148 6 8MB
Turkish Pages 511
Cecile Morrisson
Bizans Dünyası Doğu Roma İmparatorluğu
Fransızca'dan Çeviren:
HiSTORiA@)AY11m
330-641
Aslı
Bilge
Bizans Dünyası Cilt 1
Doğu Roma İmparatorluğu 330-641
at! AYllNTI
Ayrıntı: 789 HistoriaAymıtı Dizisi:
10
Bizans Dünyası (Ci/tl) Doğu Roma İmparatorluğu 330-641
Kitabın Özgün Adı
Le Monde Byzantin Tome I L'Empire Romain d'Orient 330-641
Fransızca'dan Çeviren Aslı Bilge Yayıma Hazırlayan Ateş Us/u Son Okuma Ye/iz Eke ©Presses Universitaires de France, 2004 Bu kitabın Türkçe yayım haklan Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak Görseli Turkey, Istanbul, Kariye Museum!Getty lmages Turkey Kapak Tasarım Inci Batuk Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Giimen Baskı Kayhan Matbaacı/ık San. ve Tic. l.Jd. Şti. Merkez Efendi Malı. Fazı/paşa Cad. No.: 812 Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85- 576 00 66 Serti(ıka No.: 12156 Birinci Basım: İstanbul, 2014 Baskı Adedi 1000 ISBN 978-97S-S39-823-S Sertifika No.: 10704
AYRINTI Y AYlNLARI Basın Dallıtım San. ve ne. Ltd. Şti. Hobyar Mah. C emal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu -İstanbul T el.: (0212) S12 ıs oo Faks: (0212) Sl2 ıs ı ı www .ayrintiyayinlari.co m. tr & [email protected]
CECILE MORRISSON Kitabı derleyen Cecile Morrisson tarih profesörüdür. Bizans dünyasında para, finans ve iktisat tarihi üzerine uzman laşmıştır. Academie des Inscriptions et Belles Lettres, Medieval Society of America ve Atina Akademisi temsilci üyesidir. CNRS'te ( Centre Nationale de Recherches Scientifiques) emeritus araştırma yö neticisi ve Dumbarton Oaks, Washington'da Bizans nümizmati ği konusunda danışmandır. Fransız Ulusal Kütüphanesi'nin de paralar, madalyalar ve antikalar bölümünün ı 988- ı 990 arasında yöneticiliğini yapmış, uluslararası Nümizmatik Komisyonu'nun başkanlık görevini yürütmüş ( 1 99 ı - l 997) ve Bizans Tarihi ve Medeniyeti Merkezi (College de France-CNRS) direktörlüğü yapmıştır ( ı 998-2000). Eserleri arasında Les Craisades ( 1 969, Paris: PUF), Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliotheque nationale (1970, Pa ris: Bibliotheque Nationale), Trade and markets in Byzantiımı (Harvard University Press, 2007), Monnaie etflnances a Byzance: analyses, techniques; Le Monde Byzantin: Byzance et ses voisins [Bizans Dünyası: Bizans ve Komşuları (Ayrıntı Yayınları tarafın dan yayımlanacak)] gibi pek çok makale ve kitabı vardır.
HistoriaAyrıntı Dizisi Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I F. W Hasluck Tarihçi ve Toplumsal Hareket Georges Haupt Savaş Alanı Olarak Tarih XX. Yüzyılın Zorbalıklarını Yorumlamak Enzo Traverso İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu Kişisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan Friedrich Engels Cihan Harbine Doğru Türkiye K işisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan Parvus Efendi Bir Yeniçerinin Hatıraları Konstantin Mihailoviç: Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyalist Hareketler George Haupt & Paul Dumont Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II F. W Hasluck Arabistan'dan Öteye Warwick Ball
CECILE MORRISSON yönetiminde Bemard Bavant, Den is Feissel. Bemard Flusin, Jean Gascou, Jean-Pierre Sodini, Jean Michel Spieser, Georges Tate, Constantin Zuckerman'ın katkılarıyla.
İçindekiler
Çevirmenin Onsözü
. . . . . . . . . . . . . . . ......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Önsöz
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .............. . . . . . . . . . .
13 15
Birinci Kısım Doğu'da Roma İmparatorluğu'nun Sürekliliği .....................
