Afryka Wschodnia 1914-1918 [PDF]

Zitiervorschau

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: 022 457 03 06, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] www.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Jolanta Kaszkur Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Hanna Rybak

© Copyright by Paweł Brudek, Warszawa 2008 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2008

ISBN 978-83-11-10936-0

WSTĘP

Tocząca się w latach 1914-1918 wojna mocarstw euro­ pejskich rozstrzygała się w Europie, choć ogarnęła swym zasięgiem również część ich posiadłości kolonialnych w Afryce i Azji. Zdobycie niemieckich kolonii stało się od początku wojny podstawowym celem Wielkiej Brytanii traktującej Niemcy jako najgroźniejszego rywala na drodze do światowej supremacji. Politycy brytyjscy dostrzegali już przed wojną zagrożenie płynące z dynamicznego rozwoju gospodarki II Rzeszy, która przez ekspansję zamorską, wyścig zbrojeń morskich i powiększenie stref dominacji niemieckiego kapitału wyraźnie zmierzała do politycznego i gospodarczego uzależnienia od siebie większości globu. Niezwykła prężność ekonomiczna po­ zwoliła Niemcom na stworzenie potężnej marynarki wo­ jennej, która zdołała pod względem nowoczesności wy­ przedzić Royal Navy. Okrętów niemieckich było mniej od brytyjskich, lecz w Londynie zdawano sobie sprawę, że wkrótce i tu Brytyjczycy utracą przewagę. W tej sytuacji szalę na korzyść Wielkiej Brytanii mogło przeważyć jedynie największe na świecie imperium kolonialne, będąc niewyczerpanym źródłem surowców. I tu jednak również

Niemcy wkroczyły z właściwą sobie dynamiką, w krót­ kim czasie, tworząc mniejsze, lecz szybko rozwijające się kolonie. Po wybuchu wojny w Europie stało się jasne, że Rzesza zamierza wykorzystać swoje wyczekiwane zwycięstwo na Starym Kontynencie do urzeczywistnienia szerokiego programu podporządkowania sobie całej Afryki na połu­ dnie od Sahary oraz przekształcenia osmańskiej Turcji w faktyczny protektorat. Przywódcy brytyjscy rozumieli, że byłby to koniec nie tylko ich polityki kolonialnej w Afryce, skoncentrowanej na utworzeniu pasa brytyjs­ kich ziem od Kapsztadu do Kairu, lecz także uderzenie w samo serce imperium — Indie — zagrożone niemiecką obecnością w Zatoce Perskiej. W 1914 roku, w przede­ dniu wojny, Brytyjczycy czując się słabsi, zostali zmusze­ ni do niechcianych kompromisów w polityce wobec Niemiec, zgadzając się na podział kolonii portugalskich (Mozambik, Angola) oraz na budowę linii kolejowej Berlin-Bagdad, którą niemieckie przedsiębiorstwa prowa­ dziły już od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Wizja utraty Afryki i inwazji na Indie niemieckich wojsk przerzucanych koleją do Mezopotamii spowodowała, że już w sierpniu 1914 roku przystąpiono do operacji wojskowych w celu zajęcia niemieckich kolonii afrykań­ skich i azjatyckich, wierząc, iż może to być ostatnia okazja do zniszczenia przyczółków niemieckiego świato­ wego imperium. Decyzję o rozpoczęciu wojny w kolo­ niach równolegle do walk w Europie podjęto tym łatwiej, że blokada Royal Navy odcięła niemieckie kolonie od metropolii, a więc od wszelkiej pomocy militarnej, bez której niewielkie i źle uzbrojone oddziały kolonialne (Schutztruppe) nie były w stanie dłużej stawiać oporu. Wielka Brytania, w pełni wykorzystując swoją przewagę, wprowadziła więc jeszcze blokadę morską samych kolo­ nii i rozpoczęła akcje zbrojne, angażując w nie niewielkie

siły z metropolii, swoje nieduże afrykańskie wojska kolonialne, armię kolonialną z Indii, a także siły zbrojne dominiów — Związku Południowej Afryki, Australii, Nowej Zelandii. Sojusznikami od początku działań były Francja i Belgia, od 23 sierpnia 1914 roku także Japonia, a od marca 1916 Portugalia. Zebrawszy takie siły, Brytyjczycy szybko zaczęli osią­ gać sukcesy na teatrach kolonialnych, w przeciwieństwie do krwawych niepowodzeń na froncie we Francji. W sier­ pniu 1914 roku zdobyto Togo, do końca września opano­ wano niemieckie archipelagi na Pacyfiku wraz z częścią Nowej Gwinei, a w listopadzie u boku Japończyków zdobyto po zażartym boju niemiecką bazę w Chinach Kiau-czou — Tsingtao. W tym czasie były już w toku kampanie w pozostałych koloniach afrykańskich Niemiec, gdzie stawiano większy opór. Dopiero w lipcu 1915 roku wojska południowoafrykańskie opanowały Niemiecką Af­ rykę Południowo-Zachodnią (Namibia). Był to cenny sukces z uwagi na niebezpieczny wpływ niemieckiego sąsiedztwa na ludność afrykanerską w Afryce Południowej, której powstanie przeciw probrytyjskiemu rządowi w paź­ dzierniku 1914 roku opóźniło kampanię o kilka miesięcy. W Kamerunie walki trwały już od września 1914 roku, choć tam Niemcy i ich kolorowi żołnierze okazali się godnymi przeciwnikami wojsk ententy. Korzystając z eks­ tremalnie trudnych warunków terenowych i klimatycznych, przysparzających ciężkich strat Brytyjczykom i Fran­ cuzom, kontynuowali obronę kolonii aż do lutego 1916 roku, gdy padł ostatni punkt oporu — fort Mora. Praw­ dziwego horroru wojny w strefie tropikalnej wojska ententy doświadczyły jednak dopiero w Niemieckiej Afryce Wschodniej, którą próbowano zdobyć już w lis­ topadzie 1914 roku. Do tego momentu Tanganika, jak nieoficjalnie nazywano niemiecką kolonię, nie stanowiła celu większych operacji z braku sił do ich prowadzenia.

Wysadzając pod jednym z tamtejszych portów — Tangą — desant w listopadzie 1914 roku, Brytyjczycy, zamiast szybko opanować ostatnią przeszkodę na drodze do utworzenia pasa kolonii Kair-Kapsztad, ponieśli druz­ gocącą klęskę zadaną przez kilkakrotnie mniejsze oddziały płk. Paula von Lettow-Vorbecka, utalentowanego dowód­ cy, weterana walk z Chińczykami z 1900 roku i plemio­ nami namibijskimi. Blisko ośmiotysięczny korpus eks­ pedycyjny, złożony głównie z Hindusów, został komplet­ nie rozbity, a prestiż armii brytyjskiej ucierpiał najbardziej od czasów „czarnego tygodnia” klęsk gen. Bullera w woj­ nie burskiej w 1899 roku. Przez następne cztery lata Afryka Wschodnia, nie tylko niemiecka, ale i brytyjska oraz portugalska, stała się areną zaciekłych zmagań małych sił płk. Lettowa z wojskami z całego imperium brytyjs­ kiego, metropolii, belgijskiego Konga, portugalskiego Mozambiku i samej Portugalii. Skala prowadzonych działań, straty wśród żołnierzy z trzech kontynentów i afrykańskiej ludności, rozległość teatru wojennego i wreszcie długotrwałość walk — oddziały Lettowa skapitulowały dopiero 25 listopada 1918 roku, dwa tygo­ dnie po zakończeniu wojny w Europie — pozwalają określić kampanię w Afryce Wschodniej podczas pierwszej wojny światowej jako największy konflikt zbrojny w his­ torii skolonizowanej Afryki Subsaharyjskiej, czyli jak przyjęto to w historiografii, w okresie 1880-1960. Znisz­ czenia materialne i wstrząsająca liczba ofiar kampanii oraz skala towarzyszących jej fal głodu i epidemii każe nazwać Afrykę Wschodnią trzecim — po Europie i Blis­ kim Wschodzie — wielkim regionem świata ciężko dotkniętym przez wojnę lat 1914-1918. Kampania okazała się tym bardziej fascynująca, że stanowi jednocześnie niezwykłe świadectwo walki człowieka o przetrwanie w nieludzkim środowisku na jednym z najtrudniejszych do prowadzenia nowoczesnej wojny obszarów ziemi. Te

trudności pozwoliły wszakże na wyłonienie się dwóch niezwykłych indywidualności, utalentowanych dowód­ ców, w których wielka wojna nie obfitowała — Paula von Lettow-Vorbecka i generała z Afryki Południowej, weterana wojny burskiej, Jana Christiana Smutsa. Spra­ wili oni, że konflikt ten nazwano „ostatnią wojną gen­ tlemanów”.

ROZDZIAŁ I NIEMIECKI PODBÓJ AFRYKI WSCHODNIEJ I BUDOWA KOLONII 1884-1914

Niemiecka kolonizacja w Afryce Wschodniej rozpoczęła się w 1884 roku. Wówczas kupiec Karl Peters, szef Niemieckiego Towarzystwa Wschodnioafrykańskiego (Deu­ tsche Ostafrikanische Allgemeine Gesellschaft — DOAG) przez tzw. układy ochronne z miejscowymi wodzami zdobył dla Niemiec władzę nad wybrzeżem od Zanzibaru po portugalski Mozambik1. Obszar ten znajdował się od wieków pod wpływem cywilizacji arabskiej, uosabianej przez sułtanat Zanzibaru, który utworzył nad oceanem liczne faktorie, swego czasu rozrosłe do rozmiarów państw-miast bogacących się na handlu niewolnikami. Większość czarnych mieszkańców tych terenów wyznawała islam i znajdowała się pod wpływem kultury arabskiej2. Posługiwano się językiem suahili, który już od XVII wieku był zapisywany alfabetem arabskim, a wskutek penetracji kolonialnej Portugalczyków — także łacińskim. W chwili przybycia Niemców jednak wpływy portugalskie praktycz­ nie nie istniały; najpotężniejszym władcą był sułtan Zan­ zibaru, chociaż w głębi kraju jego władza ograniczała się 1 M . C z a p l i ń s k i , Niemiecka Polityka Kolonialna, Poznań 1992, s. 88-89. 2 Tamże, s. 87.

do kontroli szlaku niewolniczego od jeziora Tanganika aż do oceanu. Mieszkały tam liczne plemiona z grupy Bantu i hodowcy z grupy Chamitów, różniące się pod względem ekonomicznym. Rozbicie i ciągłe migracje ułatwiały Niem­ com zdobycie kolonii. Arabowie dalej działali jako kupcy i posiadacze ziemscy na wybrzeżu, choć handlem zajmowała się teraz głównie mała społeczność hinduska. Środkową część przyszłej kolonii zamieszkiwały wojownicze plemiona Njamwezi, które dla ochrony przed Arabami utworzyły związek o charakterze przypominającym organizację państwową; widziały one w Niemcach sojuszników w walce z sułtanem3. Murzyńscy władcy Ruandy i Urundi na dalekim północnym zachodzie w ogóle nie mieli kontaktu z Niemcami. Peters, rozpoczynając kolonizację, pozyskał teren oddzielony od oceanu pasem posiadłości władcy Zanzibaru. Wojna z nim wydawała się nieunikniona, choć na razie Niemcy byli zbyt słabi. Podejmowali jednak śmiałe działania. W 1888 roku Petersowi udało się wynegocjować od sułtana obszar na samym wybrzeżu. Mogli tu teraz ściągać niemieccy kupcy i misjonarze, od początku stanowiący konkurencję dla kupców i duchownych arabskich. Niemcy świadomie obrażali uczucia religijne i lekceważyli prawa miejscowej ludności4. We wrześniu 1888 roku spowodowało to wybuch antyniemieckiego powstania pod wodzą Busziriego Ibn Salima, byłego handlarza i właściciela plantacji. Powstanie objęło swym zasięgiem całe wybrzeże. Niezwykle niebezpieczny dla Niemców bunt muzułmanów stłumił Hermann Wissmann, absolwent szkoły wojskowej, podróżnik i awanturnik. Posłu­ żył się oddziałem zaimprowizowanym z płatnych sudańskich najemników, dowodzonym przez białych oficerów5. Wis3

Tamże, s. 88-89. Tamże, s. 91-92. 5 Tamże, s. 93. Więcej informacji na temat ekspedycji militarnych Wissmanna podczas powstania Busziri, a także późniejszych wypraw niemieckich dowódców — Maxa Pragera, Schmidta, Erwina Boehmego, 4

smann zapobiegł zepchnięciu Niemców do oceanu przez powstańców, nawiązał współpracę z tworzącymi własną kolonię w Afryce Wschodniej Brytyjczykami i wykorzystał ich okręty, by wraz z niemieckimi jednostkami zablokowały wybrzeże, odcinając Busziriemu możliwość importu broni z zewnątrz6. Busziriego powieszono, Wissmann dostał tytuł szlachecki i stopień generała, a także stanowisko gubernatora oficjalnie proklamowanej Niemieckiej Afryki Wschodniej. Od 1891 roku stał też na czele Schutztruppe, czyli tzw. wojsk ochronnych — oddziałów wojskowych mających pełnić w kolonii funkcje policyjne. Utworzono je z Sudańczyków oraz rekrutów zwerbowanych z wojow­ niczych plemion Njamwezi, Hehe, Ngoni i Sakuma; dowo­ dzić mieli biali oficerowie. Analogiczne formacje utworzono w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej i w Kame­ runie w 1895 roku. Podlegały kanclerzowi Rzeszy i miały wspólne naczelne dowództwo w Berlinie, gdzie służyli też oficerowie ze Sztabu Generalnego7. Rok 1890 był przełomowy dla niemieckiej polityki kolonialnej — w Niemczech po dymisji Bismarcka pełnię władzy objął cesarz Wilhelm II, który od razu pchnął Rzeszę na tory Weltpolitik, czyli polityki zmierzającej do przekształcenia Niemiec w światowe mocarstwo. Pierwszym jego posunięciem było zawarcie z Wielką Brytanią tzw. układu Helgoland-Zanzibar; na jego mocy Rzesza rezyg­ nowała z trzech obszarów we wschodniej Afryce, do których rościła pretensje,, czyli Ugandy, Witu i Zanzibaru, Eberharda Gudowiusa w głąb wschodniej Afryki — zob. Werner von L a n g s d o r f f , Deutsche Flagge über Sand und Palmen, 53 Kolonialk­ rieger erzählen, Berlin 1941. 6 C. M i l l e r , Battle for the Bundu — The First World War in East Africa, Nairobi 1976, s. 9. 7 H. S t o e c k e r , Die Deutsche Kolonialherrschaft in Afrika vor 1914: allgemeine Fragen, w: Drang nach Afrika — Die Koloniale Expansions­ politik in Afrika von den Anfängen bis zum Ende des Zweiten Weltkrieges, herausg. von Helmuth S t o e c k e r , Berlin 1977, s. 166.

w zamian za wyspę Helgoland zajmowaną przez Brytyj­ czyków jeszcze od czasów wojen napoleońskich8. Miała tam powstać baza niemieckiej marynarki, a tymczasem brytyjscy kolonizatorzy cieszyli się, sądząc, że niemiecka ekspansja kolonialna została zahamowana. Nie dostrzeżono zrazu znaczenia przejęcia kontroli nad kolonią z DOAG przez rząd Rzeszy. W ten sposób budowa kolonii prze­ stawała być prywatnym przedsięwzięciem Petersa w imieniu Niemiec, a stawała się procesem bezpośrednio sterowanym przez Berlin. Niemcy, ustaliwszy w ten sposób granicę kolonii na północy (w 1890 roku) i południu (układ z Portugalczykami zawarto jeszcze w 1886 roku, po­ stanawiając, że granicą z Mozambikiem będzie rzeka Ruwuma)9, przystąpili do ekspansji na zachód. W latach 1890-1904 przeprowadzono blisko 75 ekspedycji wojs­ kowych przy udziale Schutztruppe, składających się z bia­ łych oficerów i czarnych żołnierzy, tzw. askari (w suahili — żołnierz, słowo pochodzące od arabskiego asker — ar­ mia). Liczące po kilkuset żołnierzy, uzbrojone w karabiny maszynowe kompanie Schutztruppe penetrowały gęsty wschodnioafrykański busz i staczały ciężkie boje z groź­ nymi przeciwnikami, którymi okazały się bitne plemiona Hehe, Unyanyembe czy Chagga10. Świetnie znające teren, uzbrojone w oszczepy, lecz także w myśliwskie sztucery, wyćwiczone w partyzanckiej taktyce, angażowały wszystkie niemieckie siły od Kilimandżaro na północy aż po płasko­ wyż Uzungu na południu, bezlitośnie mordując wszystkich schwytanych Niemców. Dowodzili nimi tacy wybitni wo­ dzowie, jak Mkwawa, przywódca Hehe, skupieni wokół ośrodka Iringa, czy Isike, broniący się przez wiele miesięcy niemieckiego oblężenia w swojej siedzibie w Taborze11. 8 9 10 11

M. C z a p l i ń s k i , op.cit., s . 9 6 . L . B o e l l , Die Operationen in Ostafrika, Hamburg 1951, s. 8. C. M i l l e r , op.cit., s . 1 2 . Tamże.

Prowadząc przeciw nim regularne działania wojskowe, Niemcy starali się wykorzystywać waśnie między plemiona­ mi, zjednując sobie niektóre z nich darami lub wzbudzając strach okazywaniem siły i okrucieństwa. Tubylcy okres 1890-1904 nazywali „rządami Kiboko” (w suahili — hipopo­ tam; tu oznaczało to bicz ze skóry tych zwierząt, ponieważ lojalnych wobec siebie Murzynów Niemcy uzbrajali w te narzędzia, by terroryzując swoich pobratymców, ugruntowy­ wali ich panowanie)12. W 1897 roku Karl Peters, współkierując akcjami przeciw tubylcom, posuwał się do chłostania na śmierć kobiet i dzieci. Krajowcy nazwali go Mikono Wa Damu (w suahili — człowiek mający krew na rękach)13. Bezmyślny sadyzm spowodował odsunięcie się od niego także Niemców i doprowadził do końca jego kariery, gdy został odwołany z Afryki Wschodniej i w Niemczech stanął przed sądem14. Jednakże wymuszanie szacunku strachem, przy osobistej brawurze i wytrzymałości w walce, pozwoliło jednemu z dowódców, Tomowi Prince’owi, zyskać prawdzi­ wy podziw wojowniczych Hehe. Ścigając niezmordowanie całymi latami ich wodza Mkwawę, nazywanego przez Niemców Czarnym Napoleonem z uwagi na umiejętności dowódcze, zdołał zrobić na Hehe takie wrażenie, że wybrano go na wodza plemienia15. Mimo że Mkwawę pozbawiono 1 2 L . M o s l e y , Duel for Kilimanjaro — An account to East African Campaign, London 1963 s. 38. 13 C. M i l l e r , op.cit., s . 1 0 . 14 Koniec kariery kolonialnej nie zaszkodził jego legendzie jako pioniera niemieckiego kolonializmu. Przypomniała o nim kinematografia III Rzeszy — w 1941 roku na ekrany wszedł zrobiony z rozmachem dramat historyczny Karl Peters (w roli głównej wystąpił najsłynniejszy aktor hitlerowskiej kinematografii Hans Albers). Film, dzieło wybitnie propagan­ dowe, przedstawiał Petersa jako dumnego zdobywcę, który zagroził brytyjskiemu imperium kolonialnemu, Brytyjczycy więc, wespół z Żydami i socjaldemokratami, posłużyli się procesem, by się go pozbyć. Zob. Kronika filmu, Warszawa 1995, s. 167. 15 Tamże, s. 13.

władzy, nie udało się zmusić jego ludzi ani groźbami, ani pieniędzmi (zaproponowano pokaźną sumę pięciu tysięcy rupii — niedawno wprowadzonej w kolonii waluty) do wyjawienia jego kryjówki. W końcu w 1898 roku Prince wytropił go, ale nie zdążył pojmać, zanim ten popełnił samobójstwo16. Tubylcy nazwali potem Prince’a Bwana Sakarani, co oznaczało „upojony wojną”. Za pokonanie Mkwawy dostał tytuł szlachecki, dodając do angielskiego nazwiska niemieckie „von”. Podbój pozwolił Niemcom na dobre poznanie warunków klimatycznych i geograficznych Afryki Wschodniej. Szkoląc askari w posługiwaniu się europejską bronią i wdrażając dyscyplinę, sami uczyli się od swych czarnych podwładnych sztuki walki partyzanckiej, maszerowania i po prostu przeżycia w buszu17. Ostatnim akordem w historii podboju Afryki Wschodniej przez Niemców było powstanie Maji-Maji. Wybuchło ono w lipcu 1905 roku jako objaw sprzeciwu wobec niemieckiej administracji kolonialnej, zmuszania tubylców do wycieńczającej pracy na planta­ cjach, płacenia podatków wyznaczonym do tego arabskim urzędnikom akidom oraz ogólnie przeciw biurokratycznym 16 Tom Prince, jeden z najlepszych niemieckich żołnierzy kolonialnych przed pierwszą wojną światową, urodził się na Mauritiusie w 1866 roku jako syn brytyjskiego oficera i niemieckiej misjonarki. Kształcił się w Anglii. Następnie wyjechał do Niemiec, gdzie wstąpił do armii i odbył szkolenie wojskowe w Kassel; zaprzyjaźnił się wówczas z kolegą z roku, Paulem von Lettow-Vorbeckiem. W 1889 roku przybył do Afryki Wschodniej jako żołnierz ekspedycji Wissmanna przeciw powstańcom Busziri. Odznaczył się w walkach, później prowadził kampanie kolonialne przeciw ludowi Hehe. Ożeniony z córką Wissmanna, stał się jako pełnoprawny Niemiec plantatorem w Niemieckiej Afryce Wschodniej i późniejszym bliskim współpracownikiem Lettowa, B. F a r w e 11, The Great War in Africa, New York 1989, s. 113. 17 C. M i l l e r , op.cit., s. 12. W Afryce Wschodniej busz stanowił nieprzekraczalną „ścianę” kolczastych krzaków, która trwale zapadła w pamięć weteranom kampanii. Krajowcy nazywali go Pori, Bundu lub Nyika (stąd nazwa w suahili całej kolonii — Tanganika).

metodom zarządzania kolonią. Wpływ na jego rozpoczęcie miały wiadomości o powstaniu Hererów i Hotentotów w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, od roku przynoszącym Niemcom olbrzymie straty. Powstanie za­ częło się od tego, że czarownicy na południu kolonii sprzedawali świętą wodę Maji (w suahili — woda), której wypicie miało uodpamiać na karabinowe kule Niemców. Wierząc w skuteczność Maji, wojownicy Matumbi ogłosili zjednoczenie przeciw białym wszystkich plemion Bantu. Na terytoriach między jeziorem Niasa, Mozambikiem i Oceanem Indyjskim przystąpiono do niszczenia plantacji bawełny. Niemcy byli kompletnie zaskoczeni. Na obszarze 200 tysięcy kilometrów kwadratowych rozpoczęły się walki partyzanckie. Niemców wspierały pomocnicze oddziały Ruga-Ruga oraz część plemion na czele z Hehe. Powstań­ ców masakrowały artyleria i karabiny maszynowe. Ob­ legano niemieckie garnizony w Liwale, zagrożono Dar, w Mahenge garstka Niemców musiała powstrzymywać osiem tysięcy wojowników. Nowy gubernator kolonii, hrabia von Götzen, począł stosować taktykę spalonej ziemi, niszcząc każdą wioskę i pole uprawne, co ostatecznie dało Niemcom zwycięstwo18. W 1907 roku powieszono przy­ wódców powstania. Cała południowa część kolonii została spustoszona; potworne straty w walkach i głód dokonały dzieła zniszczenia — około 375 tysięcy ludzi zostało zabitych lub zmarło; Niemcy stracili kilkunastu żołnierzy19. Zmiażdżenie oporu na południu w 1907 roku oznaczało koniec podboju kolonii (jeszcze w 1899 roku ustanowiono rezydentów na dworach murzyńskich władców Ruandy i Urundi, w ten sposób włączając te krainy w obręb kolonii). Długotrwałe działania wojenne podczas powstania poważnie wpłynęły na rozwój Schutztruppe. Askari okazali się niezwykle skuteczni w okrutnych operacjach pacyfikacyj18 19

M. C z a p 1 i ń s k i, op.cit., s. 238-243, C. M i l l e r , op.cit., s. 14. Tamże.

nych przeciw własnym pobratymcom. Czarni przeciwnicy byli jednak bardzo niebezpieczni; ciężko było ich zaskoczyć. Powstańcy za sukces uważali ucieczkę z małymi stratami, duże straty traktowali jako porażkę. Świetnie sprawdzali się w woj­ nie partyzanckiej. Rozdzielali się w walce na liczne grupy, przenikali na teren Niemców, a później wykazując bardzo dobrą orientację i wielką precyzję, łączyli się ponownie. Atakowali uparcie i wciąż powracali, zagrażając Niemcom ze wszystkich stron. Byli mistrzami taktyki „uderz i zniknij”20. Dowodząc w polu swoimi askari, Niemcy musieli rozwiązać wiele problemów. Wojowników od dzieciństwa walczących oszczepami trudno było nauczyć władania bagnetem, a do tego jeszcze strzelania. Artyleria czy ckm-y były dla nich równozna­ czne z czarami. W Schutztruppe służyło wielu ludzi ze skłóconych plemion; trzeba było nauczyć ich dyscypliny i współdziałania. Na suahili tłumaczono fragmenty pruskich regulaminów21. Żołd miesięczny dla szeregowca wynosił 30 rupii (równowartość ówczesnych 9,90 $), dla podoficera — 150 rupii (50 $). Była to suma dwukrotnie wyższa od płacy dla kolorowych żołnierzy u Brytyjczyków. Nic więc dziwnego, że gdy 1 batalion brytyjskich wojsk kolonialnych w Kenii, tzw. Kings African Rifles (Królewscy Strzelcy Afrykańscy) został rozwiązany, wielu rekrutów zgłosiło się na służbę u Niemców. Powstał oddział Schutztrappe złożony tylko z byłych brytyjs­ kich askari, gdzie komendy wydawano po angielsku; stosowa­ no też biytyjską sygnalizację na manewrach22. Niewielka liczba niemieckich askari umiała czytać, więc ich zadaniem było czytanie na głos całej reszcie specjalnej gazety wydawanej w języku suahili „Kiongozi” („Przywód­ ca”). Wbijano żołnierzom do głowy lojalność dla Kajzera, dalekiego władcy o mitycznej potędze. Każdy askari miał mundur w kolorze khaki, a na głowie nosił kepi z orłem 20 21 22

C. M i l l e r , op.cit., s . 1 5 . Tamże, s. 16. B. Fa r w e 11, op.cit., s. 1 1 5 .

cesarskim ze złota. W ten sposób starano się wpoić w nich poczucie przynależności do kasty wybranych wojowników; chciano, by czuli się jak „czarna rasa panów”23. W tym celu wprowadzono też instytucję służących dla askari — jumbe. Przy wyborze podoficera Schutztruppe Niemcy stosowali bezwzględną selekcję. Kandydata obowiązywały co najmniej trzy lata czynnej służby, musiał mieć świetną kondycję fizyczną, predyspozycje przywódcze, inicjatywę, odwagę, inteligencję. Wprowadzono stopnie podoficerskie: Sol, czyli Feldwebel — starszy sierżant, Betschausch — sierżant, Schausch — kapral, Ombatscha — starszy strzelec. Była też niewielka liczba oficerów — Effendich (Effendi — po arabsku „pan”). Effendi mógł nosić szablę kawaleryjską jak biali oficerowie. Podlegali mu czarni podoficerowie i żołnierze24. Biała kadra oficerska też miała przed sobą trudne zadanie. Niemców w kolonii obowiązywało twarde szkolenie. Kadeci świeżo przybyli z Europy musieli poznać tubylczą broń — włócznie, strzelby, łuki; ważne były szczegóły, takie jak wiedza, jaki jest zasięg trujących strzał używanych przez tubylcze plemiona. Poznawano teren, ćwiczono instynkt samozachowawczy. Uczestniczono w trudnych ćwiczeniach fizycznych i orientacyjnych, uczono się pokonywać kol­ czaste przeszkody — zeriba25. Stworzono integralną jedno­ stkę taktyczną — kompanię połową (Feldkompanie, FK) liczącą siedmiu-ośmiu niemieckich oficerów i podoficerów, 150-200 askari wraz z dwiema sekcjami karabinów maszy­ nowych, niewielką jednostką Ruga-Ruga (wojownicy po­ mocniczy uzbrojeni zwykle w oszczepy; Niemcy wykorzys­ tywali ich do różnych zadań, np. do zwiadu), kilkuset tragarzami. Był własny chirurg, krawiec, szewc i trębacze. Z czasem feldkompanie łączono w większe zgrupowania 23 24 25

C. M i l l e r , op.cit., s . 1 7 . L. D e p p e, Mit Lettow-Vorbeck durch Afrika, Berlin 1921 s. 54-55. C . M i l l e r , op.cit., s . 1 8 .

— Abteilungen. Po zakończeniu militarnego podboju za­ częto tworzenie administracji w kolonii; niższe jej szczeble zajęli tzw. jumbo, urzędnicy wioskowi, podporządkowani zarządcom większych obszarów — akidom26. W okręgu Usambara utworzono całą sieć plantacji kokosów, kawy, tytoniu, bawełny, agawy sizalowej, z licznymi osiedlami białych osadników. Rozbudowywano porty oceaniczne — Tanga i Dar es-Salaam, łącząc je z interiorem liniami kolejowymi — na północy koleją Usambara oraz Koleją Centralną, biegnącą aż do jeziora Tanganika na zachodzie, gdzie znajdowała się ostatnia stacja — port Kigoma. Dzieliła kolonię na bardziej ucywilizowaną część północną i dzikszą południową. Na terenie kolonii działały wielo­ narodowe misje — organizacje brytyjskie, francuskie, belgijskie obok niemieckich misji katolickich i protestanc­ kich. Niemcy tolerowali ich obecność, chociaż oskarżali o dywersję polityczną i bacznie obserwowali27. Po po­ wstaniu skompromitowana administracja wojskowa ustąpiła miejsca cywilnym urzędnikom, takim jak Albrecht von Rechenberg i Heinrich Schnee. Schnee, mieszczańskiego pochodzenia, z wykształcenia prawnik, zdobywał doświad­ czenie w pracy kolonialnej na Pacyfiku (Samoa, Rabaul, Neupommem), gdzie poznał swoją żonę z Nowej Zelandii. W 1912 roku przybył z nią do Afryki Wschodniej, której gubernatorstwo było uważane za szczyt kariery kolonialnego urzędnika. Tak też uważał sam Schnee, dumny, że powie­ rzono mu zarząd „Perły Niemieckiego Imperium Kolonial­ nego”, kolonii, która w przyszłości miała się stać „niemiec­ kimi Indiami”. Energicznie przystąpił do poznawania egzotycznej krainy, jej ludów, zwyczajów i języka suahili28. 26

M. C z a p l i ń s k i , op.cit., s . 9 9 . Tamże, s. 108-109. 2 8 M . C z a p l i ń s k i , op.cit., s. 280-282, B. F ar w e 11, op.cit., s. 108, zob. także: M. C z a p l i ń s k i , Biurokracja Niemieckiego Imperium Kolonialnego — charakterystyka urzędników kolonialnych, Wrocław 1985. 27

Od czasów pojawienia się Niemców w Afryce Wschodniej Brytyjczycy zaakceptowali ich obecność, choć z początku obawiali się o bezpieczeństwo Indii, za którego gwarancję uważali całe wybrzeże tej części Czarnego Lądu w swoich rękach. Niemcy pokrzyżowali również brytyjskie plany stworzenia południkowego pasa ich posiadłości od Kairu po Kapsztad. Zarówno projektowana linia kolejowa, która miała połączyć te punkty, jak i szlak morski wzdłuż wybrzeży wschodnioafrykańskich napotykały przeszkodę w postaci niemieckiej kolonii. Wydawało się, że część tych problemów została rozwiązana podczas międzynarodowej konferencji w Berlinie, w latach 1884—1885, poświęconej kwestii Konga. Do najważniejszych jej postanowień nale­ żało uznanie wolnego państwa Kongo, własności króla Belgii Leopolda, oraz zabezpieczenie interesów mocarstw zainteresowanych kolonizowaniem Afryki Subsaharyjskiej przez neutralizację tzw. Basenu Konga, czyli pasa bieg­ nącego z zachodu na wschód i przechodzącego przez środek Afryki. Terytorium to sygnatariusze tzw. aktu kongijskiego uznawali za wyłączone z europejskich kon­ fliktów, uważając, że prowadzenie tu zbrojnych akcji będzie się odbijało na funkcjonowaniu wszystkich kolonii i ich białych społeczności w tym regionie, obniżając prestiż białej rasy w oczach kolorowych i zachęcając ich do oporu przeciw wszystkim kolonizatorom. Zabezpieczano też inte­ resy handlowe państw europejskich, czyniąc Basen Konga strefą wolnego handlu29. Dzięki temu Brytyjczycy mieli poczucie większego bezpieczeństwa, co wpłynęło na dobre stosunki z Niemcami w Afryce Wschodniej. W'sparto ich 29 Zob. H. L o t h , The Berlin Conference 1884-1885, Rivalries and cooperation in the light of German government files, w: Afrika — Studien, Africa — Studies — Dedicated of the V International Congress of African Studies in Nigeria, published by the Sektion Afrika und Nahostwissenschaften of the Karl Marx University Leipzig, Akedemie Verlag, Berlin 1983.

podczas powstania Busziri, a układ Helgoland-Zanzibar wydawał się wskazywać, że Niemcy godzą się tu na supremację Brytyjczyków. Obserwowali z podziwem pracę kolonizacyjną Niemców, budowę przez nich kolei, dróg i stacji badawczych, uważali ich jednak za nieco gorszych od siebie kolonizatorów. W Wielkiej Brytanii wierzono, że za jakiś czas może dojść do podziału Afryki między Zjednoczone Królestwo a Niemcy, jako jedyne predys­ ponowane do tego zadania mocarstwa30. Tymczasem Brytyj­ czycy chcieli współpracować z Niemcami na arenie między­ narodowej, traktując ich jako przeciwwagę dla Francji, zarówno w Europie, jak i w Afryce. Dlatego w koloniach kontynuowano współpracę, której nie psuły takie wydarze­ nia, jak udzielenie przez Niemców schronienia sułtanowi Zanzibaru — Seyidowi Chalid bin Bargashowi — który obalony przez Brytyjczyków w 1896 roku musiał ustąpić miejsca marionetkowemu następcy i znalazł siedzibę w Dar es-Salaam. Tłumaczono to polityką Niemców zjednywania sobie muzułmanów po powstaniu Busziri31. W 1909 roku zawarto układ brytyjsko-niemiecki odnoszący się do współ­ pracy w tłumieniu powstań tubylczych w Afryce Wschod­ niej, będący świadectwem wzajemnego zaufania. Zupełnie inaczej postępowali Niemcy np. w stosunkach z Belgią, gdy w latach 1897-1902 współpracowali z nastawionymi antybelgijsko plemionami w północnym Kongu, licząc na poszerzenie niemieckiej granicy Afryki Wschodniej koło jeziora Kiwu na granicy z Kongiem32. Jednak to nie stosunki między władzami kolonialnymi i mocarstwami decydowały o światowej sytuacji. Od początku lat dziewięć­ dziesiątych XIX wieku Wielka Brytania szukała zbliżenia 30 W.L. R o g e r , Das Elìde des Deutschen Kolonialreiches — Britischer Imperialismus und die Deutschen Kolonien 1914-1919, Düsseldorf 1971, s. 37-38. 31 Tamże, s. 31. 32 H. L o t h , op.cit., s. 132-133.

z Rzeszą, widząc w niej doskonałego partnera handlowego, a także sojusznika politycznego. Z pewnym niepokojem obserwowano pojawienie się Niemiec na wybrzeżu Afryki Wschodniej, które chciano pozyskać, by zapewnić bez­ pieczeństwo Indii, ale brak sił morskich Niemiec uspokajał brytyjskich polityków33. Jednakże na brytyjskie próby zbliżenia Niemcy odpowiadali, dyktując swoje warunki, na jakich mogłoby się ono odbyć. II Rzesza, realizując swoją Weltpolitik, dążyła do nowego podziału Afryki; działając w sposób pokojowy, chciała obejść stabilizujący sytuację akt kongijski. Środkiem na uzyskanie dominacji na Czarnym Lądzie było odebranie kolonii satelitom wielkich mocarstw, które na nie „nie zasługiwały”, Belgii i Portugalii. W 1898 roku Niemcom udało się doprowadzić do tzw. układu Angola-Vertrag, zgodnie z którym miało dojść do podziału portugalskiej Angoli i Mozambiku. Wielka Brytania miała dostać połu­ dniowy Mozambik i środkową Angolę, a Niemcy północny Mozambik oraz południową i północną część Angoli. Jednakże podczas wojny burskiej 1899-1902 Brytyjczycy wycofali się z tych umów, obiecując Portugalii integralność jej kolonialnego imperium w zamian za zamknięcie portu Lorenco Marques w zatoce Delagoa (Mozambik), jedynego punktu nad Oceanem Indyjskim, z którego Buro wie próbo­ wali importować broń. Niemców starano się udobruchać, przyznając im większy udział na Samoa. W Wielkiej Brytanii powszechnie jednak uważano, że Portugalia fatalnie zarządza swymi koloniami, tak więc w końcu w 1914 roku zgodzono się na ich podział, ale było już na to za późno34. Nie mógł również dojść do skutku podział Konga35. 33

W.L. R o g e r , op.cit. , s . 3 1 . Tamże, s. 33. 35 W.L. R o g e r , tamże, s. 33; zob. także: H. S t o e c k e r , Die Expansionsbestrebungen in Mittelafrika 1898-1914, w: Drang nach Afrika..., s. 208. 34

Brytyjczycy działali wówczas pod presją bezpośredniego zagrożenia niemieckiego w Europie. Rosło ono, wraz z kolejnymi kryzysami wywoływanymi przez niemiecką agresywność i zachłanność, od 1896 roku, gdy wysyłając słynną krugerowską depeszę, Niemcy otwarcie wmieszali się w brytyjskie interesy, rozpoczynając rozbudowę maryna­ rki wojennej w 1898 roku, zachowując wrogą neutralność podczas wojny burskiej 1899-1902, doprowadzając do kryzysów marokańskich 1905-1911, a także rozbudowując kolej bagdadzką. Było to wymierzone w Indie, i na to Brytyjczycy również musieli się zgodzić, nie widząc już innego wyjścia niż wojna36. Wpływy niemieckie ograni­ czono tylko w ten sposób, że Kuwejt nad Zatoką Perską miał być brytyjską strefą wpływów37. Weltpolitik stworzyła na całym świecie mnóstwo punktów zapalnych, sfer sprzecz­ nych interesów, tak podgrzewających napięcie między­ narodowe, że rozładować je mogła tylko wojna. Dotyczyło to oczywiście wszystkich niemieckich kolonii, także Afryki Wschodniej, gdzie na polecenie Ministerstwa Kolonii w Berlinie przystąpiono do przygotowań na wypadek europejskiej wojny. W ramach tych działań dowódca Schutztruppe, Eduard von Schleinitz, określił strategię obronną rozkazem z 20 lipca 1912 roku. Uważając Wielką Brytanię za głównego przeciwnika, stwierdzał, że wobec przewagi Royal Navy obrona wybrzeży nie będzie miała sensu. Obawiano się, że wkroczenie Brytyjczyków do kolonii od strony morza może spowodować wybuch wiel­ kich tubylczych powstań; aby zapobiec desantowi, chciano uderzyć na Brytyjską Afrykę Wschodnią i tam przenieść 36 Więcej na ten temat, zob. Zarys Dziejów Afryki i Azji, Historia Konfliktów 1869-2000, praca zbiorowa pod red. A. Bartnickiego, War­ szawa 2000. 37 Zob. P. S z l a n t a , Kolej Bagdadzka — polityka mocarstw na Środkowym Wschodzie przed 1914 rokiem, w: Zarys Dziejów Afryki..., s. 95-110.

punkt ciężkości walk, w myśl zasady, że najlepszą obroną jest atak. Taki plan zaaprobował minister kolonii dr Wilhelm Solf oraz gubernator Schnee, szczególnie wrażliwy na zagrożenie kolonii i jej białych mieszkańców38. W styczniu 1914 roku do kolonii przybył nowy dowódca Schutztruppe, płk. Paul von Lettow-Vorbeck39. Jego zadaniem było przygotowanie Niemieckiej Afryki Wschodniej do obrony na wypadek wojny z europejskim mocarstwem; oczywiście myślano o Wielkiej Brytanii. Dysponował siłami Schutz­ truppe obejmującymi 216 białych i 2540 czarnych oficerów i żołnierzy. Istniała też policja złożona z 45 białych i 2140 kolorowych, uzbrojona tylko częściowo w broń palną (karabiny na czarny proch wz. 1871) wytwarzające mnóstwo dymu i huku, który mógł robić wrażenie na tubylcach, lecz nie na nowocześnie uzbrojonych Europejczykach40. Lettow miał przygotować obronę obszaru prawie dwa razy więk­ szego od Niemiec (997 tysięcy km2) o ciągnących się przez setki kilometrów granicach i linii brzegowej narażonych na ataki wroga. Rekrutować ludzi mógł z mikroskopijnej białej społeczności (5336 białych, w tym 4410 Niemców) oraz spośród 7 milionów 600 tysięcy tubylców. Zaczął od przygotowania własnego planu defensywnego, opierając się na planie Schleinitza. Postanowił nie rozpraszać małych 38

L. B o e 11, Die Operationen..., s. 24. Paul Emil von Lettow-Vorbeck, urodził się w 1870 roku w Saarlouis (Nadrenia) w rodzinie pruskich junkrów. Wzorem swojego ojca wstąpił do armii, kształcił się w Akademii Wojskowej w Kassel, służył w piechocie morskiej w Wilhelmshaven, był członkiem niemieckiego kontyngentu wysłanego do Chin w celu stłumienia tzw. powstania bokserów w 1900 roku. W latach 1904-1905 uczestniczył w kampanii przeciw Hererom i Hottentottom w Namibii. Postrzelony w oko rekonwalescencję odbywał w Kolonii Przylądkowej (Afryka Płd.) W Niemczech służył kilka lat w Sztabie Generalnym, awansował do stopnia pułkownika. Zob. P. von L e t t o w-V o r b e c k, Mein Leben, Biberach an der Riss 1957. 40 P. von L e t t o w - V o r b e c k , Meine Erinnerungen aus Ostafrika, Leipzig 1920, s. 17. j9

sil, lecz trzymać je skoncentrowane, by móc osiągnąć lokalną przewagę nad przeciwnikiem41. Uznając granicę z brytyjską Afryką Wschodnią za szczególnie niebez­ pieczną, szedł za wskazaniami Schleinitza i zaplanował atak na najważniejszy cel strategiczny w brytyjskiej kolonii — 700-kilometrową kolej ugandyjską, główną arterię komunikacyjną, której obrona musiałaby zaan­ gażować całość wrogich sił42. By poznać teren, klimat i ludzi Lettow wyruszył na wyprawę dookoła kolonii, przemierzając ją samochodem, pieszo, konno, parowcem, ale i rowerem, wyjątkowo sprawnie poruszającym się po utwardzonych tubylczych ścieżkach. Przystąpił do reorganizacji całego Schutztruppe, wcielając do wojska policję, która pod zarządem cywilnych urzędników marnotrawiła czas, zabierając najlepszych askari. Przeprowadzano intensywne szkolenia strzeleckie dla askari, manewry, ćwiczenia musztry. Z Rzeszy Lettow sprowadzał karabiny maszynowe, nowoczesne mauzery wz. 1898 na proch bezdymny, działa małego kalibru i nowych oficerów. Zarażony jego energią Tom von Prince, który poznał go jeszcze w Niemczech, zorganizował ochotniczy oddział z niemieckich i burskich plantatorów w okręgu Usambara, świetnych jeźdźców i strzelców, choć wyposażonych tylko w strzelby myśliwskie43. Bacznie obserwowano nastroje wśród tubylców, o czym informowali Lettowa zaprzyjaźnieni misjonarze, oraz starano się orien­ tować w sytuacji w Brytyjskiej Afryce Wschodniej. Tam­ tejsze siły, jeszcze mniejsze od niemieckich (2319 askari, 41

Tamże, s. 4. Tamże. 43 Tamże. Burowie znaleźli się w Niemieckiej Afryce Wschodniej po wojnie burskiej 1899-1902, gdy niewielka część weteranów walk zbiegła z Afryki Południowej, by nie dostać się pod panowanie Brytyjczyków. Drugim skupiskiem uchodźców' stała się też Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia. 42

głównie Sudańczyków, oraz 62 białych tworzyło oddział Królewskich Strzelców Afrykańskich, KAR), zostały w ca­ łości zaangażowane w tłumienie rozruchów Somalijczyków w Jubalandzie (granica Kenii i włoskiego Somali)44. Jed­ nakże Lettow nie lekceważył przeciwników, gdyż tamtejsi brytyjscy oficerowie po ukończeniu Akademii Wojskowej w Sandhurst odbywali wieloletnią służbę w różnych częś­ ciach imperium45. Z drugiej strony, sam widział brytyjskie wojska kolonialne w akcji w Chinach w 1900 roku, z czego zapamiętał ich „ślamazamość”46.

44

B. F a r w e l l , Great War in Africa, s. 115. C. M i l l e r , op.cits . 2 8 . 46 P. von L e 11 o w-V o r b e c k, Meine Erinnerungen..., s. 3; zob. też Mein Leben. 45

ROZDZIAŁ II WYBUCH WOJNY

W czerwcu 1914 roku liczni oficjałowie, podróżnicy i farmerzy poczęli ściągać do Dar es-Salaam, by wziąć udział w wystawie kolonialnej z okazji ukończenia budowy Kolei Centralnej (Mittellandbahn) i celebracji trzydziesto­ lecia Niemieckiej Afryki Wschodniej. Do kolonii zawinął krążownik „Königsberg”, ściągając na siebie uwagę brytyj­ skiego konsula w Dar, Normana Kinga. King od jakiegoś czasu po amatorsku zajmował się pracą szpiegowską. Na podstawie swych powierzchownych obserwacji i plotek gromadził wątpliwej jakości informacje w Field Notes on German East Africa (Zapiski z Niemieckiej Afryki Wschod­ niej), gdzie twierdził m.in., że gdyby wybuchła wojna, tchórzliwi niemieccy farmerzy zamiast walczyć zajmą się ochroną swego dobytku. Wykazał się niezwykłym dyletan­ ctwem w rozmowie z dowódcą „Königsberga” kmdr. por. (Fregattenkapitänen!) Maxem Looffem, zapytując go po prostu, jak zachowa się niemiecka marynarka w razie wojny, oczywiście — z Rosją1. Looff po tej rozmowie kazał swoim ludziom uważać na „konsula-szpiega”. Wy­ stawa miała się odbyć na początku sierpnia. W dniu 1 sierpnia 1914 roku zamiast jej inauguracji zostało wydane 1

B . F a r w e l l , op.cit., s. 114.

przez gubernatora Schnee zarządzenie ogólnej mobilizacji oraz zakaz wywożenia żywności poza granice, co zelek­ tryzowało mieszkańców kolonii2. Tego dnia Niemcy znalaz­ ły się w stanie wojny z Rosją. Telegram od gubernatora ściągnął Lettowa do Dar. Tymczasem 2 sierpnia nadszedł oficjalny telegram z Ministerstwa Kolonii Rzeszy, w którym dr Solf pisał: „Wojny w koloniach nie będzie. Uspokoić osadników”3. Jakby żywym zaprzeczeniem tych słów stała się obecność u wybrzeży kolonii eskadry brytyjskich krążowników przybyłych z Afryki Południowej, złożonej z HMS „Pega­ sus”, „Hyacinth” i „Astrea”, których zadaniem miało być obserwowanie poczynań „Königsberga”. Chcąc pozbyć się ewentualnej brytyjskiej obławy, dowódca okrętu kmdr por. Max Looff dał rozkaz do wyjścia w morze na pełnej mocy maszynowni jeszcze 31 lipca4. Niemcy w Afryce Wschod­ niej powszechnie wierzyli, że konflikty zbrojne w koloniach między cywilizowanymi państwami należą już do przeszło­ ści; teraz bezpieczeństwo zapewniał im akt kongijski, którego Brytyjczycy jako gentlemani nie mogli przecież pogwałcić, tym bardziej że chronił również ich posiadłości. Dnia 3 sierpnia wybuchła wojna Niemiec z Francją; chaos informacyjny panujący w kolonii próbował opanować Schnee, śląc telegramy do Rzeszy, ale nie trafiały one do miejsca przeznaczenia. Brytyjczycy wzmogli napięcie wśród Niemców, celowo przecinając podmorski kabel telegraficz­ ny łączący kolonię z Zanzibarem, gdzie mieli ważne źródło informacji — radiostację5. Wśród obcokrajowców przyby­ łych na wystawę kolonialną, głównie Amerykanów, Szwe­ dów i Szwajcarów, wybuchła panika; wszyscy starali się 2

H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika im Weltkriege..., s . 3 6 . W. A r n i n g, Vier Jahre Weltkrieg in Deutsch-Ostafrika, Hannover 1939 s. 63. 4 M. L o o f f, Tufani. Sturm über Deutsch Ostafrika, Berlin 1936, s. 22. 5 Tamże, s. 26. 3

jak najszybciej spakować i opuścić kolonię na ostatnich statkach w porcie w Dar. Cały ten ruch z zaciekawieniem obserwowali tubylcy. Wreszcie w nocy z 4 na 5 sierpnia o 23.00 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, o czym w Afryce Wschodniej dowiedziano się kilka godzin później dzięki własnym radiostacjom kolonialnym. Ofi­ cjalnymi celami wojennymi Brytyjczyków było uwolnienie Belgii, zabezpieczenie Francji przed Niemcami, gwarancja niezależności dla małych państw oraz likwidacja „pruskiego militaryzmu”6. Do tego ostatniego postulatu doczepiono tzw. strategię bezpieczeństwa, czyli zbrojne zajęcie niemiec­ kich kolonii, dopóki zamorskie imperium Niemiec było jeszcze słabe. W tej decyzji utwierdzali Brytyjczyków sami Niemcy, których organizacje kolonialne i imperialistyczne w rodzaju Alldeutscherverband (Związek Wszechniemiecki) otwarcie głosiły swoje gigantyczne projekty aneksjonistyczne po wybuchu wojny, z których najbardziej umiar­ kowany zapowiadał utworzenie potężnej niemieckiej Mittelafriki, kolonii złożonej z dotychczasowych posiadłości połączonych ze sobą dzięki zdobyciu belgijskiego Konga i portugalskiej Angoli z Mozambikiem. Ow twór miał zdominować gospodarczo Afrykę Subsaharyjską dzięki wspólnemu systemowi kolejowemu7. Świadomość, że niemieckie wojska walczą w Europie m.in. także o Mittelafrikę, jak również fakt objęcia więk­ szości niemieckich kolonii działaniami zbrojnymi skłoniły przywódców ententy do przemilczenia propozycji neu­ tralizacji kolonii, wystosowanej im przez rząd Rzeszy, choć dopiero 23 sierpnia. Logiczne było, że skoro Niemcy dążyli do zachowania swych kolonii jako baz przyszłej 6 V.H. R o t h w e 11, British War Aims and Peace Policy 1914-1918, Oxford 1971, s. 19, cyt. za: P. K r a s z e w s k i, Polityka Wielkiej Brytanii wobec Niemiec w latach 1918-1925, Poznań 1982, s. 32. 7 Więcej o celach wojennych II Rzeszy zob. H. S t o e c k e r , Die Kriegsziele, w : Drang nach Afrika...

ekspansji do końca wojny, to ententa zamierzała pozbawić ich tychże baz. Wielka Brytania mogła już teraz urzeczywis­ tniać swoje plany, z czego zdawano sobie sprawę w Nie­ mieckiej Afryce Wschodniej, dlatego początek wojny biała ludność przywitała spokojnie, przygotowując się do obrony bez wybuchu radości czy demonstracji siły, jak miało to miejsce w Europie8. Paradoksalnie znacznie gorzej wybuch wojny przyjęli mieszkańcy Brytyjskiej Afryki Wschodniej, którzy odczuli spadek poczucia bezpieczeństwa w spokoj­ nym dotychczas życiu kolonii. Karen Blixen, duńska baronowa mieszkająca wówczas z mężem na farmie w Ke­ nii, w swoich słynnych wspomnieniach afrykańskich Pożeg­ nanie z Afryką wiernie oddała atmosferę tamtych dni: „Po wybuchu wojny mój mąż i dwóch Szwedów, którzy mu pomagali na farmie, zgłosili się na ochotnika i wyruszyli na granicę posiadłości niemieckich, gdzie lord Delamere organizował tymczasem służbę wywiadowczą. Zostałam sama na gospodarstwie. Wkrótce zaczęły krążyć pogłoski o stworzeniu obozu koncentracyjnego dla wszystkich bia­ łych kobiet, gdyż jak sądzono, groziło im niebezpieczeństwo ze strony tubylców [...]. Ludzie znad granicy ciągle domagali się amunicji i żywności. Od męża dostałam list z instrukcją, żeby załadować cztery wozy i posłać mu jak najprędzej. Nie mogę jednak, ostrzegał mnie, wysyłać ich bez dozoru jakiegoś białego, bo nikt nie wie, gdzie są Niemcy, a Masajowie, bardzo podnieceni wojną, przemiesz­ czają się po całym obszarze rezerwatu. Przypuszczano wówczas, że Niemcy są wszędzie, dlatego przy wielkim moście kolejowym Kijabe trzymaliśmy posterunki w celu ochrony przed wysadzeniem w powietrze”. Karen Blixen opisuje też paniczną ucieczkę amerykań­ skiej ekspedycji myśliwskiej, która porzuciła całą swoją żywność, pisze o wrogim stosunku brytyjskiej ludności do 8

H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika im Weltkriege..., s . 2 7 .

