggen dat de tekst meer naar het midden staat. Er staat nieuwe informatie, vaak samengevat in een kernzin. Dit is vaak de eerste of de laatste zin. De kernzin bevat vaak de belangrijkste begrippen, de kernwoorden. Verbindingswoorden zijn voegwoorden tussen twee zinnen. Ze geven informatie over de betekenis van de tekst (omdat ? reden; doordat ? oorzaak; voordat, nadat ? tijd; en ? opsomming; of ? keuze; maar ? tegenstelling). De volgende ordening kom je vaak tegen in alinea’s: vroeger – nu – toekomst; wat – wie – waar – wanneer – waarvoor; probleem – oorzaak – doel – actie – resultaat; probleem – oorzaak – gevolg – conclusie; probleem – oplossing – voordeel – nadeel – advies. . . . . .

uitvoeren Volg het stappenplan van je keuze: Leesstrategiee¨n (stappenplannen) Stappenplan ORIE¨NTEREN Lees de titel, de lead (de cursief of vetgedrukte eerste alinea), de tussenkopjes, de illustraties en veelvoorkomende woorden. Bepaal of de tekst voor jouw doel geschikt is. Ga, afhankelijk van je doel, verder met een van de volgende stappenplannen. .

. .

. . .

.

Stappenplan ZOEKEN Orie¨nteer je op de tekst volgens het stappenplan ORIE¨NTEREN. Lees je vraag. Zoek je antwoord door in de tekst te kijken naar tussenkopjes en anders gedrukte woorden. Zoek in de alinea’s naar kernzinnen en kernwoorden. Stop met lezen als je je antwoord gevonden hebt.

11

12

Handboek studievaardigheden voor het hbo

. . . . .

. . . . . . .

. .

.

Stappenplan GLOBAAL LEZEN Orie¨nteer je op de tekst volgens het stappenplan ORIE¨NTEREN. Lees de hele tekst door (‘gewoon’ lezen, zoals in een leesboek). Let op de titel, de lead, tussenkopjes en alinea’s. Noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of: Markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken (markeer niet te veel, alleen de kernzin en kernwoorden). Stappenplan STUDEREND LEZEN Neem de tekst door volgens het stappenplan GLOBAAL LEZEN. Noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of: Markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken. Markeer niet te veel: beperk je tot de kernzin en kernwoorden. Zoek de betekenis van de woorden die je niet kent. Maak een samenvatting van elke alinea. Verschillende manieren om een tekst samen te vatten zijn: – noteren van de hoofdzaken; – formuleren van je conclusies (geef de oorzaken en gevolgen aan); – maken van een schema (zie ook paragraaf 2.3), tekening of mindmap (een visueel schema) van de inhoud; – noteren van de kern (maximaal 30 woorden); – noteren van je mening over de tekst, met argumenten; – beschrijven van de hoofdzaken, conclusies en je mening aan een ander. Stappenplan KRITISCH LEZEN Bestudeer de tekst volgens het stappenplan STUDEREND LEZEN. Stel jezelf vragen over de tekst (is dit waar, waarom is dat zo, waarom is dit belangrijk, is dit logisch, wat zijn de feiten en wat de meningen, welke voor- en nadelen zijn er, is de informatie betrouwbaar, zijn er meer bronnen enzovoort). Noteer je vragen en opmerkingen en je eigen mening.

afronden Neem je vragen en opmerkingen bij de tekst en je mening – me´t argumenten – mee naar je les of studieactiviteit. tips Een goede voorbereiding is het halve werk: zorg dat je de juiste literatuur, volledig en goed leesbaar, tot je beschikking hebt. Een goede houding en omgeving (muziek aan of juist uit?) en goede verlichting helpen bij aandachtig lezen. .

.

13

1 Informatie verzamelen .

.

.

Verdeel een grote hoeveelheid tekst in stukken en plan het lezen over een langere tijd. Probeer uit wat jij prettig vindt: vragen en aantekeningen markeren en noteren in de tekst, in een schrijfblok of met behulp van een laptop. Of maak een schema of mindmap (zie paragraaf 2.3). Samenvattingen van boeken zijn te downloaden van verschillende websites (www.studentsonly.nl en www.studieinfo.nl). Vaak zijn er wat kosten aan verbonden. Ook kan je geld verdienen door het zelf plaatsen van samenvattingen. Het lezen van een samenvatting geeft doorgaans minder leerrendement dan het lezen van het boek en het zelf maken van een samenvatting (zie paragraaf 2.2).

voorwaarden Materialen Pen en papier of laptop, markeerstift. Groepsgrootte Individueel. Voorbereidingstijd Geen. Uitvoeringstijd Afhankelijk van de gekozen leesstrategie: hoe grondiger, hoe meer tijd het vraagt. Bij studerend lezen kun je slechts een paar bladzijden per uur halen. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

14

Handboek studievaardigheden voor het hbo

1.2

Vragen stellen

Vragen zetten je aan het denken. Vragen kan je stellen tijdens een gesprek, na het lezen van een tekst of bijvoorbeeld na het zien van een film. Om goede vragen te stellen, moet je rust en tijd nemen en (als je een gesprek voert) goed luisteren. Door goede vragen te stellen, laat je zien dat je open en belangstellend bent. Goede vragen brengen je vaak verder in je denken en je begrip. De Socratische methode is een manier van kritische vragen stellen om te bepalen of een stelling juist is (Socrates was een filosoof uit de Griekse oudheid). Deze methode staat kort uitgelegd bij de Tips. voorbereiden Richtlijnen om goede vragen te maken helpen je bij je vraagstelling. Deze richtlijnen gaan over: het soort vragen; waar vragen over gaan; technieken voor het stellen van vragen. . . .

Er zijn twee soorten vragen. Open vragen beginnen met: wat, waar, wanneer en hoe. Ze laten de ander veel ruimte voor een antwoord: ‘Hoe heb je het ervaren?’ Gesloten vragen die je alleen met ja of nee kunt beantwoorden: ‘Was het moeilijk?’ Gesloten vragen kunnen suggestieve vragen zijn, bijvoorbeeld: ‘Dus jullie kunnen elkaar niet helpen?’ .

.

Vragen kunnen gaan over: kennis/cognitie: feiten weergeven en beschrijven (Wat, wanneer en dergelijke); gedrag: hoe heeft iemand een bepaalde taak gedaan (Wat heb je gedaan?); hypothese: mogelijkheden onderzoeken (Wat zou jij doen als...?); inzicht: begrijpen, uitleggen en verklaren (Hoe, waarom); toepassing: probleem oplossen, ontwikkelen (Laten zien hoe); analyse: onderzoeken en bewijzen (Vergelijken, wat zijn verschillen of overeenkomsten?); verbinden/samenvoegen: iets nieuws bedenken, creativiteit inzetten (Welk ontwerp, wat zou er gebeuren als...?); gevoel: de beleving onderzoeken (Hoe voelt het nu?); evaluatie: concluderen, besluiten (Wat is de beste, wat gaan we verder doen?). .

.

. . . .

.

. .

1 Informatie verzamelen

Technieken voor het stellen van vragen 1 Doorvragen is vragen om verduidelijking, aansluiten bij wat al eerder is gezegd: ‘Kun je daar nog meer over vertellen?’ of ‘Hoezo?’ 2 Herhalen doe je als je de laatste woorden van de ander vragend herhaalt. ‘Het was alleen maar narigheid’, dan zeg jij: ‘Alleen maar narigheid?’ 3 Kritische vragen stellen helpt bij het kritisch nadenken: ‘Is dat waar?’ of ‘Waarom is dat zo?’ 4 Samenvatten is in eigen woorden weergeven wat de ander gezegd heeft. Dit gaat over een heel stuk, als een vorm van afronding. 5 Parafraseren is in eigen woorden herhalen wat de ander net gezegd heeft; daarmee controleer je of je begrepen hebt wat de ander net gezegd heeft. Dit gaat over een klein stukje tekst dat de ander net verwoord heeft: ‘Dus je zegt dat je gisteren een conflict met je begeleider had?’ uitvoeren Stel je vragen schriftelijk (bijvoorbeeld per mail) of mondeling in een gesprek. afronden Neem je vragen mee naar je les of studieactiviteit. tips Gebruik in een gesprek het ezelsbruggetje LSD: luisteren, samenvatten en doorvragen. Zorg ervoor dat je aansluit met je vragen op wat de ander vertelt. Als je spontaan opgewelde vragen stelt, kan het zijn dat je niet aansluit en dat de ander het gevoel krijgt dat je niet luistert. Bewaar deze vragen voor een later moment. Pas op met ‘waarom’-vragen: deze kunnen bedreigend overkomen en het gevoel geven dat je de ander ter verantwoording roept. Dit hangt erg af van de toon waarop je de vraag stelt: een strenge toon geeft vaak een verdedigende reactie. Voorkom ‘suggestieve’ vragen: dit zijn vragen die het antwoord al in zich hebben (‘Vind je dit ook een moeilijke situatie?’). Stel geen vage vraag als je iets eng of moeilijk vindt; je nodigt de ander uit om onder het antwoord uit te komen. Stel niet meerdere vragen tegelijk. Je gesprekspartner raakt hierdoor makkelijk in verwarring. Vragen naar emoties hebben vaak wat introductie nodig, anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen. .

.

.

.

.

.

.

15

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

Gebruik de Socratische methode, bijvoorbeeld in een tweegesprek, leergesprek of discussie. Doelen van deze manier van vragen stellen zijn: bewustmaken dat iemands opvattingen niet kloppen, iemand prikkelen tot nadenken en tot nieuwe denkbeelden en inzichten komen.

Met de Socratische methode zoek je vragenderwijs naar de verborgen wijsheid in de eigen ervaring. 1 Je begint met een stelling die met ‘gezond verstand’ klopt, bijvoorbeeld ‘een kind moet altijd zijn ouders gehoorzamen’. Vervolgens onderzoek je met kritische vragen deze stelling: 2 Wat is ‘je ouders gehoorzamen’? 3 Zijn er ook situaties wanneer dit niet opgaat (bijvoorbeeld als een kind de opdracht niet begrijpt)? 4 Zo ja, dan kan de stelling niet juist zijn of in ieder geval onnauwkeurig. 5 Vervolgens breng je nuances aan in de stelling, zodat deze ook in uitzonderingsgevallen kan op bijvoorbeeld: ‘Een kind moet zijn ouders gehoorzamen, tenzij ze iets vragen dat het niet begrijpt.’ 6 Herhaal de stappen 1 tot en met 5 met een nieuwe stelling. voorwaarden Materialen Als je vragen schriftelijk voorbereidt: pen, papier of laptop. Groepsgrootte Individueel, in tweetallen of in kleine groepen. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de vorm of opdracht: vragen voorbereiden voor een gesprek: 10-30 minuten. vragen bij een tekst: 30-60 minuten. . .

Uitvoeringstijd Afhankelijk van de gekozen vorm of opdracht. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

16

1 Informatie verzamelen

1.3

Informatie halen uit boeken, tijdschriften en van dvd/video of tv

Boeken, tijdschriften, artikelen uit vakbladen, dvd/video of tv zijn goede informatiebronnen. Ze zijn bruikbaar als je gericht wilt zoeken naar ideee¨n, foto’s wilt verzamelen of theorie wilt bestuderen. De informatie kun je daarna verwerken, bijvoorbeeld in een (film)verslag of presentatie. voorbereiden Baken je onderwerp goed af en beperk je tot enkele trefwoorden. Zorg dat je weet wat je zoekt en waarom je het zoekt. Verzamel de boeken, tijdschriften, dvd of videomateriaal die je wilt gebruiken. Maak gebruik van internet, (digitale) bibliotheek, mediatheek. Gebruik materiaal dat niet ouder is dan vijf jaar. Als je in tijdschriften en kranten zoekt, beperk je dan tot een bepaalde periode, bijvoorbeeld het afgelopen kalenderjaar. Kortom: gebruik de meest recente informatie. Via bijvoorbeeld www.uitzendinggemist.nl, www.rtlgemist.nl en www.youtube.com is veel filmmateriaal via internet terug te zoeken. Ook de openbare bibliotheek en de mediatheek van je opleiding beschikken over audiovisueel materiaal. Dit is in te zien via een (online) catalogus. .

.

.

.

uitvoeren Zoeken Maak een eerste selectieronde: welke bronnen zijn bruikbaar? Leg de rest weg. Lees de informatie door en vat samen wat je denkt te kunnen gebruiken. Kopieer desgewenst de artikelen of knip uit wat je nodig hebt. Noteer direct waar je de informatie hebt gevonden. Maak een duidelijke bronvermelding. De informatie die je gevonden hebt kun je in eigen woorden verwerken in je tekst, maar je kunt stukjes tekst ook letterlijk aanhalen. Je citeert dan iemand en dat vermeld je. Bekijk eerst de gehele dvd/video of tv-programma en daarna in delen. Zet de band stil en vat samen wat je denkt te kunnen gebruiken. Als je het niet kunt opnemen, maak dan ‘klad’-aantekeningen terwijl je kijkt. Deze aantekeningen werk je meteen daarna uit. .

.

.

.

.

17

18

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

Kopieer desgewenst filmpjes of maak een samenstelling van wat je nodig hebt.

Presenteren van filmpjes Als je beeldmateriaal gebruikt om je onderwerp te presenteren, zorg dan dat je beschikt over een goede selectie met een duidelijk begin- en eindpunt. Zorg dat het op tijd klaar staat en controleer de apparatuur, zodat je zeker weet dat het allemaal werkt. .

.

afronden Controleer de gevonden informatie op tegenstrijdigheden of witte plekken in de informatie. Vul zo nodig de informatie aan uit nieuwe bronnen. Voeg een bronvermelding toe. Controleer het beeldmateriaal op kwaliteit. .

.

tips In de literatuurvermelding onder aan een artikel vind je vaak nuttige tips voor nieuwe boeken of tijdschriften waarin je verder kunt zoeken. Vermeld altijd de naam van de krant of het tijdschrift en ook de datum van uitgave en de jaargang. Dat geldt voor tekst en ook voor foto’s die je gebruikt. Als je (achtergrond)informatie uit een boek haalt, zoek dan in de inhoudsopgave voorin of in het trefwoordenregister achterin. Het trefwoordenregister in tijdschriften zit meestal in de laatste uitgave van een jaargang. Tekst kun je, net als foto’s, als illustratiemateriaal gebruiken. Schrijf de bron erbij. Als je specifieke informatie zoekt, bijvoorbeeld cijfermateriaal om je verhaal te ondersteunen, raadpleeg dan ook specifieke bronnen. Vraag daarnaar in de mediatheek. Zorg ervoor dat je wegwijs bent in het zoeksysteem van de mediatheek/bibliotheek. Welke soorten catalogi zijn er en welke wil je gebruiken (systematische catalogus, trefwoordencatalogus, auteurscatalogus, titelcatalogus)? Je kunt ook ‘online’ zoeken in digitale bibliotheken, databanken genaamd. Hogescholen hebben abonnementen op digitale vakbibliotheken die passen bij de eigen opleidingen. Het is vaak ook mogelijk om thuis in te loggen. Soms zul je boeken of tijdschriften moeten reserveren. Niet al het materiaal mag uitgeleend worden en dat zul je dan ter plekke moeten beoordelen of kopie¨ren. .

.

.

.

.

.

.

.

19

1 Informatie verzamelen .

.

.

Vermeld altijd de naam van het programma of film, de maker en het jaar van uitkomen. Als je specifieke informatie zoekt, bijvoorbeeld historische beelden, raadpleeg dan ook specifieke bronnen, zoals een historische vereniging, museum of stadsarchief. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (www.nibg.nl) in Hilversum is een modern multimediamuseum plus archief met een grote keuze uit de Nederlandse televisiegeschiedenis.

voorwaarden Materialen Boeken, tijdschriften, kranten, vakbladen, dvd-speler, videorecorder en televisie, dvd’s, videobanden, internetsites en televisieprogramma’s. Eventueel een brander en laptop (inclusief de juiste software) om materiaal te bewerken. Groepsgrootte Individueel, in tweetallen of kleine groepen. Voorbereidingstijd 30-60 minuten. Uitvoeringstijd 1-2 uur. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

20

Handboek studievaardigheden voor het hbo

1.4

Zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur

Wetenschappelijke literatuur heb je nodig bij het doen van onderzoek (zie paragraaf 9.1). Wetenschappelijke literatuur is de verslaglegging van een wetenschappelijk onderzoek. Een fictieboek daarentegen is geen wetenschappelijke literatuur. In deze paragraaf wordt onder andere behandeld hoe je wetenschappelijke literatuur kunt herkennen. Bij het doen van literatuuronderzoek is het belangrijk dat je weet welke literatuur wel en niet wetenschappelijk is. Ook is het belangrijk dat je grondig naar literatuur zoekt. Om een goed onderzoek te kunnen doen, moet je weten wat er al over het onderwerp bekend is. voorbereiden Orie¨nteren. Zodra je weet welk onderwerp je wilt onderzoeken, ga je op zoek naar relevante literatuur. Het doel van deze eerste orie¨ntatie op het onderwerp is om vertrouwd te raken met de manier waarop het onderwerp in de literatuur beschreven wordt. De beste plek om wetenschappelijke literatuur te vinden is de wetenschappelijke bibliotheek. Deze bibliotheken zijn vaak verbonden aan universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstituten. Iedere bibliotheek heeft abonnementen op verschillende databases. Er zijn veel soorten databases. Vraag bij jouw bibliotheek tot welke databases je toegang kunt krijgen en welke database voor jouw onderwerp het meest geschikt is. Zoekmachines zoals Google geven geen volledig beeld van gepubliceerde wetenschappelijke literatuur. Je kunt de informatie uit drie soorten bronnen halen (http://www.uvt.nl/diensten/lis/instructie/litond/ zoeksystemen_internet_theorie.html, gevonden op 02.02.09): Naslagwerken, handboeken en inleidingen. In de bibliotheek staan naslagwerken. Dit zijn vakwoordenboeken en vakencyclopediee¨n met informatie over allerlei onderwerpen. Hierin kun je vinden hoe het onderwerp in de literatuur genoemd wordt. Handboeken en inleidingen geven actuele informatie over onderwerpen. Overzichtsartikelen. Overzichtsartikelen zijn artikelen die in wetenschappelijke tijdschriften worden gepubliceerd. De overzichtsartikelen zijn een kritische analyse van een onderwerp en geven je informatie over de actuele stand van zaken hierover De overzichtsartikelen vind je door de woorden ‘review’ of ‘review article’ te gebruiken bij de zoektermen. Overzichtsartikelen staan in wetenschappelijke databases. .

.

1 Informatie verzamelen .

Internet. Je kunt ook gebruik maken van het internet. Nieuwe ontwikkelingen rondom onderwerpen verschijnen meestal als eerste op internet. Het zoeken op internet is lastig, omdat er ook artikelen op internet verschijnen die niet wetenschappelijk verantwoord zijn. Hierover lees je verderop meer.

uitvoeren Uitgebreid zoeken Zodra je overzicht hebt over het onderwerp, ga je gerichter zoeken. Je hebt in de orie¨ntatiefase verschillende synoniemen en woorden gevonden die je gaan helpen om meer informatie te vinden. Ook heb je het onderwerp meer afgebakend. Je gaat nu uitgebreid zoeken. Door databases goed te gebruiken, kun je een juiste selectie maken van literatuur. Er is een aantal technieken en regels die je helpen bij het vinden van de juiste informatie. Formuleren van een goede zoekterm Ga creatief om met zoektermen. Doe een brainstorm en maak een lijst van zoektermen die passen bij het onderwerp. Bedenk synoniemen voor zoektermen, bijvoorbeeld: ‘beplanting’ met als synoniem ‘vegetatie’. Vertaal zoektermen naar andere talen, bijvoorbeeld: ‘klimaatverandering’ is vertaald in het Engels ‘climate change’. .

.

.

Aangeven van relaties en van wat je wel en niet wilt vinden Je kunt bij de zoektermen aangeven wat je wel of juist niet wilt vinden. Ook kun je literatuur zoeken waarbij verbanden worden gelegd tussen bepaalde onderwerpen. Met de woorden And, Or en Not geef je aan wat je wel en niet wilt vinden. Haakjes helpen je bij het aangeven van de relatie tussen termen. .

.

Bijvoorbeeld: je wilt Nederlandse literatuur vinden over fietsen. Daarbinnen wil je informatie over conditie of gezondheid. Met haakjes geef je de volgorde aan. Je zoekt dan bijvoorbeeld op: Fietsen And (conditie Or gezondheid) Of je wilt literatuur vinden over de relatie tussen klimaatverandering of temperatuurverschil en mobiliteit of voertuigen. Je zoekt dan bijvoorbeeld op:

21

22

Handboek studievaardigheden voor het hbo

(Temperatuurverschil Or klimaatverandering) And (mobiliteit Or voertuigen).

Basisprincipes van databases Er wordt als eerst gezocht naar dat wat tussen haakjes staat. Bij haakjes binnen haakjes (..(....)) zoekt de database van binnen naar buiten. Wanneer je And en Not in e´e´n zoekopdracht gebruikt zonder haakjes, zal de database ze behandelen als Or. . .

.

Trunceren Soms wil je iets weten over een bepaald onderwerp, maar kun je daarvoor verschillende zoektermen gebruiken. Je wilt bijvoorbeeld iets weten over ‘drugsproblematiek’. Dan zijn de zoektermen drugsprobleem en drugsproblemen ook relevant. Je kunt op alle termen zoeken door een truncatieteken te gebruiken op de plek waar verschillende uitgangen van een woord relevant zijn. Iedere database heeft zijn eigen truncatietekens. De meest gebruikte zijn: *, ?, %, #. Bijvoorbeeld: Drugs? Nu zoekt de database op alle mogelijke uitgangen van drugs. Let op: Het gevaar bij het gebruik van een truncatieteken is dat je resultaten krijgt die niet relevant zijn. Bij dit voorbeeld zul je ook resultaten krijgen als: drugsgebruiker, drugsdealer, drugsleverancier enzovoort. Gebruik maken van een thesaurus. Een thesaurus is een gestructureerde verzameling van trefwoorden die van sommige publicaties onderdeel zijn. Met de thesaurus zoek je begrippen met dezelfde betekenis in het document op. Gebruik maken van een index. In een index staan alle woorden die voorkomen in een publicatie op alfabetische volgorde vermeld. In databases staat hoe vaak een woord vermeld is. In publicaties staat ook vermeld op welke bladzijde(n) het woord te vinden is. Soorten bronnen Het resultaat van je zoekacties kan uit verschillende soorten bronnen bestaan. Hier staat een overzicht van de soorten bronnen. Bronnen worden algemeen ingedeeld op vorm, of ze primaire, secundaire of tertiaire zijn en op inhoud. Ten slotte is er ‘grijze’ literatuur die niet vindbaar is met databases.

1 Informatie verzamelen

Indeling op vorm Allereerst zijn bronnen gedrukt of niet-gedrukt. – Gedrukte bronnen zijn het meest geschikt voor wetenschappelijk onderzoek. De bron kan bewaard worden en is na het onderzoek dus voor collega-onderzoekers nog terug te vinden. – Niet-gedrukte bronnen. Dit zijn bijvoorbeeld nieuwsberichten op tv, een internetpagina of een e-mail. De informatie uit deze bronnen kan snel verloren gaan. Daarbij is het bij deze bronnen niet makkelijk om de betrouwbaarheid van de bron te controleren. Niet-gedrukte bronnen worden daarom minder vaak voor wetenschappelijk onderzoek gebruikt. Bronnen kunnen vaker of eenmalig worden uitgegeven. – Dagbladen verschijnen dagelijks. – Tijdschriften zijn bronnen die wekelijks, tweewekelijks, maandelijks of halfjaarlijks kunnen verschijnen. Wetenschappelijke tijdschriften zijn voor wetenschappelijk onderzoek nuttig, omdat ze schrijven over de actuele stand van zaken van onderwerpen. Ook geven tijdschriftartikelen inzicht in de actuele literatuur. – Jaarboeken. Dit zijn tijdschriften die jaarlijks verschijnen. – Boeken worden eenmalig uitgegeven. In loop van de jaren kunnen er wel nieuwe edities uitkomen, waarin kleine wijzigingen zijn opgenomen. Boeken gaan vaak diep in op bepaalde materie. Soms maken boeken deel uit van een verzameling boeken rondom hetzelfde thema, een reeks genoemd. – Een verzamelwerk wordt ook eenmalig uitgegeven. Een verzamelwerk is een samengesteld boek, waarbij de hoofdstukken door verschillende auteurs zijn geschreven. – Soms is de vorm van een bron gebaseerd op een specialistische inhoud. Handboeken zijn daarvan een voorbeeld. Een handboek is een systematisch en meestal kritisch overzicht van een bepaalde discipline of wetenschap. Een ander voorbeeld is de monografie. Hierin wordt een bepaald onderwerp heel grondig en uitgebreid behandeld. Een monografie wordt geschreven voor vakspecialisten. Primaire, secundaire en tertiaire bronnen. – Primaire bron. Dit is een bron die originele informatie bevat. De inhoud van de bron is nog niet geanalyseerd, bekritiseerd of geı¨nterpreteerd door iemand. – Secundaire bron. Wanneer in een bron gegevens uit andere bronnen worden geı¨nterpreteerd, spreek je van een secundaire bron. .

.

.

23

24

Handboek studievaardigheden voor het hbo

– Tertiaire bron. Dit is een bron waarin secundaire en soms primaire bronnen worden aangegeven. Indeling op inhoud Brungs (2005) maakt hierbij een onderscheid tussen vier soorten bronnen die ingedeeld zijn op inhoud. Ze overlappen elkaar gedeeltelijk. Literaire bron. Dit zijn alle gedrukte en niet-gedrukte bronnen die ergens zijn vastgelegd en die informatie bevatten over bepaalde onderwerpen. De zoekresultaten uit de bibliotheek en van internet zijn literaire bronnen. Statistische bron. Hierin wordt kwantitatieve informatie weergegeven. Omdat er in literaire bronnen ook statistische informatie is te vinden, is dit een categorie van een literaire bron. Juridische publicaties en overheidspublicaties. Dit zijn alle uitgaven van overheidsinstellingen. Denk hierbij aan begrotingen, onderzoeksrapporten, jaarverslagen enzovoort. Sommige overheidsbronnen kunnen rechtsgevolgen hebben of worden gebruikt bij rechterlijke uitspraken. Bijvoorbeeld wetten, internationale verdragen, Adviezen van de Raad van State enzovoort. Dit zijn naast overheidspublicaties ook juridische publicaties. .

.

.

Grijze literatuur Dit zijn bronnen die niet zijn opgenomen in databases en die niet te identificeren zijn met een ISB- of ISS-nummer. Deze literatuur is vaak ook niet systematisch gedocumenteerd en daardoor moeilijk te vinden. Deze bronnen kunnen een hoog wetenschappelijk karakter hebben, bijvoorbeeld voorlichtingsbrochures. Toch worden ze bij wetenschappelijk onderzoek weinig gebruikt omdat ze moeilijk te traceren zijn. afronden Beoordelen van de gevonden bronnen Als je bronnen gevonden hebt, toets je deze op wetenschappelijk gehalte. Wetenschappelijke bronnen moeten aan de volgende voorwaarden voldoen: er is in de tekst gerefereerd aan wetenschappelijke publicaties. De publicaties staan in de bronvermelding aan het einde van de tekst; de tekst is volgens een wetenschappelijke structuur opgebouwd: inleiding, beschrijving van de onderzoeksmethode, presentatie van de resultaten, discussie en conclusie. .

.

1 Informatie verzamelen

Om de betrouwbaarheid van literatuur op het internet te achterhalen, let je daarbij ook op de volgende punten: een publicatie is betrouwbaar wanneer het een elektronische versie is van een gedrukte publicatie in een vaktijdschrift; bekijk of het artikel is gepubliceerd door een bekende onderzoeksinstelling. .

.

tips Noteer tijdens het zoekproces alle zoekwoorden en belangrijke namen. Zo houd je structuur in het zoekproces en de gevonden namen en termen kunnen later nog van belang zijn. Misschien heb je al een boek over het onderwerp. Kijk dan achterin bij de bronvermelding welke boeken de auteur heeft gebruikt. Op deze manier krijg je inzicht in de verschillende auteurs die zich bezighouden met het onderwerp. Houd een zoeklogboek bij. Dit voorkomt dat je dingen dubbel opzoekt. Ook vind je op deze manier termen en publicaties gemakkelijk terug. Schrijf bij publicaties van het internet altijd het volledige adres en de vinddatum op. Deze informatie heb je tijdens het schrijven van het onderzoeksverslag nodig. Oefen in het gebruik van databases met een verzonnen onderwerp. Zo ontdek je welke databases voor jou belangrijk zijn en waar je wat het makkelijkst kunt vinden. Tijdens het zoeken van literatuur wordt de vraagstelling van het onderzoek steeds concreter. Gebruik woorden uit de vraagstelling als zoektermen en zoek ze ook op in relatie tot elkaar. .