21
....................
68
Bölüm I. Olaylar/Kronolojik Perspektif 1 Cecile Morrisson Bölüm Il. Hıristiyanlığın Zaferi ve Ortodoksluğun Tanımlanması 1 Bemard Flusin . .. .............. . .
İkinci Kısım imparatorluk Kurumları Bölüm III. İmparator ve imparatorluk Yönetimi 1 Denis Feisse l .. Bölüm IV. imparatorluk Kilisesinin Yapısı 1 Bemard Flusin Bölüm V. Ordu 1 Constantin Zuckerman
99 . . 1 30 1 60
.... . . . . . .
.............
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . . . . . . . . . . . . .
Üçüncü Kısım Bizans Medeniyeti ve Temelleri Bölüm VI. Başkent 1 Cecile Morrisson . . . . Bölüm VII. Bizans Doğusu'nda Nüfus, İktisat ve Toplum 1 Cecile Morrisson Bölüm VIII. Dini Hayat Dünyada Hıristiyanlar-Manastır Hayatı 1 Bernard Flusin ....
.. . . . .
....................................
. 201 .
. . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bölüm IX. Yazılı Kültür 1 Bemard Flusin
................
23 7 272
.............. .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
294
.....................
..
.. ................. . . . . . . . . . .
Bölüm X. imparatorluk ve Hıristiyan Sanatı: Benzerlik ve Farklılıklar 1 Jean-Michel Spieser.
211
Dördüncü Kısım Vilayetler Bölüm Xl. Illyricum 1 Bernard Bavant Bölüm XII. Küçük Asya 1 Jean-Pierre Sodini Bölüm XIII. Suriye-Filistin 1 Georges Tate
319 361 384 . . 412 444 447
...... .... ................. ......... . . . .. . .........
.......... . . . . . . . . . ......................
. . . . . ..................................... .. .
Bölüm XIV. Bizans Mısırı (284-64 1 ) 1 Jean Gascou Sonuç
................ . . . . . . . . . . . .
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Özet Kronoloji Kaynakça
............ . . . . . ............... . . ..................... . . . . . .. . . . . . . . . .. .. . . . .............
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ............. . . . . . . . . . . . . .
45 1
Bu esere katkıda bul unanlar: Bemard Bavant Araştırmacı, CNRS, UMR 7 044, Strazburg. Denis Feissel Araştırma Yöneticisi, CNRS, UMR 7572 (CNRS-College de France) ve
EPHE'de tez yöneticisi, Tarih ve Filoloji Bölümü, Paris. Bemard Flusin Paris-Sorbonne'da Profesör ve EPHE'de Araştırma Yöneticisi, Din Bi limleri Bölümü, Paris. Jean Gascou Marc-Bloch Üniversitesi'nde Profesör, UMR Yöneticisi 7044, Straz burg, Institut Universitaire de France üyesi. Cecile Morrisson CNRS'te Emeritus Araştırma Yöneticisi, UMR 7572 ( CNRS-College de France), Paris. Jean-Pierre Sodini Paris I Üniversitesi'nde Profesör, Institut Universitaire de France üye si, Enstitü'nün temsilcisi. Jean-Michel Spieser Fribourg Üniversitesi, İsviçre'de Profesör. Georges Tate Saint-Quentin-en-Yvelines Üniversitesi'nde Profesör, Enstitü'nün Temsilcisi College de France, Paris'te Öğretim Görevlisi. BiZANS DÜNYASI, hazırlık aşamasında olan ciltler: Ci lt 2: Bizans Dünyası: Bizans İmparatorluğu ( 64 ı- ı 204 ), Jean-Claude Cheynet yönetiminde Cilt 3 : Bizans Dünyası: Yunan İmparatorluğu ve Komşuları, XIII.-XV. Yüzyıllar ( ı 204- ı 45 3), Angeliki Laiou yönetiminde
Kı saltınalar
DERGi VE KiTAP KlSALTMALARI
An. Boll. AnTard BASP BCH
Analecta Bollandiana Antiquite tardive The Bulletin of the American Society of Papyrologists Bulletin de Correspondance hellenique