Skandynawów jako krewnych Niemców, o aresztowaniach wśród Burów noszących nazwiska przypominające niemiec­ kie. Ona sama prowadząc wozy z zaopatrzeniem dla zwiadowców największego kenijskiego plantatora — lorda Delamere, pod eskortą wojowników Masajów i Kikujów, robiła to, by zdjąć z siebie podejrzenie o szpiegostwo dla Niemców, podobnie jak jej mąż Bror Blixen działający dla Delamere’a9. Czarni poddani Niemiec nie rozumieli, dlaczego „Wadatschi” walczą z „Waingereza” (Niemcy i Brytyjczycy w języku suahili), choć obserwowali wszystko z dużym zaciekawieniem. Próbowali tłumaczyć sobie, po co toczy się ta wojna, co prowadziło do zabawnych nieporozumień. Na niemieckich rupiach widniała podobizna cesarza Wil­ helma II w okazałym hełmie kirasjerskim, a na angielskich — króla Jerzego V, który nie miał nic na głowie; wysnuto więc wniosek, że angielski król rozpętał wojnę z nie­ mieckim cesarzem z zazdrości o jego hełm. Powszechnie wierzono w zwycięstwo Niemców — w końcu to oni mieli potężnego Manowari Ya Bomba Tatu (w suahili dosłownie wojownik z trzema rurami), jak nazywano krążownik „Königsberg”, sądząc, że siła „wojownika” zależy od jak największej liczby kominów10. Gubernator Schnee, ogarnięty obsesyjnym strachem przed wybuchem powstania tubylców na skutek brytyjskiego ataku, nawiązał negocjacje z Eskadrą Przylądkową, gdy zbliżyła się 8 sie­ rpnia do Dar es-Salaam, żądając zniszczenia lub prze­ kazania Brytyjczykom radiostacji w porcie i na statkach (motywowano to tym, że urządzenia te dzięki swemu ogromnemu zasięgowi miały wspomagać marynarkę nie­ miecką na morzach i oceanach). Schnee zgodził się je 9 Por. K. B 1 i x e n, Pożegnanie z Afryką, przeł. z ang. J. Giebułtowicz, Warszawa 2001 (rozdział „Safari podczas wojny”). 1 0 H . S c h n e e , op.cit., s. 121-122; M. L o o f f , Tufani. Sturm über Deutsch Ostafrika..., s . 1 5 .

zniszczyć, po czym brytyjski krążownik „Astrea” wyłado­ wał mały desant, by sprawdzić, czy w mieście nie ma niemieckich żołnierzy (artykuł konwencji haskiej z 1907 roku zakazywał ostrzału nieufortyfikowanego portu, ar­ tykuł II stanowił, że jeśli w porcie obecne są wrogie siły, ostrzał możliwy jest dopiero po negocjacjach). Reprezen­ tant Schneego pytał Brytyjczyków, czy ich załogi zapewnią bezpieczeństwo białej ludności na wypadek rozruchów tubylców. Odpowiedziano mu, że to zadanie niemieckiej administracji, a ich celem jest zniszczenie lub zarek­ wirowanie radiostacji w porcie. Schnee zdecydował się więc na oddanie Brytyjczykom, czego chcieli, kazał wy­ wiesić białą flagę i po prostu wyjechał z Dar. Usatysfak­ cjonowani Brytyjczycy odpłynęli, a Schnee cieszył się z uzyskania statusu „miast otwartych” dla Dar i portu Tanga, naiwnie wierząc, że uchroni to je przed bombar­ dowaniem11. Sam Lettow, który przeprowadzał właśnie koncentrację Schutztruppe niedaleko Dar, w obozie Pugu, nic o tych ustaleniach nie wiedział. Dowódca wojsk kolonialnych nie uzgodnił swych działań z gubernatorem, jako że obaj uważali się za naczelnych wodzów Schutz­ truppe — Lettow na podstawie ustawy o wojskach kolonia­ lnych, która podporządkowywała go dowództwu w Ber­ linie12, a Schnee opierając się na swoich kompetencjach gubernatora, przysługujących mu w czasie pokoju. Lettow nie zamierzał jednak pytać o zdanie gubernatora, wiedząc, że jest on przeciwny atakowi na brytyjską kolonię, by nie prowokować Brytyjczyków. Poza 4680 askari zmobilizo­ wał 1670 białych. Rozbudowywał Schutztruppe, wciągając doń załogę z okrętu hydrograficznego „Möwe” oraz stu rekrutów niemieckiej piechoty morskiej, których z Chin przywiózł liniowiec niemieckiej firmy żeglugowej North German Lloyd — „Zieten”. Uzbrojenie Schutztruppe 11 12

L. M o s 1 e y, Duel for Kilimanjaro..., s. 28, 53. H. S c h n e e , op.cit., s . 3 5 .

w 1914 roku składało się z: 1415 karabinów Mauzer wz1898, 55 ckm-ów z 1 116 400 nabojów, 10 507 karabinów i strzelb myśliwskich z 1871 roku z 3 668 000 nabojów, 15 działek 3,7 cm z 3000 pocisków, dwóch dział 4,7 cm z 1000 pocisków, dwóch dział 6 cm z 250 pocisków, sześć działek wz. 1873 z 2500 pocisków13. Pierwszoplanową kwestią było zorganizowanie sprawnego systemu komuni­ kacji między dwiema liniami kolejowymi. Dotychczas można było po prostu przepłynąć morzem z Dar do Tangi, teraz jednak wybrzeże patrolowały brytyjskie krążowniki. Na polecenie Lettowa stworzono więc sieć dróg etapo­ wych, łącząc Morogoro i Korogwe koło Kolei Północnej, biegnących przez rezerwat Masajów do Dodomy przy Kolei Centralnej oraz prowadzących z Tabory w środkowo-zachodniej części kolonii na północ aż do portu Mwanza nad Jeziorem Wiktorii. Szefem dróg etapowych i kierownikiem zaopatrzeniowym został emerytowany ge­ nerał major Kurt Wähle z armii saskiej, który w lipcu 1914 roku odwiedzał w kolonii swego syna plantatora, teraz zaś zgłosił się na ochotnika do służby pod rozkazami płk. Lettowa. Magazyny z zaopatrzeniem wybudowano przy stacjach kolejowych. Na utwardzonych ścieżkach zorgani­ zowano stałą komunikację, formując wielką armię tragarzy — blisko 100 tysięcy. Mieli oni zadbać np. o żywność dla askari, z których wielu było muzułmanami, a więc nie jedli wieprzowiny14. Ogromnie ważne było wyposażenie każ­ dego białego w moskitierę, ponieważ przenoszona przez moskity malaria, niezbyt groźna dla tubylców, mogła być zabójcza dla Europejczyków. Przygotowano system komu­ nikacyjny przy wykorzystaniu radiostacji; największa była w Dar i mogła wychwytywać informacje z innych aparatów 13 Der Weltkrieg 1914 bis 1918 bearbeitet in Reichsarchiv — Die Militärischen Operationen zu Lande, t. 9, Berlin 1933 s. 480. 1 4 P . L e t t o w - V o r b e c k , Meine Erinnerungen..., s. 20-21; C. M i l ­ l e r , Battle for the Bundu..., s . 4 5 .

w niemieckich koloniach — w Windhuk (Namibia) i Kaminie (Togo), przy czym ta ostatnia miała stały kontakt z potężną radiostacją Nauen pod Berlinem. Wewnątrz kolonii były tylko małe radiostacje w Mwanzie i Bukobie nad Jeziorem Wiktorii i trzeba było polegać na sieci telegraficznej i heliografach15. Wielkie zagrożenie dla telegrafu stanowiły termity pożerające słupy oraz żyrafy zrywające kable, trzeba je więc było zawieszać na czub­ kach drzew, używając do tego izolatorów zrobionych z szyjek ze zbitych butelek16. Już 6 sierpnia okazało się, że belgijskie władze w Kongo uznały, iż są w stanie wojny z Niemcami. Sytuacja szybko się wyjaśniła, gdy na polecenie Schneego tamtejszy naczelnik okręgowy, dr Dieterich, popłynął statkiem do belgijskiego portu nad jeziorem Tanganika — Albertsville — by wyjaśnić z belgijskimi władzami stosunki z Kongiem w czasie obecnej wojny. Nie wiedziano nic o inwazji Niemiec na Belgię i wierzono, że Belgowie uszanują akt kongijski. Jednakże iluzje szybko się rozwiały; Dietericha pojmali belgijscy askari i chcieli wtrącić do aresztu, ale z pomocą przyjaźnie nastawionych do Niemców tubylców uciekł im i przedostał się czółnem na niemiecki brzeg17. W Afryce Wschodniej jeziora były ze względu na swoje rozmiary ważnymi węzłami komunikacyjnymi. Niemcy, pragnąc zabezpieczyć swoją „wodną granicę” z Kongiem i wykorzystując do tego celu uzbrojony parowiec „Hed­ wig von Wissmann”, zdobyli i zatopili belgijski statek „Alexandre Delcommune” oraz przejęli kontrolę nad akwenem aż do końca 1915 roku. Z kolei na jeziorze Niasa słabość sił niemieckich wykorzystali Brytyjczycy, topiąc tamtejszy parowiec „Hermann von Wissmann” i niszcząc port Sphinxhaven. 15 16 17

L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s . 2 4 . Tamże, s. 27. H. S c h n e e , op.cit., s . 3 0 .

Na północy bierność Brytyjczyków popchnęła Niemców do działania; tak więc 15 sierpnia niemieccy farmerzy na czele z Tomem von Prince przekroczyli granicę brytyjskiej Afryki Wschodniej i zajęli bez walki Tavetę, miejscowość górującą nad okolicznym stepem i świetną bazę wypadową do ataków na kolej ugandyjską18. Kolonizatorzy brytyjscy, ochłonąwszy po początkowym szoku, wzięli się do or­ ganizowania wojsk; poza zwiadowcami lorda Delamere powstał ochotniczy oddział burski kpt. Wesselsa, liczący 760 ludzi „pułk” Wschodnioafrykańskich Strzelców Kon­ nych (East African Mounted Rifles, EAMR) i oddział arabski na czele z brytyjskim badaczem Orientu, por. A.J.B. Wavellem. Całość liczących 2500 żołnierzy KAR ściągnięto nad granicę, utworzono korpus inżynieryjny i saperski, obsadzając nim pociąg pancerny. W Ugandzie na prośbę władz brytyjskich tamtejszy kabaka (król) Bugandy użyczył swych wojowników Baganda do strze­ żenia granicy z niemiecką kolonią, biegnącej wzdłuż rzeki Kagery, źródła Nilu19. We wrześniu zaczęły się niemieckie rajdy na kolej ugandyjską. Za wszelką cenę starano się uzyskać efekt zaskoczenia. Początkowo nie udawało się to; patrole w całości wyłapywali Brytyjczycy na motocyklach i motorowerach20. Rowerów używali również Niemcy, wysyłając łączników do bazy w Tavecie. Zwiększyli swoją mobilność, wybierając się konno na teren brytyjski; później nierzadko unikali wrogiej obławy, chroniąc się w kraterach wygasłych wulkanów często występujących na pograniczu. Pod Kilimandżaro askari przeszli swój chrzest bojowy, celnym ogniem kompletnie rozbijając konny oddział burskich i brytyjskich farmerów, nie ponosząc przy tym własnych strat21. 18 19 20 21

P. L e 11 o w - V o r b e c k , op.cit., s . 2 6 . The Times History of the War, t. 10, London 1917, s. 147. L . B o e 1 1 , Die Operationen..., s . 4 9 . P . L e 1 1 o w - V o r b e c k , op.cit., s . 3 0 .

Bezludny i suchy step, na którym toczyły się walki, dochodząc do oceanu, przeistaczał się w gęsty i wilgotny busz. Tutaj Brytyjczycy obsadzili przy niemieckiej granicy posterunek Vanga, kierując tam całą kompanię KAR. Pośpiesznie jednak wycofano się przed trzema kompaniami askari kpt. Baumstarka, który ruszył wzdłuż wybrzeża, by zaatakować Mombasę, najważniejszy ośrodek brytyjskiej kolonii. Niemców wspomagała grupa Arabów, nazwana dumnie korpusem arabskim. Wysyłani przez Niemców szpiedzy byli pod wrażeniem potęgi Brytyjczyków, przy­ nosząc informacje o licznych „regimentach” formowanych na wojnę. Był to jednak skutek braku orientacji w brytyjskiej terminologii wojskowej, gdzie regiment nie był tym samym co pułk w Niemczech, lecz składał się z kilku kompanii, maksimum 700 ludzi. Niekiedy batalion traktowano jako samodzielną jednostkę taktyczną i mówiono np. zamiast 2 batalion regimentu Lancashire — 2 regiment Lancashire. Istniała spora dowolność obca rygorystycznym zasadom niemieckiej armii. Zwiad na wrogim terenie Niemcy prowadzili już od pierwszych tygodni wojny; np. w połowie sierpnia znawca Masajów landsturmann Sauerbrunn przenik­ nął do ich rezerwatu, gdzie dowiedział się, że mają oni każdego schwytanego Niemca przyprowadzać do Nairobi22. Po drodze zdobyto porzucony obóz w Majoreni, gdzie miały znajdować się zapasy kartaczy wypełnionych szkłem i żelaznymi opiłkami23. Nie był to jedyny raz, gdy Niemcy oskarżali Brytyjczyków o łamanie konwencji haskiej. Te pierwsze starcia cechowały się dużą brutalnością obu stron — 9 września Brytyjczycy zastrzelili niemieckiego lekarza dr. Schumachera, który szedł pod flagą Czerwonego Krzyża wraz z kilkoma żołnierzami rannymi we wcześniejszej potyczce. Oburzony gubernator Schnee napisał telegram do gubernatora Ugandy, sir Henry’ego Belfielda, z protestem, 22 23

L . B o e l i , op.cit. , s . 5 2 . W . A r n i n g , Vier Jahre Weltkrieg..., s. 100.

na co Belfield usprawiedliwiał się korespondencyjnie, twier­ dząc, że pewnie zrobili to czarni żołnierze. Dnia 25 września kpt. Tafel został raniony podczas potyczki prawdopodobnie pociskiem dum-dum, których używania wyraźnie zabraniała konwencja haska24. Z Mombasy ewakuowano kobiety i dzie­ ci, przewożąc je w głąb kraju koleją, jednocześnie zaś dostęp do miasta zablokowano, budując fort w Gazi, czterdzieści kilometrów na południe, oraz zwarty system okopów i gniazd ckm-ów ukrytych w zaroślach na plantacji sizalu25. Stanowis­ ka obronne zajęli tam Arabowie Wavella oraz piechota morska. Niemcy, mimo przewagi liczebnej (kilkuset askari), zostali odparci z dużymi stratami. Nie bez znaczenia było to, że poza kilkoma karabinami maszynowymi zostali uzbrojeni w strzelby myśliwskie z 1871 roku, podczas gdy Brytyjczycy ostrzeliwali ich z nowoczesnych karabinów Lee-Enfield. Ta porażka nie powstrzymała jednak dalszych niemieckich wypadów. By zagrzewać do walki obrońców, władze szerzyły pogłoskę, że Niemcy obiecali swoim askari po zwycięstwie białe kobiety26. Do tego dochodziły opowieści o barbarzyńs­ kim zakłuwaniu bagnetami rannych i jeńców przez „Hunów”, jak nazywała Niemców brytyjska propaganda, co tylko wzmagało chęć odwetu. Nie rozumiano strategii Lettowa, obawiając się, że zdobędzie on Mombasę lub Nairobi. Lettow chciał, by Brytyjczycy właśnie tak myśleli i sprowadzali tu z Europy i innych kolonii jak najwięcej wojska, na czym mu najbardziej zależało. Wiedział, że nigdy nie utrzymałby miast zdobytych na wrogim terenie. Poza uderzeniami na Kenię chciał zagrozić inwazją pozostałym brytyjskim koloniom w tym regionie, dlatego wydał lokalnym dowódcom rozkaz natarcia na brytyjskie granice, dając im poza tym wolną rękę. Tak więc nieoczekiwanie dla przywódców brytyjskich w Eu­ ropie w Afryce imperium musiało przejść do defensywy, choć 24 25 26

H. S c h n e e , op.cit., s. 70. The Times History of the War, s. 136. Tamże, s. 137.

przecież dawno już mówiono o natychmiastowym podboju niemieckich kolonii. Zaczęły się ciężkie walki w Ugandzie i na Jeziorze Wiktorii, gdzie inicjatywę przejęli Niemcy, choć mieli tylko jeden uzbrojony parowiec, a Brytyjczycy pięć, i to dużo większych27. Olbrzymi akwen był bardzo ważny strategicznie, bo umożliwiał przerzucanie wojsk na odległe obszary; celem Niemców stał się w ten sposób brytyjski port Kisumu i zarazem kraniec kolei ugandyjskiej, a celami brytyjskimi były niemieckie porty Bukoba i Mwanza ze znajdującymi się tam radiostacjami. Próbowano też prze­ rzucać wojsko na tyły niemieckich komand partyzanckich wyruszających w stronę kolei w celu niszczenia szyn, pociągów i mostów28. Brytyjczycy zaangażowali w te walki swoje rezerwy KAR, jeźdźców z pułku Wschodnioafrykańskich Strzelców Konnych, Hindusów i plemię Baganda, a Niemcy nieliczne oddziały askari i plemię Sakuma, które przy okazji toczyło swoją prywatną wojnę z Baganda o stada krów, czyli główne bogactwo w tym regionie29. Brytyjskie parowce wysadzały na niemieckim brzegu liczne desanty, których zadaniem było porywanie tubylców wykorzystywanych jako tragarzy i palenie pól ryżowych. Za pośrednictwem swoich aparatów przechwy­ tywano meldunki między niemieckimi radiostacjami, by dowiedzieć się o terminie i miejscu lądowania wrogich oddziałów. Nie mniej zacięte walki toczyły się na granicy Rodezji, praktycznie ogołoconej z wojska, które właśnie 27 Były to: niemiecki parowiec „Mwanza” (wyporność 34 tony) i jednostki brytyjskie: 600-tonowe „Sybill” i „Winifred”, 900-tonowe „Clement Hill”, „Nyanza” i „Kavirondo”; „Mwanza” uzbrojony był w działko 3,7 cm, brytyjskie parowce w małokalibrowe przestarzałe działka potocznie nazywane pom-pomami (od dźwięku przy wystrzale) używane głównie w wojnie burskiej 1899-1902; H. S c h n e e , op.cit., s. 102. 28 P. L e 11 o w-V o r be c k, op.cit., s. 78. 29 L. Bo e l i , op.cit., s. 57-58.

uczestniczyło w podboju Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej30. Mieszkające tu białe społeczności same musiały organizować oddziały obronne złożone z farmerów, myśliwych i policjantów, odpierając ataki Niemców, którzy niszczyli linie telegraficzne i napadali na osiedla białych. Dwukrotnie udało się ich odeprzeć, mimo niewątpliwej determinacji askari i ich białych oficerów — jak pod fortem Karonga 9 września, gdy ciężkie zranienie dowódcy — Freiherra (barona) von Langenn-Steinkellera — miało fatalny wpływ na morale czarnych rekrutów31. Z kolei na jeziorze Tanganika Niemcy, by zabezpieczyć się przed Belgami, utworzyli małą flotyllę złożoną z okrętu hydro­ graficznego „Möwe”, 100-tonowego parowca „Hedwig von Wissmann”, „Grafa Götzena” i przybrzeżnego kutra „Kingani”; nad całością dowodzenie objął kmdr ppor. (Korwettenkapitän) Zimmer, dowódca „Möwe”32. Pogranicze Ruandy i Konga także stało się areną walk między patrolami Belgów i niewielkimi lokalnymi siłami dowodzonymi przez rezydenta w stolicy Ruandy — Kigali, Maxa Wintgensa. Starano się zadać widoczne straty belgijskiej kadrze oficer­ skiej, licząc na załamanie się morale ich czarnych pod­ władnych. Niemcy pomylili się jednak w ocenie tych żołnierzy, którzy nierzadko kontynuowali walkę, nawet gdy biali oficerowie się poddali i musieli zmuszać swoich askari do złożenia broni. Wycofanie przez Lettowa części wojska z Ruandy i Urundi, które miało być rezerwą dla jednostek Krauta, zostało przez tamtejszych tubylców poczytane za słabość; doszło do wystąpień antyniemieckich wymierzonych w misjonarzy, kupców i lekarzy ze stacji do zwalczania śpiączki. Wykorzystali to Belgowie, podsycając te nastroje i pozyskując wielu szpiegów. Dzięki skonfis­ kowanej w jednej z misji łodzi motorowej, którą uzbrojono 30 31 32

L. B o e 11, op.cit., s. 65. The Times..., s. 154. H. S c h n e e , op.cit., s. 109.

w ckm-y, Wintgens zdołał opanować graniczne jezioro Kiwu, topiąc belgijskie jachty i obsadzając swoją załogą wyspę Idschwi. Bezpieczeństwa Ruandy strzegły liczne wybudowa­ ne na rozkaz Wintgensa strażnice, z których najważniejsze położone były na szczytach stożków wulkanicznych na wysokości 2650 m n.p.m. — Kissenji i Ngoma33. Jeszcze jednym z frontów wojny w Afryce Wschodniej stało się wybrzeże nad Oceanem Indyjskim. W dniu 23 sierpnia krążownik „Pegasus” zbombardował Bagamoyo34. Tymczasem „Königsberg”, który na początku września zakotwiczył w jednej z zatoczek w delcie rzeki Rufiji, w celu dokonania napraw i zdobycia zaopatrzenia po nieudanych działaniach krążowniczych na oceanie, znów wypłynął w morze35. Lettow miał swoich informatorów w Mombasie i na Zanzibarze; przekazali oni kodem wiadomość do „Königsberga” o obecności „Pegasusa” na wodach Zanzibaru. Wyspa ta stała się centrum działań wywiadowczych; położo­ na w odległości zaledwie czterdziestu kilometrów od wybrze­ ży umożliwiała codzienne rejsy łodzi ze szpiegami w obydwie strony. Dnia 19 września „Königsberg” ostrzelał i zniszczył brytyjską radiostację na Zanzibarze, gwałtownym ogniem z zaskoczenia zatopił zakotwiczonego tam „Pegasusa” i jego statek pomocniczy „Helmuth”, po czym ukrył się przed nieprzyjacielską obławą w delcie Rufiji, tym razem jednak w głębi lądu36. Te osiągnięcia wywarły ogromne wrażenie na ludności wybrzeża, dotychczas sprzyjającej Brytyjczykom, uważanym za niepokonanych na morzu. Komandor Looff, udowodniwszy coś przeciwnego, zyskał sobie wielką sławę wśród tubylców. Brytyjczycy zgromadzili więc cztery krążo­ 33 Innocent K a b a g e m a , Ruanda unter deutscher Kolonialherrschaft 1899-1916, Frankfurt 1993, s. 281-282; L. B o e l l , op.cit., s. 62-63. 34 H. S c h n e e , op.cit., s . 6 5 . 35 L. M o s 1 e y, Duel for Kilimanjaro..., s. 47, 50. 36 Zob. A. P e r e p e c z k o , Wojna samotnych krążowników, Warszawa 1997, rozdział „Uwięziony Krążownik”.

wniki uzbrojone w działa kalibru 152 mm przeciwko 105-mm artylerii „Königsberga”37. Prowadzone przez cały październik gorączkowe poszukiwania niemieckiego korsarza zostały uwieńczone sukcesem. Dzięki zatrzymaniu dwóch statków zaopatrzeniowych używanych przez komandora Looffa, „Adiutanta” i „Präsidenta”, i zdobyciu ich dokumen­ tów kierujący operacją dowódca krążownika „Chatham”, komandor Sidney Drury-Lowe, zarządził blokadę delty Rufiji38. Jednakże jej liczne kanały i odnogi, tworzące skomplikowany system, w którym ukrył się „Königsberg”, okazały się zbyt płytkie, by mogły je spenetrować brytyjskie jednostki. Należało więc sprowadzić monitory o mniejszym zanurzeniu oraz ściągnąć statki wielorybnicze mające pełnić funkcję trałowców w spotkaniu z minami, które, jak się obawiano, zostały postawione przez niemiecki krążownik39. Rachuby Brytyjczyków liczących na wywołanie wśród mieszkańców wybrzeża antyniemieckiego powstania okazały się fałszywe; prestiż Niemców rósł w oczach tubylców, a równocześnie malał szacunek do ich przeciwników, głównie z powodu przeprowadzanych przez nich bombar­ dowań, których ofiarą padali przeważnie Murzyni znad oceanu. W tej sytuacji przystąpiono do przygotowania większej operacji militarnej mającej przynieść Brytyjczykom panowanie nad niemiecką kolonią do końca roku.

37 Były to HMSs „Dartmouth”, „Weymouth”, „Chatham” (wszystkie z klasy Weymouth, uzbrojone w 8 dział 152 mm oraz 4 działka 47 mm) oraz „Pyramus”, lekki krążownik z Nowej Zelandii. Flotyllę delty Rufiji uzupełniało kilka statków wielorybniczych oraz stary węglowiec „New­ bridge”. B. Fa r w e 11, op.cit., s. 136-137; zob. także — K. A s s m a n n , Die Kämpfe der Kaiserlichen Marine in den deutschen Kolonien (seria Der Krieg zur See, t. 7), Berlin 1935, s. 143-160. 3 8 H . S c h n e e , op.cit., s . 6 7 . 39 M. Lo o f f , op.cit., s . 6 0 .

ROZDZIAŁ III LONGIDO I TANGA

Doświadczenia z kapitulancko nastawionym gubernatorem Schnee oraz informacje konsula Kinga wskazywały, iż Niemcy najbardziej obawiają się desantu na wybrzeżu, do którego obrony nie mieli nawet jednej baterii artylerii. Ich siły były skoncentrowane na północy i zachodzie kolonii, nie powinny więc zdążyć dotrzeć nad ocean w razie zagrożenia, tym bardziej gdy zwiąże się je pozorowanym atakiem z północy od strony lądu. Tak powstał plan uderzenia na Tangę i górę Longido przy granicy z Kenią. Przystąpiono do tworzenia zgrupowań mających prze­ prowadzić te natarcia. Już 20 września do Mombasy przybyły tzw. Siły Ekspedycyjne C gen. Johna Stewarta1. Równocześnie w samych Indiach utworzono Siły Eks­ pedycyjne B z gen. mjr. Arthurem Edwardem Aitkenem na 1 L. B o e 11, Die Operationen..., s. 72 — w skład Sił Ekspedycyjnych C wchodziło 251 Europejczyków, 2797 Hindusów, 6 ckm-ów oraz 12 dział górskich. Generał brygady Sir John Henry Keith Stewart (1872-1955), w armii od 1892 roku, służył w Indiach, podczas I wojny światowej, odznaczony DSO (Distinguished Service Order — Order za Zaszczytną Służbę), w latach 1918-1922 w wojskach okupacyjnych w Iraku, emerytowany w 1923 r.

czele, wieloletnim oficerem tamtejszych wojsk kolonial­ nych. Aitken służył w armii brytyjskiej od 1881 roku, brał udział w kampanii przeciwko Mahdystom w Sudanie 1885 roku; kiedy pierwsza wojna światowa objęła Afrykę, został czasowo mianowany generałem brygady (była to częsta praktyka stosowana wobec obecnych w Afryce Wschodniej oficerów kolonialnych). Zgromadzone pod jego dowództ­ wem siły obejmowały 1220 Europejczyków, 6753 Hin­ dusów, 2550 tragarzy i boyów (osobistych służących białych), 343 muły, 14 ckm-ów, siedem dział, kompanię pionierów, kompanię inżynierów kolejowych, załogę po­ ciągu pancernego, inżynierów specjalistów w konstrukcji mostów, motocyklistów, sygnalistów, telegrafistów, kierow­ ników szpitali i dróg etapowych. Jego sztab składał się z doświadczonych oficerów kolonialnych — generałów Richarda Wapshare’a, Henry’ego O’Grady, Michaela Tighe’a oraz Seymoura Hulberta Shepparda2. Nieprzypadkowo Hindusi stanowili trzon sił inwazyjnych — kontrolę nad operacją miało Ministerstwo Indii, podczas gdy Ministers­ two Wojny, uważając całą akcję za wyłącznie policyjną, miało być tylko informowane o jej przebiegu. W sztabie gen. Aitkena szefem służb wywiadowczych został inspektor KAR w Kenii — płk. Richard Meinertzhagen, który jako jedyny znał niemiecki oraz najlepiej orientował się w war­ tości bojowej Schutztruppe3. Zadaniem Aitkena było zdo­ bycie portu Tanga i uchwycenie w ten sposób przyczółka w niemieckiej kolonii, a gdy Stewart przeprowadzi pozo­ rowaną akcję pod Longido, miał ruszyć w głąb kraju wzdłuż Kolei Centralnej aż do Kilimandżaro, gdzie jak wierzono, Niemców uda się otoczyć i rozbić. Mimo że dobrze przygotowane pod względem logistycznym, wojska Aitkena kompletnie nie nadawały się do czekającej je operacji. Złożone były w większości z Hindusów, którzy 2 3

Tamże. Tamże.

nie mieli elementarnego wyszkolenia wojskowego i nie potrafili posługiwać się brytyjskimi karabinami. Jeden z hinduskich pułków został bezsensownie ulokowany na transportowcu, który stał w porcie szesnaście dni, podczas gdy żołnierze cierpieli z pragnienia i duchoty. Dwutygo­ dniowy rejs z Bombaju do Afryki Wschodniej ludzie ci odbyli stłoczeni w niewiarygodnej ciasnocie; żywiono ich byle czym i dawano skąpe racje wody. Nie mieli zatem szans pokonać znakomicie wyszkolonych i zdyscyplinowa­ nych niemieckich askari. Wyższą wartość bojową mieli biali żołnierze z pułku North Lancashire i Gurkhowie sprawdzeni w walkach w Somalilandzie4. Niemcy jeszcze przed wyruszeniem ekspedycji z Indii przechwytywali wiadomości przekazywane między brytyjskimi radiostac­ jami oraz z gazet, otwarcie mówiące o ofensywie 10 tysięcy Hindusów5. Wbrew instrukcjom Schneego, na­ kazującym oszczędzenie Tangi przed bombardowaniem, Lettow był zdecydowany bronić jej za wszelką cenę, gdyż tylko wtedy mógł kontynuować pomyślną ofensywę przeciw kolei ugandyjskiej. Tanga miała znaczenie strategiczne jako końcowa stacja Kolei Północnej. Położona na płasko­ wyżu nad malowniczą zatoką Manza składała się z euro­ pejskich rezydencji położonych wśród plantacji kokosowych oraz ciasnych osiedli tubylczych. Lettow nie był pewny, gdzie Brytyjczycy chcą uderzyć. Początkowo celem miało być Dar es-Saalam, ale chcąc odciążyć Kenię od niemiec­ kich ataków, zdecydowano się na Tangę. Dnia 2 listopada rano pojawiło się tam 14 transportowców eskortowanych przez krążownik „Fox”6. Lettow dysponował tu zaledwie 12 kompaniami askari, w sumie składającymi się z 310 białych i 1220 kolorowych żołnierzy wyposażonych w 21 karabinów maszynowych i pięć dział. Niemcy mogli ściągać 4 5 6

B. Far we 11, op.cit., s. 164; L. B o e l l , tamże. P. L e 11 o w-Vorbeck, op.cit., s. 32. L. B o e 11, op.cit., s. 76.

siły tylko ze stacjonujących pod Kilimandżaro na przeciw­ ległym końcu Kolei Północnej garnizonów7. Wszystkich z miasta ewakuowano. Brytyjczycy rozpoczęli negocjacje z przysłanym przez Niemców komisarzem Araucherem. O godz. 7.00 dowódca krążownika „Fox”, kpt. Cauldfield, dał sygnał, że wysyła parlamentariuszy. Araucher wyszedł im na spotkanie, wiedząc od Lettowa, co ma powiedzieć, by Niemcy zyskali na czasie. Brytyjczycy „poinformowali” go, iż ustalenia rozejmowe zostały anulowane, domagają się więc bezwarunkowej kapitulacji miasta; w przeciwnym razie zostanie ono całkowicie zniszczone. Zapytano także Arauchera, czy zatoka portowa (zatoka Manza) jest zami­ nowana, co ten bezzwłocznie potwierdził. Poprosił par­ lamentariuszy o dwie godziny, by mógł skontaktować się z gubernatorem. Tak więc gdy siły brytyjskie ostrożnie krążyły po pobliskich wodach, szukając nieistniejących min, Araucher poinformował Lettowa o obecności wrogich wojsk w Tandze i zebrawszy kilkunastu uzbrojonych mieszkańców opuścił miasto, kierując się w stronę nad­ ciągających kompanii Schutztruppe8. Po wielu zmarno­ wanych godzinach, gdy brytyjska łódź patrolowa została ostrzelana z portu przez kilku ukrytych niemieckich cywili, Aitken postanowił nie lądować bezpośrednio w porcie, lecz na odległym o 4,5 kilometra na wschód bagnistym cyplu Ras Kasone. Przemieszczenie się tam sił trwało tak długo, że dopiero w nocy wysadzono na ląd pierwsze jednostki — 13. Pułk Radżputański i 61. Pułk Pionierów pod dowództwem gen. Tighe9. Przed świtem miał on jeszcze opanować opustoszałe miasto. Jednak już chwilę po lądo­ waniu jednostki te zostały ostrzelane z buszu. Osłaniane 7

L. B o e 11, op.cit., s. 77. Tamże. W ten sposób lądowanie opóźniło się, gdy Brytyjczycy szukali nieistniejących min, a Lettow miał czas, by ściągnąć do Tangi kompanie Keplera, Prince’a i Baumstarka. 9 L. B o e 11, op.cit., s. 78. 8

przez krążownik „Fox” zdołały dotrzeć do przedmieść Tangi dopiero nad ranem, lecz opóźnienie dużo je kosztowało. Przy linii kolejowej siły Tighe’a odrzucił niespodziewany kontratak z flanki świeżo przybyłych posiłków niemieckich, co zmusiło Brytyjczyków do przerwania akcji i natychmias­ towego odwrotu aż do punktu lądowania. O godz. 10.00 rano 3 listopada na ląd zszedł sam Aitken wraz z całym kontyngentem, który wyładowywał się kilka godzin. Tanga była wówczas ogołocona z wojska, Aitken mógł tam więc po prostu wmaszerować, lecz nie wiedząc o tym, ograniczył się do ostrzału pustych zabudowań przez „Foxa”, oszczędza­ jąc jednak linię kolejową, która miała być później przydat­ na10. W nocy do Tangi dotarł wreszcie Lettow zajęty koncentracją Schutztruppe. Nie wiedząc, czy miasto zostało tymczasem zajęte, wybrał się osobiście wraz z kpt. Hammersteinem na rowerowy rekonesans. Stwierdziwszy brak wro­ gich jednostek, pojechali na wybrzeże, by obserwować lądujące w poświacie księżyca brytyjskie wojska. Po po­ wrocie Lettow ustawił swoje siły na pozycjach obronnych. Do 9.00 rano 4 listopada stanowiska zajęło 935 Niemców wraz z askari, ustawiono 15 ckm-ów. Odcinek od oceanu do stacji kolejowej obsadził siłami kpt. Baumstarka frontem na wschód w stronę spodziewanego kierunku ataku Brytyj­ czyków; jednocześnie na prawym skrzydle rozmieścił 13 kompanię Toma von Prince’a, która miała uderzyć z flanki na nacierających wrogów, gdy zwiąże ich walką Bau­ mstark11. Na wybrzeże posłano patrole, by zobaczyć, co robi Aitken. Do południa w trzech miejscach wylądowała całość wojsk ekspedycyjnych — osiem tysięcy ludzi i 12 ckm-ów. Brytyjski dowódca podzielił je na dwie brygady, które idąc obok siebie miały frontalnie nacierać na miasto. Szturm rozpoczął o 14.45 ogień „Foxa”. Brytyjczycy z całą mocą zaatakowali Baumstarka, który zaczął cofać się do 10 11

L. B o e l l , op.cit., s. 79. Tamże, s. 79.

miasta. Prince zamiast próbować okrążyć wroga musiał chronić przed tym samym prawe skrzydło Niemców. Zbyt krótki front Baumstarka obszedł jednak batalion Royal North Lancashire, który wdarłszy się między zabudowania, natychmiast zderzył się z 13 kompanią Prince’a. Rozpoczęły się ciężkie walki uliczne o każdy dom, North Lancashire powoli ustępował, lecz wsparł 13. Pułk Radżputański i dwa bataliony Strzelców Kaszmirskich, które zagroziły tyłom Prince’a12. Przeciwko nim Baumstark użył ostatnich rezerw. Chaos wzmagał bezładny ostrzał z „Foxa”, zagrażający zarówno Niemcom, jak i swoim. Jeden z pocisków spadł na szpital. Lettow, widząc stopniowy odwrót całego nie­ mieckiego frontu, postanowił nie czekać na posiłki, które wciąż nie nadchodziły, i zaryzykował, rzucając ostatnią rezerwę — 13 kompanię płk. Spaldinga z czterema ckm-ami — do manewru okrążającego lewe skrzydło nieprzyjaciela. Około 16.30 jej koncentryczny ogień uchronił niemiecką linię od pęknięcia i zadecydował o wyniku starcia. Niemiec­ kie maksimy ujawniły wtedy swą zabójczą skuteczność. Lettow wspominał: „Nie da się zapomnieć chwili, gdy karabiny maszynowe 13 kompanii otworzyły ogień ciągły. Cały front zatrząsł się i ruszył naprzód przy wtórze okrzyków radości... W cał­ kowitym nieładzie wróg uciekał zbity w ciasne masy i nasze karabiny maszynowe, skoncentrowane na jego froncie i skrzydłach, kosiły całe kompanie do ostatniego człowieka. Kilku askari przybyło, promieniejąc dumą, w rękach mieli zdobyczne brytyjskie karabiny i ciągnęli ze sobą pojmanych Hindusów” 13. Pod wpływem ognia chroniący flankę Brytyjczyków 101. pułk grenadierów załamał się. Nie udało się jednak Niem­ com zniszczyć go całkowicie z powodu wściekłego ataku pszczół, które wydostały się z postrzelanych gniazd i spadły 12 13

Tamże, s. 79-80. P. L e tt o w-V or be c k, op.cit., s. 38.

na walczących. Uciekając, askari porzucili karabiny maszyno­ we, co umożliwiło 101. pułkowi odwrót, który jednak nie uchronił go przed pszczołami. Korespondent „Timesa” napisał później, że był to kolejny dowód na barbarzyństwo Niemców, którzy mieli specjalnie zawiesić na drzewach gniazda z pszczołami, by wypuścić je na nacierających Brytyjczyków14. Ponieważ Hindusi opuściwszy przedmieścia przeszli do generalnego odwrotu, Niemcy całością sił ruszyli za nimi. Meinertzhagen próbował zatrzymać uciekających Radżputów. Gdy jeden z ich oficerów wyciągnął szablę, Anglik go zastrzelił. Hindusi rzucali broń i przerażeni kładli się na ziemi. Około 18.00, przy zapadającym zmroku, żołnierze obu stron tworzyli całkowicie pomieszaną masę, w której niezwykle trudno było odróżnić wroga od przyjacie­ la. Brytyjska artyleria zaczęła ostrzeliwać swoich ludzi. Krzyki i wygrywane na trąbkach sygnały powodowały straszliwy jazgot. Brytyjczycy rozproszyli się, a wtedy Lettow osobiście prowadząc prawe skrzydło, ruszył naprzód, licząc, że uda mu się odciąć ich od wybrzeża. Jednakże nie był w stanie zebrać swoich wszystkich żołnierzy, a do tego „Fox” pokrył dojścia na plaże gęstym ogniem15. Zabrzmiał niemiec­ ki sygnał oznaczający odwrót — prawdopodobnie jeden z askari zagrał go przez pomyłkę, bo Lettow nie wydał takiego rozkazu. Wycieńczone walką i marszami kompanie askari, od 36 godzin pozbawione jedzenia, ruszyły w kierunku obozu Kange leżącego poza Tangą. Mogło to stworzyć bardzo groźną sytuację, bo w ten sposób miasto znów zostało pozbawione obrony i wystarczyło, aby Brytyjczycy zoriento­ wali się, zawrócili i ruszyli w kierunku portu. Meinertzhagen, rozpoznawszy niemiecki sygnał odwrotowy, nalegał na atak, lecz Aitken nic nie przedsięwziął. Lettow utracił kontrolę nad sytuacją, gdy tam, gdzie spodziewał się zastać swoje lewe skrzydło, nie spotkał ani 14 15

The Times History of the War, s. 140. L. B o e 11, op.cit., s. 80.

jednego żołnierza, za to został ostrzelany przez brytyjski patrol. Poirytowany, próbował porozumieć się ze swoim wojskiem w obozie Kange, lecz wskutek zniszczenia linii telefonicznej było to możliwe tylko przez posłańców16. Tak więc dowódca Schutztruppe spędził tę noc ukryty w zaroślach przed wrogimi rekonesansami, czekając, aż nadejdą jego ludzie. Dopiero nad ranem zmęczeni żołnierze niechętnie stawili się na pozycjach na wschód od Tangi. Zebrawszy pokąsanych przez pszczoły oraz posiłki Lettow przed południem 5 listopada znów był gotowy do bitwy, choć tylko defensywnej z powodu wycieńczenia ludzi. Aby wzmocnić pozycję, ściągnął dwa działka wiwatowe C-73 i czekał. Jednakże Brytyjczycy byli zbyt zajęci ładowaniem swoich rozbitych formacji z powrotem na transportowce, by myśleć o wznowieniu walki. Lettow zdał sobie sprawę ze zwycięstwa dopiero wtedy, gdy przybył do niego płk Meinertzhagen jako parlamentariusz17. Prócz listu z prze­ prosinami od Aitkena za zbombardowanie szpitala, niósł chloroform, opatrunki i bandaże dla setek rannych, którzy obok stosów zabitych leżeli na okolicznych plantacjach. Jak napisał Lettow: „W różnych, nieznanych mi językach błagali o pomoc, która jednak nawet przy najlepszych chęciach nie mogła być im wszystkim udzielona jednocześnie”l8. Po zakończeniu walk doszło do kilku kompromitujących zdarzeń, np. niechroniony białą flagą brytyjski pułkownik sporządzał w obecności Niemców inwentarz straconego wyposażenia. Tylko interwencji Meinertzhagena zawdzię­ czał to, że nie dostał się do niewoli. Żołnierze pułku North Lancashire, korzystając z wolnej chwili, poszli się kąpać, na co zdenerwowani Niemcy kazali im natychmiast wracać na transportowce, grożąc, że inaczej chwilowy rozejm 16 17 18

Tamże, s. 80-81. B. Far we 11, op.cit., s. 175. P. L e 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 40.

będzie zerwany, a oni zostaną ostrzelani19. Krążowniki jeszcze kilka godzin patrolowały wybrzeże w poszukiwaniu rannych, po czym zawróciły do Mombasy. W trzydniowych starciach Niemcy mieli zabitych pięciu oficerów (poległ kpt. Prince), 11 podoficerów, 35 askari i 11 tragarzy; rannych było 9 oficerów, 15 podoficerów, 52 askari i czterech tragarzy. Jeden podoficer został wzięty do niewoli. W sumie stracono więc 63 ludzi. Straty brytyjskie wyniosły: zabitych — 20 oficerów brytyjskich, 26 innych Europejczyków, 11 oficerów hinduskich, 302 Hindusów; rannych — 16 oficerów, 62 pozostałych Europejczyków, 16 oficerów hinduskich, 216 Hindusów; 3 Europejczyków i 145 Hindusów zaginęło, liczba rannych i zabitych tragarzy afrykańskich i hinduskich była nieznana — Niemcy szaco­ wali ich na 300-400. Niemcy wzięli do niewoli 23 Europejczyków i 85 Hindusów; pojmano też ciężko rannych 22 Europejczyków i 52 Hindusów, których wypuszczono, gdy dali słowo honoru, że nie będą walczyć przeciwko Niemcom. Brytyjczycy stracili ogólnie ok. 900-1000 ludzi. Zdobyto 455 karabinów, osiem karabinów maszynowych, pół miliona pocisków, wiele elementów wyposażenia dodat­ kowego, m.in. urządzenia sygnalizacyjne20. Natarcie gen. Stewarta pod Longido zakończyło się równie nieszczęśliwie. Lettow wysłał podczas bitwy rozkaz do stacjonującego tam mjr. Krauta, by ze swoimi 86 białymi, 583 askari z sześcioma ckm-ami przybywał do Tangi, ale na szczęście dla Niemców żyrafy zerwały połączenie telegraficzne i Kraut nie otrzymał tego polecenia. W dniu 3 listopada w porannej mgle pod górą Longido pojawiły się siły Stewarta złożone z piechoty hinduskiej i dwóch szwadronów jeźdźców z EAMR (East African Mounted Rifles), mające sześć ckm-ów i cztery działa, w sumie 1600 ludzi. Dzięki zdradzie służących Niemcom 19 20

B. Far w e l l , op.cit., s. 176. L. B o e l l , op.cit., s . 8 2 .

zwiadowców masajskich wiedziano, gdzie są pozycje Krauta. Próbowano obejść górę Longido i uderzyć od strony, gdzie była ona najsłabiej obsadzona, jednocześnie odcinając Niemców od wodopoju21. Akurat był tam kpt. Stemmermann ze swoimi ludźmi naprawiającymi linię telegraficzną i dostrzegłszy w stepie świetnie wi­ docznych jeźdźców, odparł ich, po czym uderzył z flanki na zgrupowanie Hindusów, które równocześnie znalazło się pod ogniem ludzi Krauta broniących szczytu góry. Wycieńczeni i pozbawieni wody, Brytyjczycy wycofali się, mając 52 zabitych i rannych. Kraut obronił się za cenę 40 zabitych i rannych. Niemcy stracili pięciu Europejczyków i 10 askari; wśród rannych było pięciu białych i 20 askari. Brytyjskie straty wyniosły 10 białych i 10 Hindusów zabitych, rannych — 9 Europejczyków, 25 Hindusów. Ludwig Boell w swoim opracowaniu, opartym na rozlicznych archiwaliach niemieckich i bry­ tyjskich, podaje w starciu o Longido straty jak wyżej. Times History of the War (t. 10, s. 142, 143) wymienia prawie taką samą liczbę zabitych i rannych żołnierzy brytyjskich, natomiast drastycznie różni się od wersji Boella przy szacowaniu strat niemieckich, twierdząc, iż wyniosły one 38 białych i 84 kolorowych zabitych i rannych, czyli przeszło 122 osoby wobec 52 Bry­ tyjczyków. Autor uważa, że są to dane propagandowo zawyżone, gdyż wydaje się niemożliwe, by broniący górskiej pozycji Niemcy, dysponujący większą siłą ognia (liczne ckm-y), ponieśli ponad dwa razy większe straty od częściowo konnych Brytyjczyków atakujących pod górę. Jest to ważny szczegół wskazujący na konieczność krytycznego podejścia w ogóle do danych o niemieckich stratach w tym źródle22. W ten sposób cała ofensywa zakończyła się fiaskiem. Lettow stał się bohaterem białej 21 22

Tamże, s. 83. Tamże.

i kolorowej ludności kolonii, potrafił bowiem wszystko zaryzykować i wygrać z ośmiokrotnie liczniejszym i lepiej uzbrojonym przeciwnikiem. Urządzono uroczysty pogrzeb poległych pod Tangą, wystawiając pomnik z wypisanymi obok siebie nazwiskami Niemców oraz czarnych askari i tragarzy, dodając, że także polegli za ojczyznę i cesarza. Askari zaczęli wtedy uważać Lettowa za potężnego wodza mającego kontakt z siłami nadprzyrodzonymi, które zape­ wniały mu szczęście. Tanga stała się ich własnym zwycięs­ twem nad groźnymi wrogami, również białymi, których przestali się obawiać. Dowodził nimi Lettow, a on wie­ dział, jak ponosząc niewielkie straty zadać dużo dotkliwsze przeciwnikowi, a do tego zdobyć całą masę broni i innych rzeczy, co ogromnie podobało się murzyńskim wojow­ nikom, dla których wojna była wygrana, jeśli przynosiła obfity łup. Tak więc Tanga była zwycięstwem podobnym do zwycięstw dawnych plemiennych wojen, ale przy­ ćmiewającym je pod względem chwały. Zwycięstwo czarnych żołnierzy Lettowa skompromito­ wało Ministerstwo Indii i rozwścieczyło ministra wojny, gen. Kitchenera, który sam przejął teraz kontrolę nad operacjami w Afryce Wschodniej23. Wieść o Tandze wywołała euforię w Niemczech, gdzie uczczono ją serią okolicznościowych pocztówek, a sam cesarz wysłał Let­ to wo wi telegram z gratulacjami. Informacja o porażce pod Tangą została zatajona przed brytyjską opinią publiczną, ponieważ równocześnie nadeszły wiadomości o przystąpie­ niu Turcji do wojny po stronie Niemiec oraz o klęsce w bitwie morskiej pod Coronelem. Obawiając się obniżenia morale społeczeństwa, poinformowano je o Tandze dopiero kilka miesięcy później. Równocześnie zdegradowano i prak­ tycznie usunięto z armii gen. Aitkena24. To wszystko powodowało, że Lettow miał teraz coraz większą władzę 23 24

B. Far w e l l , op.cit., s. 181. Tamże, s. 179.

w kolonii, a jednocześnie gubernator Schnee coraz bardziej tracił na znaczeniu. Wzrostowi ducha bojowego wśród niemieckich kolonizatorów towarzyszyła demoralizacja i kon­ flikty wewnętrzne w Brytyjskiej Afryce Wschodniej. Dowo­ dzenie po Aitkenie przejął tam gen. Wapshare, który przekształcił kolonię w rozległy obóz wojskowy25. Życie mieszkańców było teraz podporządkowane zarządzeniom „partaczy spod Tangi”, jak pogardliwie nazywano brytyjską armię. Popularnością cieszyła się piosenka Steaming down to Tanga („W drodze do Tangi”), ułożona przez anonimowego służącego z Nairobi, ośmieszająca „armię partaczy”, którzy zamiast Tangi „zdobyli” Brytyjską Afrykę Wschodnią26. Brytyjskie wojsko było tutaj reprezentowane przez trzy różniące się między sobą organizacyjnie formacje: Colonial Service — Służbę Kolonialną, Armię Indyjską i oddziały przysłane przez Ministerstwo Wojny. Wapshere’owi nie chciał podporządkować się gubernator Kenii, sir Henry Belfield, który stwierdził: „Korzystając z okazji, chciałbym tylko wyjaśnić, że ta kolonia nie ma żadnego interesu w toczącej się obecnie wojnie, w której uczestniczy wyłącznie z powodu nie­ szczęśliwie bliskiego położenia jej tuż przy granicy Nie­ mieckiej Afryki Wschodniej”27. Nowy szef służb wywiadowczych w kolonii, płk. Meinertzhagen, zagroził mu sądem wojennym i rozstrzelaniem za 25 Generał dywizji sir Richard Wapshare (1860-1932), w armii Indii od 1882 — służył w kawalerii, brał udział w wojnie birmańskiej 1885-1888, dowodził Brygadą Bangalore 1902-1914; podczas I wojny światowej dowodził w Afryce Wschodniej (XII 1914—VI 1915), a później w Mezo­ potamii; był dowódcą sił z Beludżystanu podczas wojny afgańskiej 1919; emerytowany w 1921 roku; odznaczony KCIE (Knight Commander of the Indian Empire — Komandor Orderu Rycerskiego Imperium Indyjskiego) i CSr (Companion of the order of the Star of India — Kawaler Orderu Gwiazdy Indii). 26 B. Far w e 11, op.cit., s. 181. 27 B. Far w e l i , op.cit., s. 122,

rozpowszechnianie równie defetystycznych poglądów28. Samego Meinertzhagena gazeta „Nairobi Leader” oskarżała o spowodowanie klęski pod Tangą, określając go jako „niemieckiego Żyda” (choć był duńskiego pochodzenia). Meinertzhagen zamknął ową gazetę, a redaktora umieścił w tymczasowym areszcie29. Osadnicy służący w ochot­ niczych formacjach pogardliwie patrzyli na Hindusów, których wykorzystywano jak kulisów (chińskich najemnych robotników) do budowy kolei ugandyjskiej. Podobnie odnosili się do nich czarni i arabscy rekruci, uważając ich za obcych. Wszystko to wręcz uniemożliwiało stworzenie jednolitych sił zbrojnych zdolnych zagrozić zwartym od­ działom Schutztruppe Lettowa.

28 Richard Meinertzhagen (1878-1967), duńskiego pochodzenia, w armii od 1899, służył w Indiach do 1902, w Królewskich Strzelcach Afrykańskich w Afryce Wschodniej od 1905 roku; podczas I wojny światowej walczył w Afryce Wsch., Palestynie i Francji, był członkiem brytyjskiej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu w 1919; główny oficer polityczny w Palestynie i Syrii 1919-1920; doradca wojskowy w Departamencie Bliskiego Wschodu; pracował w Ministerstwie Kolonii; emerytowany w 1925 r., wrócił do służby w Ministerstwie Wojny w latach 1939-1940 oraz w Obronie Krajowej (Home Guard) w latach 1940-1945. 29 B. Far w e l l , op.cit., s. 195.

ROZDZIAŁ IV DZIAŁANIA W KENII, UGANDZIE I NA WYBRZEŻU OPERACJA PRZECIW „KÖNIGSBERGOWI”

W tej sytuacji minister wojny Kitchener, uznając Niemiecką Afrykę Wschodnią za całkowicie bezwartościowy pod względem strategicznym teatr wojenny, ograniczył cele brytyjskie do skutecznej defensywy, póki nie uda się sprowadzić większych sił z innych rejonów. W Kenii i Ugandzie przydzielono odcinki obronne poszczególnym dowódcom — gen. James Stewart1 miał chronić Nairobi, gen. Wilfried Malleson2 odpowiadał za kolej ugandyjską, Tighe kierował obroną Mombasy i wybrzeża3. Starając się 1 Stewart James Campbell (1884-1947), służył w Afryce Wsch. i Francji podczas I wojny światowej 1914-1919, odznaczony DSO oraz CMG (Companion of St. Michael and St. George — Kawaler Orderu Świętego Michała i Świętego Jerzego). 2 Generał Brygady Sir Wilfried Malleson (1866-1947), służył w armii bryt. w Indiach od 1904 roku, sześć lat w sztabie lorda Kitchenera w kwaterze głównej Armii Indyjskiej; inspektor generalny komunikacji w Brytyjskiej Afryce Wschodniej (X 1914-1 1915); dowódca dywizji 1915-1916, szef brytyjskiej misji wojskowej w Turkiestanie 1918-1920, brał udział w wojnie afgańskiej 1919, emerytowany w 1920, odznaczony KCIE. 3 C. M i l l e r , op.cit., s. 90-91. Generał brygady sir Michael Joseph Tighe (1864-1925), dowódca Wojsk Ochrony Pogranicza (Frontier Force)

rozproszyć siły niemieckie przez swoich agentów na wybrzeżu rozpuszczano informacje o kolejnych planowa­ nych desantach, a tymczasem przystąpiono do wstępnej ofensywy na pograniczu. W dniu 24 grudnia 1914 roku trzy kompanie Hindusów pod dowództwem płk. Rahbira Singha zajęły wioskę Jassin w dolinie rzeki Umba. Była tam wioska, cukrownia, plantacje palm kokosowych i si­ zalu, wszystko położone na zabagnionym, malarycznym terenie. Jassin nie miało samo w sobie znaczenia strategi­ cznego, ale gen. Tighe zyskiwał w ten sposób przyczółek na wrogim terenie, skąd zamierzał ruszyć na Tangę leżącą 80 kilometrów na południe4. Okoliczne plantacje mogły świetnie ukryć pozycje obronne. Wybudowano sieć oko­ pów, gniazd ckm-ów przykrytych zasiekami z szyn kole­ jowych, w budynkach umieszczono posterunki obser­ wacyjne. Zanim jednak Tighe ściągnął do Jassin posiłki, cały garnizon został szczelnie zamknięty przez siły Let­ towa, które maszerując nocami, błyskawicznie zjawiły się na zagrożonym odcinku. Na prawym skrzydle stanął mjr Kepler z dwiema kompaniami; na lewym koło tubylczej wioski Lettow rozmieścił kpt. Adlera z takimi samymi siłami. Na północy koło obozu Semanja zajął stanowisko Korpus Arabski. Frontalnie zaś ruszył kpt. Otto z 9 kom­ panią, kierując się na samo Jassin. W dniach 17-19 stycznia 1915 roku w upalnym słońcu rozegrało się krwawe starcie (styczeń był najgorętszym miesiącem w tej części Afryki); w walce brało udział 1350 Niemców i askari uzbrojonych w 23 ckm-y i po stronie przeciwnika w Pendżabie (Indie); brał udział w wojnie birmańskiej 1885-1888, w Ekspedycji Karnej w Afryce Wschodniej 1895 roku (odznaczony Brilliant Star of Zanzibar — Brylantową Gwiazdą Zanzibaru), ekspedyc­ jach w Ugandzie i Bunyoro 1898-1899, operacjach we wschodniej Persji; służył w Afryce Wschodniej 1914-1916, uczestniczył w wojnie afgańskiej 1919; KCMG (Knight Commander of Saint Michael and Saint George — Komandor Orderu Rycerskiego Świętego Michała i Świętego Jerzego). 4 B. F a r w e l l , op.cit., s. 201.