.

.

.

.

.

voorwaarden Materialen Bibliotheekfaciliteiten: adressen van databases en eventuele inlogcodes. Groepsgrootte Individueel of in tweetallen. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de grootte van de opdracht. Uitvoeringstijd Afhankelijk van de grootte van de opdracht.

25

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

26 Handboek studievaardigheden voor het hbo

10

1 Informatie verzamelen

1.5

Interviewen

Een interview is een vraaggesprek waarin je informatie over een thema verzamelt. Een interview is een van de manieren om data te verzamelen voor een onderzoek. Andere manieren zijn observatie, gebruik van vragenlijsten en documentonderzoek. Een interview is een goede manier om gevoelens, attitudes, kennis, houdingen en opinies te bevragen. Er zijn verschillende soorten interviews, bijvoorbeeld de losse vorm, zoals je die vaak op tv en radio hoort, en de interviews met een vastere vorm. De vragen zijn dan al meer of minder (semi) gestructureerd. In een enqueˆte liggen de vragen helemaal vast. Een focusgroepinterview vindt groepsgewijs plaats om kennis en meningen over een bepaald onderwerp uit te wisselen. voorbereiden Stel vast wat het doel van je interview is en welke gespreksthema’s je wilt bespreken. Houd rekening met de tijd die je beschikbaar hebt. Bereid het gesprek voor door het maken van vragen (zie paragraaf 1.2). Maak desgewenst gebruik van specifieke literatuur (voorbeeld: Basisboek Enqueˆteren en gestructureerd interviewen of Basisboek Open interviewen (2006), beide van Baarda, D.B en M.P.M. de Goede, Houten: Wolters-Noordhoff) of websites (www.sillius.nl en www.leren.nl). Formuleer de vragen zo neutraal mogelijk en gebruik geen ingewikkelde taal. Vraag feedback over de vragen die je hebt geformuleerd aan anderen (docent/student). Pas de vragen zo nodig aan. Breng een volgorde aan in de vragen. Stel eerst de algemene en inleidende vragen en daarna pas de vragen die dieper op het onderwerp ingaan. Zorg voor een goede openingsvraag. Maak een afspraak met de juiste persoon, dat wil zeggen de persoon die jou de beste antwoorden/informatie kan geven. Neem een blocnote, pen en papier of opnameapparatuur (in je mobiele telefoon?) mee naar het interview. Voor het opnemen moet je wel eerst toestemming vragen. .

. .

.

.

.

.

.

.

uitvoeren Maak rustig kennis met de geı¨nterviewde en zorg voor een ontspannen sfeer. .

27

28

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

.

.

.

.

Houd het interview binnen de gestelde tijd met daarin de verschillende fasen: – introductie, waarin je het doel, de tijd die je hebt en je gespreksthema’s vertelt; – midden, waarin je het thema verkent door doorvragen en samenvatten; – afsluiting, waarin je ruimte biedt aan de geı¨nterviewde voor een eventuele aanvulling en waarin je het gesprek samenvat. Gebruik verschillende typen vragen door elkaar: – open vragen waarop iemand een open antwoord kan geven (kost over het algemeen meer tijd); – gesloten vragen die alleen met ja of nee te beantwoorden zijn (geschikt om de geı¨nterviewde een stellige uitspraak te ontlokken). Spreek af hoe je met gegevens zult omgaan. Mag je namen gebruiken? Wil de geı¨nterviewde het eindresultaat nog lezen voordat het gepubliceerd wordt? Moeten er nog foto’s worden gemaakt? Doe dit nu of maak een nieuwe afspraak. Bedank de geı¨nterviewde voor zijn tijd en aandacht.

afronden Werk het interview zo snel mogelijk uit. Je weet dan beter hoe het gesprek is verlopen en wat de sfeer was. Ook je eigen aantekeningen begrijp je dan beter. Zorg dat je de afspraak nakomt met de geı¨nterviewde over de inzage in het eindresultaat. .

.

tips Het kan handig zijn om je gesprekspartner al op de hoogte te stellen van de thema’s en de vragen die je wilt gaan stellen. Zo kan hij zich goed voorbereiden en voelt hij zich niet overvallen. Als het moeilijk is om een afspraak te maken om iemand te ontmoeten voor een interview, kun je voorstellen een telefonisch interview op afspraak te houden. Zorg ervoor dat je aansluit met je vragen op wat de ander vertelt. Als je de spontaan opgekomen vragen stelt, kan het zijn dat je niet aansluit en dat de ander het gevoel krijgt dat je niet luistert. Onthoud de andere vragen voor een later moment. Pas ervoor op dat je geen waardeoordelen (afkeuringen of goedkeuringen) in je vragen stopt. Je moet je blijven concentreren op .

.

.

.

29

1 Informatie verzamelen

. .

.

.

.

de informatie. Jouw mening is nu niet aan de orde. Voorkom dus ook discussie. Vermijd suggestieve vragen waarin jij je eigen invulling geeft. Vragen naar emoties hebben vaak wat introductie nodig, anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen. Als je met twee studenten een interview houdt, kun je de taken verdelen: de een vraagt en de ander noteert. Ook kun je elkaar aanvullen. Een interview over hetzelfde thema met verschillende mensen kan uiteenlopende informatie opleveren. Dit kan boeiend vergelijkingsmateriaal zijn. Als je wat meer ervaring hebt, kun je ook werken met een gespreksagenda. Je gebruikt dan geen uitgeschreven vragen voor je interview, maar alleen een lijstje met gesprekspunten.

voorwaarden Materialen Blocnote, pen, papier of opnameapparatuur. Groepsgrootte Individueel of in tweetallen. Voorbereidingstijd 30 tot 60 minuten. Uitvoeringstijd Interview afnemen: 30-60 minuten. Interview uitwerken: 2-3 uur. Wat vinden je groepsgenoten van bovenstaande punten? . . .

10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

30

Handboek studievaardigheden voor het hbo

1.6

Enqueˆte houden

Een enqueˆte is een vragenlijst met vastgestelde vragen die je aan verschillende mensen voorlegt. Door het houden van een enqueˆte verzamel je informatie over een van tevoren bepaald thema (dataverzameling). Uit de antwoorden die je krijgt op de vragen wil je conclusies trekken over het onderwerp dat je onderzoekt. Een evaluatieformulier na een lesperiode of module is ook een vorm van enqueˆte. Een enqueˆte kan mondeling of schriftelijk gehouden worden. Je kunt een enqueˆte afnemen bij zomaar een groep mensen (willekeurig gekozen), zoals winkelend publiek, en bij mensen die bij een bepaalde groep horen, zoals lezers van een bepaald tijdschrift. voorbereiden Stel vast wat het doel van je enqueˆte is en welke onderwerpen daarin moeten voorkomen. Gaat het om krijgen van informatie of om te onderzoeken of een bepaald idee/veronderstelling klopt? Zorg dat je weet wat je probleemstelling is. Als je het probleem dat je wilt onderzoeken helder hebt, weet je ook beter welke vragen je wilt stellen. Bepaal je onderzoeksgroep, dat wil zeggen: bij wie ga je de enqueˆte afnemen? Stel vast hoeveel mensen je minimaal en maximaal een enqueˆte wilt afnemen om straks conclusies te mogen trekken. Maak een plan van aanpak. Ga je met je vragenlijsten de straat op, bel je mensen of gebruik je een papieren of digitale vragenlijst? Hoe zorg je ervoor dat je zo veel mogelijk antwoorden krijgt (= respons)? Maak desgewenst gebruik van specifieke literatuur (voorbeeld: Basisboek Enqueˆteren en gestructureerd interviewen (2006), Baarda, D.B & M.P.M. de Goede, Houten: Wolters-Noordhoff) of websites (www.sillius.nl en www.leren.nl). Bedenk van tevoren hoe je de informatie kunt verwerken voor het doel dat je jezelf gesteld hebt. Maak vragen. Noteer eerst de algemene en inleidende vragen en daarna pas de vragen die dieper op het onderwerp ingaan. Maak een lijst met vragen waaruit je een keuze kunt maken. Formuleer de vragen zo neutraal mogelijk en gebruik geen ingewikkelde taal. Werk de enqueˆte leesbaar en overzichtelijk uit. Zorg dat er voldoende ruimte is om de antwoorden op te schrijven of aan te kruisen. .

.

.

.

.

.

.

.

1 Informatie verzamelen .

.

Bedenk hoe je iemand bij wie je een enqueˆte wilt afnemen wilt benaderen. Houd het vriendelijk en kort. Vermenigvuldig de enqueˆte of plaats hem in een digitale omgeving.

uitvoeren Geef een korte introductie (mondeling, schriftelijk/digitaal). Houd de mondelinge enqueˆte binnen de gestelde tijd. Ga zorgvuldig om met de gegevens die je verzamelt. Bewaak waar nodig de privacy van mensen. Houd bij hoeveel enqueˆtes je afneemt, uitzet of opstuurt en hoeveel antwoorden je krijgt. Bedank de gee¨nqueˆteerde voor zijn tijd en medewerking. . . .

.

.

afronden Werk de enqueˆtes uit. Kijk of je verbanden kunt leggen tussen de verschillende uitkomsten. Trek conclusies. Verwerk je bevindingen in een verslag. Vermeld hoeveel personen gereageerd hebben en dus in je onderzoek betrokken zijn. Vermeld ook hoeveel personen niet gereageerd hebben. Leg uit wat je probleemstelling of je veronderstelling was en welke conclusies je nu denkt te kunnen trekken. Kun je aanbevelingen geven op grond van de uitkomsten? Heeft het zin verder onderzoek te doen? .

.

tips Houd bij het maken van vragen het doel van je enqueˆte goed in de gaten. Bereik je dat met deze vragen? Zijn de vragen duidelijk? Stel je open vragen waarop iemand een open antwoord kan geven of gesloten vragen die alleen met ja of nee te beantwoorden zijn, of gebruik je ze door elkaar? Het is handig om de verschillende soorten vragen bij elkaar te zetten. Kun je bij open vragen het antwoord opschrijven, terwijl iemand je antwoord geeft? Geef mensen die je hebt ondervraagd de gelegenheid om zelf iets in te vullen of aan te vullen. Beperk het gebruik van open vragen, omdat het verwerken van de gegevens vaak veel tijd kost en de antwoorden soms moeilijk te verklaren zijn. Een lange enqueˆte nodigt niet erg uit om mee te doen. Voor een korte enqueˆte zijn mensen makkelijker over te halen. Het is raadzaam de enqueˆte eerst bij enkele personen als proef af te nemen. Dat geeft jou de mogelijkheid om nog enkele vragen bij te stellen. .

.

.

.

.

.

.

31

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

.

.

.

.

.

Bedenk dat mensen niet altijd moeite willen doen voor een enqueˆte. Maak het ze zo makkelijk mogelijk. Stuur bijvoorbeeld bij een papieren vragenlijst een antwoordenvelop met porto mee. Je kunt de medewerking om deel te nemen aan een enqueˆte stimuleren door na afloop een kleine beloning te geven of iets onder de deelnemers te verloten. Pas ervoor op dat je bij een mondelinge enqueˆte geen waardeoordelen (afkeuringen of goedkeuringen) in je vragen stopt. Je moet je blijven concentreren op de informatie. Jouw mening is nu niet aan de orde. Vragen naar emoties hebben vaak wat introductie nodig (in de tekst of mondeling toegelicht), anders kan de ander zich erdoor overvallen voelen. Als het moeilijk is om iemand te ontmoeten voor een enqueˆte, kun je voorstellen een telefonische enqueˆte op afspraak te houden. Een schriftelijke enqueˆte kan per mail verstuurd worden, maar ook op internet geplaatst worden. Bij mondelinge enqueˆtes kan het handig zijn om met antwoordkaarten te werken, waarop de verschillende mogelijkheden staan die een gee¨nqueˆteerde kan kiezen. Een lange opsomming is namelijk lastig te onthouden.

voorwaarden Materialen Blocnote, pen, papier of (digitale) enqueˆteformulieren. Groepsgrootte Individueel of in tweetallen. Voorbereidingstijd 1-4 uur. Uitvoeringstijd (Mondeling) enqueˆte afnemen: 5-20 minuten. Enqueˆte uitwerken: 2-4 uur. . .

10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

32

1 Informatie verzamelen

1.7

Op excursie of werkbezoek gaan

Een excursie is een voorbereide en doelgerichte reis naar een plaats die raakvlakken heeft met je beroep. Met een werkbezoek bezoek je de werkplek zelf. Het doel van beide bezoeken is dat je informatie kunt verzamelen en dat je ziet hoe bepaalde zaken in de praktijk werken. voorbereiden Bepaal het doel en het thema van de excursie of het werkbezoek. Bereid je voor op het onderwerp door het lezen van literatuur, folders, bekijken van websites, films, foto’s. Vorm zo nodig groepjes. Maak afspraken over wat je tijdens je bezoek gaat doen. – Zorg dat je de benodigde materialen beschikbaar hebt om foto’s te maken, te observeren, verslag te doen, gesprekken te voeren, te interviewen enzovoort. – Maak afspraken over hoe je het bezoek zult gaan verwerken, bijvoorbeeld in een presentatie of een verslag. – Bereid je voor op de organisatie van het bezoek. Regel de volgende zaken goed: a een tijdsplanning (duur, start en einde); b de reis en het vervoer; c eten en/of drinken; d de financie¨n; e de communicatie over de excursie of het werkbezoek; f de reisdocumenten en ID-kaart/paspoort. . .

.

uitvoeren Ga op pad: ga op excursie of op werkbezoek. Kijk en luister aandachtig. Richt je aandacht vooral op zaken die je alleen ter plekke te weten kunt komen of kunt zien. Doe de activiteiten zoals je die hebt afgesproken in de voorbereiding. Bedank (als dat van toepassing is) de mensen die je/jullie ontvangen hebben voor hun tijd en inzet. Vraag zo nodig de begeleidend docent om uitleg of om hulp bij het oplossen van problemen. . .

.

.

.

afronden Werk zo snel mogelijk je aantekeningen uit, liefst dezelfde dag, en vul de informatie aan met behulp van andere bronnen als die .

33

34

Handboek studievaardigheden voor het hbo

.

onvolledig of onduidelijk is. Schrijf de bronnen niet over, dat kost te veel tijd, maar controleer ze wel op leesbaarheid. Bereid je vervolgens voor op de verwerking van het bezoek, zoals je die in de voorbereiding hebt afgesproken.

tips Wees actief in de voorbereiding. Dit heeft als voordeel dat je niet voor verrassingen komt te staan. Ook kun je zo je invloed gebruiken om het programma naar je hand te zetten. Zo zal het beter passen bij wat jij wilt of nodig hebt. Een overladen programma werkt niet prettig. Kijk goed of er voldoende tijd is voor elk onderdeel. Liever wat minder activiteiten met genoeg tijd en ontspanning, dan meer activiteiten en daardoor stress. Wees je ervan bewust dat je door je werkbezoek of excursie jezelf als persoon laat zien, maar ook dat je je opleiding vertegenwoordigt. Hoe wil jij overkomen? Hoe wil jij je opleiding vertegenwoordigen? Stem daar je gedrag op af. Maak afspraken binnen de groep over bereikbaar zijn en wat je moet doen als je iemand ‘kwijt’ bent. Er zijn instellingen en bedrijven die ingesteld zijn op het ontvangen van groepen. Als er al een bepaald programma is, hoef je niet ‘het wiel opnieuw uit te vinden’. Als je zelf foto’s gaat maken: kijk nog eens bij paragraaf 7.3. Als je informatie nodig hebt voor een verslag, zorg dan dat je al in grote lijnen een idee hebt hoe de opbouw ervan zal zijn. Vergoedt de school de (reis)kosten die je maakt voor dit bezoek? Bewaar dan de bewijzen zoals bonnetjes en treinkaartjes. Een educatieve speurtocht kan een variant zijn om een bepaalde omgeving te leren kennen: een centrale bibliotheek of een historische binnenstad. .

.

.

.

.

. .

.

.

voorwaarden Materialen Pen en papier, fototoestel. Groepsgrootte 1-100 deelnemers. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de bestemming.

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

1 Informatie verzamelen 35

Uitvoeringstijd Minimaal twee uur; verder is het afhankelijk van de bestemming en de duur van het bezoek. 10

Informatie verwerken

2.1

2

Driestappeninterview

Door vragen te stellen in kleine groepen verdiep je je samen in een onderdeel van de leerstof (thema, tekst, idee of theorie). Je leert de leerstof te begrijpen en ideee¨n daarover te ontwikkelen. Het principe van het driestappeninterview is denken-delen-uitwisselen. voorbereiden Het onderwerp van het interview is bij iedereen bekend en voorbereid (via een huiswerkopdracht). Maak subgroepen van vier leerlingen; elke leerling krijgt een letter (A, B, C, D). Zo nodig schrijft elk groepslid in een paar minuten voor zichzelf een aantal punten op. .

.

.

uitvoeren Stap 1: A bevraagt B en C bevraagt D over de stof. Stap 2: B bevraagt A en D bevraagt C over de stof. Stap 3: Samenvatten: A, B, C en D geven om beurten een samenvatting (A van B, B van A, C van D, D van C) van wat besproken is. . . .

afronden In de plenaire groep kun je gezamenlijk (in overleg met de docent) een aantal opvallende zaken of leerpunten benoemen. .

tips Deze activiteit staat of valt met de gespreksvaardigheden luisteren, doorvragen en samenvatten. Vooral bij het aanleren van deze activiteit is het belangrijk dat je hieraan specifiek aandacht geeft. Stap 3 kan ook zo: A, B, C en D vertellen in de subgroep om beurten wat ze geleerd hebben; .

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2_2, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

.

Multidisciplinaire integratie

.

Brede professionalisering

2 Informatie verwerken 37

A, B, C en D vatten om beurten samen e´n noemen leerpunten (allebei dus); je doet stap 3 in de plenaire groep (gezamenlijk).

voorwaarden Materialen Pen en papier om zo nodig aantekeningen te maken bij het interview. Groepsgrootte Groepjes van vier personen.

Voorbereidingstijd Afhankelijk van het onderwerp dat voorbereid wordt.

Uitvoeringstijd Maximaal een halfuur.

10

38

Handboek studievaardigheden voor het hbo

2.2

Samenvatten

Hier gaat het om schriftelijk samenvatten. Samenvatten is in het kort de belangrijkste punten van een tekst weergeven. Een samenvatting maak je om een theorie actief te verwerken: je onthoudt dingen beter wanneer je gedwongen wordt ze zelf op te schrijven of ze aan een ander te vertellen. Een samenvatting helpt je ook als je veel theorie moet leren voor een toets. voorbereiden Lees de tekst orie¨nterend en stel vast wat de hoofdgedachte uit de tekst is. Is het een lange tekst, dan ‘knip’ je de tekst in stukjes. Lees daarna de tekst studerend, dat wil zeggen: – noteer per alinea de belangrijkste zaken in steekwoorden. Of – markeer met een lichtgevende stift de belangrijkste zaken. Markeer niet te veel: alleen de kernzin en kernwoorden; – zoek de betekenis van de woorden die je niet kent. Zoek naar de hoofdzaken uit een tekst. Hoofdzaken zijn termen, begrippen en situaties. Bijzaken zijn definities, voorbeelden en beschrijvingen. Hoofdzaken zijn vaak te vinden op de volgende plaatsen: – de titel; – de ondertitel; – de lead (de vet- of cursief gedrukte eerste alinea); – de tussenkopjes; – de laatste alinea; – opvallend gedrukte woorden (cursief, vet of GROOT); – de illustraties (tekeningen, foto’s of grafieken). Kijk welke alinea’s bij elkaar horen en bepaal zo de deelonderwerpen. .

.

.

uitvoeren Maak een samenvatting van elke alinea. Verschillende manieren om een tekst samen te vatten zijn: noteren van de hoofdzaken in volledige zinnen; formuleren van je conclusies (geef de oorzaken en gevolgen aan); noteren van de kern (maximaal 30 woorden); noteren van je mening over de tekst, omkleed met argumenten; beschrijven van de hoofdzaken, conclusies en je mening aan een ander. . . . . .

2 Informatie verwerken

afronden Lees je samenvatting over om te checken of alles duidelijk is. Vul zo nodig aan. Vermeld de bron met titel, schrijver en jaar van uitgave. .

tips Denk kritisch na over de inhoudelijke verbanden tussen de alinea’s, waarvan je de kern al hebt ontdekt. Denk bijvoorbeeld aan oorzaak/gevolg-relaties, vergelijking/contrast, probleem/oplossing en andere structuren. Geef met behulp van signaalwoorden duidelijk de verbanden in je samenvatting aan. Lees de samenvatting nog eens na en maak er een vloeiende tekst van. Een samenvatting die ook door anderen gelezen wordt, moet uiteraard grammaticaal correct zijn en geen taal-, stijl- of spelfouten bevatten. Gebruik, als de tekst alleen voor jou bestemd is, afkortingen en symbolen die voor jou begrijpelijk zijn (, ?, $, &, ,, : 1 Houd de camera stil; zoek bij voorkeur een steuntje of gebruik een statief. 2 Neem de tijd voor elke foto. 3 Kijk goed naar wat het mooiste beeld oplevert; het onderwerp iets uit het midden is vaak mooier. 4 Kijk per foto naar de positie van de camera: horizontaal, verticaal of juist scheef (voor een speels effect). 5 Foto’s van mensen zijn vaak mooier als je dezelfde ooghoogte aanhoudt: op een stoel staan of door je kniee¨n. Pas op voor afgesneden benen, dat is jammer! 6 Kijk goed naar de juiste afstand. Kun je dichterbij, doe dat dan. 7 Voor scherpe close-ups heb je een goede camera nodig. Voor een goede foto heb je goed licht nodig. 8 Maak gebruik van de flitser, ook buitenshuis. 9 De eerste uren na zonsopgang en de laatste uren voor zonsondergang geven bij buitenopnames vaak de mooiste belichting.

7 Gebruik maken van media

10 Als je mensen fotografeert: vraag altijd toestemming en leg uit waarom je de foto maakt en waar die voor gebruikt gaat worden. afronden Selecteer die foto’s die het beste bij je onderwerp passen e´n die de beste kwaliteit hebben. Bewerk de foto’s eventueel met behulp van software, bijvoorbeeld Adobe Photoshop. Druk de foto’s af (of laat ze afdrukken). Kies zo nodig voor vergrotingen. Presenteer de foto’s volgens afspraak (tentoonstelling, diaserie, collage, boekje, website enzovoort). .

.

. . .

tips Controleer de camera van tevoren en zorg voor reservebatterijen. Maak voldoende foto’s, zodat er iets te kiezen valt. Stel een fotoboek, een fotocollage of een fotomontage (digitale diaserie) samen met commentaar en geluid/muziek. Organiseer een fotowedstrijd met een jury rondom een bepaald thema. Maak een fotospel: leg de foto’s op tafel en kies een foto uit. Bespreek het volgende. – Welk idee of standpunt geeft de foto weer? – Ben je het ermee eens/oneens? – Wat roept de foto bij je op? – Wat zegt de foto over jou? Deze activiteit kun je ook gebruiken als persoonlijke kennismaking of introductie van een nieuw thema met een zelf meegebrachte foto. . . .

.

.

voorwaarden Materialen Camera, reservebatterijen, flitser, statief, fotopapier, materiaal om een tentoonstelling in te richten (lijsten, ophangmateriaal, kaartjes voor onderschriften enzovoort). Groepsgrootte 1-25 deelnemers. Voorbereidingstijd 1-2 uur.

175

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

176 Handboek studievaardigheden voor het hbo

Uitvoeringstijd 2-8 uur, afhankelijk van de verwerking (zelf afdrukken, tentoonstelling maken enzovoort). 10

7 Gebruik maken van media

7.4

Filmen

Het maken van een film- of video-opname heeft verschillende doelen. – Je gebruikt je expressie. – Je oefent in ‘kijken’. – Je sluit aan bij je eigen ervaring. – Je brengt een (praktijk)situatie in beeld. – Als je samenwerkt met anderen: je werkt aan het groepsproces. Door het bekijken en bespreken van een film, filmpje of videofragment over een beroepssituatie kun je jouw eigen gedrag terugzien. Zo kun je de observaties en feedback van anderen controleren. Je kunt een rollenspel, vaardigheidstraining of een werkelijke praktijksituatie filmen. Je kunt met een filmopname van je werk in je praktijksituatie ook laten zien dat je bekwaam bent (bewijs van een competentie). Hiervan kun je gebruik maken als het niet mogelijk is om een beoordelaar aanwezig te laten zijn wanneer je de beroepsactiviteit uitvoert. De opname wordt hiervoor beoordeeld. voorbereiden Vorm desgewenst tweetallen of kleine groepjes. Maak afspraken over: – het doel van de filmopname; – het onderwerp en het type film (bijvoorbeeld een gebeurtenis of handeling in je toekomstige beroep, actualiteit, sport, reclame, interview of gesprek) en een mogelijke titel; – het presenteren van de filmopname (in een PowerPoint, in je portfolio, als onderdeel van een presentatie, op een website enzovoort); – het lenen en/of gebruiken van de camera’s; vraag zo nodig extra instructie; – het reserveren van de camera’s; dit moet meestal een bepaalde tijd van tevoren gedaan worden; – het tijdstip van filmen (in of buiten de les); – de verwerking van de films (digitaal bewerken); maak zo nodig afspraken met medewerkers van de audiovisuele ondersteuning van je school; – de planning en taakverdeling in het geval van een groepsopdracht. . .

177

178

Handboek studievaardigheden voor het hbo

uitvoeren Maak de video-opnames. Denk daarbij aan de volgende top 10. 1 Hou de camera stil; zoek bij voorkeur een steuntje of gebruik een statief. 2 Zoom niet te veel in, dat kan een film onrustig maken en is lastiger te monteren. 3 Kijk goed naar wat het mooiste beeld oplevert; het onderwerp iets uit het midden is vaak mooier. 4 Kijk per filmopname naar de positie van de camera: horizontaal, verticaal of juist scheef (voor een speels effect). 5 Maak opnamen met verschillende kaders: close-ups, totaalshots, en alles ertussenin. Zo kun je beter monteren tussen de verschillende shots. Hou er rekening mee dat je niet kunt monteren van een totaalshot naar een ander totaalshot, want dan ontstaat er en ‘springer’ tussen de shots, wat wil zeggen dat de shots elkaar niet mooi opvolgen. 6 Let op de hoofdruimte: dit is de ruimte tussen het hoofd en de rand van het bovenkader van je beeld. Als de hoofdruimte op het midden van het beeld begint, lijkt het net of het niet interessant is wat de persoon zegt. Als het hoofd een klein beetje los van het kader komt aan de bovenkant, lijkt de persoon serieus. Een closeup kan mooi zijn om emoties in beeld te brengen. 7 Filmopnames zijn vaak mooier als de filmer dezelfde hoogte aanhoudt als het te filmen object: op een stoel staan of door je kniee¨n. 8 Kijk goed naar de juiste afstand. Kun je dichterbij, doe dat dan. Voor scherpe close-ups heb je een goede camera nodig. 9 Voor een goede filmopname heb je goed licht nodig, ook binnenshuis. Doe gerust alle lampen aan. 10 Als je mensen filmt: vraag altijd toestemming en leg uit waarom je de filmopname maakt en waar die voor gebruikt gaat worden. afronden Importeer de filmopname van de camera naar de computer met gebruik van een passende verbindingskabel. Selecteer de fragmenten die het beste bij je doel passen e´n die de beste kwaliteit hebben. Bewerk ze digitaal met behulp van software (bijvoorbeeld Mac OS X iMovie of Windows Movie Maker). Voorbeelden van bewerkingen zijn: – fragmenten selecteren, verwijderen, inkorten, splitsen; – overgangen en foto’s toevoegen; – bewegingselementen en visuele effecten toevoegen; .

.

7 Gebruik maken van media

.

.