BE FAR
Bibliotheque des Ecoles françaises d'Athenes et de Rom e Bibliotheca hagiographica graeca, 3• ed., et Auctarium [no
BHG Bonn
Byz. Bl C/AC CFHB Cl CRA/ CTh
40] Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn, 1 8281 897 [no 65] Byzantion Byzantinische Zeitschrift Cangres International d'Archeologie Chretienne C01pus Fontium Historiae Byzantinae [no 62] Codex lustinianus, ed. P. Krüger [no 66] Academie des /nscriptions et Belles-Lettres. Comptes rendus Codex Theodosianus, ed. Mommsen-Meyer [karş. s. xiv, no 67] Dumbarton Oaks Papers Economic Histaty of Byzantium [no 533]
DOP EHB Hommes et richesses Hommes et richesses dans l'empire byza ntin I (ive-viie siecles), Paris, 1 989, II (viiie-xve siecles) , 1 99 1 [no 1 66] Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik (avant 1 969, JÖB JÖBG) Journal of Rqman Archaeology IRA Journal of Roman Studies JRS Journal of Theological Studies JTS
12
MEFRA
BiZANS DÜNYASI
MGH, AA Nov. OCP PBSR PG
Melanges de l'Ecole française de Rame. Antiquite (MEFRM, Moyen Age) Monumenta Gennaniae Historica, Auctores Antiquissimi Corpus luris Civilis III. Novellae, ed. Schoell-Kroll Orientalia Christiana Periodica Papers of the British School at Ro me Patrologiae cursus completus, series graeca, ed. J.-P.
PL
Patrologiae cursus completus, series [atina, ed. J.-P.
PLRE RE
The Prosopography of the Later Roman Empire [no ı 6S] Wissowa G., [Paulys] Realencyclopadie der classisehen Altertumswissenschaft [no ı 4 ] Revue des etudes byzantines Revue des etudes grecques Sources chretiennes [no 8 ı ]
Migne Migne
REB REG
sc
Settim.
SRIT TAPhA TlB
TM ZPE
Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull'alto Medioevo, Spolete (S ı vol. parus). Societa Romana e lmpero Tardoantico, A. Giardina ed., Rome [no ı 69]
Transactions ofthe American Philological Assodation Tabula lmperii Byzantini [no 3 ı ] Travaux e t Memoires, cnrs-College de France, Paris. Zeitschrift {ür Papyrologie und Epigraphik
Çe vir menin Ön sözü
Türkçe'ye kazandırılan belki de en kapsamlı Bizans Tarihi dizisini Fransızca'dan çevirmek büyük bir mutluluk. Zira elinizde tuttuğunuz Bizans Dünyası serisinin bu ilk kitabı, özellikle de şimdiye kadar ye terince kalem oynatılmamış kimi konularda şimdiye kadar Türkçe'de eksikliğini çektiğimiz kaynak boşluğunu dolduracak ve zengin kay nakçası ile konuya ilgi duyan araştırmacılara yol gösterecek nitelik te. Doğu Roma İmparatorluğu tarihini Fransızca'dan çevirmenin ken dine has türlü zorlukları var elbette. Neredeyse her sayfada yaptığım seçimleri de kitabın çevirmeni olarak okurlara açıklamak boynurnun borcu. Çeviride Ayrıntı Yayın ları'nın yayın politikasına da uygun şekilde mümkün olduğunca özel isimler, yer adları ve unvaniarı özgün hal lerine en uygun şekliyle muhafazaya çalıştım. Herhangi bir metinde, sadece Fransızca'dan çeviriyle bitebilecek olan bu çaba, özgün adların Fransızca'ya çevrilmiş hallerinden tersine giderek asıllarının bulun masını gerektirdi. Bizans İmparatorluğu söz konusu olduğunda La tince ve Yunanca birlikte yaşadığından hangi dilde özgün kullanımı tercih etmek gerektiğini bulmak bile başlıbaşına bir çaba gerektirdi. Sonuç olarak dizinin editörü Ateş Uslu ile birlikte