300 Hindusów, mimo pragnienia i głodu broniących się przez kilkadziesiąt godzin pod morderczym ostrzałem. Lettow rzucił do walki swój kilkudziesięcioosobowy Korpus Arabski, ale zacięta obrona nieprzyjaciela skłoniła go do odwrotu, który przerodził się w bezładną ucieczkę. Dowódca Schutztruppe tłumaczył to homoseksualizmem praktykowanym od pokoleń przez arabskie środowiska5. Płk Singh zginął podczas próby przebicia się na bagnety niemożliwej wobec miażdżącej przewagi liczebnej i og­ niowej Niemców. Piaszczyste podłoże ogromnie utrud­ niało poruszanie. Kolczaste krzewy sizalu na plantacji zamienionej nagle w pole bitwy okazały się równie ciężką przeszkodą jak zasieki. Pozycje obu stron roz­ dzielało koryto wyschniętego strumienia Zuba, w którym co chwila pociski karabinowe wzbijały tumany kurzu. Niemcy zdołali zbliżyć się na odległość stu metrów, skąd otworzyli skoncentrowany ogień na zabudowania6. Posiłki gen. Tighe w postaci kompanii KAR z posterunku Vanga przygwoździł nad brzegiem rzeki Umba zaciekły ogień z dwóch niemieckich dział 75 mm. Walczących w młockarni 40 Gurkhów przebiło się przez niemieckie linie, tracąc połowę ludzi, lecz reszta brytyjskich żołnierzy bez amunicji musiała się poddać. Lettow, pozostając pod wielkim wrażeniem ich bohaterstwa, zadbał o dobre warunki niewoli; angielskiemu płk. Hansonowi i hindus­ kim podoficerom pozwolił zatrzymać szable i podjął ich kolacją7. Podczas walk o Jassin również Afrykanie dali dowody bohaterstwa — czarny sierżant z KAR, Juma Gubanda, pod ogniem niemieckich ckm-ów wielokrotnie przepłynął okoliczną rzekę w celu rozpoznania sił Let­ towa. Otrzymał za to Distinguished Conduct Medal (Order za Zaszczytne Dowodzenie). Kapral Lettowa, 5 6 7

P. L e 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 51-52. W. A r n i n g , op.cit., s. 127. P. L e 11 o w-V orb e c k, op.cit., s. 56-57.

Ombatscha Rajabu, zginął wykonując taki sam rozkaz8. Mimo zniweczenia ofensywy brytyjskiej już w zarodku i wycofania się gen. Tighe aż do Mombasy, Lettow nie był zadowolony ze zwycięstwa, które określał jako „pyrrusowe”; mimo że Brytyjczycy stracili w sumie 247 zabitych i wziętych do niewoli żołnierzy, a Niemcy mieli zaledwie 20 zabitych i rannych (dane wg Times history of the war t. 10, s. 143, gdzie o brytyjskich jeńcach mówi się „zaginie­ ni”), to jednak wśród zabitych znaleźli się najlepsi oficero­ wie niemieccy (Spalding, Hammerstein, Kaufmann); wy­ strzelano ok. 200 tysięcy pocisków; bez perspektyw na pomoc z Niemiec wydawało się to bardzo osłabiać potencjał Schutztruppe. Stracono blisko 15 procent ogółu sił, a sam dowódca Schutztruppe został lekko ranny. Drogą z Jassin wożono rannych samochodem do szpitala na plantacji Totohowu. Podobnie transportowano amunicję. Do trans­ portu rannych obu stron wykorzystano riksze. Wykorzys­ tując kryzys wśród swoich przeciwników, Lettow po­ stanowił teraz nasilić akcje ofensywne na brytyjskim terenie przez wzmożenie ataków na kolej ugandyjską. Od marca do maja 1915 roku niemieckie patrole wysadziły w powiet­ rze 32 pociągi i dziewięć mostów. Typowy patrol składał się z jednego-dwóch białych, czterech askari i siedmiu tragarzy; formacje te dzięki niewielkiej liczbie ludzi spraw­ nie omijały brytyjskie posterunki9. Wyruszano po południu, gdy słońce nie grzało już tak mocno, traktując masyw Kilimandżaro jako punkt orientacyjny. Wracano nocami, kierując się gwiazdami. Rannych i chorych starano się brać ze sobą, a jeśli już ich zostawiano, to z bronią, by mieli jakiekolwiek szanse, gdy pojawią się lwy, na których tereny łowieckie przenikano. Żołnierze często zabierali ze sobą czekoladę w proszku (produkowaną w instytucie biochemicznym w Amani) na wypadek, gdyby nie udało 8 9

C. M i 11 e r, op.cit., s. 93. B. Far w e l l , op.cit., s. 210.

się znaleźć wodopoju. Wtedy pito własną urynę, zabijając jej smak czekoladą10. Wielokrotnie gubiono się i ma­ szerowano wiele godzin, a wycieńczenie i odwodnienie zabijało przed powrotem do bazy. Jednakże askari i Niemcy masowo zgłaszali się na ochotnika. Jak wspominał Lettow: „Wpływ tych ekspedycji na wzajemne zaufanie i współ­ pracę między Europejczykami i Murzynami był tak duży, że trudno byłoby znaleźć jednostki wojskowe przepojone lepszym duchem bojowym”11. Stale doskonalono ładunki wybuchowe do niszczenia szyn; wobec używania przez Brytyjczyków wagonów z kamieniami wywołujących wcześniejszą eksplozję, Niem­ cy opracowali miny wybuchające dopiero po przejechaniu nad nimi większej liczby kół. Nierzadko sam moment detonacji miny wystraszał tragarzy, którzy uciekali, zmu­ szając Niemców do własnoręcznego dźwigania bagażu z powrotem12. Atmosferę rajdów na kolej ugandyjską dobrze oddają wspomnienia ich uczestnika, Heinricha Naumanna: „Po omówieniu planu akcji i rozdzieleniu zadań, mój oddział wyruszył z wysuniętego posterunku o 17.30 tuż przed zmierzchem w kierunku północno-wschodnim. Wkrót­ ce pochłonął nas nieskończony, milczący busz [...]. Po zapadnięciu zmroku maszerowaliśmy przez kolczaste krzaki gęsiego, jak wymagał tego trudny teren. Zostawiliśmy za sobą Makatau daleko na zachodzie. Taki marsz był ciężką próbą dla żołnierza. Konieczne było bezgłośne poruszanie się, odzywanie się tylko szeptem, zakaz palenia i czujność na każdy ruch, który mógł nas zdradzić wrogowi. Napięcie nerwowe trudno było znieść. W absolutnej ciszy, prowa­ dzeni tylko przez kompas, godzina za godziną zbliżaliśmy się do celu. [...] Co chwila napotykaliśmy zawieszone na 10

L. D e p p e , Mit Lettow-Vorbeck durch Afrika..., s . 4 5 . " P . L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 62. 12 Tamże.

gałęziach karteczki z napisem: Uwaga — kolce. To zmuszało nas do szerokich obejść, które groziły rozproszeniem od­ działu. Bezgłośny wysiłek w duszną noc i strach wywoływały pot lejący się ze wszystkich porów. [...] Nagle słychać przed nami jakiś szmer i szept sierżanta Brauna — Adui (w suahili— wróg, przyp. aut.). Tak szybko jak tylko pozwalał na to teren i ciemności, szpica poszła naprzód i przygotowała się do walki. Dźwięk przycichł. To były tylko dzikie świnie. Ze skurczem żołądka poszedłem dalej. Przy całej odwadze ciężko się czeka na chwilę, aż w nocy z odległości 10-20 kroków ktoś strzeli ci w brzuch”13. Brytyjczycy podczas wielogodzinnych pogoni za żoł­ nierzami Lettowa często musieli staczać walki z dzikimi zwierzętami, by dostać się do wodopojów. Lwy i nosorożce notorycznie atakowały brytyjskie i niemieckie patrole, zmuszając obie strony do przerywania walki i szukania schronienia. Podczas pierwszych osiemnastu miesięcy woj­ ny w Afryce Wschodniej wojska brytyjskie straciły 30 ludzi zabitych przez lwy i nosorożce. Zdarzyło się, że w potyczce między brytyjskim a niemieckim patrolem obserwowanym przez grupę Masajów nagle walkę przerwał rozjuszony nosorożec, który najpierw zmusił do ucieczki Brytyjczyków, potem Niemców, a następnie ruszył na Masajów, zabijając jednego z nich14. Skuteczność Niemców poza ich umiejętnościami była „zasługą” Hindusów z jed­ nostek Imperial Service, którzy przerażeni odgłosami lwów siedzieli całe dnie i noce w nieufortyfikowanych obozach, pilnując kolei i mostów. Na skutek ciągłego braku snu i strachu popadali w stan apatii i bezradnie przyglądali się, jak patrole Lettowa konfiskują całą ich broń i wykonują swoje zadanie. Dnia 20 kwietnia 1915 roku niemiecki 13

H. N a u m a n n, Patrouillenuntemehmen gegen die Ugandabahn, w: Werner von L a n g s d o r f f , Deutsche Flagge Uber Sand und Palmen, Berlin 1941, s. 206-207. 14 B. Far w e l l , op.cit., s. 212.

patrol atakował most na 350. kilometrze kolei. Bronić go miał 98 pułk z Hyderabadu. Hindusi złożyli broń w jednym miejscu i zajmowali się innymi sprawami, gdy Niemcy ich okrążyli i zdobyli znienacka wszystkie karabiny. Następnie askari wysadzili w powietrze 70metrowy most, po czym cały patrol odjechał z bronią Hindusów, ich samych zostawiając na miejscu. Najwy­ raźniej uznano, że lepiej mieć za wrogów takich żołnierzy. Przypadki dezercji kilku Hindusów do Niemców spo­ wodowały falę podejrzliwości brytyjskich wojskowych wobec rekrutów z Indii. Powszechnie oskarżano ich o zaopatrywanie wroga w wodę i informowaniel5. Sfrustrowani Brytyjczycy nie potrafili znaleźć skutecz­ nego środka przeciw niemieckim atakom — pociągi pan­ cerne były za wolne, wypalanie buszu koło torów niewiele pomogło. Komunikacja została sparaliżowana, w nocy ruch pociągów ustał zupełnie, w dzień wprowadzono ogranicze­ nia prędkości. Nieregulamość ataków nie pozwalała prze­ widzieć, gdzie uderzy wróg. Płk Meinertzhagen wpadł na pomysł, by odstraszać Niemców od wodopojów, kładąc przy nich zdechłe ptaki i umieszczając napisy „Poisoned”, co miało oznaczać, że woda jest zatruta. Często wycieńczeni żołnierze Schutztruppe załamani maszerowali wówczas dalej, aż padali z pragnienia16. Brytyjscy oficerowie uzna­ wali tę taktykę za „niedżentelmeńską”, a sam Lettow wysłał telegram do Nairobi, skarżąc się na łamanie między­ narodowego prawa przez ludzi Meinertzhagena. On sam uważał, że rzeczywiście „odrażające” byłoby zatruwanie wody, ale oznaczanie tak wody, która jest zdrowa, to nic złego. Jako pełen inicjatywy i pomysłów dowódca zor­ ganizował służby wywiadowcze złożone ze stu Murzynów. W 1916 roku miał już trzy tysiące informatorów. Płacono im zdewaluowaną niemiecką walutą, którą sami zdobywali 15 16

B. Far w e l i , op.cit., s. 213. L. M o s l e y , op.cit., s. 102.

podczas akcji. Meinertzhagen opracował nowy sposób zdobywania informacji, tzw. DPM (Dirty Paper Method — dosłownie „metoda brudnego papieru”), która polegała na wyciąganiu z latryn kopii rozkazów czy raportów użytych przez Niemców jako papier toaletowy. Dzięki temu zdobyto np. dokumenty z podpisami Lettowa i Schneego i nauczono się je podrabiać17. Na pograniczu brytyjsko-niemieckim rozwinęło się coś w rodzaju „wojny wywiadów” (oczywiście jest to nieco przesadne określenie)18. W Mombasie działał zwerbowany przez Niemców Arab. By go wyeliminować, Meinertzhagen napisał do niego list, w którym dziękował mu za wierną służbę brytyjskiej koronie, dołączył plik banknotów w nie­ mieckiej walucie i przekazał swemu najsłabszemu agentowi, by odnalazł owego Araba, gdy znajdzie się na nieprzyjaciel­ skim terenie. Chodziło o przekonanie Niemców, że Arab jest podwójnym agentem. Zgodnie z nadziejami Meinertzhagena, niedoświadczony agent dał się złapać, co sprawiło, że Niemcy wkrótce rozstrzelali swego arabskiego infor­ matora. Służących Brytyjczykom szpiegów Niemcy od razu wieszali, sami zaś nauczyli się na wrogim terenie korzystać ze zdobytych telefonów polowych i podsłuchiwać rozmowy między brytyjskimi posterunkami. Rozpuszczano też kompletnie nieprawdziwe plotki, licząc na wywołanie paniki wśród Hindusów. Jedną z najbardziej kuriozalnych plotek była ta o Bibi Sacharani (w suahili — dzika kobieta). Miała to być wdowa po poległym pod Tangą Tomie von Prince. Opowiadano, że po śmierci męża oszalała i na czele oddziału askari pojechała do brytyjskiej kolonii, by mścić się na angielskich żołnierzach. Schwyta­ nych miała mordować, uprzednio ich kastrując. Szwadron EAMR został oddelegowany do wytropienia morderczyni, 17

B. G a r d n e r , German East — The story of the First World War in East Africa, London 1963, s. 55. 18 Tamże.

która w tym czasie zajmowała się w rzeczywistości opieką nad rannymi w jednym z niemieckich szpitali. Lettow popularność takich opowieści uznał za świadectwo rozstroju nerwowego swoich przeciwników19. Dotyczyło to również naczelnego dowództwa. Według Meinertzhagena gen. Wapshare zaczął objawiać symptomy wręcz obsesyjnego strachu przed Lettowem. Nerwowe przeciążenie miało być przyczyną zmiany głównodowodzącego — Wapshare został odesłany nad Zatokę Perską, a jego miejsce zajął Tighe, którego Meinertzhagen określał jako doświadczonego dowódcę. Inne zdanie miał o jego zastępcy, gen. Mallesonie, którego uważał za nieobliczalnego oficera szafującego życiem swoich ludzi20. Niemcy zmodyfikowali taktykę komand — teraz ich celem stały się konie Brytyjczyków. Konne kompanie Schutztruppe wzmogły mobilność i zwiększyły obszar dzia­ łania; nawet samochody pancerne (przez Afrykanów brane za stalowe nosorożce) nie mogły skutecznie przeciwdziałać ich atakom. Gdy Meinertzhagen jechał wraz z Tighem pociągiem do Nairobi, doszło do niespodziewanego napadu Niemców. Wywiązała się chaotyczna nocna strzelanina, w której wściekły Meinertzhagen próbował zastrzelić nie­ mieckiego oficera, ale po kilku minutach nieprzyjaciel uciekł. To zdarzenie spowodowało wzrost frustracji samego Tighe’a, po skonstatowaniu, iż nawet naczelny dowódca w tej części Afryki nie jest zupełnie bezpieczny21. Generał Michael Tighe rozpoczął na początku lipca 1915 roku przygotowania do ofensywy przeciwko niemieckiej kolonii. Było to związane z zakończeniem 9 lipca kampanii w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej oraz z wy­ czekiwaniem na przybycie do Afryki Wschodniej związa­ nych tam dotychczas walką wojsk południowoafrykańskich 19 C. M i l l e r , Battle for the Bundu..., s. 100; P. L e 11 o w - V o r b e c k , op.cit., s . 6 2 . 20 C. M i l l e r , op.cit., s. 102. 21 W. A r n i n g , op.cit., s. 132.

i rodezyjskich. Dzięki zwiadowi fotograficznemu Lettow zdobył informacje o rozbudowie przez wroga linii kolejowej z Voi do Makatau niedaleko granicy niemieckiej kolonii, w celu usprawnienia w ten sposób komunikacji na wypadek przyszłej ofensywy. Przystąpiono też do budowy wodo­ ciągów mających zaopatrywać wojsko na równinie Serengeti w 40 tysięcy galonów wody dziennie. Pracujące tam ekipy inżynieryjne były eskortowane przez znaczne siły skoncen­ trowane w obozach uszeregowanych w linię dochodzącą aż do oceanu (m.in. Namanga, Low Hill, Erok). Obozy te i place budowy stały się nowym celem Schutztruppe. Liczne ataki Niemców zmusiły Brytyjczyków do twardej obrony. Wypadki bratania się brytyjskich i niemieckich czarnych żołnierzy (pochodzących z tych samych plemion, przedzielonych jedynie granicą) były tylko przerywnikami w bezlitosnych walkach. Udając Burów, niemiecki patrol podjechał do tamy koło wzgórz, skąd pompowano wodę. Wypiwszy herbatę ze strażnikami, Niemcy związali ich, po czym wysadzili tamę dynamitem, unieruchamiając pompy na trzy tygodnie. Gdy udało się ich schwytać, wściekły gen. Tighe chciał ich natychmiast rozstrzelać za szpiego­ stwo, lecz Ministerstwo Wojny wymogło na nim, by potraktowano ich jak jeńców wojennych22. Szeregi obrońców Kenii i Ugandy przerzedzały się wskutek spadku morale, szwadrony EAMR zostały zre­ dukowane z powodu powrotu części ochotników na swoje farmy (nastała pora żniw) lub wyjazdu na „praw­ dziwą wojnę” do Francji. Hindusów nie uważano za prawdziwych żołnierzy, należało więc znaleźć nowych rekrutów do przyszłej ofensywy. Od początku 1915 roku w Afryce Wschodniej działała brytyjska misja wojskowa na czele z lordem Cranworthem i płk. Henrym Elliotem Kitchenerem, bratem ministra wojny. Cranworth twier22

s. 113.

P . L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 68-71; L. M o s l e y , op.cit.,

dził, że jedynym wyjściem będzie powiększenie KAR, czemu jednak gorąco sprzeciwiał się Kitchener, dyletant w sprawach kolonialnych, uważający Murzynów za bez­ wartościowych żołnierzy. Propozycje z Afryki Południo­ wej, by przysłać tu oddziały wyszkolonych Zulusów i Suazi, zostały przez Londyn odrzucone, twierdzono bowiem, iż wojna z Niemcami w tej części świata może być rozstrzygnięta tylko przez „regularne formacje”23. W praktyce zaakceptowano więc panującą stagnację. Próbowano symbolicznie wzmocnić armię w Afryce Wschodniej, formując tzw. Legion of Frontiersmen (Le­ gion Pograniczny), werbując weteranów wojen kolonial­ nych okresu panowania królowej Wiktorii przez prasowe ogłoszenia w Londynie. Zgłosiło się 1666 mężczyzn, którzy przeszli rozmaite kampanie w Afryce i Azji; dowodził nimi płk Driscoll, słynny dowódca zwiadowców z wojny burskiej; jego zastępcą został kpt. Selous, sześćdziesięciosześcioletni łowca lwów i bliski przyjaciel prezydenta USA Theodora Roosevelta, któremu towarzy­ szył podczas wielu afrykańskich wypraw myśliwskich. W oddziale tym panował świetny duch bojowy (Driscoll zadeklarował, że na czele swoich ludzi sam zdobędzie niemiecką kolonię), choć trudno było ukryć poważny wiek rekrutów (w Afryce wkrótce zdobyli sobie przydo­ mek „old and bold”, czyli starzy i łysi). Tymczasem kontynuowane były walki na pograniczu pozostałych kolo­ nii. Nad Jeziorem Wiktorii siły brytyjskie złożone z KAR, EAMR i Hindusów atakowały i niszczyły niemieckie posterunki — np. port Schirati; próbowano przerzucić most pontonowy nad Kagerą i ustanowić przyczółek na wrogim terenie. W dniu 20 listopada 1914 roku kpt. Stuemer odrzucił znad Kagery Anglików i wspierających ich Baganda. Na początku stycznia 1915 roku rozegrała się prawdziwa 23

P. L e 1 1 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 47-51.

bitwa o Schirati — 300 Anglików i 700 Hindusów wylą­ dowało koło portu, gdzie jednak po ciężkim boju rozbił ich por. Harthausen dowodzący 70 białymi i 150 askari z dwoma karabinami maszynowymi. W marcu Anglikom udało się ciężko uszkodzić parowiec „Mwanza”24. Do walki włączały się plemiona tubylcze — Masajowie i Baganda na czele z brytyjskimi oficerami atakowali niemieckie linie zaopatrze­ niowe i komunikacyjne oraz kradli stada bydła proniemieckie­ mu plemieniu Sakuma. Sakumowie urządzali zasadzki i w od­ wecie zabijali Masajów — pewnego razu przyniesiono niemieckiemu patrolowi 96 obciętych głów Masajów25. Brytyjczycy utworzyli oddział masajski, tzw. Skin Corps, pod dowództwem mjr. Droughta. Formacja nazwę swą zawdzię­ czała temu, że jedynymi mundurami służących w niej wojowników była ich własna pomalowana skóra. Atakowali oni niemieckie posterunki i karawany tragarzy. Problemy z nimi Niemcy chcieli rozwiązać przez wysiedlenie żyjących po niemieckiej stronie Masajów, lecz nie pozwolił na to Schnee, bojąc się, że sprowokuje to ich do powstania. Meinertzhagen, jako jeden z najrozsądniejszych wojskowych w tej części imperium, chciał przeprowadzenia jakiegoś ataku, by chociaż małym sukcesem przerwać powszechną apatię. Pod jego naciskiem gen. James Stewart przeprowadził operację desantową na Jeziorze Wiktorii. Dnia 22 czerwca 1915 roku wylądowano pod niemieckim portem Bukoba, lecz natarcie powstrzymał opór proniemieckich muzułmanów i skuteczny ostrzał snajperów26. Po ostrym ostrzale z lądu i jeziora udało się zdobyć miejscowość, lecz nie przejęto radiostacji, w ostatniej chwili wysadzonej w powietrze przez niemieckich saperów. Po bitwie zdobywcy za pozwoleniem Stewarta splądrowali Bukobę i, mimo prób Meinertzhagena powstrzymania ich, upili się do nieprzytomności oraz zgwał24 25 26

L. B o e 11, op.cit., s. 96. B. Far w e l l , op.cit., s. 199-200. Tamże, s. 204.

ciii wiele tubylczych kobiet27. Meinertzhagen przedstawił to następująco: „Przybyliśmy, zobaczyliśmy i dokonaliśmy czegoś, co nie udało się nawet Juliuszowi Cezarowi — wysadziliśmy w powietrze radiostację28. [...] Wszelkie oznaki dyscypliny przestały istnieć. Pito na umór i zabawiano się z tubylczymi kobietami... Wielkim zmartwieniem było dla mnie widzieć batalion z mojego pułku robiący te wszystkie rzeczy. Wstydzę się na myśl, co powie o tym Lettow i jego oficerowie”29. Bukoba jednakże była tym małym sukcesem, który miał chwilowo przerwać powszechną beznadzieję. W Niasalandzie działania ograniczyły się do walk patrolowych, doszło natomiast do rozruchów tubylców wezwanych przez swego przywódcę, Johna Chilembwe, do walki o „Afrykę dla Afrykanów”. John Chilembwe, wykształcony w Europie chrześcijanin, jako misjonarz zaczął głosić własną religię, tzw. etiopianizm, politycznie wymierzony w białych. Pod­ stawą etiopianizmu była wiara w wyzwolenie Afryki spod brzemienia białych przez wielkiego czarnego władcę, który miał nadejść z Etiopii, najstarszego państwa afrykańskiego niepoddającego się kolonizacji. Zwolennicy Chilembwego w kilku miejscach zaczęli niszczyć plantacje i dobra kolonizatorów. W jednym z osiedli zaatakowanych przez jego ludzi przetrzymywany był jako jeniec niemiecki porucznik. Kierowani „rasową solidarnością” Brytyjczycy uwolnili go, a on sam stanął na czele obrony miasteczka. Mimo że po dwóch tygodniach kompania KAR przywróciła porządek, a Chilembwego powieszono, to jednak wypadek ten wstrząsnął poczuciem bezpieczeństwa miejscowych białych30. W Rodezji Niemcy próbowali zdobyć fort Saisi, 21

R. M e i n e r t z h a g e n , Army Diary 1899-1926, Edinburgh & Lon­ don 1960, cyt. za: L. Mo s 1 ey, op.cit., s. 103, C. Mi 11 er, op.cit., s. 131. 28 R. M e i n e r t z h a g e n , op.cit., cyt. za: L. M o s l e y , op.cit., s. 103. 29 Tamże, cyt. za: Charles M i l l e r , op.cit., s. 131. 30 B. Far we 11, op.cit., s. 119.

lecz z powodu braku wody i bohaterstwa rodezyjskich obrońców, na czele z mjr. O’Sullevanem, po ośmiu dniach zwinęli oblężenie31. Przy granicy Konga z Ruandą trwały walki na jeziorze Kiwu i rzece Russisi. Dowodzący tu Max Wintgens umiejętnie prowadził defensywę na czele od­ działów Tutsi i Hutu, ale Belgom pod dowódzwtem płk. Chaudoire’a udało się opanować posterunek Kissenji, w ten sposób przejmując kontrolę nad głównym szlakiem prowa­ dzącym w głąb Ruandy. Po bitwie pod Tangą w prowadzenie wojny w Afryce Wschodniej zaangażowała się Royal Navy, tak więc przez cały 1915 rok prowadzono tu różnorakie operacje morskie. Rozpuszczano na wybrzeżu pogłoski o lądowaniu Australij­ czyków na Zanzibarze, w celu zdekoncentrowania niemiec­ kich ataków na kolej ugandyjską, szukano min i bombar­ dowano porty. W dniu 25 listopada 1914 roku zbombar­ dowano Dar es-Salaam po daremnej próbie zdobycia tamtejszych statków; ludność cywilna ukryła się w uprzed­ nio przygotowanych schronach32. W dniu 28 listopada Brytyjczycy wysadzili w zatoce portowej mały desant, pamiętając, że gubernator Schnee przyrzekł im oczyszczenie miasta z wojska. Nie zdawano sobie sprawy z antagonizmu między Schneem a Lettowem, który nic sobie nie robiąc z układów zawieranych wcześniej przez gubernatora, nie zamierzał bezradnie się przyglądać, jak brytyjscy marynarze biorą port w posiadanie. Tak więc, gdy marynarze już mieli przystąpić do demontażu maszynowni i radiostacji na uwięzionych w porcie statkach, przywitał ich ostry ostrzał z ckm-ów kompanii Schutztruppe, który szybko skłonił ich do powrotu na swoje okręty. Korespondent „Timesa” napisał, że Niemcy walczyli niehonorowo, gdyż bronili się z budynków szpitala i misji. Równocześnie blokowano krążownik „Königsberg” w delcie Rufiji, który usiłowano 31 32

The Times..., s. 157-158. The Times..., s. 143-144; H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika..., s . 8 0 .

wytropić z powietrza przez sprowadzone samoloty obser­ wacyjne; dla nich właśnie wybudowano lotnisko na zajętej w tym celu wysepce Mafia. Równocześnie wysadzono na ląd „agenta” Królewskiej Marynarki, Pietera Pretoriusa, Bura z pochodzenia, który poznał deltę podczas swoich polowań na słonie, za co musiał opuścić teren niemieckiej kolonii oskarżony o kłusownictwo. Teraz dzięki ciemnej karnacji skóry mógł udawać arabskiego handlarza rybami i w takim charakterze odnalazł wreszcie kryjówkę niemiec­ kiego krążownika w jednej z odnóg Rufiji — Salale. W rozmowie z niemieckimi marynarzami dowiedział się, że rzeka jest w tym miejscu zbyt płytka na używanie torped, dlatego w razie ataku korsarz będzie mógł polegać tylko na swoich działach 105 mm. Przedarłszy się przez lądowe linie obronne obsadzone przez Niemców z oddziału „Delta”, Pretorius dotarł do Brytyjczyków i przekazał swoje informacje dowódcy operacji, admirałowi Herbertowi King-Hallowi. Dzięki swoim umiejętnościom zwiadow­ czym podczas kampanii dosłużył się stopnia majora33. Zajęto się szukaniem odpowiednich jednostek do zaatako­ wania „Königsberga” — o odpowiednim uzbrojeniu i wy­ starczająco małym zanurzeniu, by mogły zagłębić się w meandry Rufiji. Wkrótce do Afryki Wschodniej przybyły przejęte przez Royal Navy w chwili wybuchu wojny budowane dla Brazylii monitory, które odbyły służbę przybrzeżną podczas walk we Flandrii na jesieni 1914 roku. Teraz jako „Severn” i „Mersey”, wyposażone w działa 152 mm, miały zatopić niemiecki okręt. Nie mogły dłużej pozostawać z dala od punktów zaopatrzeniowych, ponieważ zabierały zaledwie 187 ton węgla. Były za to ciężko uzbrojone — każdy monitor miał po dwa działa 152 mm i 120 mm — a więc dysponowały potężniejszą artylerią niż „Königsberg”. Na morzu były niestabilne i stwarzały 33

C . M i l l e r , op.cit. , s. 105-107.

zagrożenie dla siebie nawzajem, jednakże ich niewielkie zanurzenie (2,24 m) czyniło je doskonałymi jednostkami do służby przybrzeżnej na płytkich wodach. Z tego powodu zostały wykorzystane podczas słynnego „wyścigu ku mo­ rzu” na froncie zachodnim, gdy armia niemiecka starała się jako pierwsza oprzeć swoją flankę na morzu i wyjść na tyły sprzymierzonych. W październiku i listopadzie 1914 roku wspierały ogniem obronę Calais, Boulogne i Dunkierki, okazały się bardzo skuteczne w osłanianiu odwrotu armii belgijskiej, same zaś ucierpiały od ognia niemieckiej artylerii. Bohaterstwo załóg i sprawność monitorów chwalił pierwszy lord admiralicji Winston Churchill34. Ich pokłady pokryto teraz workami z piaskiem, kadłuby wzmocniono stalowymi płytami, mostki zostały ukryte za plątaniną hamaków. Monitory pomalowano na kolor khaki i załado­ wano 10 tysięcy puszek po nafcie, ciasno upychając je pod pokładami w celu utrzymania ich na powierzchni wody w razie zalania. Tymczasem załoga „Königsberga” musiała stawiać czoło coraz liczniejszym problemom. Dowódca jednostki kmdr por. Loof już wcześniej musiał zrezygnować z planów rejsu na wody wokół Przylądka Dobrej Nadziei ze względu na awarię maszynowni; teraz ostatecznie pokrzyżowała je brytyjska blokada. Okręt zamaskowano, pokrywając kominy i maszty gęstą roślinnością (dlatego zwiadowcy meldowali Brytyjczykom, że widzieli na Rufiji ruchome drzewo). Części potrzebne do naprawy urządzeń pokładowych transportowano z Dar dzięki setkom tragarzy zaangażowanych przez kmdr. Looffa, który równocześnie wysłał część załogi na ląd w celu zaimprowizowania obrony na wypadek ataku35. Atmosfera nieco ożywiła się na Boże Narodzenie; wówczas krzak mangrowca udawał choinkę i urządzono kolację wigilijną złożoną z zapasów zdobytych na polowaniach, papierosów i resztek piwa 34 35

B. Far w e l l , op.cit., s. 145-148. C. M i l l e r , op.cit., s . 7 9 .

przywiezionego jeszcze z Niemiec. W Nowy Rok otrzyma­ no radiową wiadomość z „Foxa”, jednego z brytyjskich okrętów blokujących deltę: „Szczęśliwego Nowego Roku. Mamy nadzieję wkrótce się z wami zobaczyć. Brytyjski krążownik”. Na to Niemcy odpowiedzieli: „Dziękujemy. Nawzajem. Jeśli chcecie się z nami spot­ kać, wiecie, gdzie nas szukać. Königsberg”36. W tym czasie zapasy na pokładzie niemieckiego krążow­ nika były już na absolutnym wyczerpaniu37. Na szczęście dla Looffa niemiecka admiralicja w początkach nowego roku postanowiła wesprzeć bohaterski okręt. Inicjatywa ta powstała na fali popularności obrońców Niemieckiej Afryki Wschodniej po zwycięstwie pod Tangą. Poseł Reichstagu tak wypowiedział się na ten temat: „Niemiecki Dawid walczy w Afryce z Brytyjskim Goliatem, a Vaterland nie może dopuścić do jego klęski z braku odwagi do udzielenia mu pomocy. Jeśli nie możemy walczyć u jego boku, to przynajmniej dajmy mu wszystko, czego potrzebuje”38. W tym czasie na pomoc „Königsbergowi” został wysłany z Niemiec statek zaopatrzeniowy „Kronborg” (zarekwiro­ wana brytyjska jednostka „Rubens”) wyładowany po brzegi bronią, węglem i żywnością dla załogi okrętu kmdr. Looffa. Całą ładownię wypełniły wodoodporne skrzynie zawierające 1000 pocisków 105 mm do dział „Königsberga”, tysiące sztuk amunicji dla działek Lettowa, 1800 karabinów z trze­ ma milionami sztuk amunicji, dwa działa 60 mm, sześć ckm-ów, tony dynamitu, lekarstw, żywności, narzędzi i odzieży. Głównym ładunkiem było jednak 1600 ton westfalskiego węgla dla okrętu Looffa oraz 1200 ton dla samego „Kronborga”. Pokłady wyłożono drewnem. Udając 36 37 38

M. L o o f f , op.cit., s . 9 6 ; B . F a r w e l l , op.cit., s. 137. Tamże, s. 138. Tamże, s. 179.

duński frachtowiec, „Kronborg” pod dowództwem kpt. Carla Christiansena (duńczyka na niemieckiej służbie) pokonał brytyjską blokadę między Szkocją a Norwegią i wypłynąwszy w połowie lutego na północny Atlantyk, ruszył na południe39. W kwietniu opłynął Przylądek Dobrej Nadziei i dotarł do Niemieckiej Afryki Wschodniej, kryjąc się wzdłuż brzegów przed brytyjskimi okrętami prowadzą­ cymi od lutego blokadę wybrzeży. Jednakże planowane spotkanie z „Königsbergiem” nie doszło do skutku, ponie­ waż Brytyjczycy podsłuchali radiową komunikację niemiec­ kiego statku z okrętem Looffa. Tak więc w umówionym miejscu czekał już na „Kronborga” krążownik „Hyacinth”, który zaatakował go z zaskoczenia i zatopił40. Z obawy przed minami i ostrzałem z lądu Brytyjczycy nie dokończyli dzieła zniszczenia „Kronborga” ładunkiem wybuchowym, co umożliwiło Lettowowi zorganizowanie ekspedycji Af­ rykanów i Arabów, którzy przetransportowali na ląd prawie cały niemal nieuszkodzony ładunek. Przy pomocy załogi, żołnierzy, marynarzy, 2500 tubylców przeniesiono na ląd większość towarów. Zniszczeniu uległ tylko transport spodni. Dużo pracy wymagało oczyszczenie i wysuszenie, sztuka po sztuce, trzech milionów nabojów karabinowych, które nasiąkły morską wodą41. W tym czasie Brytyjczycy postanowili wreszcie ściągnąć kanonierki do Afryki Wscho­ dniej i rozpocząć akcję przeciw „Königsbergowi”. W marcu 1915 roku „Severn” i „Mersey” przeszły gruntowny remont, zostały wzmocnione i uszczelnione, po czym pod rozkazami kpt. Fullertona wysłano je na Morze Śródziemne, gdzie 39

B. Far we II, op.cit., s. 139. M. Lo o f f , op.cit., s. 8 1 . Na początku wojny Rosjanie zdobyli księgę szyfrów niemieckiej marynarki, gdy niemiecki krążownik „Magde­ burg” podczas działań na Bałtyku wszedł na skały, a cała załoga poszła do rosyjskiej niewoli. Znalezioną w wodzie cenną zdobycz przekazano następnie w ramach współpracy międzysojuszniczej Brytyjczykom, o czym Niemcy dowiedzieli się dopiero po wojnie. 41 B. Far w e l l , op.cit., s. 141-142. 40

miały wziąć udział w operacji desantowej w Dardanelach. Tam jednak okazały się niepotrzebne, zdecydowano się więc przesłać je już nad deltę Rufiji, by tam wsparły zespół King-Halla. Po pokonaniu 5000 mil morskich przez Kanał Sueski, Morze Czerwone i Arabskie oraz Ocean Indyjski, 3 czerwca 1915 roku dotarły na wysepkę Mafia stanowiącą bazę całej operacji42. Zanim rozpoczęły zadania bojowe, musiały zostać gruntownie przygotowane na niemiecki ostrzał43. Prócz wspomnianej artylerii, każda z jednostek została uzbrojona w półautomatyczne trzyfuntowe działka (po pięć na każdym) oraz w osiem ckm-ów. Załogi składały się z 10 oficerów i 150 marynarzy. W dniu 10 czerwca wpłynęły do delty kanałem wskazanym przez Pretoriusa, by zapoznać się z obszarem działania. Równocześnie przystąpiono do budowy lotniska na Mafii. Ponieważ Niemcy ukryli swój okręt głęboko w dżungli, samoloty miały służyć do kierowania i korygowania ognia monitorów, które nie były w stanie zobaczyć swego celu. Do 22 czerwca zebrano osiem samolotów — dwupłatowych „pchaczy” typu Farman i Caudron oraz małych wodnosamolotów. Następną kwestią była komunikacja między samolotami i okrętami. Awarie radiostacji zmusiły uczestników operacji do porozumiewania się przez system kolorowych świateł, który okazał się nieskuteczny. Wreszcie udało się naprawić radiostację i ustanowić połączenie między monitorami a ich zwiadem lotniczym. We wtorek 6 lipca 1915 roku podczas przypływu monitory miały wpłynąć do delty najszerszym kanałem Kikunja. Przygotowano się do walki; w pobliżu zakotwiczył statek szpitalny „Trent”, pozostałe okręty były w pogotowiu. O 4.00 nad ranem monitory ruszyły na czele z „Sevemem”; towarzy­ szyły im małe statki pomocnicze44. Niemcy wiedzieli o ich 42 43 44

B. Far we U, op.cit., s. 148. Tamże, s. 148. B. F a r w e l l , op.cit., s. 151.

misji. Od razu weszły w pole rażenia oddziału „Delta” wyposażonego w działka polowe 47 mm. Mimo prośby dowódcy obrony lądowej kmdr. Wernera Schönfelda, Looff nie dał mu żadnego z dział 105 mm „Königsberga”, którego celna salwa mogłaby spowodować natychmiastowe zniszczenie monitorów. Szybkostrzelne działka brytyjskich jednostek skutecznie osłabiły niemiecki opór. Wystrzelona przez Niem­ ców torpeda eksplodowała trafiona przez jedno z dział „Sevema”. Przeszedłszy przez pierścień defensywy oddziału „Delta”, monitory dotarły do bezpiecznej zatoczki i tam zrzuciły kotwice. Kpt. Fullerton oceniał odległość do celu na około 10 kilometrów45. W tym czasie jeden z samolotów wystartował do półgodzinnego lotu nad niemieckim korsarzem, przy okazji biorąc sześć bomb. Odnalazłszy cel, zrzucił bomby, które jednak spadły tylko na pobliskie krzaki. Następnie przyleciały dwa kolejne samoloty, których zadaniem było już kierowanie ogniem monitorów przystępujących do właściwej akcji. O godzinie 6.48 „Severn” zaczął strzelać, lecz pociski spadły w odległości zaledwie 180 metrów. Niemcy na pokładzie krążownika odpowiedzieli ogniem, lecz również musieli poprawić zasięg (działa 105 mm miały donośność 12 km). Wkrótce fontanny wody zaczęły się wzbijać kilkanaście metrów od kadłuba „Sevema”. Ogień niemiecki był nie tylko celniejszy, ale i dużo gęstszy — na jedną salwę Brytyjczyków Niemcy odpowiadali czterema. Rozrywające się na lądzie pociski niszczyły obfitą roślinność46. Fullerton zdawał sobie jednak sprawę, że niemieccy artylerzyści zaraz wstrzelą się dokładnie w kotwicowisko jego moni­ torów, kazał więc zmienić pozycję na rzece. Jednocześnie zniszczono działkami niemiecki posterunek obserwacyjny ukryty w gałęziach jednego z pobliskich drzew. Działa „Königsberga” były naprowadzane na cel przez posterunek obserwacyjny na wzgórzu Pemba. Teraz, gdy 45 46

Tamże, s. 149-151. Tamże, s. 152-153.

monitory zmieniły położenie, przestały być widoczne dla niemieckich obserwatorów. Przez cały czas nad „Deltą” krążyły brytyjskie aeroplany, meldując o efektach salw. „Severn” manewrując na rzece, miał problemy — zahaczył o mieliznę, co mogło skończyć się tragicznie, ale dzięki determinacji kpt. Fullertona okręt szybko uwolniono. Do popołudnia monitory wystrzeliły 635 pocisków, z których cztery trafiły niemiecką jednostkę, lecz Fullerton nie mógł ocenić, jak poważne straty zadano przeciwnikowi. Jego działa przegrzewały się, ludzie byli wykończeni, a tymczasem przypływ opadał. Wydał więc rozkaz opuszczenia stanowisk i powrotu do bazy na Mafii. Około 16.30 monitory ponownie musiały przejść przez strefę oddziału „Delta” i wytrzymać silny ostrzał karabinowy i artyleryjski. Szczęśliwie dotarły bez strat do okrętów Royal Navy. Podczas gdy ich załogi odpoczywały, na „Königsbergu” marynarze walczyli z wodą, która w wyniku celnego trafienia zalała ładownię. Pogrzebano czterech zabitych, 35 rannych przetransportowano do szpitala polowego na pobliskiej plantacji Neu Stieten. W ciągu następnych dni Niemcy mieli mnóstwo pracy — zainstalowano nowe połączenie telefoniczne z Pembą, na ląd przeniesiono części zamienne i ważne dokumenty, usunięto łatwo palne materiały włącznie z farbą. Przez kolejne dni brytyjscy lotnicy meldowali, że niemiecki okręt, chociaż nieco zniszczony, to nadal jest zdolny do walki47. W niedzielny poranek 11 lipca 1915 roku monitory miały dokończyć swoją misję. Tego dnia o godzinie 10.30 znów wpłynęły do delty Rufiji na pełnej mocy maszynowni. Pociski oddziału „Delta” poorały burtę okrętu „Mersey”, monitory zwróciły więc całą swą artylerię w stronę lądo­ wych pozycji niemieckich. Huraganowy ogień zniszczył masę gniazd karabinów maszynowych pośpiesznie opusz­ czonych przez szukających schronienia żołnierzy. Następnie 47

Tamże, s. 153-155.

„Mersey” zakotwiczył tam, gdzie poprzednio, podczas gdy „Severn” popłynął w dół Rufiji kilometr dalej, w samą „paszczę lwa”. W tym momencie na „Mersey” spadły dwa pociski; jeden wybuchł w kabinie kapitańskiej, raniąc dwóch marynarzy. „Severn” również znalazł się pod gęstym ogniem, lecz miał więcej szczęścia. O godz. 12.25 rozpoczął ostrzał „Königsberga”, jednak samoloty, które miały nim kierować, nie widziały celu. Za ósmym razem salwa brytyjskiego monitora dosięgła niemieckiego korsarza. W ciągu dziesięciu minut został trafiony przeszło siedem razy. Okręt Looffa nadal odpowiadał ogniem — jeden pocisk spadł trzy metry za burtą „Sevema”, lecz żaden nie wyrządził mu szkód48. W tym czasie jeden z samolotów został trafiony i runął prosto w nurt Rufiji niedaleko okrętu „Mersey”. Piloci mieli dużo szczęścia — przed krokodylami uratowała ich motorówka przysłana przez monitor. Około 13.15 seria gwałtownych eksplozji wyłączyła z akcji artylerię „Königsberga”, a nad lasem dała się widzieć chmura dymu wysoka na około 64 metry. Dowódca okrętu kmdr Looff wspominał: „Nagle wokół mnie huk, błysk i dym. Przez chwilę myślałem, że zginąłem, wzleciałem w górę, po czym spadłem i powoli doszedłem do siebie. Poręcz zapobiegła zawaleniu się całego mostku. Z obolałym bokiem i po­ rwanym mundurem obejrzałem się i zobaczyłem, że tuż koło mnie pocisk rozerwał opancerzoną wieżę do­ wodzenia”49. Wówczas „Mersey” podpłynął do wrogiej jednostki na odległość 6,5 kilometra, a towarzyszył mu drugi samolot z zadaniem korygowania ostrzału. Monitor wystrzelił 28 razy, celnie trafiając od samego początku. Z bocianiego gniazda na maszcie „Severna” Fullerton dostrzegł płonący wrak niemieckiego okrętu i radiowo 48 49

Tamże, s. 155. M. L o o f f , op.cit., s. 105.

przesłał meldunek do King-Halla o ostatecznym znisz­ czeniu „Königsberga”. Około 14.30 monitory zawróciły; przepływając koło pozycji oddziału „Delta”, usłyszano tylko kilka sporadycznych strzałów. Zbliżając się do krążownika „Weymouth”, okrętu flagowego King-Halla, widziano wielkie transparenty z napisem: „MONITORY — DOBRA ROBOTA”50. W tym czasie Looff wysłał za nimi pinasę „Wami” uzbrojoną w wyrzutnię torped, lecz pechowo ugrzęzła na mieliźnie. Niemieccy marynarze pospiesznie płynęli wpław do brzegu. Looff nie pozwolił na wybuch paniki; po prostu zarządził ogólną ewakuację, gdy pożar ogarnął już większość pokładu. Sam był ranny w brzuch. Pierwszy oficer, Georg Koch, podłożył deto­ nator w kabinie torpedowej i wysadził okręt w powietrze. Rannych ulokowano w pobliskim szpitalu, a pozostali marynarze pomaszerowali do Kilindi, gdzie założyli obóz51. Okazało się, że działa 105 mm płytko osadzonego wraku nadawały się jeszcze do użytku. Lettow zor­ ganizował więc drużyny Afrykanów (w sumie 4000 ludzi, po 400 na jedno działo), którzy wydobyli je i przenieśli przez kilkadziesiąt kilometrów aż do Dar es-Salaam. Tam dorobiono do nich lawety w warsztatach kolejowych i w ten sposób Schutztruppe zaopatrzyły się w ciężką artylerię. Działa rozdysponowano między kilka punktów — pięć utworzyło baterię nabrzeżną w Dar, dwa ustawiono w Tandze, dwa nad jeziorem Tanganika, jedno nad Jeziorem Wiktorii. Po raz drugi Anglicy nie wykorzystali swego zwycięstwa, co w pełni uczynił energiczny dowódca obrony kolonii. Warto wspomnieć, 50

B. Far w e l l , op.cit., s. 156. Wrak „Königsberga” spoczywał na dnie Rufiji jeszcze do 1962 roku, gdy na polecenie prezydenta niepodległej republiki Tanzanii Juliusa Nyerere usunięto go, by nie blokował dostępu do delty okolicznym rybakom. Przy okazji wydobyto z pokładu wiele ton westfalskiego węgla, świetnego materiału opałowego. B. Far we 11, op.cit., s. 160. 51

że podczas akcji przeciw „Königsbergowi” po raz pierwszy w historii wojen przeprowadzono skoordynowaną operację powietrzno-morską przeciw wrogiej jednostce52. Blokada niemieckiego korsarza trwała 255 dni, wzięło w niej udział 27 brytyjskich okrętów, które spaliły w tym czasie 38 tysięcy ton węgla. W ten sposób został zniszczony ostatni niemiecki krążownik na wodach pozaeuropejskich53. W ostatniej walce zginęło 19 niemieckich marynarzy, rany poniosło 55; w sumie więc w dniach 6-11 lipca poległo 23 ludzi, a rannych było 90. Brytyjskie straty wyniosły zaledwie kilku zabitych i rannych.

52 O bitwie z niemieckim krążownikiem w delcie Rufiji zob. K. A s s m a n n , Die Kämpfe der Kaiserlichen Marine..., s. 143-160; A. P e r e p e c z k o , Wojna samotnych krążowników, Warszawa 1997 oraz J. G o z d a w a-G o ł ę b i o w s k i , T . W y w e r k a-P r e k u r a t, Pierwsza Wojna Światowa na morzu, Warszawa 1997. 53 B. Far w e l i , op.cit., s. 158-159.

ROZDZIAŁ V DZIAŁANIA W NIASALANDZIE, RODEZJI I RUANDZIE EKSPEDYCJA NA JEZIORZE TANGANIKA 1915 ROKU

Drugą co do ważności operacją Royal Navy w Afryce Wschodniej w 1915 roku była ekspedycja na jeziorze Tanganika, która odebrała Niemcom kontrolę nad całą zachodnią granicą ich kolonii. Panowały nad nim niemieckie parowce „Kingani”, 100-tonowy „Hedwig von Wissmann” oraz 900-tonowy „Graf von Götzen”. Ich przewaga po­ zwalała im wysadzać desanty w Kongu i Rodezji. Na belgijskim brzegu sojusznikami Niemców było plemię Ba-Holoholo dostarczające im informacji. Wynikające z tego faktu poczucie zagrożenia dla sprzymierzonych sprzyjało podjęciu wspólnej brytyjsko-belgijskiej operacji militarnej1 na wodach jeziora2. 1 B. Far w e l i , op.cit., s. 217-249; K. A s s m a n n , Die Kämpfe der Kaiserlichen Marine..., s. 188-196. 2 Tamże, s. 218-219. Samo jezioro, o powierzchni 34 tys. km2, długości 670 km i szerokości 20-80 km, pod względem głębokości drugie na ziemi (po Bajkale), dochodzącej do 1435 m, było niezwykłym teatrem wojennym. Odkryte dopiero w 1858 roku przez brytyjskich podróżników Johna Hanniga Speke’a i Richarda Burtona, wciąż było owiane aurą tajemnicy, gdy u jego brzegów podczas I wojny światowej doszło do akcji zbrojnych.

To spowodowało, że 21 kwietnia 1915 roku angielski plantator i myśliwy, weteran wojny burskiej John R. Lee spotkał się w Londynie z pierwszym lordem morskim sir Henry Jacksonem w celu omówienia niezwykłego projek­ tu. Lee przedstawił swój plan, który polegał na tym, iż duże łodzie motorowe miały popłynąć do Kapsztadu (ponad 11 tys. km), następnie mogły być przetranspor­ towane koleją do Elizabethville, stolicy Katangi w Kongu Belgijskim (ok. 2896 km), skąd dotarłyby do wioski Fungurume, gdzie kończyła się linia kolejowa. Dalej Lee chciał wykorzystać afrykańskich tragarzy, wozy zaprzę­ żone w woły i spalinowe traktory do przeciągnięcia łodzi przez busz i sawannę (195 km) oraz wzgórze Mitumba do Sankisia, gdzie znów mogły być załadowane na kolej i przewiezione nad rzekę Lualaba w górnym Kongu. Rzeką miały spłynąć do Kabało, skąd wystarczyło już tylko przewieźć je przez ostatnie 280 kilometrów do Lukuga, belgijskiego portu nad jeziorem Tanganika. Lee twierdził, że łodzie muszą od razu wypłynąć na wody jeziora i zniszczyć niemieckie jednostki. Przewiezienie łodzi w częściach uznał za zbyt ryzykowne, gdyż Ba-Holoholo opowiedzieliby o wszystkim Niemcom, zanim zostałyby one złożone i przygotowane do walki, a ci po prostu podpłynęliby do brzegu i je zniszczyli. Spusz­ czenie łodzi na wodę z brzegu rodezyjskiego też nie wchodziło w rachubę, ponieważ było to za daleko od niemieckiej bazy Kigoma (ok. 370 km). Lee przyznawał, że traktorów (ciągników spalinowych) nie używano jeszcze w trudnym afrykańskim terenie, ale był dobrej myśli, w przeciwieństwie do zadających niewygodne pytania dowódców brytyjskiej marynarki3. Jednakże jego entuzjazm i niezachwiana wiara w powodzenie operacji, jeśli tylko zostanie przeprowadzona w porze suchej 3

B. Far w e l l , op.cit., s. 219-220.

(kwiecień-październik), przekonały sir Henry’ego Jack­ sona, który stwierdził: „Zawsze było nie tylko tradycją, ale i obowiązkiem Królewskiej Marynarki atakowanie wroga wszędzie, gdzie tylko da się popłynąć okrętem”4. Wyprawę nazwano Afrykańską Ekspedycją Floty, stroną organizacyjną zajął się admirał sir David Gamble, który zadecydował o wysłaniu do Afryki dwóch jednos­ tek. Lee został mianowany komandorem porucznikiem w Ochotniczej Rezerwie Marynarki (Royal Navy Volun­ teer Reserve) i miał być zastępcą oficera marynarki, który stałby na czele operacji. Lee zaproponował kilku­ dziesięciu ludzi, którzy mieli utworzyć załogi jednostek; sam również wybrał odpowiednie statki. O ekspedycji marynarka poinformowała rząd belgijski, Ministerstwo Kolonii i Ministerstwo Wojny, po czym 22 maja 1915 roku Lee wyjechał do Afryki Południowej, by na miejscu poczynić niezbędne przygotowania. Wybrane kutry zo­ stały niezwłocznie zarekwirowane przez marynarkę. Były to łodzie motorowe długości 13 metrów, wybudowane z mahoniowych belek. Dzięki silnikom o mocy 100 koni mechanicznych osiągały prędkość 19 węzłów. Na stano­ wisko głównodowodzącego wyprawą zgłosił się koman­ dor porucznik Geoffrey B. Spicer-Simson i na tę kan­ dydaturę zgodził się sir Henry Jackson. Spicer-Simson miał doświadczenie afrykańskie, jako że cztery lata służył na statku mierniczym na rzece Gambii w Afryce Zachodniej; tam też nauczył się francuskiego. Ta umiejęt­ ność miała mu się przydać w kontaktach z Belgami5. Kmdr Spicer-Simson nazwał kutry — „Mimi” i „Toutou”. Uzbrojone w trzyfuntowe działa powiększyły swoją wyporność i prędkość ich zmalała do 15 węzłów, nadal jednak miały być szybsze od wszystkich niemieckich 4 5

B. Far w e l l , op.cit., s. 220. Tamże, s. 221-222.

jednostek na jeziorze Tanganika. Do ekspedycji dołączył chirurg — dr Hanschelł ze Szkoły Medycyny Tro­ pikalnej, który skompletował potrzebne materiały sa­ nitarne. W dniu 15 czerwca 1915 roku całe zaopatrzenie, broń i same kutry załadowano na pokład pasażerskiego liniowca „Llanstephan Castle” i wysłano do Afryki Południowej6. Już na miejscu ekspedycja została zatrzymana przez telegram belgijskiego inżyniera, który stwierdził, że kutrów nigdy nie uda się przeciągnąć przez wzgórza Mi tumba. Lee wyruszył, by osobiście sprawdzić tamtejsze warunki, a tymczasem ekspedycja miała na niego czekać w Kapsztadzie. Nieco później zatelegrafował do Spicera-Simsona, informując, że odnalazł dobry szlak dla kutrów. W tym momencie ekspedycja ruszyła zgodnie z planem koleją do Elizabethville, dokąd dotarła 26 lipca. Tam już czekał Lee, który zorganizował ekipy tysięcy tragarzy, zbudował z drewna drogę dla traktorów i nawiązał kontakt z lokalnymi przedsiębiorcami, by zdobyć jeszcze więcej wykwalifikowanych robotników. Tymczasem po­ różnił się z Simsonem co do tego, kto ma kierować ekspedycją; ostatecznie wyłączyła go z operacji malaria i został odesłany do Kapsztadu. W ten sposób Simson pozbył się rywala, lecz równocześnie stracił głównego przewodnika i pomysłodawcę wyprawy7. Opanowawszy chwilowy spadek morale, ekspedycja dotarła na początku sierpnia do Fungurume, gdzie kończyła się kolej. Tutaj doradcą Simsona został porucznik Strzelców Rodezyjskich, Arthur Dudley, który dołączył do wyprawy. W dniu 15 sierpnia na miejsce dotarły również traktory, wyposa­ 6 Pewny siebie Spicer-Simson zostawił część medykamentów doktora Hanschella, wbrew jego protestom, zgadzając się na zabranie wyłącznie chininy i mikroskopu. Twierdził, że gdyby narzędzia chirurgiczne okazały się potrzebne, doktor będzie mógł z powodzeniem kupić je w Kapsztadzie. 7 B. Far w e l i , op.cit., s. 223-226.