– titels en hoofdstukmarkeringen toevoegen; – werken met geluid. Geef de videofragmenten een duidelijk herkenbare naam, zodat je ze goed kunt terugvinden. Sla de film op in een structuur die geschikt is voor distributie, of exporteer de film naar brandprogramma’s als iDVD en Nero Burning, zodat deze op dvd gebrand kan worden. Presenteer de film, het filmpje of de fragmenten volgens afspraak (PowerPoint, presentatie, website enzovoort).

tips Oefen met het gebruik van de camera: scherpstellen, iemand volgen, inzoomen, beeldvulling, bewegende beelden enzovoort. Volg eens een huisdier of een rijdende trein als oefening om de camera stil te houden en het beeld goed te blijven volgen. Controleer de camera van tevoren en zorg voor reservebatterijen. Neem voldoende film op, zodat er iets te kiezen valt. De meeste mensen houden er niet van gefilmd te worden en zijn het ook niet gewend zichzelf op beeld te zien. Houd daar rekening mee als je films gaat bekijken en bespreken. Informatie over het importeren van video, het monteren van materiaal en het toevoegen van overgangen, effecten en titels staan in de handleiding van de camera of kun je downloaden op internet. Om een film boeiend te maken kan het nodig zijn om videofragmenten in te korten en uit te snijden. Je kunt ook filmfragmenten splitsen. Deze kun je verwijderen of elders in de film gebruiken. Je kunt ook foto’s in de film toevoegen en er beweging aan toevoegen voor een mooi visueel effect. Een video-opname van een rollenspel of vaardigheidstraining op school geeft je de mogelijkheid om jezelf nog eens terug te zien en de situatie na te bespreken. Een video-opname kun je ook voor eigen gebruik maken en gebruik je dus niet voor een nabespreking in de groep. Als je een rollenspel gaat terugkijken en nabespreken, realiseer je dan dat dat veel tijd kost. Minder tijd kost het als je een selectie van fragmenten maakt. .

. . .

.

.

.

.

.

.

voorwaarden Materialen Digitale videocamera, reservebatterijen, statief, software om films te knippen en plakken, FireWire-kabel of usb-kabel om de camera aan te sluiten op de computer.

179

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

180 Handboek studievaardigheden voor het hbo

Groepsgrootte 1-25 deelnemers.

Voorbereidingstijd 1-2 uur.

Uitvoeringstijd 2-8 uur, afhankelijk van de verwerking. 10

7 Gebruik maken van media

7.5

PowerPoint

Een PowerPoint-presentatie is een digitale presentatie. Je hebt een computer (laptop) nodig met een goed projectiesysteem (beamer), zeker als je voor een grote groep werkt. Overschakelen van de ene dia (ook wel ‘sheet’ genoemd) naar een volgende doe je met e´e´n muisklik of via afstandsbediening. Kleur, beeld en geluid maken een PowerPoint-presentatie extra aantrekkelijk. Je kunt de dia’s van PowerPoint gebruiken: – als steun bij een presentatie, spreekbeurt of vergadering; – voor het maken van een ‘slideshow’ (diapresentatie): de volgende dia verschijnt automatisch met vaak mooie overgangen tussen de dia’s en verrassende (geluids)effecten; – voor het maken van een interactieve voorstelling: de gebruiker bepaalt via keuzes welke informatie hij wil zien. Een uitgebreide beschrijving voor het maken van een PowerPointpresentatie vind je op andere plaatsen: boekjes, cursusmateriaal, online cursussen zoals www.playgarden.com of via www.kennisnet.nl of het helpprogramma van PowerPoint. Hier volgen enkele aanwijzingen voor goed gebruik van een PowerPoint-presentatie. voorbereiden Bereid je voor op de inhoud van je PowerPoint-presentatie: verzamel materiaal en start PowerPoint (onderdeel van Microsoft Office) vanuit je menubalk (P) of vanuit Start en vervolgens Programma’s. uitvoeren Werk in het overzicht aan de linkerkant van je scherm. Zo houd je overzicht op de hele presentatie. Veranderingen (tekst omhoog of omlaag) kun je zo eenvoudig doorvoeren. Je kunt je ideee¨n (na een brainstorm) hierin zetten en pas daarna gaan ordenen. Met de Tab-toets blijf je in de dia, met Shift-Tab spring je naar een nieuwe dia. Gebruik voor de opmaak van de eerste dia een diamodel. Zo hoef je niet elke dia een eigen opmaak mee te geven, maar wordt de opmaak toegepast op alle dia’s in je presentatie (Ga naar Beeld?Model?Diamodel). Als je animatie- en geluidseffecten wilt toevoegen, doe je dit ook in het diamodel. Ga via Beeld?Model?Diamodel naar Diavoorstelling om daar je keuzen te maken. .

.

.

181

182

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

.

.

Geef niet te veel informatie per dia. Gebruik de tekst alleen als kapstok van wat je vertelt. Richtlijn is 6x6, dat wil zeggen maximaal zes regels onder elkaar bij maximaal zes woorden naast elkaar. Houd je presentatie ‘strak’. Te veel toeters en bellen leiden af van de inhoud. Rustige kleuren komen beter over dan drukke. Veel geluidseffecten kunnen zelfs irritant of onbedoeld lachwekkend zijn. Je kunt je eigen notities toevoegen onder aan de dia. Deze komen niet in beeld. Je kunt ze wel op je laptop zien of uitprinten (afdrukken met notities). Foto’s en filmpjes kunnen je presentatie verlevendigen. Je kunt ze eenvoudig via Invoegen in de PowerPoint-presentatie plaatsen.

afronden Sla je PowerPoint-presentatie op en kopieer deze op een usb-stick of cd. Controleer de apparatuur ruim voordat je begint. Gebruik voor de zekerheid je eigen aansluitkabel en adaptor. Test of de verbinding werkt, maar ook of je bij je eigen bureaublad komt. Zorg voor hand-outs voor je toehoorders. Hand-outs kun je afdrukken met twee, drie of zes dia’s per A4-vel. Als er onverwacht problemen zijn met de techniek en je je presentatie niet kunt starten, deel dan vooraf de hand-outs uit zodat je presentatie toch kan doorgaan. Presenteer je PowerPoint-presentatie. Reserveer tijd om vragen te beantwoorden. .

.

.

. .

tips Oefen van tevoren de bediening van de muis en knoppen: starten, pauze, vooruit, achteruit enzovoort. Maak gebruik van sneltoetsen zoals uitgelegd in het kader. .

.

F5 – start presentatie. Esc – stop presentatie. Spatiebalk – naar volgende dia. Backspace – naar vorige dia. Spatiebalk ingedrukt – snel voorwaarts. Backspace ingedrukt – snel achterwaarts. Home (Numlock uit) – naar begin. End (Numlock uit) – naar einde.

183

7 Gebruik maken van media

Z (bij Windows) of B (black, bij Apple) – maakt het scherm zwart. Start opnieuw met Z of spatiebalk. W maakt het scherm wit. Hervat met Z of spatiebalk.

.

.

.

Kijk tijdens je presentatie je publiek aan; lees de dia’s niet voor, maar gebruik ze alleen als visuele kapstok waar je een verhaal omheen vertelt. Beperk het aantal sheets. Voordat je het weet overlaad je je publiek met te veel informatie; contact maken over je onderwerp is net zo belangrijk als je verhaal doen. Als je een presentatie voor mensen buiten school houdt, vermeld dan op de laatste dia je contactgegevens (mailadres, mobiel nummer en dergelijke).

voorwaarden Materialen Laptop en beamer of smartboard (digitaal schoolbord met touchscreen), hand-outs. Groepsgrootte 1-2 personen. Voorbereidingstijd 1-3 uur. Uitvoeringstijd Afhankelijk van het doel van de presentatie. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

Managementvaardigheden

8.1

8

Methodisch handelen

‘De weg waarlangs’, dat is de vertaling van het Griekse woord ‘methodos’ waarvan het woord ‘methode’ is afgeleid. Een methode is een manier of een weg waarmee je een doel wilt bereiken. Binnen een methode wordt volgens een bepaald systeem gewerkt. Je zet bewust een aantal stappen om een doel te bereiken (Winkelaar, 1991). Vaak wordt er gewerkt met een pakket van meerdere methoden. In dat geval spreken we van een methodiek. Om effectief te debatteren, zijn er methodes ontwikkeld. Je spreekt via de voorzitter, je staat op als je spreekt, je steekt je hand op als je wilt spreken enzovoort. Dit zijn methodes die er samen voor zorgen dat je effectief kunt debatteren. Methodisch handelen kan voor allerlei disciplines en situaties gebruikt worden. De inhoud van de methode zal dan ook verschillen. De opzet is bij methodisch handelen hetzelfde. Binnen het hbo zie je dat methodisch handelen vooral gebruikt wordt binnen zorg en welzijn. Je zult merken dat de opzet van methodisch handelen veel overeenkomsten heeft met de fasen van ‘problemen oplossen’ zoals die staan beschreven in paragraaf 8.4. Methodisch handelen is vooral in fase 3 uitgebreider en verdiept zich meer in de strategie voor het plan van aanpak. voorbereiden Wanneer je methodisch handelt, zal er een voortdurende wisselwerking zijn tussen denken en doen. Je gebruikt voortdurend vaardigheden, techniek, kennis en inzicht. Een methode hanteren betekent dat je een doel wilt bereiken door middel van een stappenplan. Methodisch handelen levert de volgende voordelen op: een methode helpt je bij het efficie¨nt uitvoeren van een taak; het stappenplan vermindert de kans dat er taken vergeten worden; door vaste evaluatiepunten kan de uitvoering van de taak verbeterd worden. . . .

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2_8, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

8 Managementvaardigheden

uitvoeren Methodisch handelen kan worden ingedeeld in vijf fasen: Fase 1: De voorbereiding Binnen deze fase zijn er drie stappen. Stap 1: Het verkennen van de beginsituatie Hierbij stel je jezelf twee vragen. Wie: wie zijn er betrokken bij de taak? Wie gaat de taak uitvoeren, wie kunnen er meehelpen en voor wie voer je de taak uit? Wat: wat is de inhoud van de taak? Ga je bijvoorbeeld een groep ouderen helpen bij het schrijven van brieven of ga je huiswerkbegeleiding geven? Ook vraag je jezelf af wat de middelen zijn die je hebt om de taak uit te voeren. Hoeveel mensen en materialen zijn beschikbaar? .

.

Stap 2: Het in kaart brengen van het probleem Hierbij stel je jezelf drie vragen. Wat is de situatie en waarom moet deze veranderd worden? Wat is de gewenste situatie? Wie vindt dat de situatie moet veranderen? . . .

Fase 2: Het doel van de taak formuleren Wat wil je bereiken met de taak? Hoe ga je dit doel bereiken? Maak een doel en formuleer dit doel SMART (zie paragraaf 4.3). Specifiek: omschrijf het doel concreet. Het moet een waarneembare actie of gedrag ten gevolg hebben. Meetbaar: hoe kunnen we het resultaat meten? Er moet een systeem (of methode) zijn dat kan aangeven wanneer het doel voldoende bereikt is. Doe desnoods een nulmeting om de beginsituatie te meten. Acceptabel: is het doel in overeenstemming met de doelstellingen van de organisatie voor wie de taak wordt uitgevoerd? Is er binnen de organisatie genoeg draagvlak voor de taak? Realistisch: is het doel haalbaar binnen de gestelde tijd? Zijn de juiste mensen met de juiste capaciteiten betrokken bij de realisering van het doel? Tijdgebonden: wanneer is het doel bereikt? Kortetermijndoelen moeten een duidelijke begin- en eindtijd hebben. Bij langetermijndoelen is dit soms moeilijker te formuleren. .

.

.

.

.

185

186

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Fase 3: Plan van aanpak maken Je gaat bedenken hoe je het doel gaat bereiken. Je bepaalt welke manier van werken het beste bij het doel past. Je kunt uit een aantal uitvoeringsstrategiee¨n kiezen (Winkelaar, 1991). Improviserend werken: deze strategie pas je toe bij een nieuwe situatie waar geen procedure beschikbaar is. Je maakt een globaal plan waarin je schrijft hoe je het doel gaat bereiken en met welke middelen. Al doende zoek je echter naar de juiste werkwijze. Je moet flexibel zijn. Er is bij deze strategie meer kans dat je fouten maakt. Ook is het nodig dat je creatief kunt denken. Routinematig werken: bij deze strategie pas je zoveel mogelijk standaardprocedures toe. Ook maak je gebruik van eerder opgedane ervaringen. Dit is een efficie¨nte werkwijze, maar niet voor alle taken zijn standaardprocedures. Projectmatig werken: deze strategie is een mengvorm van bovenstaande vormen. Je maakt een handelingsplan. Eigenlijk pas je in deze fase de fasen van methodisch handelen in het klein toe, waarbij je stap 1 al gezet hebt. Als je bijvoorbeeld een clie¨nt gaat helpen met het vinden van een zinnige dagbesteding dan kun je het volgende doen. – Je verkent het probleem met de clie¨nt en betrokkenen. Je stelt nu precies vast wat er aan de hand is. – Je stelt vast wat er moet gebeuren om het probleem op te lossen (doel formuleren). – Je maakt een gedetailleerd plan voor de wijze waarop het plan wordt opgelost. – Vervolgens voer je het plan uit. – Aan het einde evalueer je of het probleem voldoende opgelost is. .

.

.

Fase 4: Uitvoeren van het plan Iedereen gaat aan de slag en voert het plan dat je hierboven hebt geformuleerd uit. Belangrijk hierbij is om gedurende de uitvoering de volgende zaken te controleren: Houdt iedereen zich aan de afspraken? Is het tijdschema nog realistisch? Zijn er nieuwe inzichten opgedaan? Moet het plan van aanpak nu aangepast worden? . . .

187

8 Managementvaardigheden

afronden Fase 5: Evaluatie en afsluiting Een goede afronding van het project is heel belangrijk. Kies hiervoor een moment waar alle betrokkenen bij zijn. Tijdens dit moment evalueer je de uitgevoerde taak. Is het doel voldoende bereikt? Wat zijn eventuele verbeterpunten? Komt er een vervolgtaak uit deze taak voort? . . .

tips Paragraaf 1.2 over vragen stellen kan je goed helpen om de situatie in kaart te brengen. Door te oefenen met casussen kun je leren om methodisch handelen toe te passen. Rollenspelen kunnen je leren om te gaan met de verschillende partijen die bij methodisch handelen betrokken kunnen zijn. Zie paragraaf 3.2. .

.

.

voorwaarden Materialen Afhankelijk van de taak. Groepsgrootte Afhankelijk van de taak. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de taak. Uitvoeringstijd Afhankelijk van de taak. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

188

Handboek studievaardigheden voor het hbo

8.2

Argumenteren

Argumenteren doe je bij het oplossen van meningsverschillen. Deze verschillen van mening kunnen over belangrijke en mindere belangrijke zaken gaan. Meningsverschillen kom je in je studie tegen (met studenten/docenten) of in de toekomst als professional. Meningsverschillen ontstaan overal waar mensen met elkaar samenwerken. Bij een meningsverschil wil je de ander overtuigen van jouw gelijk. Hierbij maak je gebruik van argumenten. Deze argumenten moeten geldig en juist zijn. voorbereiden Argumenteren kan schriftelijk of mondeling gebeuren. Schriftelijk in de vorm van een betoog en mondeling in een discussie. Bij een schriftelijk betoog kun je de argumenten die je geeft voorbereiden. Bij een discussie is dit soms lastig, omdat een discussie je vaak overkomt. Er zijn echter ook voorbereide vormen van discussies. Bij vergaderingen in organisaties is het de bedoeling dat iedereen zich met behulp van de agenda voorbereidt. Een politicus zal een Kamerdebat ook grondig voorbereiden. Bij een onverwachte discussie heb je weinig tijd om je voor te bereiden. Daarom is het zaak dat je alles wat in deze paragraaf behandeld wordt leert toe te passen. Dit kun je bijvoorbeeld doen door discussies te oefenen in een debatvorm (zie hoofdstuk 6). Ook kun je een debat of schriftelijk betoog na afloop analyseren aan de hand van onderstaande punten. Het goed kunnen doen van een voorbereid debat of betoog vraagt oefening. Verschil van mening ontdekken Allereerst moet je weten of er sprake is van een verschil van mening. Een verschil van mening is altijd tussen minstens twee partijen. Het verschil van mening ontstaat zodra iemand het niet eens is met het standpunt van de ander. Iemand kan ook twijfelen aan een standpunt. In dit geval kan iemand niet gevraagd worden om een standpunt te gaan verdedigen, omdat iemand die twijfelt geen standpunt heeft ingenomen. Let op: soms geven mensen in een discussie een uiting van twijfel, terwijl ze wel een standpunt hebben. Het is daarom belangrijk dat je bij een uiting van twijfel doorvraagt waarom iemand twijfelt. Op deze manier kun je controleren of iemand echt twijfelt. Meningsverschillen kunnen op verschillende manieren voorkomen (naar Van Eemeren, Grootendorst en Snoeck Henkemans, 2001):

8 Managementvaardigheden .

.

. .

enkelvoudig: een verschil van mening heeft betrekking op e´e´n standpunt; meervoudig: een verschil van mening heeft betrekking op meerdere standpunten; niet-gemengd: er is maar e´e´n partij die het standpunt verdedigt; gemengd: er worden tegenovergestelde standpunten ingenomen ten opzichte van dezelfde propositie.

Uit bovenstaande soorten verschillen van mening kunnen vier typen meningsverschillen worden afgeleid: niet-gemengd enkelvoudig: het standpunt wordt door niemand in twijfel getrokken en het verschil van mening gaat over e´e´n standpunt; gemengd enkelvoudig: er worden meerdere standpunten ingenomen tegenover de propositie (het standpunt waarmee het meningsverschil is begonnen). Er wordt over e´e´n standpunt gediscussieerd; niet-gemengd meervoudig: het standpunt wordt door niemand in twijfel getrokken en het verschil van mening gaat over meerdere standpunten; gemengd meervoudig: er worden meerdere standpunten ingenomen tegenover de propositie (het standpunt waarmee het meningsverschil is begonnen) en er zijn meerdere standpunten waarover gediscussieerd wordt. .

.

.

.

Juistheid en geldigheid Zodra je weet waarover de discussie gaat, is het belangrijk dat je de kwaliteit van de argumenten die je geeft en die gegeven worden kunt controleren. Een argument is van goede kwaliteit als het geldig en juist is. Juistheid: het argument is waar. Geldigheid: het argument gaat over het meningsverschil en niet over iets anders. Een voorbeeld Een werknemer vindt dat zijn bedrijf flexibele werktijden moet invoeren. 1 De meeste werknemers staan nu dagelijks in de file en zouden sneller op kantoor kunnen zijn als ze vroeger of later mogen vertrekken. 2 Onze concurrenten werken ook met flexibele werktijden. 3 Veel collega’s die ik gesproken hebben zouden graag zien dat er flexibele werktijden komen. 4 Iedereen werkt tegenwoordig toch flexibel? 5 Je hebt weinig verstand van zaken als je het hier niet mee eens bent.

189

190

Handboek studievaardigheden voor het hbo

.

.

.

Geldig en juist? De eerste drie argumenten zijn geldig en juist. Het klopt en de argumenten gaan over de propositie van de werknemer. Argument vier is niet juist. Er zijn cijfers en feiten te vinden dat niet iedereen in Nederland werkt met flexibele werktijden. Dit argument is dus eenvoudig te weerleggen. Argument vijf is ongeldig. Dit argument gaat niet over de discussie, maar over degene met wie de discussie gevoerd wordt.

Drogreden Een ongeldig argument is een drogreden. Een kenmerk bij drogredenen is dat de bewering niet klopt maar wel aannemelijk lijkt. Hieronder volgt een overzicht van bestaande drogredenen (vrij naar Van Eemeren et al, 2001). Drogreden van de stok Iemand persoonlijk aanvallen of bedreigen. Dit gebeurt vaak subtiel door bijvoorbeeld de tegenpartij erop te wijzen wat er gebeurt als hij niet akkoord gaat. Medelijden wekken Hierbij wordt op het gevoel gewerkt. Bijvoorbeeld: ‘Hoe kunt u nu geen geld aan een goed doel geven, terwijl er zo veel mensen in armoede leven?’ Persoonlijke aanval Kenmerk hierbij is dat er niet wordt ingegaan op het standpunt, maar op de persoon achter het standpunt. Bijvoorbeeld: ‘Ik vind het altijd zo vermoeiend om naar meneer de Boer te luisteren, dat het me moeite kost om hierop in te gaan.’ Het ontduiken van bewijslast Als je de verdedigingsplicht niet wilt vervullen, kun je deze doorschuiven naar degene die jouw standpunt in twijfel trekt. Bijvoorbeeld: ‘Bewijs jij maar eens dat ik geen gelijk heb.’ De drogreden van de stroman Bij deze drogreden wordt het standpunt van de tegenpartij verdraaid. Dit komt bijvoorbeeld voor wanneer de discussie vooral gaat over het tegenovergestelde in plaats van over het oorspronkelijke standpunt. Ook kan een standpunt vertekend worden door de tegenpartij te associe¨ren met een groep of partij waartoe de tegenpartij behoort en het vertekende standpunt daarmee in verband te

8 Managementvaardigheden

brengen. Bijvoorbeeld: ‘Hij zegt wel dat hij het hier naar zijn zin heeft, maar als Brabander vindt hij het hier natuurlijk ongezellig.’ Bij de drogreden van de stroman kunnen standpunten ook gesimplificeerd of overdreven worden. Hierdoor wordt het voor de tegenpartij moeilijk om het standpunt te verdedigen. Gebruik van irrelevante argumentatie Als de argumenten geen betrekking hebben op het standpunt. Bij irrelevante argumentatie vertekent de protagonist zijn eigen standpunt, dit in tegenstelling tot de drogreden van de stroman waarbij de tegenpartij zich schuldig maakt aan vertekening. Non-argumentatie Soms wordt een standpunt niet verdedigd door argumenten, terwijl het wel naar voren wordt gebracht alsof het argumenten zijn. In zo’n geval spreekt men van non-argumentatie. Een voorbeeld hiervan is als er wordt ingegaan op de gevoelens van het publiek (pathetische drogreden). In plaats van de ander te overtuigen zal de tegenpartij bijval kweken van de toehoorders. Op een oneigenlijke manier omgaan met verzwegen argumenten Als we met elkaar discussie¨ren, worden er altijd een aantal zaken niet gezegd. Als je een discussie voert, is het niet goed als je misbruik maakt van wat er niet gezegd is. Hier komen de volgende twee drogredenen uit voort. a Drogreden van het opblazen wat verzwegen is Hierbij wordt een verzwegen standpunt overdreven en schuift de tegenpartij de ander een argument in de schoenen. Hierdoor kan de tegenpartij het argument makkelijker aanvallen. Bijvoorbeeld: Amber: ‘Misschien is hij vegetarisch, want hij nam geen vlees toen we uit eten gingen.’ Niels: ‘Dus iedereen die geen vlees neemt als hij uit eten gaat, is vegetarisch?’ Amber: ‘Nee, dat zeg ik toch niet! Ik zeg alleen dat hij misschien vegetarisch is.’ b Drogreden van het loochenen van een verzwegen argument Hierbij ontkent degene die betoogt de verantwoordelijkheid voor de verzwegen argumenten in zijn betoog. Als mensen hierop aangesproken worden, verweren ze zich vaak door te zeggen dat ‘hij dat niet heeft gezegd’. Deze drogreden duikt vaak op in betogen waarbij de verzwegen argumenten zwak of omstreden zijn.

191

Handboek studievaardigheden voor het hbo

uitvoeren Bovenstaande punten kun je oefenen met de discussievormen die in hoofdstuk 6 staan beschreven. afronden Afhankelijk van de discussievorm. tips Zoek krantenartikelen waarin een betoog wordt gehouden en analyseer het stuk aan de hand van de punten uit deze paragraaf. Controleer als je een schriftelijk betoog schrijft altijd of je geen onjuiste argumenten en drogredenen gebruikt. Train jezelf in het herkennen van drogredenen. Op deze manier kun je ze in een discussie snel herkennen. .

.

.

voorwaarden Materialen Afhankelijk van de discussievorm. Groepsgrootte Afhankelijk van de discussievorm. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de discussievorm. Uitvoeringstijd Afhankelijk van de discussievorm. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

192

8 Managementvaardigheden

8.3

Onderhandelen

Onderhandelingssituaties zijn aan de orde van de dag. Als kind heb je misschien met je ouders onderhandeld over hoe laat je thuis mocht komen en met docenten onderhandel je over de hoeveelheid huiswerk. In de wereldpolitiek wordt bijvoorbeeld tijdens vredesbesprekingen onderhandeld. In de beroepspraktijk kun je te maken krijgen met salarisonderhandelingen. Onderhandelen gebeurt dus in verschillende situaties op verschillende niveaus. Alle onderhandelingen hebben dezelfde basiskenmerken. De mensen die met elkaar onderhandelen hebben elkaar nodig om iets voor elkaar te krijgen. De machtsverschillen zijn hierbij niet te groot. De onderhandelende partijen zijn onderling afhankelijk van elkaar. voorbereiden Voordat je begint met een onderhandeling moet je de volgende zaken eerst goed op een rijtje hebben. Maak voor jezelf duidelijk welk doel je wilt bereiken met de onderhandeling. Schrijf op wat je doel is en welke belangen je hebt bij de onderhandeling. Ga na of je genoeg kennis hebt over de onderwerpen waarover onderhandeld wordt. Zoek kennis op als je kennis tekortkomt. Schrijf de argumenten op die je voor jouw zaak kunt gebruiken. Bedenk ook met welke argumenten de andere partij zal komen en bedenk welke antwoorden je kunt geven op deze argumenten. Bedenk hoe je het onderhandelingsgesprek gaat openen. Met welke argumenten ga je beginnen? En welke argumenten kun je beter tot later bewaren? Bepaal met wat voor een soort voorstel je minimaal genoegen gaat nemen. Maak eventueel een inhoudelijk voorstel waarmee je de onderhandeling kunt laten sturen. .

.

.

.

.

.

uitvoeren Onderhandelingsstijlen Veel mensen hebben onbewust een bepaalde onderhandelingsstijl. Bij een onderhandeling zijn er vier onderhandelingsstijlen te onderscheiden. Geoefende onderhandelaars kunnen per situatie inschatten welke stijl voor hen op welk moment effectief is en deze inzetten. Iedere stijl heeft voor- en nadelen. Welke stijl het beste werkt ligt aan de situatie. Door je bewust te worden van je eigen onderhandelingsstijl, kun je de voordelen van de verschillende stijlen op de juiste momenten inzetten.

193

194

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Mastenbroek (2001) beschrijft vier onderhandelingsstijlen ten behoeve van de onderhandelaar. Elke stijl heeft zijn eigen kenmerken die het onderhandelingsproces positief of negatief kunnen beı¨nvloeden.

.

.

.

.

.

.

.

.

De ethisch-overtuigende stijl Positief kenmerkend: legt de nadruk op het gezamenlijk belang. Legt doordachte voorstellen in de groep. Kan gedurende het proces voor zichzelf blijven nadenken zonder zich daarbij teveel door de anderen te laten beı¨nvloeden. Negatief kenmerkend: blijft op het gezamenlijke belang van zijn eigen voorstel hameren. Raakt teleurgesteld en staat niet open voor alternatieve oplossingen. De analytisch-agressieve stijl Positief kenmerkend: blijft scherp op goede argumenten. Kan logisch redeneren en gebruikt harde feiten. Houdt de rode draad van de onderhandeling vast. Negatief kenmerkend: is star. Is niet sensitief voor de sfeer van de omgeving en kan blijven doordrammen op oude argumenten. De joviaal-coo¨peratieve stijl Positief kenmerkend: investeert in het opbouwen van persoonlijke relaties. Prettig in de omgang en gebruikt onder andere humor om de sfeer prettig te houden. Negatief kenmerkend: is niet assertief genoeg. Wil de lieve vrede behouden. Komt niet duidelijk voor zijn standpunt uit en draait om zijn eigen mening heen. De beweeglijk-agressieve stijl Positief kenmerkend: onderneemt vaak als eerste actie en zet zijn team aan tot actie. Neemt de leiding binnen zijn eigen team en neemt de leiding over het onderhandelingsproces. Kan goed inspelen op nieuwe situaties en zorgt ervoor dat er vaart blijft in het onderhandelingsproces. Negatief kenmerkend: houdt door te domineren te weinig ruimte open voor inbreng van anderen. Gaat impulsief te werk en wordt onvoorspelbaar.

Fasen van onderhandeling Een onderhandelingsgesprek kan worden verdeeld in drie fasen (Koot, 2003). De verschillende fasen zijn een hulpmiddel waarmee je een onderhandelingsgesprek kunt voorbereiden of kunt analyse-

8 Managementvaardigheden

ren. In de praktijk neemt een onderhandelingsgesprek niet zo’n vaste vorm aan. Fase 1: Beeldvorming In deze fase onderzoeken de verschillende partijen in het onderhandelingsgesprek welke belangen de deelnemende partijen hebben. Fase 2: Oordeelsvorming In deze fase doen de deelnemende partijen voorstellen aan elkaar. Deze voorstellen worden afgewogen en er wordt gezocht naar een oplossing die zoveel mogelijk winst voor de deelnemende partijen oplevert. Fase 3: Besluitvorming Het gesprek concentreert zich nu op de oplossing. Er wordt net zolang aan de oplossing geschaafd totdat de deelnemende partijen het met elkaar eens zijn. Er kan in deze fase ook worden besloten om de onderhandelingen te stoppen als blijkt dat er geen overeenstemming over een passende oplossing kan worden gevonden. Communicatie Een goed onderhandelingsgesprek staat of valt met goede communicatie. In het onderhandelingsgesprek is het essentieel dat je genoeg informatie krijgt van de partij waarmee je onderhandelt. De informatie kun je verkrijgen door op een goede manier vragen te stellen en door de verkregen informatie samen te vatten (Koot, 2003). In paragraaf 1.2 van dit boek zijn verschillende soorten vragen behandeld. Het ezelsbruggetje LSD (luisteren, samenvatten, doorvragen) kan een goede ondersteuning bieden tijdens een onderhandelingsgesprek. afronden Aan het einde van een onderhandelingsgesprek wordt een besluit genomen over het onderwerp van onderhandeling (fase 3). In deze fase is het belangrijk dat je nog eens terugkijkt op welke wensen je bij aanvang van het gesprek had. Zo kun je zien of je tevreden bent met de geboden oplossing, of dat je teveel hebt ingeleverd tijdens het gesprek. Als je ontevreden bent over het resultaat, kun je voorstellen om verder te onderhandelen, of je kunt het gesprek opschorten en op zoek gaan naar een nieuwe partij.