yaptığımız uzun tartışmalar sonucunda, içimiz ço k rahat olmasa da, Il. Theodosios iti bariyle İmparator isimlerini Yunanca yazmaya karar verdik. Bu tarih ten sonra da Batılı kişi isimlerini ise Latince bıraktık. Ancak Yunanca olsun Latince olsun, sözcükleri seçtiğimiz dilin yazım kurallarına göre yazmaya Latince ve Yunanca'yı birbirine karıştırmamaya dikat ettik (örneğin ya Chrysostomus ya da Khrysostomos, Chrysostomos değil). Yer isimleri de en çok sorun çıkaran konulardan biri oldu. Oku yucuyu yabancılaştırıp yarmamak adına, Türkçe'ye evrilmiş isiınierin orij inalinin yanına şimdiki kullanım biçimini yazdıktan sonra [örne ğin Alexandria (İskenderiye)] bu şekilde devam ettik. Romalı köklerini anıştırmayanlarda ise asıllarını kullandık. Bunun tek bir istisnası var, dil imize artık yerleşmiş ve kullanılan kimi isimleri (örneğin Kadıköy Konsili, İznik Konsili) gibi bu şekilde bıraktık. Bu seçimin metni biraz
14
BIZANS DÜNYASI
olsun hafifleteceğini düşündük. Türkçe'ye çevrilmesi mümkün olma yan Roma unvanıarını da (örneğin maitre des offices-magister offici orum) Fransızca'dan orij inaline çevirerek olduğu gibi bıraktık. Yine Roma İmparatorluğu'nun bugün bir anlam ifade etmeyecek kimi idari bölünmelerini asıl şekliyle bıraktık (örneğin dioikesis), kimilerini de Türkçe'de anlamlı olacak şekilde çevirdik (örneğin praefectura yerine eyalet). Elbette bütün bunlar bir seçim ve her birinin alternatifleri de vardır. Genellikle çevirmenlerin sessiz olması beklenir. Ancak bu çeviri benim hayatımda öylesine önemli iki olaya denk geliyor ki, yayıncı mızın izniyle ben bu çalışmada katkısı olan iki insanın ismini vermek istiyorum. Başladığımda karnımda olan oğlum Can ve bitirdiğİrnde hasta yatağından bile kapak ve mizanpaj için fikirler üretmekten geri kalmayan sevgili babam Muhsin Bilge, bu çeviri sizindir. Yard. Doç. Dr. Aslı Bilge N isan, 2 0 1 4
Ön söz
"Nouvelle Clio"nun kurucusu, Hocamız Paul Lemerle ( 1 902- 1 989), yenilenmesinde çok emeği geçen Bizans tarihine bir koleksiyon cil di adamayı elbette öngörm üştü. Kader buna elvermedi. Bizim göre vimiz üniversite camiasma gerekli bilançoyu çıkarmaktır. Daha çok girizgahtan bahsedelim çünkü konu ve yayın bütünü öylesine verimli ki, bu sunumu umuyoruz berraklığına hale! getirmeden, sıkıştırıp, yo ğunlaştırmak durumunda kaldık. Doğu İmparatorluğu'nun tarihini 1 453 yılındaki düşüşüne dek kapsayan üçlemenin bu ilk cildi, Constantinus'un Antik Byzantion yerleşiminin üzerine 330'da başkenti kurmasından, VII. yüzyıldaki Orta Bizans İmparatorluğu'nun daralmış toprak sın ırlarını belirleyen Arap fethinin başlarına dek kurucu dönemi kapsıyor. Sembolik olarak 64l'e Herakleios iktidarının sonuna dek, ona eskiden olduğu gibi idari ve askeri sistemi reformları atfetmeden, devam ediyor. Her türlü tarih ve mekan kesiti aslında keyfi ve tartışmaya açık. XVII. yüzyıldan beri kullanışlılıktan dolayı Doğu Roma İmparatorluğu'nu anlatmak için tercih edilen Konstantinopolis'in eski adından gelen Bizans sıfatı, çok farklı kronolojik kabuller görmüş. 