żone w wielkie stalowe koła. Każdy ciągnął za sobą wielką platformę na kołach, gdzie miały być umieszczone kutry. Tysiące tragarzy niosło drewno, z którego po drodze budowano mosty. W ten sposób pokonywano dziesiątki strumieni i rzek. Dnia 28 sierpnia platformy pękły pod ciężarem kutrów. Zbliżała się pora deszczowa, która całą okolicę mogła zamienić w morze błota i uczy­ nić ją absolutnie nieprzejezdną dla jakichkolwiek pojaz­ dów. Udało się jednak naprawić platformy; dodatkowo do wyprawy dotarło kilka zaprzęgów wołów, które miały służyć jako środek zastępczy dla traktorów. Spicer-Simson, przekonany o sprzyjającym mu szczęściu, wydał 2 września rozkaz kontynuowania marszu. Podczas naj­ trudniejszego podejścia przez wzgórza Mi tumba zabrakło wody. Zapiaszczone silniki traktorów stanęły, ludzie i zwierzęta wycieńczeni z pragnienia nie byli w stanie iść dalej. Simson porozsyłał naokoło swoich ludzi w po­ szukiwaniu wody; wreszcie jeden z nich wrócił na czele 150 afrykańskich kobiet niosących na głowach wielkie dzbany z wodą. W dniu 28 września Brytyjczycy dotarli do Sankisii, skąd kawałek drogi udało się pokonać kolejką wąskotorową. Ekspedycja mogła posuwać się dalej dzięki talentom organizacyjnym Lee, który zbudo­ wał wszędzie drogi z solidnych drewnianych bali. Wresz­ cie Brytyjczycy przybyli do Bukamy nad rzeką Lualaba, skąd miał ich zabrać belgijski parowiec. Jednakże susza spowodowała taki spadek poziomu wody, że nie mogła ona tutaj dotrzeć8. W tej sytuacji Spicer-Simson kazał przywiązać do kadłubów kutrów puste puszki, które miały zminimalizować zanurzenie, oraz przytwierdzić liny. Ciągnięte przez setki Murzynów, kierowane przez doświadczonego pilota kutry ruszyły w dół rzeki. Zaopat­ rzenie płynęło dalej w czółnach tubylców. Unikając 8

B. Far w e l i , op.cit., s. 227-229.

mielizn, „Mimi” i „Toutou” przybyły do rzecznego portu Musanga, gdzie już oczekiwał na nie belgijski prom. Na początku października załadowany po dziób przez kutry, zaopatrzenie, białych i czarnych ludzi, najróżniejsze pakunki, skrzynie i zwierzęta pociągowe wyruszył dalej rzeką. W dniu 22 października 1915 roku dotarł do Kabało, końcowej stacji linii kolejowej prowadzącej do Lukugi nad jeziorem Tanganika. Ludzie byli zmęczeni, choć w świet­ nych nastrojach z uwagi na zbliżający się cel oraz dobry stan zdrowia, o co zatroszczył się dr Hanschell. Linia kolejowa nie dochodziła do samego brzegu jeziora, teraz trzeba więc było przenieść kutry do jakiejś bezpiecznej zatoczki, gdzie nie odkryliby ich niemieccy zwiadowcy. Tutejszy belgijski dowódca, mjr Stinghlamber, nie był zachwycony spotkaniem ze Spicer-Simsonem, który arogan­ cko okazywał mu swoją wyższość. Kutry ukryto w murzyń­ skich chałupach, gdzie bezpiecznie przetrzymały burzę 7 listopada, która wywołała potężny sztorm na jeziorze, zwiastując nadejście pory deszczowej. Wespół z Belgami Spicer-Simson wybudował na brzegu kamienny port dla „Mimi” i „Toutou”9. Tymczasem zaalarmowani przez otwarcie mówiące o ekspedycji brytyjskie meldunki radiowe Niemcy zdwo­ ili czujność. Dowodzący w Kigomie niemiecką flotyllą kpt. Zimmer wysłał teraz swój patrolowy kuter „Kingani”, by odnalazł wrogie jednostki. Niemcy jednakże nie wierzyli, by Brytyjczykom udało się przerzucić lądem okręty zdolne zagrozić na Tanganice ich własnym. Lettow martwił się jedynie, czy aby Brytyjczycy nie wysłali na jezioro torpedowców, przeciwko którym zespół Zimmera byłby bezbronny10. Gdy grudniowe nawałnice i sztormy 9

B. Far w e l l , op.cit., s. 229-231. P. L e 11 o w-V orb e c k, Meine Erinnerungen..., s. 84. Pewnej grudniowej nocy niemiecki marynarz z „Kingani” wskoczył do wody 10

przy brzegach jeziora wreszcie minęły, 22 grudnia kutry wypłynęły na wody Tanganiki. Trzyfuntowe działa spra­ wdzono, załadowano kanistry z benzyną i przygotowano się do działań bojowych. Dnia 26 grudnia nad ranem belgijscy obserwatorzy donieśli Spicer-Simsonowi, że dostrzegli na jeziorze niemiecką jednostkę szybko zbli­ żającą się do Lukugi. Gdy „Kingani” widać już było gołym okiem, Simson objął dowodzenie na „Toutou”, a Dudley na „Mimi” i po niedzielnym nabożeństwie wypłynęli z portu, czym ekscytowały się tysiące Af­ rykanów i grupy Belgów zebranych na brzegu bacznie obserwujących bieg wydarzeń. „Kingani”, nieświadomy zagrożenia, płynął wzdłuż wybrzeża. Spicer-Simson czekał, aż się zbliży tak, by nagłym manewrem odciąć go od jego bazy w Kigomie i zmusić do przyjęcia walki. Dudley na „Toutou” miał zaatakować lewą burtę „Kin­ gani”, a „Mimi” podchodziła tymczasem od sterburty. Nieopodal krążyła belgijska motorówka „Netta”, której zadaniem było ratowanie rannych. Niemcy, obserwując nabrzeża, początkowo nie dostrzegli Brytyjczyków. Gdy wreszcie to nastąpiło, zaczęli szybko zawracać. Jedno­ cześnie sześciofuntowe działo umieszczone na dziobie ostrzelało „Mimi”. Niemcy jednak spudłowali, do czego przyczyniło się wzburzenie wód jeziora kołyszących i trzęsących jednostkami na wszystkie strony. Czarny dym z komina „Kingani” świadczył, że zamierzał on umknąć na pełnej mocy maszynowni. Chwilę potem kutry ustawiły się na pozycji strzeleckiej i dały salwę z odległości 1800 metrów, jednocześnie wchodząc w za­ sięg niemieckich karabinów maszynowych. Zygzakując, kontynuowały ogień, aż pokład dziobowy „Kingani” i podpłynął do zatoki, gdzie zobaczył „Mimi” i „Toutou”, ale obawa przed sztormem zmusiła „Kingani” do odpłynięcia. Dlatego znajdujący się sam na jeziorze Niemiec musiał popłynąć do belgijskiego brzegu, gdzie od razu został wzięty do niewoli.

stanął w płomieniach11. Niemcy pokazali białą flagę, Spicer-Simson podpłynął więc na „Toutou”, by przejąć ich kuter, a tymczasem „Mimi” z uszkodzonym dziobem popłynęła do brzegu, gdzie wkrótce ją wyciągnięto. Na cześć brytyjskiego dowódcy zagrzmiała belgijska armata, a wtórowały jej okrzyki zachwyconych Afrykanów i Eu­ ropejczyków. Tymczasem sprawdzano stan „Kingani” — na jego pokładzie leżały jeszcze szczątki kapitana i trzech Niemców, którzy zostali rozerwani na kawałki przez brytyjski pocisk; kilku innych białych i kolorowych wzięto do niewoli. Wkrótce nadeszły gratulacje od brytyjskiego monarchy Jerzego V. Tymczasem Niemcy nie mieli żadnych informacji na temat tego, co się stało z „Kingani”; nie wiedzieli nic konkretnego o brytyjskich kutrach, gdyż zafascynowani Simsonem Ba-Holoholo przestali im dostarczać informacje. Nad jezioro Tanganika przybyły brytyjskie wodnopłatowce potrzebne do patrolowania wód i odnalezienia pozostałych niemieckich okrętów. Przybycie samolotów wzmocniło pozycję sprzymierzonych na jeziorze, tym bardziej że naprawiony i przezbrojony „Kingani” dołączył do kutrów jako „Fifi”, będąc pierwszą niemiecką jednostką wcieloną do Royal Navy12. Patrole zajęły siłom Spicera-Simsona cały styczeń 1916 roku. Dopiero 9 lutego wykryto parowiec „Hedwig von Wissmann” zmierzający tym samym kursem 11

B. Far w e l l , op.cit., s. 231-235. B. Far w e l i , op.cit., s. 235-240. Sukces Spicera-Simsona zrobił olbrzymie wrażenie na plemieniu Ba-Holoholo, w którego oczach cała siła Niemców została magicznym sposobem odebrana im przez brytyjskiego kapitana. Jego tatuaże na całym ciele również odegrały tu istotną rolę; został także uczczony jako potężny wódz „Bwana Chifunga-Tumbo” (w suahili dosłownie — pan skórzany brzuch). Gdy Simson się kąpał, otaczała go grupa zachwyconych wyznawców, obserwująca bacznie wszystko, co robi. On sam podchodził do tego z rozbawieniem, natomiast okoliczni belgijscy misjonarze oskarżali go, że „demoralizuje Afrykanów”. 12

co wcześniej „Kingani”13. „Toutou” było uszkodzone wskutek niedawnego sztormu, więc Spicer-Simson wypłynął z portu na czele „Mimi”, „Fifi” i belgijskiego parowca „Dix Tonnes”. Niemcy tym razem zaczęli uciekać wcześ­ niej, Simson rozpoczął więc pościg na pełnej szybkości. Gdy byli już ledwo widoczni, wściekły Simson kazał otworzyć ogień na „Fifi”. Kiedy bezskutecznie kontynuował ostrzał, jednocześnie wyhamowując po każdej salwie, prześcignęła go „Mimi” pod dowództwem por. Wainwrighta, który zaczął doganiać „Hedwig von Wissmann” i ostrzelał ją z odległości 2730 metrów. Kilkakrotnie nieznacznie trafiony, niemiecki parowiec odpowiedział ogniem sześciofuntowych dział, znacznie redukując swoją prędkość. Umiejętnie manewrując, Wainwright unikał jego pocisków, wiedząc że Niemcom wystarczy jedno trafienie, by zatopić „Mimi”. Równocześnie wrogą jednostkę dościg­ nął Simson, otworzył chaotyczny ogień i wystrzelał prawie całą amunicję. Pozostały mu jeszcze trzy pociski. Jeden w ogóle nie opuścił lufy, więc dla bezpieczeństwa trzeba było go wyjąć przed kolejnym strzałem. Trwało to kilka­ naście minut, lecz „Hedwig von Wissmann” nie zdołał uciec. Wreszcie następna salwa „Mimi” okazała się śmier­ telna dla Niemców — pocisk ekspolodował w ich maszyno­ wni i spowodował raptowne zatonięcie okrętu w dymie i huku. Jego marynarze próbowali ratować się szalupą, lecz ta zatonęła, skakali więc w panice do wody i czekali na ratunek. Spicer Simson po bitwie, w której zdobył (raczej Wainwright niż on) wspaniały sztandar cesarskiej maryna­ rki, podejmował kolacją uratowanego kapitana okrętu „Hedwig von Wissmann” — Joba Odebrechta14. Następnego dnia pojawił się pod Lukugą potężny 800-tonowy „Graf 13 Jako jednostka stutonowa był dwa razy większy od „Kingani” i lepiej uzbrojony — w dwa działa sześciofuntowe na dziobie i działko Hotchkissa na rufie, choć był przez to nieco wolniejszy. 14 B. Far w e l l , op.cit, s. 241-243.

von Götzen”, szukając śladów okrętu „Hedwig von Wissmann”. Jednak mimo nalegań Dudleya, Spicer-Simson nie wydał rozkazu dla załóg kutrów do ataku. Niemcy podpływali pod Lukugę jeszcze dwukrotnie, lecz Simson zupełnie stracił ochotę do walki i zmarnował kolejne okazje, powodując spadek morale podwładnych. Następnie wyjechał do Konga, chcąc znaleźć jeszcze inne jednostki nadające się do służby na jeziorze. Zastępujący go Wainwright miał zakaz atakowania „Gra­ fa”, chyba że ostrzela on Lukugę. Jednocześnie dowo­ dzenie w porcie przejął płk. Moulaert, który miał koor­ dynować swoje działania na jeziorze z Simsonem, lecz od pierwszego z nim spotkania nie ukrywał swojej niechęci do niego. Nie było wiadomo, gdzie zniknął bohater znad jeziora Tanganika, aż wreszcie pojawił się nagle w Lukudze 12 maja 1916 roku. W tym czasie trwała już w pełni belgijska ofensywa lądowa nad Tanganiką, choć Simson odmówił swojego wsparcia Belgom po tym, jak śmiertelnie obraził się na płk. Moulaerta. Teraz postanowił zabrać z Lukugi „Mimi”, „Toutou”, „Fifi” oraz belgijski kuter „Vengeur” i, zamiast dokończyć podbój akwenu topiąc „Grafa von Götzena”, ruszył na południowy kraniec jeziora, by wesprzeć toczącą się równolegle ofensywę Rodezyjczyków pod dowództwem gen. Northeya. Złożone z rodezyjskich ochotników i rekrutów z Brytyjskiej Policji Południowo­ afrykańskiej (British South African Police) tamtejsze siły, na czele z płk. Murrayem, wkroczyły w początku czerwca 1916 roku do niemieckiej kolonii, by zdobyć położony nad samym jeziorem fort Bismarckburg, przy­ pominający dzięki swym blankowanym murom średnio­ wieczny zamek. Siły Murraya rozsiadły się wokół reduty Niemców, bacznie obserwując jej mury. Gdy widziano pojawiających się tu i ówdzie członków załogi, nie

strzelano do nich, uważając to za niehonorowe za­ chowanie15. W tym czasie pojawiła się u brzegów flotylla Spicer-Simsona. Simson rozmawiał chwilę z płk. Murrayem, chcąc wziąć udział w bitwie. Ten, zasko­ czony obecnością uzbrojonych kutrów, polecił Simso­ nowi pilnować jeziora, by niemiecka załoga nie mogła się tędy wymknąć. Rzeczywiście, tej nocy Niemcy bez walki opuścili fort. Jednostki Simsona zakotwiczyły niedaleko, obserwując fort, niemieckie czółna i jacht w pobliskiej zatoczce. Jednakże mimo nacisków swoich ludzi Simson nie zatopił ich, gdyż bał się zbliżyć do fortu z obawy przed jego działami. Zmarnował całą noc, kotwicząc w pobliskiej wiosce Kituta, a nad ranem dotarł do Bismarckburga. Był on już zajęty przez Rodezyjczyków, a jednocześnie zniknęły niemie­ ckie czółna, wskazując, którędy uciekli obrońcy. Płk Murray zwymyślał go za tchórzostwo, a członkowie wyprawy musieli znieść upokarzające zachowania wy­ śmiewających się z nich Rodezyjczyków16. Spicer-Sim­ son kompletnie się załamał i wrócił do Anglii, gdzie opowiadał, jak „Graf von Götzen” ukrył się gdzieś ze strachu przed jego kutrami. Zniszczenie tego okrętu było ważne ze względu na działo 105 mm z „Köni­ gsberga”, które miał na pokładzie. Bezskutecznie szukały go belgijskie i brytyjskie wodnopłatowce. Wreszcie od­ naleziono wyciągnięty na brzeg wrak, z którego Niemcy, zanim się wycofali, wymontowali działo zabrane na­ stępnie przez Schutztruppe („Graf’ został wyremonto­ wany przez Brytyjczyków i pływał po jeziorze Tanganika aż do lat sześćdziesiątych XX wieku). Spicer Simson dostał w ojczyźnie Order za Zaszczytną Służbę (DSO) oraz belgijskie odznaczenie — Krzyż Wojenny (Croix de Guerre). Różne medale otrzymało też 28 uczestników 15 16

B. Far we 11, op.cit., s. 243-245. B. Far w e l l , op.cit., s. 245-247.

ekspedycji, choć zapomniano o jej pomysłodawcy Johnie Lee. Od kiedy dowiedziano się we flocie o beznadziejnym „dowodzeniu” Simsona pod Bismarckburgiem, był skom­ promitowany, co zakończyło jego karierę, choć nie umniejszyło popularności „nakręcanej” przez gazety pub­ likujące sensacje o ekspedycji jako „wyprawie jak z Ju­ liusza Verne’a” czy „tchnieniu Nelsona na afrykańskim jeziorze”17. W 1915 roku były kontynuowane rozpoczęte poprzedniej jesieni akcje na pograniczu brytyjskich kolo­ nii znajdujących się na południe od Niemieckiej Afryki Wschodniej — Rodezji i Niasalandu. W Bismarckburgu nad jeziorem Tanganika Niemcy skoncentrowali znaczne siły pod dowództwem kpt. Falkensteina. Na wypadek belgijskiej ofensywy ustanowiono komunikację łodziami do Bismarckburga18. Na granicy Niasalandu pojawiały się niemieckie patrole nierzadko przenikając na brytyjski teren. Dużo groźniejsze jednak od Niemców okazało się poruszenie wśród lokalnej czarnej społeczności pod wpły­ wem Johna Chilembwe, tym bardziej że białych w całej kolonii było zaledwie około 80019. Obawiano się, czy wojna w Afryce nie doprowadzi do wielkiej rzezi białych, do czego ruch Chilembwego mógł był tylko wstępem. 17 B. F a r w e 11, op.cit., s. 248-249. Ekspedycja na jezioro Tanganika stała się kanwą powieści przygodowej C . S . F o s t e r a The African Queen (Afrykańska królowa) sfilmowanej w 1952 roku (w rolach gł. Katherine Hepburn i Humphrey Bogart, który za swoją kreację otrzymał Oscara). Akcja rozgrywa się w Afryce Wschodniej w 1914 roku. Niemiecki oddział atakuje tubylczą wioskę. Z rzezi cudem ratuje się córka misjonarza Rose, którą znajduje w buszu kanadyjski kapitan Allnut, właściciel rzecznego frachtowca „Afrykańska Królowa”. Dzięki misjonarskiej pasji i patriotyzmowi Rose Allnut wyzwala się z alkoholizmu i włącza się w działania wojenne. Zamierza zniszczyć niemiecką kanonierkę, lecz w wyniku nieudanego ataku oboje zostają złapani przez Niemców. W niewoli zakochują się w sobie, a później szczęśliwie udaje im się uciec. Kronika Filmu, Warszawa 1995, s. 250. 18 L. B o e 11, op.cit., s. 115. 19 B. F a r w e l l , op.cit., s. 199.

Tymczasem trwały akcje zbrojne na granicy rodezyjskiej. Małe walki patrolowe i strzelaniny odbywały się w okolicach Fife. Całość wojsk rodezyjskich walczyła w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, policja i posiłki belgijskie z Konga (przybyłe na prośbę władz) były więc podstawą obrony20. W czerwcu Niemcy podjęli wyprawę na fort Saisi nad rzeką Mambala; broniło go 400 rodezyjskich i belgijskich ochotników pod dowódz­ twem mjr. O’Sullevana. Dopiero po ośmiu dniach, gdy obrońcy już głodowali, Niemcy zwinęli oblężenie i się wycofali. Dowódca obrony otrzymał Distinguished Service Cross. Saisi było jeszcze raz szturmowane przez Niemców 26 lipca 1915 roku. Wówczas gen. Wähle rzucił do walki 144 białych, 536 askari z dziewięcioma ckm-ami i działkiem C-73. Bez cięższej artylerii był bezradny i wycofał się do Bismarckburga21. Twarda obrona kolonii pozwoliła Rodezyjczykom doczekać końca kam­ panii w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, po czym siły rodezyjskie wróciły do ojczystej kolonii. Rodezyjczycy mieli także swój udział w późniejszej eks­ pedycji na jeziorze Tanganika. Na akwenie tym zaktywi­ zowali swoje działania Niemcy, próbując zdobyć bel­ gijski port Lukuga (Leopoldville) pod osłoną wspo­ mnianych uzbrojonych jednostek — „Hedwig von Wis­ smann”, „Kingani” oraz „Graf von Götzen”22. Zanim sytuację na jeziorze diametralnie zmieniło przybycie kutrów Spicera-Simsona, Niemcy przeprowadzali patrole belgijskiego brzegu Tanganiki, poszukując śladów paro­ wców „Baron Dhanis” i „Alexandre Delcommune”; obawiano się, że są one remontowane i wkrótce wejdą do walki. Z początkiem stycznia 1915 roku doszło do ważnego spotkania brytyjskich wojskowych z belgijskim 20 21 22

L. B o e l l , op.cit., s. 121. The Times..., s. 157-158. L. B o e l l , op.cit., s. 118.

majorem Molitorem, które było pierwszą próbą skoor­ dynowania ataku sprzymierzonych na niemiecką kolonię. Śmiały plan Belgów zakładał rozpoczęcie ofensywy w kwietniu, a wstępem do niej miało być zajęcie przez Brytyjczyków Jassin. Jednakże klęska brytyjskiego zgru­ powania pokrzyżowała te zamiary23. W takiej sytuacji wicegubemator Katangi (najbogatsza część Konga), płk baron Charles Ernest Henri Marie Tombeur, przedstawił Brytyjczykom nowy plan belgijskiego ataku: wojska belgijsko-rodezyjskie miały nacierać z rodezyjskiej miejscowości Abercom na Bismarckburg w celu sparaliżowa­ nia niemieckich działań w Rodezji. Następnie siły belgijskie znad północnego krańca jeziora Kiwu miały uderzyć na Ruandę i Urundi, uprzednio zajmując niemiecki posterunek Kissenji. Do tak szeroko zakrojonych działań Belgowie potrzebowali armii, którą trzeba było dopiero przywieźć z Europy, uzbroić i wyszkolić. W Katandze mjr Olsen miał już dwa tysiące ludzi, nad Kiwu i Russissi płk Henry stał na czele pięciu tysięcy ludzi, nad jeziorem Tanganika stac­ jonowało dwa tysiące ludzi z artylerią pod dowództwem mjr. Stinghlambera. Gdy Tombeur zaczął sprowadzać z Europy konieczne do patrolowania jezior torpedowce i wodnosamo­ loty, ofensywa stanęła w miejscu z powodu mjr. Olsena, który z całością sił musiał pomóc w obronie Rodezyjczykom24. Działania nad jeziorem Ki wu i w dolinie Russissi przekształciły się w wojnę pozycyjną, która miała trwać aż do wiosny 1916 roku. Dowodzący tu niemieckimi siłami mjr Max Wintgens energicznie zabrał się do tworzenia obrony pogranicza Ruandy i Urundi. Przejął na użytek Schutztruppe lokalne plantacje fasoli, grochu i orzeszków ziemnych, odbierając je mieszkań­ com, których mieli uspokoić niemieccy misjonarze. Tragarzom dawał czysto symboliczną zapłatę. Pastorzy niemieccy or­ ganizowali skup żywności, którą okoliczna ludność musiała 23 24

L. B o e l l , op.cit., s. 118. Tamże, s. 106.

znosić do wyznaczonych punktów, co spotykało się z oporem części tubylców25. Zorganizowano ekipy robocze do pracy przy budowie fortów i strażnic dla Niemców. Prace przebiegały pod okiem askari jako nadzorców, którzy często stosowali przemoc. Robotnicy musieli żywić się sami; często uciekali. Pracowano bez przerwy całymi tygodniami. Na żądanie Wintgensa sułtan Ruandy Musinga oddał mu swoich najlepszych wojowników Tutsi. Pod kierunkiem wyznaczo­ nego askari odbywali oni ćwiczenia strzeleckie i szkolili się w taktyce. Wkrótce wcielono do wojska wszystkich wodzów Hutu i Tutsi. Regułami żołnierze dostawali mie­ sięczny żołd 15 rupii, służby pomocnicze — 8 rupii. Tutsi poszli walczyć na rozkaz Musingi, a Hutu zgłaszali się dobrowolnie. Przed przybyciem Niemców Ruanda toczyła liczne wojny, w których Hutu musieli spełniać niższe zadania — nosić żywność, broń i łupy czy kastrować zabitych wrogów. Dlatego teraz służąc Niemcom czuli się dumni. Żołnierz zarabiał, do tego mógł zdobyć łupy i sławę wojenną. Tutejsi pastorzy popierali tworzenie proniemiec­ kich wojsk tubylczych, traktując to jako część ich pracy cywilizującej i duszpasterskiej potrzebnej tym ludom. Ruandyjczycy ciężko znosili obciążenia wojenne, cieszyli się jednak na myśl, że może teraz wszyscy biali wyjadą26. Sułtan Musinga współpracował z Wintgensem, wiedząc, że zawdzięcza mu tron, jednakże uważał Niemców za słabych i obawiał się, iż poniosą klęskę w walce z innymi białymi, w wyniku czego on utraci władzę. To Niemcy stłumili powstanie przeciwko Musindze, jeszcze bardziej go ze sobą związując, ale równocześnie mu nie ufali, sądząc, że szpieguje dla Belgów. Musinga godził się na swój status marionetki w niemieckich rękach, a jego matka, królowa 25

I. K a b a g e m a, Ruanda unter deutscher Kolonialherrschaft 1899-1916, Frankfurt am Main 1993, s. 285-286. 26 Tamże, s. 287-290.

Kanjogera, czekała tylko na wyjazd znienawidzonych obcych27. W 1915 roku powstało połączenie telefoniczne stolicy Ruandy Kigali z Dar es-Salaam, dzięki czemu Wintgens mógł na bieżąco informować Lettowa o sytuacji. Tymczasem tubylcy napadli na karawanę Schutztruppe. Z polecenia Wintgensa Musinga musiał ukarać sprawców — zamordowano ponad 200 osób, aby wystraszyć jego wrogów. Nadzieje na odmianę i wola oporu przeciw Niemcom wzmogły się po wyjeździe na koncentrację wojsk Lettowa, 11 kompanii Schuztruppe, której bali się wszyscy Ruandyjczycy pamiętający jej ekspedycje karne. W Ruandzie ważną rolę odgrywali ewangeliccy misjonarze spełniający funkcję pośredników między ludnością tubylczą a Niemcami. Niezwykle istotnym ośrodkiem stała się siedziba misyjna pastora Röhla, która była równocześnie aresztem dla belgijskich jeńców, kwaterą główną Wintgensa i szpitalem dla rannych askari; tutaj również Wintgens werbował tragarzy. Żona pastora i miejscowe białe kobiety opiekowały się chorymi. Jeśli misja ewangelicka była tutejszym „ośrodkiem niemczyzny”, to misje katolickie, głównie francuskie i belgijskie, prowadziły działalność wywiadowczą na rzecz Belgów. Współdziałali z nimi również tutejsi greccy kupcy, z których kilku Wintgens uwięził i wywiózł z Ruandy28. Nad jeziorem Kiwu biegł szlak karawanowy do Ruandy, przechodzący między dwoma położonymi na wulkanicznych szczytach niemieckimi pos­ terunkami Kissenji i Ngoma. Ngoma zostało zajęte jeszcze w 1914 roku, podczas gdy Kissenji zdobył brawurowym atakiem w maju 1915 roku por. Puck-Chaudoir, bohater spod Liege29. Droga do Ruandy stanęła otworem przed Belgami, którzy, przygotowując się do generalnej ofensywy, zadbali najpierw o oczyszczenie z Niemców akwenu 27 28 29

I. K ab age ma, op.cit., s. 290-294. Tamże, s. 294-300. The Times..., s. 150.

Tanganiki, podejmując na dużą skalę współpracę z Brytyj­ czykami. Akcja Royal Navy na jeziorze Tanganika była ostatnim większym przedsięwzięciem militarnym w Afryce Wschodniej podjętym przez Brytyjczyków przed ofensywą południowoafrykańską, która w 1916 roku miała zupełnie zmienić sytuację na tym teatrze wojennym. Tymczasem płk Paul von Lettow-Vorbeck, oczekując południowoaf­ rykańskiego uderzenia (wiedział już o zakończeniu kampanii w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej), przygoto­ wywał swoją kolonię do obrony.

ROZDZIAŁ VI PRZYBYCIE SMUTSA I POCZĄTEK OFENSYWY POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKIEJ

Bitwa pod Tangą w listopadzie 1914 roku była dużym sukcesem propagandowym płk. Paula von Lettow-Vorbecka, choć wydarzenie to ani trochę nie polepszyło położenia militarnego obrońców ostatniej niemieckiej kolonii. Ofensywa podjęta w 1915 roku przeciwko ugandyjskiej linii kolejowej w Brytyjskiej Afryce Wscho­ dniej, połączona z atakami na granice Ugandy, Rodezji i Niasalandu, była jedynie wstępem do wojny z imperium brytyjskim, którą Lettow narzucił mu w tej części świata. Celem strategicznym było zmuszenie Londynu do rozpo­ częcia tu działań wojennych na jak największą skalę, co musiałoby oznaczać ściągnięcie ludzi i materiałów wojen­ nych z Europy. W ten sposób Schutztruppe mogły przyczynić się do odciążenia Niemiec na frontach euro­ pejskich. Aby zamiar ten się powiódł, sami Niemcy musieli maksymalnie zwiększyć własny wysiłek zbrojny w kolonii; Lettow potrzebował uprzednio przygotowane­ go zaplecza zaopatrzeniowego, co z kolei wymagało przekształcenia Tanganiki w wielki obóz wojskowy, oraz przestawienia gospodarki kolonialnej na produkcję

wojenną. Stało się to jego pierwszoplanowym zadaniem w 1915 roku; tutaj ujawnił się jego geniusz orga­ nizatorski. Siły kolonialne podzielił na trzy zgrupowania — północne pod dowództwem mjr. Georga Krauta z kwaterą w Moschi, południowo-zachodnie por. hra­ biego Falkensteina, zebrane między Neu Langenburgiem a Bismarckburgiem, oraz zachodnie gen. Kurta Wähle z siedzibą w Taborze1. Rozdzielono pomiędzy nich 10 dział 105 mm z krążownika „Königsberg”. W 40-tysięcznej Taborze powstał główny ośrodek rekru­ tacyjny Schutztruppe; tutaj też przeniósł się gubernator Schnee, gdy brytyjskie okręty zniszczyły jego pałac w Dar es-Salaam2. Tamtejsze plaże patrolował oddział 300 marynarzy z „Königsberga” na czele z kmdr. Looffem; formacja ta przeszła w 1915 roku intensywne szkolenie w zakresie walki w buszu3. Równocześnie Lettow przystąpił do powiększania swojego małego wojska przez ochotniczy zaciąg. Masy czarnych wojowników zgłaszały się do urzędów werbunkowych, by służyć pod rozkazami niemieckiego oficera, który po Tandze jawił się im jako największy wódz od czasów, do których mogli sięgnąć pamięcią. Przed przybyciem Niemców ich życie polegało na toczeniu wojen i przygotowywaniu się do nich od dzieciństwa, ogromnie więc działały na nich charyzma, odwaga i osobiste szczęście swoich przywódców. Lettow miał te wszystkie cechy, tak więc jego Schutztruppe wkrótce powiększyły się o wielu spragnionych łupów i sławy askari, osiągając w końcu 1915 roku liczbę 2998 białych i 11 300 czarnych żoł­ nierzy4. Dowódca obrony kolonii wiedział, jak traktować swoich podwładnych. Tak o tym pisał: 1 2 3 4

B. Far w e l l , op.cit., s. 191. B. Far w e l l , op.cit., s. 192. M. L o o f f , Tufani..., s. 119. P. L e 11 o w-V or be c k, Meine Erinnerungen..., s. 65.

„Żołnierz nie jest maszyną, trzeba mu okazać serce. Jeśli prócz tego okaże się przy nim poczucie humoru, to tym lepiej”5. Mimo brytyjskiej blokady i odcięcia od Niemiec, gospodarka wojenna kolonii zaczęła szybko nabierać rozpędu. W dniu 27 stycznia 1916 roku, jak co roku, uroczyście obchodzono urodziny cesarza Wilhelma II. W swoim okolicznościowym przemówieniu gubernator Schnee stwierdził: „Wróg nie może nas zniszczyć eko­ nomicznie. Wszystko, czego potrzebujemy, pozyskujemy z naszej kolonii. W Niemieckiej Afryce Wschodniej mamy pod dostatkiem żywności i wszelkich surowców. Ta wojna objawiła prawdziwą wartość kolonii... W tym kraju znaleźliśmy dobra, o których nie wiedzieliśmy w czasie pokoju”6. Niemcy rzeczywiście doskonale radzili sobie bez importu, który przed wojną był podstawą gospodarki kolonii. Na farmach położonych na północnych płaskowyżach wy­ twarzano produkty mleczne, uprawiano warzywa, hodowano olbrzymie ilości bydła. W misjach i warsztatach czarni i biali zajmowali się przędzeniem i tkaniem ubrań i mun­ durów. Świece wytwarzano z pszczelego wosku i oleju kokosowego; wykorzystując siarkę, wulkanizowano gumę i wytwarzano opony do rowerów i kilku samochodów (posiadano trzy automobile i trzy ciężarówki). Jeden z plantatorów w Morogoro uzyskał z kopry (oleju wycis­ kanego z miąższu kokosów) coś w rodzaju benzyny, tzw. trebol, który mógł być używany jako paliwo samochodowe. Misjonarze zajmowali się szyciem butów i garbowaniem skór. W Biochemicznym Instytucie Badawczym w Amani dr Moritz Taute z kory chinowca produkował płynną chininę, nazwaną przez Niemców „sznapsem Lettowa”, 5 P. L e t t o w-V o r b e c k, Mein Leben, Biberach an der Riss 1957, s. 139. 6 B. Far w e l l , op.cit., s. 194.

który skutecznie ograniczył zachorowalność na malarię7. Lettow kierował rozbudową nowych krótszych dróg etapo­ wych biegnących przez okolice obfitujące w żywność. Wzdłuż dróg dla tragarzy wybudowano chaty, w których mogły stawać i wypoczywać karawany. Tymczasem brytyjska propaganda oskarżała Niemców o sadystyczne znęcanie się i wręcz mordowanie własnych tragarzy. Autorzy Times History of the war nie zauważali przy tym sytuacji brytyjskich tragarzy, skupiając się wyłącz­ nie na nieludzkim wyzysku tragarzy niemieckich. Niemcom zarzucano, że rozstrzeliwali lub zakłuwali bagnetem nie­ zdatnych już do marszu Murzynów, pozostawiając na poboczu drogi ich trupy, tak jak handlarze niewolników, i że dla zapobieżenia ucieczkom skuwano czarnych żelaz­ nymi łańcuchami. Pisano też, że Niemcy obiecywali Ara­ bom wznowienie handlu żywym towarem, licząc na ich wstąpienie do Schutztruppe. Wszystkie te informacje miały wykazywać niezdolność Niemców do kolonizowania i udo­ wadniać ich bestialstwo, co propagandowo uzasadniało konieczność odebrania im wszystkich kolonii8. Wojska na północy były zaopatrywane bezpośrednio z europejskich plantacji; wożono dla nich mąkę, banany, ananasy, kawę i kartofle. Cukier wytwarzano w cukrowniach, sól wydoby­ wano w kopalniach. Korzystano również z zapasów konserw przygotowanych na wystawę kolonialną jeszcze przed wojną. Stworzono cały system plantacji nastawionych tylko na zaopatrywanie żołnierzy. Mundury barwiono na kolor maskujący, wykorzystując naturalne barwniki roślinne. Inżynierowie wzmacniali mosty, by wytrzymały powodzie w czasie pory deszczowej9. Bardzo sprawnie zorganizowana została służba medyczna — zarządzanie szpitalami i skła­ dami lekarstw powierzono dr. Meixnerowi; wobec braku 7 8 9

B. Far w e l i , op.cit., s. 194. The Times History of the War, t. 12, London 1917, s. 79-81. P. L e 11 o w-V o r b e c k, Meine Erinnerungen..., s. 64.

sióstr Czerwonego Krzyża, do służby pielęgniarskiej zgło­ siło się wiele białych kobiet. Personel medyczny w kolonii był świetnie przygotowany; kierowali nim wybitni lekarze, którzy przed wojną razem z Robertem Kochem pracowali w stacjach badawczych nad zwalczaniem śpiączki szerzonej przez ukąszenia muchy tse-tse10. Zycie w kolonii przebiegało w warunkach izolacji, co wykorzystywali Brytyjczycy, szerząc dezinformację w de­ peszach Agencji Reutera, wyolbrzymiających niemieckie porażki w Europie, jak również demonizujących płk. Lettowa. Starano się obarczyć go winą za wywołanie wojny w Afryce Wschodniej, licząc na wzniecenie kon­ fliktów między nim a cywilną ludnością przyzwyczajoną do spokojnej egzystencji w kolonii. W miejscu oddalo­ nym o tysiące kilometrów od Europy i odciętym od głównych źródeł informacji plotki o rozgrywających się gdzieś daleko wydarzeniach nabierały w oczach białej społeczności cech prawdopodobieństwa. Skłaniały ją do wiary w najbardziej niesamowite pogłoski, takie jak lądowanie niemieckiego korpusu w Abisynii, wielkie powstanie anty brytyjskie w Indiach czy w Sudanie (przy czym rzeczywiście doszło do niewielkiej akcji zbrojnej w Sudanie, gdy proniemiecki sułtan zachodniej prowincji Darfur, Ali Dinar, ogłosił „świętą wojnę”, idąc za przy­ kładem sułtana Turcji, po czym został rozbity przez dwa tysiące wojska płk. Kelly’ego w bitwie pod El Fashar, przypominającej słynne zwycięstwo Kitchenera pod Omdurmanem). Aż do końca wojny nie było możliwe zwery­ fikowanie tych informacji. Czerpano je też ze zdobycznej, często przeterminowanej prasy, z wiadomości przechwy­ tywanych przez radiostacje oraz z poczty, którą sprowa­ dzano przez portugalski Mozambik, gdy Brytyjczycy pod koniec 1915 roku zastopowali ten kanał informacji. 10

H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika..., s. 126.

Gubernator Schnee zatrzymał w odwecie pocztę dla angielskich jeńców11. O zakończeniu kampanii w Namibii w lipcu 1915 roku Niemcy dowiedzieli się z prasy, wiadomości przekazy­ wanych drogą radiową oraz pogłosek wychwytywanych przez niemieckiego konsula w Mozambiku. Równocześ­ nie do Lettowa dotarła informacja o przerzuceniu do Afryki Wschodniej kontyngentu wojsk południowoaf­ rykańskich pod dowództwem zdobywcy Namibii, gene­ rała i premiera Louisa Bothy. Wraz z gen. Janem Christianem Smutsem (ministrem aprowizacji) obaj stali na czele Związku Południowej Afryki, który w 1914 roku na skutek ich decyzji uderzył na Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, by udowodnić lojalność brytyjs­ kiej koronie12. Teraz, w połowie 1915 roku, dzięki umiejętnie prowadzonej propagandzie wykorzystującej takie wydarzenia, jak zatopienie przez niemiecki okręt podwodny liniowca pasażerskiego „Lusitania”, Brytyj­ czykom udało się rozpętać antyniemiecką histerię, do­ prowadzając wręcz do zamieszek w Johannesburgu za­ mieszkanym przez małą społeczność niemiecką13. Trady­ cyjne i bardzo rodzinne społeczeństwo południowo­ afrykańskie, zarówno rodzimi Afrykanerzy, jak i ci brytyj­ skiego pochodzenia byli oburzeni na prowadzenie wojny przeciw kobietom i dzieciom, dlatego narastało żądanie, by ZPA przyczynił się do klęski II Rzeszy. Na fali tych " L. D e p p e , op.cit., s. 20-25; H. S c h n e e , op.cit., s. 158-159; S.L.A. M a r s h a l l , World War One, Boston & New York 2001, s. 201. 12 Jan Christian Smuts (1870-1950), syn afrykanerskiego farmera; kształcił się w Cambridge, w 1895 r. objął posadę prawnika w Afryce Południowej. Jako dowódca partyzancki wyróżnił się w wojnie burskiej (w latach 1901-1902 poprowadził słynny rajd do Brytyjskiego Kraju Przylądkowego). Po wojnie związał się z gen. Botha. Był zwolennikiem ścisłej współpracy z Brytyjczykami, stając się podczas I wojny światowej jednym z czołowych brytyjskich polityków, B. F a r w e 11, op.cit., s. 252. 13 B. W i 1 i a m s, Botha, Smuts and South Africa, London 1946, s. 99.

nastrojów rząd Bothy zdecydował się wysłać żołnierzy do Afryki Wschodniej. Dochodziły do tego ważne względy polityczne. Politycy Unii Południowej Afryki brali pod uwagę propagandowy wydźwięk wsparcia metropolii w trud­ nej chwili, za które oczekiwano wdzięczności Wielkiej Brytanii, wyrażonej zwiększeniem autonomii lub nawet ofiarowaniem niepodległości lojalnemu dominium. Udział w kampanii przeciwko Lettowowi miał zaowocować rów­ nież korzystnymi dla ZPA przesunięciami granic w Afryce Południowej; zwiększało to prawa ZPA do podbitej Nie­ mieckiej Afryki Południowo-Zachodniej; prócz tego plano­ wano wymianę terytoriów z Portugalią, której zaoferowano by południową część Niemieckiej Afryki Wschodniej w zamian za południowy Mozambik do linii wzdłuż rzeki Zambezi oraz przejęcie kontroli nad poniemiecką Namibią po graniczną rzekę z Angolą — Kunene14. Prosząc Bothę o pomoc w Afryce Wschodniej i przysłanie posiłków do Francji, szukano brytyjskiego dowódcy, który miał przejąć naczelne dowództwo w kampanii afrykańskiej. W dniu 12 listopada 1915 roku Komitet Obrony Im­ perium wybrał na tę funkcję gen. sir Horace Smitha-Dorriena ściągniętego z frontu zachodniego. Starania komitetu o zdobycie odpowiednich sił torpedował mini­ ster wojny Kitchener, twierdzący, że nie pozwoli marno­ wać żołnierzy na tak nieistotnym teatrze. Zaangażował się w to sam premier Asquith, który zebrał niewielkie siły. Ministerstwo Wojny chciało rozpocząć ofensywę w marcu 1916 roku, lecz innego zdania był gen. SmithDorrien, który chciał maksymalnie wzmocnić swój kon­ tyngent, trzymając Lettowa w niepewności, po czym uderzyć na niego zaraz po porze deszczowej. Sporządził plan kampanii na wzór wojny toczonej we Francji, z działaniami pozycyjnymi, gigantycznymi przygotowa14 W.K. H a n c o c k , Smuts — the Sanguine Years 1870-1919, Cam­ bridge 1962, s. 408.

niami artyleryjskimi i frontalnymi szturmami piechoty. Zamierzał powtórzyć na większą skalę operację z lis­ topada 1914 roku; teraz wielkimi siłami chciał przełamać obronę pod Kilimandżaro, a jednocześnie wysadzić desant pod Dar es-Salaam, specjalnie daleko, by Niemcy nie zdążyli ściągnąć posiłków15. Po przybyciu do Kapsztadu ciężko zachorował, trzeba więc było szukać nowego dowódcy. Po odrzuceniu kandydatury Winstona Chur­ chilla i odmowie gen. Bothy ze względu na pełnienie obowiązków premiera, zdecydowano się na gen. Smutsa, który zgodził się dopiero po rozmowie z premierem ZPA. Kampania namibijska okazała się niezwykle długa, lecz głównie z powodu warunków terenowych i klimaty­ cznych, pozwoliła za to raz jeszcze zabłysnąć dowódczym talentom Bothy i organizatorskim Smutsa; równocześnie skonsolidowała podzielone społeczeństwo afrykanerskie wokół tego tandemu. Rekomendowany przez premiera Asquitha jako wy­ szkolony żołnierz (choć jego doświadczenia ograniczały się do dowodzenia komandem w wojnie burskiej), Smuts został najmłodszym (46 lat) generałem dywizji w bry­ tyjskiej armii16. Przystąpiono do tworzenia wojsk do przyszłej kampanii — w Brytyjskiej Afryce Wschodniej jako pierwszej kolonii w historii wprowadzono powszechny pobór do wojska (zanim zrobiono to w samej Wielkiej Brytanii), który objął Europejczyków, Burów i Hindusów. Jedyną jednostką złożoną z czarnej ludności mieli być Królewscy Strzelcy Afrykańscy; natomiast duża liczba Murzynów miała być wykorzystywana jako zwiadowcy i tragarze. Wybór Smutsa ucieszył rodzimych Afrykanerów, którzy pamiętali go jako energicznego przywódcę z wojny z Brytyjczykami. Z tych samych powodów ludność anglojęzyczna była mu niechętna; 15 16

B. F ar w e 11, op.cit., s. 251. B. Far well, op.cit., s. 252.

w celu jej zmobilizowania wypuszczono plakaty werbun­ kowe przedstawiające Smutsa upodobnionego do Kitchenera (wzorowano się na plakacie rekrutacyjnym z początku wojny) z napisem — „John Smuts wants you”, czyli „Smuts cię potrzebuje”. Na kampanię ZPA wystawił 20 tysięcy ludzi, dla których tym razem Botha miał pozyskiwać zaopatrzenie w kraju17. Opozycja, Partia Narodowa Jamesa Hertzoga, sprzeciwiała się kampanii jako rujnującej kraj; jej aktywiści przeszkadzali w gromadzeniu ludzi, pieniędzy i materiałów wojennych. Równocześnie na front zachodni we Francji wysłano tzw. South African Brigade (30 880 białych i 5283 czarnych — nie-kombatantów; w ZPA zabronione było uzbrajanie Murzynów; wysyłano ich jedy­ nie w charakterze robotników), która miała ofiarnie uczes­ tniczyć w ofensywie nad Sommą. Tymczasem w Afryce Wschodniej gen. Tighe rozbudo­ wywał kolej z Voi do Makatau, wodociągi i pompy, których bronił przed atakami niemieckich komand. Niemcy bacznie obserwowali wzrost sił aliantów. Pierwsze samoloty brytyjskie zaczęły rekonesanse i bombardowania niemiec­ kich pozycji pod Kilimandżaro, co wskazało Lettowowi rejon przyszłej ofensywy. Początek nalotów nie był pomyśl­ ny dla Brytyjczyków — 27 stycznia 1916 roku nisko przelatujący aeroplan został zestrzelony przez askari. W ten sposób minął strach przed „Mungu” — „skrzydlatym bogiem”, który tak dotąd przerażał czarnych rekrutów Schutztruppe. Gdy samoloty zaczęły bombardować niemiec­ kie pozycje koło Tavety i Mbuyuni, askari śmieli się, mówiąc, że „Ndega” (ptaki) „składają jajka”18. Narażona na uderzenie wroga grupa Krauta została wzmocniona — w Salaicie (inna nazwa — Oldorobo); na ufortyfikowanej 17

W.K. Hancock, op.cit., s. 412; Encyclopedia of Southern Africa compiled and edited by Frederick Warne, London & New York 1961 (hasło „First World War”). 18 P. Lettow-Vorbeck, Meine Erinnerungen..., s. 73.

pozycji stacjonowało 1300 Niemców i askari wyposażonych w dwa działa i 21 karabinów maszynowych. Generał Malleson, zastępca gen. Tighe, spróbował jeszcze przed przybyciem Smutsa sforsować niemiecką obronę w Salaita. Dnia 12 lutego 1916 roku grupa sześciu tysięcy ludzi z 18 działami i 41 ckm-ami ruszyła do szturmu. Atak poprzedziło przygotowanie artyleryjskie wymierzone w okopy, które Niemcy specjalnie wybudowali, by zmylić aliancki zwiad lotniczy. Potężny ogień z maksimów oraz niespodziewany kontratak na bagnety ludzi z kompanii askari, którzy biegli naprzód dziko pokrzykując, spowodowały załamanie natar­ cia i pośpieszną ucieczkę żołnierzy południowoafrykańs­ kich, dla których był to chrzest bojowyl9. Tylko waleczności Hindusów z Pułku Beludżańskiego i Pendżabskiego za­ wdzięczano ocalenie karabinów maszynowych. Afrykanerzy nazwali Salaitę „wzgórzem diabła”, nabierając szacunku do niemieckich „Kafrów” (w jęz. afrikaans — pogardliwe określenie Murzyna). Poległo sześciu askari i trzech traga­ rzy, rannych zostało czterech białych i 22 czarnych żoł­ nierzy niemieckich. Straty brytyjskie podczas tego źle przygotowanego wypadu wyniosły 170 zabitych, z czego aż 139 rekrutów z Afryki Południowej. Wywołało to wielki szok, jako że w całej dziesięciomiesięcznej kampanii w Namibii straty wojsk ZPA wyniosły zaledwie 563 zabitych i zmarłych. Natychmiast po dotarciu do Mombasy 19 lutego Smuts pojechał do Nairobi, gdzie ustanowił swoją kwaterę, po czym lekceważąc uroczystości powitalne, ruszył ku granicy, by samemu ocenić sytuację. Brytyjscy dowódcy z niechęcią przyjęli fakt, że „będzie im rozkazywał Bur”. Wkrótce pojawiły się nieporozumienia co do składu jego sztabu. Smuts przyjechał z własnymi wypróbowanymi współpra­ cownikami, podczas gdy w Nairobi zastał przysłanych 19

B. Far w e 11, op.cit, s. 254.

Smithowi-Dorrienowi oficerów z Wielkiej Brytanii. Smuts wykazał się talentem organizatorskim i taktem, dokooptowując nieznanych mu angielskich wojskowych, w czym uszanował decyzje swego niedoszłego poprzednika (wśród nich znalazł się Meinertzhagen, teraz szef wywiadu). Szefem sztabu został gen. John Johnson Collyer, który był szefem sztabu Bothy w Namibii. Umiejętność pozys­ kiwania sobie ludzi była powodem nadania Smutsowi przez jego rodaków przezwiska „Slim Janie” (w jęz. afrikaans — Cwany Jasio)20. Zaakceptował z niewielkimi zmianami plan Tighe’a przełamania pozycji Krauta w Salaicie. Smuts wiedział, że jego brytyjscy mocodawcy po katastrofalnym roku 1915 oczekują po nim jak najszyb­ szych sukcesów, więc zgodnie z wolą Londynu postanowił uderzyć jeszcze przed porą deszczową. Zamierzał wyko­ rzystać przewagę ogniową swoich wojsk i poprowadzić potężne natarcie na przełęcz szerokości ośmiu kilometrów, oddzielającą masyw Kilimandżaro od łańcucha olbrzymich gór Pare stanowiących naturalną osłonę niemieckiej kolonii od północy. Centralnym punktem przełęczy była Taveta. Smuts skoncentrował do ataku 27 350 żołnierzy z Europy, Afryki Południowej i Wschodniej, Rodezji oraz Indii, wyposażonych w 71 dział i 123 ckm-y; do tego miał do dyspozycji kilkanaście samolotów Królewskiego Korpusu Lotniczego. Na czele południowoafrykańskiego kontyn­ gentu stanął gen. Jacob Louis van Deventer. Siły te składały się z niezwykłej mieszaniny ludów z różnych części świata; walczyli tu Rodezyjczycy z 2 regimentu 20 B. Farwell, op.cit., s. 255; C. M i l l e r , op.cit., s. 143; gen. brygady John Johnson Collyer (1870-1941), uczestnik wojny burskiej 1899-1902, podczas I wojny światowej służył w kampanii w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej i Wschodniej 1915-1918; członek Rady Obrony Związku Południowej Afryki, odznaczony DSO, CMG (Companion of St Michael and St George — Kawaler Orderu św. Michała i św. Jerzego), komandor Orderu Świętego Jana z Jerozolimy oraz rosyjskiego Krzyża Świętej Anny z Mieczami.

z północnej Rodezji, którzy przybyli ze swoimi czarnymi zwiadowcami; byli żołnierze z „Legionu Pogranicznego” płk. Driscolla, których formacja otrzymała teraz bardziej oficjalną nazwę 25. pułku Królewskich Fizylierów, a także Hindusi z 130. i 129. pułków, walczący z Niemcami w okopach jeszcze na jesieni 1914 roku jako pierwsze jednostki z Indii ściągnięte do Francji21. Po ukończeniu budowy linii kolejowej z Voi do Makatau, w Voi zorganizowano miejsce do stacjonowania wojska. Zwiad pozycji niemieckich przeprowadził mjr Pretorius (awansowany po misji przeciw „Königsbergowi”), po czym zameldował, że leżąca na stepie Salaita zaopatrywana jest w wodę z Tavety, radził więc uderzać bezpośrednio na Tavetę, której upadek i tak zmusi Niemców do ewakuacji z Salaity22. Tymczasem Lettow ściągał koleją rezerwy i rozmieszczał je na zachód od Tavety; swoją kwaterę umieścił w Neu Moschi, pobliskiej plantacji. Smuts chciał zniszczyć opór ostrzałem artyleryjskim, po czym kolejne cele miały być po prostu zajmowane przez jego żołnierzy. Traktując kampanię tutaj od początku jako odskocznię do kariery politycznej, nie mógł pozwolić sobie na takie straty dzienne jak pod Salaitą. Jak sam powiedział, nie chciał być przezwany „Butcher Smuts” — „Rzeźnik Smuts”, dlatego Salaita została zajęta dopiero po huraganowym ostrzale, 21

Louis Jacob „Jaap” van Deventer (1878-1922) służył pod rozkazami Smutsa podczas wojny burskiej; brał udział w rajdzie do Kraju Przyląd­ kowego; otrzymał wówczas postrzał w grdykę, co uniemożliwiało mu głośne mówienie (w rozmowach z Brytyjczykami często żartował na ten temat). Uczestniczył w kampanii w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej; w połowie 1915 roku podbił jej południową część. Podczas kampanii wschodnioafrykańskiej 1916-1918 miał awansować na stanowis­ ko głównodowodzącego. Jako dowódca dywizji Smutsa w Afryce Wschod­ niej nauczył się nieco lepiej angielskiego, choć konwersując z brytyjskimi wojskowymi, ciągle mieszał zwroty angielskie z afrikaans. B. F a r w e 11, op.cit., s. 257-265. 22 Tamże, s. 261.