195

Handboek studievaardigheden voor het hbo

tips Begin de onderhandeling met duidelijke statements. Zorg dat je een zekere indruk achterlaat (ontleend aan Hugeunin, 1994). Houd contact met de tegenpartij en laat soms stiltes vallen. Hierdoor kom je overtuigend over (ontleend aan Hugeunin, 1994). Begin met zaken waarover je het snel eens kunt worden. Parkeer details en lastige zaken voor later (ontleend aan Hugeunin, 1994). Wees duidelijk over je standpunt, maar wordt niet onvriendelijk (ontleend aan Hugeunin, 1994). Je kunt zogenaamde proefballonetjes (zie Hugeunin, 1994, p.50) oplaten: ‘Als ik nu...,’ ‘maar dan wil ik van jou...’ Dit zijn voorwaardelijke concessies. Je kunt ze terugtrekken als de tegenpartij er niet op ingaat. .

.

.

.

.

voorwaarden Materialen Een ruimte waarin onderhandeld kan worden, pen en papier. Groepsgrootte Afhankelijk van de situatie. Voor de helderheid van de communicatie is het raadzaam om niet met veel mensen tegelijkertijd te onderhandelen. Laat e´e´n persoon bijvoorbeeld spreekbuis zijn voor een bepaalde partij. Voorbereidingstijd Afhankelijk van het onderwerp van onderhandeling. Uitvoeringstijd Afhankelijk van het onderwerp van onderhandeling en van de afspraken tussen deelnemende partijen onderling. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

196

8 Managementvaardigheden

8.4

Problemen oplossen

Als een situatie niet voldoet aan een bepaalde verwachting, ontstaat er een probleem. Iemand die een probleem ervaart zal ook altijd een wens hebben om de huidige situatie te veranderen. Binnen de beroepspraktijk zijn er dagelijks situaties die problemen met zich meebrengen. Als professional is het daarom belangrijk dat je deze problemen op een goede manier kunt oplossen. Ook binnen de opleiding kun je hiermee te maken krijgen als je bijvoorbeeld met behulp van een casus een probleem moet oplossen. Als je een probleem hebt, kun je dit oplossen aan de hand van een probleemoplossingmodel (vrij naar Kapteyn, 1996). Dit model kent vijf fasen. Deze fasen lopen parallel met de structuur van de paragraaf (voorbereiden, uitvoeren en afronden). voorbereiden Fase 1: Orie¨ntatiefase Tijdens deze fase bekijk je de situatie en kun je bezien of de situatie zodanig is dat er actie moet worden ondernomen. Ga na wat er problematisch is en hoe het komt dat dit als een probleem wordt ervaren. Vervolgens geef je een tijdelijke omschrijving van het probleem. Bekijk de context van het probleem. Wie hebben met dit probleem te maken? Welke belangen spelen mee? Welke middelen heb je tot je beschikking om het probleem op te lossen (tijd, geld, faciliteiten)? Bekijk welke actie je nu kunt ondernemen om tot verdere uitdieping en afbakening van het probleem te komen. .

.

.

Let op: het is tijdens de orie¨ntatiefase heel belangrijk dat je de probleemstelling nog niet vastzet. Je moet je daarvoor eerst orie¨nteren op wie en wat betrokken zijn bij het probleem. De uiteindelijke omschrijving van het probleem zal in de volgende fase aan bod komen. uitvoeren Fase 2: Diagnosefase Tijdens deze fase ga je aan de hand van de informatie die je hebt verkregen uit fase 1 definitief formuleren wat het probleem is. De uitgewerkte definitie van een probleem bevat drie onderdelen. 1 Een beschrijving van de huidige situatie waarbij wordt aangegeven wat als problematisch wordt gezien.

197

198

Handboek studievaardigheden voor het hbo

2 Een beschrijving van het verlangen of de wens om de huidige situatie te veranderen. Deze wens is de motivatie om iets aan het probleem te gaan doen. 3 Beschrijving van het veranderingsdoel. Welke situatie zou in de toekomst gewenst zijn? Het veranderingsdoel moet SMART omschreven zijn. Dit wil zeggen: Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden (Zie paragraaf 4.3). Fase 3: Planningsfase In deze fase plan je wat er moet gebeuren om de veranderingsdoelen te realiseren en maak je een plan van aanpak. Dit gebeurt volgens een stappenmodel. 1 Maak een inventarisatie van factoren die invloed hebben op de oplossing van het probleem. 2 Bepaal welke factoren uit bovenstaande inventarisatie kunnen leiden naar de oplossing van je probleem. Formuleer hiervoor zogenaamde tussendoelen. Deze tussendoelen moeten SMART zijn omschreven. 3 Planning van werkzaamheden die voortvloeien uit stap 2. Wie doet wat en wanneer? Bij het behalen van ieder tussendoel kun je een korte evaluatie inlassen. Hierbij evalueer je met de betrokkenen de vorderingen die tot dan toe gemaakt zijn. Fase 4: Actiefase Tijdens deze fase voer je de planning uit die je in fase 3 geformuleerd hebt. Soms moeten de veranderingsdoelen en planning aangepast worden, omdat je tijdens het uitvoeren van de activiteiten stuit op nieuwe factoren die je niet had voorzien. afronden Fase 5: Evaluatie Vraag je af of het doel voldoende bereikt is door het resultaat te vergelijken met het veranderingsdoel. Als het doel niet voldoende bereikt is of als zich nieuwe problemen aandienen, kun je de vijf fasen opnieuw doorlopen. tips Veel mensen zijn gewend om direct naar oplossingen te gaan zoeken. Dwing jezelf om stil te staan bij de orie¨ntatie op het probleem. Dit zal de oplossing van het probleem ten goede komen. .

199

8 Managementvaardigheden .

Net zoals bij ieder model is de werkelijkheid grilliger dan de structuur van het model doet voorkomen. Zie dit model dan ook als een hulpmiddel bij het denkproces.

voorwaarden Materialen Middelen om beschrijving en plan van aanpak vast te leggen (pen en papier of computer). Groepsgrootte Het oplossen van een probleem gaat sneller zodra er minder mensen betrokken zijn bij het proces. Als er veel mensen betrokken zijn, kunnen groepen betrokkenen iemand aanwijzen die spreekbuis is voor de gehele groep. Op deze manier kan een afvaardiging van de betrokkenen zich bezig-houden met de oplossing van het probleem. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de omvang van het probleem. Uitvoeringstijd Afhankelijk van het probleem. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

200

Handboek studievaardigheden voor het hbo

8.5

Werken aan kwaliteit

Kwaliteit is kortweg: doen wat je beloofd hebt. Kwaliteit geeft aan waarin je je eigen doelen realiseert. Het begint met het vaststellen van het huidige niveau, het formuleren van prioriteiten voor verbetering en het maken en uitvoeren van een plan van aanpak. Kwaliteitszorg is vooral ook een cyclisch proces. Daarom zijn de evaluatie van verbeteringen, het borgen en bewaken van wat bereikt is, belangrijke stappen. Kwaliteitszorg draait om de volgende vragen: Doe je de goede dingen? Doe je die dingen goed? Hoe weet je dat? Vinden anderen dat ook? Wat doe je met die wetenschap? . . . . .

voorbereiden Het maken en uitvoeren van een plan van aanpak kun je doen in een cyclus die lijkt op de fasen die in het vorige hoofdstuk over probleemoplossing zijn beschreven. Bij het werken aan kwaliteit wordt vaak de PDCA-cyclus gebruikt. Dit is een cyclus die is ontwikkeld door dr. W. Edwards Deming. De PDCA-cyclus wordt daarom ook wel de Demingcircle genoemd. De PDCA-cyclus zorgt ervoor dat je handelingen of processen die voor verbetering vatbaar zijn planmatig aanpakt. De PDCA-cyclus bevat de volgende onderdelen: Stap 1: Plan Maak een plan van aanpak om tot kwaliteitsverbetering te komen. Stel heldere doelen. Stap 2: Do Voer dat plan uit. Stap 3: Check Controleer, evalueer of je je gestelde (tussen)doelen bereikt. Stap 4: Act Reageer op je evaluatie, stuur zo nodig bij en handel volgens verbeterde procedures en nieuwe inzichten.

ACT

PLAN

CHECK

DO

PLAN: Wat is de huidige situatie? Wat is de wenselijke situatie en hoe kun je dat vertalen in een veranderdoel? Let bij de formulering van het doel op de toetsbaarheid (zie paragraaf 4.3). Met welke acties kun je dit doel bereiken? uitvoeren DO: De geplande acties worden uitgevoerd.

8 Managementvaardigheden

afronden CHECK: Ga na of het doel behaald is. Als het niet behaald is, bedenk dan hoe het komt en trek daar lering uit. ACT: Implementeer de resultaten in de organisatie wanneer de actie succesvol was. Herhaal de cyclus zodra in de vorige stap is gebleken dat het doel niet behaald is en maak daarbij gebruik van de leerpunten die zijn opgedaan in deze cyclus. Het proces waarin gewerkt wordt aan kwaliteit wordt kwaliteitszorg genoemd. In alle sectoren wordt aan kwaliteit gewerkt. In de beroepspraktijk betekent dit dat de beroepsbeoefenaar expliciteert hoe hij handelt en volgens welke normen hij dat doet. Vervolgens toetst de beroepsbeoefenaar de praktijk aan de normen. Als resultaat van de toetsing kan het handelen verbeterd worden. In veel branches liggen de kwaliteitsnormen vast en worden handelingen getoetst op deze normen. Het toepassen van een kwaliteitskringloop dient in organisaties structureel te worden uitgevoerd. Op deze manier kan de kwaliteit van een organisatie stabiel blijven. Methoden voor kwaliteitszorg Naast het toepassen van een kwaliteitskringloop zijn er verschillende methoden om met de kringloop in de organisatie om te gaan.. Er worden hier drie methoden kort besproken. Hollands, Hendriks, Arie¨nsen Verheggen (2003) hebben een uitgebreide beschrijving gemaakt van deze methoden (zie aanbevolen literatuur). De manier waarop aan kwaliteit gewerkt wordt is afhankelijk van het doel van het kwaliteitstraject. Hier worden de volgende methode voor kwaliteitsverbetering beschreven: de intercollegiale toetsing, benchmarking en visitatie. De PDCA-cyclus kan kan bij elke methode ingepast worden. Intercollegiale toetsing Deze methode van kwaliteitsverbetering kan worden uitgevoerd zodra een activiteit of handeling om verbetering vraagt en wanneer daarbij meer collega’s betrokken zijn. Planmatig werken vormt de basis van de intercollegiale toetsing. Een intercollegiale toetsing kan dus ondersteund worden door de PDCA-cyclus. Een collegiale toetsing kan een succes worden als: de kennis en mogelijkheden voorhanden zijn om de situatie te verbeteren; de activiteit of handeling binnen de organisatie met enige regelmaat wordt uitgevoerd; .

.

201

202

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

. .

het onderwerp uitgebreide toetsing nodig heeft en niet met een andere (minder inspannende) ingreep kan worden opgelost; de betrokkenen bij de intercollegiale toetsing de bevoegdheid hebben om iets aan de situatie te veranderen; het onderwerp voldoende is afgebakend; er voldoende draagvlak is voor het uitvoeren de intercollegiale toetsing over dit onderwerp. Iedereen kan voldoende tijd vrijmaken voor de toetsing.

Intercollegiale toetsing zorgt voor structurele kwaliteitsverbetering en bewaking. Het is een prettige, informele manier om te reflecteren op het eigen handelen. Benchmarking Benchmarking is een manier om de kwaliteit van bestaande processen en procedures in een instelling te vergelijken met de kwaliteit van dezelfde processen en procedures in vergelijkbare instellingen of afdelingen. Bij benchmarking worden de resultaten uit de ‘DO’-stap van de PDCA-cyclus vergeleken met de resultaten van eenzelfde soort situatie in een andere organisatie of op een andere afdeling. De conclusies die volgen uit deze vergelijking worden gebruikt voor het formuleren van veranderingsdoelen. Ook wordt er kennis uitgewisseld tussen de verschillende organisaties of afdelingen. Benchmarking is vooral bruikbaar bij handelingen die zijn vastgelegd in protocollen. Een benchmarkproces wordt meestal gestart als verwacht wordt dat een bepaalde handeling effectiever kan worden uitgevoerd door de uitvoering te vergelijken met andere instellingen of afdelingen. Visitatie Visitatie is een methode voor kwaliteitsverbetering die in gezondheidszorg, welzijn en onderwijs wordt ingezet om de kwaliteit van een instelling te bewaken. De kwaliteit wordt gemeten door een visitatiecommissie die de instelling bezoekt. De commissie bestaat uit mensen uit dezelfde beroepsgroep en collega’s uit dezelfde branche. Bij een visitatie zijn er twee partijen: het bezoek en de bezoekontvangende partij. De visitatie kan worden verdeeld in vier fasen. Zelfevaluatie en referentiekader Een instelling maakt voordat de visitatie start een zelfevaluatie en een referentiekader. Hierin staat hoe de instelling zichzelf beoor-

8 Managementvaardigheden

deelt en volgens welke criteria kwaliteit gemeten wordt. De visitatiecommissie gebruikt dit kader om de kwaliteit te toetsen. Voor de gezondheidszorg en het onderwijs zijn er nationale referentiekaders ontwikkeld. Deze kaders kunnen aangepast worden aan de specifieke situatie (PLAN). De voorbereiding De bezoekontvangende partij zorgt voor de zelfevaluatie. De bezoekende partij zal zich verdiepen in de instelling. De twee partijen maken samen een planning en selecteren afdelingen en personen die tijdens het visitatiebezoek gehoord worden (PLAN). Het visitatiebezoek Een visitatiebezoek duurt meestal een aantal dagen. Er worden gesprekken gevoerd met de geselecteerde afdelingen en personen uit de instelling. De visitatiecommissie zal ook observeren binnen de instelling (DO). De verwerking De visitatiecommissie maakt aan de hand van het bezoek en de verzamelde informatie een analyse van de sterke en zwakke kanten van de instelling. Ook geeft de commissie aanbevelingen. Aan de hand van de analyse en de aanbevelingen zal een verbeterplan worden ontwikkeld (ACT). Het dwingt de organisatie om alles wat men doet de expliciteren en te beargumenteren. Een visitatie brengt een intensief leerproces in de organisatie op gang. Een visitatie wordt vaak ingezet bij instellingen die door de overheid erkend moeten worden, bijvoorbeeld onderwijs- en zorginstellingen. tips Als je ergens gaat werken, is het belangrijk dat je op de hoogte bent van hoe er aan kwaliteit wordt gewerkt in de organisatie. Ook is het voor je eigen functioneren belangrijk om te weten volgens welke normen je moet werken. Vraag hier dus naar voordat je begint met het werk. Op onderwijsinstellingen worden ook studenten betrokken bij de visitatie. Dit is een unieke kans om een visitatie van dichtbij mee te maken. Informeer bij jouw onderwijsinstelling hoe je hierbij betrokken kunt raken. .

.

203

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

204 Handboek studievaardigheden voor het hbo

voorwaarden Materialen Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg.

Groepsgrootte Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg.

Voorbereidingstijd Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg.

Uitvoeringstijd Afhankelijk van de methode en het onderwerp van kwaliteitszorg. 10

8 Managementvaardigheden

8.6

Conflicthantering

De basis voor een conflict is een verschil van mening. Bij een meningsverschil zijn mensen het inhoudelijk over iets niet eens. Een conflict ontstaat zodra mensen bij het bespreken van het meningsverschil worden beı¨nvloed door hun emoties. Dan luisteren mensen niet meer naar elkaar en kunnen ze niet tot een oplossing komen. Iedereen raakt wel eens betrokken bij een conflict. Conflicten kunnen ontstaan als mensen emotioneel erg zijn betrokken bij een meningsverschil of als persoonlijkheden botsen. In het bedrijfsleven ontstaan conflicten bijvoorbeeld vaak als klanten klachten hebben. Conflicthantering leert je hoe je in dit soort situaties het beste kunt handelen. Grensoverschrijding Het is niet fijn om een conflict te hebben. Een conflict is een signaal dat er bij degene bij wie het conflict start een grens is overschreden. Positieve gevolgen van conflicten Als een conflict goed gehanteerd wordt, kan een conflict positieve gevolgen hebben. Openheid Een conflict kan openheid geven in een relatie, omdat mensen bij een conflict meer durven te zeggen dan in normale situaties. Duidelijkheid Het kan een opluchting zijn om te zeggen wat je denkt. Het geeft voor de betrokken partijen duidelijkheid over waar iedereen in het meningsverschil staat en hoe iemand zich erover voelt. Onderlinge verhoudingen vernieuwen Openheid en duidelijkheid kunnen ervoor zorgen dat er onderling meer begrip komt, waardoor het beeld dat men van elkaar heeft wordt vernieuwd. De conclusie van een conflict kan echter ook zijn dat niemand het wil oplossen en dat de betrokken partijen besluiten om te stoppen met hun samenwerking als de situatie dat toelaat. voorbereiden Iedereen heeft een bepaalde voorkeur om conflicten aan te pakken. Prein (2001) heeft hieruit vier conflicthanteringsstijlen gedestilleerd. Zodra je deze stijlen kent, kun je ze inzetten in situaties waarin ze het meest effectief zijn. Alle stijlen hebben kwaliteiten en valkuilen.

205

206

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Deze staan bij iedere stijl beschreven. Deze stijlen draaien om twee basisaspecten die spelen bij conflicten. Hoe iemand zal reageren op een conflict zal aan de ene kant liggen aan hoe belangrijk iemand de relatie met de ander vindt en aan de andere kant in hoeverre iemand opkomt voor zijn eigen belangen en verlangens. Ontlopen Iemand die een conflict ontloopt,laat weinig zorg voor de relatie zien, maar komt tegelijkertijd ook niet op voor zijn eigen belang. Iemand die een conflict ontloopt,staat eigenlijk neutraal tegenover het conflict (Prein, 2001). Kwaliteit: het ontlopen van een conflict kan goed zijn als je op het moment moe bent of je niet goed genoeg voelt om het conflict aan te gaan. Dan kun je beter wachten op een geschikt moment om het conflict aan te gaan. Ook kan het soms beter zijn om een conflict niet aan te gaan, zodra je weet dat je een gebrek aan macht hebt en het aangaan van het conflict je weinig zal opleveren. In sommige situaties kan het ontlopen van een conflict functioneel zijn, omdat je als derde neutrale partij kunt helpen om het conflict op te lossen. Valkuil: iemand die altijd conflicten ontloopt, zal ook nooit de positieve effecten van een conflict ervaren. Je bouwt dan weinig diepgaande relaties met mensen op. .

.

Confronteren Iemand met een confronterende conflictstijl vindt de onderlinge relaties en de eigen belangen en verlangens belangrijk. Hij ervaart het conflict als een situatie waarvoor de betrokken partijen evenredig verantwoordelijk zijn en waar ook voor elke partij winst te behalen is (Prein, 2001). Kwaliteit: deze conflictstijl wordt in de literatuur vaak benoemd als de ideale stijl. Je bent immers bereid om het conflict uit te zoeken op een gelijkwaardige manier en je wilt een win-winsituatie cree¨ren. Valkuil: deze conflictstijl gaat ervan uit dat alle betrokkenen in het conflict zich open en flexibel willen opstellen. De betrokkenen moeten over goede sociale en communicatieve vaardigheden beschikken. Niet iedereen bezit deze vaardigheden of wil zich in een conflict open en flexibel opstellen. Ook is de confronterende conflictstijl een tijdrovende stijl, omdat je iedereen er zoveel mogelijk bij wilt betrekken. Dit kan lastig zijn in situaties waarin niet veel tijd is. .

.

8 Managementvaardigheden

Forceren Iemand met een forcerende conflictstijl zal zijn eigen wensen en verlangens vooropstellen. Zijn/haar eigen wensen en verlangens gaan ten koste van de andere partij. Deze stijl gaat gepaard met veel machtsvertoon. De forceerder zal de ander bijvoorbeeld gaan bekritiseren of belachelijk maken. Mensen die forceren zijn zeker van zichzelf en hun gelijk. Kwaliteit: in situaties waarin je strijdt voor een heel belangrijke zaak kan het goed zijn om je machtspositie in te zetten om iets voor elkaar te krijgen. In dit geval forceer je vaak in het kader van een algemeen belang. Dit wordt door mensen sneller geaccepteerd dan dat je alleen je eigen doelen nastreeft. Valkuil: wanneer je deze conflictstijl bij ieder conflict inzet, zul je mensen afschrikken. Je krijgt gelijk, maar je houdt geen vrienden meer over. .

.

Toedekken De laatste conflictstijl is de stijl waarbij je het conflict toedekt. Iemand die deze stijl hanteert, hecht vooral waarde aan de onderlinge relaties. Iemand die een conflict toedekt, zal dit zelfs doen ten koste van zijn eigen belangen en verlangens. De onderlinge relatie wordt als kwetsbaar ervaren, waardoor degene die toedekt het conflict niet durft aan te gaan. Iemand die toedekt, vindt het heel belangrijk om aardig gevonden te worden. Hij zal er alles aan doen om de relatie onderling goed te houden. Daarvoor moet degene die toedekt zich heel goed kunnen inleven in de ander. Kwaliteit: doordat je goed kunt toedekken, kun je je goed inleven in een ander en ben je in staat om je neer te leggen bij het gelijk van de ander. Deze eigenschap kan je als derde partij in een conflict goed van pas komen. Valkuil: wanneer je altijd de anderen gelijk geeft, zullen de anderen toch last krijgen van het feit dat je nooit een eigen mening lijkt te hebben. Ook krijgen veel mensen last van hun eigen gedrag. Je kunt de ander bijvoorbeeld gaan verwijten dat hij te weinig rekening met je houdt en misbruik van je maakt. Iemand die toedekt heeft echter heel veel moeite om deze emoties te uiten. De negatieve emoties zullen zich dan bijvoorbeeld gaan uiten doordat je bij anderen gaat klagen. .

.

Complementaire stijlen De vier stijlen vullen elkaar aan. Ze zijn complementair. Dit betekent in dit geval dat een forcerende conflictstijl een toedekkende conflictstijl zal oproepen. Iemand die forceert doet dit vanuit een do-

207

208

Handboek studievaardigheden voor het hbo

minante positie. Dit roept een ondergeschikte positie op die hoort bij de toedekkende stijl. Een ontlopende conflictstijl zal confronterend gedrag oproepen. Iemand die een conflict ontloopt, gaat de confrontatie uit de weg. Dit gedrag roept dan juist confrontatie op. Als je een conflict wilt oplossen, zul je vanuit iedere stijl over het conflict en de onderliggende emoties moeten praten. Hoever je daarin gaat, ligt aan de situatie en aan de stijl die het beste bij die situatie past. Iemand die een confronterende stijl heeft, zal alles uit de kast willen halen om beide standpunten duidelijk te krijgen, terwijl iemand met een forcerende stijl zich niet zo zal bezighouden met de ander. In het volgende onderdeel staat beschreven met welke technieken je een conflict kunt gaan oplossen. uitvoeren Het proces van conflictenhantering kun je onderverdelen in de drie fasen (Prein, 2001). De eerste twee fasen horen bij de uitvoering van conflicthantering, de laatste bij de afronding. Probleemanalyse In deze fase zoek je uit wat de standpunten zijn. Vervolgens confronteer je de standpunten met elkaar. Ten slotte confronteer je de visies en belangen die aan de standpunten ten grondslag liggen. Vooral in de eerste fase is het belangrijk dat je de angel uit het conflict haalt. Dit kun je op de volgende manieren doen (Prein, 2001). Het standpunt op een niet-verwijtende manier formuleren Conflicten ontstaan vaak doordat iemand een klacht of beschuldiging uit. Dat gebeurt meestal op een verwijtende of denigrerende manier. ‘Ik vind het e´cht dom van je dat je niet bij die afspraak kwam opdagen, want nu stond ik daar mooi voor paal en kan ik fluiten naar die deal!’ Bij deze formulering leg je de nadruk op de ander en geef je hem of haar de schuld van de ontstane situatie en hoe jij je voelt. Je uit jouw gevoelens door de ander te veroordelen. ‘Als je niet komt opdagen bij een afspraak, dan voel ik me ongemakkelijk tegenover de mensen waarmee we een afspraak hadden, omdat we die mensen hadden beloofd om met z’n tweee¨n te komen en ik me nu moest verontschuldigen.’ Deze boodschap is een ikboodschap. In een ik-boodschap geef je een beschrijving van de gevoelens en behoeftes die je hebt, zonder dat je vervalt in het geven van kritiek en beoordelingen. Deze boodschap bestaat uit drie delen.

8 Managementvaardigheden .

.

.

Je geeft een concrete beschrijving van wat je iemand ziet of hoort doen of zeggen: ‘Als je niet komt opdagen bij een afspraak.’ Daarna geef je een beschrijving van je eigen gevoelens: ‘Dan voel ik me ongemakkelijk tegenover de mensen waarmee we een afspraak hadden.’ Ten slotte geef je een concrete beschrijving voor de negatieve gevolgen die het voor jou heeft: ‘Omdat we die mensen hadden beloofd om met z’n tweee¨n te komen en ik me nu moest verontschuldigen’ (Prein, 2001).

Actief luisteren naar de ander Actief luisteren is een belangrijke vaardigheid voor mensen die in een conflict willen confronteren of toedekken (Prein, 2001). Vaak zie je dat mensen die willen forceren niet actief luisteren. Actief luisteren doe je door: de ander ruimte te geven om te spreken: laat iemand uitspreken; contact te houden met de spreker: maak oogcontact, knik en hum; de ander te laten merken dat je luistert door feedback te geven: – vat samen of herhaal in eigen woorden wat iemand volgens jou gezegd heeft: ‘Als ik je goed begrijp, dan zeg je dat...’; – vraag door en vraag of iemand meer wil vertellen: ‘Wat gebeurde er toen?’; – spiegelen van onderliggende gevoelens. Je probeert te ervaren hoe het zou zijn om in zo’n situatie te zitten en hoe je je dan zou voelen: ‘Ik kan me voorstellen dat je het toen heel zwaar had.’ . . .

.

.

.

Op een constructieve manier met je emoties om gaan Bedenk in een conflict of het voor de oplossing van het conflict goed is om je emoties te uiten. Als de emoties te sterk zijn, kun je beter een pauze inlassen en je emoties op een andere manier uiten. Vaak helpt het om je emoties fysiek te uiten (op een kussen slaan of gaan sporten). Als het voor het conflict wel belangrijk is om je emoties te uiten, doe dit dan door middel van de ik-boodschap zoals deze hierboven beschreven staat (Prein, 2001). Op een constructieve manier met de emoties van de ander omgaan Vaak laat de lichaamstaal van de ander emoties zien. Het is echter moeilijk om alleen via lichaamstaal de emoties van een ander geheel te herkennen. Het is daarom belangrijk om te beschrijven wat je ziet en vervolgens te vragen of je het goed hebt gezien.

209

210

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

.

.

.

.

Mensen uiten zich vaak in emotioneel beladen woorden, bijvoorbeeld ‘verschrikkelijk’ of ‘schandalig’. Je kunt doorvragen bij deze woorden, zodat de emotie die ten grondslag ligt aan het woord duidelijk wordt. Emoties mogen het gesprek niet gaan domineren. Emoties kunnen het gesprek negatief beı¨nvloeden en kunnen zelfs overslaan op de ander. Als de ander gee¨motioneerd is, kun je voorstellen om een pauze in het gesprek in te lassen. Zorg dat je elkaar even niet ziet en dat de ander de kans krijgt om stoom af te blazen. Als iemand hevig gee¨motioneerd is, is een pauze van minimaal 20 minuten noodzakelijk. Soms kan het gebruik van humor voor verlichting van de sfeer zorgen. Door actief te luisteren, zal de ander zich sneller begrepen voelen en krijgen negatieve emoties minder kans. Bij een emotionele uitbarsting van de ander kun je je grens aangeven door duidelijk te maken wat het gedrag van de ander met je doet. Trek aandacht door op te staan, door je stem te verheffen of door voorover te buigen. Spreek de andere persoon direct aan. Kijk hem/haar aan en noem hem/haar bij de naam (Prein, 2001). Een bemiddelaar aan trekken Een bemiddelaar of mediator kan op een objectieve manier naar het conflict kijken en de partijen op een neutrale manier helpen om het conflict op te lossen.