1 45 3 meşhur ve pek az itiraz edi len bir son ise de, başlangıç noktaları dörtlü yönetim (tetrarşi) döne minden (Stein) ve Constantinus'un İmparatorluğu tekrar yapılandıran reformlarından, Jones için Theodosius'un 395'teki ölümünden VII. yüzyıl başına (602), hatta Bury için Charlemagne'ın SOO'de taç giyişine dek birkaç yüzyıl fark edebilir. Burada yapılan tercih, belirleyici iki olay veya olgunun, Konstantinopolis'in sonuç olarak imparatorluk'un ağırlık noktasını Doğu Akdeniz'e çeken kuruluşunun ve imparatorun din değiştirmesiyle devlet ile toplumun giderek Hıristiyanlaşmasının altını çizmektir. Böylece hiç de çöküşte olmayan bir imparatorluğun yeni güç çizgilerini analiz ederiz. imparatorluk giderek bir Yunan ve Hıristiyan imparatorluk hali ne, Romalı kalmaya devam ederek gelir. Egemenler de sıfatlarında, daha sonra ve sonuna kadar paraların üzerine yazılan ek theou basi leis Romaian (Tanrı'nın izniyle Romalıların imparatoru) ile bu duru-
16
BiZANS DÜNYASI
mu tasdik etmişlerdir. Bu siyasi, dini ve toplumsal sınır çizgileri tüm alanlar için ve devlet ile ordunun incelenmesinde geçerli değildir. D . Feissel ve C . Zuckerman burada 284'e kadar inmek veya tam tersi ne 64l'den sonrasına birkaç analizi uzatmak durumunda kalmışlar dır. Dolayısıyla, mevcut cildin ve J.-C. Cheynet tarafından yönetilen ve Orta Bizans dönemini (64ı - ı 204) kapsayan ikinci cildin örtüştü ğü noktalar olacaktır. Özellikle, "Ön Bizans" dönemi, tam örtüşmese de biraz da hor görme ve ciddi önyargılarla bir zamanlar kronolojik olarak "Erken İmparatorluk"un tam zıttı olarak gördüğümüz "Geç İmparatorluk"tan gelir. H.-1. Marrou [ ı 4 ı ] ve P. Brown'un [ ı SO] ikna edici denemelerinde beri, olgu ve gerçekleri kuvvetle Geç Antik Çağ ol gusu (A. Riegl tarafından daha ı 90 I'de icat edilen spatrömisch) lehine rehabilite edilerek, sayısız araştırmada ve özellikle de Paris'te ı 993'te kurulan mükemmel dergide incelenmiştir. Bizans'ın başlangıcı elbette Geç Antik Çağ'dan devrabnmıştır ve C. Lepelley tarafından yönetilen (hazırlık aşamasında), Erken imparatorluk'tan Batı'daki imparatorlu ğun yok oluşuna (260 civ.'dan V. yüzyıl başlarına) dek kapsayan ciltte incelenecektir. Burada mümkün olduğunca öngörülebilen örtüşmele ri (idari ve askeri, iktisadi ve toplumsal tarih söz konusu olduğunda) engellemeye bu tematik bölümler in incelenmesini doğu vilayetlerinde yoğunlaştırarak ve İmparatorluk'u bölgesel incelemelerde iki cilt ara sında "bölüştürerek" çalıştık. Sonuç olarak Erken imparatorluk üzeri ne olan koleksiyandan ciltler modeli üzerinden, burada izlenen plan, siyasi ve dini olaylar üzerine bir genel girişten (Böl. I ve II) sonra ortak yapı ve özellikler (devlet, kilise, ordu, iktisat ve toplum, dini, kültü rel ve sanatsal hayat, Böl. III-X), bölgesel farklılıkların incelenmesi (XI-XIV) ile ayrılıyor. Iustinianos'un yeniden fethi bir sorun teşkil edi yordu ve Afrika ile İtalya'ya burada iki bölüm ayırınayı gerektirebi lirdi. Özellikle pratik, farklı nedenlerle, bunlar Afrika'nın Y. Moderan tarafından Arap fethine ve İtalya'nın Lombard fethine dek G. eecco ni tarafından işleneceği "Geç Antik Çağ" cildine bırakıldı. "Nouvelle Clio"nun Orta Bizans dönemiyle ilgili J.-C. Cheynet tarafından yöne t ilen cildi 6 4l'den sonra daha kısa veya uzun süre hala Bizans kalan bu vilayetlerin durumuna tekrar dönecek. Her türlü örtüşme illa kötü anlama gelmez ne de her çakışm a bir ilaveeilik (annexionisme) göster , gesidir. Bizans İmparatorluğu'nda İnsanlar ve Zenginlikler, I: IV.-VII. Yüzyıllar'da (Hommes et richesses dans l'Empire byzantin, I: ive-viie siecle) [ ı 66 ] yayımlanan ı 98 5'teki College de France buluşmalarından beri, "Batıcılar" veya "Antikçiler" ve "Bizansçılar" olarak üniversite li etiketler yapıştırılan gerçekliklerin ortak bir yaklaşımından fayda