choć nawała artyleryjska była zbędna wobec uprzedniego wycofania się Niemców23. Miało się to stać regułą podczas walk, jako że sztabowcy Smutsa, korzystając z przygoto­ wanego planu kampanii gen. Smitha-Dorriena, przejęli typową dla dowódców frontu zachodniego bezgraniczną wiarę w możliwości artylerii jako czynnika rozstrzygającego bitwy jeszcze zanim do nich dojdzie (schemat — artyleria zdobywa, piechota zajmuje). Można powiedzieć, że w wa­ runkach Afryki Wschodniej artyleria wykorzystywana zgod­ nie z taktyką obowiązującą we Francji okazała się najbar­ dziej nieskuteczną z broni z uwagi na praktycznie nieogra­ niczone możliwości ukrycia się ostrzeliwanych żołnierzy, a co za tym idzie — niemożność ocenienia wyników ostrzału. Punktem ciężkości obrony niemieckiej stał się teraz trójkąt Moschi-Kahe-Taveta24. Taveta jako najważniejszy punkt pozycji Lettowa została najsilniej obsadzona, tutaj też najmocniej miał uderzyć Smuts, jako że zbocza górskie okalające przełęcz zmuszały do ataku frontalnego. Natarcie to angażowało całość sił niemieckich, choć kluczowy był manewr flankujący 1 Dywizji gen. Stewarta (zajęła ona tymczasem opuszczoną przez Niemców górę Longido), który miał równocześnie prześliznąć się między Kiliman­ dżaro a górą Mera (na północny zachód od Tavety), po czym błyskawicznie posuwając się u podstawy „trójkąta” (linia Moschi-Kahe) zamknąć Lettowowi drogę ucieczki25. Ten schemat klasycznej dziewiętnastowiecznej bitwy wy­ dawał się genialny w swojej prostocie, ale kompletnie ignorował tak istotne szczegóły, jak np. warunki terenowe, które mogły zatrzymać każde, nawet najpotężniejsze, natarcie. Obserwując Smutsa, 7 marca 1916 roku Lettow obsadził wzgórza górujące nad przełęczą — Reata, Latema 23 24 25

C. M i l l e r , op.cit., s. 148. L. B o e l l , Die Operationen..., s. 161. Tamże.

i Himo. W rezerwie pozostawały kompanie Stemmermanna i mjr. Fischera. Nad ranem 8 marca artyleria Smutsa pokryła ogniem całą niemiecką linię między Tavetą a Salaitą. W tym czasie zgrupowanie Afrykanerów obeszło tamtejsze niemieckie pozycje od północy. Niemieckie posterunki meldowały o kłębach kurzu wskazujących na kierunek natarcia masy jeźdźców, Lettow kazał więc im się wycofać na umocnione placówki na wzgórzach Latema i Reata. Ze szczytów widziano masy żołnierzy Smutsa, zarówno konnych, jak i pieszych, którzy stopniowo włączali się do natarcia. Gęsty busz utrudniał zorientowanie się w liczbie przeciwników. W miarę rozwijania się natarcia, Niemcy wszędzie się cofali, nie podejmując oporu. Jednocześnie między Kili­ mandżaro a Meru pojawiło się cztery tysiące żołnierzy Stewarta mających jak najszybciej przedostać się na tyły Lettowa. By to uniemożliwić, wysłano im naprzeciw zgrupowanie mjr. Fichera (250 białych, 1450 askari, 12 ckm-ów), którego zadaniem było powstrzymać Stewarta na przełęczy górskiej. Wskutek trudności terenowych aliancki dowódca posuwał się bardzo powoli, a ludzie Fischera, zamiast próbować kontrataku, biernie obser­ wowali jego ruchy, prawdopodobnie obawiając się strat własnych. Lettow również nie decydował się na atak, gdyż rozmach uderzenia Smutsa najwyraźniej go za­ skoczył. Świadomy zagrożenia na tyłach, chciał wciągnąć aliantów do walk o wzgórza nad przełęczą, tam zadać im jak największe straty, po czym wycofać się, zanim zostanie odcięty. Nocą zarządził jednak ewakuację szpitali i maga­ zynów zaopatrzeniowych w Neu Moschi26. W dniu 9 marca przez cały poranek ostrzeliwano puste okopy pod Salaitą; dopiero później wkroczyła tam 1 Bry­ gada Wschodnioafrykańska. Brytyjskie samoloty zaczęły 26

L. Boell, op.cits. 162.

bombardowania linii Moschi-Kahe, podczas których ucier­ piał szpital. Smuts wysyłał straż przednią na patrole, a jednocześnie starał się właściwie rozmieścić swoje wojska w przeddzień generalnego szturmu. Do tego czasu kluczowe dla jego planu natarcie Stewarta utknęło w buszu27. Czekając na wozy z zaopatrzeniem, zablokowane na drogach przez uciekających z całymi rodzinami i dobytkiem Burów, ponosił straty wskutek szarpanych ataków patroli Fischera, którego obecności w ogóle nie był świadomy, zaniedbując rozpoznanie terenu*. Lettow próbował uzyskać rozeznanie w planach Smutsa, na razie zaś starał się maksymalnie wzmocnić swoją linię obronną, która nie była szczelna, gdyż liczne parowy uniemożliwiały obsadzenie jej w całości, a kolczasty busz utrudniał poruszanie i ogra­ niczał widoczność. W nocy z 10 na 11 marca Stewart wreszcie ruszył naprzód, co skłoniło Fischera do stop­ niowego oddawania terenu i wysłania posłańca do Lettowa z prośbą o wzmocnienie. Lettow pojechał wtedy samo­ chodem na pierwszą linię, trafnie przewidując, że Smuts teraz uderzy. O świcie 11 marca 2 Dywizja Południowoafrykańska przystąpiła do frontalnego szturmu na wzgórza Reata-Latema (wys. 300 m. n.p.m) przy wsparciu artylerii górskiej. Równocześnie piechota i szwadron kawalerii pod dowództwem Deventera przeprowadzały demonstrację zbrojną na północ od wzgórz. Niemcy wzięli do niewoli rannego por. Barreta, który został natychmiast zaniesiony przez czarnych żołnierzy do lekarza. Wdzięczny Anglik miał powiedzieć „wasi askari są dżentelmenami”. Inny 27

L. B o e l l , op.cit., s. 163-167. * Licząca kilkaset osób mała społeczność Burów po wyemigrowaniu z Afryki Płd. po przegranej wojnie w 1902 roku osiedliła się na pograniczu Niemieckiej i Brytyjskiej Afryki Wschodniej. Po wybuchu I wojny światowej niewielka część Burów wzięła udział w walkach po obu stronach, reszta ewakuowała się na południe ku Kolei Centralnej.

jeniec — afrykanerski żołnierz, najwyraźniej podatny na ostrą antyniemiecką propagandę, z przerażeniem zapytał Lettowa, czy teraz zostanie rozstrzelany, na co ten tylko się roześmiał28. Ostrzał artyleryjski pokrył pozycje Krauta na szczycie wzgórza Latema. Jednocześnie kompania kpt. Franza Köhla przeszła przez busz u podnóża wzgórza Reata, mając nadzieję zaskoczyć flankę wroga29. Na podstawie meldunków z posterunków Lettow kierował posunięciami rezerw wysy­ łanych na najbardziej zagrożone odcinki. Pojawiły się problemy z komunikacją — większość posłańców została ranna od odłamków; rower Lettowa został zniszczony wskutek eksplozji szrapnela. Kraut atakowany przez coraz to nowe fale piechoty Smutsa na razie utrzymywał się, ale telefonicznie prosił o posiłki. Wkrótce łączność dowództwa ze szczytem Reata urwała się. O 21.00 pozycja na wzgórzu padła; Kraut musiał wycofać się na skutek wciąż ponawia­ nych ataków gen. Gordona Bevesa; Niemcy porzucili działa i karabiny maszynowe. Lettow dowiedział się o tym z po­ bliskiego posterunku Saleh, skąd obserwowano sytuację na szczycie. Jednocześnie Fischer gwałtownie cofał się przed Stewartem, nie mogąc kontratakować na otwartym stepie, który zaczynał się u wylotu przełęczy. Informowany o tym Lettow, pojmując, że sytuacja jest poważna, kazał opuścić pierwszą linię obronną i wykorzystując zmęczenie wojsk Smutsa, jak najszybciej usadowić się na drugiej linii Saleh-Kahe (Kahe musiało być utrzymane jako najbliższa niezagrożona stacja kolejowa). W nocy ewakuowano ludzi i zaopatrzenie spod Kiliman­ dżaro. Fischer dostał rozkaz, by oderwał się od Stewarta i również skierował się do Kahe. Latema broniła się jeszcze, lecz i tu Niemcy musieli przerwać opór, kiedy ogień artylerii aliantów spowodował pożar buszu. Dnia 12 marca Smuts ostrożnie przejechał dotychczasowe pole 28 29

P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s . 9 2 . L . B o e l l , op.cit., s. 168.

bitwy, na wszelki wypadek wysyłając przodem samochody pancerne. Pułk Rodezyjski, który próbował ścigać Niemców, został omyłkowo ostrzelany przez własną artylerię. Gdy Niemcy umacniali się na nowej pozycji, Smuts zajmował puste okopy i ogołocone magazyny. Tymczasem do Moschi dotarł Stewart, jednakże przynajmniej dobę za późno, by uderzyć na tyły Lettowa, co pokrzyżowało cały plan Smutsa. Między liniami w dniach 13-18 marca toczyły się tylko walki patrolowe. Afrykanerzy zajęli się naprawą znisz­ czonych mostów, ściąganiem ciężarówek z zaopatrzeniem i budową linii kolejowej z Voi do Moschi; miała to być główna linia zaopatrzeniowa nacierających wojsk30. Poiry­ towany Smuts zdymisjonował gen. Stewarta i zastąpił go gen. Seymourem Hulbertem Sheppardem31. W rozmowie z płk. Meinertzhagenem aliancki głównodowodzący, oma­ wiając przyczyny dymisji Stewarta, miał stwierdzić: „Teraz zaczynam pojmować, jak to było możliwe, że zawsze potrafiliśmy wyprowadzić w pole waszych dowód­ ców w Afryce Południowej. Czy oni wszyscy są tacy?”32 Zwolnieni zostali też brytyjscy dowódcy — Wilfried Malleson, który podczas bitwy wymówił się od dowodze­ nia, tłumacząc to chorobą, co Smuts odebrał jako demons­ trację tchórzostwa, oraz Tighe za pijaństwo (w uznaniu dotychczasowych zasług odznaczono go jednak Orderem Rycerskim). Zastąpili ich gen. Jacob van Deventer i gen. Coenraad Brits (wspólnie walczyli w Namibii); nowym podkomendnym został też gen. Reginald Hoskins, inspek­ tor Królewskich Strzelców Afrykańskich i doświadczony 30

L. B o e l l , op.cit. , s. 168-172. Gen. brygady Seymour Hulbert Sheppard (1869-1957), w armii od 1890, służył w północno-zachodnich Indiach i w Tybecie; uczestnik I wojny światowej w Europie i Afryce Wschodniej; służył w Afganistanie w 1919 r.; emerytowany w 1922 roku. Odznaczony Orderem Świętego Michała i Świętego Jerzego. 32 R. M e i n e r t z h a g e n , Army Diary 1899-1926, London 1960, cyt. za; C. M i l l e r , op.cit., s. 156. 31

oficer sztabowy33. W dniu 18 marca, wobec pomyślnego przebiegu prac na kolei, natarcie zostało wznowione — tym razem obiektem była niemiecka linia obronna w Kahe. Próby jej obejścia uniemożliwiły gęsto rozmiesz­ czone w buszu posterunki Schutztruppe, dobrze strzegące flanki Lettowa; obie strony wszczęły więc pojedynek artyleryjski całkowicie nieskuteczny z powodu oddalenia i gęstego zalesienia terenu. Smuts nacierał frontalnie, natomiast konna 1 Dywizja miała obejść lewą flankę wroga, przeprawiając się przez tamtejszą rzekę Ruwu (Pangani). Lettow odrzucił prośbę swoich oficerów o prze­ prowadzenie kontrataku (obawiano się o morale askari od dziesięciu dni będących w ciągłym odwrocie), nie chcąc bezsensownych strat, bojowość podwładnych zrobiła jed­ nak na nim wrażenie. W gorszej kondycji był mjr Fischer, który załamał się psychicznie, zastąpił go więc płk Freiherr von Bock. Autorzy Times History of the war napisali, że Lettow zmusił Fischera do popełnienia samobójstwa. Takie kłamstwa miały upewniać brytyjską opinię publiczną, że w Afryce Wschodniej toczy się wojna „cywilizacji” z „barbarzyństwem”34. Planowany na 19 marca atak nie powiódł się, bo obie mające go przeprowadzić brygady utknęły w buszu35. Atakujący je Niemcy z kompanii kpt. Stemmermanna byli trudni do zlokalizowania, jako że widziano w ciemnościach tylko błyski ich ckm-ów. W dniach 20-21 marca szybkość 33

Gen. brygady sir Arthur Reginald Hoskins (1871-1942), absolwent Akademii Wojskowej w Sandhurst, uczestnik ekspedycji karnej w Dongoli 1896 roku, brał udział w kampanii w Sudanie 1897-1899 i w wojnie burskiej 1899-1902; podczas I wojny światowej w Afryce Wschodniej, w okresie od stycznia do maja 1917 r. głównodowodzący, inspektor generalny Kings African Rifles 1913-1915; emerytowany w 1923 r., odznaczony KCB (Knight Commander of the Bath — Komandor Rycers­ kiego Orderu Łaźni). 34 The Times History of the War, t. 12, s. 91. 35 L. B o e l l , op.cit., s. 173-174.

działania konnych brygad Smutsa zmusiła Lettowa do ściągnięcia wszystkich sił do Kahe. Alianci uderzali fron­ talnie, chcąc zdobyć most na rzece w Kahe, a nieco dalej zamierzali jednocześnie przejść Ruwu, z marszu opanować górujące nad miastem wzgórze i w ten sposób odciąć Niemcom drogę odwrotu. Lettow musiał gwałtownie re­ agować, w czym przeszkadzał mu ostry ogień z haubic na sam szczyt wzgórza. Pośpiesznie wysłano tam oddział von Bocka, a reszta wojsk zaczęła przygotowywać się do odwrotu. Podobnie jak kilka dni wcześniej, Smuts otarł się o zwycięstwo, nieświadomie prawie otaczając Niemców niedoceniających jego szybkości działania. Ponownie jednak zmarnowano okazję zniszczenia Schutztruppe z powodu braku koordynacji ataków. Dzięki temu Niemcom udało się przygotować Kahe do obrony, choć nie próbowali nawet przeszkadzać przeprawie przez Ruwu jeźdźców burskich van Deventera. Afrykanerzy, gdy tylko stanęli na drugim brzegu, zeszli z wierzchowców, by rozpocząć szturm na wzgórze, lecz w tym momencie przygwoździł ich ostrzał z niemieckiego działa 105 mm i musieli zaczekać na swoją artylerię. To dało Niemcom czas na wysadzenie w powietrze mostu w Kahe i ogólną ewakuację miasta; jedynie na wzgórzu zostawiono małe siły, by osłoniły odwrót Lettowa. Smuts wkroczył do Kahe 21 marca i kazał ścigać Niemców cofających się do Kissangire. Jeszcze dwa dni toczyły się ciężkie walki o wzgórze, angażujące ludzi van Deventera. Lettow zamierzał teraz utworzyć nowe linie obronne oparte na rzece Ruwu i łańcuchu górskim Pare, by zablokować natarcie wroga wzdłuż Kolei Północnej36. Okręg Kilimandżaro został bezpowrotnie utracony i Let­ tow zdawał sobie z tego sprawę. Jednakże Smuts, aczkol­ wiek bliski sukcesu, nie osiągnął swego celu strategicznego — nie zniszczył Schutztruppe przed nadejściem pory 36

L. Boell, op.cit., s. 174-178.

deszczowej. Nie zadał Niemcom wystarczająco dużych strat ani nie odciął dróg ucieczki. Było to pierwsze starcie Lettowa z równym mu pod względem umiejętności dowód­ czych przeciwnikiem; wykazało ono wysoką wartość bojo­ wą obu stron. Afrykanerzy szybko nabierali doświadczenia w walce. Bitwa była nierozstrzygnięta, choć niewątpliwie pogorszyło się położenie Niemców, nie tylko usuniętych z brytyjskiego terenu, ale również z najwartościowszego gospodarczo okręgu przy północnej granicy swojej kolonii. Bitwa pod Kilimandżaro w dniach 7-22 marca 1916 roku kosztowała obie strony spore straty, choć niewspółmierne do wagi tych starć. Niemcy mieli 362 zabitych, rannych, zaginionych i jeńców, alianci — 800. Smutsowi udało się, tak jak zamierzał, rozpocząć kampanię dużym sukcesem, okupionym stratami możliwymi do zaakceptowania pod warunkiem uzyskania wyraźnej przewagi nad przeciw­ nikiem. Inicjatywa strategiczna nie miała już powrócić do Lettowa, choć nigdy też całkowicie jej nie utracił37.

37

L. B o e 11, tamże.

ROZDZIAŁ VII OFENSYWY SMUTSA I VAN DEVENTERA

Po zajęciu niemieckiej pozycji obronnej na Ruwu Smuts ograniczył swoje działania do wysyłania za wrogiem patroli i sporadycznego bombardowania Schutztruppe z samolotów. W tym czasie brytyjskie jednostki prze­ kroczyły granicę kolonii w Jassin, opanowując plantację, o którą walczono w styczniu 1915 roku. Aby odwrócić uwagę Niemców od tych manewrów, Royal Navy przy­ stąpiła do atakowania Tangi i Dar es-Salaam. Wkrótce jej pierwszoplanowym zadaniem stało się przechwycenie „Marie” — drugiego statku zaopatrzeniowego przysłane­ go z Niemiec dla wspomożenia obrońców. Brytyjczycy nie wiedzieli nic o „Marie” aż do momentu pojawienia się jej u wybrzeży kolonii, jako że nie prowadziła ona żadnej komunikacji radiowej z lokalnymi władzami. Powtórzenie tej operacji nastąpiło dzięki dotarciu do Rzeszy wysłanego przez Mozambik telegramu guber­ natora Schnee do Ministerstwa Kolonii, w którym wy­ mieniał on najpotrzebniejsze dla obrońców materiały. W dniu 16 marca 1916 roku „Marie” dotarła do zatoki Sudi na południu Niemieckiej Afryki Wschodniej i na­ tychmiast przystąpiła do rozładunku. Na pokładzie poza

Krzyżami Żelaznymi dla Lettowa i kilkunastu oficerów miała cztery haubice 105 mm, dwa działa górskie 75 mm, sześć karabinów maszynowych z celownikami tele­ skopowymi, cztery lawety kołowe do dział 105 mm, dwa tysiące karabinów Mauzer, cztery miliony sztuk amunicji do broni wz. 1898 oraz milion nabojów do karabinów i strzelb z 1871 roku, kilka tysięcy granatów ręcznych i pocisków do granatników, 88 ładunków wybuchowych, materiały sanitarne, umundurowanie i wyposażenie dla dwóch tysięcy Europejczyków i dziesięciu tysięcy askari, żywność, lekarstwa — w sumie 50 tysięcy skrzyń i paczek różnej wielkości'. Lettow pośpiesznie zor­ ganizował przerzut przywiezionych towarów w głąb kolonii przy pomocy oddziału „Delta” znad Rufiji oraz 50 tysięcy tragarzy. Brytyjskie okręty nie wykryły obecności „Marie”, za to przejęciu jej ładunku przez Niemców zagroził rajd oficera zwiadu wojsk południowo­ afrykańskich, Arnolda Wienholta, który od pewnego czasu prowadził działania wywiadowcze na wybrzeżu, gdzie potajemnie wysadzono go na ląd. Był on Australij­ czykiem niemieckiego pochodzenia, który przed wojną poznał niemiecką kolonię podczas licznych myśliwskich safari (w suahili — wyprawa). Teraz działał w głębi nieprzyjacielskich linii jako partyzant. Udając oficera Schutztruppe, zdołał przejąć kilkadziesiąt skrzyń z po­ kładu „Marie”, po czym z pomocą swych ludzi rozproszył ogniem ścigający ich oddział askari. Działał w buszu przez wiele miesięcy aż do momentu, gdy dostał się do niemieckiej niewoli. Później zbiegł i w latach 1917-1918 kontynuował akcje partyzanckie i wywiadowcze. Lettow uważał go później za jednego z najgroźniejszych przeciw­ ników w czasie całej kampanii2. 1

L. B o e l l , op.cit., s. 179. B. F a r w e l l , op.cit., s. 277-278; P. L e t t o w - V o r b e c k , Meine Erinnerungen..., s. 124. 2

„Marie” wypłynęła w morze 11 kwietnia i dopiero wówczas została zauważona przez jeden z okrętów eskadry blokady, który jednakże nie zdołał jej zatopić. Bezpiecznie dotarła do Dżakarty, gdzie została inter­ nowana. To pomyślne wydarzenie osłabiło szok wśród mieszkańców kolonii po tym, jak 9 marca Niemcy wypowiedziały wojnę Portugalii, co ostatecznie odcięło Niemiecką Afrykę Wschodnią od świata3. Ku rozczaro­ waniu gubernatora niemieckiej kolonii, to Niemcy przy­ czyniły się do pogorszenia położenia obrońców Afryki Wschodniej, wypowiadając wojnę Portugalii pod pretek­ stem internowania przez nią niemieckich statków w por­ tugalskich portach. W ten sposób granica z Mozambikiem stała się kolejną strefą wojenną. Działania rozpoczęły wojska portugalskie, zajmując jeszcze w marcu kawałek lądu na niemieckim brzegu granicznej rzeki Ruwumy, tzw. Trójkąt Kionga. Jednakże dalsze posuwanie się w głąb niemieckiego terytorium zatrzymali ogniem ckm-ów płk Hinrichs i płk Strockhoff ze swoimi askari w maju 1916 roku, mimo że portugalską piechotę wsparł z morza krążownik „Adamastor”4. Blamaż eskadry blokującej kolonię doprowadził do furii Smutsa świadomego, że ten transport broni ogromnie wzmocnił Lettowa. Aliancki głównodowodzący chciał teraz jak najszybciej wznowić natarcie w głąb wrogiej kolonii, gdyż okoliczni Burowie twierdzili, że pora deszczowa była dużo łagodniejsza w interiorze. Tym razem jednak siła kataklizmu zaskoczyła wszystkich, powstrzymując marsz Smutsa na całe dwa miesiące, które wykorzystali Niemcy, wznawiając ataki na kolej ugandyjską na jego tyłach. Trwały gigantyczne prace nad połączeniem kolei ugandyjskiej z niemiecką Koleją Północną, wycinano wiekowe drzewa, osuszano bagna 3 4

H. S c h n e e , op.cit., s. 190. Tamże, s. 190.

(pierwszy pociąg puszczony na próbę zatonął), przebijano się przez skaliste podłoże. Kitchener sądził, że cel został już osiągnięty, a niemiecka kolonia zostanie przejęta już po wojnie5. Jednakże Smuts nie podzielał pewności zwycięstwa brytyjskiego ministra wojny i był zdecydo­ wany kontynuować natarcie aż do linii rzeki Rufiji, która miała być umowną rubieżą ofensywy; wierzono, że do tej chwili Lettow zostanie pokonany6. Połączono obie brygady wschodnioafrykańskie, tworząc 1 Dywizję gen. Hoskinsa (złożoną z Brytyjczyków, Murzynów i Hin­ dusów); 2 Dywizja powstała z dwóch konnych brygad południowoafrykańskich — dowodzenie nad nią objął gen. Jacob van Deventer; 3 Dywizję, utworzoną z pozo­ stałych sił z Afryki Południowej, przejął gen. Brits. W dniu 27 marca Smuts w swojej kwaterze w Alt Moschi wydał 2 Dywizji z Afryki Południowej, na czele z gen. Jacobem van Deventerem, rozkaz, by ruszyła szosą z Moschi na zachód do Aruschy, po czym skręciła na południe i nacierała w kierunku Kolei Centralnej przez Step Masajów. Celem było uchwycenie środkowego odcinka Kolei Centralnej i przecięcie komunikacji między wschodnią a zachodnią częścią kolonii. Smuts słusznie uważał, że Lettowa da się pokonać tylko przez równo­ czesne i skoordynowane ataki prowadzone z różnych punktów wyjściowych. Jedyną niemiecką jednostką na szlaku van Deventera była 28 kompania kpt. Rotherta, garnizon w Aruscha, została jednak wycofana na południe w celu spacyfikowania watah Masajów, wykorzystują­ cych odwrót Niemców z północy kolonii do palenia ich farm i grabienia dobytku wraz ze stadami bydła7. Teraz otrzymała nowe zadanie — miała powstrzymać marsz aliantów w kierunku kolei do czasu przybycia posiłków. 5 6 7

B. Far w e l l , op.cit., s. 269. L. B o e l l , op.cit., s. 180. Tamże, s. 180.

Rothert postanowił stawić opór w miejscowości Lolkissale pośrodku stepu, gdzie rozbudował pozycję obronną przy najbliższym wodopoju. Na początku kwietnia zwiadowcy Deventera zlokalizo­ wali Niemców, po czym zostały przeciw nim wysłane trzy zgrupowania jeźdźców mających uderzyć na nich ze skrzydeł i od tyłu. Przy wsparciu dwóch baterii artylerii Afrykanerom udało się 5 kwietnia 1916 roku otoczyć i zmusić do kapitulacji cały oddział Rotherta (17 Niemców, 100 askari z dwoma ckm-ami i 300 tragarzy), zadając po raz pierwszy tak poważny cios morale Schutztruppe. W takiej sytuacji Lettow musiał ewakuować magazyny zaopatrzeniowe z całego regionu do leżącego niedaleko kolei Kondoa Irangi. Utworzono tam garnizon kpt. Klinghardta (1300 ludzi z 10 ckm-ami), który miał wytrzymać atak 1800 Afrykanerów Deventera, zanim nadciągnie sam Lettow z posiłkami. Wskutek trudności terenowych wywołanych przez ulewy 2 Dywizja dotarła do Kondoa dopiero 19 kwietnia jednocześnie zmuszając niemiecki garnizon ogniem ośmiu dział do odwrotu. Po raz kolejny działając, w otwartym stepie przypominającym im ojczyźniany Veldt, afrykanerscy jeźdźcy okazali się szybsi od Niem­ ców; nauczyli się też skutecznie wykorzystywać swoją przewagę ogniową. Klinghardt zaczął się w dobrym porządku wycofywać w kierunku Kolei Centralnej. Żyw­ ność musiano w większości spalić, ponieważ ogień artylerii spowodował ucieczkę tragarzy, zmuszając Niem­ ców do zniszczenia wszystkiego, czego nie mogli sami przenieść. W dniu 20 kwietnia żołnierze van Deventera zajęli Kondoa, ale nie byli w stanie iść dalej wskutek krańcowego wyczerpania ludzi i koni. Należało sprowa­ dzić posiłki i zaopatrzenie, co podczas ulewnych deszczy nie było łatwe. Smuts posyłał konieczne uzupełnienia — do maja zebrano w Kondoa cztery pułki kawalerii,

oddział zwiadowczy, trzy bataliony piechoty, dwie baterie artylerii i jedną baterię haubic. Podczas trzech tygodni marszu od ukąszeń muchy tse-tse i z powodu ogólnego wycieńczenia zdechło 400 koni i 100 mułów, praktycznie paraliżując nacierające siły. Na razie Smuts zatrzymał więc natarcie, choć Deventer miał wysyłać patrole, aby utrzymywać kontakt z wrogiem, jak również przeprowadzać rozpoznanie terenów od Singida do Handeni, w północno-wschodniej części kolonii8. Tym­ czasem Lettow zmierzał w tym kierunku na czele wydzielonego zgrupowania, lecz opóźniła go pora de­ szczowa. Tak to wspominał: „Jak przechodziliśmy koło Tuliani, ulewy zmieniły pobliską rzeczkę w potężny strumień wody, który przed południem zerwał stojące tu mosty. Ścięliśmy więc wielkie drzewo nad wodą, acz dużo czasu zajęło przerzucanie jego korony na drugi brzeg. Nurt uniósł je jednak tak łatwo jak drzazgę. Adiutant, por. Müller, próbował prze­ płynąć rzekę, natychmiast został porwany przez prąd, lecz udało mu się zawrócić na nasz brzeg. Teraz spróbował tego kpt. Tafel [...]. Dopłynął do drugiego brzegu, udało się to także kilku czarnym dobrym pływakom. Nie powiodło mu się natomiast przerzucenie do nas liny. [...] Czekanie, aż wody opadną, było bezsensowne, nie mogłem już opóźniać marszu przeciwko wrogowi ani o minutę. Wreszcie któryś z tubylców przypomniał sobie, że zna tu bród w okolicy”9. Smuts również opisał to zjawisko: „Drogi pokryły się błotem, wszelki transport stał się fizycznie niemożliwy. Deszcze padały bez przerwy dzień za dniem, spadało niekiedy 10 cm wody dziennie; wtedy niższe partie terenu przeobrażały się w jeziora”10. 8 9 10

L . B o e l l , op.cit., s. 181-185. P. L e 11 o w - V o r b e c k , op.cit., s . 1 1 3 . The Times History of the war, t. 12, s. 98.

Gdy Lettow na czele głównych sił przybył wreszcie w okolice Kondoa, wyznaczył zadania obronne gen. Wähle na zachodzie i płk. Krautowi na północy, a sam z 3500 ludźmi i czterema działami przystąpił do ataku na pozycje Afrykanerów. Zaskoczony Deventer wycofał się, co po­ zwoliło kompaniom kpt. von Bocka, Komatzky’ego i Otto ponownie zająć lokalne wzgórza i rozmieścić tam działa. W dniu 10 maja przeprowadzono atak na flankę Afrykanerów, pokrywając ich linię możliwie intensywnym ogniem. Niemiecki oddział zderzył się w buszu z alianc­ kim, który wyruszył z tym samym zamiarem; w wyniku chaotycznej strzelaniny obie strony poniosły spore straty i wycofały się. Przez następne dni próbowano się wzajem­ nie okrążać, ale bez powodzenia, tak więc później ogra­ niczono się do ostrych pojedynków artyleryjskich. Wszyst­ kie próby obejścia skrzydeł były wcześnie wykrywane, co upodabniało trwający pod Kondoa pat do wojny pozycyjnej we Francji. Każda próba natarcia na flankę wroga wy­ dłużała front walczących pod Kondoa sił (podobnie jak we Francji „wyścig ku morzu” maksymalnie wydłużył front w 1914 roku, opierając go na kanale La Manche i granicy szwajcarskiej). Tak więc w połowie czerwca 1916 roku niemieckie oddziały rozciągały się już na przestrzeni 30 kilometrów, a brytyjskie — 40 kilomet­ rów11. Przewaga w tej „bitwie na wyczerpanie” była coraz wyraźniej po stronie alianckiej; w Kondoa skoncentrowano przeszło 10 tysięcy ludzi, haubice, samochody pancerne, kilka samolotów i oddział motocyklistów. Smuts starał się, jak mógł, wzmocnić kontyngent van Deventera — od początku czerwca przybyły: 10 bateria ciężkiej artylerii, 11 bateria haubic, oddział samochodów pancernych, Południowoafrykański Korpus Motocyklowy, dwa samo­ loty; w sumie więc Deventer miał tutaj 16 szwadronów 11

L. Boell, op.cit., s. 183-187.

jazdy, sześć batalionów piechoty, siedem baterii artylerii (25 dział), cztery samochody pancerne, 300 motocyklistów, dwa samoloty i jednostki pomocnicze. Jego problemy jednak nie znikły, lecz narastały — już ok. 1200 ludzi musiało zostać hospitalizowanych, głównie wskutek ma­ larii; zdechło też 2300 koni. Dnia 3 czerwca Deventer donosił Smutsowi: „Oto obecna sytuacja mojej dywizji. W szpitalu 711 chorych i 320 w obozie rekonwalescencyjnym. Brak wzmacniających produktów, jak bekonu, dżemu, sera, mleka i innych, praktycznie uniemożliwia przywrócenie chorych do aktywnej służby... Puste ciężarówki wracające na tyły to jedyny sposób ewakuacji rannych. Większość ludzi leży na ziemi w szpitalach pod namiotami, bo nie ma dla nich sanitariuszy. Piechota przybyła bez koców, butów, odzieży, mydła — brak tego wszystkiego zwielokrotnia liczbę chorych. Jeśli natychmiast nie po­ dejmiemy odpowiednich środków, sytuacja dramatycznie się pogorszy”12. Samoloty bombardowały stanowisko dowodzenia Let­ towa, przy czym on sam został ranny. Niemcy nie mogli ściągać posiłków z zachodu i północy, gdyż w tym czasie zarówno Wähle, jak i Kraut byli już uwikłani w ciężkie walki. Tymczasem trudna sytuacja Krauta atakowanego przez główne siły Smutsa zmusiła Lettowa do porzucenia pozycji pod Kondoa, gdzie zostawił on tylko małe zgrupo­ wanie, a sam wyruszył na czele większości żołnierzy na północ, by utrzymać zagrożony odcinek. Gubernator Schnee organizował tymczasem ewakuację niemieckiej ludności cywilnej z północy kolonii, którą przerzucał na południe od Kolei Centralnej. Największym zagrożeniem dla białych nie były alianckie wojska, lecz Masajowie, którzy wyko­ rzystując choas wywołany wojną masowo przenikali przez 12

B. Far well, op.cit., s. 272-273.

granicę i łączyli się ze swoimi pobratymcami żyjącymi po niemieckiej stronie. Władca Masajów, Leiboni, ogłosił w Nairobi zjednoczenie wszystkich swoich poddanych i wyzwolenie współplemieńców żyjących dotąd pod władzą Niemców13. Dochodziło do masowych mordów na czarnej ludności, która broniła przed Masajami swych stad bydła i padała ofiarą rzezi. Powstrzymując Deventera w czerwcu 1916 roku, Lettow utrudnił aliantom koordynację ataków na kolonię, co mógł wykorzystać, angażując się tam, gdzie położenie było najcięższe. Gdy rozpoczynały się walki pod Kondoa, gen. Smuts po ukończeniu budowy kolei Voi-Moschi podjął decyzję natarcia wzdłuż Kolei Północnej w kierunku Tangi14. Główną kolumną (złożoną z trzech batalionów, szwad­ ronu, ośmiu dział i kompanii pionierów w pierwszym rzucie oraz dwóch batalionów, sekcji karabinów maszy­ nowych, licznych szwadronów konnych i czterech samo­ chodów pancernych) dowodził gen. Sheppard; miał nacierać wzdłuż wschodniego brzegu Ruwu. Z Mbuyuni został wysłany wydzielony oddział (jeden batalion, kompania konna, dwa działa) płk. Fitzgeralda, który miał posuwać się przez step i przekroczyć od północy góry Pare przez przełęcz Ngulu. Kolumna gen. Hannyngtona (dwa bataliony, oddział konny, sześć dział i sekcja inżynieryjna) miała iść wzdłuż wschodniego brzegu Ruwu (Pangani) równoległego do linii Kolei Północnej15. Smuts chciał, by skoordynowane działania 13

L. B o e l l , op.cit., s. 187-188. L. B o e l l , op.cit., s. 188-189. 15 Pułkownik (okresowo mianowany gen. brygady) John Arthur Hannyngton (1868-1918), w armii od 1889 roku, służył w Indiach (129 Pułk Beludżański), uczestniczył w ekspedycji karnej w Brytyjskiej Afryce Wschodniej 1896 roku, w Ugandzie 1897-1899, w walkach z Sudańczykami i Baganda w Somalilandzie 1908-1910, w kampanii w Afryce Wschodniej 1914-1918; Kawaler Orderu Łaźni, Orderu św. Michała i Jerzego, Order za zaszczytną służbę. 14

Fitzgeralda i Hannyngtona zmusiły Niemców do odwrotu z ich górskich posterunków, zanim trzeba będzie je zdoby­ wać w ciężkich starciach. Płk Georg Kraut obsadził je siłami 1400 ludzi z 14 ckm-ami i dziewięcioma działami. Wobec niepowstrzymanego marszu aliantów w dniach 18-23 maja, nie podjął walki, lecz zgodnie z planem Smutsa wycofał się. Śmiałe manewry konnej piechoty z Afryki Południowej nie dawały Niemcom czasu na rozlokowanie się na mocnych pozycjach16. Sporadycznie ostrzeliwano wojska Smutsa z działa 105 mm, co powodo­ wało chwilowe zatrzymanie się Afrykanerów, po czym przez kilka godzin ostrzeliwano Niemców z artylerii, dając im czas na zorganizowany odwrót. Po drodze żołnierze Krauta niszczyli szyny, wysadzali w powietrze tabor kolejowy, zasypywali i tarasowali zasiekami boczne drogi, utrudniając aliantom dowóz zaopatrzenia samochodami. W dniu 31 maja natarcie musiało się zatrzymać, by inżynierowie zreperowali szyny i przerzucili mosty pon­ tonowe przez Ruwu. Do oczyszczania dróg z przeszkód trzeba było wykorzystać część żołnierzy Shepparda. Wów­ czas od korespondenta Reutera dowiedziano się o zwycięs­ twie Royal Navy nad Hochseeflotte w bitwie jutlandzkiej; dla zmęczonych żołnierzy było to wspaniałe wydarzenie podnoszące morale. Jak ujął to oficer medyczny Pułku Rodezyjskiego, kpt. Francis Brett Young: „Wszyscy chcieliśmy jak najszybciej, raz na zawsze skończyć tutejszą utarczkę, by móc wreszcie wrócić do domu, do Europy i pomóc naszym tam zwyciężyć”17. Trudne położenie dywizji van Deventera atakowanego przez Lettowa zmusiło Smutsa do rychłego wznowienia marszu; tak więc wycieńczone upałami wojska ruszyły w pogoń za Krautem. Maszerowano bez snu, szerzyła się a

16

Tamże, s. 188-190. F.B. Y o u n g , Marching on Tanga — with general Smuts in East Africa, London 1917, s. 119-120. 17

dyzenteria spowodowana spożyciem skażonej amebą wody z Ruwu (antybiotyki miały pojawić się dopiero za 20 lat)18. Nie było środków na infekcje od ukąszeń owadów, na choroby tropikalne; dysponowano tylko chininą. Mucha tse-tse masowo zabijała woły, konie i muły, pozbawiając wojsko środków transportowych. Przy zasiekach Niemcy urządzali często zasadzki, ataku­ jąc z ukrycia w buszu żołnierzy oczyszczających przejś­ cia. Nie mogło to jednak zatrzymać ofensywy; tak więc w połowie czerwca 1916 roku Smuts opanował większość Kolei Północnej. Za sobą pozostawiono pobojowiska, które opisał kpt. Young: „Cały kraj, przez który przejeżdżaliśmy, był teraz pokryty śladami zniszczenia i ruinami wojennymi, z po­ łaciami wypalonego buszu, stertami śmieci pozostałymi po obozach wojskowych, olbrzymimi drzewami powalo­ nymi na poboczach dróg, których gałęzie jeszcze dymiły, stosami cielsk zdechłych zwierząt rozrzuconych dookoła. Jeszcze straszniej od zabitych wyglądały te żywe; [...] widziałem ciągnące kolumny koni i mułów zakażonych przez muchę tse-tse. Były śmiertelnie wychudzone i sła­ be, przerażone uciekały w busz, gdzie je masowo wy­ strzeliwano” 19. Niemcy ściągali swoje kompanie z gór do Korogwe, skąd część wysyłali do Tangi, a część na południe — do Handeni, ważnej bazy zaopatrzeniowej i węzła komuni­ kacyjnego. Kraut chciał się tu bronić, lecz w dniach 15-18 czerwca próby okrążenia jego skrzydeł przez siły Hannyngtona i Shepparda znów zmusiły go do odwrotu — tym razem nad rzekę Lukigura, gdzie na rozkaz Lettowa miał zatrzymać ofensywę aliantów20. Porę desz­ czową zastąpiła sucha, co nie oznaczało poprawy warun­ 18 19 20

C. M i l l e r , op.cit., s. 173. F. B. Y o u n g , op.cit., s. 261. L. B o e l l , op.cit., s. 191-192.

ków marszu. Wojska Smutsa idąc przez zapiaszczone drogi i suche koryta okresowych rzek (nazywane przez tubylców Korongo lub po arabsku — Nullah), wzbijały kłęby gęstego kurzu, który „uwięziony” przez ściany buszu skupiał się na głównych szlakach, utrudniając oddychanie i ograniczając widoczność do kilku metrów. Alianci zajęli Instytut Biochemiczny w Amani, który dotychczas produkował ważne dla gospodarki kolonialnej artykuły. Nad Lukigurą wywiązały się ostre walki w bu­ szu, gdy zgrupowanie gen. Hoskinsa, próbując obejść lewą flankę Krauta, zderzyło się z kompanią kpt. Doeringa. Prowadząc gęsty, acz niecelny, ostrzał obie strony przeszły w końcu do zaciekłej bitwy na bagnety, w której górę wzięli Brytyjczycy, do czego przyczynili się żoł­ nierze z 25 Pułku Fizylierów płk. Driscolla. Nie zapobieg­ ło to jednak zajęciu przez Krauta silnej pozycji obronnej na górującym nad okolicą wzgórzu Kanga (wys. 2000 m n.p.m.), skąd Niemcy mogli obserwować ruchy alianckich oddziałów. Tam zaczęto rozmieszczać działa 105 mm21. Licząc na zadanie tu maksymalnych strat aliantom, Kraut starał się jednocześnie ich opóźniać, stosując taktykę „spalonej ziemi” — palono wszystkie osiedla i magazyny, z których nie zdążono zabrać żywności. Główną przyczyną pośpiesznej ewakuacji była szybkość natarcia Smutsa i przerażenie, jakie w niemieckich tragarzach budziły naloty samolotów alianckich, co powodowało ich paniczną ucieczkę. Pozbawieni tragarzy Niemcy niszczyli więc wszystko, czego nie dali rady unieść ze sobą. W Korogwe z braku sanitariuszy Kraut musiał zostawić za sobą szpital pełny chorych na tyfus Niemców i Afrykanów. Aliancki głównodowodzący za­ trzymał się w obozie w Mlembule, gdzie odwiedził go premier ZPA, Louis Botha22. Wówczas Smuts, doceniając 21 22

Tamże, s. 192-193. B. Far w e l l , op.cit., s. 279.

wartość afrykańskich żołnierzy, zwiększył liczebność Królewskich Strzelców Afrykańskich do ponad ośmiu tysięcy ludzi wraz z białymi oficerami. Wykorzystując przerwę w działaniach, Kraut wysłał patrole do ataków na alianckie linie zaopatrzeniowe i komunikacyjne. Ostrzeliwano ciężarówki, przebijano im opony, minowa­ no drogi (czego ofiarą często padały ambulanse z ran­ nymi), przecinano linie telefoniczne, urządzano zasadzki na Brytyjczyków w buszu. W jednym z napadów za­ strzelono adiutanta gen. Hoskinsa. W tym czasie ze swoimi siłami z Kondoa nadciągał sam Lettow, a Smuts zahamował natarcie, pragnąc dać swoim ludziom wy­ tchnienie w obozie nad Msihą (dopływ rzeki Lukigura). Swoją niespożytą energią i ciągłą obecnością na pierwszej linii (lubił się tam znienacka pojawiać w swym zielonym fordzie Vauxhallu) Smuts zaskarbił sobie szacunek i od­ danie żołnierzy, wiedząc, że nic tak nie działa na Afrykanerów, jak przykład swego wodza. W prowadzo­ nym podczas kampanii dzienniku Meinertzhagen opisał swoje wrażenia na temat stylu dowodzenia Smutsa: „Nie jest oczywiście zawodowym wojskowym, raczej amatorem. Jednakże jego znajomość ludzkiej natury, zmysł obserwacyjny, umiejętność narzucania swej woli innym, niezwykła osobowość, lekceważenie trudności i wielki umysł skłaniają każdego do szanowania i podziwiania go. Być może niewłaściwym byłoby mówić, że nie jest żołnierzem. Jest złym taktykiem i strategiem, niewyróżniającym się generałem, lecz prawdziwie wielkim żoł­ nierzem”23. Ta surowa ocena wynikała przede wszystkim z dezap­ robaty Meinertzhagena dla tych wszystkich zachowań Smutsa, gdy bez potrzeby narażał swoje życie, zapomi23 R. M e i n e r t z h a g e n , The Army Diary..., cyt. za: W.K. H a n ­ c o c k , Smuts — the sanguine years 1870-1919, Cambridge 1962, s. 418-419.

Brytyjski patrol na wielbłądach

Schutztruppe w marszu

Burowie spod góry Meru walczą dla Niemców

Z walk o Tangę, listopad 1914

W niemieckiej zbrojowni

Hindusi w niemieckiej niewoli

Wysunięte stanowisko ckm-ów

Niemieckie działko

To nie atak gazowy, lecz ostrzał z karabinów na czarny proch wz. 1871

„Kiongozi” (Przywódca) — gazeta w suahili dla askari

Schutztruppe gotowe do walki

Przemarsz Schutztruppe otrzymał oprawę muzyczną

Ćwiczebny atak askarich w stepie

Szkolenie w obsłudze karabinu maszynowego

Generał dywizji Jan Christian Smuts

Generał Paul von Lettow-Vorbeck

Triumfalny wjazd do Berlina Lettowa, Schneego i 100 weteranów kampanii afrykańskiej, 2 marca 1919

nająć, że nie jest już dowódcą burskiego komanda, tylko naczelnym wodzem gigantycznej operacji. Smuts jednak wiedział, co robi, i okazał się skutecznym dowódcą — w cztery miesiące opanował większą część niemieckiej kolonii, dokonawszy więcej niż brytyjscy generałowie przez 20 miesięcy. Popełniał błędy, ale uczył się na nich. Jako pionier w prowadzeniu nowoczesnej wojny w Afryce Wschodniej radził sobie dobrze, polegając na spraw­ dzonej taktyce wiążących ataków frontalnych i szerokich manewrów flankujących, na których oparta była wciąż obowiązująca dziewiętnastowieczna szkoła wojenna. Po­ dobnie jak we Francji, także tutaj okazała się ona anachroniczna i nieelastyczna, lecz trzeba pamiętać, że wojna w Afryce wybuchła, zanim powstały jakiekolwiek traktaty teoretyczne na jej temat, mówiące jak prowadzić działania wojenne i jednocześnie przeżyć w środku dziewiczej dżungli pod palącym słońcem czy w strugach monsunowych deszczy. W obecnej sytuacji Smuts starał się regenerować nadwątlone siły, ale nie docenił Niem­ ców, którzy ze szczytu góry Kanga prowadzili codziennie ostrzał jego namiotów z dwóch dział 105 mm ob­ sługiwanych przez wypróbowanego artylerzystę z „Kö­ nigsberga”, kpt. Wernera Schoenfelda. Niemcy dobrze ukryli działa przed samolotami Smutsa, wkopując je głęboko w ziemię, by strzelały prawie pionowo jak haubice, co wzmagało siłę ostrzału. Dotychczas działa 105 mm strzelały amunicją zabraną z „Königsberga”, nieprzystosowaną do walk na lądzie, stąd ich ogień rzadko był celny. Teraz jednak „Marie” dostarczyła odpowiednich szrapneli, zwiększając ich zabójczą skute­ czność. W zasięgu niemieckich dział znalazł się cały obóz Smutsa, włącznie ze szpitalami, zmuszając żołnierzy do budowy głębokich ziemianek i wałów ochronnych24. 24

C. Miller, op.cit., s. 183.

Brytyjscy artylerzyści chcieli wymontować działa z wraka „Pegasusa”, by w ten sposób zdobyć artylerię zasięgiem i kalibrem porównywalną z niemiecką. Wydobyto je, lecz nie przysposobiono do walki na czas. Niemieccy artylerzyści tak ustawili zapalniki, by szrapnele rozrywały się tuż poniżej czubków drzew, zwielokrotniając znisz­ czenia. Bombardowanie zaczynało się zwykle około 23.00, gdy większość żołnierzy kładła się spać. Przez godzinę trwał ogień punktowy wymierzony w konkretne obiekty. Potem strzelano co pół godziny, a następnie co godzinę do rana, nie pozwalając nikomu zasnąć. Ataki te przysparzały strat ludzkich i materialnych, zwiększały też napięcie nerwowe wśród uczestników kampanii25. Pozostając pod niemieckim ostrzałem przez cały lipiec 1916 roku, Smuts starał się odpowiadać na działania wroga, prowadząc intensywne bombardowania z powiet­ rza jego pozycji, magazynów i stanowisk dowodzenia. W liście do żony pisał: „Jesteśmy w tym obozie już prawie sześć tygodni. W tym czasie wróg wystrzelił do nas 700-800 pocisków ze swoich dział okrętowych. Obóz jest całkowicie pokryty lejami i tysiące ludzi żyje praktycznie pod ziemią. Od­ łamek pocisku wpadł do mojego namiotu, gdy leżałem w łóżku czytając książkę, inny rozerwał się nad naszą jadalnią”26. Skuteczność ataków lotniczych pozostawiała jednak dużo do życzenia. Brytyjczycy mieli w kampanii wschodnioafrykańskiej absolutną przewagę w powietrzu, jako że jedyny niemiecki samolot rozbił się na początku wojny. 25

F. Brett Y o u n g , op.cit., s. 252-254. Obóz Msiha 11 sierpnia 1916 roku, w: W.K. H a n c o c k, J. van der P o e l , Selections from the Smuts papers, t. 3 (1910-1918), Cambridge 1966, s. 393. Smuts na Boże Narodzenie w 1916 roku wysiał swojej rodzinie oryginalny prezent — odłamek niemieckiego pocisku, kawałek namiotowego brezentu oraz fragment zdobytej chorągwi Schutztruppe. 26

Efektywność Królewskiego Korpusu Lotniczego polegała jednak głównie na straszeniu niemieckich tragarzy. Samo­ loty były zbyt głośne i powolne, by móc skutecznie bombardować Niemców, którzy zawsze mieli czas na ukrycie się. Brak skuteczności samolotów wywoływał powszechną pogardę dla pilotów, co starano się zmienić, przypisując sobie nieistniejące sukcesy. Gdy zrzucano ładunki zapalające na suchy busz przy silnym wietrze, czasem udawało się rozpętywać olbrzymie pożary, zmu­ szające Niemców do odwrotu. Liczne słupy dymów na horyzoncie miały również dezorientować wroga co do kierunku marszu Brytyjczyków. Często jednak samoloty były uziemione, nie mogąc latać ani w porze deszczowej, ani w zbyt gorącym słońcu. Wykorzystywano je do zrzutów zaopatrzenia dla odciętych przez wodę oddziałów, którym tą drogą poza konserwami i papierosami dostar­ czano też rozkazy na piśmie. Sporadycznie używano samolotów do transportu rannych. Bardzo ciężko było utrzymać w stanie używalności lotniska, które po dłuższej ulewie zamieniały się w bagna27. Linie zaopatrzeniowe ogromnie wydłużyły się od połowy maja. Do tego dochodziły problemy z usunięciem przeszkód drogowych. Zaopatrzenie musiało być dowo­ żone aż z Mombasy, skąd jechało koleją do Mauri, a dalej podążało na samochodach lub było niesione przez tysiące tragarzy28. Zamuloną wodę o gęstości kawy znajdowano w studniach; później robiono z niej mocną herbatę, by zabić smak mułu. Partyzantka Schutztruppe na głównej szosie skutecznie utrudniała położenie. Skło­ niło to Smutsa do podjęcia próby zdobycia bliższego źródła zaopatrzenia, dlatego polecił gen. Williamowi Edwardsowi, szefowi dróg etapowych, by współdziałając z eskadrą blokującą wybrzeża, zdobył Tangę, licząc, że 27 28

B. Far w e l l , op.cit., s. 281-282. L. B o e l l , op.cit., s. 194.

słaby garnizon niemiecki nie podejmie próby oporu29. Jednocześnie wysłano grupę zwiadowczą, złożoną z do­ świadczonych myśliwych i tropicieli — Lewisa, Browne oraz Arnolda Wienholta, aby sprawdzili, czy Niemcy mają pozycje obronne w górach Nguru na tyłach Krauta oraz gdzie jest Lettow. W dniach 9-23 lipca działali oni na Stepie Masajów między górami Nguru a Koleją Centralną, napadali na niemieckie karawany tragarzy, obserwowali poczynania Schutztruppe. Wienholt podczas zasadzki dostał się do niewoli, później jednak zbiegł i działał na tyłach wojsk Lettowa, prowadząc w latach 1917-1918 działania partyzanckie na własną rękę30. Po wykonaniu zadania grupa powróciła do obozu nad Msihą w stanie całkowitego wyczerpania. Korzystając ze zdo­ bytych informacji, przystąpiono do akcji na wybrzeżu. Na początku lipca Royal Navy wysadziła desant pod Tangą, zmuszając lokalny oddział niemiecki do odwrotu. W dniu 7 lipca port został zdobyty przez hinduską piechotę na czele z płk. Charlesem Price. Miało to tymczasowo poprawić katastrofalny stan aprowizacyjny wojsk Smutsa. Jednakże jego tyłom wciąż zagrażały patrole Schutztruppe, musiał więc wydelegować zgrupo­ wanie piechoty i samochodów pancernych, by „oczyścić” z Niemców dolinę Ruwu. W tym celu 12 lipca z dywizji Hannyngtona wydzielił kolumnę żołnierzy, która wraz 29

L. B o e l l , op.cit.. Generał Brygady William Frederick Savery Edwards (1872-1941) służył w policji kolonialnej w Sierra Leone 1899-1901; uczestnik wojny z plemieniem Aszanti 1900 roku; dowódca ekspedycji karnej przeciw powstaniu w Ugandzie 1907 roku; inspektor generalny policji i więzień w Ugandzie 1906-1908; następnie analogiczną funkcję sprawował w Kenii (1908-1922); brał udział w kampanii wschodnioafrykańskiej 1914-1919, odbierał kapitulację wojsk Lettowa w Abercom 25 listopada 1918 r.; odznaczony Orderem Łaźni, Orderem św. Michała i Jerzego, Orderem za Zaszczytną Służbę, rosyjskim Krzyżem św. Anny z Mieczami. 30 P. Le 11 o w-V orb e c k, op.cit., s. 194.