Exploratie Zodra de lucht enigszins is opgeklaard, kun je op zoek gaan naar de mogelijke oplossingen voor het probleem. afronden Integratie Dit is de besluitvormingsfase. Er wordt overeenstemming bereikt over de beste oplossing. In deze fase kun je ook overgaan tot een onderhandeling. Vooral bij zakelijke conflicten wordt vaak onderhandeld over een oplossing. Onderhandelen gaat het beste zodra de verwijten zijn opgeruimd. Het onderhandelingsproces staat beschreven in paragraaf 8.3. tips Betrek geen andere zaken bij het conflict . Zeg niet: ‘En wat ik ook nog vervelend vind.’ .

211

8 Managementvaardigheden .

.

Probeer niet gelijk te krijgen door anderen bij het conflict te betrekken die er niets mee te maken hebben: ‘Henk, wat vind jij er nou van?’ Verdiep je in diversiteit. Veel conflicten worden veroorzaakt doordat andere mensen andere normen en waarden hebben. Bedenk dat andere normen en waarden niet per se verkeerd hoeven te zijn.

voorwaarden Materialen Niet van toepassing. Groepsgrootte Niet van toepassing. Voorbereidingstijd Niet van toepassing. Uitvoeringstijd Niet van toepassing. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

212

Handboek studievaardigheden voor het hbo

8.7

Leiding geven

Als je na het behalen van je hbo-diploma in een managementfunctie terechtkomt, zul je anderen aansturen: je geeft leiding aan anderen. Ook binnen projectgroepen op school kun je in een groep een voorzitter (leider) aanwijzen die ervoor moet zorgen dat een bepaalde taak goed wordt uitgevoerd. Remmerswaal (2001, p.274) omschrijft leiderschap als volgt: ‘Het uitvoeren van al die gedragsvormen die een concrete groep of organisatie helpen in het bereiken van de gewenste resultaten en die bijdragen aan de levensvatbaarheid van de groep of organisatie, waaronder ik ook het bevorderen van bevredigende interpersoonlijke relaties reken.’ Leiderschap gaat in bovenstaande definitie dus niet alleen om het volbrengen van een taak, maar ook om de zorg voor het voortbestaan van een groep of organisatie. Tevens zal een leider ernaar streven om de relaties onderling gezond te houden. Sommige leiders leggen in hun gedrag de nadruk op het volbrengen van de taak – dit wordt taakgericht leiderschap genoemd – en andere leiders besteden veel aandacht aan de onderlinge relaties – dit noem je sociaal-emotioneel leiderschap. Een goede leider zoekt balans in beide aspecten. Je kunt door een organisatie of een groep mensen tot leider benoemd worden. In dat geval spreek je van formeel leiderschap. In groepen nemen sommige mensen ook de rol van leider op zich. Op zo’n moment spreek je van informeel leiderschap. voorbereiden Om goed leiding te kunnen geven, moet eerst duidelijk zijn wat de taak is die volbracht moet worden. Vervolgens is het belangrijk om te weten met wie je te maken hebt en wat ieders belangen zijn. Iedere taak en groep vraagt om een andere manier van leidinggeven. Welke stijl ingezet dient te worden is onder andere afhankelijk van: 1 de capaciteiten van de groep; 2 het type groep; 3 de uit te voeren taak; 4 het organisatietype. De leiderschapsstijlen zijn geformuleerd rondom de nadruk die een leider legt op het taakgerichte of het sociaal-emotionele aspect. Er zijn vier leiderschapsstijlen (Remmerswaal, 2001).

8 Managementvaardigheden

De directieve stijl De directieve leider richt zich sterk op de taak en weinig op de mensen die de taak uitvoeren. Deze leider houdt alle touwtjes in handen en laat weinig ruimte over voor initiatief van anderen. Kwaliteiten: kan in korte tijd veel produceren; heeft veel energie; is initiatiefrijk; rondt zaken goed af en is betrokken. . . . .

Valkuilen: beslist over alles zonder overleg; geeft bevelen; wil zo snel mogelijk resultaat zien; legt de lat zeer hoog; wil dat iedereen zijn opdrachten opvolgt en vermijdt conflicten. . . . . .

De directieve stijl werkt goed in situaties waarin de organisatie hie¨rarchisch is en als de leider meer weet dan zijn ondergeschikten. De overtuigende stijl De overtuigende leider legt de nadruk uitdrukkelijk op de taak e´n op de mensen die de taak uitvoeren. Deze leider maakt contact met wie hij werkt. Hiermee kweekt hij motivatie bij mensen en overtuigt hij de mensen om het maximale uit de taak te halen. Kwaliteiten: kan anderen stimuleren; streeft naar een gelijkwaardige samenwerking; gaat uit van het gemeenschappelijke doel; geeft iedereen verantwoordelijkheid. . . . .

Valkuilen: is niet daadkrachtig genoeg; is meegaand; wil bij de besluitvorming iedereen betrekken, waardoor het proces van besluitvorming traag is. . . .

De overtuigende stijl werkt goed in situaties waarbij sprake is van gelijkwaardige relaties binnen de groep of organisatie. Deze leider haalt het maximale uit de taak door het talent van het team te stimuleren.

213

214

Handboek studievaardigheden voor het hbo

De participerende stijl De participerende leider zal vooral aandacht besteden aan de mensen en weinig aan de taak. Hij vindt het belangrijk dat zijn mensen zich persoonlijk kunnen ontwikkelen. De participerende leider geeft veel positieve feedback aan zijn team en vertrouwt zijn team veel verantwoordelijkheden toe. Kwaliteiten: kan goed luisteren; communiceert transparant; stimuleert anderen om zich te ontwikkelen; kan goed samenwerken; is betrouwbaar. . . . . .

Valkuilen: is op zoek naar bevestiging voor zichzelf en is hiervan afhankelijk; is conflictvermijdend; neemt niet genoeg initiatief en verliest het uiteindelijke doel soms uit het oog; maakt te weinig onderscheid tussen zichzelf en zijn ondergeschikten. .

. .

.

Een team van een participerende leider is vaak te herkennen doordat iedereen goed kan samenwerken. De participerende leider maakt zich niet zo zichtbaar in de organisatie. De positieve bijdrage van de participerende leider wordt vaak pas opgemerkt zodra hij weg is. De delegerende stijl De delegerende leider richt zich zo min mogelijk op de taak en op de mensen. Hij geeft zo veel mogelijk taken aan de mensen in zijn team. Hij probeert zo veel mogelijk voor elkaar te krijgen met minimale inspanning van zichzelf. De delegerende leider durft veel verantwoordelijkheid aan zijn team te geven, omdat hij gelooft in hun capaciteiten. Kwaliteiten: is efficie¨nt; is betrouwbaar; volgt regels en procedures; is beheerst en rationeel; is eerlijk en rechtvaardig. . . . . .

8 Managementvaardigheden

Valkuilen: is niet betrokken; geeft weinig feedback; is conservatief en houdt niet van verandering; is niet creatief; maakt van een mug een olifant. . . . . .

Een delegerende leider is goed in het volgen van procedures. Hij zorgt ervoor dat deze nageleefd worden. Dit kan handig zijn bij projecten waarbij veel mensen betrokken zijn. Tegelijkertijd moet je van de delegerende leider niet verwachten dat hij met nieuwe ideee¨n of innovaties komt. Iedere situatie een andere stijl Iedere situatie vraagt om een andere leiderschapsstijl. Zoals eerder genoemd is de leiderschapsstijl die je kan toepassen onder andere afhankelijk van het soort taak, de soort groep en de omgeving waarin de taak zich bevindt. Over het algemeen wordt in de literatuur aangenomen dat de leiderschapsstijl die men dient aan te nemen vooral afhankelijk is van de capaciteiten en het niveau van de mensen aan wie leiding gegeven wordt. De directieve stijl is het meest geschikt voor het geven van leiding aan mensen met een laag werk- en/of denkniveau, terwijl de delegerende stijl vooral geschikt is voor mensen met een hoog werk- en/of denkniveau. uitvoeren Sommige mensen vinden het geven van leiding niet moeilijk, terwijl andere mensen het lastiger vinden om de rol van leider op zich te nemen. Je kunt je ontwikkelen tot leider door ervaring op te doen. Je kunt bijvoorbeeld vergaderingen of projectgroepen gaan voorzitten. Na iedere bijeenkomst kun je de door middel van peer-feedback inzicht krijgen in jouw sterke en zwakke punten met betrekking tot leidinggeven. Ook leer je leidinggeven door bijvoorbeeld deel uit te maken van het bestuur van een studentenvereniging of medezeggenschapsraad. Ervaring met het leiden van grote groepen kun je bijvoorbeeld opdoen door op je sportvereniging als coach te werken of door vrijwilligerswerk met kinderen te doen. afronden Niet van toepassing.

215

Handboek studievaardigheden voor het hbo

tips Je kunt veel leren van mensen die leidinggeven. Observeer ‘leiders’ en bekijk hoe de praktijk zich verhoudt tot de theorie. Op www.123test.nl/leiderschap kun je een leiderschapsstijlentest doen. De uitslag van deze test geeft aan tot welke leiderschapsstijl jij het meest geneigd bent. www.markensteijn.com geeft veel informatie over leiderschap. Op deze site kun je ook een aantal interessante tests maken. .

.

.

voorwaarden Materialen Niet van toepassing. Groepsgrootte Niet van toepassing. Voorbereidingstijd Niet van toepassing. Uitvoeringstijd Niet van toepassing. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

216

8 Managementvaardigheden

8.8

Besluitvorming

Volgens het Woordenboek van de Nederlandse taal (Van Dale) is besluitvorming: ‘de manier om tot een beslissing te komen’. Het nemen van een besluit gebeurt in groepen waarin de groepsleden een bepaald doel willen realiseren. In paragraaf 8.3 is besluitvorming al genoemd als de laatste fase van de onderhandeling. Ook is besluitvorming te vergelijken met het oplossen van problemen. Als je werkt in een groep of een team, worden er voortdurend besluiten genomen. Zodra je besluiten niet zorgvuldig neemt, zullen ze later last veroorzaken. Mensen houden zich bijvoorbeeld niet aan afspraken, of er komt niets terecht van de genomen besluiten. voorbereiden Besluitvorming is een proces. Een besluitvormingsproces is te vergelijken met het oplossen van een probleem, zoals beschreven in paragraaf 8.4. De stappen die genomen worden zijn in deze paragraaf echter minder uitgebreid beschreven. Op deze manier kunnen de stappen dienst doen als checklist en je meer houvast bieden in het besluitvormingsproces. Er zijn zes stappen in het proces van besluitvorming te onderscheiden (vrij naar Remmerswaal, 2001). 1 Orie¨ntatie op het probleem: onderzoeken wat het probleem is waarover een besluit moet worden genomen. 2 Orie¨nteren op mogelijke oplossingen: er worden door de betrokkenen zo veel mogelijk oplossingen voor het probleem bedacht. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren in een brainstormsessie (zie ook paragraaf 5.4). 3 Evaluatie van de mogelijke oplossingen: tijdens deze fase kijk je kritisch naar het resultaat uit de vorige stap. Je kijkt naar de gevolgen en de uitvoerbaarheid van de oplossingen. De oplossingen worden kritisch bekeken met behulp van alle informatie die voorhanden is en ervaringen uit het verleden. uitvoeren 4 Het juiste besluit nemen: op grond van bovenstaande stappen wordt e´e´n besluit genomen en wordt afgesproken dat dit besluit wordt uitgevoerd. 5 Uitvoering en planning: tijdens deze stap maak je de planning voor de uitvoering van het besluit. Er wordt bedacht welke moeilijkheden tijdens de uitvoering opgelost moeten worden. Er wordt een gedetailleerde planning gemaakt.

217

218

Handboek studievaardigheden voor het hbo

afronden 6 Evaluatie: als het besluit is uitgevoerd, kun je met de betrokkenen nogmaals op het besluitvormingsproces terugkijken en opmerken wat er in de toekomst verbeterd kan worden in het proces. Moeizame besluitvormingsprocessen Besluitvormingsprocessen kunnen moeizaam verlopen. Ook als je de bovenstaande stappen volgt, kun je problemen tegenkomen tijdens het proces. Als een besluitvormingsproces moeizaam verloopt, komt dit meestal door zaken die in een groep spelen op het gebied van machtsverhoudingen. Tijdens het nemen van besluiten in een groep kunnen de volgende verschijnselen het nemen van besluiten vertragen (Remmerswaal 2001). Niet ingaan op een voorstel: iemand doet een voorstel, maar hier wordt niet op ingegaan. Dit gebeurt vaak: – in nieuwe groepen die nog geen overzicht hebben over de problemen; – in groepen waarbij de machtsverschillen onderling heel klein zijn; – in groepen waarin iemand anderen agressief benadert; – als iemand zijn inbreng niet duidelijk kan overbrengen aan de groep. Voortdurend overspringen op nieuwe onderwerpen. Dit gebeurt als er voortdurend niet ter zake doende onderwerpen worden aangedragen. Het gevaar hierbij is dat er uiteindelijk een oplossing wordt gekozen die niet meer met het oorspronkelijke idee te maken heeft. .

.

Uiteindelijk moet er toch een besluit genomen worden. Dit gebeurt vaak op de volgende manieren (Remmerswaal, 2001, p.251). Zichzelf dit recht toeschrijven Iemand geeft aan een beslissing te nemen namens de hele groep. Als iemand dit voorstelt, is het voor de rest makkelijker om hierin mee te gaan, dan ertegenin te gaan. Tweemansblok Twee mensen vormen een blok door samen te gaan voor een bepaald voorstel. Op deze manier ontstaat er een machtsblok dat voor de rest lastig te doorbreken is.

8 Managementvaardigheden

Kliekvorming Als enkele groepsleden vooraf afspreken voor een bepaalde oplossing te zijn. Vaak komt dit voorstel er dan wel doorheen. Kliekvorming kan echter schade aanrichten aan het vertrouwen binnen de groep. Meerderheidsbesluit Het voorstel met de meeste stemmen gaat door. Gevaar hierbij is dat er altijd mensen overblijven die tegen zijn en die dan ook niet graag aan de uitvoering van het besluit meewerken (Remmerswaal, 2001, p.252). Onder druk zetten van tegenstanders ‘Is iemand ertegen?’ Als iemand deze vraag stelt, wordt het voor de tegenstanders moeilijker om zich te uiten. Het naar voren brengen van hun mening zou namelijk op weinig steun kunnen rekenen. Schijnbare eenstemmigheid Als de druk zo hoog wordt opgevoerd dat niemand meer durft te zeggen dat hij tegen is, kun je te maken krijgen met schijnbare eenstemmigheid. Iedereen stemt dan in, maar is het er eigenlijk niet mee eens. Het gevolg hiervan kan zijn dat het besluit niet wordt uitgevoerd. Consensus Bij een consensus staat iedereen achter het genomen besluit. Een consensus ontstaat zodra alle betrokkenen genoeg ruimte hebben gehad om het probleem vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Op deze manier kan iedereen het erover eens worden welke oplossing het beste bij het probleem past. tips Voor het nemen van een goed besluit is het belangrijk dat iedereen zich voldoende kan orie¨nteren op het probleem (denk aan de Orie¨ntatiefase, zoals beschreven in paragraaf 8.4). De uitvoering van een besluit zal beter verlopen als mensen voldoende betrokken zijn bij het probleem en gezamenlijk verantwoordelijkheid dragen voor de uitvoering. Een goede samenwerking en communicatie is dus belangrijk. .

.

voorwaarden Materialen Niet van toepassing.

219

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Groepsgrootte Net als bij onderhandelen (paragraaf 8.3) is het ook hier belangrijk dat de daadwerkelijke besluitvorming niet in een te grote groep gebeurt. Bij een grote groep kan worden besloten om te werken met afgevaardigden. Hierbij vertegenwoordigen de afgevaardigden een bepaalde groep of bepaald belang. Belangrijk is dan dat de afgevaardigde precies weet wat er binnen zijn groep speelt. In deze subgroepen is een goed besluitvormingsproces dus ook onmisbaar. Voorbereidingstijd Afhankelijk van het besluit. Uitvoeringstijd Afhankelijk van het besluit. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

220

9

Onderzoek

9.1

Onderzoek doen

Je doet een onderzoek omdat je nieuwe kennis wilt vergaren of omdat je bestaande kennis wilt aanvullen. In de beroepspraktijk wordt onderzoek gedaan op het moment dat iemand of de organisatie op een probleem of situatie stuit dat/die moet worden opgelost, verklaard of beschreven. In het hbo en het wetenschappelijk onderwijs (universiteit) word je hierop voorbereid. In het wo ligt het accent op theorievorming en in het hbo op het verbinden van nieuwe kennis met de praktijk. Dit verschil heeft geen gevolgen voor de opzet van een onderzoek. Het doen van een onderzoek is een omvangrijk proces. In deze paragraaf wordt de basis van het doen van onderzoek beschreven. Deze basis is geldig voor elke methode van onderzoek doen (onderzoeksontwerp). Er wordt verwezen naar aanbevolen literatuur zodra er specifieke informatie nodig is. Een lijst van aanbevolen literatuur is aan het einde van deze paragraaf te vinden. voorbereiden Het onderzoeksproces is in een aantal onderdelen te verdelen. De voorbereiding van het onderzoek bestaat uit het maken van een onderzoeksopzet en het zorgen voor kwaliteit. Vervolgens voer je het onderzoek uit. Daarna analyseer en rapporteer je de onderzoeksresultaten. Ter afronding evalueer je op het onderzoeksproces en integreer je de resultaten in de praktijk. Ieder onderdeel wordt hieronder beschreven. Onderzoeksopzet Bij het doen van onderzoek begin je met het maken van een onderzoeksopzet. Daarin vertel je wat je gaat onderzoeken, waarom je iets gaat onderzoeken en hoe je dat gaat doen. Een onderzoeksopzet bestaat uit verschillende onderdelen. Onderdelen 1 tot en met 6

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2_9, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

222

Handboek studievaardigheden voor het hbo

vormen samen de probleemstelling. Deze stappen komen in paragraaf 4.2 uitgebreid aan bod.

.

.

Vaststelling en beschrijven van het probleem Selecteren van een probleem en onderwerp. Een onderwerp ontstaat doordat je stuit op een situatie of probleem. Dit probleem beschrijf je. Vervolgens zoek je literatuur over dat probleem. Zodra je meer weet van het probleem, kun je het probleem gaan toespitsen (zie fuikmodel paragraaf 9.2).

Doelstelling De doelstelling geeft aan wat het eindproduct van het onderzoek moet zijn. Ga je een verschijnsel bijvoorbeeld verklaren? Of ga je adviezen geven over de beheersing van het probleem? Een onderzoek kan beschrijvend, verklarend/voorspellend, evaluerend of regelgevend zijn (Verschuren, 2002). Vraagstelling Als het probleem en het doel duidelijk zijn, ga je een vraagstelling formuleren. De vraagstelling is de rode draad van het verslag. Gedurende het onderzoek probeer je een antwoord te vinden op deze vraag. Er zijn verschillende soorten vraagstellingen: beschrijvend, verklarend/voorspellend, evaluerend, regelgevend (Verschuren, 2002). Zie hiervoor paragraaf 9.2. Aan de hand van de doelstelling van het onderzoek bepaal je welke soort vraagstelling past bij het onderzoek. Uit e´e´n probleemstelling komen soms meerdere vraagstellingen. Het is belangrijk om het aantal vraagstellingen zo beperkt mogelijk te houden. Bij te veel vraagstellingen loopt de helderheid van het onderzoek gevaar. Formuleren van deelvragen: om tot het antwoord op de vraagstelling te komen, moet je een aantal vragen beantwoorden die samen het antwoord op de hoofdvraag geven. Dit zijn de deelvragen. .

.

.

Definie¨ren van de kernbegrippen Je legt uit wat de begrippen uit de vraagstelling en deelvragen precies inhouden. Als je het bijvoorbeeld in de vraagstelling over pubers hebt, leg je aan de hand van theorie uit wat er in dit onderzoek onder pubers verstaan wordt.

9 Onderzoek

Onderzoeksontwerp Zodra je weet wat het probleem is, ga je bedenken hoe je aan informatie over het probleem komt. Doe je dit door middel van vragenlijsten of ga je diepte-interviews afnemen? De manier waarop je de informatie voor het onderzoek verzamelt heet het onderzoeksontwerp. Er zijn verschillende onderzoeksontwerpen, namelijk: literatuuronderzoek; empirisch onderzoek; actieonderzoek; kwantitatief onderzoek. . . . .

De onderzoeksontwerpen worden in paragraaf 9.2 uitgebreider behandeld. In e´e´n onderzoek kunnen meer onderzoeksontwerpen gecombineerd worden, bijvoorbeeld een combinatie tussen empirisch onderzoek en literatuuronderzoek. Tijdens het maken van de onderzoeksopzet wordt duidelijk welke soort informatie je nodig hebt en op welke manier je de informatie het beste kunt vergaren. Hypothesen formuleren Zodra je de vraagstelling en de deelvragen hebt geformuleerd, formuleer je de hypothesen. Hypothesen zijn voorspellingen over het antwoord op de onderzoeksvraag. Een hypothese geeft richting aan het onderzoek. Daarom moet een hypothese een gegronde uitspraak zijn.

.

.

Gebruik van informatie Beschrijf welke informatie je gaat gebruiken. Bedenk welke informatie je nodig hebt om jouw onderzoeksvraag te beantwoorden. Hiermee bepaal je ook het soort onderzoek. Wordt het onderzoek een literatuuronderzoek, empirisch onderzoek, observatieonderzoek of kwantitatief onderzoek? Of een combinatie? Het selecteren van wetenschappelijke informatie is in paragraaf 1.4 aan bod gekomen. Hoe kom je aan die informatie? Haal je de informatie uit de bibliotheek? Zijn er respondenten beschikbaar of kun je observeren bij een bepaalde situatie of gebeurtenis?

Planning Wanneer doe je wat? Wanneer begint het onderzoek en wanneer is het klaar? Taakverdeling: wie doet wat en wanneer?

223

224

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Literatuurlijst Maak een voorlopige literatuurlijst met literatuur die je voor het opstellen van de onderzoeksopzet hebt gebruikt. Validiteit en betrouwbaarheid Het is belangrijk dat de onderzoeksopzet betrouwbaar en valide is. De validiteit en betrouwbaarheid van een onderzoek zijn belangrijke graadmeters voor de kwaliteit van het onderzoek. Dit betekent het volgende (Geurts, 1999). Validiteit Het resultaat van een onderzoek moet geldig zijn. Dit betekent dat het onderzoeksresultaat het goede antwoord op de onderzoeksvraag is. Er zijn zes soorten validiteit. Externe validiteit In hoeverre zijn de onderzoeksresultaten ook geldig buiten de context van dit onderzoek? In hoeverre kun je het onderzoek dus generaliseren (algemeen verklaren) naar andere situaties? Interne validiteit Klopt de argumentatie die gebruikt is voor het onderzoek (zie paragraaf 8.2)? Constructievaliditeit Is tijdens het doen van onderzoek geen ander begrip gemeten dan vooraf bedoeld was? Inhoudsvaliditeit Komt het resultaat dat is gemeten overeen met het begrip zoals het eerder gedefinieerd was? Theoretische constructievaliditeit Worden de voorspellingen over de verbindingen tussen de metingen en de theorie gecontroleerd? Predicatieve validiteit Toetsen of voorspellingen ook werkelijk uitkomen. Betrouwbaarheid In hoeverre kan het onderzoek herhaald worden? Wordt het consequent uitgevoerd? Er zijn twee soorten betrouwbaarheid.

9 Onderzoek

Interne betrouwbaarheid Zijn de gegevens en informatie op een consequente manier verkregen? Dit kan bijvoorbeeld in gevaar komen wanneer meer mensen aan het doen van het onderzoek meedoen. De kans is dan groter dat iedereen de gegevens op een andere manier verzamelt. Dit kan slecht zijn voor de betrouwbaarheid van het onderzoek. Hierover moeten dus goede afspraken gemaakt worden. In de onderzoeksopzet moet naar voren komen dat je acties gaat ondernemen om de interne betrouwbaarheid te vergroten. Externe betrouwbaarheid Collega-onderzoekers moeten met behulp van de onderzoeksopzet en de rapportage het onderzoek in dezelfde omstandigheden kunnen herhalen. Dit onderzoek moet dan ook vergelijkbare resultaten opleveren. In de onderzoeksopzet beschrijf je hoe je ervoor zorgt dat het onderzoek extern betrouwbaar is. Onder andere Maso & Smaling gaan gebreid in op de validiteit en betrouwbaarheid van een onderzoek. Een onderzoeksopzet is het begin van het onderzoek. Binnen het hbo en wo moet de onderzoeksopzet meestal goedgekeurd worden door een begeleider of docent. Zodra de opzet is goedgekeurd, begin je met de uitvoering van het onderzoek. uitvoeren Ieder onderzoeksontwerp kent zijn eigen onderzoeksmethodiek. In elk onderzoeksontwerp zijn wel de volgende stappen te onderscheiden. Verzamelen van informatie Ga na of er bronnen zijn waaruit je bestaande informatie kunt gebruiken, of dat je nieuwe informatie moet gaan verzamelen. Voor zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur zie paragraaf 1.4. Verwerken van informatie Je maakt een analyse van de data verkregen uit stap 1. Interpreteren van informatie Maak een samenvatting van de informatie, beschrijf trends of terugkerende verschijnselen en beantwoord de onderzoeksvraag.

225

226

Handboek studievaardigheden voor het hbo

afronden Rapporteren en evalueren Je beschrijft bovenstaande stappen en je evalueert op het resultaat van het onderzoek. Vult het onderzoek de bestaande theorie aan? Hoe draagt het onderzoek bij aan een probleem? Het boek van Soudijn kan helpen bij het schrijven van een onderzoeksverslag. Integreren Hierbij bepaal je in hoeverre het onderzoek in de praktijk kan worden geı¨ntegreerd. Hoe kun je het onderzoek in de praktijk toepassen? Kun je op basis van het onderzoek een advies geven over de wijze waarop in een bepaalde situatie gehandeld moet worden? Wat zijn je aanbevelingen voor vervolgonderzoek? Paragraaf 9.5 zal hierop ingaan. Net zoals bij ieder stappenplan is het in de praktijk moeilijk om de verschillende stappen van elkaar te onderscheiden. Sommige stappen overlappen elkaar en soms moet je tijdens het doen van onderzoek teruggrijpen op een eerder gemaakte stap. Een stappenplan geeft structuur, maar in het proces kun je daarvan afwijken. tips Een goede onderzoeksopzet is het halve werk. Begin nooit met een onderzoek zonder dat de onderzoeksopzet af is. Hiermee voorkom je dat de resultaten uit het onderzoek onbruikbaar of onbetrouwbaar zijn. Houd een logboek bij. Schrijf hierin wat je wanneer hebt gedaan. Het logboek helpt bij het schrijven van het onderzoeksverslag. Het doen van een onderzoek is een proces. Soms heb je goede ingevingen. Zorg dat je altijd een schriftje of papier bij je hebt, zodat je spontane ingevingen kunt opschrijven. Werk gestructureerd. Zorg dat je alle informatie die je vindt en verzamelt gedurende het onderzoeksproces kunt terugvinden. Zorg dat je de literatuur van je literatuurlijst ook daadwerkelijk gebruikt. Literatuur die je niet gebruikt kun je schrappen. Maak een tijdspad in samenwerking met de docent of begeleider. Maak deadlines voor bepaalde onderdelen. Op deze manier houd je vaart in het onderzoek. Iedereen die onderzoek doet, loopt wel eens vast. Zorg dat je in dit geval contact kunt opnemen met docent of begeleider. Ook kan het helpen om met anderen (vrienden, familie) over het onderzoek te praten. .

.

.

.

.

.

.

227

9 Onderzoek .

.