CECILE MORRISSON
17
sağlanabileceğine ikna olduk. Diğerleri gibi, A. Giardina [ 1 69] tara fından yönetilen Societa Romana e lmpero tardo antico (SR/T) ciltleri, Storia di Roma, III [ 1 59] ve Av. Cameron ve P. Garnsey [ 1 48] tarafın dan yönetilen Cambridge Ancient His tory 'nin yakın tarihli ciltlerindeki bölümler buna tanıktır, otuz yıl zarfında bakış açımız yeni arkeoloji (geniş anlamda nümizmatik dahil) ve arkeometri ile epigrafik keşif verilerindeki patlamayla altüst olu p yenilendiğini gördük. Bu cilt on lara hak ettikleri yeri veriyor, özellikle de iktisat ve vilayetleri kapsayan bölümlerde. Müstakil bölümler mümkün olduğu kadarıyla ilgili yazariara özel likle de kitap boyunca araştırmada dikkat çekilen konularda düşünce özgürlüklerini bırakarak koordine edildi. Özel isiınierin koordinasyo nu istediğimiz kadar kapsamlı olamadı ancak indeksteki göndermeler bu soruna çare oluyor. Çok kısaca, son olarak editörümüze ve koleksi yonun yöneticisine uzun soluklu sabır ları, Bizans Tarihi ve Medeniyet i Merkezi'ne haritaların yapımı ve Dumbarton Oaks'a zengin kaynakları ile yaptıkları katkı için teşekkürü borç biliriz.
Birin ci K ısım Doğu'da Roma İmparatorl uğu'nun Sürekliliği
BÖLÜM I
Olaylar/Kronolojik Per spektif Cecile Morrisson 1
HlRiSTiYAN iMPARATORLUK'UN KURUCUSU CONSTANTINUS Licinius'a karşı Khrysopolis'te (Üsküdar) kazanılan zafer, Constantinus'u imparatorluk'un tek hakimi haline getirdi. Böylece Doğu'nun Augustus Constantinus ve oğulları Sezarlar Crispus ve II. Constantinus, Batı'nın ise Augustus Licinius ve oğlu Sezar Genç Li cinius arasında bölündüğü dörtlü idare (tetrarşi) serüveni bitti. Bu tarihte Constantinus, Bizans'ı kendi adını taşıyan ve Eusebios'un yo rumuna göre, ona zaferi kazandıran Hıristiyan inancına adanmış bir şehir haline getirmeye karar verdi CV. Const. , 1 78, III, 48). Ancak imparator, Hıristiyanlığı kabul etmenin devlet için bir risk olduğunun farkında olduğundan, kilise birliğini sağlamak üzere ikametgahlarından biri olan Nikaia'da (İznik) bir konsil topladı. İlk olarak Antiokhia (Antakya) ve Aleksandria (İskenderiye) kiliselerini karşı karşıya getiren, paskalyanın tarihlenınesi konusundaki teolojik anlaşmazlığı çözmek gerekiyordu. Ayrıca Ariusçuluk tehlikesiyle baş etmek için Arius'un yandaşları ve düşmanları arasında, İsa'nın tabi atı konusunda süregiden tartışmada taraf tutmak mecburiyeti vardı. İznik Konsili, Baba'yı Oğul ile eş maddeden (homoousios) ilan ede rek, Arius'u mahkum etti. Sürgüne yollanan Arius'a, daha sonra iade-i itibar edildiği gibi, Arius İmparator'un ve daha sonra da oğullarının desteğine de mazhar oldu (bkz. böl. II). Eldeki birçok ipucundan anladığımız kadarıyla, Constantinus kişi sel olarak Hıristiyanlığı seçmişti: Paralar üzerindeki güneş kül tü sim gelerinin yok olması ve buna bağlı olan invictus ibaresinin victor ile
1. Bkz. Özet kronoloji,
s.