z oddziałem gen. Edwardsa (57 Europejczyków, 511 Hindusów, cztery ckm-y i samochód pancerny) miała zlikwidować wszystkie niemieckie jednostki prowadzące wojnę partyzancką w dolinie Ruwu i okolicach Kolei Północnej31. Jednocześnie siły brytyjskie pod dowództwem płk. Price’a pod osłoną dział Królewskiej Marynarki bez walki, z marszu, opanowywały wybrzeże32. Dnia 23 lipca zdobyto port Pangani, 28 lipca Mkwadja, a 1 sie­ rpnia Sadani. Kraut po wzmożonych ruchach patroli południowoafrykańskich rozpoznał zamiar Smutsa okrą­ żenia jego pozycji na wzgórzu Kanga od wschodu, toteż od początku sierpnia zaczął przygotowywać się do odwrotu, licząc na efekt zaskoczenia. Gdy Schutztruppe powoli traciło oparcie w północno-wschodniej części kolonii, pod Kondoa, pozostawiony w czerwcu samemu sobie, gen. Deventer szykował się do decydującego uderzenia na Kolej Centralną, które miał przeprowadzić swoimi 10-tysięcznymi siłami. Naprzeciw siebie miał tylko około 200 Niemców pod dowództwem kpt. Klinghardta, którego zadaniem było nie dopuścić wroga do kluczowej stacji kolejowej — Dodoma. Stopniowo się cofając, zaminowywał główne szlaki. Deventer poniósł od min spore straty w ludziach i sprzęcie, dlatego opracował taktykę ich wykrywania — przodem pędzono bydło, za nim szli tubylcy, którzy mieli walić w ziemię kijami, po czym dopiero przejeżdżały samochody pancerne i reszta wojska33. Smuts już wówczas odgadywał zamiar Lettowa po­ rzucenia północnej części kolonii wraz z koleją i prze­ niesienia walk na półdzikie południe, zamierzał jednak temu zapobiec, niszcząc Schutztruppe skoordynowanymi atakami z północy i zachodu. Świadom swego zadania, 31 32 33

L. B o e l l , op.cit., s. 195-196. Tamże, s. 197. W. A r n i n g , op.cit., s. 185.

Deventer 19 lipca ruszył naprzód. Opóźniały go wypady ludzi Klinghardta, którzy równocześnie wysadzali dy­ namitem, odcinek po odcinku, linię kolejową34. W dniu 31 lipca Afrykanerzy wkroczyli do Dodomy, przecinając w ten sposób komunikację między wschodnią a zachodnią częścią kolonii. Lettow, obawiając się odcięcia przez jednoczesne ataki Smutsa i Deventera, przeniósł swoją kwaterę do Morogoro, jednej z końcowych stacji Kolei Centralnej i ważnej bazy zaopatrzeniowej. Dnia 5 sierpnia, zgodnie z jego przewidywaniami, Smuts wznowił ofen­ sywę, atakując pozycję Krauta od frontu i jednocześnie starając się ją okrążyć. Trudności transportowe w górach Nguru okazały się jednak większe, niż zakładano, co unieruchomiło aliancką artylerię i samochody. Kraut wykorzystał ten czas na ewakuację swoich sił na południe; zostawił tylko niewielki oddział na górze Kanga, który miał jeszcze kontynuować opór. Podczas starć Niemcy zdobyli interesujący dokument: First Revisions of Notes on the officers serving with the enemy forces in German East Africa (Pierwsza wersja zapisków o wrogich oficerach

służących w Niemieckiej Afryce Wschodniej) autorstwa mjr. Meinertzhagena, w którym wytrawny oficer wywiadu Smutsa opisał 83 oficerów Schutztruppe, podając ich cechy charakterystyczne, dokładne imiona, nazwiska z ewentualnymi tytułami szlacheckimi oraz miejsca, gdzie kwaterowali. Później w ręce Niemców wpadały jeszcze liczne egzemplarze tego swoistego raportu uzu­ pełnionego aktualnymi danymi35. Gdy walki o wzgórze Kanga wygasły, ponownie wzmogły się starcia na Kolei Północnej. W dniu 10 sierpnia awangarda van Deventera spychała na południe od torów patrole kpt. Otto, któremu chory na tyfus 34 35

L. B o e l l , op.cit., s. 211-216. L. B o e l l , op.cit., s. 212, 213, 216.

Klinghardt przekazał dowodzenie36. Tymczasem Lettow z Morogoro wzmacniał Krauta, ostatnią osłonę kolei od północy, rozlokowując go nad rzeką Ngerengere. Wszys­ tkie dogodne do marszu drogi minowano, wykorzystując pociski z dział 105 mm, od których ucierpiało wielu żołnierzy Smutsa37. Jego wojska nie miały żadnych urządzeń do wykrywania ładunków wybuchowych. „Je­ dynym sposobem było dać się wysadzić” — jak napisał anonimowy uczestnik kampanii. W połowie sierpnia 1916 roku siły niemieckie we wschod­ niej części kolonii rozciągały się wzdłuż lini kolejowej od Kilossy aż po góry Uluguru na południowy wschód od Morogoro. Wszystko wskazywało na to, że plan Smutsa całkowitego pobicia Lettowa na tym terenie zostanie uwień­ czony powodzeniem. Tymczasem jednak alianci, zbliżając się do Morogoro wzdłuż rzeki Wami, znów musieli się zatrzymać, jako że Kraut zniszczył wszystkie mosty. Znów kampania została spowolniona ze względu na uzależnienie armii Smutsa od służb inżynieryjnych; czekano też na sprowadzenie dział i zaopatrzenia. Padały masy zwierząt pociągowych; w okresie czerwiec-wrzesień 1916 roku z 54 tysięcy mułów, koni i wołów przeżyło 600; stale trzeba było przerzucać uzupełnienia. W tym czasie gen. Sheppard dokładnie obejrzał zdobytą niemiecką pozycję w Ruhungu: „Pozycja była dobrze okopana, najwyraźniej w celu utrzymania jej także w czasie huraganowego ognia ze wszystkich stron. Przed okopami były ukryte zaostrzone pale zamaskowane trawą, przerażająca niespodzianka dla atakujących. Paliki miały ok. 0,5 metra. Dookoła było mnóstwo ziemianek, które służyły obrońcom do krycia się przed bombami lotniczymi. Wszyscy byliśmy wdzięczni 36 Podczas walk jeden z niemieckich askari miał się zastrzelić po tym, jak Afrykanerzy odebrali mu karabin maszynowy. L. B o e l l , op.cit., s. 217. 37 C. M i l l e r , op.cit., s. 191.

losowi, że manewr flankujący Britsa i Hannyngtona zmusił Niemców do wycofania się stąd”38. Podczas tych walk dowódca obrony na wybrzeżu kpt. Bock bezradnie cofał się przed Hindusami; atakowany z ziemi, bombardowany z powietrza i od strony morza przez brytyjskie krążowniki, był niezdolny do podjęcia skutecznego oporu. Smuts wiedząc, że nadchodzą decydu­ jące dla całej operacji dni, postanowił zablokować wschod­ nie i zachodnie przełęcze w górach Uluguru, zanim Lettowowi uda się odskoczyć na te niegościnne obszary. Kluczem do tego była szybkość ugrupowania Deventera, jednakże opór Niemców na Kolei Centralnej poważnie opóźniał jego marsz. Deventer meldował: „Linia kolejowa z Kidete do Kilossa na odcinku 40 km biegnie między górami Uluguru a rzeką Mkondwa; wróg twardo bronił każdego skrawka terenu... Niemcy ustępowali przed naszą strażą przednią, następnie atakowali ją z zasadzki, po czym znów cofali się na świetnie przygotowaną pozycję obronną, którą mogli opuścić, kiedy chcieli, mając za sobą całą sieć takich punktów. Cały czas nasze pozostające w tyle jednostki cierpiały ostry ogień z dalekosiężnych dział z «Königsberga»”39. By wspomóc 2 Dywizję, Smuts wysłał grupę gen. Barenda Leopolda Enslina, która miała uderzyć od wscho­ du na broniących kolei Niemców40. Oni jednakże, zamiast dać się otoczyć, pośpiesznie cofnęli się na południe. W ten sposób kolej aż do Morogoro znalazła się w rękach 38

The Times History of the War, t. 12, s. 1 1 1 . Tamże, s. 112. 40 Gen. brygady Barend G. Leopold Enslin (1879-1955), ur. w Afryce Południowej (Pretoria), farmer, w wojnie burskiej walczył przeciwko Brytyjczykom; wzięty do niewoli pod Jagersfontein Road, więziony na Bermudach; po powrocie do kraju urzędnik Ministerstwa Rolnictwa w rządzie gen. Louisa Bothy (1908); uczestnik kampanii w Namibii 1915 roku i Niemieckiej Afryce Wschodniej 1916-1917; odznaczony Orderem za Zaszczytną Służbę. 39

aliantów, lecz teraz, by zabezpieczyć zdobycz, Deventer musiał niszczyć grupki Niemców na południu, nie mogąc uczestniczyć w planowanym przez Smutsa ataku na tyły Lettowa w górach Uluguru. Jego wycieńczeni żołnierze ruszyli w pościg za nieuchwytnymi komandami Schutz­ truppe, a Lettow, wysadziwszy w powietrze dworzec kolejowy, składy amunicji i magazyny zaopatrzeniowe, opuścił Morogoro 23 sierpnia, zostawiając tam na łasce i niełasce zwycięzców kilka tysięcy kobiet i dzieci41. Teraz — jak przewidział Smuts — zamiarem Lettowa był generalny odwrót Schutztruppe w góry Uluguru, gdzie znajdowała się kolejna ważna baza zaopatrzeniowa, Kissaki. Szlak odwrotu Niemców na południe kolonii miał teraz biec wzdłuż linii magazynów zaopatrzeniowych, wkraczano bowiem na dzikie obszary, praktycznie po­ zbawione cywilizacji. W dniu 26 sierpnia Smuts, prze­ szedłszy rzekę Ngerengere, wkroczył do Morogoro po zbombardowaniu jej przez samoloty42. Tamtejsze budynki zostały zanieczyszczone przez niemieckich askari, którym polecono załatwiać swoje potrzeby fizjologiczne wprost na podłogę. Jakim szokiem było to dla dobrze wy­ chowanych brytyjskich oficerów, przedstawił kpt. Young: „To była opuszczona niemiecka misja, lecz nie tylko ogołocona ze wszystkiego, ale również rozmyślnie zapas­ kudzona przez ich askari. Przypuszczam, że chodziło im o pozbawienie nas jakiegokolwiek komfortu. Nie po raz pierwszy posuwali się do tego, [...] tak dziecinne i ohydne zachowanie było niepotrzebne, odrażające i trudne do pojęcia dla umysłu Anglika”43. 41 P. Le 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 128. Wówczas też do niemieckiej niewoli miał się dostać mjr Buller, syn słynnego brytyjskiego dowódcy z czasów wojny burskiej, sir Redversa Bullera. B. Farwell (op.cit., s. 274) napisał, że sir Redverse nie miał syna, a Lettow się pomylił. 42 L. B o e 11, op.cit., s. 222-225. 43 F.B. Y o u n g , op.cit., s. 209.

Wbrew desperackim próbom Smutsowi nie udało się otoczyć i zniszczyć sił Lettowa, które przygotowały się do twardej obrony na posterunkach na zboczach gór Uluguru, jednocześnie szykując się już do ewakuacji do Dutumi i marszu w kierunku Rufiji, gdzie Lettow chciał w bagnis­ tym i pokrytym dżunglą terenie wciągnąć aliantów w nie­ kończące się walki. Tymczasem wydzielone z wojsk Smutsa oddziały płk. Price’a dokończyły podbój wybrzeży Niemiec­ kiej Afryki Wschodniej — po zdobyciu Bagamoyo do opanowania pozostało już tylko stołeczne Dar es-Salaam. Dowodzący tamtejszym garnizonem kmdr Max Looff ostrzeliwał podpływające okręty brytyjskie z obu dział 105 mm, dopóki nie skończyła się amunicja — wówczas działa zniszczono. Później, by dalej trzymać na dystans brytyjskie okręty, marynarze „Königsberga” postanowili wykorzystać stare działo Kruppa, które ozdabiało jeden z placów Dar jako pomnik walk stoczonych przez marynarkę podczas powstania Busziri (1888-1890). Dwudziestopięcioletnia armata po niewielkich przeróbkach w warsztacie okazała się sprawną bronią. Amunicję pozyskiwano, używając niewypałów 150 mm wystrzelonych przez Anglików, które pasowały do lufy. Kartacze i szrapnele wyrabiano, korzys­ tając z obfitych zapasów prochu. Działo było zbyt ciężkie, by nim manewrować, przygotowano więc dla niego stano­ wisko strzeleckie w buszu przy plaży. „Gruba Berta” (jak nazwano armatę, choć nazwa ta na froncie zachodnim odnosiła się do moździerza Kruppa kal. 420 mm) swoimi potężnymi salwami na jakiś czas powstrzymała Brytyj­ czyków od penetracji zatoki portowej. Okręty Royal Navy przestały ostrzeliwać miasto, a zaczęły systematyczne bombardowania buszu, marnując mnóstwo amunicji. Wresz­ cie dym z lufy zdradził pozycję niemieckiego działa i udało się je zniszczyć. Looff napisał, że „ma nadzieję, iż Święta Barbara (w Niemczech patronka artylerzystów) zabierze

Grabą Bertę do Walhalli dla bohaterskich dział”44. Dla Smutsa pozytywnym zwieńczeniem tego okresu kampanii było więc zdobycie bez walki atakowanej z powietrza i od strony morza stolicy kolonii, którą po wycofaniu się oddziału marynarzy kmdr. Looffa 3 września 1916 roku zajęli Hindusi. Z uwagi na duży wydźwięk propagandowy tego sukcesu ufundowano nagrodę wysokości 100 tysięcy funtów przyznaną jednak admirałowi Charltonowi, dowódcy eskadry blokującej; Hindusom pozwolono za to gruntownie splądrować miasto. Cały odcinek kolei i dworzec Niemcy wysadzili w powietrze, a tabor kolejowy wrzucili do zatoki portowej, skutecznie ją blokując. Teraz więc wszystkie dostępne siły Smuts polecił skierować do odbudowy kolei i portu, by Dar jak najszybciej przekształcić w główną bazę zaopatrzeniową dla wojsk mających kontynuować pościg za Lettowem. Jednocześnie wydał rozkaz zajęcia wszystkich pozostających jeszcze w rękach Niemców portów, by pozbawić Schutztruppe możliwości zaopatrywania się dzięki statkom z Europy, takim jak „Marie”45. Marsz nad Rufiji był nieunikniony, liczono jednak, że Lettow wreszcie tam się podda, gdyż stracił całą ucywilizowaną część kolonii, której warto było bronić, a obrona bezludnych pustkowi wydawała się bezsensowna.

44 45

M. L o o f f , op.cit., s. 137, 140-142, 144-147. L. B o e l l , op.cit., s. 235-236.

ROZDZIAŁ VIlI OPERACJE NORTHEYA I TOMBEURA

Załamaniu niemieckiej władzy na wschodzie kolonii towa­ rzyszył zanik kontroli II Rzeszy nad zachodnią częścią Niemieckiej Afryki Wschodniej, spowodowany wkrocze­ niem Rodezyjczyków i Belgów. Od początku ofensywy Smutsa i van Deventera strategia aliantów miała polegać na skoordynowanych natarciach w różnych punktach, których Lettow nie mógł skutecznie obronić, mając zbyt szczupłe siły. Na czele wojsk zebranych do tego celu w Rodezji i Niasalandzie stanął w lutym 1916 roku gen. Charles Northey. Northey był weteranem walk we Francji; zdobył również doświadczenie w prowadzeniu wojny partyzanckiej, toczył bowiem kampanie z Afgańczykami na Przełęczy Chajberskiej. Miał dowodzić kombinowanymi rodezyjsko-południowoafrykańskimi formacjami. W sumie dysponował 2593 żołnierzami i policjantami z 26 ckm-ami, 15 działami (z czego sześć dział górskich kal. 75 mm zdobytych na Niemcach w Namibii) i czterema radiostacjami. Na cały kontyngent składały się: sześć kompanii Królewskich Strzelców Afrykańskich, pięć kompanii Policji Północnej Rodezji, dwie kompanie policji z Afryki Południowej oraz pięć szwadronów Strzelców Południowoafrykańskich. Ca­

łość sił miała operować na wrogim terenie w czterech kolumnach, na czele z płk. Georgem Hawthomem, mjr. Flindtem, płk. Rodgerem i płk. Murrayem1. Dnia 25 maja przekroczono granicę Niemieckiej Afryki Wschodniej i przystąpiono do likwidowania niemieckich posterunków granicznych, maszerując na wschód. Lokalne niewielkie siły Schutztruppe cofały się tylko, nie wykazując ochoty do walki. W dniu 7 czerwca Murray oddzielił się od głównego zgrupowania i ruszył w kierunku jeziora Tanganika, u którego południowego krańca zdobyto fort Bismarckburg. Niemieccy obrońcy uciekli w nocy czółnami, po czym przepłynęli na drugi brzeg i pomaszerowali do Tabory, centralnej bazy obronnej na zachodzie2. Tym­ czasem Northey 27 maja zdobył ważny ośrodek rekrutacyj­ ny Schutztruppe nad jeziorem Niasa — Neu Langenburg. Niemiecki oddział hrabiego Falkensteina (44 białych, 550 askari, 56 pomocniczych wojowników Ruga-Ruga z sześ­ cioma ckm-ami i jednym działem) opuścił ten obszar w obawie przed okrążeniem i zaczął się cofać w kierunku Mngi, centrum zaopatrzeniowego w południowo-zachodniej części kolonii. Ze względu na zagrożenie Iringi Lettow postanowił przerzucić tam oddział marynarzy „Königsber­ ga” na czele z kmdr. Looffem (100 Niemców, dwa ckm-y i jedna haubica). Żołnierze ci mieli zabezpieczyć okoliczne magazyny zaopatrzeniowe, stada bydła oraz za wszelką cenę zahamować natarcie Northeya, przysparzając mu jak największych strat. 1 L. B o e l l , op.cit., s. 198-199. Gen. dywizji sir Edward Charles Northey (1868-1955); służył w Indiach, brał udział w wojnie burskiej 1899-1902; podczas I wojny światowej walczył we Francji (Mons, Mama, Aisne, Ypres); dowódca wojsk Niasalandu i Rodezji 1916-1918, gubernator i głównodowodzący siłami zbrojnymi Kenii; wysoki komisarz Protektoratu Zanzibaru 1918-1922; emerytowany w 1926 roku, odznaczony Wielkim Krzyżem Rycerskim św. Michała i Jerzego, Komandor Rycer­ skiego Orderu św. Michała i Jerzego. 2 B. Far w e l l , op.cit., s. 246-248.

Dowodzenie w Irindze objął płk. Braunschweig. Do połowy czerwca Northey opanował Ubenę i doszedł do rzeki Ruaha, skąd miał otwartą drogę do Iringi lub Mahenge, drugiego ośrodka zaopatrzeniowego Niemców na tym terytorium. Na szczęście dla Niemców tak dynamiczny marsz wojsk brytyjskich uległ wyhamowaniu z powodu trudności zaopa­ trzeniowych; wszystkie magazyny, które zdobyto, były ogołocone i spalone; ciężkie warunki terenowe i ucieczka dużej liczby tragarzy pogarszały z dnia na dzień położenie rodezyjskiego kontyngentu. Rozpoczęto budowę drogi zdatnej dla samochodów z Karongi w północnej Rodezji do Ubeny, gdzie Northey przeniósł swoją kwaterę główną. Tym szlakiem miało być przerzucane zaopatrzenie, a tymczasem na począt­ ku lipca natarcie utknęło3. Jedynie płk George Hawthorn ze swoim zgrupowaniem zapuszczał się w kierunku Iringi; 23 lipca starł się z Braunschweigiem pod Malangali nad Ruahą, gdzie brak doświadczenia niemieckich marynarzy spowodo­ wał ich porażkę w walce w buszu z brytyjskimi askari4. Niemcy wycofali się, uprzednio wysadzając w powietrze haubicę5. Po walce Braunschweig otrzymał od Lettowa rozkaz powstrzymania wroga za wszelką cenę, wręcz zakaz odwrotu bez zadania Rodezyjczykom wysokich strat. Jedno­ cześnie w Mahenge dowództwo objął mjr Grawert, doświad­ czony dowódca z czasów niemieckiego podboju Afryki Wschodniej, który natychmiast ściągnął do siebie oddziały z okręgu Ssongea z południowej części kolonii, by ustanowić silną pozycję obronną. 3

L. B o e l l , op.cit., s. 200-208. Gen. brygady George Montague Philip Hawthorn (1873-1945); w armii od 1894 r., uczestnik wojny z plemieniem Aszanti w 1900 r., walk w Somalilandzie 1902-1904, brał udział w kampanii w Afryce Wschodniej i Niasalandzie 1914-1919; inspektor generalny Kings African Rifles 1919-1923; emerytowany w 1923 roku; komandor Orderu Imperium Brytyjskiego, odznaczony Orderem za Zaszczytną Służbę. 5 L. B o e l l , op.cit., s. 206-210. 4

Na początku sierpnia sytuacja grupy Braunschweiga pod Iringą skomplikowała się — utrzymując swoją pozy­ cję, musiał się teraz liczyć nie tylko z atakiem Rodezyj­ czyków z południa, ale również Afrykanerów Deventera z północy, którzy właśnie zdobyli Dodomę. Po zdobyciu przez van Deventera Dodomy i rozbiciu sił kpt. Otto, płk Braunschweig otrzymał rozkaz przeprowadzenia zwiadu na terenie między linią Kolei Centralnej a Iringą, gdyż zaistniało zagrożenie, że Afrykanerzy spróbują atakować Iringę od północy, przez co zagrożą niemieckim tyłom. Szybko wysłano tam licznych zwiadowców rekrutowanych z plemienia Wagogo. Tymczasem w ciągu kilku miesięcy położenie Niemców na północnym zachodzie kolonii całkowicie się zmieniło; obszar ten stał się teatrem ofensywy belgijskiej6. Belgowie już od pierwszych kon­ taktów z Brytyjczykami w 1915 roku planowali uderzenie na niemiecką kolonię. Nie bez znaczenia była tu chęć odwetu na II Rzeszy za okrucieństwa popełniane przez cesarską armię w okupowanej metropolii. Niemcy zdawali sobie z tego sprawę, tak że w późniejszych walkach woleli poddawać się Anglikom niż Belgom. Stosunki belgijsko-brytyjskie, mimo współdziałania przy obronie Rodezji i walk na jeziorze Tanganika, nie były dobre. Oba państwa jeszcze przed wojną rywalizowały ze sobą w cen­ tralnej i wschodniej Afryce. Z kolei w Londynie paradok­ salnie uważano Belgów za poważniejszych przeciwników brytyjskich interesów niż Niemców. Anglo-amerykańskie społeczności w Katandze (głównie robotnicy kolejowi i górnicy) były szykanowane przez władze belgijskie. Wojna miała pozornie uśmierzyć te nastroje, w istocie jednak jeszcze je wzmocniła7. Dowódcą wojsk kolonial­ nych w Kongu został gubernator Katangi, gen. baron Charles Henri Marie Ernest Tombeur, który po rozmowach 6 7

B. Far w e l l , op.cit., s. 284-285. Tamże, s. 284—285.

ze Smutsem rozpoczął przygotowania do natarcia w marcu 1916 roku8. Belgowie utworzyli w Kongu w 1888 roku swoją kolonialną armię. Oficjalnie nazywała się ona Force Pub­ lique. Służyli tam czarni żołnierze (askari) pod dowództwem białych oficerów, w tym wielu Skandynawów. Ciężka służba trwała siedem lat; stosowano ścisłą dyscyplinę, żołd był niski. Wielu Murzynów rekrutowano z plemion upra­ wiających kanibalizm (głównie z ludu Manyema). Pogłoski, że Belgowie oszczędzają na wyżywieniu dla swoich askari, każąc im samym zdobywać dla siebie ludzi do zjedzenia, powodowały strach wśród rdzennych mieszkańców Nie­ mieckiej Afryki Wschodniej, dlatego podczas przyszłej kampanii to Brytyjczycy musieli zaopatrywać swoich sojuszników w tragarzy, którzy wciąż uciekali9. Równo­ cześnie na czele brytyjskich sił na Jeziorze Wiktorii stanął z nominacji Smutsa gen. Charles Crewe, który miał zaopatrzyć Belgów w tragarzy i woły. Crewe, chociaż wziął udział w wojnie burskiej, był raczej politykiem niż żołnierzem (pełnił urząd ministra rolnictwa w Kolonii Przylądkowej), ale właśnie w kampanii wschodnioafrykańskiej miał osiągnąć ważne dla Brytyjczyków cele polityczne. Siły belgijskie (10 tysięcy ludzi) zostały podzielone na Brygadę Południową płk. F.V. Olsena (Duńczyka na służbie Belgii), Brygadę Północną płk. Molitora, flotyllę na jeziorze Tanganika płk. Moulaerta oraz flotyllę jeziora Kiwu mjr. Stevensa. Wojsko zostało specjalnie wyposażone w baterie dział górskich, karabiny maszynowe (w sumie 60 ckm-ów), oddziały sapersko-inżynieryjne, liczne moździerze i kilka samolotów. Główne natarcia miały przeprowadzić brygady Olsena i Molitora, których zadaniem było przełamanie niemieckich pozycji na rzece Russissi i atak w głąb Ruandy znad północnego krańca jeziora Kiwu. 8 9

B. Far w e l l , op.cit., s. 286. Tamże.

W przeddzień ataku na początku kwietnia 1916 roku dowódca niemieckiej obrony zachodniej gen. Wähle dys­ ponował oddziałami kpt. Wintgensa w Ruandzie (55 Niemców, 600 askari, pięć ckm-ów i trzy działa), mjr. Langenna w Urundi (36 Niemców, 250 askari, 100 wojowników Ruga-Ruga, cztery ckm-y i dwa działa) trzymającego pozycję na rzece Russissi, oraz siłami obrony portu Kigoma nad jeziorem Tanganika (145 Niemców, 165 askari, jeden ckm, dziewięć dział; wchodzili tu również marynarze z „Möwe”). W sumie więc Niemcy dysponowali tu zaledwie 1500 ludźmi do obrony gigantycznego obszaru między Jeziorem Wiktorii i jeziorem Tanganika, mając przeciwko sobie 10 tysięcy żołnierzy belgijskich. Lettow, przydzielając generałowi Wähle zaledwie 1/8 całości sił, zdawał sobie sprawę z beznadziejności jego zadania wobec oczekiwanej belgijskiej ofensywy. Tutaj dowódca Schutztruppe chciał tylko jak najdłużej zatrzymać wroga, by nie dopuścić do połączenia Belgów ze Smutsem. Zachowując przy sobie większość ludzi i broni, Lettow wyraźnie pokazał, że jego celem nie jest obrona niemieckiej kolonii, czego część jego oficerów nie rozumiała (np. Max Wintgens), uważając ten obszar za swoją drugą ojczyznę. Miało się to stać zarzewiem wewnętrznych konfliktów w łonie niemieckiej kadry dowódczej. Działania wojenne rozpoczęły się 11 kwietnia, gdy po przygotowaniu artyleiyjskim Belgowie zajęli wyspę Idschwi na jeziorze Kiwu oraz zepchnęli mjr. Langenna znad Russissi. Ogień dział zniszczył linię telefonicz­ ną łączącą grupy Wintgensa i Langenna z gen. Wähle w Taborze, odbierając Niemcom kontrolę nad sytuacją. Piechota belgijska wkroczyła do kolonii i zaczęła się szybko posuwać do przodu po trawiastym stepie. Mając niewielkie siły, rozmieszczone na dużych, otwartych przestrzeniach nienadających się do prowadzenia wojny partyzanckiej, Niem­ cy mogli się tylko cofać przed miażdżącą przewagą10. Dnia 10

L. Boell, op.cit., s. 260-262.

6 maja płk Molitor zdobył bez walki Kigali, stolicę Ruandy. Obawiając się oporu, Belgowie otworzyli najpierw ogień artyleryjski na siedzibę władcy Ruandy, sułtana Musingi, którego uważano za sojusznika Niemców. Posłowie Musingi, mający przekazać Belgom jego gotowość do współpracy, zostali na miejscu zastrzeleni. Zniszczeniu miasta zapobiegło dopiero wywieszenie białych flag. Walkom towarzyszył wybuch paniki wśród Ruandyjczyków masowo uciekających w głąb kraju. Wycofując się do Urundi, Wintgens rabował tubylcom zapasy żywności, wyrzucał ich z domów, puszczając z dymem całe wioski w ramach taktyki spalonej ziemi. Terroryzując ludność biciem i rozstrzeliwaniami, porywał tragarzy. Nadzieje na powrót do normalności po odwrocie Niemców się nie sprawdziły. Kongijczycy palili i rabowali wszystko, co pozostawił za sobą Wintgens. Masowo wyłapy­ wano ludzi, żeby pozyskać tragarzy, kobiety Tutsi gwałcono. Wygłodniali rekruci belgijskich wojsk kolonialnych zjadali wszystko, co znaleźli — dzikie owoce i wykopane z ziemi bulwy — co powodowało szerzenie się chorób żołądka. Zły stan zdrowotny licznych kompanii opóźnił belgijskie natarcie. Gdy schwytano sułtana Musingę, zmuszono go do patrzenia, jak bito na śmierć wodzów z jego rady przybocznej, a innych zmuszano do tańca, by ośmieszyć ich w oczach poddanych. Belgijscy oficerowie nie pozostawali bierni wobec tego barbarzyństwa, lecz przyłączali się do orgii, zmuszając przerażonych Tutsi do oddawania kobiet swoim rekrutom; sami brali sobie najładniejsze. Potężny wstrząs całej struktury społecznej i wyniszczenie regionu spowodowały falę głodu. Wymarła połowa nawróconych na chrześcijaństwo Murzynów z misji pastora Röhla, a on sam został aresztowany. Szerzyła się przestępczość, w całym kraju działały bandy złodziei podających się za belgijskich żołnierzy rabujących bydło i bataty. Ludność staczała z nimi desperackie walki11. 11

I. Kabagema, op. cit., s. 303-308.

Do 20 maja Belgowie zlikwidowali niemiecki opór w Ruandzie i weszli do Urundi12. Jednocześnie Wintgens i Langenn szukali się nawzajem, a ich z kolei poszukiwali zwiadowcy gen. Wahle nie orientującego się w ogólnym położeniu. Brygady belgijskie oczyszczały z Niemców obszary nad rzeką Kagerą, Russissi i Gitega w Urundi, nie dając im sposobności do stawienia oporu13. Równie bez­ nadziejnie wyglądały perspektywy utrzymania się nad jezio­ rem Tanganika, nie czekając więc na odcięcie go od reszty sił kmdr ppor. Zimmer, dowódca obrony w porcie Kigoma, polecił wymontować działo 105 mm z wyciągniętego na ląd wraku „Grafa von Götzena”, po czym się wycofał. Tym­ czasem belgijski oddział wylądował w Udjidji, na niemieckim brzegu jeziora — było to symboliczne miejsce w historii odkrywania Afryki; to tutaj w 1858 roku do jeziora Tanganika dotarli pierwsi biali podróżnicy — John Hannig Speke i Richard Burton; tutaj też w 1871 roku spotkali się Henry Morton Stanley i dr David Livingstone, inni wybitni badacze Czarnego Lądu. Ilekroć Wintgens próbował kontratakować, miażdżąca przewaga Belgów zmuszała go odwrotu. Równo­ cześnie formacje brytyjskie z Ugandy przekroczyły graniczną rzekę Kagerę i zmusiły do odwrotu tamtejsze niemieckie posterunki. Dnia 16 czerwca południowa brygada wojsk Tombeura zdobyła Gitegę, stolicę Urundi; po dwumiesięcz­ nym marszu, praktycznie nie napotykając oporu, osiągnęła swój cel strategiczny. Tymczasem zaczęły się demonst­ racyjne działania Brytyjczyków na Jeziorze Wiktorii, więc do obrony przygotowywały się garnizony niemieckich portów — Bukoby (kpt. Eberharda Gudoviusa, 60 Niemców, 400 askari, 600 wojowników Ruga-Ruga zbrojnych w strzel­ by z 1871 roku i oszczepy) i Mwanzy (płk. von Oppena, 100 Niemców, 120 askari)14. Następnym celem operacyj­ 12 13 14

L. B o e l l , op.cit., s. 262-263. B. Far w e l l , op.cit., s. 288. L. B o e l l , op.cit., s. 263-266.

nym Brygady Północnej, wyznaczonym jej przez gen. Tombeura, było zdobycie Mwanzy wespół z siłami gen. Crewe’a (1930 żołnierzy, 15 ckm-ów i jedno działo), podczas gdy Brygada Południowa miała lądować na nie­ mieckim brzegu jeziora Tanganika, opanować port Kigoma i maszerować na wschód w kierunku Tabory, najważniej­ szego obiektu belgijskiej ofensywy. W dniu 10 lipca 1916 roku brytyjskie parowce wysadziły pod Mwanzą zgrupowanie gen. Crewe’a, które w dwóch kolumnach zaczęło ostrożnie zbliżać się do miasta. W nocy ich obóz został ostrzelany z usytuowanego tam działa 105 mm, ale nad ranem, gdy przystąpiły do ataku, Niemcy wysadzili w powietrze armatę i radiostację, po czym się wycofali. Zdobywszy Mwanzę i kilka jachtów nieprzyja­ ciela, Crewe się zatrzymał. Smuts wyznaczył jego od­ działom cel stricte polityczny — miały w ograniczony sposób pomagać Belgom w pokonaniu Niemców, lecz jednocześnie oszczędzać siły, by w decydującym momencie, po odwrocie Schutztruppe, zdobyć dla Wielkiej Brytanii Taborę, zanim dotrą tam Belgowie15. Polityczny charakter kampanii w północno-zachodniej części kolonii był jasny — poza współpracą w zniszczeniu niemieckiego oporu, Belgowie i Brytyjczycy mieli tu za zadanie wyznaczenie swoich powojennych stref wpływów. Pozbawiona brytyjs­ kiego wsparcia Brygada Północna wskutek walk z niemiec­ ką strażą tylną i ucieczek tragarzy musiała się zatrzymać 16 lipca w celu ściągnięcia zaopatrzenia. Zahamowanie natarcia pozwoliło gen. Wähle sprowadzić do Tabory posiłki, które na jego prośbę przydzielił mu Lettow16. Przy pomocy dwóch tysięcy ludzi, 18 ckm-ów i siedmiu dział, w tym jednego kal. 105 mm, Wähle przygotował linię obrony na północ od Tabory (dowodzili tam Wintgens i Langenn). Spodziewając się konieczności odwrotu, zajęto 15 16

C. M i l l e r , The Battle for the Bundu..., s. 212-213. L. B o e l l , op.cit. , s. 267-271.

również pozycję na południe od Kolei Centralnej; tam zgromadzono zaopatrzenie. Dnia 20 czerwca 1916 roku Brygada Południowa zaatakowała oddział kpt. Zimmera, zdobyła Kigomę i zaczęła energiczny marsz do Tabory, opóźniana przez Niemców niszczących linię kolejową. Pod koniec sierpnia 1916 roku położenie Niemców pod Taborą powoli stawało się krytyczne. Od północy nadchodziły wojska Crewe’a i Olsena, od wschodu — Molitora, a od zachodu zaczęły zagrażać formacje van Deventera, które zdobywając Dodomę, przecięły kontakt z Lettowem. Równocześnie Wähle zajął misję Ussoke na zachód od Tabory, jednakże nie zdążył zapobiec zniszczeniu przez Belgów oddziału Zimmera, który po­ szedł w rozsypkę, tracąc większość broni, pozostając niedaleko od misji. Jego samego z częścią żołnierzy Wähle odesłał do Tabory; jednocześnie wzmocnił siły na południe od miasta, tworząc tam z kilku kompanii zgrupowanie płk. Hübenera. Zbliżał się czas, kiedy gen. Wähle musiał porzucić obronę zachodu i przebić się na południowy wschód, by w tamtejszych lasach kon­ tynuować opór u boku dowódcy Schutztruppe17.

17

Tamże, s. 272-280.

Rozdział IX POCZĄTEK BITWY NA POŁUDNIU KOLONII WRZESIEŃ-GRUDZIEŃ 1916

Po fiasku planu Smutsa przewidującego zniszczenie Niemców pod Morogoro, w początkach września 1916 roku wojska alianckie zostały wciągnięte w trudne i przedłużające się walki w górach Uluguru. Smuts liczył, że zada tutaj Lettowowi znaczące straty, zepchnie go z górskich pozycji na równinę nad rzeką Rufiji i zmiażdży potężnym natarciem, wykorzystując fakt, iż rzeka utrudniała Niemcom odwrót. Opór Schutztruppe okazał się jednak niezwykle skuteczny — nie powiodła się próba uderzenia na tyły Niemców. Obszary, przez które przemaszerowywano, były opustoszałe, gdyż więk­ szość ludności Niemcy zamienili w tragarzy i pasterzy wykorzystywanych do spędu olbrzymich stad bydła, które chciano ocalić przed muchą tse-tse1. Smuts posyłał do walki coraz to nowe siły — w walkach w górach Uluguru swój chrzest bojowy przeszedł regiment ze Złotego Wybrzeża. Obie strony traktowały się „po dżentelmeńsku”, choć zdarzały się od tego odstępstwa. 1

L. Boell, op.cit., s. 229-232.

W jednej z utarczek Niemcy wzięli do niewoli kilkunastu Anglików, lecz Lettow zdecydował, by ich wypuścić na słowo honoru, że nie będą więcej walczyć przeciwko niemu. Głównie chodziło tu o trudności z ich wyżywie­ niem, w sytuacji gdy ledwo wystarczało żywności dla własnych żołnierzy. Jeńców wysłano do brytyjskich linii z niemieckim parlamentariuszem na czele. Brytyjczycy jednak nie zachowali się równie wspaniałomyślnie — Niemca uznano za szpiega, spętano, zawiązano mu oczy i porzucono w buszu. Oburzony Lettow pisał, że człowiek ten tylko cudem dotarł do swoich, w przeciw­ nym razie czekałaby go pewna śmierć2. Niemcy cofali się metodycznie, zawsze wystawiając straże tylne, które zajmując ukryte pozycje na lesistych pagórkach ostrzeli­ wały ze wszystkich luf nadchodzących żołnierzy Smutsa, powstrzymując zgrupowania Enslina i Britsa przed wydo­ staniem się na niemieckie tyły3. Starcia w buszu powo­ dowały ogromne marnotrawstwo amunicji. Lettow tak to opisywał: „9 września na naszym prawym skrzydle do natarcia ruszył oddział Schulza. Wkrótce obie strony wszczęły silny ogień z karabinów i ckm-ów, dołączyła się też lekka artyleria wroga. Poprzez gęstą, wysoką trawę słoniową trudno było zobaczyć, co się właściwie dzieje. [...] Bardzo ciężko było posuwać się naprzód i niezwykle trudno odnaleźć naszych”4. Kampania, której końca nie można się było spodziewać szybko, wkroczyła na zabagnione, malaryczne tereny nad Rufiji. Siły Smutsa były na skraju wyczerpania, trudności transportowe uniemożliwiały kontynuowanie natarcia, które tylko wydłużało i tak już nazbyt rozciąg­ nięte linie komunikacyjno-zaopatrzeniowe. Alianci mu2 3 4

P. L e 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 135-136. Tamże. Tamże, s. 37.

sieli przetrwać aż do przybycia uzupełnień, po to tylko, by wznowić atak, który już teraz wydawał się nie mieć szans powodzenia5. Jedyną nadzieją Smutsa była teraz wiara, że Niemcy muszą być w jeszcze gorszym stanie. W dniu 30 września 1916 roku wysłał do gubernatora Schnee i Lettowa list z propozycją honorowej kapitulacji: „Obecnie kampania osiągnęła punkt, z czego zapewne Wasza Ekscelencja zdaje sobie sprawę, w którym koniec jest już bliski i przewidywalny. Przy całej mocy i walecz­ ności w walkach obronnych nie jest już możliwe, by niemieckie wojska zdołały oprzeć się przeważającym siłom pod moim dowództwem ani też przedłużając opór zdziałać więcej, jak tylko przedłużyć kampanię kosztem straszliwych strat i cierpień ludności kolonii, szczególnie białych [...]. Nie muszę tutaj przypominać, iż dbałość o dobro mieszkańców Kolonii, odciętych od pomocy z zewnątrz i cierpiących już dwa lata beznadziejnej walki, leży w gestii Waszej Ekscelencji i Pułkownika von Lettowa. Przedłużanie kampanii o tej porze roku w tak niezdrowej części kraju, w której znajdują się teraz Wasze wojska, będzie oznaczało narażenie tych ludzi na kompletną ruinę, co i tak skończy się dla nich bezwarun­ kową kapitulacją. W tej sytuacji nakłaniam Waszą Ekscelencję do przedyskutowania z pułkownikiem von Lettowem, czy nie należałoby zakończyć teraz tej bez­ użytecznej walki na honorowych warunkach”6. Oferta Smutsa, oparta na dramatycznej wizji losu kolonii i jej mieszkańców w razie przedłużania kampanii, została zignorowana, choć złożono ją w dobrym momen5

Wśród żołnierzy krążył ponury dowcip: „Von Lettow poddaje się! Postawił tylko jeden warunek: musimy wziąć sobie jego parszywą kolonię”, C. M i l l e r , Battle for the Bundu..., s. 249. 6 List był skierowany głównie do gubernatora Schnee, Lettow otrzymał jego kopię, cyt. za: L. B o e l l , op.cit., s. 233-234.

eie, gdyż przeniesienie się Schutztruppe na raalaryczne obszary nad Mgetą rzeczywiście dobrze nie rokowało dalszej walce. List ten odebrano jednak jako demonstrację słabości aliantów. Rozpoczynała się najtrudniejsza próba dla niemieckich żołnierzy. Pod koniec września 1916 roku zaczęła się druga w tym roku, choć mniej obfita pora deszczowa, przynosząc całe chmary moskitów. Wody zalały magazyny i zniszczyły znaczne zapasy mąki, zmuszając ludzi do odżywiania się wyłącznie kukurydzą. W poszczególnych kompaniach po 30 i więcej ludzi zachorowało na dyzenterię. Od 1 października trzeba było zmniejszyć racje żywnościowe — Niemcy i Murzyni żywili się teraz tym samym pokarmem (kuku­ rydza, proso, ryż). Lettow ustanowił między Mgetą a Rufiji sieć posterunków myśliwskich, gdzie polowano na słonie i hipopotamy, by zdobyć mięso i tłuszcz. Nad Rufiji Lettow kazał wybudować chaty z trawy dla żołnierzy i tragarzy oraz duży szpital. Wojsko i bydło transportowano przez rzekę promami. Szczęśliwie nie było tu muchy tse-tse. Okoliczni niemieccy plantatorzy, dotychczas niedotknięci wojną, z wrogością odnosili się do Lettowa i jego żołnierzy. Doszło do incydentów, w których na rozkaz swoich oficerów askari rekwirowali żywność na plantacjach pod groźbą użycia broni7. Do końca września oddziały Smutsa, wysyłając desanty, zajęły ważne punkty na wybrzeżu (Kilwa, Mikindani, Ssudi, Lindi i Kiswere), tworząc w ten sposób wiele baz zaopatrzeniowych i jednocześnie odcinając Schutztruppe od oceanu8. Lettow wycofał niewielkie siły z wybrzeża i skoncentrował je w Utete, bazie aprowizacyjnej nad 7 P . L e t t o w - V o r b e c k , op.cit. , s . 1 4 1 . S a m dowódca Schutztruppe schudł przeszło 12 kg, przeszedł ciężką malarię i praktycznie uzależnił się od kawy i papierosów. 8 L . B o e l l , op.cit., s. 235-237.

dolną Rufiji. Rozpoczęto ewakuację zapasów i niemiec­ kich cywilów z terenu między Dar a Rufiji, zarówno w obawie przed działaniami Smutsa, jak i tubylczym powstaniem. Lettow wydzielił kompanię Boemckena, by obserwował poczynania Brytyjczyków w Kilwie, nato­ miast marynarze z „Königsberga” pod dowództwem kmdr. Maxa Looffa zajęli pozycje nad Ruwumą na południowej granicy kolonii, gdzie mieli odeprzeć ewen­ tualny atak Portugalczyków. Smuts, nie doczekawszy się odpowiedzi na swoją propozycję, ruszył naprzód, opano­ wując tereny między górami Uluguru a Rufiji. Brytyj­ czycy musieli szturmować niemieckie pozycje bez ar­ tylerii, której nie zdołali pociągnąć przez trudny teren9. W Kilwie Smuts zaczął gromadzić znaczne siły pod dowództwem gen. Hannyngtona, które zamierzano rzu­ cić do ofensywy w głąb lądu na zachód. Jego żołnierze zajęli wzgórze Kibata na tyłach Niemców, zmuszając Lettowa do zostawienia nad rzeką Mgeta (bezpośrednio naprzeciw Smutsa) 1100 żołnierzy na czele z kpt. Otto i kpt. Teodorem Tafelem, podczas gdy sam zwrócił się ku wzgórzu Kibata, obawiając się podejmowanych stam­ tąd wrogich akcji10. Smuts powoli zaczynał rozumieć, że dał się wciągnąć w walkę na wyczerpanie, której końca nie było widać. Warunki, w jakich miała się toczyć, zmuszały go do coraz szerszego zastępowania białych żołnierzy Afrykanami i Hindusami. Zgodnie z przewidywaniami Lettowa, od strony Mo­ zambiku do akcji weszli Portugalczycy, którzy nad Ruwumą skoncentrowali 4650 żołnierzy z 12 ckm-ami, 160 samochodów, 40 wozów; do transportu miało też być użytych 2000 koni i mułów. Ekspedycję wyposażono w liczne radiostacje, zorganizowano także rozwinięte służby medyczne, gdyż malaria również w Mozambiku 9 10

L. B o e l l , op.cit., s. 236-239. Tamże, s. 240-242.

zbierała obfite żniwo. W połowie września 1916 roku portugalski głównodowodzący gen. Gil porozumiał się ze Smutsem w kwestii przygotowania ofensywy. Ustalono wówczas, że Portugalczycy mają nacierać na południowowschodnią część kolonii, posuwając się wzdłuż wybrzeża na linii Mikindani-Lindi. Zająwszy port Lindi, roz­ dzieliliby się na dwie kolumny, z których jedna miała maszerować na północ w kierunku Kilwy, a druga na zachód ku Liwale11. Dnia 30 października Lettow, dobrze zorientowany w zagrożeniu, wysłał nad Ruwumę kompanię kpt. Rothe. W początku listopada, po przekroczeniu Ruwumy, 800 Portugalczyków z 12 ckm-ami i czterema działami uderzyło na mały niemiecki posterunek w Newali na płaskowyżu Makonde. Portugalczycy nabrali pewności siebie; sądząc, że nie napotkają oporu, śmiało ruszyli w głąb wrogiego terytorium. Nagle jednak zdziesiątkował ich ogień ukrytych żołnierzy kpt. Rothe. Przepędziwszy wroga ostrzałem z karabinów maszynowych, Niemcy zdobyli blisko 50 karabinów, 300 koni, 200 sztuk bydła i duże ilości porzuconego wyposażenia. Portugalczycy jednakże cofnęli się tylko nieznacznie, rozbijając w po­ bliżu ufortyfikowany obóz. Looff dał swoim marynarzom rozkaz zepchnięcia wroga z nowej pozycji, atak ich został jednak krwawo odparty. Wobec tego pociągnięto na pole walki działo 105 mm, którego ostrzał we mgle spowodował wybuch paniki w portugalskim obozie. Sądząc, że są okrążeni, Portugalczycy desperacko uciekali za Ruwumę, zostawiając za sobą setki tysięcy sztuk amunicji, cztery działa, 70 koni i mułów, radiostacje, samochody, żywność, ekwipunek i materiały sanitarne. Klęska była kompletna. Niemcy przez kilka dni zbierali łupy; do tego jeszcze udało im się odzyskać utracony 11

L. B o e 11, op.cit., s. 243.

w marcu 1916 roku teren, tzw. Trójkąt Kionga. Bry­ tyjczycy i Afrykanerzy przejawiali złośliwą satysfakcję z powodu klęski Portugalczyków, którzy wcześniej wywołali oburzenie w ZPA, chełpliwie rozgłaszając, że „teraz pokażą Burom, jak się walczy”. Przezwano ich „Porks”, co budzi jednoznaczne skojarzenia, jako że pork to po angielsku „wieprzowina”. Niemieccy askari pogardliwie nazwali Portugalczyków Scherni Uleia (w suahili Schemi oznacza rolników lub po prostu buszmenów, Uleia to Europa, a więc — buszmeni z Europy). Prasa portugalska i tak przedstawiła starcie pod Newalą jako wielkie zwycięstwo, równocześnie zaś gen. Gil wyznaczył nagrodę za głowę Looffa12. Wobec wzrastającego zagrożenia od strony Kilwy, Lettow postanowił przeprowadzić atak na spychające go z pół­ nocy wojska Smutsa, by zmusić aliantów do przerwania działań na wybrzeżu i przerzucenia stamtąd sił na zagrożony odcinek. Obiektem niemieckiego natarcia miały być wzgórza Matumbi pod fortem Kibata na północ od rzeki Matandu, od miesiąca w posiadaniu Brytyjczyków. Stanowiły daleko na południe wysunięty występ „frontu” tworzonego przez siły Smutsa oraz Otto i Tafela wzdłuż rzeki Mgety. Gdy Lettow formował grupę uderzeniową zbrojną w haubice, w połowie li­ stopada 1916 roku spodziewający się uderzenia Smuts wzmacniał garnizon Kibata. Ściągnięty tam batalion KAR został skierowany do wioski Mtumbei Chini. Jednakże na niedokładnych mapach widniały trzy miejsca o takiej nazwie, co wywołało konsternację wśród ofi­ cerów. W końcu udało im się dotrzeć na właściwą pozycję. Garnizon Kibata obsadziło w sumie 930 żo­ łnierzy z siedmioma ckm-ami; przeciwko nim Lettow zamierzał rzucić do ataku 900 ludzi z 15 ckm-ami13. 12 L. B o e l l , op.cit., s. 244-246; B. G a r d n e r , op.cit., s. 117; M. L o o f f , Tufani..., s. 172, 175.

W dniu 6 grudnia 1916 roku Niemcy otworzyli ogień z działa 105 mm i haubic, kierując go w centrum brytyjskiej pozycji obronnej — fort Kibata, podczas gdy kompanie Schulza i Haxthausena przystąpiły do ob­ chodzenia z flanek Brytyjczyków rozmieszczonych na szańcach. W forcie bohatersko bronił się 129. Pułk Beludżański. W nocy Niemcy zajęli kilka wzgórz, od rana zaś pokryli linię Hindusów intensywnym ostrzałem z karabinów maszynowych. Walki angażowały coraz większe siły niemieckie, podczas gdy pojawiło się zagrożenie tyłów i flanek Niemców przez pośpiesznie ściągane wojska alianckie. Dnia 10 grudnia dowództwo w forcie Kibata objął gen. Henry O’Grady, który miał się utrzymać, podczas gdy gen. J.A. Hannyngton z 40. Pułkiem Pusztuńskim miał uderzyć z zachodu na Niem­ ców. Do ich odparcia Lettow wydzielił oddział, nie przerwał jednak natarcia na fort. Na jednym z okolicz­ nych wzgórz ostrzał czterech niemieckich dział komplet­ nie rozbił zgrupowanie żołnierzy ze Złotego Wybrzeża, których Hannyngton rzucił do ataku na flankę Lettowa. W krwawych starciach na wzgórzach Niemcy używali granatów ręcznych i zaangażowali całość sił, choć bez rezultatów; ponosili za to wysokie straty, szczególnie wśród białych oficerów. Wykrwawione siły Hannyngtona były już niezdolne do wykonania manewru oskrzyd­ lającego; musiały same się cofnąć, zagrożone znisz­ czeniem przez główne ugrupowanie Lettowa. Lokalne walki patrolowe, bombardowania lotnicze i sporadyczne pojedynki artyleryjskie miały trwać jeszcze w okolicach fortu Kibata do początku stycznia, lecz właściwa bitwa wygasła 19 grudnia. Niemcom nie udało się odbić fortu i zaangażowali się w bitwę, której nie byli w stanie wygrać, choć Lettow osiągnął swój cel strategiczny 13

L. B o e l l , op.cit. , s. 247.

— siły brytyjskie musiały wstrzymać natarcie z Kilwy, co na jakiś czas zabezpieczało niemieckie tyły. Wówczas też Smuts przesłał do niemieckiego głównodowodzącego posłańca z informacją o przyznaniu mu w Niemczech najwyższego pruskiego orderu wojskowego, Pour Le Merité (Za zasługi), który ustanowił jeszcze Fryderyk II w 1740 roku. Lettow w pełni docenił ten szlachetny gest14. Tymczasem, gdy Lettow uwikłany był w ciężkie walki nad oceanem i Ruwumą, około 200 kilometrów na zachód od niego mjr Kraut strzegł bazy zaopatrzeniowej Mahenge, stojąc na czele zachodniego zgrupowania Schutztruppe, które miało strzec jego flanki. Kraut miał pod swymi rozkazami 2450 ludzi, 24 ckm-y i sześć dział15. W sierpniu 1916 roku ofensywa gen. Northeya stanęła w Ubenie, a 2 dywizja van Deventera zaczęła zbliżać się z północy do Iringi; ewakuowano się więc z nich, by skoncentrować siły koło Mahenge i tam stawić czoło Rodezyjczykom i Af­ rykanerom. Northey powoli ściągał zaopatrzenie, które przewożono ze stacji kolejowej nad rzeką Zambezi do Ubeny, pokonując ok. 1100 km. Do jego przerzutu zaan­ gażowano karawany tragarzy, samochody i parowce. W cha­ rakterze tragarzy służyło 293 tysięcy Afrykanów z Rodezji (1/3 całej czarnej populacji) oraz 120 tysięcy z Niasalandu (1/10 populacji). Tylu tragarzy potrzebowały nieprzekraczające 10 tysięcy ludzi wojska Northeya. W tym czasie z Brytyjskiej Afryki Wschodniej na pole walki ściągnięto około 150 tysięcy Murzynów służących jako żołnierze, zwiadowcy, robotnicy, tragarze i sanitariusze. W tym samym charakterze Niemcy wykorzystywali około 100 tysięcy tubylców. Podczas całej kampanii 1914-1918 liczba Afrykanów aktywnie w niej uczestniczących znacznie przekroczyła jeden milion. Według „Timesa” był to dowód na lojalność Murzynów wobec władz kolonialnych, lecz 14 15

L. B o e l l , op.cit., s. 248-249. Tamże, s. 250-251.

tak naprawdę świadczyło to o sprawnym aparacie przymusu, dzięki któremu zarówno Niemcy, jak i Brytyjczycy mogli toczyć w Afryce Wschodniej wojnę na taką skalę16. W dniu 29 sierpnia jedna z rodezyjskich kolumn wkroczyła do Iringi. Rozproszone kompanie Schutz­ truppe nie próbowały już stawiać oporu i cofały się tylko ku Mahenge. Podczas tego wycieńczającego ma­ rszu Niemcy musieli nie tylko staczać walki odwrotowe z rodezyjskimi patrolami, ale i zdobywać żywność na dzikich terenach, przez które akurat przechodzili. Warunki pochodu pogorszyła jeszcze pora deszczowa, która spowodowała powódź. Dnia 16 września gen. Northey, wykorzystując generalny odwrót niemiecki, wysłał promem przez jezioro Niasa tzw. Rhodesia Native Regiment (Kolorowy Pułk Rodezyjski), który wylądowawszy na niemieckim brzegu, bez walki opa­ nował bazę zaopatrzeniową Ssongea. Niemcy musieli się wycofać, jako że tubylcza ludność nawiązała pełną współpracę z Brytyjczykami, przynosiła im żywność, a także zdradzała informacje o Schutztruppe i prze­ prowadzała nawet na własną rękę ataki na niemieckie linie komunikacyjne17. W tym czasie główne kolumny rodezyjskie działające w głębi kolonii ponosiły duże straty w niemieckich zasadzkach. W początkach li­ stopada Kraut nieoczekiwanie otrzymał od tubylców informację o pojawieniu się między Iringą a Ubeną dużego oddziału wojskowego. Okazało się, że było to zgrupowanie gen. Wähle, które po upadku Tabory przebijało się przez siły Belgów, Afrykanerów i Rodezyjczyków ku Mahenge. Nagłe pojawienie się nie­ mieckich posiłków zmieniało sytuację na niekorzyść aliantów. Należy tutaj opowiedzieć, co działo się 16

Tamże; The Times History of the War, t. 13, s. 411-412 oraz t. 16, s. 435. 17 L. B o e l l , op.cit. , s. 252-256.

z obrońcami zachodniej części Niemieckiej Afryki Wschodniej od września do listopada 1916. Wähle w dniach 1-18 września 1916 roku walczył pod Taborą z belgijskimi brygadami — północną i połu­ dniową. Gdy wystrzelano całą amunicję z działa 105 mm, po czym je zniszczono, Wähle podjął decyzję, by porzucić Taborę, zanim odetną mu odwrót Belgowie, brytyjskie oddziały gen. Crewe oraz 2 Dywizja Połu­ dniowoafrykańska zbliżająca się ze wschodu18. W nocy z 17 na 18 września Niemcy wycofali się na południe. Belgowie, mający duże trudności transportowe i cierpiący wskutek chorób, nie zdążyli zamknąć ich w kotle. O świcie 19 września, spodziewając się oporu, wysłali do Tabory parlamentariuszy, którzy ku swojemu zdzi­ wieniu, zamiast niemieckiego dowódcy, napotkali jedynie grupę kilku tysięcy kobiet, dzieci i uwolnionych brytyjs­ kich jeńców19. Jeńcy powszechnie oskarżali Niemców o umyślne „obniżanie godności białej rasy” w oczach tubylców przez zmuszanie ich do poniżających prac (np. zbierania nawozu) pod nadzorem czarnych żołnierzy. Niemcy rewanżowali się później, skarżąc się na kradzie­ że, jakich dopuszczali się na nich Kongijczycy. W po­ bliskim szpitalu wzięto do niewoli 173 chorych Niemców i 180 askari. Trzeba stwierdzić, że biała społeczność, poza sporadycznymi kradzieżami, nie ucierpiała ze strony Belgów, choć ich askari dopuszczali się gwałtów i mor­ dów na ludności czarnej. Zabijano bez wyjątku mężczyzn i kobiety, zarzynano bydło, pito zdobyczny alkohol. Belgowie chwilowo stracili kontrolę nad sytuacją. An­ gielski misjonarz przetrzymywany w Taborze miał stwier­ dzić, że Niemcy ocalili jeńcom życie, wycofując się bez walki, inaczej bowiem Kongijczycy wymordowaliby chyba wszystkich białych. Interweniował również niemiec18 19

L. B o e 11, op. cit. s. 280-282. H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika..., s. 213-214.

ki pastor, prosząc Belgów o uspokojenie swych czarnych żołnierzy, co w końcu poskutkowało20. Kampania w północno-zachodniej części kolonii dobiegła końca. Przed ugrupowaniem gen. Wähle stało trudne zadanie — miało pokonać kilkaset kilometrów przez całkowicie dziki i bezludny teren, pozbawiony dróg czy magazynów, aby dołączyć pod Mahenge do głównych sił. Ogromnym problemem było zdobycie zaopatrzenia dla trzech tysięcy ludzi, szczególnie po tym, jak pięć tysięcy tragarzy uciekło, kradnąc masę materiałów sanitarnych i amunicji. Brytyjczycy początkowo uważali to zgrupowanie za oddział dezerterów (w jednym z telegramów określali ich jako „zdemoralizowaną hordę”)21. Mucha tse-tse dziesiątkowała stada bydła. Nie mając wystarczającej liczby tragarzy, Niemcy musieli spalić 70 ton wyposażenia — głównie odzieży, alkoholu, tytoniu i osobistych bagaży. Zgrupowanie Wähle miało iść w trzech równoległych kolumnach (pod dowództwem Langenna, Wintgensa i Huebenera). Sam generał szedł ze sztabem u boku sił osłonowych. Tymczasem gen. Smuts nie zdołał przekonać rządu Belgii do wznowienia ofensywy. Generał Tombeur otrzymał wytyczne, zgodnie z którymi opanowaw­ szy Taborę, miał zakończyć swój udział w kampanii. Strona belgijska chciała teraz wykorzystać swoją przewagę nad Brytyjczykami i na zasadzie faktów dokonanych budować na zdobytych obszarach swoją administrację, by przygotować te tereny do aneksji. Pomoc Brytyjczykom w dalszym prowadzeniu wojny z Niemcami w Afryce Wschodniej uważano nie tylko za działanie bezcelowe, ale wręcz za błąd polityczny, zdając sobie sprawę, że rychłe zniknięcie II Rzeszy przywróci uprzedni stan rzeczy, w którym Wielka Brytania była tu największym rywalem Belgii. Podczas walk Belgowie ponieśli niewielkie straty 20 21

Tamże, s. 283-284, 213-214. L. B o e l l , op.cit., s. 285-286.