Ga als je vastloopt niet dagenlang naar je computer staren. Schrijf op welk punt je precies vastloopt en wat de verschillende mogelijkheden zijn. Zorg voor ontspanning. Tijdens momenten van ontspanning krijgen mensen vaak goede ingevingen. Zorg dat er een goede balans is tussen het doen van onderzoek doen en momenten van ontspanning.

voorwaarden Materialen Afhankelijk van het onderzoek. Groepsgrootte Afhankelijk van het onderzoek. Voorbereidingstijd Afhankelijk van het onderzoek. Uitvoeringstijd Afhankelijk van het onderzoek. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

228

Handboek studievaardigheden voor het hbo

9.2

Schrijven van een probleemstelling

Het formuleren van de probleemstelling van het onderzoek is het moeilijkste en belangrijkste onderdeel van het onderzoek. Alhoewel er verschillende manieren of onderzoeksontwerpen zijn om een onderzoek te doen, is het maken van de probleemstelling bij elk onderzoeksontwerp hetzelfde. Het is belangrijk om uitgebreid stil te staan bij de probleemstelling, omdat dit de basis vormt voor het onderzoek. In de probleemstelling bereid je het onderzoek voor en beschrijf je wat en waarom onderzocht gaat worden (Verschuren, 2002). De meeste onderdelen van de probleemstelling zijn in paragraaf 9.1 kort benoemd. voorbereiden De probleemstelling bevat acht onderdelen. 1 Vaststellen en beschrijven van het probleem. 2 Afbakenen van het onderwerp. 3 Doen van een vooronderzoek. 4 Formuleren van de doelstelling. 5 Formuleren van de vraagstelling. 6 Definie¨ren van de kernbegrippen. 7 Bepalen van het onderzoeksontwerp. 8 Formuleren van hypothesen. 1 Vaststellen en beschrijven van het probleem Een onderzoek ontstaat doordat iemand op een situatie of probleem stuit en daarvan meer wil weten. De eerste stap in een onderzoek is dan ook het vaststellen dat er een probleem bestaat. Vervolgens beschrijf je het probleem of de situatie zoals dat/die zich nu aan je voordoet. Ook schrijf je waarom je dit onderwerp wilt gaan onderzoeken. Een onderzoek begint meestal bij de persoonlijke interesse van de onderzoeker. Als je echter een opdracht krijgt om een onderzoek te doen, is het belangrijk dat je een situatie of probleem uitkiest die/dat jou interesseert. Dit zal helpen bij de motivatie om het onderzoek zorgvuldig uit te voeren. 2 Afbakenen van het onderwerp Je hebt het probleem beschreven, maar je kunt het nu nog niet onderzoeken. Je bent bijvoorbeeld geı¨nteresseerd in autisme. Als je een onderzoek wilt doen naar autisme, is het belangrijk dat je weet wat je over autisme wilt weten. Je moet het onderzoek afbakenen. Je kunt namelijk veel verschillende dingen over autisme onderzoeken

9 Onderzoek

(Verschuren, 2002): welke eigenschappen het heeft, wanneer het erkend is als een ontwikkelingsstoornis, welke gevolgen autisme kan hebben voor de kansen op de arbeidsmarkt, hoe je leerlingen met autisme kunt helpen enzovoort. Om gericht een onderzoek te doen, moet je een keuze maken tussen de verschillende mogelijkheden. Volgens Verschuren (2002) kan het zogenaamde fuikprincipe daarbij helpen. Bij dit principe kies je voor een bepaalde inperking en daarbinnen perk je steeds verder in. Het onderwerp is bijvoorbeeld autisme. Daarbinnen kies je voor het syndroom van Asperger (soort), daarvan kies je voor kinderen met Asperger op de basisschool (onderdeel), daarvan het gedrag van kinderen met Asperger in de vijfde klas (aspect), daarvan het gedrag van kinderen met Asperger in conflictsituaties met klasgenoten in de klas (eigenschappen). 3 Doen van een vooronderzoek Om de juiste keuzes te maken bij de afbakening van de probleemstelling, moet je eerst weten wat er bekend is over het onderwerp en wat de actuele situatie is rondom een probleem. Dit doe je door een vooronderzoek te doen. Meestal is dit een klein literatuuronderzoek waarbij je zoekt naar wat er al bekend is over het probleem. Na het vooronderzoek pas je de oorspronkelijke beschrijving van het probleem en de motivatie voor het onderzoek aan op basis van de nieuwe informatie. 4 Formuleren van de doelstelling Na het vooronderzoek heb je meer inzicht in het probleem en kun je bedenken wat je wilt bereiken met het onderzoek. Een onderzoek kan beschrijvend, verklarend/voorspellend, evaluerend en regelgevend zijn. Het doel van het onderzoek heeft gevolgen voor de formulering van de vraagstelling na het vaststellen van het doel. 5 Formuleren van de vraagstelling Zodra je het probleem hebt beschreven, ga je over tot de formulering van de vraagstelling van het onderzoek. De vraagstelling is de rode draad in het onderzoek. In het onderzoek probeer je antwoord te geven op de vraagstelling. Uit de afbakening die hierboven is beschreven, zal de volgende vraagstelling kunnen komen: welk gedrag vertonen kinderen in de vijfde klas van de basisschool met het syndroom van Asperger bij conflictsituaties met klasgenoten?

229

230

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Wanneer je een vraagstelling formuleert, is het belangrijk om je te realiseren dat er ten grondslag aan de vraag altijd vooronderstellingen liggen (Verschuren, 2002). Deze vooronderstellingen moet je expliciteren in de probleemstelling. Bijvoorbeeld: hoe kun je er als verzorgende voor zorgen dat dementerende mensen zich na de verhuizing naar een instelling zo snel mogelijk thuis voelen? Er zijn twee soorten vooronderstellingen (Verschuren, 2002, p.58). Waardegebonden: er ligt een waardeoordeel achter de vraag. Degene die de vraag stelt, denkt dat het belangrijk is dat dementerende mensen zich thuis voelen in een instelling. Kennisgebonden: je weet iets van een bepaalde situatie. Deze kennis uit zich in de vraag. Degene die de vraag stelt, denkt dat er een gedragsverandering optreedt bij dementerende mensen wanneer ze gaan verhuizen naar een instelling. De dementerende mensen vertonen dit gedrag omdat ze zich niet thuis voelen. .

.

Verschillende vraagstellingen leveren verschillende soorten kennis op. Wanneer je kiest voor een bepaald soort probleemstelling, betekent dit niet dat de andere soorten kennis niet aan de orde komen. De meeste vraagstellingen bevatten een combinatie van de verschillende soorten vraagstellingen. Er zijn vier soorten vraagstellingen die onderscheiden kunnen worden (Verschuren, 2002, p.67). Een beschrijvende vraagstelling Een beschrijving geeft weer hoe iets is en geeft een verklaring waarom of waardoor. Beschrijvende vraagstellingen beginnen met: Wie/wat? Welke? . .

Een verklarende en/of voorspellende vraagstelling Een voorspellende en verklarende probleemstelling levert kennis op van iets wat niet waargenomen kan worden, maar wat wel kan worden afgeleid of voorspeld uit bestaande gegevens. Je kunt bijvoorbeeld iemands kansen bij een sollicitatiegesprek voorspellen aan de hand van zijn of haar CV of sollicitatievaardigheden. Verklarende en/of voorspellende vraagstellingen beginnen met: Wat heeft het voor gevolgen, voorwaarden, oorzaken, samenhang? .

Een evaluerende vraagstelling Bij een evaluatie vergelijk je de huidige situatie met de ideale of gewenste situatie.

9 Onderzoek

Een evaluerende vraagstelling begint met: Wat is/zijn van iets voor- en nadelen, knelpunten, waarde? .

Een vraagstelling geformuleerd rond regelgeving Deze vraagstelling moet kennis opleveren over hoe iets moet gebeuren. Producten van zo’n vraagstelling kunnen bijvoorbeeld beleidsnota’s en handleidingen zijn. Een vraagstelling geformuleerd rondom regelgeving begint met: Wat zijn gezien de doelen/normen de beste methoden, handelwijzen, voorschriften? .

Een vraagstelling van een onderzoek is vaak te groot om in e´e´n keer te beantwoorden. Daarom is het verstandig om deelvragen te formuleren. Deze deelvragen vormen samen het antwoord op de hoofdvraag, bijvoorbeeld: ‘Wat heeft Aletta Jacobs betekend voor de positie van de vrouw in Nederland?’ Deze vraag kun je bijvoorbeeld onderverdelen in de volgende deelvragen (die allemaal verband houden met de hoofdvraag).1 Hoe was de positie van de vrouw in de tijd dat Aletta Jacobs opgroeide? Wat was het effect van haar studie op de positie van andere vrouwen en op de positie van de universiteit? Wat heeft Aletta Jacobs na haar studie voor de positie van vrouwen gedaan? Wat was er aan het eind van haar leven in de positie van vrouwen veranderd? Wat is er na het leven van Aletta Jacobs gebeurd met de positie van vrouwen? .

.

.

.

.

6 Definie¨ren van de kernbegrippen Een probleemstelling heeft altijd een aantal kernbegrippen. Bij het voorbeeld over autisme zou een belangrijk begrip ‘conflictsituaties’ zijn. Het is belangrijk dat je bij de beschrijving van de probleemstelling precies uitlegt wat je onder de kernbegrippen in jouw onderzoek verstaat. Kernbegrippen zijn belangrijk, omdat: ze richting geven aan het onderzoek. Een onderzoek duurt vaak lang en er bestaat het gevaar dat de oorspronkelijke betekenis van begrippen verandert als dit niet goed wordt vastgelegd (Verschuren, 2002); .

1 http://www.rug.nl/let/informatievoor/studiekiezers/alfasteunpunt/ schrijven/onderzoeksvraag, gevonden op 27 januari 2009.

231

232

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

ze helpen bij de begrenzing van het onderzoek. Afhankelijk van wat je wilt onderzoeken, kun je ervoor kiezen om een ruime of een nauwe definitie van een begrip te hanteren (idem); ze aangeven wat precies onderzocht gaat worden. Wanneer je weet wat de begrippen betekenen, kun je ook bepalen wat voor soort informatie je nodig hebt om de vraagstelling te beantwoorden.

Kernbegrippen moet je eenduidig en helder omschrijven met behulp van bestaande literatuur over dat begrip. Verschuren (2002) gaat hier in hoofdstuk 8 van zijn boek op in. 7 Bepalen van het onderzoeksontwerp Door het definie¨ren van de kernbegrippen heb je meer inzicht in wat je wilt weten en welke informatie je daarvoor nodig hebt. Je gaat nu nadenken over de beste onderzoeksmanier. Zo’n manier wordt een onderzoeksontwerp genoemd. In paragraaf 4.1 zijn de vier onderzoeksontwerpen genoemd. Welk ontwerp je kiest hangt dus af van de informatie die je nodig hebt, maar ook van de middelen die je tot je beschikking hebt. De vier ontwerpen houden het volgende in. Literatuuronderzoek Je doet onderzoek op basis van systematisch verzamelde literatuur. Je maakt een analyse van de publicaties van anderen. Meer informatie over het doen van literatuuronderzoek vind je in het boek van Karel Soudijn (2005). Empirisch onderzoek Je verkrijgt de informatie over waarneembaar gedrag, bijvoorbeeld door middel van diepte-interviews of observaties. Dit wordt ook kwalitatief onderzoek genoemd. Het boek van Maso & Smaling (2004) gaat over het doen van een empirisch onderzoek. Actieonderzoek Actieonderzoek richt zich op het handelen van een professional en de situatie waarin dat handelen voorkomt. Professionals verzamelen door middel van een onderzoek informatie. De professional reflecteert vervolgens op basis van de verzamelde informatie en in dialoog met collega’s op het eigen handelen. Er zijn vooral boeken geschreven over het doen van actieonderzoek in de werkvelden educatie en zorg en welzijn. Bij de aanbevolen literatuur staat een boek van Ponte (2002) dat zich vooral richt op actieonderzoek in het onderwijs. De methode kan ook in andere werkvelden worden toegepast.

9 Onderzoek

Kwantitatief onderzoek Informatie verkrijgen op basis van statistische gegevens. Dit soort onderzoek wordt vaak bij cijfermatige onderwerpen toegepast, bijvoorbeeld bij financie¨le gegevens. In de sociale wetenschappen wordt kwantitatief onderzoek toegepast door het afnemen van enqueˆtes of vragenlijsten. Baarda & de Goede (2006) gaan uitgebreid in op het doen van kwantitatief onderzoek. 8 Formuleren van de hypothesen Een hypothese wordt vaak in de vorm van een stelling geformuleerd. Een hypothese is een voorlopig antwoord op de onderzoeksvraag. Niet iedere stelling is geschikt als hypothese. Een hypothese moet toetsbaar zijn. Een juiste vorm en inhoud van een hypothese zorgen voor een goede toetsbaarheid. Vorm De vorm van een hypothese moet aan een aantal eisen voldoen (Verschuren, 2002). Stellig: Er mogen in de formulering van een hypothese geen reserves zijn ingebouwd. Er mogen dus geen woorden als ‘wellicht, misschien of waarschijnlijk’ in voorkomen. Een hypothese moet worden geformuleerd als een feit, zodat bij toetsing duidelijk is of een hypothese bevestigd of bekrachtigd kan worden. Duidelijk: Begrippen en relaties die in een hypothese worden gesuggereerd, moeten worden beschreven, zodat duidelijk is wat er met de hypothese bedoeld wordt. Meetbaar: Een hypothese moet meetbaar zijn. Bijvoorbeeld: ‘Kinderen wonen dicht bij hun middelbare school.’ Deze uitspraak is niet meetbaar. ‘75% van de kinderen uit de wijk Slotervaart woont binnen 5 km van hun middelbare school’ is wel meetbaar. .

.

.

Inhoud Hierbij kijk je of het wel mogelijk is om de uitspraak waar te nemen en dus te weerleggen. Normatieve uitspraken. Deze uitspraken bevatten een waardeoordeel. Bijvoorbeeld: ‘Studenten moeten zelfstandig onderzoek kunnen doen.’ Een waardeoordeel verwijst naar een oordeel of norm. Normatieve uitspraken kunnen niet als hypothesen dienen, omdat ze alleen kunnen worden weerlegd door te verwijzen naar normen en dus niet door empirische feiten. Tautologische uitspraken. Een tautologische uitspraak is op basis van logica bij voorbaat waar en het is dus niet nodig om daarover .

.

233

Handboek studievaardigheden voor het hbo

hypothesen te formuleren. Bijvoorbeeld: ‘Intelligente mensen scoren hoog op een IQ-test’ (Verschuren, 2002, p. 133). Waarschijnlijkheid Als een hypothese op voorhand al waar of onwaar is, heeft het geen zin om deze mee te nemen in het onderzoek (Verschuren, 2002, p. 134). Bijvoorbeeld: ‘80% of meer van de inwoners van Utrecht heeft twee paar schoenen.’ Hoewel de vorm van de hypothese klopt, is ze te waarschijnlijk en zal het geen nieuwe kennis opleveren. Voor meer informatie over het formuleren van goede hypothese kun je kijken in het boek van Verschuren (2002). uitvoeren Nadat de probleemstelling is geformuleerd, kun je verdergaan met stap 7 van de onderzoeksopzet. afronden Zie de afronding van paragraaf 9.1. tip Het doen van onderzoek kan een moeizaam proces zijn. Het is belangrijk dat je gemotiveerd bent voor het onderzoeksonderwerp. .

10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

234

235

9 Onderzoek

9.3

Schrijven van een paper of essay

Tijdens de studie kun je de opdracht krijgen om een paper of essay te schrijven. Een paper is een wetenschappelijke tekst met een beperkte omvang. De opdracht om een paper te schrijven wordt meestal gegeven ter afsluiting van een vak. De wetenschappelijke tekst gaat dan over de behandelde literatuur. Studenten krijgen vaak een onderwerp aangereikt waarbij ze zelf een probleemstelling moeten formuleren. Het schrijven van een paper kan vergeleken worden met het doen van een klein literatuuronderzoek. Een paper kan in een betoogvorm of beschouwende vorm worden geschreven. Een paper helpt bij de ontwikkeling van vaardigheden die je nodig hebt bij het schrijven van een scriptie. De termen paper en essay worden vaak door elkaar gebruikt. Dit komt waarschijnlijk omdat de Engelse betekenis van essay een opstel of betoog is. In het Nederlands betekent een essay een beargumenteerde betoog over een onderwerp. De invalshoek van een essay is subjectief en persoonlijk. Essays gaan vaak over maatschappelijke, economische en culturele kwesties. Een essay wordt beargumenteerd aan de hand van eigen of andermans onderzoek. Het taalgebruik is bij een essay minder objectief en formeel dan bij een paper. Ook hoef je bij het schrijven van een essay niet per se vast te houden aan de structuur van een onderzoeksverslag. Het schrijven van een paper zal hier uitgebreid aan bod komen. Aan de hand daarvan wordt ingegaan op het schrijven van een essay. voorbereiden Bij het schrijven van een paper doe je beperkt literatuuronderzoek naar een bepaald onderwerp. Het verschil met een normaal literatuuronderzoek is dat de literatuur en het onderwerp al bekend zijn. Je moet daarbinnen alleen nog een probleemstelling formuleren. Je kunt dit doen aan de hand van paragraaf 9.2. Ook is de omvang van een paper, in tegenstelling tot een onderzoeksverslag, niet groot. Meestal ligt de lengte van een paper tussen de 5 en 20 pagina’s. Soms wordt een aparte doelgroep gegeven waarvoor het paper geschreven moet worden. De doelgroep heeft gevolgen voor de wijze waarop je zaken uitlegt. Meestal zijn vakgenoten de doelgroep voor een paper. Zodra je de probleemstelling hebt geformuleerd, begin je met het zoeken van de juiste informatie binnen de aangeboden literatuur. Vervolgens maak je een analyse van de relevante literatuur in het

236

Handboek studievaardigheden voor het hbo

licht van de probleemstelling en interpreteer je de literatuur. Hiervan maak je een wetenschappelijk verslag. Dit betekent dat het taalgebruik objectief en informeel is en dat je in de tekst op een juiste manier verwijst naar gebruikte bronnen. Zie paragraaf 9.4. uitvoeren Paper Een paper is de schriftelijke weerslag van een onderzoek. Het beschrijven en het doen van het onderzoek lopen bij het schrijven van een paper vaak parallel. Door het schrijven krijg je nieuwe inzichten en leg je nieuwe verbanden. Een paper heeft een vaste structuur. Het is een wetenschappelijke tekst. De structuur bestaat uit vier onderdelen: inleiding, middenstuk, discussie en conclusie (Ackerman, M., E. Osseweijer, H. Schmidt en H. van der Molen, 2007). Titel Een titel kan informerend zijn. De lezer weet dan door de titel waarover de paper gaat. Je kunt ook voor een pakkende titel kiezen. De titel hoeft dan niet direct informatie te geven over de inhoud van de paper. Een pakkende titel moet de interesse van de lezer wekken. Inleiding De inleiding introduceert het onderwerp en spitst zich toe op de vraagstelling. De inleiding kent een vaste opbouw: een algemene, maar pakkende introductie van het onderwerp waarbij de belangstelling van de lezer gewekt wordt; een korte beschrijving van het probleem; een introductie waarin de vraagstelling wordt beschreven; een algemene beschrijving van datgene wat je in je paper wilt uiteenzetten; een beschrijving van de structuur van de beschouwing of het betoog. .

. . .

.

Het middenstuk Het middenstuk is de kern van de paper. Hierin geef je informatie die van belang is voor de vraagstelling. Het middenstuk is verdeeld in verschillende alinea’s of tussenkopjes. Vaak vormen de deelvragen de kopjes in het middenstuk. Zorg dat je aan het einde van de kopjes een goede brug maakt naar het volgende kopje. Dit kan je bijvoorbeeld doen door een samenvatting te geven en kort aan te geven welk gevolg die informatie heeft.

9 Onderzoek

Discussie In de discussie kijk je kritisch naar de gebruikte literatuur. Vaak hebben theoriee¨n hun beperkingen. Bespreek die beperkingen. Laat zien dat je kritisch bent op de gebruikte literatuur. Beschrijf ook wat nog eventueel vervolgonderzoek nodig heeft. In de discussie kun je ook de betekenis van jouw onderzoek voor de praktijk beschrijven. Conclusie Hier herhaal je de vraagstelling en de belangrijkste bevindingen. Je geeft hiermee antwoord op de vraagstelling. In de conclusie mogen alleen zaken genoemd worden die al eerder in de paper benoemd zijn. Er mag geen nieuwe informatie worden aangehaald. Literatuurlijst Na de conclusie volgt een lijst met gebruikte literatuur. Deze literatuur staat beschreven volgens de wetenschappelijke richtlijnen. Paragraaf 9.4 gaat hierop in. Bij een paper is het belangrijk dat je de juiste schrijfstijl hanteert en dat je de tekst vloeiend schrijft, zodat alinea’s bijvoorbeeld goed in elkaar overlopen. Het boek uit de aanbevolen literatuur van Ackermann e.a. (2007) gaat hier uitgebreid op in. Essay Een essay en een paper hebben de volgende overeenkomsten: Een essay heeft een centrale vraagstelling. Een essay dient goed beargumenteerd te zijn. Ook moet je zoveel mogelijk gebruik maken van betrouwbare informatie. Je introduceert het onderwerp en geeft aan waarom het van belang is. Een essay is beperkt van omvang. Een essay eindigt met een conclusie. . .

.

. .

Een essay verschilt in een aantal opzichten van een paper: Een essay is altijd in de vorm van een betoog geschreven en wordt geschreven vanuit een persoonlijke, subjectieve invalshoek. Je hoeft geen vaste structuur te gebruiken: – je mag de standaardindeling voor een paper gebruiken, maar met het gevaar dat het essay saai wordt; – als je afwijkt van de vaste structuur, moet je ervoor zorgen dat de onderbouwing van het betoog helder blijft. De stijl van een essay is informeel. Pas echter op dat de stijl niet te´ informeel en te grappig wordt. .

.

.

237

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

In een essay hoef je in de tekst niet naar literatuur te verwijzen. Een literatuurlijst onder aan het essay voldoet.

tips De termen paper en essay worden vaak door elkaar gebruikt. Verdiep je daarom altijd goed in de opdracht voordat je begint. Je kunt veel leren van anderen. Vooral voor de schrijfstijl is het belangrijk dat je papers en essays van anderen leest voordat je zelf begint. Een paper en essay zijn allebei beperkt van omvang. Zorg voor een goede afbakening van de vraagstelling. Laat de paper voordat je het inlevert nakijken door studiegenoten of vrienden. Je leest zelf vaak over fouten heen. .

.

.

.

voorwaarden Materialen Literatuur en computer. Groepsgrootte Een paper kan in groepsverband en individueel geschreven worden. Het is lastig om met grote groepen een paper te schrijven. Met twee of drie personen is het samen schrijven van een paper het meest effectief. Een essay wordt meestal door een individu geschreven. Voorbereidingstijd Afhankelijk van de omvang van paper of essay. Uitvoeringstijd Afhankelijk van de paper of het essay. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

238

239

9 Onderzoek

9.4

Verwijzen naar wetenschappelijke literatuur

Een wetenschappelijke tekst onderbouw je door middel van literatuur van wetenschappers. Het is in een wetenschappelijke tekst belangrijk om aan te geven welke literatuur je bij je onderzoek gebruikt hebt. Je mag namelijk geen tekst van iemand gebruiken zonder dat je refereert aan de oorspronkelijke auteur. Je pleegt plagiaat als je gebruik maakt van iemands tekst zonder dat je daaraan refereert. Dit is strafbaar. Tekst die je gebruikt van een auteur moet je in je eigen stuk in eigen woorden opschrijven. Je mag een letterlijke tekst van iemand anders alleen gebruiken als je diegene citeert. Het verwijzen naar de oorspronkelijke bron van een tekst zorgt ervoor dat de lezer de betrouwbaarheid van de bronnen kan controleren. Ook geeft het de lezer de mogelijkheid om meer informatie over het onderwerp op te zoeken in de door jouw gebruikte bronnen als hij daarin geı¨nteresseerd is. Voor het citeren en verwijzen naar een auteur zijn speciale regels. voorbereiden Voor het verwijzen naar wetenschappelijke literatuur zijn over de hele wereld systemen gemaakt. Deze systemen geven precies aan hoe je in een wetenschappelijke tekst moet verwijzen naar een publicatie en hoe je op het einde van de tekst de bronnenlijst moet samenstellen. Ieder systeem heeft aparte regels voor de plaats waar bijvoorbeeld punten, komma’s en haakjes in een bronvermelding moeten staan. Sommige systemen zijn verbonden aan een bepaalde wetenschappelijke discipline. Onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten wijzen meestal e´e´n systeem aan dat je moet gebruiken voor het maken van onderzoeksverslagen. Voordat je begint met het schrijven van een onderzoeksverslag is het belangrijk dat je weet welk systeem jouw opleiding of onderwijsinstelling gebruikt. uitvoeren Hieronder volgt een lijst met de meest gebruikte systemen in Nederland. Ook wordt verwezen naar bronnen waar je instructie voor de toepassing van de systemen kunt vinden. – APA-stijl. Deze stijl is ontwikkeld door de American Psychological Association en wordt vooral toegepast in de sociale wetenschappen. Dit systeem wordt ook wel het auteur-jaarsysteem genoemd, omdat het in de tekst naar bronnen verwijst door middel van benoeming van de auteur en het jaartal van uitgave. ‘zelf leren schrijven’ (Ackermann et al, 2007) beschrijft dit systeem uitge-

240

Handboek studievaardigheden voor het hbo

–

–

–

–

breid aan de hand van voorbeelden. In dit boek is gebruik gemaakt van de APA-richtlijnen. Chicago-stijl. Deze stijl wordt vooral gebruikt in de geesteswetenschappen en de economie en bedrijfskunde. Kenmerkend aan deze stijl is dat er wordt verwezen met behulp van voet- of eindnoten. MLA-stijl. Deze stijl wordt gebruikt door literatuurwetenschappers en taalkundigen. Ze kenmerkt zich doordat er in de tekst verwezen wordt naar de auteur en het paginanummer. Harvard-stijl. Deze stijl wordt vooral in de natuurwetenschappen gebruikt. Ze wordt ook wel het naam-jaarsysteem genoemd. Uitgebreide instructie voor deze stijl kun je vinden op onderstaand webadres. Vancouver-stijl. Nummer-verwijssysteem. Deze stijl wordt veelal in de medische wetenschappen toegepast. Bij deze stijl verwijzen nummers in de tekst naar publicaties die op het einde van de tekst staan vermeld onder een nummer.

Instructie voor de Chigaco-, MLA-, Harvard- en Vancouver-stijl kun je vinden op het volgende webadres: www.lib.latrobe.edu.au/help/ style-guides.php. afronden Iedere stijl heeft zijn eigen regels. Het is belangrijk dat je controleert of je de regels goed hebt nageleefd. Controleer dus of de punten, komma’s en leestekens op de juist plaats staan en of je juist gebruik maakt van hoofdletters en of de opmaak van de letters juist is (cursief, onderstreept of vet). tips Voordat je begint met schrijven, kun je je orie¨nteren op de stijl die je moet gebruiken door publicaties met dezelfde stijl te lezen en te letten op de verwijzingen en bronnenlijst. In Microsoft Office Word zijn onder het werkmenu ‘verwijzen’ een aantal verwijsstijlen ingebouwd. Word helpt je hiermee om tijdens het schrijven de bronnenlijst samen te stellen en om de verwijzingen op de juiste manier weer te geven. Controleer bij de afronding van de tekst altijd of je de verwijzingen op een goede plek hebt geplaatst en of de verwijzingen juist zijn weergegeven. .

.

.

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

9 Onderzoek 241

voorwaarden Materialen Niet van toepassing.

Groepsgrootte Niet van toepassing.

Voorbereidingstijd Niet van toepassing.

Uitvoeringstijd Niet van toepassing.

10

242

Handboek studievaardigheden voor het hbo

9.5

Evidence-based werken en actieonderzoek

Professionals worden steeds meer aangesproken op de effectiviteit van hun handelen. Klanten die diensten afnemen van professionals hebben meer toegang tot informatie en worden kritischer. Vooral in de zorg is deze tendens zichtbaar. De professionals in de zorg moeten verantwoordelijkheid afleggen aan de overheid en aan verzekeraars. In de educatieve sector worden professionals meer op hun verantwoordelijkheid gewezen en willen zij ook effectiever en beter onderbouwd handelen. Maar hoe weet je nu of je als beroepsuitoefenaar effectief gehandeld hebt in een bepaalde situatie? Dit kun je achterhalen door op het handelen te reflecteren of door het te meten via onderzoek naar praktijksituaties. De resultaten kunnen er vervolgens voor zorgen dat er beter en effectiever gehandeld wordt. In de gezondheidszorg wordt het onderbouwen van handelen door middel van bewijzen uit onderzoek evidence-based practice genoemd (EBP). In het onderwijs wordt het handelen van de beroepsuitoefenaar verbeterd door het doen van actieonderzoek. Beide methodieken worden hier kort besproken. voorbereiden Evidence Based Practice Evidence Based Practice of EBP wordt toegepast door beroepsuitoefenaars in de zorg, maar ook in de architectuur van ziekenhuizen; dan heet het Evidence Based Design (EBD). EBD probeert door middel van onderzoek te ontdekken welk ontwerp van een ziekenhuis het genezingsproces van patie¨nten het meest ondersteunt. De stappen en het ontwerp van een onderzoek zijn binnen EBP hetzelfde als bij ieder ander onderzoek (zie paragraaf 9.1). Het maken van de vraagstelling is in dit geval alleen wel op de patie¨nt toegespitst. Een goede vraag voor EBP kan worden gemaakt met behulp van de PICO-regel (Cox, K., D. de Louw, J. Verhoef en C. Kuiper, 2004, p.35). Een vraagstelling voor een onderzoek gebaseerd op EBP moet volgens deze regel de volgende elementen bevatten: Patie¨nt en/of probleem: beschrijving van de patie¨nt en/of het probleem. Interventie: beschrijving van de interventie die toegepast wordt bij het probleem. Co-interventie: beschrijving van alternatieve interventies. Deze alternatieven worden vergeleken met de uitgevoerde interventie. .