447.
22
BIZANS DUN YASI
yer değiştirmesi, İmparator'un Roma'yı 326 yılındaki ziyaretinde alı şıldığı üzere Kapitol'e çıkarak kurban adamaması bu ipuçlarındandır. Ancak Konstantinopolis'in ı ı Mayıs 330'da yapılan takdis töreninde bir pagan hieropantes2 ve takdisçi bulunması ve Roma'nın Palladiumu3 Athena heykelinin (Pal/as) şehre transferi [Dagron, 508, 39-45] Hıris tiyanlık öncesi inançlarla devamlılık arz eder. Ancak imparatorlukta sürmekte olan inşa faaliyetleri, yeni inancı destekler nitelikte değildir (karş . böl. VI). Bununla birlikte im paratorun Hıristiyanlığı, özellikle Roma (Latrarı Bazilikası ve Aziz Petrus) ve Kutsal Topraklar'da ilan edilir. Zengin bezerneler yapılmış Kutsal Mezar bazilikasının 3 35'te takdis edilmesi ve İsa'nın hayatının başlıca olaylarının gerçekleştiği yerlerde (Beytüllahim'deki Doğuş, Göğe Yükseliş vd), bir dizi büyük inşa faaliyeti başlar (bkz. böl. X). Bütün bunlar, hac yolcularının art masına ve IV. yüzyıldan it ibaren giderek daha fazla hali vakti yerinde Hıristiyanın ibadet etmek ve hatta keşiş olmak için Filistin'e akın et mesine neden olur (karş. böl. VIII). Tapınak maliarına 3 3 ı -336 yıllarında el konulması tüm bu masraf ların karşılanmasını sağlar; bunun yanı sıra değerli metal cinsinden yeni vergiler getirilir (collatio glebalis, collatio lustralis, khrysargyron) ve yeni altın paranın çıkarılması böylece kolaylaşır (karş. böl. VII) . Ancak bunların, Eusebios'un verdiği dini manayı gerçekte taşıyıp ta şımadığı tartışmalıdır (V. Const. I II, 54 ). Bazı tapınakların yerle bir. edilmesine ve tapınak fahişeliğinin yasaklanmasına rağmen, pagan dininin ifası serbest bırakılmış, ayinler ve binalar devlet tarafından d�steklenmeye ve bakımı yapılmaya devam etmişti. Bununla birlikte, Hıristiyanlara imparatorun gösterdiği şahsi ilgi ve özellikle din görev lilerini curiif işlerinden muaf tutarken (CTh X VI. 2, ı -2), rabipiere adli haklar veren yasalar çıkarılması (karş. böl. I V), başka şeylerle birlikte, Hıristiyanlığın toplumda yayılmasında etken oldu. Güçlük le tahammül edilen ve kim i zaman zulme uğrayan, dolayısıyla ina nanların risk altında olduğu bu azınlık dini, zamanla kabul gören ve zengin bir kurum haline geldi ve yarım yüzyıl içinde, giderek artan Hıristiyan nüfusla, topluma hakim olacak konuma ulaştı. I V� yüzyılın pagan yazariarına (Julianus, Ammianus Marcellinus, ı 72, Eunapius, ı 88) göre geleneksel dini çökerten ve Roma'nın yok olmasına neden olan kişi belliydi. Ayn ı kişiyi, Hıristiyanlık IV. yüzyıl itibariyle aziz ilan etmişti bile. Constantinus'a ölümünden sonra azizlik mertebesi veril-
2. Gizemleri yorumlayan rahip. (ç.n.) 3. Yunan ve Roma mitolojisinde şehirleri koruduğuna inanılan su ret ve heykeller. (ç.n.) 4. Mımicipiurn statüsüne sahip tüm şehirlerde yerel yönetimin yapıldığı merci, şehir medisi. (ç.n.)