(41 białych i 1235 czarnych żołnierzy), opanowawszy w pół roku rozległe terytoria. Generał Tombeur został odznaczony przez króla Belgii Alberta Orderem Leopolda, otrzymał też Order Rycerski z rąk brytyjskiego monarchy Jerzego V22. Smuts podziękował wobec tego belgijskiemu dowódcy za współpracę, trudno jednak powiedzieć, czy rzeczywiście do niej doszło. Niewielkie ugrupowanie gen. Crewe straciło rację bytu; wkrótce po niepomyślnym dla Brytyjczyków wyniku wyścigu do Tabory zostało roz­ wiązane, a jego żołnierze odesłani do Ugandy. Sam Crewe, pozbawiony przez Smutsa stopnia generalskiego, wrócił do Afryki Południowej, gdzie jego kariera polityczna również dobiegła końca. Polityczne niesnaski między aliantami znakomicie ułatwiły gen. Wähle przeprowadzenie odwrotu. Dzięki przechwyconym informacjom Wähle wiedział o od­ wrocie Lettowa i zdobyciu Iringi przez Rodezyjczyków23. Tubylcy dostarczali im informacji, zdradzali miejsca stac­ jonowania Niemców, na własną rękę przeprowadzali rów­ nież ataki na linie komunikacyjno-zaopatrzeniowe Schutz­ truppe, zmuszając ludzi Falkensteina i Grawerta do nieustan­ nej czujności24. Trzeba było bardzo ostrożnie posuwać się przez obszar częściowo już opanowany przez wroga, dlatego pochód Niemców wyprzedzały liczne patrole, które roz­ praszając się w dżungli spotykały się później ze sobą w umówionym miejscu (zgodnie z tradycyjną taktyką tamtejszych plemion). Według zamysłu Wähle, alianci musieli teraz znacznie osłabić swoje główne siły zaan­ gażowane w walki z Lettowem. Northey był zmuszony ograniczyć zadania swoich żołnierzy do ochrony niezwykle zagrożonych teraz linii komunikacyjno-zaopatrzeniowych; tysiące tragarzy uzbrajano na wypadek niemieckich napa­ 22 B. Far we 11, Great war in Africa..., s. 288-289; B. G a r d n e r , op.cit., s. 125-127. 23 L. B o e l l , op.cit., s. 253-255. 24 Tamże, s. 287-288.

dów. Na szczęście dla Rodezyjczyków sprawni inżynierowie z Afryki Południowej ukończyli już budowę zdatnej do transportu motorowego drogi łączącej kwaterę Northeya z Rodezją, teraz więc szybciej przerzucano nią ludzi i zaopatrzenie. Najbliżej tego obszaru działał kpt. Wintgens, który zdobywał w okolicy bydło. Nie było to łatwe, jako że członkowie plemienia Wahehe, wrogo nastawionego do Niemców, zbiorowo uciekali do buszu z dobytkiem, przy okazji meldując napotkanym patrolom rodezyjskim o obec­ ności Schutztruppe. Żołnierzom Wintgensa udawało się sporadycznie rozbijać alianckie oddziałki. W potyczkach zdobywali broń i żywność, czasem w ich ręce wpadały też raporty i meldunki dające dobrą orientację w poczynaniach wroga. Wintgens, jako najbardziej przedsiębiorczy spośród niemieckich oficerów z ugrupowania zachodniego, stawiał swoim ludziom dalekosiężne zadania — chciał pobić kolumnę płk. Rodgera pod Iringą, zniszczyć magazyny zaopatrzeniowe Northeya, po czym nawiązać kontakt z Lettowem. Osiągnął mistrzostwo w tradycyjnej partyzanckiej taktyce hit and run — „uderz i zniknij”25. Sytuacja zaopatrzeniowa grupy Wähle była coraz trudniejsza. W przypadkowych utarczkach wystrzelano większość amunicji, zdolność bojowa sił spadła do minimum. Liczni tragarze i askari dezerterowali, szerzyła się demoralizacja i niewiara w sens dalszego marszu. Wahle nie miał przy sobie żadnych służb medycznych, tak więc chorych porzucano w opuszczonych misjach, licząc, że zajmą się nimi brytyjscy lekarze. W dniu 23 listopada 1916 roku jedna z niemieckich kolumn (55 Niemców i 236 askari z trzema ckm-ami pod dowódz­ twem kpt. Huebenera) po wystrzelaniu amunicji dała się okrążyć Rodezyjczykom pod Ilembule, gdzie się poddała. Tymczasem Wähle dotarł wreszcie do Mahenge, gdzie 25 C. M i l l e r , Battle for the Bundu..., s. 218; L. B o e l l , op.cit., s. 289-292.

na rozkaz Lettowa przejął dowodzenie grupą Krauta i mjr. Grawerta26. Pod koniec 1916 roku Lettow utrzy­ mywał swoje siły rozproszone na odcinkach nad Mgetą, koło fortu Kibata, naprzeciw portów Kilwa, Lindi oraz nad Ruwumą. Miał jeszcze 750 Niemców i 3500 askari z 55 ckm-ami i 12 działami. Jednocześnie w Mahenge chronił go od zachodu Wähle z 350 Niemcami, 3000 askari, 39 ckm-ami i dziewięcioma działami. W ciągu dziesięciomiesięcznej kampanii Schutztruppe zmniejszyło się o 1/3 stanu z końca 1915 roku. Dnia 1 października 1916 roku en ten ta angażowała w Afryce Wschodniej około 100 tysięcy żołnierzy, z czego 45 tysięcy białych uzbrojonych w 300 ckm-ów, 200 dział i 25 samolotów. Wskutek chorób w szpitalach znajdowało się dziewięć tysięcy ludzi, z czego cztery tysiące białych. Pod koniec października do Afryki Południowej odpłynęło 12 tysięcy żołnierzy niezdolnych do kontynuowania służby z powo­ du krańcowego wycieńczenia. Zastąpić ich miała ściąg­ nięta w grudniu Brygada Nigeryjska gen. Fredericka Hugh Gordona Cunliffe’a (weterani kampanii w Kame­ runie), co było elementem nowej strategii Smutsa — an­ gażowania przeciw Lettowowi głównie formacji rdzennie afrykańskich27. Uzupełniając swe siły, Smuts odbudowy­ wał zniszczone porty i linie kolejowe, by zapewnić swojemu wojsku zaopatrzenie. Do prac przystąpiono jednak zbyt późno. Nie udało się zapobiec licznym przypadkom śmierci głodowej. Pod Mkindu żołnierze z Afryki Południowej zerwali przęsła bambusowego 26

L. B o e 11, op.cit, s. 293-298. L. B o e l l , op.cit., s. 298-300. Gen. brygady sir Frederick Hugh Gordon Cunliffe (1861-1955); służył w 92. pułku szkockim Gordona (Gordon Highlanders); weteran wojny burskiej, służył w Indiach, w latach 1911-1915, był dowódcą Regimentu Nigeryjskiego Zachodnioafrykańskich Wojsk Pogranicznych (West African Frontier Force); w latach 1916-1918 uczestniczył w kampanii wschodnioafrykańskiej, stając na czele kontyn­ gentu nigeryjskiego; komandor Orderu św. Michała i Jerzego. 27

mostu i ugotowali na nich zupę. Winę za narażenie ludzi na bezsensowną śmierć w malarycznym terenie ponosi Smuts, który kontynuował ofensywę, zdając sobie sprawę, że będzie w stanie zaopatrzyć wojsko dopiero po ukoń­ czeniu robót, a więc nie wcześniej niż za dwa-trzy miesiące. O niepowodzenie swych planów obwiniał brytyjskich wojskowych: „Zawsze jesteście przygotowani na utratę jakiejś liczby ludzi, co uwzględniacie w swoich rozkazach, lecz gdy przychodzi co do czego, nie raczycie nawet sami się zaangażować lub po prostu zwycięstwo wymyka się wam z rąk... bo jesteście zmęczeni lub spragnieni! Nie istnieją takie potrzeby, gdy wchodzi w grę sukces wielkiej operacji”28. Strategia Smutsa, polegająca na minimalizowaniu strat bitewnych w pościgu za Niemcami, nie zdała egzaminu, jako że na jednego żołnierza poległego w walce przypadało 30 chorych, spośród których większość umierała (przyczyną mogła być zła organizacja i przygotowanie służby zdrowia). Z braku personelu nierzadko w alianckich szpitalach ludźmi zajmowali się weterynarze. Zdarzało się, że ranni Brytyj­ czycy poddawali się Niemcom, by mieć gwarancję opieki lekarskiej z prawdziwego zdarzenia29. Fatalny stan zdrowot­ ny ogromnie obniżał morale alianckich żołnierzy30. Brytyj­ scy lekarze stwierdzili, że warunki afrykańskie lepiej znoszą starsi żołnierze niż nowi rekruci; często porównywano tu pięćdziesięcio- i sześćdziesięcioletnich ochotników z Brytyj­ skiej Afryki Wschodniej, którzy rzadziej zapadali na malarię, z dwudziestoletnimi poborowymi z Afryki Połu­ dniowej, którzy po kilku miesiącach zapełniali szpitale. 28

N. L e v i s, Jan Smuts, London 1917, s. 290, cyt. za: B. W i 1 i a m s, Botha, Smuts and South Africa, London 1946, s. 109. 29 B. Far w e l l , op.cit., s. 293, 302. 30 B. F a r w e 11, tamże, s. 294—298; J.C. S m u t s , Jan Christian Smuts, Cape Town 1952, s. 169.

Syn generała Smutsa i zarazem autor jego biografii pisze, że po pierwszej wojnie światowej ojciec miewał regularne nawroty malarii, przebywając w zimnych klimatach, do­ stawał dreszczy i gorączki podczas podróży samolotem, a nawet wskutek przeciągów. Praktycznie wszyscy żołnierze w Afryce Wschodniej przeszli malarię przynajmniej raz. Pozostała ona najbardziej powszechną z chorób. Lettow też przechodził ją blisko dziesięciokrotnie. Najcięższą odmianę malarii stanowiła tzw. gorączka czarnej wody, której symptomem był mocz zabarwiony na czarno. Towarzyszyła jej wysoka temperatura (ponad 40 stopni C), dreszcze i wymioty. Medycyna była wówczas praktycznie bezradna, dlatego w połowie przypadków choroba kończyła się śmiercią. Leczono ją pigułkami z chininy wzbogacanymi siarczanem. Brytyjscy żołnierze nosili mundury mniej przystosowane do tropików niż niemieckie (szorty, koszule z krótkimi rękawami) niechroniące skóry przed ukąszeniami moskitów przenoszących malarię. Woda była kolejnym źródłem zachorowań, powodowała zatrucie amebą i tyfus. Szcze­ gólnie niebezpieczne było zakażenie nitkowcem, charak­ terystycznej dla Afryki odmiany glisty ludzkiej, która mogła powodować wymioty, gorączkę, a także poważne infekcje narządów wewnętrznych i w efekcie zgon. Euro­ pejscy lekarze, nie mając doświadczenia w ich leczeniu, polegali na tradycyjnej medycynie Afrykanów. W Afryce Wschodniej niezwykle ostrożnie należało przygotowywać nie tylko wodę, ale i żywność. Wywołana amebą dyzenteria powodowała tu największą liczbę ofiar spośród wszystkich teatrów pierwszej wojny światowej. Poza tymi zagrożeniami życia, żołnierze podczas kampanii doświadczali na pozór niegroźnych, lecz bardzo uciążliwych dolegliwości. Prawie wszyscy mieli kłopoty z pchłami piaskowymi, które do­ stawały się pod paznokcie palców u nóg i kąsały. Jeśli szybko się ich nie usunęło igłą, wywoływały gangrenę,

zmuszając setki żołnierzy do amputacji palców. Smuts wybudował wiele obozów dla rekonwalescentów w Kenii, by uniknąć protestów ze strony ludności w Afryce Połu­ dniowej, które wybuchły po przybyciu tam 12 tysięcy wyniszczonych weteranów kampanii31. W 1917 roku Smuts chciał przeprowadzić wiele kon­ centrycznych ataków ze wszystkich stron na południową część niemieckiej kolonii, licząc że tym razem Lettow nie będzie miał dokąd uciec32. W Londynie po upadku Tabory uznano, że kampania w Afryce Wschodniej została zakończona. Był to jednak taki samym błąd, jaki po­ pełniono podczas wojny burskiej, gdy zdobycie stolic Oranii i Transwalu miało oznaczać koniec wojny, a sta­ nowiło jedynie finał jej głównej, strategicznej fazy. Teraz zaś, podobnie jak burskie komanda w 1900 roku, Lettow rozpoczął wojnę na wyczerpanie.

31 32

B. F a r w e J l , op.cit., s. 299-304. Tamże, s. 305-306.

Rozdział X OPERACJE PODCZAS PORY DESZCZOWEJ STYCZEŃ-CZERWIEC 1917

W dniu 1 stycznia 1917 roku Smuts wznowił ofensywę nad Mgetą, której brzeg obsadzało kilka kompanii kpt. Otto. Zagrożony odcięciem od Lettowa przez powódź, bombar­ dowany przez brytyjskie samoloty i haubice Otto wycofał się, pozostawiając jednak liczne stanowiska snajperów strzegących brodów rzecznych. Do akcji po raz pierwszy weszła tam Brygada Nigeryjska gen. Fredericka Cunliffe’a, która po dramatycznych przejściach zdołała opanować drugi brzeg. Niemcy, z uwagi na bogactwo tutejszej fauny (głównie hipopotamy, krokodyle i słonie), przed wojną planowali utworzenie na tym obszarze rezerwatu przyrody. W przeprawie przeszkodził niespodziewany atak hipo­ potamów, co później wywołało wesołość wśród brytyjskich żołnierzy, żartujących, że nawet zwierzęta biorą w tej wojnie stronę Niemców. Hipopotamy wywróciły liczne łodzie; w nocy na środku rzeki niezwykle trudne było ich powstrzymanie — żołnierze mieli zakaz strzelania, by nie alarmować Niemców, wobec czego ograniczono się do bicia ich kijami i kłucia bagnetami. Nazajutrz z ręki snajpera zginął kpt. Frederick Selous, sześćdziesięciosześ-

cioletni dowódca 25 Pułku Fizylierów Królewskich. Lettow, który poznał Selousa przed wojną, przesłał swoje kondolencje. Brytyjczycy osiągnęli krwawo okupiony sukces1. Gdy Cunliffe przełamał linię obronną kpt. Otto frontalnym atakiem, kolumna gen. Bevesa, prowadzona przez zwiadow­ ców mjr. Pretoriusa, przeprawiła się przez rzekę Ruaha na zachód od niemieckiej pozycji, co groziło okrążeniem lokalnym grupom Schutztruppe. Wobec tego kpt. Chappuis wysadził w powietrze mosty na Rufiji, przygotowując się do generalnego odwrotu na południe od rzeki. Brytyjczycy w lokalnym niemieckim posterunku zdobyli duże zapasy lekarstw i materiałów sanitarnych. Mimo że wszystko to należało do Czerwonego Krzyża, całość spalono, łamiąc w ten sposób konwencję genewską. Gubernator Schnee zareagował ostrym protestem, na który gen. Hoskins odpowiedział stwierdzeniem, że konwencja chroni własność ruchomych jednostek Czerwonego Krzyża, a nie stałe placówki. Faktem jednak było, że alianccy żołnierze bezmyślnie zniszczyli materiały chroniące ludzkie życie2. Niemcy cofając się, minowali drogi pociskami z dział 105 mm, zdobytych granatów ręcznych i ładunków wybucho­ wych, które wkładano do brytyjskich konserw po wołowi­ nie3. W tym czasie brak wody wobec ogromnych upałów zatrzymał całe natarcie Bevesa. Lettow szybko reagował na nowe zagrożenia, tak więc wycofał wszystkie siły znad Rufiji na południe, gdzie nad jeziorem Utungi ustanowił swoją kwaterę główną. Walki wyraźnie wygasały — obie strony były zbyt wyczerpane. Napięcie nerwowe panujące wśród żołnierzy powodowało brutalizację starć. Podczas jednego patrolu rekruci Regimentu ze Złotego Wybrzeża szukali batalionu KAR. Wyszedł ku nim żołnierz w brytyjskim mundurze 1 2 3

L. B o e l l , op.cit., s. 306-307; B. G a r d n e r , German East..., s. 141. H. S c h n e e , Deutschostafrika im Weltkriege..., s. 244—245. C. M i 11 e r, Battle for the Bundu..., s. 245.

i po angielsku zapewnił, że jest zwiadowcą owego batalionu i może teraz do niego zaprowadzić. Podczas marszu zniknął w zaroślach, z których nagle wypadło kilkudziesięciu niemieckich askari. W zasadzce zakłuto bagnetami połowę patrolu; reszta rozpierzchła się po lesie4. Niemcy do 22 stycznia 1917 roku ewakuowali cały obszar Rufiji. Walki patrolowe w okolicy toczyło pięć kompanii Schutztruppe pod dowództwem kpt. Heinricha Göringa. Był to brat Hermanna, wówczas pilota myśliwskiego we Francji, w przyszłości współpracownika Hitlera i marszałka III Rzeszy. Ich ojciec, dr Ernst Göring, został pierwszym gubernatorem Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej w 1885 roku. Morale Niemców podniósł telegram Wilhelma II, przysłany Lettowowi 27 stycznia, w dniu urodzin cesarza. Monarcha pisał: „Jakikolwiek los Bóg Wszechmogący przeznaczył pańs­ kiemu bohaterskiemu oddziałowi, Ojczyzna z dumą zapa­ mięta walkę swoich synów w dalekiej Afryce. Chciałbym wyrazić panu i pańskim żołnierzom moją cesarską wdzięcz­ ność i wielki szacunek za heroiczną postawę w tak nierównym starciu”5. W ten sposób ostatnia ofensywa Smutsa zakończyła się kompletnym niepowodzeniem — okupiona ciężkimi stratami, nie doprowadziła do zniszczenia Schutztruppe, lecz jedynie do opanowania malarycznych bagnisk nad Rufiji, gdzie trzeba było stawić czoło ogromnym problemom zdrowot­ nym i zaopatrzeniowym wojska. Smuts częściowo spełnił zadanie wyznaczone mu przez brytyjskie Ministerstwo Wojny w marcu 1916 roku — dotarł do linii Rufiji, a nawet ją przekroczył; bynajmniej nie oznaczało to jednak zwycięs­ twa. Dnia 20 stycznia 1917 roku przekazał dowództwo sprawdzonemu w dotyczasowych walkach gen. Hoskinsowi, 4 A . H a y w o o d , F.A. C l a r k e , The history of the Royal West African Frontier Force, Aldershot 1964, s. 188; L. B o e l l , op.cit., s. 310-311. 5 Cyt. za: L. M o s l e y , op.cit., s. 163.

po czym pożegnał się ze swymi żołnierzami i podziękował im za bohaterstwo i ofiarność. Wyjechał do Londynu, aby na życzenie premiera ZPA, gen. Bothy, zasiąść w nowo powstałym gabinecie wojennym Lloyda George’a6. Lettow wysłał do niego telegram, w którym dziękował mu za rycerską walkę i wyrażał podziw dla jego osiągnięć. Pole bitwy opuścił główny architekt alianckiego sukcesu, jedyny brytyjski dowódca, który w 1916 roku odnosił zwycięstwa nad Niemcami oraz zmusił ich do odwrotu i porzucenia całej ucywilizowanej części Niemieckiej Afryki Wschod­ niej. Sam wielokrotnie w czasie wojny i po niej oddawał hołd swym żołnierzom, którzy pokonali nie tylko Niemców, ale również własne słabości fizyczne i psychiczne, udowad­ niając, że zwycięstwo było możliwe. Niestety jednak trzeba dopowiedzieć, że Smuts (w okresie od października 1916 do stycznia 1917) w dużej mierze zaprzepaścił dotych­ czasowe osiągnięcia. Bohaterstwo zmarnowano, zdobycze trzeba było porzucić; zamiast zakończenia kampanii, doszło do sytuacji, w której musiano wybierać między kon­ tynuowaniem walki z Lettowem a ratowaniem własnych ludzi przed bezsensowną śmiercią głodową. Taki stan rzeczy miał trwać aż do połowy 1917 roku, a okres ten umiejętnie wykorzystali Niemcy, regenerując swoje siły tak osłabione w toku ciężkich walk 1916 roku. Nie wyjaśniwszy, dlaczego pchnął wojska do beznadziejnego pościgu za wrogiem bez odpowiedniego zaopatrzenia, zanim dokończono rozbudowę struktury logistycznej, Smuts tłu­ maczył się nieprzekonująco: „Mówi się, że oczekiwałem zbyt dużo od moich ludzi, że dałem im zbyt ciężkie zadanie w potwornych warunkach tej tropikalnej kampanii. Nie zgadzam się z tym. Byłem pewien, że nie da się inaczej doprowadzić tej walki do końca. Obawa przed ryzykiem, wolniejsze marsze, częstsze 6

J.C. S m u t s , Jan Christian Smuts, Cape Town 1952, s. 172.

inspekcje oddziałów oznaczałyby tylko tę samą liczbę moich ludzi umierających z powodu gorączki i chorób tropikalnych, bez osiągniętego celu — pokonania wroga i zajęcia jego kraju”7. Należy jednak oddać sprawiedliwość Smutsowi, przypo­ minając, że okazał się nadzwyczaj sprawnym dowódcą, bez wątpienia jednym z najlepszych w obozie alianckim podczas pierwszej wojny światowej, i tak naprawdę tylko on był w stanie zakończyć zwycięsko tę kampanię. Gdy Smuts rozpoczynał swoją niezwykłą karierę polityczną, Hoskins musiał ratować armię znajdującą się w katastrofalnym stanie po bezustannych walkach i marszach. Nastrojom rezygnacji uległ nawet tak energiczny żołnierz, jak legen­ darny już oficer wywiadu, płk Richard Meinertzhagen, który wyjechał do Europy, by wkrótce wesprzeć swoimi umiejętnościami brytyjskie wojska na froncie tureckim w Palestynie. W Irindze brygada południowoafrykańska została odcięta od świata powstałym podczas pory deszczo­ wej rozlewiskiem szerokości 160 kilometrów; zaopatrywano ją czółnami. Od końca grudnia 1916 roku Afrykanerzy w Irindze stracili 90 procent koni. Dolina Rufiji utworzyła jezioro z dziesiątkami strumieni. Ponieważ transport moto­ rowy był praktycznie niemożliwy, alianci musieli ogromnie powiększyć formacje tragarzy, tworząc Carrier Corps (korpus tragarzy). Rekrutowano ich z plemion znad Jeziora Wiktorii i przerzucano na pole walki odległe o 3220 kilometrów, gdzie bardzo trudno było im się zaaklimatyzo­ wać. Jechali tam koleją, stłoczeni w wagonach towarowych, śpiąc na podłodze8. Ofensywa van Deventera i Northeya przeciwko zgrupowaniu gen. Wähle utraciła cel strategiczny, przekształcając się w serię izolowanych i nieskoordynowa­ nych ataków na niemieckie posterunki i lotne patrole. 7

J.C. S m u t s , op.cit. , s. 169. The Times History of the War..., t. 21, s. 43; C. M i l l e r , op.cit., s. 257; L. B o e l l , op.cit., s. 311-312. 8

Ciężka sytuacja zaopatrzeniowa zmusiła do kapitulacji oddział mjr. Grawerta, który 24 stycznia, wystrzelawszy amunicję, poddał się Rodezyjczykom. Do niewoli poszło 41 Niemców i 220 askari. Kilkudziesięciu żołnierzy nie chciało składać broni i przebijało się do Mahenge. Lettow skrytykował Grawerta, twierdząc, że dowódca partyzancki zawsze ma obowiązek szukać wyjścia z sytuacji, nawet jeśli ryzykuje życie swoich ludzi9. Nie mając już żywności, gdyż większość magazynów wpadła w ręce Rodezyjczyków, Wähle musiał zaopatrywać się napadając na ich tragarzy. Max Wintgens, na czele świetnie wyszkolonych w walce wręcz żołnierzy, operował między Wiedhafen a Ssongeą nad jeziorem Niasa. W tym okresie (marzec 1917 roku) wojsko Lettowa przechodziło poważny kryzys zaopatrzeniowy, z którym radzono sobie wszelkimi sposobami. Dotychczasowe zapasy kukurydzy (300 ton) zjedzono i trzeba było znaleźć nowe źródło pożywienia. Do noszenia zapasów Lettow musiał zaangażować samych askari i ich kobiety. Askari polowali na słonie i bawoły, których całe stada napotykano podczas odwrotu przez nadmorskie niziny. Z powodu pogarszających się warunków aprowizacyjnych, Niemcy odsyłali rodziny askari i własnych cywilów na północ, gdzie mieli ich wyżywić Brytyjczycy. Tymczasem Lettow musiał zmniej­ szyć racje żywnościowe do 1/3. Starano się zdobyć poży­ wienie, łowiąc ryby, polując i zbierając niedojrzałą jeszcze kukurydzę. Dotychczas każdy biały miał przynajmniej dziesięciu tragarzy i boyów (osobistych służących). Teraz zarówno Europejczycy, jak i askari mieli ich mieć po pięciu, trzeba więc było zrezygnować z masy osobistych bagaży. Szukając terenów obfitujących w żywność, Lettow zdecydował o wysłaniu ekspedycji do portugalskiego Mo­ zambiku mającej przeprowadzić zwiad w okolicach na 9

P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 166.

południe od Ruwumy, rozpoznać wrogie siły na tym obszarze i oszacować, czy kilkutysięczne wojska byłyby w stanie tam przetrwać. Na czele wyprawy 4 kompanii stanął mjr von Stuemer, który wyruszył z Tunduru i 16 kwietnia 1917 roku prze­ kroczył Ruwumę, napotykając tylko słaby opór Portugal­ czyków. Do końca kwietnia „przeczesał” spore terytorium, działając między Likopolwe, Luambalą, Chirumbą. Roz­ dzielił swoje niewielkie siły i rozesłał je częściowo nad jezioro Niasa oraz do granicy Niasalandu, a także na wybrzeże Oceanu Indyjskiego. Ludność tubylcza była przyjazna Niemcom i chętnie wspomagała ich zaopat­ rzeniem; po drodze zdobywano masę żywności w opano­ wywanych bez walki portugalskich fortach. Von Stuemer powrócił z bogatymi łupami, utwierdzając Lettowa w prze­ konaniu o konieczności dalszego marszu na południe10. Podczas pory deszczowej obóz Lettowa nad jeziorem Utungi stał się wyspą — można było się tam dostać jedynie łodzią. Żołnierze wybudowali prowizoryczne siedziby na drzewach; kiedy woda zalała domy i szpital, przeniesiono tam również chorych. Pożywienie pozyskiwano w różnoraki sposób — chleb wyrabiano z batatów, kukurydzy i gotowa­ nego ryżu, z tłuszczu słoni i hipopotamów uzyskiwano smalec. Gotując korę chinowca, produkowano płynną chininę, z kory drzewnej wytwarzano też opatrunki, które dezynfekowano przez gotowanie. Szef służb medycznych dr Moritz Taute eksperymentował z nowymi medykamen­ tami przeciw chorobom tropikalnym, podczas gdy dr Schulze, aptekarz gubemialny, stworzył płyn do płukania jamy ustnej i pastę do zębów. Szpitale, dotychczas miesz­ czące się w budynkach, w warunkach ciągłych marszów musiały stać się mobilnymi jednostkami zdolnymi prze­ mieszczać się na duże odległości wraz z pacjentami 10

s. 317.

P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 154—156; L. B o e l l , op.cit.,

i personelem medycznym. Operacje chirurgiczne prze­ prowadzano w prymitywnych warunkach — w tym celu naprędce budowano chaty z listowia11. Do noszenia zapasów Lettow musiał zaangażować sa­ mych askari i ich kobiety; nierzadko były z tym problemy — zdarzało się, że kobiety po jednym dniu marszu kładły się na ziemi, mówiąc, że dalej nie pójdą. Tymczasem, gdy zaopatrzenie Niemców stopniowo się poprawiało, nowy głównodowodzący, gen. Hoskins, musiał podjąć drastyczne kroki. Wszystkie jednostki miały porzucić zdobyte dotąd tereny na południe od Rufiji i powrócić na pozycje wyjściowe. Druga dywizja z Afryki Południowej, na czele z gen. van Deventerem, została odesłana do kraju. Belgijskie wojska okupacyjne, oczyściwszy z żywności okolice Tabo­ ry, również wycofały się do Konga. Głód paraliżował obie strony, tak więc gen. Hoskins musiał jak najszybciej zreorganizować swoje siły i je wyżywić, aby wyprzedzić i pobić Niemców. W tym celu utworzył nowe bataliony KAR, sprowadzał do Afryki Wschodniej nowoczesne lekkie karabiny maszynowe i moździerze oraz posiłki z Indii. Przeszkadzało mu w tym przekonanie brytyjskiego Mini­ sterstwa Wojny, że kampania jest już wygrana, a Lettow nie stanowi dłużej poważnego zagrożenia i wkrótce sam się podda. Przyczynił się do tego sam gen. Smuts, który w Londynie oświadczył, że w Afryce Wschodniej ostatecz­ nie pokonano wroga, co zapewniło mu popularność i roz­ głos. Hoskins planował decydującą ofensywę nie wcześniej jak na koniec maja (po porze deszczowej) i zamierzał ją poprowadzić z przyczółków na wybrzeżu — Kilwy i Lindi. W kierunku płaskowyżu Makonde wysyłano liczne patrole, które wywołały rozruchy tubylców, zmuszając Lettowa do oddelegowania tam ekspedycji karnej12. Brytyj­ czycy przystąpili do budowy linii kolejowej z Kilwy 11 12

P. L e tt o w-V or b e c k, op.cit., s. 154-156, 170-174. L. B o e l l , op.cit., s. 317-319.

w głąb lądu, która miała być gotowa jeszcze przed ofensywą. Niemcy w tym czasie podkradali się na wybrzeże i ze zdobycznego działa portugalskiego ostrzeliwali port, statki i magazyny. Dnia 9 maja 1917 roku dowództwo w Mahenge objął kpt. Teodor Tafel, podczas gdy gen. Wähle został przeniesiony na „front Lindi”. Pod koniec maja 1917 roku, w przeddzień alianckiej ofensywy, Lettow miał jeszcze pod swoją komendą 800 Europejczyków, 5500 askari z 14 działami i 89 karabinami maszynowymi. Siły zachodnie pod dowództwem Tafla liczyły 376 Europej­ czyków i 766 askari, nie licząc oddziału Wintgensa (59 białych i 465 askari), który prowadził wówczas samodzielne operacje13. Podczas przygotowań alianckich do decydującego ude­ rzenia Niemcy przeprowadzili rajd partyzancki w utraconej już zachodniej i północnej części kolonii, znów zamieniając te tereny w pole bitwy. W lutym 1917 roku działający nad jeziorem Niasa oddział kpt. Maxa Wintgensa (59 białych i 465 askari z 11 ckm-ami i trzema działkami), nie uzgadniając swoich działań z gen. Wähle, ruszył na zachód. Opanowawszy do perfekcji sztukę przeżycia w terenie, Wintgens chciał, niezależnie od Schutztruppe, poprowadzić na własną rękę wojnę partyzancką, przedkładając działania manewrowe nad stacjonarne, typowe dla wojny pozycyjnej, a taką formę zaczęła przybierać kampania na południu kolonii14. Wyruszył ze swymi ludźmi na obszar Ssongea-Lupembe, po czym zamierzał dotrzeć na północny skraj jeziora Niasa, stamtąd zaś maszerować na zachód. Rannych i chorych zostawiał w pobliskich misjach, by nie spowalniali marszu. Po drodze bił się z motocyklistami z Afryki Południowej i Rodezyjczykami, z marszu zdoby­ wając broń i zaopatrzenie. By ukryć się przed samolotami, unikał otwartego terenu. Rodezyjczycy zaczęli pośpiesznie 13 14

L. B o e l l , op.cit., s. 319-323. Tamże, s. 320-332; B. Far w e l l , op.cit., s. 326-327.

zwierać siły. Koło misji Świętego Maurycego (St. Moritz) nad słonym jeziorem Rukwa 20 marca pobił ścigający go oddział płk. Tomlinsona, po czym poszedł na północ, by odnaleźć szlak, którym szedł przed półroczem u boku Wähle. Ścigały go kolumny Hawthorne’a i Murraya. By osłonić Taborę i Bismarckburg, Brytyjczycy poprosili o pomoc Belgów, jako że sami nie mieli tam żadnych sił. Koleją Centralną wysłano oddział gen. Edwardsa z Morogoro (Hoskins musiał osłabić swoje główne siły, przygoto­ wane przeciwko Lettowowi), a jednocześnie dowódca Belgów płk Huyhgé oddelegował 4200 Kongijczyków do obrony Tabory. Nie było tam już niemieckich cywilów, których rząd belgijski w grudniu 1916 roku przerzucił przez Kongo nad Atlantyk, skąd w lutym 1917 roku popłynęli do Europy. Równocześnie pod Taborą rozpoczęto werbunek askari do wojsk belgijskich, czemu towarzyszyły protesty Niemców powołujących się na 52 artykuł konwen­ cji haskiej, mówiący, że okupant nie ma prawa wykorzys­ tywać mieszkańców terenu okupowanego do walki przeciw­ ko swojemu krajowi. Oczywiście nikt nie pytał tubylców, czy uważają Niemcy za swoją ojczyznę. Wintgens pośpiesznie zmierzał na północ, a do pościgu przyłączyły się oddziały Koloredów z Afryki Południowej i Nigeryjczycy. Wreszcie pozbawiony opieki medycznej, ciężko chory na tyfus Wintgens z grupą Niemców poddał się Belgom 23 maja, oni zaś, doceniwszy jego bohaterstwo, pozwolili mu zatrzymać białą broń. Nie był to jednak koniec wyprawy, jako że liczący jeszcze 470 ludzi oddział, na czele z zastępcą Wintgensa, kpt. Naumannem, choć niemal całkowicie okrążony, zdołał się przemknąć między Nigeryjczykami a Belgami, przeszedł centralną linię ko­ lejową i zaczął operować w północno-wschodnim rejonie kolonii, rozbijając brytyjskie i belgijskie patrole, rabując stada wołów i wywołując prawdziwą panikę wśród Bry­ tyjczyków. Podszedłszy do granicy Brytyjskiej Afryki

Wschodniej, Naumann planował zaatakować stolicę wro­ giej kolonii — Nairobi, lecz zmienił decyzję dzięki infor­ macjom niemieckich askari, którzy, przymusowo wcieleni do wojsk alianckich, zdezerterowali na jego stronę. Opo­ wiedzieli mu o dużych siłach nieprzyjaciela na drodze ku Nairobi oraz o kłopotach z pozyskaniem wody, wobec czego Naumann ruszył na wschód między Koleją Centralną a Koleją Północną, licząc, że uda mu się znów niepo­ strzeżenie wymknąć alianckiej obławie i przebić do Let­ towa na południe. Nowy głównodowodzący wojsk brytyjs­ kich, gen. Jacob van Deventer, obsadził jednak całą Kolej Centralną, korzystając z pomocy ośmiu tysięcy Belgów, i wysłał w pole tysiące żołnierzy wcześniej skoncent­ rowanych przeciwko Lettowowi, szczelnie odgradzając Naumanna od reszty sił niemieckich. Wobec tego najechał on Kolej Północną, paląc i wysadzając w powietrze dworzec kolejowy w Kahe i pociąg. Zainstalowane tam władze brytyjskie pośpiesznie zorganizowały oddziały urzędników i farmerów do samoobrony. Pozbawiony wody i amunicji, atakowany przez tubylców Naumann zakończył beznadziejną walkę 2 października 1917 roku, poddając się 10. pułkowi kawalerii konnej z Afryki Południowej, pod dowództwem płk. Breytenbacha. Po kapitulacji Naumann poszedł do więzienia na trzy miesiące oskarżony o zamordowanie na posterunku Ikoma brytyjskiego jeńca, którego zwłoki zostały znalezione w okolicy ze zmiażdżoną głową. Oburzony Lettow pisał do Deventera w jego sprawie, po czym, wskutek braku dowodów, Naumanna zwolniono. Dowódca Schutztruppe żałował, że nie zapobiegł ekspedycji Wintgensa, ale dowie­ dział się o niej już po jego wymarszu. Twierdził, że było to szaleńcze przedsięwzięcie, nie bez racji podkreślając, iż nie miało szans powodzenia bez wsparcia ze strony głów­ nych sił, musiało się więc skończyć utratą świetnych niemieckich oficerów i askari bez wpływu na sytuację

ogólną. Lettow podziwiał ofiarność swoich białych i czar­ nych podwładnych, choć w tym momencie oceniał ją jako bezsensowną. Niezwykły rajd pod kierownictwem Wint­ gensa, a potem kpt. Naumanna trwał osiem miesięcy. Przemaszerowawszy blisko 3200 kilometrów, kilkuset nie­ mieckich czarnych i białych żołnierzy zaangażowało ponad 10 tysięcy ludzi po stronie alianckiej, spowodowało duże straty w ludziach oraz materialne, osłabiło równoczesne natarcie prowadzone przeciwko Lettowowi oraz zadało kłam propagandzie brytyjskiej, uparcie twierdzącej, że wojna w Afryce Wschodniej się zakończyła15.

15

B. F a r w e l l , op.cit., s. 327; P. Le t to w-V or b ec k, op.cit., s. 199; L. B o e l l , op.cit., s. 320-332.

Rozdział XI ZDOBYCIE NIEMIECKIEJ AFRYKI WSCHODNIEJ

W czerwcu 1917 roku gen. Jacob van Deventer zastąpił na stanowisku naczelnego dowódcy wojsk alianckich w Afryce Wschodniej gen. Hoskinsa. Natychmiast po przybyciu na miejsce rozpoczął decydującą ofensywę na południu nie­ mieckiej kolonii. Po raz pierwszy głównym jej celem stało się pobicie Niemców, a drugorzędne było opanowanie ich terytorium. Wraz z nową strategią zmianie musiała ulec taktyka walki, dotychczas nakierowana na zdobywanie jak największego obszaru możliwie najniższym kosztem. Teraz manewr flankujący miał odgrywać jedynie funkcję pomoc­ niczą, natomiast ciężar starcia przesuwał się ze skrzydeł do centrum ataku. Wielkie natarcie frontalne, z wykorzystaniem wszystkich dostępnych środków ogniowych, miało do­ prowadzić do całkowitego rozbicia Schutztruppe, niedysponujących w połowie 1917 roku taką siłą ognia jak alianci. Generał Deventer już wcześniej został ostrzeżony przez Smutsa, że Lettow prawdopodobnie będzie próbował się przebić do Mozambiku, rejonu idealnego do prowadzenia wojny partyzanckiej1. By temu zapobiec, za najważniejszy 1

L. B o e l i , op.cit., s. 323-324.

kierunek uderzenia uznano „front” Lindi, na zachód wzdłuż rzeki Lukuledi; natarcie w tym punkcie miało Niemcom odciąć drogę na południe. Równocześnie miały nastąpić skoordynowane ataki z Kilwy na południowy zachód oraz z Ssongei na północny wschód, mające za cel zdobycie Liwale nad rzeką Matandu, bazy zaopatrzenio­ wej, bez której Niemcy nie mogli się dłużej utrzymać. Zadania te przypadły wojskom brytyjskim. Trzeciorzędną operacją miało być natarcie na bazę gen. Wähle w Mahen­ ge, które miały przeprowadzić siły belgijskie skoncent­ rowane wzdłuż Kolei Centralnej, przy pomocy Rodezyjczyków. W ramach reorganizacji sił zrezygnowano ze sztywnego podziału wojsk na dywizje i brygady; miały je zastąpić jednostki kombinowane nazywane „siłami” (For­ ces) lub kolumnami oznaczonymi numerycznie. Poszcze­ gólne zgrupowania otrzymały nazwy od nazwisk dowód­ ców (oddziały Hannyngtona nazwano Han-Force, Northeya — Nor-Force) lub miejsca stacjonowania (np. pod Lindi stały Lin-Force). W ofensywie korzystano z usług licznych tubylców jako przewodników, gdyż nie posiadano w ogóle dobrych map obszaru operacyjnego. Pozyskiwano ich, po prostu porywa­ jąc ludzi z murzyńskich wiosek. Ponieważ bez przerwy uciekali, zadaniem oficerów wywiadowczych było ciągłe ich pilnowanie. Po raz pierwszy miały być użyte na dużą skalę moździerze Stokesa sprowadzone z Francji. Mogły one z po cichu ostrzeliwać niemieckie pozycje, których wróg nie zdążyłby opuścić przed nagłym deszczem pocis­ ków z góry. Gęsta roślinność, ograniczająca skuteczność artylerii, przestawała być przeszkodą. W odróżnieniu od kampanii 1916 roku cele natarcia nie były istotnymi punktami strategicznymi, lecz raczej zwykłymi punktami słabo widocznymi na mapie2. 2

L. B o e 11, op.cit., s. 324, C. M i l l e r , op.cit., s. 262-265.

Deventer rozpoczął ofensywę od Lindi, najważniejszego kierunku operacyjnego. Wspierany przez samoloty, własną artylerię i działa eskadry Royal Navy, gen. O’Grady miał sforsować niemiecką linię obsadzoną przez 900 ludzi z 17 ckm-ami i dwoma działami pod dowództwem gen. Wähle. Dnia 10 czerwca 1917 roku piechota brytyjska ruszyła do ataku osłaniana przez ogień kanonierek. Niemcy mieli problemy komunikacyjne — bombardowanie zniszczyło linię telefoniczną między gen. Wähle i wysuniętymi poste­ runkami, a mgła uniemożliwiała użycie heliografu. Niemcy trafili z działa 105 mm kanonierkę HMS „Thistle”, na co krążowniki „Hyacinth” i „Minerva”, posługując się samo­ lotem obserwacyjnym, zaczęły ostrzeliwać wybrzeże z ba­ terii 152 mm, chcąc unieszkodliwić niemiecką armatę. Strzelano gęsto, lecz bardzo niecelnie. Tymczasem Niemcy natarli na Brytyjczyków na plantacji Mroweka. Wymiana ognia przygwoździła obie strony do ziemi, zmuszając żołnierzy do krycia się. Angielski podoficer miał stwierdzić, że niemieccy askari są najlepszymi żołnierzami, jakich widział w akcji, błyskawicznie reagującymi na ledwo widoczny gest oficera, atakującymi nieomal instynktownie3. Walki te opisywał żołnierz 25. Pułku Fizylierów Królews­ kich, kpt. Angus Buchanan: „Wreszcie bitwa osiągnęła punkt szczytowy, gdy o 2.00 wróg rzucił się do szaleńczego natarcia na naszą lewą flankę, próbując ją przełamać. Na naszą stronę padała ziemia [...], gdy dotarli oni do zbocza porośniętego buszem i wysoką trawą, na 30 metrów od naszej linii, ich ogień spadł na nas niczym piorun... Atak był dowodem niezwykłej wręcz odwagi Niemców, którzy teraz, pod osobistym dowództwem Lettowa, mając przewagę liczebną, podchodzili coraz bliżej. W bitwie okazali siłę i brawurę, którą można tylko podziwać”4. 3

L. B o e l l , op.cit., s. 333-336; C. M i l l e r , op.cit., s. 282. A. B u c h a n a n , Three years of war in East Africa, s. 182-183, cyt. za: L. B o e l l , op.cit., s. 337. 4

Próba zepchnięcia Niemców z ich nowej pozycji, pod­ jęta przez batalion KAR, zakończyła się niepowodzeniem. Ogień ckm-ów Looffa skutecznie rozproszył czarnych rekrutów, którzy podczas ucieczki porzucili karabin ma­ szynowy. Była to ostatnia walka Maxa Looffa, który 13 czerwca ubiegał się u gubernatora Schnee o zwolnienie z wojska z powodu choroby, co ten też natychmiast uwzględnił, nie zapominając, że Loof stanął po jego stronie w konflikcie z Letto wem5. Generał Wahle wycofał linię obrony Lindi nieco w głąb lądu, nadal jednak mógł zatrzymywać natarcia Brytyjczyków z tego przy­ czółka. Poniósłszy spore straty, gen. O’Grady zatrzymał ofensywę w oczekiwaniu na posiłki. Do poważniejszych działań miało tam dojść dopiero na początku lipca. Jak widać, szeroko zakrojona ofensywa Deventera na samym początku doznała porażki. Zamiast pójść naprzód, O’Grady został zmuszony przez groźne wypady niemieckie do obrony swego przyczółka w Lindi6. Wtedy też ruszył atak Han-Force z Kilwy, lecz szybko utknął w walkach o wzgórza Kiturika bronionych przez kpt. Liebermanna. Po tygodniu Niemcy wycofali się w dobrym porządku do Narungombe ścigani przez kolumny nr 1-3 gen. Bevesa7. Alianci nie zdążyli pobić Niemców, zanim ci zajęli silnie okopaną pozycję obronną, której obejście uniemożliwiały rozległe bagna. W dniu 18 lipca stanęło tam pięć tysięcy Brytyjczyków z 60 ckm-ami, sześcioma moździerzami i 12 działami. Pozycji broniło 95 Niemców, 850 askari z 15 ckm-ami i dwoma działami. Cały następny 5

L. B o e l l , op.cit., s. 336-338. Tamże, s. 339-342. 7 Pułkownik (mianowany okresowo gen. brygady) Percival Scott Gordon Beves (1868-1924); brał udział w wojnie burskiej, służył w Ministerstwie Obrony Związku Południowej Afryki, uczestniczył w kampanii w Niemiec­ kiej Afryce Południowo-Zachodniej (1914—1915) i Niemieckiej Afryce Wschodniej (1916-1917). 6

dzień trwały walki. Beves szturmował frontalnie, nie licząc się ze stratami. Niemiecką linię pokrył gęsty ostrzał z moź­ dzierzy, które spowodowały pożar buszu utrudniający natar­ cie brytyjskim żołnierzom. Wreszcie Liebermann opuścił okopy zmuszony przerwać obronę z powodu braku amunicji. Brytyjczycy ponieśli wyjątkowo duże straty — blisko dwa tysące zabitych i rannych, podczas gdy Niemcy — 60 zabitych i około 200 rannych8. Han-Force, wykrwawione walką po bitwie, również stanęły w miejscu, nie będąc w stanie ścigać kompanii kpt. Liebermanna bez uzupełnień i wody, którą pośpiesznie zwożono kolejką z Kilwy, stale będącej w rozbudowie. Wykorzystując cysterny z wodą, zamierzano uniezależnić wojsko od nielicznych wodopojów. Przerwa w działaniach na „froncie Kilwa” miała trwać aż do połowy września. Natarcie alianckie utknęło, ale Niemcy również znaleźli się w trudnej sytuacji — musieli wycofać się z Liwale i ustanowić ostatnią linię obrony nad Lukuledi, skąd można było się cofać już tylko do Mozambiku. Równocześnie niedobory amunicji zmuszały Niemców do rezygnacji ze stawiania oporu9. Gdy zgrupowania 0’Grady’ego i Hannyngtona uwikłały się w pozycyjne działania pod Kilwą i Lindi, walki manewrowe trwały na zachodzie kolonii, gdzie gen. Northey nawiązał współpracę z Portugalczykami, w wyniku czego z zachodu i południa spychano niemieckie komanda między Tunduru a Iringą. Nie tam jednak miały zapaść decydujące dla kampanii rozstrzygnięcia. W Lindi cały lipiec 1917 roku upłynął na walkach patroli Lin-Force z żołnierzami gen. Wähle. Dopiero na początku sierpnia 0’Grady, posługując się zwiadem lotniczym i wspar­ ciem krążowników oraz kanonierek, przystąpił do metodycz­ nego spychania gen. Wähle w górę rzeki Lukuledi. Szczególnie 8 L. B o e 11, op.cit., s. 342-343; W. Arn i n g, Vier Jahre Weltkrieg..., s. 308. 9 L. B o e l l , op.cit., s. 344—345.

ostre starcia toczyły się o pozycję na tzw. Helio-Bergu, kilkakrotnie przechodzącą z rąk do rąk, która stała się obiektem zaciekłych bombardowań z ziemi, morza i powietrza. Brytyjczycy, ponosząc duże straty, powoli osiągali swoje cele, lecz Niemcy opuszczali jedne pozycje tylko po to, by obsadzić następne stanowiska; zdobywali przy tym masę broni, wypo­ sażenia i chininy, szczególnie ważnej w obecnej sytuacji wojsk Lettowa. Wszystkie starcia na gęsto zarośniętych plantacjach Mroweka i Narunju przez cały sierpień odbywały się według podobnego scenariusza. Niemcy walczyli dosłownie do ostatniego naboju, próbowali kontrataku na bagnety, po czym cofali się, by zaopatrzyć się w amunicję. Tunduru na południu zostało zajęte 23 sierpnia przez Rodezyjczyków płk. Shorthose’a. Obszar kontrolowany przez Schutztruppe skurczył się w ten sposób do terenu między Lukuledi a Ruwumą oraz kilku przyczółków na północy i zachodzie (Liwale, Mahenge, rejon rzeki Mbemkuru). Przez cały ten czas kampania wschodnioafrykańska była obecna w brytyjskiej propagandzie. Autorzy The Times History of the War pisali, że w ostatnich miesią­ cach kampanii w 1917 roku Lettow wypuszczał na wolność brytyjskich jeńców, których nie był w stanie wyżywić, ale miał ich zmuszać do uprzedniego pod­ pisania tzw. neutreality paper — dokumentu, w którym na piśmie zobowiązywali się do nieuczestniczenia dłużej w wojnie z Niemcami, a więc do zdrady. Oczywiście niewielu jeńców miało na to przystać. Starano się tu podważyć dobrą reputację Lettowa, ukazując rycerski obyczaj jako formę psychicznego i fizycznego upokarza­ nia jeńców. Ustne przyrzeczenie miało tu być wymusza­ ne, cała zaś dobrowolność znikała w momencie złożenia podpisu na owym dokumencie. Informacja ta wygląda na sfabrykowaną w celach propagandowych10. 10

The Times..., t. 21, s. 45.