.

.

9 Onderzoek .

Outcome: beschrijving van het doel van het onderzoek. Wat wil de onderzoeker bereiken en welk effect moet zichtbaar zijn?

Door een vraagstelling op te stellen die is toegespitst op de verbetering van het handelen, zal het resultaat van het onderzoek automatisch bijdragen aan het verbeteren van die handeling. De uitvoering van het onderzoek lijkt veel op het doen van ieder ander onderzoek zoals staat beschreven in paragraaf 9.1. De aanbevolen literatuur vermeldt een boek dat dieper ingaat op EBP. Kritiek Er is ook kritiek op het gebruik van EBP. Als er voor een handeling geen wetenschappelijk bewijs is dat het werkt, betekent dit niet dat de handeling niet effectief is. Het kan ook zo zijn dat de methode van handelen te jong is en dus nog niet voldoende getoetst kan zijn om het effect ervan te bewijzen. Ook kan het zijn dat de wetenschap nog niet ver genoeg is en dat er nog geen bewijs gevonden kan worden. Actieonderzoek Professionals verzamelen door middel van een onderzoek informatie. De professional reflecteert vervolgens op basis van de verzamelde informatie en in dialoog met collega’s op het eigen handelen. Het doel van actieonderzoek kan door de beroepsbeoefenaar zelf worden bedacht, maar heeft dus altijd een verband met de praktijk. Een actieonderzoek lijkt wat dat betreft veel op een normaal onderzoek, alleen krijgen de reflectie op de resultaten en de gevolgen daarvan voor de praktijk veel aandacht. Zoals eerder genoemd, wordt actieonderzoek vooral in het onderwijs toegepast. Het kan echter ook in andere werkvelden gebruikt worden. Het doen van een actieonderzoek wordt uitgebreid beschreven in het boek van Petra Ponte (2002, zie aanbevolen literatuur). EBP en actieonderzoek hebben veel overeenkomsten. Ze beginnen beide bij een handeling uit de praktijk en willen deze handeling verbeteren. Het lijkt daarbij dat het doen van actieonderzoek minder formeel is en meer wordt ingegeven vanuit de drang van de beroepsoefenaar zelf om het handelen te verbeteren en beter te onderbouwen. EBD wordt daarentegen ook vanuit de overheid en de verzekeraars gestimuleerd en heeft een daardoor een formeler karakter. uitvoeren Zie paragraaf 9.1 en aanbevolen literatuur.

243

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

244 Handboek studievaardigheden voor het hbo

afronden Zie paragraaf 9.1 en aanbevolen literatuur.

tips Zie paragraaf 9.1 en aanbevolen literatuur.

voorwaarden Materialen Afhankelijk van het onderzoek.

Groepsgrootte Afhankelijk van het onderzoek.

Voorbereidingstijd Afhankelijk van het onderzoek.

Uitvoeringstijd Afhankelijk van het onderzoek.

10

10

Toetsen

10.1

Een toets of tentamen voorbereiden

Toetsen zijn er in verschillende vormen: kennis-, vaardigheids- en praktijktoetsen. De uitslag van een toets laat zien of je de kennis, houding en/of vaardigheden beheerst die voor je beroep nodig zijn. Sommige toetsen geven aan hoe ver je bent en geven feedback over hoe je het doet (formatieve toetsen), andere toetsen bepalen of je verder mag met (een onderdeel) van de opleiding (summatieve toetsen). Volgens artikel 7.10 van de WHW (Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek) is een tentamen: een onderzoek naar de kennis, het inzicht en de vaardigheden van een student, alsmede de beoordeling van de uitkomsten van het onderzoek; een tentamen vormt de afsluiting van een onderwijseenheid. Een toets is een onderzoek naar de kennis, het inzicht en de vaardigheden, alsmede de beoordeling van de uitkomsten van het onderzoek; een toets vormt de afsluiting van een of meer onderdelen van een onderwijseenheid. .

.

voorbereiden Voordat je een tentamen maakt, heb je je thuis, op de opleiding of in de praktijk een periode voorbereid met toepasselijke literatuur en opdrachten. Zorg dat je weet welke doelen en competenties getoetst worden. Vraag aan de docent om een oefentoets of voorbeelden van vragen. Kijk of je studiemateriaal (boeken, aantekeningen) compleet is. Maak een lijstje van de onderdelen die jij moeilijk vindt. Maak een planning (per week/per dag) voor het tentamen of periode van tentamens. In e´e´n keer een tentamen leren kan wel, maar de stof blijft meestal niet hangen. Plan dus tijd om te herhalen. .

. .

. . .

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2_10, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

246

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

.

.

.

Bepaal de moeilijkheid en/of de belangrijkheid van de vakken. Plan meer tijd in voor ‘moeilijke’ vakken of hoofdstukken. Zorg voor een rustige studieplek met zo min mogelijk afleiding op je bureau. Maak gebruik van cd’s met oefenopdrachten (behorend bij je studieboeken of via de website van de uitgever). Gebruik voor de voorbereiding van een tentamen het stappenplan Studerend lezen (zie paragraaf 1.1). Voordat je gaat beginnen met toetsing, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij toetsafname, beoordelen, herkansen, inzagerecht en beroep aantekenen.

uitvoeren Bekijk het tentamen in zijn geheel voor je begint met antwoorden. Plan je tijd en zorg ervoor dat je tijd over hebt om je antwoorden na te lezen. Lees de vragen twee keer. Begin met de vragen die je meteen begrijpt. Richt je op wat je weet, liever dan op wat je niet weet. Let goed op de vraagstelling; deel de vraag op in stukken, zodat je ‘dubbele’ vragen ook in zijn geheel beantwoordt. Probeer de vraag als geheel te begrijpen. Stel jezelf de vraag: wat wil de docent dat ik antwoord? Probeer de uitleg uit de colleges te herinneren. Blijf rustig als je een vraag niet weet. Je hebt je immers goed voorbereid. Sla de vraag even over en probeer het later nog een keer. . .

.

. .

.

.

Verschillende soorten vraagvormen Open vragen: bij een open vraag moet je een open antwoord geven. Je mag zelf je antwoord formuleren. Voorbeeld: ‘Wat zijn de gevolgen van eenzijdige voeding?’ Ook invulvragen horen bij de open vragen. Je vult in eigen woorden het ontbrekende gedeelte in en soms zijn verschillende antwoorden mogelijk. Voorbeeld: ‘Een gevolg van eenzijdige voeding is ...gebrek.’ Gesloten vragen: je kunt slechts een beperkt antwoord geven. Voorbeelden van gesloten vragen zijn meerkeuzevragen en de ja/ nee- waar/niet waar- of juist/onjuist-vragen. Voorbeeld: ‘Een belangrijk gevolg van eenzijdige voeding kan een vitaminegebrek zijn. Waar/niet waar.’ .

.

10 Toetsen

Verschillende soorten vragen Kennisvragen: het gaat om kennis, feiten, begrippen, omschrijvingen die je moet weten en onthouden, bijvoorbeeld vragen die beginnen met: wie, wat, waar, wanneer of welke. Voorbeeld: ‘Wat zijn vitaminen?’ Inzichtvragen: het gaat om de samenhang tussen verschillende feiten of gegevens, het combineren van informatie. Je moet laten zien dat je inzicht in de stof hebt en erover kunt nadenken. Voorbeeld: ‘Wat is het verband tussen de vitaminen die in voeding zitten en je gezondheid?’ Toepassingsvragen: je moet de stof kunnen toepassen in een nieuwe situatie. Dat kunnen regels, tabellen of oplossingen zijn. Voorbeeld: ‘Stel een ontbijt samen en zoek uit welke vitaminen erin zitten.’ Denkvragen: op basis van wat je bestudeerd hebt, moet je tot een eigen antwoord komen dat je kunt onderbouwen en waarin je laat zien dat je de stof begrepen hebt. Voorbeeld: ‘Wat is jouw mening over het slikken van vitaminepillen in combinatie met slechte voeding? Licht het antwoord toe met argumenten.’ .

.

.

.

afronden Lees bij een theorietoets je antwoorden nogmaals door: heb je duidelijk geschreven? Ga niet alles overschrijven; dit kost meestal te veel tijd. Heb je geen vragen overgeslagen? Als de toets is beoordeeld, kun je het volgende doen. Maak gebruik van het inzagerecht binnen de termijn die daarvoor staat. Dit staat beschreven in het OER van je opleiding. Je hebt recht op inzage bij schriftelijke toetsing, in het beoordeelde schriftelijke werk, de vragen en opdrachten van het tentamen of de toets, alsmede de normen waarmee de beoordeling tot stand is gekomen; bij mondelinge toetsing: recht op een toelichting aan de hand van de normen waarmee de beoordeling tot stand is gekomen. Controleer de beoordeling en de puntentelling. Als je het niets eens bent met de beoordeling, bespreek je dit met de betrokken docent. Als je niet tevreden bent met de oplossing, kun je (binnen een vastgestelde termijn) beroep aantekenen bij de Cobex (College van beroep voor de examens) binnen je hogeschool. Gooi de toets niet weg, maar bewaar deze en bestudeer je eigen antwoorden. Wat was goed en wat was fout? .

. .

.

247

248

Handboek studievaardigheden voor het hbo .

Maak een foutenanalyse: welke fouten heb je gemaakt? Wat moeten de goede antwoorden zijn? Zorg dat je die achterhaalt van de docent, van je medestudenten of uit je boeken. Zo kun je leren van je fouten.

tips Houd rekening met je dagritme. Ben je een ochtendmens, middagmens of avondmens? Wanneer studeer je het best? Gebruik dit moment om moeilijke onderdelen te leren. Korte leermomenten zijn beter dan e´e´n lang (bijvoorbeeld 3 x 30 minuten studeren is beter dan twee uur achter elkaar). Pauzeer kort na elk uur (of half uur). Neem wat beweging, loop de trap even op en neer, wandel even rond. Neem een leuke onderbreking, maar ga dan weer aan het werk. Maak gebruik van ezelsbruggetjes. Deze kunnen je helpen om moeilijke woorden, regels, formules en definities te onthouden. Voor een praktijktoets, een eindgesprek of assessment krijg je meestal de gelegenheid om te oefenen. Gebruik die kans om van je fouten te leren en zo goed aan de start te komen van de eigenlijke toets. Om je voor te bereiden op een tentamen kun je zelf vragen maken over de stof. Het maken van goede toetsvragen is, al is het veel werk en ook best lastig, ook leerzaam. Het dwingt je om je goed te verdiepen in de stof, de leerdoelen en de manier van vragen stellen van de docent. Bij het maken van toetsvragen moet je er goed op letten dat de vraag eenduidig is, dat wil zeggen dat de vraag slechts op e´e´n manier begrepen kan worden. Stel je op de hoogte van de bewaartermijn en de wijze van bewaren van toetsen. Ook dit is per opleiding geregeld in het OER. Behaalde tentamens en toetsopdrachten kunnen mogelijk in je studieloopbaan als bewijs dienen voor eerder verworden competenties (EVC), waarmee je vrijstelling kunt verkrijgen. Bewaar ze dus zorgvuldig. .

.

.

.

.

.

.

.

voorwaarden Materialen Variabel. Groepsgrootte Individueel. Voorbereidingstijd Variabel.

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

10 Toetsen 249

Uitvoeringstijd Variabel. 10

250

Handboek studievaardigheden voor het hbo

10.2

Presenteren

Een presentatie is een voordracht. Je draagt een onderwerp voor aan een groep mensen. Je hebt een onderwerp voorbereid met de bedoeling anderen te informeren. Je kunt gebruik maken van materialen zoals film, video, dia’s of bord. voorbereiden Zorg dat je weet hoeveel tijd je hebt om de presentatie te houden, voor wie je de presentatie geeft en waar het gebeurt. Zijn er nog speciale eisen waaraan je presentatie moet voldoen? Baken je onderwerp goed af en neem voldoende tijd om je erin te verdiepen. Maak aantekeningen terwijl je leest en zet in grote lijnen een schema uit waarin een inleiding, kern en een slot duidelijk worden. Vraag je af wat je wilt presenteren, beweren en welke conclusies je wilt voorleggen. Wat is de kern van je presentatie? Vul het schema in met trefwoorden en geef kort aan welke voorbeelden je wilt gebruiken. Welke delen van het onderwerp wil je ondersteunen met beeldmateriaal? Wat heb je daarvoor nodig? Zorg dat je kunt toelichten wat je laat zien. Zijn er materialen die je na afloop van de presentatie wilt uitdelen? Zullen de mensen voor wie jij een presentatie houdt jouw verhaal begrijpen? Zullen ze er belangstelling voor hebben? Let erop dat je de feiten met voorbeelden toelicht, je mening geeft met argumenten en ook vertelt hoe je aan de informatie bent gekomen. Als je denkt dat je presentatie al voor een groot deel af is, houd dan voor jezelf of voor anderen eens een proefpresentatie. Loopt het verhaal? Kom je goed uit je woorden? Bereik je je doel? Voldoet het aan de eisen? Klopt het beeldmateriaal? Hoe lang duurt het? Bedenk van tevoren op welk moment je de gelegenheid biedt om vragen te stellen. Tijdens of na de presentatie? Maak alles klaar voor de presentatie: je tekst of korte aantekeningen, teksten die je wilt uitdelen, voorbeelden die je wilt laten zien uit boeken enzovoort. Zorg er ook voor dat in de betreffende ruimte alles klaar staat: stoelen, apparatuur, usb-stick, bord en krijt. Test de apparatuur zodat je er zeker van bent dat alles het op het juiste moment doet. .

.

.

.

.

. .

.

.

.

10 Toetsen

uitvoeren Probeer te ‘gronden’, dat wil zeggen: stevig en evenwichtig te staan. Let op je ademhaling: probeer of je zo diep mogelijk kunt ademen (buikademhaling). Dit kan de spanning verminderen. Ga staan met een houding van: ‘Hier sta ik en ik heb wat te vertellen’ en niet: ‘Help, dit is verschrikkelijk, was ik maar vast klaar.’ Vraag om stilte en aandacht voor je presentatie. Stel je zo nodig voor en vertel waarom juist jij deze presentatie houdt. Leid het onderwerp kort in. Waar gaat het over en wat is je bedoeling? Leg kort uit hoe je de presentatie hebt opgezet en wanneer er gelegenheid is om vragen te stellen of voor discussie. Maak duidelijk of mensen je kunnen onderbreken als ze iets niet begrijpen. Laat zien en deel uit wat je van plan bent. Neem er de tijd voor, zodat het niet onrustig of chaotisch wordt. Let goed op je taalgebruik. Gebruik vaktaal, geen straattaal. Let op het gebruik van je stem. Praat rustig, spreek duidelijk. Gebruik zinnen die goed lopen en maak je zin af. Herhaal jezelf niet, wissel je woordkeus af. Breng ook afwisseling in je stem. Als het eentonig klinkt, boeit het mensen niet. Let op je houding tijdens de presentatie. Sta of zit rechtop en kijk mensen aan. Probeer met rustige gebaren je presentatie te ondersteunen. Je mag best wat bewegen of rustig wat heen en weer lopen. Als je merkt dat je onduidelijk bent, neem dan de tijd om het te herstellen of vraag aan de mensen of ze het nog kunnen volgen. Reageer zorgvuldig op vragen die gesteld worden. Bedank mensen voor hun aandacht voor jouw verhaal. .

.

. .

.

.

. .

.

.

. .

afronden Als je wilt weten hoe je gepresenteerd hebt, vraag daar dan naar in een nabespreking en sta open voor wat mensen op te merken hebben. Je hoeft er niet op in te gaan. Bij het evalueren van je presentatie kun je een onderscheid maken tussen de inhoud, de opbouw en de organisatie van je verhaal en je stijl van presenteren. Schrijf eventuele leerpunten op. Als er spullen over zijn, ruim die dan op. Als er materiaal is dat voor afwezigen beschikbaar moet blijven, zorg dan dat iemand het meeneemt. Berg apparatuur zorgvuldig op. .

.

. .

.

251

252

Handboek studievaardigheden voor het hbo

tips Een goede voorbereiding is belangrijk. Als je aan het werk gaat, is het onmisbaar dat je de juiste informatie en materialen bij de hand hebt. Een pakkende inleiding helpt de aandacht te trekken: een citaat, een leuke gebeurtenis, een paar open vragen. Aan het slot van de presentatie kun je hierop terugkomen. Het oordeel van een buitenstaander (een generale repetitie) kan helpen om te beoordelen of de boodschap die je via de presentatie wilt overbrengen werkelijk aankomt. Vraag ook te letten op het gebruik van stopwoordjes. Probeer ‘uhm, uhm. ..’ te vervangen door een rustige ademhaling. Als je vriendelijk en enthousiast bent en je hebt contact met je publiek, heb je voor een belangrijk deel aan de doelen van je presentatie voldaan. Je uitstraling is wat men in ieder geval onthoudt. Als je de tekst hebt uitgeschreven, bedenk dan dat je tijdens de presentatie iets moet presenteren en beslist niet oplezen. Gebruik kaartjes met steekwoorden als houvast en leg ze op volgorde, net zoals een presentator bij de televisie dat doet. Wees je ervan bewust dat jij sneller spreekt dan je publiek de informatie kan opnemen. De informatie is jou immers al bekend. Dus probeer ook tijdens de presentatie de rust terug te brengen. Een presentatie staat of valt ook met het juiste gebruik van apparatuur. Met name een laptop en een beamer geven wel eens problemen in het gebruik. De apparatuur van tevoren testen is dus absoluut nodig (zie paragraaf 7.5). Zorg dat je een set sheets voor overhead als reserve bij je hebt. Als de laptop of beamer niet werkt, kun je toch je presentatie geven. Als je het publiek bij de presentatie betrekt, wordt de presentatie levendiger. Je kunt dit doen door een vraag te stellen en deze even met elkaar te bespreken, of ze vragen iets te doen wat binnen je onderwerp past. Een groepspresentatie biedt de mogelijkheid een groot thema van veel kanten te bekijken. Het is belangrijk dat elk lid van de groep precies weet wat hij of zij moet doen (zowel vooraf en tijdens als na de presentatie). Stem de inhoud goed op elkaar af. Weet van elkaar wat je gaat zeggen. Spreek af hoeveel spreektijd iedereen krijgt. Oefen de presentatie met elkaar. Als een van de groepsleden op de dag van de presentatie verhinderd is, zorg er dan voor dat de rest van de groep de presentatie alsnog kan verzorgen. .

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

voorwaarden

9 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

8

Basiskwalificering voor managementfuncties

7 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

6

Methodisch en reflectief denken en handelen

5

Probleemgericht werken

4

Creativiteit en complexiteit in handelen

hbo-competenties 1 2 3

Transfer en brede inzetbaarheid

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

10 Toetsen 253

Materialen Laptop/beamer/usb-stick, overhead/sheets, flaps/bord/whiteboard.

Groepsgrootte Individueel, in tweetallen of kleine groepen.

Voorbereidingstijd 2-4 uur.

Uitvoeringstijd 5-30 minuten.

10

254

Handboek studievaardigheden voor het hbo

10.3

Proeve van bekwaamheid of meesterproef

Een proeve van bekwaamheid is een toets om vast te stellen of je de competenties die voor je beroep nodig zijn, beheerst. Het is een uitgebreide opdracht in de beroepspraktijk (totaalopdracht) waarin je veelvoorkomende en kenmerkende beroepshandelingen moet uitvoeren, gebaseerd op een of meer kerntaken en werkprocessen. De proeve wordt altijd afgesloten met een reflectiegesprek waarin het verloop van de proeve, de door jou gemaakte keuzes en het resultaat worden besproken. Een proeve van bekwaamheid wordt ook wel meesterproef genoemd. De beoordeling geschiedt door de stagebegeleider/werkmeester, praktijkbegeleider of de docent van opleiding. voorbereiden Voordat je een proeve van bekwaamheid gaat afleggen, heb je je een hele periode voorbereid met theorie en praktijk, voorwaardelijke toetsen en oefenopdrachten. Je begeleider geeft toestemming (soms in overleg met een docent van de opleiding of iemand van de examencommissie) voor het afleggen van de proeve. Als je samen met je begeleider ervan overtuigd bent dat je de kritische beroepssituatie aan kunt, kun je starten met de proeve van bekwaamheid. De beoordelingscriteria van de proeve staan vast (ze zijn immers afkomstig van de vastgestelde kerntaken en werkprocessen). Het is mogelijk dat ze nog op maat van jouw specifieke proeve gemaakt moeten worden. Dit overleg je met je begeleider (van de opleiding of uit de praktijk). .

.

.

uitvoeren Je voert de proeve uit in ‘een kritische beroepssituatie’, dat wil zeggen: een kenmerkende praktijksituatie waarin je bepaalde keuzes zult moeten maken. Een proeve van bekwaamheid heeft meestal een vaste opbouw, bijvoorbeeld: – een specifieke instructie; – een planning eventueel met planningsschema; – de opdrachten; – een beoordelingsformulier; – een scoreoverzicht met handtekeningen. Afhankelijk van de proeve en de tijd die ervoor staat, is de beoordelaar aanwezig bij de proeve of komt de beoordelaar tussentijds bij je kijken. Een beoordelaar beoordeelt niet alleen je werk, maar .

.

.

10 Toetsen

.

.

ook hoe jij je werk doet, hoe jij je gedraagt en hoe je bijvoorbeeld in een team functioneert, kortom alle competenties die jij laat zien. Bij proeven die langer dan een dag duren, word je in ieder geval door de stagebegeleider gevolgd. Als een proeve meer dan een dag duurt, houd je een reflectieverslag bij in de vorm van een logboek. Noteer na afloop van iedere dag voor jezelf de volgende zaken. – Wat heb ik vandaag gedaan? – Welke keuzes heb ik gemaakt en waarom heb ik die keuzes gemaakt? – Wat is er goed of niet goed gegaan en zou ik het weer zo aanpakken? – Wat heb ik ervan geleerd?

afronden In een reflectiegesprek kijk je samen met de begeleider terug op de proeve en bespreek je hoe alles is verlopen en wat je eventueel anders of beter had kunnen doen. Als je een reflectieverslag/logboek hebt gemaakt, betrek je dit bij het gesprek. Na het reflectiegesprek beslissen de beoordelaars of jij de proeve wel of niet gehaald hebt. Als je de proeve hebt behaald, geven de beoordelaars met behulp van de competenties en bijbehorende beheersingscriteria aan waar je goede punten liggen en op welk punt je jezelf nog verder kunt ontwikkelen. Een dergelijke beoordeling wordt vaak weergegeven in een overzicht of competentiematrix. Als je een proeve niet hebt behaald, geven de beoordelaars aan welke competenties en/of beheersingscriteria onvoldoende zijn. Maak desgewenst afspraken over een herkansing en over hoe je je gaat voorbereiden op de herkansing. Jij en je begeleider(s) ondertekenen het resultaat (behaald/niet behaald). Je bewaart het resultaat in je portfolio of examendossier. .

.

.

.

.

.

tips Voordat je gaat beginnen met toetsing, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het uitvoeren, beoordelen en herkansen van de proeve van bekwaamheid. Een goede voorbereiding is belangrijk. Als je aan het werk gaat, is het onmisbaar dat je de juiste informatie en materialen bij de hand .

.

255

Handboek studievaardigheden voor het hbo

.

.

.

hebt en goed op de hoogte bent van de beoordelingscriteria en wie je gaat beoordelen. Als de beoordelaars in eerste instantie tot een onvoldoende beoordeling komen, is een criteriumgericht interview noodzakelijk om de deelnemer de kans te geven zijn handelen te verantwoorden. Deze verantwoording zou kunnen leiden tot een bijstelling van de beoordeling. Als er voor een opleiding bijvoorbeeld drie proeven van bekwaamheid zijn, worden de eerste twee ’startproeven’ genoemd en de derde ‘eindproeve’ of ‘meesterproef’. De manier waarop startproeven en eindproeven verlopen is gelijk. Het verschil zit vooral in tijd van afname, toelating, beoordelaars en resultaat. De situatie op de werkplek kan zo zijn dat de proeve niet (geheel) uitgevoerd kan worden. Een aantal vervangende mogelijkheden zijn een criteriumgericht interview of een simulatie in de vorm van een rollenspel.

voorwaarden Materialen Variabel. Groepsgrootte Individueel. Voorbereidingstijd Variabel. Uitvoeringstijd Variabel. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

256

257

10 Toetsen

10.4

Portfolio

Een portfolio is een persoonlijke map of dossier waarmee je jezelf kunt presenteren: je beschrijft wat je kunt en de producten waaruit dat blijkt voeg je toe. Het gebruik van een portfolio is afkomstig uit de kunstwereld, waarin een kunstenaar met een grote map (portfolio) zijn eigen werk presenteert in de vorm van een ‘showcase’. De basis van je portfolio ligt in je persoonlijk ontwikkelplan (POP). De beste producten komen uiteindelijk terecht in je portfolio. Criteria voor de beoordeling van het portfolio zijn afkomstig uit de praktijk van je beroep: de kerntaken en werkprocessen en de competenties die daarbij horen. voorbereiden Kijk goed naar de eisen die aan je portfolio gesteld worden door je opleiding. Bewaar tijdens je opleiding zorgvuldig je producten, verslagen, opdrachten, beoordelingen en overige resultaten. Maak een onderscheid tussen producten (praktijkopdrachten, proeven van bekwaamheid en overige opdrachten) die je bewaart in een leerdossier en producten die je kunt gebruiken als beste producten (‘best werk’ of ‘best practice’) voor je portfolio. Stel je op de hoogte van de afspraken over het inleveren en het presenteren van je portfolio. Zijn er vormvoorschriften? .

.

.

.

uitvoeren Stel je portfolio samen. Onderdelen van een portfolio zijn bijvoorbeeld: – een duidelijke inhoudsopgave; – je CV; – noodzakelijk bewijsmateriaal (‘best practices’) voor het behalen van de competenties, gebaseerd op prestaties volgens de eisen van je opleiding; – een of meer reflectieverslagen met een terugblik op je totale ontwikkeling (verandering/groei); – je visie op het beroep; – een positief advies van je studieloopbaanbegeleider; – beoordelingen door begeleiders, docenten, medestudenten en jezelf, 3608 feedback; – eventuele bijlagen.

258

Handboek studievaardigheden voor het hbo

afronden Presenteer je portfolio volgens de afspraken van je opleiding en vastgesteld in een OER. Dit kan een panelgesprek of portfolio-assessment zijn. tips Voordat je gaat beginnen met je portfolio, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens, waar het portfolio deel van uitmaakt. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het portfolio. Overleg met je begeleider over de invulling van je portfolio. Breng een duidelijke ordening aan in je portfolio. Nummer de producten, leg duidelijk en inzichtelijk de relatie met de competenties die je ermee wilt aantonen. Een portfolio mag geen zoekplaatje zijn voor de beoordelaars. Zorg voor goede bewijzen in je portfolio van je competenties. Behalve reflectie op je eigen functioneren is het vooral belangrijk wat anderen van jouw functioneren vinden. Dit kun je laten zien door middel van 3608 feedback. Dat wil zeggen dat je feedback verzamelt van verschillende betrokkenen bij jouw leerproces. Vanuit elke hoek (het zijn er vier) wordt naar jou gekeken: jijzelf, je collega, je leidinggevende en je klant/clie¨nt/opdrachtgever. Al deze betrokkenen geven mondeling/schriftelijk feedback op punten die door jou specifiek zijn aangegeven. Je kunt gebruik maken van een standaardformulier of een formulier dat je speciaal hebt ontworpen met aandachtspunten die voor jou belangrijk zijn. Vraag ook om verbeterpunten en sterke punten. Scholen gebruiken verschillende soorten portfolio: een ontwikkelingsportfolio: een portfolio per opleidingsfase in plaats van een gevuld portfolio aan het einde van de opleiding; een ‘best-werk’ portfolio, een eindportfolio met beste resultaten (zoals hierboven beschreven); een doelstellingenportfolio, gekoppeld aan de doelstellingen per leerfase uit je POP; een procesportfolio: vooral gericht op het laten zien van vooruitgang tijdens de opleiding; een zogenaamd digitaal portfolio (zie bijvoorbeeld www.digitaalportfolio.nl). Voordelen van een digitaal portfolio zijn de volgende. – Het is compact. – Door het gebruik van hyperlinks kun je verbanden leggen tussen de verschillende onderdelen van je portfolio. .