CI'.CILE MORRISSON
23
mesi, modern bakışa göre anlaşılır olmaktan uzaktır: Constantinus 326 senesinde hala aydınlatılamamış sebeplerle (zina şüphesi muhte melen dedikodudan ibarettir), ilk karısından doğan oğlu Crispus'u ve ikinci karısı Fausta'yı öldürtmüştür. Hanedanın Constantinus ve Lici nius tarafından belirlenen babadan oğula geçme ilkesi ise baki kalır. Constantinus, 333 yılında, sezar ilan ettiği oğulları II. Constantinus ve Il. Constans'a (324'te unvan verilmiştir) ortak olarak k üçük oğlu Constantius ve yeğeni Dalmatius'u belirler. Yaygın gelenek uyarınca, ı ı Mayıs 337'de, Ariusçu bir rahip tarafından ölüm döşeğinde vaftiz olduktan sonra, hayata gözlerini kapadığında, iktidar bu dört sezara kalır. Büyük ihtimalle Constans'ın kışkırtmasıyla ayaklanan ordu, au gustus olarak sadece Constantinus'un oğullarını istediğini ilan eder ve amcaları Dalmatius ve Julius Constans ile kuzenleri sezar Dalmatius ve Hannibalianus'u katleder. Constantinus'un augustus ilan edilen oğulları, 9 Eylül 3 37'de İmparatorluk'u paylaştı. Constans Doğu'yu, Constantius, önceliğe sa hip görünen büyük oğlu Il. Constantinus'un miras hakkı olan Batı'nın, Galya, İspanya ve Britanya dışında kalan büyük bölümünü aldı. Daha o zamandan iki augustus tarafından yönetilen ve birçok bölgeye ayrı lan Batı'da bölünme başlamış görünmektedir; buna karşılık Doğu'da tek bir imparator ve onun Preafectus Praetorio'su (Genel Vali) vardır. Constantinus'un siyasi mirası, "reform" dan çok, 324'ten itibaren Er ken İmparatorluk'un5 idari organizasyonunun, zamana yayılan dö nüşümündedir ki ufak tefek oynamalar hariç aslında Diocletianus'un eseridir (kar ş. Böl. III vt Delmaire, ı 995 ). Askeri mirası görüldüğü kadarıyla olumludur, hareketli comitatus ordusu kurulmuştur ve iktidarının son yirmi senesi mümkün olduğun ca barış içinde geçmiştir: Alamanlar Ren kıyılarında durdurulmuş, Sarmat ve Gotların bir bölümü (Tervingler) 33 2'de yenilmiş ve son ra her talep edildiğinde 40.000 asker gönderme teminatı karşılığında imparatorlukta iskan edilmişti (Jordanes, ı 83, XXI, ı ı 2 ). Ancak Pers cephesinde durum, II. Şapor'un (3 1 0-379) Hıristiyanlara zulmetmesi nedeniyle gitgide kötüleşti. Armenia'nın 3 ı 2'de din değiştirip, akabin de Constantinus tarafından işgal edilmesi (Zuckerman, 238), bu ül kenin Pers etki alanından uzaklaşması sonucunu getirdi ve Roma ve Persler arasında bu konuda hiç bitmeyecek gerginliği başlattı. 5. Fr. Haute Empire (Erken imparatorluk), Bas Empire (Geç imparatorluk) ile birlikte
Fransız tarihçilerin gördükleri şekilde Roma İmparatorluğu'nun, ilk kesitini oluşturur. Tarihçiler arasında tarihlendirme konusunda tam bir görüş birliği olmamakla birlikte, aşağı yukarı İsa'dan önce kurulan Augustus devleti (Principatus) ile başlar ve Geç imparatorluk'un başladığı, tarihçilerin üzerinde uzlaşamadığı bir tarihte (Il. yüzyıl orta ları?), biter. (ç.n.)
N ""'
Helt>na e=. CONSTANSCHLORUS� lheodora
ı ı
ı
Fa usta = I.CONSTANTINUS = Mınerva
.---ı ---,r--
IL CONSTAtrriNUS
II. CONSTANS
CONSTANTIUS
Hdena
�
Cıi pu•
Conslantia
Dalm•liu•
)uliu•
Oalmatius
GRA.TIANUS
�
Gallus
ı
Comı•nli•diCINIUS
Gençücinius
JULIANUS
\'ALEN S Marina e=. L \'ALENTINIANUS = Ju5tina =MAGNENTIUS
'lh