. .

.

.

.

.

.

.

.

259

10 Toetsen

– Het is gemakkelijker door meerdere mensen tegelijk te bekijken. – Je werkt aan de ontwikkeling van je ICT-vaardigheden. – Je brengt gemakkelijker structuur aan dan in een papieren portfolio. Voorbeelden van de inhoud van een portfolio zijn: verslagen, observatieverslagen, logboeken; artikelen; websites; ontwerpen en tekeningen; verpleeg-, zorg- of behandelplannen; adviesrapporten; een video-opname van een kenmerkende beroepssituatie; foto’s; beoordelingen/3608 feedback; testuitslagen; beroepsproducten; je CV; diploma’s/certificaten. . . . . . . . . . . . . .

voorwaarden Materialen Variabel, afhankelijk van de kwalificatie en de beroepsproducten die daarbij horen. Groepsgrootte Individueel. Voorbereidingstijd Variabel. Uitvoeringstijd Variabel, gedurende de hele opleiding. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

Brede professionalisering

hbo-competenties 1 2 3

260

Handboek studievaardigheden voor het hbo

10.5

Assessment

Een assessment is een vorm van toetsing waarin je in een kritische beroepssituatie taken moet uitvoeren. Zo kun je laten zien dat je bepaalde competenties beheerst. Een assessment kan uit e´e´n of meer opdrachten bestaan die kenmerkend zijn voor je beroep. Door de opdracht laat je zien dat je kennis en vaardigheden kunt toepassen, een goede beroepshouding hebt en problemen kunt oplossen. Meestal sluit je een assessment af met een reflectiegesprek en/of door een reflectieopdracht, waarin je verantwoordt welke keuzes je tijdens het assessment hebt gemaakt. Bij een portfolio-assessment breng je zelf de situaties aan, terwijl je bij gedragsassessment in situaties wordt geplaatst. Criteria voor de beoordeling van het assessment zijn afkomstig uit de praktijk van je beroep: de kerntaken en werkprocessen en de competenties die daarbij horen. Andere benamingen voor het assessment zijn portfoliogesprek, portfolio-assessment, panelgesprek of eindgesprek. voorbereiden Kijk goed naar de eisen die aan het assessment gesteld worden door je opleiding. Weet wat je te wachten staat. Voldoe je aan de toelatingseisen voor deelname aan het assessment? Welke competenties worden beoordeeld? Hoe ziet het assessment eruit? Wie zijn erbij aanwezig? Door wie word je beoordeeld? Wat wordt er van je verwacht? Hoeveel tijd heb je om je voor te bereiden? Welke hulpmiddelen mag je gebruiken? .

. . . . . . .

Zorg dat je antwoord hebt op een aantal standaardvragen. Wat zijn je sterke en zwakken kanten? Welke vooruitgang heb je laten zien gedurende de opleiding? . .

uitvoeren Neem deel aan het assessment. Dit kan in verschillende vormen plaatsvinden, die je van tevoren al kent. Ook combinaties van vormen zijn mogelijk:

10 Toetsen .

. .

een criteriumgericht interview: jij beschrijft kritische beroepssituaties en jouw taak daarin, de assessoren vragen door over je handelen als bewijs van je competenties; een rollenspel of simulatie, soms ook samen met een acteur; een casusbespreking op papier of een video-opname.

Wees in de beantwoording of de uitvoering zo concreet mogelijk. De beoordelaars (ook wel assessoren genoemd) kijken hoe je handelt, hoe je je handelen verantwoordt en hoe jezelf laat zien. Je ontvangt een beoordeling van e´e´n of meer assessoren. Mogelijke assessoren zijn: de docent(en); de acteur die heeft meegewerkt aan het assessment; medestudenten (peer assessors); iemand uit het werkveld. . . . .

Je krijgt feedback op: de competenties die je laat zien (of juist niet); je houding, sterke en zwakke punten tijdens het assessment; je eigen reflectie voor, tijdens en na het assessment. . . .

afronden Als je het assessment hebt behaald, geven de assessoren met behulp van de competenties en bijbehorende beheersingscriteria aan waar je goede punten liggen en op welk punt je jezelf nog verder kunt ontwikkelen. Een dergelijke beoordeling wordt vaak weergegeven in een overzicht of competentiematrix. Als je het assessment niet hebt behaald, geven de assessoren aan welke competenties en/of beheersingscriteria onvoldoende zijn. Maak desgewenst afspraken over een herkansing en over hoe je je gaat voorbereiden op de herkansing. Jij en je assessor(en) ondertekenen het resultaat (behaald/niet behaald). Je bewaart het resultaat in je portfolio of examendossier. .

.

.

.

.

tips Voordat je gaat beginnen met een assessment, is het aan te raden om op de hoogte te zijn van alle afspraken over toetsen en examens waar het assessment deel van uitmaakt. In het OER staat exact beschreven wat de werkwijze van jouw opleiding is bij het assessment. Oefen van tevoren zoveel mogelijk op een manier die .

261

Handboek studievaardigheden voor het hbo

.

.

.

.

aansluit bij het assessment, samen met medestudenten en met name op je zwakke punten. Blijf rustig. Als je je hebt voorbereid, weet je dat je er alles aan hebt gedaan. De beoordelingscriteria van een assessment moeten eenduidig zijn om bij alle partijen (beoordeelde en beoordelaars) verwarring over de beoordeling te voorkomen. Vergelijk een assessment met een sollicitatiegesprek. In sollicitaties wordt er namelijk ook vaak gebruikgemaakt van assessments. Je kunt via een assessment op opleiding hier alvast voor oefenen. Een selfassessment en een peer assessment kunnen deel uitmaken van de beoordeling van het assessment. In een selfassessment beoordeel je jezelf en in een peer assessment beoordeel je je ‘peer’ (groepsgenoot/medestudent). Voor beiden gebruik je dezelfde beoordelingscriteria als de docent en de collega uit het werkveld. Motiveer je beoordeling zorgvuldig. Maak hierbij gebruik van de regels voor het geven van feedback (zie paragraaf 4.6). Door het geven van deze beoordelingen ontwikkel je kritisch denken in je beroep.

voorwaarden Materialen Variabel. Groepsgrootte Je doet het assessment alleen, in aanwezigheid van verscheidene assessoren. Voorbereidingstijd Variabel, afhankelijk van de werkwijze rondom een assessment. Uitvoeringstijd 2-3 uur. 10 Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen

9

Basiskwalificering voor managementfuncties

8 Sociaalcommunicatieve bekwaamheid in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving

7

Methodisch en reflectief denken en handelen

6

Probleemgericht werken

5

Creativiteit en complexiteit in handelen

Transfer en brede inzetbaarheid

4

(Wetenschappelijke) toepassing vanuit onderzoek

Multidisciplinaire integratie

hbo-competenties 1 2 3

Brede professionalisering

262

Literatuur

Aarts, R.-M., & Boer, A. (2001). Studievaardigheden voor studenten in het beroepsonderwijs. Dwingeloo: Kavanah (gebruikt bij literatuurstudie). Ackermann, M. (2006). Zelf leren schrijven. Amsterdam, Nederland: Boom Onderwijs (gebruikt bij het schrijven van een paper of essay en het zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur). Awouters, V., & Schuer, J. (2005). Digitale didactiek, De elektronische leeromgeving als krachtig hulpmiddel bij competentieleren. Antwerpen: Uitgeverij De Boeck (gebruikt bij internet). Baarda, dr. D. B., & Goede, dr. M. P. M. de (2006). Basisboek Methoden en technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek (4e druk). Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij onderzoek doen). Baarda, dr. D. B., & Goede, dr. M. P. M. de (2006). Basisboek Methoden en Technieken. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff (gebruikt bij interviewen en enqueˆte houden). Bijkerk, L., & Heide, W. van der (2006). Het gaat steeds beter! Activerende werkvormen voor de opleidingspraktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij stellingenspel). Brungs, E. (2005). Zinvol zoeken, stijlvol schrijven: Handleiding voor het schrijven van wetenschappelijke teksten in de sociale wetenschappen. Leuven/Acco: Voorburg. Calibris (2007). Waaier met beoordelingsvormen voor Competentiegericht Leren (gebruikt bij handelingsschema competentiegericht toetsen van resultaten). Cox, K., Louw, D. de, Verhoef, J., & Kuiper, C. (2004). Evidence-based practice voor verpleegkundigen: Methodiek en implementatie. Utrecht: Lemma (gebruikt bij Evidence based werken en actieonderzoek). Cox, M. (2000). Hoe pak ik het aan? Werkvormen bij Zorggericht, leermiddelenreeks voor de verpleegkundige en verzorgende opleidingen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij telefoneren, enqueˆte houden, logboek bijhouden, paneldebat, openstoeldiscussie, voorbereiden van toetsen). Dekker, H. (1980). Didactisch werkvormenboek, een basisboek. Culemborg: Educaboek b.v. (gebruikt bij muurkrant, poster, fotocollage en kort geding). Driessen, E., Hoeberigs, B. e.a. (2003). Werken met een elektronisch portfolio. Groningen/Houten: Wolters Noordhoff (gebruikt bij portfolio). Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2005). Samenwerkend leren, praktijkboek. Groningen/ Houten: Wolters Noordhoff (gebruikt bij driestappeninterview). Geurts, P. (1999). Van probleem naar onderzoek. Een praktische handleiding met COOcursus. Bussum: Uitgeverij Coutinho (gebruikt bij onderzoek doen & schrijven van de probleemstelling). Gramsbergen-Hoogland, Y., & Molen, H. T. van der (2003). Gesprekken in organisaties. Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij vergaderen).

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

264

Handboek studievaardigheden voor het hbo

Grit, R. (2005). Projectmanagement. Groningen: Wolters Noordhoff (gebruikt bij projectmanagement). Halem, N. van (2007). Werkboek EVV. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij lezen). Havekes, R., & H. Drenth (2005). De leerwerkplaats, samen leren in de praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij praktijkleerplan (POP), portfolio en 3608 feedback). Heijne, R. A. M. (2000). Het proces van probleemgestuurd leren. Sociaal agogisch basisboek. Een handleiding bij de 7-sprong. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij de Zevensprong). Hollands, L., Hendriks, L., Arie¨ns, H., & Verheggen, F. (2003). Elementen van kwaliteitszorg: Begrippen en opvattingen over kwaliteitszorg. Utrecht: Lemma. Hoogeveen, P., & Winkels, J. (2006). Het didactisch werkvormenboek. Assen: Dekker van de Vegt (gebruikt bij schrijven van een verslag en een krantenbericht). Hoeven, J. van der (2007). Leercoaching in het hbo. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Huguenin, P. (1995). Zakboek voor onderhandelaars, vuistregels, vaardigheden en valkuilen. Houten/Diegem: Bohn Stafleu van Loghum. Kapteyn, B. (1996). Probleemoplossing in organisaties (3e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (Gebruikt bij problemen oplossen). Koetsenruijter, R., Heide, W. van der, & Wit, K. (2005). Reflectie in de verpleegkundige beroepsuitoefening. Utrecht: Lemma (gebruikt bij reflecteren). Koot, T. (2003). Management tools: Effectief onderhandelen. Deventer: Kluwer management. Kwikkers, mr. P. (2008). Teksten Wet op het Hoger Onderwijs 2008. Den Haag: Sdu Uitgeverij (gebruikt bij bindend studieadvies en toets en tentamen voorbereiden). Lingma, M., & Boers, A. (2005). Coachingskalender 2006. Soest: Uitgeverij Nelissen (gebruikt bij het ezelsbruggetje GEIN, bij feedback geven en krijgen). Maso, I., & Smaling, A. (2004). Kwalitatief onderzoek: Praktijk en theorie. Amsterdam: Boom (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Mastenbroek, W. (2001). Vaardiger onderhandelen. Heemstede: Holland Business Publications. Methorst, I., Mieog, J. e.a. (1999). Leren presenteren en rapporteren voor leerlingen vwo en havo. Enschede: Twente University Press (gebruikt bij het schrijven van een verslag). Mulder, L., Voors, W., & Hagen, H. (1999). Oefeningenboek voor groepen. Therapie, opleiding, training, 150 korte oefeningen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Nies, H., Keesen, M., & Born, M. (2002). Interne werkmap intervisie. Utrecht: NIZW (gebruikt bij reflecteren, de STARR-methode en intervisie, de roddelmethode). Ostelo, dr. R. W. J. G., Verhagen, dr. A.P., & Vet, prof. dr. ir. H. C. W. de (2006). Onderwijs in wetenschap: lesbrieven voor paramedici (2e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij onderzoek doen). Ponte, P. (2002). Actieonderzoek: Uitvoering en begeleiding in theorie en praktijk. Leuven: Garant (gebruikt bij schrijven van een probleemstelling). Prein, H. (2001). Trainingsboek conflicthantering en mediation (4e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij conflicthantering). Remmerswaal, J. (2001). Handboek Groepsdynamica. Een inleiding op theorie en praktijk (8e druk). Soest: Uitgeverij Nelissen (gebruikt bij leidinggeven en besluitvorming). Soudijn, K. (2005). Onderzoeksverslagen schrijven. Praktische handleiding bij het schrijven

Literatuur

van scripties en andere werkstukken voor hbo en wo. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Spanjer, M. (2004). De eenvoud van projectmatig werken. Houten: Bohn Stafleu van Loghum (gebruikt bij projectmatig werken). Verschuren, P. J. M. (2002). De probleemstelling voor een onderzoek: handleiding voor het maken van wetenschappelijke of beleidsgericht onderzoek, voor een scriptie, nota of artikel (8e druk). Utrecht: Uitgeverij het Spectrum (gebruikt bij onderzoek doen en schrijven van een probleemstelling). Winkelaar, P. (1991). Methodisch werken (2e druk). Utrecht: Lemma.

265

Websites

www.123test.nl/belbin (gebruikt bij studieloopbaanbegeleiding en leidinggeven) www.carrieretijger.nl (gebruikt bij argumenteren, leidinggeven en conflicthantering) www.digitaal-portfolio.nl www.groepsdynamiek.nl/teamrollen_belbin (gebruikt bij studieloopbaanbegeleiding) www.infonu.nl (gebruikt bij fotograferen en filmen) www.kennisnet.nl (gebruikt bij internet, elektronische leeromgeving en PowerPoint) ppw.kuleuven.be/FL/validiteit.htm (gebruikt bij onderzoek doen) www.law.leidenuniv.nl/org/strafcriminologie/strafrecht/strafrechtscriptie.jsp www.lib.latrobe.edu.au/help/style-guides.php www.leren.nl (gebruikt bij vragen stellen, samenvatten) www.markensteijn.nl (gebruikt bij leidinggeven) www.nibg.nl www.omroep.vara.nl (gebruikt bij paneldebat) www.plinternet.nl www.reflectietools.nl www.rug.nl/let/informatievoor/studiekiezers/alfasteunpunt/schrijven/ onderzoeksvraag (gebruikt bij schrijven van probleemstelling) www.rug.nl/noordster/schriftelijkevaardigheden/voorstudenten/ tekstsoortenconventies/essay (gebruikt bij schrijven van een paper en essay) www.uvt.nl/diensten/lis/instructie/litond/zoeksystemen_internet_theorie.html (gebruikt bij het zoeken en selecteren van wetenschappelijke literatuur) www.schooltv.nl www.score.hva.nl (gebruikt bij assessment) www.taalgerichtvakonderwijs.nl www.teleblik.nl www.testjegedrag.nl www.uitzendinggemist.nl www.verzamelaars.startpagina.nl www.vu.nl/nl/studenten/cursussen-stages-scriptie/scriptie/scriptietips/criteriavoor-een-goede-probleemstelling.asp (gebruikt bij schrijven van probleemstelling) www.webschrijven.net www.werkstuknetwerk.nl (gebruikt bij onderzoek) nl.wikipedia.org/wiki/Essay (gebruikt bij het schrijven van een paper of essay) www.youtube.com www.zowerkt.nl (gebruikt bij internet)

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Over de auteurs

Nicolien van Halem heeft een brede ervaring in diverse werkvelden van de gezondheidszorg e´n in het onderwijs. Na twaalf jaar als docent werkzaam te zijn geweest in het mbo, werkte zij als onderwijsontwikkelaar en kwaliteitsmedewerker bij een particuliere opleiding. Zij is lid van de redactieraad en coauteur van de series Zorggericht, Beroepspraktijkvorming (waaronder Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn) en Basiswerken van Bohn Stafleu van Loghum. Momenteel werkt ze als lerarenopleider aan de tweedegraads Lerarenopleiding Gezondheidszorg & Welzijn en Omgangskunde en als coach voor startende docenten aan de Hogeschool Leiden. Daarnaast heeft zij haar eigen bureau onder de naam Van Halem Schrijfwerk (www.vanhalemschrijfwerk.nl). Inge Mu¨ller werkt momenteel tevens als lerarenopleider aan de tweedegraads lerarenopleiding Gezondheidszorg & Welzijn en Omgangskunde aan de Hogeschool Leiden. Daarvoor werkte zij als onderwijsassistent stagecoo¨rdinatie aan de Universiteit voor Humanistiek (UVH). Ook participeerde zij in India aan een internationaal onderwijsproject, geı¨nitieerd door ontwikkelingsorganisatie HIVOS en kenniscentrum Kosmopolis van de UVH. Momenteel is zij bezig met het afronden van de Master Humanistiek, waarbinnen zij zich heeft gespecialiseerd in Educatie en Kritische Organisatie en Interventiestudies.

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Register

3608 feedback 113 ABC’tje 101 ACT 201 actieonderzoek 232 affectieve doel 88 affiche 56 agenda 137 APA-stijl 239 argumenteren 188 assessment 260 assessor 261 associatie 41 associaties 131 attachment 54 audiovisueel materiaal 17 Balint-methode 104 balkenplanning 136 BAS, zie bindend afwijzend studieadvies 84 basisdocument 133 bcc-optie 54 beamer 181 beelddenken 128 begripsmatige kennis 88 begrotingsformat 117 beheersaspecten 123 belangstellingscirkel 42 benchmarking 202 beoordelaar 81 beroepshouding 61 beroepssituatie, kritische 254 besluitenlijst 137 besluitvorming 217 besluitvormingsproces 217 best practice 257 best-werk portfolio 258 betoog 188 betrouwbaarheid 224 beurs 117

bindend afwijzend studieadvies 84 bindend studieadvies 84 blind carbon copy 54 blinde vlek 99 blokboek 70 Blokboek SLB 81 blok-coo¨rdinator 70 brainstormen 128, 131 bron 239 bron, literaire 24 bron, primaire 23 bron, secundaire 23 bron, statistische 24 bron, tertiaire 24 bronvermelding 18 buitenlandstage 115 camera 174, 178 cammen 170 casus 59 CGO 91 chatten 170 CHECK 201 coach 81, 120, 123 Cobex 247 Cobex, zie College van beroep voor de examens 86 cognitieve vaardigheid 88 College van beroep voor de examens 86 column 52 competentie 91 competentiegericht onderwijs 91, 94 conceptmap 41 conflict 205 conflicthantering 205 conflicthanteringstijl 205 consulent 81 course 167 CPM, zie Kritieke Pad Methode 134

N. van Halem, I. Müller, Handboek studievaardigheden voor het hbo, DOI 10.1007/978-90-313-9386-2, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

269

Register

creatief denken 127 creatief leider 123 creatief waarnemen 127 criteriumgericht interview 256 databanken 50 debat 150 debatteren 150 deelvraag 222 delegerende leider 214 Demingcircle 200 denken-delen-uitwisselen 36 denkvraag 247 diamodel 181 diapresentatie 181 digitaal portfolio 258 digitale nieuwsbrief 52 digitale presentatie 181 digitale vakbibliotheek 18 directieve leider 213 discussie 188 discussie, openstoel- 158 discussie, schriftelijke 155 discussie, stillewand- 155 discussieleider 141 discussie¨ren 141 discussieruimte 167 discussietaak 72 divergeren 128 DO 200 doelstellingenportfolio 258 doorvragen 15 downloaden 171 driestappeninterview 36 drogreden 190 EBD, zie Evidence Based Design 242 EBP, zie evidence-based practice 242 EC, zie European Credit 84 educatieve speurtocht 34 eindgesprek 260 eindportfolio 258 eindrapportage 147 eindredacteur 123 elektronische leeromgeving 122, 167 ELO, zie elektronische leeromgeving 122, 167 e-mailen 170 empirisch onderzoek 232 enqueˆte 30 essay 235 ethisch handelen 164 European Credit 84

evaluatieformulier 30 Evidence Based Design 242 Evidence Based Practice 242 examencommissie 84, 254 excursie 33 feedback 96 –, 3608 101, 258 feedback geven 96 feedback krijgen 97 feitelijke kennis 88 filmen 177 films bewerken 171 financieel expert 123 flapassociatie 142 flexibel associe¨ren 127 flyer 56 focusgroepinterview 27 folder 56 formatieve toets 245 forum 170 fotograferen 174 foto’s bewerken 171 fotoserie 174 foutenanalyse 248 fraude 44 fuikprincipe 229 gastenboek 170 gedragsassessment 260 GEIN 96 geldigheid 189 gesloten vragen 14, 28 gespreksagenda 29 globaal lezen 12 GOKIT 123 GO/NO GO 123 grijze literatuur 24 Harvard-stijl 240 herhalen 15 homepage 171 hoofdvraag 222 hoofdzaak 38 hypothese 223 ik-boodschappen 97 ILS, zie Inventaris van eigen LeerStijl 82 improviserend werken 186 incidentmethode 108 ingezonden brief 52 Instant Messaging 170 interactieve vaardigheid 88 intercollegiale toetsing 201

270

Handboek studievaardigheden voor het hbo

internationalisering 115 internet 170 interpunctie 47 interview 27 –, criteriumgericht 256, 261 intervisie 103, 108 intervisiebijeenkomst 104 intervisiegroep 103 Inventaris van eigen LeerStijl 82 inzagerecht 247 inzichtvraag 247 Johari Window 99 Jongeren-Lagerhuis 150 juistheid 189 juridische publicatie 24 jury 151 kennis, begripsmatige 88 kennis, feitelijke 88 kennisgebonden 230 kennisvraag 247 kernbegrip 222 kerntaak 254 kernwoord 11 kernzin 11 kick-off 122 kladversie 44 kort geding 150 kosten-batenanalyse 134 krantenbericht 52 kritiek 96 kritieke-pad-methode 134 kritisch lezen 12 kritische beroepssituatie 254 kwaliteitskringloop 201 kwaliteitsnormen 201 kwaliteitszorg 201 kwantitatief onderzoek 233 Lagerhuis 150 leerdoel 88 leerproces 88 leerprocesverslag 112 leerruimte 167 leerstijl 82 leerverslag 112, 113 leesstrategie 10 leiderschap 212 leiderschapsstijl 212 leiderschapsstijlentest 216 lesgeven 77 letterlijk verslag 47 lezen 10

–, globaal 12 –, kritisch 12 –, studerend 12, 13 literaire bron 24 literatuurlijst 224 literatuuronderzoek 20, 232 literatuurstudie 49 logboek 144 –, bijhouden 43 LSD 15 managementsamenvatting 149 markeerstift 59 mediatheek 170 meesterproef 254 meningsverschil 188, 205 methode 184 methodiek 184 methodisch handelen 64 mindmap 41, 129 MLA-stijl 240 moduleboek 70 moreel dilemma 164 naam-jaarsysteem 240 netwerkplanning 136 notulist 137 nummer-verwijssysteem 240 OER 246, 255, 261 OER, zie onderwijs- en examenreglement 84 onbekend gebied 99 onderhandelen 193 onderhandeling 217 onderhandelingsfasen 194 onderhandelingsgesprek 193 onderhandelingsproces 194 onderhandelingssituatie 193 onderhandelingsstijl 193 onderwijs- en examenreglement 84 onderzoek 221 onderzoeksgroep 30 onderzoeksontwerp 223, 232 onderzoeksopzet 221 onderzoeksproces 221 ontwikkelingsportfolio 258 opdrachtgever 133 open vragen 14, 28 openstoeldiscussie 158 orie¨nteren 11 overheidspublicatie 24 overtuigende leider 213 paneldebat 150

271

Register

panelgesprek 258, 260 PAP, zie persoonlijk activiteitenplan 94 paper 235 parafraseren 15 participerende leider 214 PDCA-cyclus 200 peer assessment 262 peer assessor 261 persbericht 52, 53 persoonlijk activiteitenplan 94 persoonlijk ontwikkelplan 91 PERT, zie Program Evaluation Review Technique 134 PGO 70 PICO-regel 242 plagiaat 44, 239 plain text 54 PLAN 200 plan van aanpak 30, 133 plan van aanpak maken 120 POP, zie persoonlijk ontwikkelplan 91 portfolio 168, 257 portfolio-assessment 260 portfoliogesprek 260 poster 56 PowerPoint 181 practicum 67 presentatie 250 presenteren 18, 250 primaire bron 23 prive´gebied 99 probleem oplossen 59, 197 probleemgestuurd onderwijs 70 probleemstelling 228 procesportfolio 258 proeve van bekwaamheid 254 Program Evaluation Review Technique 134 project 120 project, standaardindeling 133 project start-up 122 Project-A4 125 projectdossier 124, 144 projectleider 122 projectmanagement 121 projectmatig werken 120, 186 projectorganisatie 135 projectplan 120, 133 projectresultaat 123 projectsecretaris 123, 145

projecttaak 72 propedeutisch examen 84 protocol 64, 67 protocollair werken 64 PSU, zie project start-up 122 psychomotorische vaardigheid 88 rapport 147 reactiesite 170 reactieve vaardigheid 88 recensie 52, 53 referentiekader 202 reflecteren 99 reflectiegesprek 255, 260 reflectiemodel volgens Korthagen 100 reflectieverslag 43 Remote desktop 173 resocie¨ren 127 respons 30 roddelmethode 110 rollenspel 61, 177, 187 rondvraag 138 routinematig werken 186 samenvatten: 15, 38 sbu, zie studiebelastingsuur 84 schema maken 41 schriftelijke discussie 155 schrijfplan 148 schrijfproces 43 secundaire bron 23 self assessment 262 sheet 181 showcase 257 simulatie 256, 261 simulatieclie¨nt 69 SLB, zie studieloopbaanbegeleiding 81 SLB-handleiding 81 SLB-module 81 slideshow 181 SLO, zie studieloopbaanontwikkeling 81 SMART 89 smartboard 183 sneeuwbaleffect 49 Socratische methode 14 spellingcontrole 54 stagebemiddelingsbureau 117 stageperiode 113 stappenplan 184 STARR-methode 101 startprofiel 82, 91 statistische bron 24

272

Handboek studievaardigheden voor het hbo

stelling 150, 155 stellingenspel 161 stillewanddiscussie 155 strategietaak 72 structuurschema 41 studerend lezen 12, 13 studiebelastingsuur 84 studieloopbaanbegeleiding 81, 91, 94 studieloopbaanontwikkeling 81 studiepunt 84 studietaak 72 summatieve toets 245 surfen 170 teambuilder 123 tertiaire bron 24 terugrapportage 59 TGKIO 123 thesaurus 22 toepassingstaak 72 toepassingsvraag 247 toets voorbereiden 245 transcript 47 trunceren 22 tutor 70, 120, 123 uitstel van oordeel 127 vaardigheidsonderwijs 67 vaardigheidstraining 177 vaccinatie 118 vakbibliotheek, digitale 18 validiteit 224 Vancouver-stijl 240 verbatim 47 verbeeldingskracht ontwikkelen 128 vergaderen 137 vergadering, sluiting 138 verklaringstaak 72 verslag schrijven 43

video 177 virtual classroom 167 visitatie 202 visitatiebezoek 203 visitatiecommissie 202 visuele associatie 129 voorlopig studieadvies 85 voorzitter 138, 139 vraaggesprek 27 vraagstelling 222 vragenlijst 30 waardegebonden 230 waarschijnlijkheid 234 webbrowser 171 weblog 118, 171 werkbegeleider 254 werkbezoek 33 werkprocessen 254 Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek 245 wetenschappelijke literatuur 20 wetenschappelijke tekst 239 WHW, zie Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek 245 wilfen 172 woorddenken 128 woordelijk verslag 47 woordspin 41 World Wide Web 171 www, zie World Wide Web 171 zelfevaluatie 202 Zevensprong 70 zoeken 11 zoekprofiel 49 zoekterm 21, 49