Po wznowieniu natarć pod Lindi i Kilwą Lettow, od początku sierpnia już w randze generała, chciał za wszelką cenę utrzymać linię rzeki Lukuledi, by jak najdłużej korzystać z tamtejszych magazynów zaopat­ rzeniowych11. Dnia 10 września van Deventer przejął dowodzenie Han-Force i pchnął je do ataku frontalnego, gdy na skrzydłach operowała kawaleria hinduska i Bry­ gada Nigeryjska. Atak brytyjski zmusił broniącą się nad Mbemkuru kompanię kpt. Köhla do generalnego odwrotu. Próba okrążenia go znów była spóźniona. Na początku sierpnia 1917 roku Lettow usłyszał przez zdobyczną radiostację informację o awansowaniu go przez sztab generalny w Niemczech na stopień generalski. Nie zmieniło to jego rangi jako głównodowodzącego w Af­ ryce Wschodniej, tym bardziej że do wielu jego żołnierzy, wskutek trudności komunikacyjnych, fakt ten nigdy nie dotarł. W takiej sytuacji gen. van Deventer postanowił przerzucić ciężar walk na „front Lindi”. Zamierzał wznowić natarcie wzdłuż Lukuledi, a jednocześnie wysłać na tyły Niemców Brygadę Nigeryjską, która 3 paździer­ nika forsownym marszem ruszyła w tamtym kierunku. W tym samym czasie Han-Force miało oczyścić z wroga rejon Mbemkuru i zdobyć magazyn zaopatrzeniowy w Rupondzie. Równocześnie nad Ruwumą zintensyfiko­ wali swoje działania Portugalczycy. W związku z coraz szybszym przybliżaniem się teatru działań do granicy Mozambiku, rząd portugalski zadecydował o wysłaniu tam nowej ekspedycji wojskowej (tzw. Ekspedycji 1917) pod dowództwem płk. Rosy. Liczyła ona 6500 żołnierzy wyposażonych w 42 ckm-y i 14 dział. Po konsultacjach z gen. van Deventerem, podzielone na trzy kolumny siły portugalskie przekroczyły 19 września Ruwumę i działały na płaskowyżu Makonde oraz na południe od Tunduru, 11

L. B o e l l , op.cit. , s. 348-349.

gdzie współpracowano z Rodezyjczykami12. Generał Beves przejął dowodzenie nad Lin-Force z rąk gen. O’Grady’ego. Wykorzystując dwa działa kolejowe trans­ portowane po naprędce ułożonych szynach, Brytyjczycy uderzyli na pozycję gen. Wähle pod Narunju. Wskutek zagrożenia komunikacji z Lettowem przez powstańców z płaskowyżu Makonde i partyzantów Arnolda Wienholta, Wähle rozpoczął permanentny odwrót wzdłuż Lukuledi ku wiosce Mahiwa. Tam miał zatrzymać i pobić gen. Bevesa, zanim połączą się z nim Nigeryjczycy z północy, co groziło Lettowowi całkowitą klęską. Gdy w październiku 1917 roku powolna ofensywa Deventera zbliżała się już do ostatecznego rozstrzyg­ nięcia, Schutztruppe utraciły kolejną bazę — Mahenge. Przeciwko stacjonującemu tam zgrupowaniu kpt. Tafla od lipca 1917 roku natarcia prowadziły wojska belgijskie płk. Huberta i rodezyjski Nor-Force. Belgowie mieli ścisłe rozkazy, by współdziałać z Brytyjczykami, gdy wymusi to sytuacja, lecz starać się działać na własną rękę, pod żadnym pozorem nie dać się podzielić, jak też sprzeciwiać się ewentualnym próbom podporządkowania siebie brytyjskim dowódcom. W Dar es-Salaam 20-23 lipca 1917 roku płk Huyghć ustalił z van Deventerem, że celem wojsk belgijskich (poza pomocą w pościgu za Naumannem) będzie zdobycie bazy Schutztruppe w Ma­ henge. Przez cały sierpień 1917 roku trwał marsz w tam­ tym kierunku; likwidowano wszystkie niemieckie poste­ runki. Zgodnie z planem, kolumna Hawthorne’a szła z Ssongei w kierunku Liwale nad rzeką Matandu. W okolicach Mahenge mieli się z nim połączyć Belgowie, zdobyć tę bazę, po czym opanować Liwale. Liczne w tej części kolonii rzeki i mniejsze cieki wodne skutecznie spowalniały natarcie aliantów. Niemcy ostrzeliwali 12

L. B o e l l , op.cit. , s. 349-352.

z działek brody rzeczne. W dniu 8 października 1917 roku belgijska artyleria pokryła gęstym ogniem magazyny w Mahenge. Niemcy w ostatniej chwili zdążyli się ewakuować, zanim Rodezyjczycy zaczęli ich okrążać13. Po klęsce w Mahenge Tafel, tak jak Wähle przed rokiem, wymknął się aliantom, będąc w sytuacji — zdawałoby się — bez wyjścia. Po raz kolejny więc brak zdecydo­ wania i współpracy między Brytyjczykami a Belgami umożliwił Niemcom ocalenie dużych sił, które teraz zmierzały ku oddziałom Lettowa. Połączenie się tych zgrupowań mogło dać Niemcom przewagę liczebną wystarczającą, by oddzielnie pobić Han-Force i Lin-Force, zadając tym samym klęskę całej ofensywie południowej w 1917 roku. Najwyraźniej jednak gen. van Deventer nie zauważył zagrożenia, ponieważ pozostał całkowicie skupiony na natarciach z Lindi i Kilwy, tracąc ogólny obraz sytuacji14. W połowie października 1917 roku położenie ogólne było następujące: z zachodu zbliżały się kolumny Nor-Force (Shorthose, Murray, Hawthorn, Fair), szeroko rozrzucone między Mahenge a Ruwumą; spod Mahenge na południowy wschód nacierali Belgowie; jednocześnie oparte na linii rzeki Mbemkuru Han-Force i Brygada Nigeryjska skrzydłami i frontalnie nacierały w kierunku Lukuledi; naprzeciwko nich stał Lettow. Na wschód od niego Wähle cofał się przed Bevesem, oddalając się od Oceanu Indyjskiego. Nad Lukuledi stał jeszcze rezer­ wowy oddział Krauta, podczas gdy naprzeciw trzech kolumn portugalskich nad Ruwumą znajdował się oddział kpt. Schulza. Siły Hannyngtona obrały sobie za cel Ruponda, gdzie Niemcy mieli szpital i zgromadzone 100 ton zaopatrzenia. Rajd 25. pułku kawalerii hinduskiej podczas desperackiej obrony odparło kilkudziesięciu 13 14

L. B o e l l , op.cit., s. 355-364. Tamże, s. 364-365.

rannych Niemców, którzy zabarykadowali się w szpitalu. Dało to Niemcom trochę czasu na ewakuację, choć większość zaopatrzenia musieli porzucić, ponieważ nie mieli tragarzy15. Wähle postanowił zatrzymać się na wzgórzach Rondo pod Nyangao (Mahiwa), gdzie chciał stawić czoło natarciu Lin-Force Bevesa. Liczył, że Lettow pomoże mu zatrzymać szturm z flanki Brygady Nigeryjskiej. Beves zaś chciał zaczekać z uderzeniem do momen­ tu, gdy Nigeryjczycy wyjdą na tyły gen. Wähle. Częś­ ciowo na wzgórzu, częściowo w suchym korycie rzecz­ nym, Niemcy rozbudowali silną pozycję obronną. Wähle miał pod swoimi rozkazami 110 białych, 869 askari z 23 ckm-ami i trzema działami; przeciwko sobie miał około pięciu tysięcy żołnierzy Bevesa i dwa tysiące Nigeryjczyków wyposażonych w 77 ckm-ów, 16 moździerzy i 14 dział. W Mahiwie Wähle umieścił magazyn z zaopat­ rzeniem oraz szpital, oddelegowując do jego obrony część ludzi. Lettow zapewnił go telefonicznie, że dotrze do niego z odsieczą rano 16 października16. Nad ranem 15 października niemieckie patrole zatrzymały Nigeryjczyków. Nie czekając na nich, Beves przystąpił do ataku; jednocześnie wysyłał rekonesanse na niemieckie flanki, by osłabić ich centrum. Brytyjski dowódca zig­ norował meldunki mjr. Pretoriusa przestrzegającego przed lekceważeniem siły Niemców. Tymczasem Brygada Nigeryjska wpadła w zasadzkę kompanii kpt. Liebermanna, którego szybkostrzelne działko zmusiło żołnierzy do krycia się w płytkich okopach. Tak to wspominał jeden z białych oficerów: „Każdy celny strzał zabijał człowieka; drzewa ponad okopem jeszcze przez dwa dni ociekały krwią z kończyn i tułowi rozerwanych ludzi, które utkwiły między gałęziami. To wszystko trwało krócej niż kwadrans. Żołnierze nigeryjscy 15 16

L. B o e l l , op.cit., s. 366. Tamże, s. 366-367.

jak dotąd nie doświadczyli tak ciężkiego ostrzału, czy to w Kamerunie, czy Afryce Wschodniej”17. Dodatkowe zamieszanie spowodował wypad niemie­ ckich askari, którzy z krzykiem wypadli z lasu, dobiegli do okopu, zaczęli dobijać rannych, nim przygwożdżeni do ziemi Nigeryjczycy zdążyli się poderwać, i się wycofali. Brygada straciła blisko 40 procent stanu osobowego. Całkowitemu rozbiciu Nigeryjczyków zapobiegło szybkie zapadnięcie zmroku. Ich tragarze uciekli, unosząc całą amunicję do ckm-ów i sprzęt saperski. Generał Cunliffe był chory, więc dowodzenie przejął płk Mann, który zebrał rozproszonych żołnierzy w ufortyfikowanym obozie. Nigeryjczycy na jakiś czas zostali wyłączeni z walki18. O 11.00 Beves rzucił swe siły do ataku. Brytyjczycy napotkali niezwykle intensywny ostrzał żołnierzy Göringa, nie zdołali utrzymać szyku i po czterech godzinach, zdziesiątkowani, wycofali się. Brytyjczycy porzucili dwa ciężkie i jeden lekki karabin maszynowy, 120 tysięcy pocisków, działo ze 155 szrapnelami, 44 granaty ręczne, dużo sprzętu saperskiego i innego wyposażenia19. Alianci odparli pod wieczór niemiecki kontratak pod Nyangao mający za cel zdobycie moździerzy. Dowódca 4. Schü­ tzenkompanie (Kompanii Strzeleckiej) Wilhelm Methner wspominał: „Położyliśmy się na płaskim podłożu na skraju lasu bez możliwości ukrycia się — grunt był twardy jak kość, drzewka rozpaczliwie wątłe — wróg marnował na nas mnóstwo amunicji, pokrywając teren pociskami karabino­ wymi i artyleryjskimi. [...] Naprzód! Z prawej rozległ się okrzyk. Nie było czasu do zastanowienia; fala ataku 17 W.D. D o w n e s , With the Nigerians in German East Africa, London 1919, cyt. za: A. H a y w o o d , F.A. C l a r k e , The History of the Royal West African Frontier Force, Aldershot 1964, s. 229. 18 L. B o e l l , op.cit., s. 373-374. 19 Tamże, s. 375.

wypchnęła nas na czoło. Bitewny ryk naszych askari miesza się z krzykiem wroga. Czarna linia Murzynów z Jamajki i żółta Hindusów w turbanach zostają zmiecione; bagnety są całe czerwone od krwi, zdobyto trzy wrogie karabiny maszynowe; teraz skurczony szereg atakujących szturmuje trzecią linię obsadzoną przez białych Anglików, którzy dobrze ukryci witają naszych niszczącym ogniem szrapneli. Nie da się inaczej! Musimy się wycofać! [...] I wreszcie nadeszła noc, odgłosy walki przycichły, ciszę przerywają tylko krzyki i jęki angielskich rannych, którzy bez jakiejkolwiek pomocy dogorywają w płonącej trawie przed naszym frontem”20. Następnego dnia gen. Beves chciał zepchnąć Niemców do Mahiwy, planował przełamać obronę gen. Wähle i obejść ją od północy. Frontalne natarcia rozpoczęły się o 12.00 17 października. Potężny ostrzał artyleryjski zachwiał niemiecką linią, co zaniepokoiło obecnego na polu bitwy Lettowa. Szybko zorientował się, że przeciwnikiem jest gen. Beves, który z równą rozrzutnością szafował życiem swoich żołnie­ rzy podczas walk o wzgórze Reata w marcu 1916 roku21. Po całodniowych atakach, w których mimo olbrzymich strat nie odniesiono sukcesu, gen. Beves zdecydował o jeszcze jednej próbie przełamania niemieckiej linii 18 października, licząc, że uda się włamać w lukę między kompaniami Kriigera i Liebermanna. Obie kompanie zostały odrzucone, lecz w krytycznym momencie Niemców uratowały posiłki przy­ wiedzione przez Lettowa. Ich sytuacja była trudna, jako że 20 W. M e t h n e r, Not und Sieg bei Mahiwa, w: Werner von L a n g s d o r f f, Deutsche Flagge über Sand und Palmen — 53 Kolonialkrieger erzählen, Berlin 1941, s. 310-314. „Murzyni z Jamajki” to prawdopodobnie żołnierze 2 Regimentu z Indii Zachodnich, ściągniętego do Afryki Wschodniej w październiku 1917 r. Wiadomo, że Deventer używał ich do ochrony swoich linii zaopatrzeniowych; brali również udział w bitwie pod Mahiwą. L. B o e l l , op.cit., s. 370-372. 21 P. L e 11 o w-V o rb e c k, Meine Erinnerungen..., s. 190, L. B o e 11, op.cit., s. 376-377.

amunicja była już na ukończeniu. Na szczęście dla Niemców stan Lin-Force był katastrofalny; wykrwawione i wycień­ czone nie mogły już kontynuować bitwy. Poirytowany van Deventer zdymisjonował Bevesa, którego zastąpił Cunliffe. Schutztruppe odniosło jednak pyrrusowe zwycięstwo. Bitwa pod Mahiwą, mimo że nie zaangażowała sił więk­ szych niż 10 tysięcy ludzi, pod względem siły ognia i strat nim spowodowanych była jedną z największych batalii stoczonych na afrykańskiej ziemi, przyćmiewając takie starcia, jak pod Aduą podczas kampanii abisyńskiej (1896 roku), Omdurmanem w wojnie sudańskiej (1898 roku) czy największe bitwy wojny burskiej (1899-1902), takie jak pod Tugelą, Ladysmith, Colenso czy Paardenbergiem. Straty niemieckie wyniosły: zabitych 18 białych, 85 askari, 11 tragarzy; rannych 56 białych (w tym 10 oficerów), 333 askari, 77 tragarzy i boyów; wzięty do niewoli został jeden Niemiec, zaginęło 14 askari i pięciu tragarzy; w sumie bezpowrotnie stracono 134 ludzi. The Times... podaje całkowicie różne, zmyślone dane: zginąć miało 53 Niemców i 268 askari; 241 białych i 677 askari zostało rzekomo wziętych do niewoli. Gdyby to była prawda, nieprzekraczający 1000 ludzi oddział gen. Wähle przestałby istnieć, a Brytyjczycy nie mieliby już żadnej przeszkody na drodze do okrążenia Lettowa. O stratach brytyjskich The Times... pisze lakonicznie, że były „duże”. Generał Wähle stracił więc blisko 30 procent całego zgrupowania, praktycznie nie mając kim go uzupełnić. Źródła brytyjskie w ocenie własnych strat oscylują między liczbą 1500 a 2700 zabitych i rannych. Niemcy zdobyli dużo brytyjskiej broni, na którą przezbrojono kilka kompanii Schutztruppe22. Wobec groźby okrążenia, Lettow zabrał część sił z Mahiwy, aby wzmoc­ nić Krauta i przygotować ostateczny odwrót na płaskowyż 22

L. B o e l l , op.cit., s. 376-377, The Times..., t. 21, s. 61.

Makonde nad Ruwumą. Lin-Force zatrzymały się, czekając na posiłki, a tymczasem gen. van Deventer przyśpieszył natarcie na południe zgrupowania Hannyngtona, licząc, że do 20 października opanuje on dolinę Lukuledi. Kraut i Köhl zaciekle kontratakowali, przeszkadzając Brytyj­ czykom w przeprawie. Żołnierze 25. pułku kawalerii z Indii zostali zmuszeni do zamknięcia się w obozie w Mikangaule23. Podczas gdy angielscy żołnierze bronili się w kościele misyjnym (który zapalił się podczas strzelaniny), ludzie Krauta zdobyli wszystkie ich bagaże i 350 koni. Hannyngton wysłał na odsiecz samochody pancerne, Niemcy zniszczyli więc wszystko, czego nie mogli zabrać, wystrzelali konie i wycofali się na drugi brzeg Lukuledi, maszerując pod bombami z samolotów Królewskiego Korpusu Lotniczego. Anglicy nagminnie bombardowali niemieckie szpitale, co wywoływało słuszne protesty gubernatora Schnee24. Położenie Niemców w końcu października 1917 roku wyglądało na beznadziejne, gdy kolumny portugalskie przeszły Ruwumę i zajęły pozycje pod Newalą. Lettow oceniał, że w ciągu kilku tygodni alianci opanują całe niemieckie terytorium, dlatego przygotował plan wniknięcia do Mozambiku z ominięciem oddziałów portugalskich. Odwrót Schutztruppe komplikowały działania tubylców i partyzantów na płaskowyżu Makonde. Niemieccy urzęd­ nicy domagali się także, by wysiedlać i przekazywać Brytyjczykom działających na tym terenie angielskich misjonarzy, gdyż obawiali się, że będą oni podburzali krajowców przeciw Niemcom. Schnee jednak odnosił się do tego pomysłu sceptycznie — za wszelką cenę pragnął utrzymać spokój w tubylczych społecznościach, a mógłby on zostać w ten sposób zakłócony. Nieufność w stosunku do misjonarzy podsycały informacje, jakoby mieli oni 23 24

L. B o e l l , op.cit., s. 377-378. H. S c h n e e , op.cit., s. 256.

dawać świetlne znaki aliantom, jak również wieści o wy­ siedleniu przez władze brytyjskie misjonarzy niemieckich z okupowanych terytoriów kolonialnych do Indii i Egiptu. Planowano wymienić angielskich misjonarzy na niemiec­ kich jeńców, ale do tego nie doszło. Zdobyto jednak dowód na ich wrogą działalność — Frank Weston, biskup Zan­ zibaru i zwierzchnik Universities Mission, w lipcu 1917 roku osobiście utworzył oddział z tubylców na wybrzeżu Niemieckiej Afryki Wschodniej, po czym oddelegował go na użytek armii brytyjskiej. Ten sam Weston w liście do Smutsa pisał o bestialstwach niemieckich kolonizatorów i konieczności wyzwolenia „czarnych niewolników Prus”. Brytyjczycy i Niemcy w tej fazie kampanii bezwzględnie traktowali Afrykanów — rozstrzeliwano ich na miejscu lub wieszano, jeśli tylko istniało podejrzenie, że szpie­ gowali dla wroga. Mieszkańcy wiosek w strefie wojennej uciekali w dzień do lasu, by na noc powracać do swoich domów25. W dniu 6 listopada 1917 roku van Deventer rozpoczął „fazę końcową operacji wschodnioafrykańskiej”, rzucając do ataku świeżo sprowadzone jednostki brytyjskie i bel­ gijskie. Brygada Nigeryjska z północy i Lin-Force ze wschodu zagroziły okrążeniem resztką sił gen. Wähle nad Lukuledi, co spowodowało ostateczne wycofanie się jego ludzi z tego rejonu. Van Deventer, „zaciskając kleszcze” wokół Schutztruppe, pchnął za Niemcami całość swoich sił, jednocześnie polecając Portugalczy­ kom, by zamknęli im drogę odwrotu. Niemcy byli już na skraju wyczerpania fizycznego i psychicznego, na ukoń­ czeniu była amunicja, żywność i zaopatrzenie. W szpita­ lach w Ndandzie, Massasi i Tschiwacie Lettow musiał zostawić 470 białych i 900 askari, rannych i chorych26. Na wolność wypuszczono 153 brytyjskich jeńców. Ma25 26

H. S c h n e e , op.cit., s. 293-295, 298. L. B o e l l , op.cit., s. 382-385.

sowo niszczono karabiny i działa (w tym ostatnie armaty z „Königsberga”), do których nie było już amunicji. Wobec nacisków gubernatora Schnee, by wreszcie się poddać, Lettow miał odmówić, twierdząc, że wojna w Europie trwa nadal, a każdy żołnierz wroga ściągnięty do Afryki „pomaga” Niemcom ją wygrać. W wąskiej kolumnie siły Lettowa pośpiesznie szły na południe. Zapasy chininy mogły wystarczyć jeszcze na dwanaście dni, co zmusiło dowódcę Schutztruppe do bezwzględnej redukcji liczby Europejczyków w maszerującym do Mozambiku zgrupowaniu. Miało ono liczyć dwa tysiące ludzi, w tym 300 Niemców. Przeniknięcie do Mo­ zambiku było szczegółowo przemyślanym posunięciem. Schutztruppe musiały zostać możliwie jak najbardziej zredukowane, gdyż nie było wiadomo, czy i jak uda się zdobyć zaopatrzenie. Nie posiadano już prawie amunicji, toteż przekraczając granicę Mozambiku, Let­ tow planował uzbroić się wyłącznie w zdobyczną broń po zaatakowaniu dobrze zaopatrzonego, lecz nie­ ruchawego przeciwnika. Niemcy zaniechali wykorzy­ stywania karabinów na czarny proch z 1871 roku, gdyż w obecnej sytuacji dym po wystrzale, zdradzający aliantom ich pozycje, narażał ich na niespodziewany atak moździerzowy27. W wojnie partyzanckiej liczy się głównie mobilność i to zadecydowało o szczupłości niemieckiego zgrupowania. Wiedziano, że kontynuując kampanię, alianci utrzymają w ruchu ogromną liczbę ludzi, zwierząt i samochodów, co w Mozambiku — kraju praktycznie nietkniętym cywilizacją — będzie nie­ zmiernie trudne. Mała, ruchliwa i samowystarczalna zaopatrzeniowo (żywiąca się w terenie) grupa Lettowa miała uzyskać w ten sposób przewagę, mogąc de­ cydować o czasie i miejscu walki. Niemcy odzyskają 27

P. L e 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 200-202.

więc inicjatywę strategiczną, którą jak się wydawało, trwale utracili po przegranych bitwach w 1916 roku. Zmniejszone Schutztruppe skręciły na zachód i posu­ wały się bezludnymi terenami wzdłuż granicznej rzeki Ruwumy, wykorzystując fakt, że Portugalczycy oddalili się od granicy, głęboko penetrując niemieckie terytorium. Lettow liczył na aktualność raportów ekspedycji mjr. Stuemera, poczynionych w północnym Mozambiku, oraz zeznań tubylców wrogo nastawionych do Portugalczy­ ków. Niemieccy oficerowie wybierali najlepszych askari na wyprawę do Mozambiku, oni zaś wzięli ze sobą rodziny, tak jak zwykli to robić w dawnych wojnach plemiennych ich przodkowie. Niektórzy czarni żołnierze maszerowali, niosąc na ramionach swoje dzieci. Lettow uszanował ich tradycje, aczkolwiek narzekał na niepo­ rządek, który w maszerujących kolumnach wprowadzały kobiety askari28. Pościg za Letto wem zakłóciło nie­ spodziewane pojawienie się na prawej flance wojsk van Deventera ocalonego garnizonu Mahenge kpt. Teodora Tafla. Powstałe zamieszanie spowodowało utratę kon­ taktu z siłami Lettowa, dlatego nie orientowano się, gdzie są Niemcy. Komunikacja z Portugalczykami szwan­ kowała, uniemożliwiając koordynację działań. Problemy z komunikacją mieli również Niemcy — Lettow wyco­ fywał się w odległości kilkunastu kilometrów od nad­ ciągających żołnierzy Tafla, lecz obie grupy nic o sobie nie wiedziały. Tymczasem w dniach 21-25 listopada 1917 roku dowództwo Schutztruppe w Berlinie przeprowadziło przygotowywaną od miesięcy operację przerzutu do Afryki Wschodniej sterowca z pomocą dla Lettowa29. Wybrany sterowiec miał 226,5 metrów długości, 23,9 metrów średnicy, wyposażony był w pięć silników 28 29

P. L e 11 o w-V o rb e c k, op.cit., s. 200-202. C. M i 11 e r, Battle for the Bundu..., s. 288.

Maybach o mocy 240 KM każdy i radiostację o mocy 800 watów. Mógł rozwijać prędkość 103 kilometry na godzinę i zabrać ciężar 52 ton. Planowano, że po dotarciu na miejsce sterowiec zostanie rozebrany — z powłoki miały być uszyte namioty, z komór gazowych — śpiwory, z dźwigarów i belek z duraluminium można było zbudo­ wać baraki, silniki zaś mogły być źródłem energii dla radiostacji. Poza tym na pokładzie miały zostać przewie­ zione do Afryki trzy tony leków, tona broni i amunicji, 23 tony materiałów pędnych, 10 ton balastu wodnego i tona żywności. Załoga (22 osoby pod dowództwem kmdr. Ludwiga Bockholta) miała wejść w skład wojsk Lettowa; po znalezieniu się w strefie tropikalnej wszyscy na pokładzie mieli przebrać się w odpowiednio lekkie mundury. Pomysłodawcą i organizatorem wyprawy był Oberstabsarzt (lekarz wojskowy) dr Maximilian Zupitza, który przed wojną służył w Niemieckiej Afryce Wschod­ niej. Wierząc w nieograniczone możliwości zeppelinów, postanowił statkiem powietrznym wesprzeć obrońców kolonii. Dnia 21 listopada oddelegowany w tym celu przez Urząd Marynarki zeppelin L59 wystartował do lotu z bułgarskiej bazy Jambol (stąd Brytyjczycy nazwali go Terror of the Balkans — Postrach Bałkanów). Ad­ miralicja nadała operacji kryptonim „Chińska Parada”. Lot sterowca obserwowano w Egipcie. Władze brytyjskie wszczęły alarm, obawiając się, że zbombarduje tamę w Asuanie. O planowanym locie niemieckiego sterowca Ministerstwo Wojny w Londynie dowiedziało się już 9 listopada; do jego przechwycenia przygotowano dzie­ więć samolotów spośród 36 aeroplanów znajdujących się w Afryce Wschodniej. Podążając wzdłuż Nilu, 23 lis­ topada sterowiec znalazł się nad Chartumem w środ­ kowym Sudanie, gdy o 2.50 w nocy otrzymał radiotele­ graficzny meldunek o opuszczeniu przez Lettowa płas­ kowyżu Makonde i zdobyciu przez aliantów Niemieckiej

Afryki Wschodniej. Brytyjczycy twierdzili później, że celowo nadali Niemcom fałszywą informację, lecz Schnee dementuje to, podając, iż wiadomość była oparta na źródłach brytyjskich, lecz wysłano ją z Nauen pod Berlinem, z którym sterowiec stale pozostawał w kon­ takcie30. W tej sytuacji operację przerwano i 25 listopada sterowiec bezpiecznie powrócił do Bułgarii. Wyprawa, choć zakończyła się niepowodzeniem, była wielkim triumfem technicznym sterowców (odpowiednio nagłośnionym przez propagandę państw centralnych), czy to pod względem dystansu, czy czasu lotu nie do pobicia przez ówczesne samoloty (lot trwał 95 godzin, w tym czasie przebyto 6757 km ze średnią prędkością 71 km/h. W linii prostej L59 teoretycznie mógł dolecieć z Bułgarii do San Francisco). Zastanawiające jest, jak zamierzano wylądować (manewr lądowania sterowcem długości ponad 200 m był niezwykle skomplikowany i niebezpieczny, tym bardziej w trudnych warunkach afrykańskich). Najprawdopodobniej też nie uwzględniano w ogóle problemu z odnalezieniem zepchniętych do dżungli wojsk Lettowa oraz alianckich przeciwdziałań. To wszystko każe nazwać całe przedsięwzięcie komplet­ nym awanturnictwem. O L59 Lettow dowiedział się 30 The Times..., op.cit.; H. S c h n e e , op.cit., s. 260. Więcej na temat lotu L59 — Maximilian Z u p i t z a, Luftschiff als Blokadebrecher, w: Werner von L a n g s d o r f f , Deutsche Flagge... oraz A. C e l a r e k , Odyseja sterowca L 59, w: „Lotnictwo Aviation International” 1995, nr 3. W okresie międzywojennym historia eskapady niemieckiego sterowca i obrony ostatniej afrykańskiej kolonii Niemiec zyskała szeroki rozgłos, czego świadectwem może być fakt, że dotarła również do Polski. W 1937 roku słynny już wówczas pisarz i popularyzator lotnictwa Janusz Meissner wydał w Warszawie książkę L59 poświęconą wyprawie zeppelina, w której wymieszał fakty z fikcją, tworząc powieść sensacyjną dla młodych czytelników. Występuje tam nawet gen. von Lettow-Vorbeck nazwany „Żelaznym generałem”. O popularności tego utworu może świadczyć jego dwukrotne wznawianie w okresie PRL — w 1958 oraz 1974 r. (Wydaw­ nictwo Literackie).

dopiero po wojnie. Pod koniec 1917 roku niemieccy askari uciekający z brytyjskich jednostek, do których ich przymusowo wcielono, rozpuszczali informacje o „olb­ rzymim ptaku”; krążyły o nim różne wieści, mieli go widzieć mieszkańcy terenów na północ od Abisynii. Wówczas Niemcy wzięli te rewelacje za fantazje typowe dla bujnej wyobraźni Afrykanów31. Kapitan Tafel pozostawał w ciągłym marszu od połowy października, ściągając po drodze zaopatrzenie. Z zachodu ścigały go wojska rodezyjskie i belgijskie, równocześnie van Deventer oddelegował oddział, który wespół z Por­ tugalczykami miał zniszczyć to ostatnie niemieckie zgru­ powanie. Siły Tafla poruszały się w trzech blisko siebie maszerujących kolumnach. Mimo że unikano walk, by dogonić Lettowa, straty w postaci rannych i chorych były poważne. Odpierano ataki rodezyjskiej i belgijskiej straży tylnej, jednocześnie ze wszystkich sił szukając wody — po drodze głęboko przekopywano koryta wyschłych potoków. Tafel, nie orientując się w ogólnej sytuacji, sądził mylnie, że Lettow będzie się bronić na płaskowyżu Makonde. Dobiegające stamtąd odgłosy detonacji (prawdopodobnie angielskich bomb lotniczych) wzięto za potwierdzenie faktu, że tam Schutztruppe toczą swą ostatnią bitwę32. Całe zgrupowanie (w sumie 5471 osób, włącznie z Niemcami, askari, tragarzami i ich rodzinami) skręciło więc na wschód, wskutek braku środków komunikacyjnych nieświadomie rozmijając się z Lettowem, idącym równolegle na zachód. Dnia 26 listopada patrole Tafla dowiedziały się, że cały Makondeland wpadł w ręce aliantów, a Niemcy przeszli już Ruwumę. Wobec tego podjęto desperacką próbę do­ gonienia ich już w Mozambiku. Na drugim brzegu nie znaleziono jednak śladu Schutztruppe. Pozbawiony wody, żywności i pomysłu, co robić dalej, po zniszczeniu broni 31 32

L. B o e l l , op.cit., s. 387; H. S c h n e e , op.cit., s. 260. L. B o e l l , op.cit., s. 394—396.

i amunicji, 28 listopada 1917 roku Tafel poddał się grupie zaskoczonych Hindusów ze straży przedniej van Deventera. Kampania w Niemieckiej Afryce Wschodniej dobiegła końca, lecz równocześnie rozpoczęła się w Afryce portugalskiej, gdzie przekroczywszy Ruwumę pod Ngomano wtargnął Lettow na czele pozostałości Schutztruppe. Niemiecki autor porównał tę ekspedycję do słynnej Anabasis Ksenofonta33.

33 L. B o e l l , op.cit., s. 388-397; W. A r n i n g , op.cit., s. 316. W tym samym czasie koło Przylądka Dobrej Nadziei niemiecki krążownik pomocniczy „Wolf’ kmdr. Nergera zatopił amerykański bark „John Kirby” z ładunkiem 250 samochodów dla wojsk brytyjskich w Afryce Wschodniej. Innym jego osiągnięciem było postawienie zapory minowej pod Kapsztadem. J. G o z d a w a-G o ł ę b i o w s k i , T . W y w e r k a P r e k u r a t , Pierwsza wojna światowa na morzu, Warszawa 1997, s. 442.

Rozdział XII KAMPANIA W MOZAMBIKU I RODEZJI ZAWIESZENIE BRONI

Lettow przekroczył Ruwumę 25 listopada 1917 roku. W portugalskiej kolonii znalazło się w sumie 38 nie­ mieckich oficerów, 12 oficerów sanitarnych, weterynarz, 217 podoficerów i żołnierzy, 1700 askari, 3900 tragarzy i 470 boyów, do tego z taborem szło 600 czarnych kobiet z dziećmi i 700 służących askari. Uszeregowane w czternaście kompanii Schutztruppe miały przy sobie jeszcze 30 ciężkich i siedem lekkich karabinów maszy­ nowych z niedużą ilością amunicji, 200 tysięcy sztuk amunicji do karabinów wz. 1871 i dwa działa górskie z zapasem kilkudziesięciu pocisków. W chwili wkroczenia Niemców na południe od rzeki, Portugalczycy skoncen­ trowali trzy tysiące ludzi, chcąc zatrzymać i pobić Lettowa między wioską Ngomano a rzeką Lujendą1. Niemcy ude­ rzyli na nich z marszu w tamtym rejonie. Lettow nie wiedział, czy przeciwnikami byli Anglicy, czy Portu­ galczycy. Znajomy dźwięk portugalskiej broni uwolnił go od wątpliwości. Lettow pisał, że podczas kampanii 1

L. B o e l l , op.cit., s. 399.

toczonej głównie w leśnej głuszy białym niezwykle wyostrzył się słuch — potrafiono rozpoznać po odgłosie wystrzału głuchy huk karabinów na czarny proch, ostry ton niemieckich ckm-ów, podwójny dźwięk wydawany przez karabiny angielskie oraz „czysty pogłos” portu­ galskiej broni kal. 6 mm2. Sam na czele głównego zgrupowania, wspierany przez działko górskie, przystąpił do szturmu na portugalski obóz w Ngomano, podczas gdy wydzielony oddział kpt. Köhla przeprawił się nie­ zauważony przez Lujendę, po czym zaszedł Portugal­ czyków od tyłu i brawurową szarżą zdobył obóz, wy­ wołując panikę w szeregach wroga. W kilkugodzinnym starciu zadano ciężką klęskę przeciwnikowi. Do niewoli poszło 120 Portugalczyków i 415 kolorowych. Zdemo­ ralizowanych jeńców niedługo potem wypuszczono na słowo honoru3. Po rozdzieleniu zdobyczy Niemcy ruszyli wzdłuż doliny Lujendy w poszukiwaniu żywności. Z trzo­ nu sił wydzielono oddziały zaopatrzeniowe pod dowódz­ twem gen. Wahle i kpt. Köhla, którzy samodzielnie likwidowali portugalskie posterunki i zdobywali potrzebne środki. Zaopatrzenie, o które zamierzano desperacko się bić, teraz samo wpadało Niemcom w ręce4. Maszerując u boku askari, niemieccy oficerowie mieli teraz możność lepiej ich poznać. Wszyscy Murzyni umieli świetnie wykorzystywać każdą okazję do zdoby­ wania żywności. Sami nie lubili pracować, ale bardzo działał na nich przykład. Niemcy nauczyli ich dbać o jeńców i szanować Czerwony Krzyż. Zauważono, że niemieccy czarni żołnierze uważali się za lepszych od angielskich; o sobie mówili Effendi (po arabsku „pan”), a o nich Schemi (w suahili „rolnik”). Schutztruppe towarzyszyli liczni tragarze idący z całymi rodzinami. 2 3 4

P. L e 11 o w-V or b e c k, Meine Erinnerungen..., s. 209. Tamże, s. 209-210; L. B o e l l , op.cit., s. 399. L. B o e l l , op.cit., s. 400.

Kolorowo poprzebierani, według dr. Deppe (lekarza Schutztruppe) stanowili wdzięczną inspirację dla wsze­ lakich karykaturzystów. Mieli najprzeróżniejsze nakrycia głowy — tropikalne hełmy angielskie i portugalskie, czapki samochodowe, fezy, turbany, kapelusze Schutzt­ ruppe; nosili też różnokolorowe ubrania europejskie, mundury khaki, plecaki. Z moskitier szyli koszule, za spodnie służyły dziurawe kalesony; dużą wesołość wzbu­ dzał tragarz z dumą niosący na głowie porcelanowy nocnik niczym hełm. W papierowych torbach niesiono kury. Lettow zakazywał trzymania kogutów, gdyż ich pienie mogło zdradzić wrogowi położenie niemieckiego obozu. Tragarze Njamwezi byli bardzo muzykalni — w marszu śpiewali swoje monotonne pieśni o „tragarzowaniu”, co Deppemu kojarzyło się z chórami cer­ kiewnymi5. Maszerowano przez sześć godzin dziennie, od wczesnego ranka do południa, po czym rozbijano obóz. Część ludzi budowała chaty, inni polowali, goto­ wały kobiety oraz czarny kucharz Schutztruppe Baba6. Na początku grudnia do Lettowa dotarł list od gen. van Deventera z propozycją kapitulacji. Niemiecki dowódca pominął go milczeniem, słusznie twierdząc, że alianci zawsze proponują mu zawieszenie broni, gdy sytuacja im nie sprzyja. Van Deventer tak opisywał teren dalszych operacji: „Część Portugalskiej Afryki Wschodniej, rozciągająca się między rzekami Ruwumą i Zambezi oraz między jeziorem Niasa a oceanem, tylko trochę ustępuje powierz­ chnią Francji. Większość tego obszaru stanowiła terra incognita dla Europejczyków, nie było dobrych map tych terenów. Gdzieniegdzie tubylcy żyli jak dotąd w stanie nieskrępowanej wolności, gdzie indziej zaś bez przerwy trwały bunty. Było tu tylko kilka dróg, linie kolejowe nie 5 6

L. D e p p e , op.cit., s. 1 1 , 48, 50-51, 59, 65-69, 71. P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 212-213.

istniały, prócz 48-kilometrowej kolejki wąskotorowej bieg­ nącej z Lumbo w głąb kraju na zachód od portu Mozam­ bique. Centralne okręgi kolonii były nieco lepiej rozwinięte, stąd też naturalnie tam właśnie skierowali się Niemcy. Portugalska Afryka Wschodnia była świetnym teatrem działania dla małych i mobilnych sił, uniezależnionych od stałych baz czy linii komunikacyjnych, obeznanych w sztuce przeżycia w terenie, które starały się unikać bezpośrednich starć z licznym przeciwnikiem i których celem było utrzymać się jak najdłużej”7. Kwestia zaopatrzenia w broń została tymczasowo rozwiązana — w ciągu dwóch tygodni kampanii w Mo­ zambiku Niemcy zdobyli 680 tysięcy sztuk amunicji, 12 ckm-ów, 750 nowoczesnych karabinów i 300 pocisków artyleryjskich. Dnia 4 grudnia Lettow postanowił zająć linię Mwembe-Chirumba-Lusinye-Montepwezi (były to etapy, które jednocześnie miały osiągnąć jego trzy kolumny); równocześnie wysłał oddział na wschód, gdzie warunki aprowizacyjne wydawały się najkorzystniejsze. W Chirumbie, dokąd posunął się Lettow z głównym oddziałem, pozyskano bez oporu 800 paczek żywnoś­ ciowych i 50 worków mąki8. Patrole Wahle, Otto i Stemmermanna operowały między Mwembe i Likopolwe, szukając żywności. W dniu 1 stycznia 1918 roku w po­ bliżu pojawiły się grupy Brytyjczyków, którzy przema­ szerowali tu z Fort Johnston nad jeziorem Niasa w celu przeprowadzania rekonesansu. W przeciwieństwie do Niemców, nie mogli liczyć na pomoc tubylców, którzy chowali przed nimi żywność i przekazywali fałszywe informacje, nie chcąc pomagać sojusznikom znienawi­ dzonych Portugalczyków. Władze portugalskie reagowały na to, wieszając wszystkich tubylców, choćby tylko 7 P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 214; The Times History of the War, t. 19, s. 68. 8 L. B o e l l , op.cit., s. 400-401.

podejrzewanych o współpracę z Niemcami9. Najdalej na wschód Mozambiku zaszedł oddział Köhla, który zdobył szereg portugalskich placówek obronnych, wywołując popłoch wśród mieszkańców leżącego niedaleko portu Porto Amelia10. Tymczasem van Deventer skoncentrował swoje siły nad Ruwumą, obawiając się w każdej chwili powrotu Lettowa. Gdy to nie nastąpiło, przerzucił regiment ze Złotego Wybrzeża do Porto Amelia we wschodnim Mozambiku, gdzie miał wspierać lokalne siły portugalskie w natarciu na flankę Lettowa, tworząc tzw. Pam-Force. Generał Northey zebrał część sił rodezyjskich na południu niemieckiej kolonii, a część przesunął do Fort Johnston, skąd wypusz­ czały się na rekonesanse, zagrażając od zachodu skrzydłu i tyłom Schutztruppe11. Anglicy niszczyli magazyny zaopa­ trzeniowe zorganizowane przez Niemców, dlatego głównym celem komand Wahle, Otto, Köhla i Göringa stało się ochranianie tych obiektów. Położenie aprowizacyjne Niem­ ców zaczęło się pogarszać pod koniec stycznia — tubylcy ukrywali żywność i uciekali. Działania wrogich sił zmuszały Lettowa do ciągłego rozpraszania kompanii Schutztruppe, które później marnowały mnóstwo czasu, by się znów połączyć. Niewielkie niemieckie zgrupowanie musiało kontrolować zbyt duży obszar. Manewrowość wojska Lettowa, już i tak ograniczona, została jeszcze zmniejszona przez porę deszczową, wskutek której wezbrały liczne strumienie i rzeki, zatapiając duże połacie lądu, zrywając mosty i zmuszając żołnierzy do poruszania się czółnami. Niemcy radzili sobie z powodzią dzięki sprawnej budowie czółen. Plantator Gerth zorganizował grupy tubylców, którzy w dwie godziny budowali jedno czółno. Wkrótce 9 B . F a r w e l l , op.cit., s . 342; H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika..., s . 323. 10 L. B o e l l , op.cit., s . 402.

11

Tamże, s. 402-404.

miały je wszystkie kompanie. Korzystnym efektem było to, że przestano się bać pory deszczowej. Tymczasem szkod­ liwy wpływ na morale askari zaczęły wywierać angielskie ulotki w języku suahili, zrzucane z samolotów w zachodnim Mozambiku, które redagował płk Baxter: „Do niemieckich askari. Pozdrawiam was i przynoszę posłanie od Bwana Kubwa [przywódcy — przyp. aut.] Anglików: Niemcy okłamują was, wyjaśnię wam jak — mówią wam, że wojna w Europie szybko się skończy, a oni pokonają Anglików. Ja pytam, skąd Niemcy mogą cokolwiek o tym wiedzieć, jeśli żyją w buszu jak zwierzęta, nie mając ani Boma (fortu), ani parowców, ani okrętów wojennych, nawet telegrafu. Wojna w Europie potrwa jeszcze wiele miesięcy; skończy się dopiero tego dnia, gdy ich cesarz padnie do stóp naszemu Bwana Kubwa. Potem mówili — poczekajcie, wkrótce dostaniecie żołd. Ale skąd niby wezmą «Fetha» — pieniądze? Dają wam banknoty, ale to tak, jakby dawali liście spadłe z drzew. Popatrzcie, co jest napisane na banknotach — «każdy banknot jest zagwarantowany przez Rząd Cesarski». Gdzie rząd cesarski, ich «Serkal» może coś zagwarantować? Chyba tylko w buszu! Gdy przekraczaliście Ruwumę, powiedzieli wam: teraz Anglicy nie będą już nas ścigać, dadzą nam spokój, to już koniec. Lecz czy my przestaliśmy już z wami walczyć? Czy daliśmy wam spokój? Czy nie słyszeliście naszych licznych karabinów? [...] Zanim złapiemy ostatnich Niemców, dostaniecie pozwolenie na powrót do waszej ojczyzny, a do końca wojny będziecie przebywać w Zomba lub Blantyre, gdzie damy wam dobrze zjeść i nie będziecie musieli już więcej pracować. [...] Żadnemu askari, który do nas przyjdzie, nie stanie się krzywda”12. Zmęczenie i beznadziejność sytuacji w obcym kraju spowodowały, że te przedsięwzięcia Anglików trafiały na 12

Cyt. za: L. B o e l l , op.cit. , s. 403^404.

podatny grant. W styczniu z 9 kompanii zdezerterowało 112 askari i 150 tragarzy (10 procent sił niemieckich w tamtym rejonie). Murzyni obawiali się, że jeśli będą dalej maszerować, to zapomną drogi do domu. Atakowani przez Rodezyjczyków z zachodu i Portugalczyków ze wschodu Niemcy szli na południe. Zorganizowano prowizoryczną bazę w Nanungu, dokąd tubylcy znosili owoce, jamy i orzeszki ziemne. Lettow z upodobaniem oddawał się grzybobraniu. Okazało się, że w okolicy znaleziono mnóstwo zdrowych i pożywnych grzybów, afrykańskich odpowiedników piecza­ rek, kurek i borowików, którymi można było uzupełnić braki w zaopatrzeniu13. Tymczasem oficjalnie proklamowano powstanie brytyjskiego protektoratu nad Tanganiką, czemu towarzyszyła demobilizacja wojsk, które wracały do Anglii, Indii, Nigerii i Afryki Południowej. Powszechnie uważano, że zagrożenie ze strony Niemców minęło bezpowrotnie. Pościg za Lettowem miały kontynuować już tylko czarne formacje — 18 batalionów Kings African Rifles, które porozsyłano do Zomby w Niasalandzie oraz do wschodniego, zachodniego i południowego Mozambiku. Na podstawie układu między rządami brytyjskim i portugalskim van Deventer został mianowany głównodowodzącym wszystkimi siłami zbrojny­ mi w Mozambiku. Na początku lutego wzmocnił on PamForce; równocześnie zgromadził na południowej granicy Niemieckiej Afryki Wschodniej siły gen. Northeya, a reszta wojsk rodezyjskich miała operować nad rzeką Lurio pod Liomą w głębi Mozambiku z baz w Niasalandzie. Portugalska ruchoma kolumna w sile 1500 ludzi miała uderzyć ze wschodu na oddział Köhla nad rzeką Msalu, Pam-Force z Porto Amelia na zachód, do Rodezyjczyków zaś należało „zamknięcie sieci” wokół Schutztruppe. W dniu 27 marca 1918 roku Pam-Force pod dowództwem gen. W.F.S. Edwardsa rozpoczęły natarcie na zachód, 13 L. B o e l l , op.cit., s. 405; P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 224-226.

mając naprzeciwko siebie oddział Köhla. Podczas wypadu Pam-Force wspierała je tzw. Rosecol (kolumna płk. Rose), która starła się z Köhlern, ponosząc spore straty. Jedno­ cześnie na inne niemieckie zgrupowanie pod Medo uderzyła Kartwocol (Kings African Rifles two column — 2 kolumna batalionu KAR), która zmusiła Niemców do porzucenia fortu w Montepwezi. Tak to wspominał płk Rose: „17 kwietnia natknięto się na wroga w okopanej pozycji 18 mil na zachód od Medo. Bitwa trwała cały dzień, wróg wycofał się w nocy. Teren był niezwykle trudny, dżungla gdzieniegdzie była tak gęsta, że ścieżki przypominały tunele w ścianie bambusów i trawy słoniowej, a długie odcinki dróg bardziej nadawały się dla łodzi niż transportu motorowego”14. Dnia 1 kwietnia 1918 roku stan liczebny Schutztruppe wynosił 270 Europejczyków i 1510 Afrykanów, podczas gdy siły alianckie w Mozambiku obejmowały dwa tysiące Brytyjczyków, 13 tysięcy czarnych i Hindusów, 2500 Portugalczyków i 5000 portugalskich askari. Według danych statystycznych w Afryce Wschodniej stacjonowało wówczas w sumie 49 035 żołnierzy brytyjskich (17 000 białych i 21 000 czarnych, reszta — Hindusi) oraz 124 447 traga­ rzy15. Wobec dużych strat w ludziach Köhl wycofał się i dołączył do Lettowa w Nanungu. Anglicy szturmowali tę bazę z zachodu. W początkach maja Lettow odparł pod wzgórzem Kireka zgrupowanie płk. Bartona, który jednak zdołał zamknąć się w pobliskim forcie, skąd zaciekłym ogniem zatrzymywał Niemców. W nocy Barton zdołał się wycofać. Podczas bitwy pod Kireką-Bergiem poległo 14 Anglików i 91 angielskich askari, a trzech oficerów dostało się do niemieckiej niewoli. Również Niemcy ponieśli duże straty — zginęło sześciu białych, 24 askari, rany odniosło 11 Niemców, 67 askari, 28 tragarzy. Straciwszy wielu ludzi 14 15

The Times History of the War, t. 19, s. 70. L. B o e l l , op.cit., s. 407^408.

i nieco amunicji, Niemcy zostali zmuszeni do porzucenia bazy w Nanungu. Lettow był w fatalnym stanie — musiał usunąć paznokieć palca u nogi, wskutek zakażenia po ukąszeniu przez pchłę piaskową, a do tego źdźbłem trawy słoniowej zranił sobie prawe oko. Lewym okiem (które miał uszkodzone po walkach z Hererami w 1906 roku) widział tylko przez okular. Nie mając jednak szkieł, przez jakiś czas nie widział nic, więc nie tylko nie mógł czytać pism ani map, ale potrzebował pomocy nawet w najprost­ szych czynnościach16. Gdy Niemcy posuwali się w kierunku centralnego Mozambiku, van Deventer, starając się ich zatrzymać, musiał znacznie wydłużać linie komunikacyjne swoich oddziałów. Lettowa ścigały: Rosecol na czele z gen. Griffithsem (któiy zastąpił Edwardsa) oraz Kartwocol, która 21 maja stoczyła walkę ze strażą tylną kpt. Köhla pod Koriwą. Lettow zatrzymał się i z trzonem sił pospieszył mu na pomoc. Mimo potężnego natarcia na linię Brytyjczyków pod górą Tomsha, nie udało się Niemcom odzyskać utraconego zaopatrzenia. Podczas bitwy do akcji weszły brytyjskie moździerze. Pojawiła się groźba odcięcia tyłów przez atak Rosecol i Kartwocol, które dotarły ze wschodu na miejsce starcia, wobec tego Lettow przerwał szturm i nocą cofnął się do Koromy. Niemcom nie udało się rozbić Brytyjczyków, ale kolumna Griffithsa poniosła bardzo ciężkie straty — poległo lub zostało rannych 195 żołnierzy (25 procent stanu), po stronie niemieckiej zginęło czterech Europejczyków, 12 askari i jeden tragarz; rany odniosło 14 Niemców, 61 askari i 13 tragarzy. Duża była liczba zaginionych — trzech Niemców, 18 askari, 296 tragarzy, 20 boyów Europejczyków, 114 boyów askari i 78 kobiet. Niewielka część zaginionych dostała się do niewoli, więk­ szość zdezerterowała bądź po prostu zgubiła się w buszu. Całe zaopatrzenie czterech kompanii przepadło. Tylko 16

P. L e 1 1 o w - V o r b e c k , op.cit., s. 231.

cudem niewoli uniknął gubernator Schnee, który powoli posuwał się wraz z głównymi siłami na czele z małą karawaną niosącą jego bagaże. Podczas ucieczki Schnee musiał je porzucić i tylko dzięki temu zdołał dogonić Lettowa. Po drodze spalono worki wypełnione przedwojen­ nymi banknotami, którymi Schnee chciał spłacić żołd askari, a które Lettow słusznie uznał za bezwartościowe papiery17. Utrata dużej ilości amunicji spowodowała kryzys zaopat­ rzeniowy. Aby go przezwyciężyć, Niemcy musieli na jakiś czas porzucić akcje bojowe i zdwoić wysiłki w wy­ szukiwaniu portugalskich zapasów. Spowalniających marsz rannych i chorych trzeba było zostawić po drodze. Tym­ czasem Pam-Force, Rosecol i Kartwocol przyśpieszyły pościg. Generał Edwards zaczął wprowadzać elementy nowej taktyki, korzystając z doświadczeń walk z niemiec­ kimi komandami. Z dokumentów zdobytych przez Lettowa wynikało, iż Anglicy zamierzali rozproszyć swoje siły na dużym obszarze; zadaniem tych oddziałów było ciągłe podtrzymywanie kontaktu bojowego z Niemcami. Miały ich okrążać, wdzierać się między niemieckie kompanie i wciąż atakować ich flanki i tyły. Edwards nie wiedział o tym, że Niemcy znają jego plany. Gdy po blasku ognisk udawało się Anglikom odnajdywać niemieckie obozy, to na miejscu okazywało się, że to na nich zastawiano zasadzki — miażdżąca przewaga ogniowa pozwalała Niem­ com szybko rozbijać rozproszone i nieskoordynowane ataki aliantów, którzy zbyt wolno przemierzali busz. Polowania na angielskie patrole przysparzały jednak strat także Schutz­ truppe — Niemcy w gęstym buszu ostrzeliwali się na­ wzajem bądź brali nieprzyjaciół za swoich18. Podczas walk w leśnych ostępach czarni żołnierze z wojsk brytyjskich 17 L. B o e l l , op.cit., s. 410-411; P. L e 11 o w-V o rb e c k, op.cit., s. 237. 18 P. L e 11 o w-V orb e c k, op.cit., s. 240-241.

stosowali różne formy kamuflażu — malowali się mazią możliwie najlepiej imitującą kolor liści, niekiedy w bardzo różnych odcieniach zieleni. Również niemieccy askari kamuflowali się, wyplatając sobie „narzuty” z trzciny19. Van Deventer tak przedstawił problemy, jakim musiał sprostać na tym etapie kampanii: „Ciężko było uzyskać wiarygodne informacje od tubyl­ ców, jako że nieprzyjaciel przekupił ich wodzów ubraniami i innymi dobrami, które zdobył między Alto Moloque a Lugellą. W ten sposób nie tylko pozbawił nas źródła informacji, lecz także sam zdobywał aktualne wiadomości o naszych ruchach. [...] Nasze kolumny robiły wszystko co możliwe, by dopaść Niemców, lecz nie udawało się ani odnaleźć ich kwatery głównej, ani utrzymać kontaktu między sobą w sytuacji, gdy ich ruchy były tak szybkie. Nasze ruchome grupy nie nadążały z pościgiem; do tego jeszcze radiostacje miały bardzo ograniczony zasięg w gęs­ tym buszu”20. Zamiar okrążenia Lettowa spełzł na niczym, do tego poniesiono wysokie straty; kompletnie przy tym nie orien­ towano się w planach Niemców. Burski zwiadowca wal­ czący u boku Niemców (van Rooyen lub Nieuwenhuizen) stwierdził — „To śmieszna wojna. My ścigamy Portugal­ czyków, a Anglicy ścigają nas”21. Van Deventer, zablokowawszy północny Mozambik, ustanowił linię obronną na południu. Obsadzili ją Portugal­ czycy mjr. Silvy Leala oraz kolumna płk. Philippsa (Philcol) przerzucona z Lindi do Mosambique, a stamtąd przesunięta lądem. Rodezyjczycy kontynuowali wypady z Niasalandu, Pam-Force, Rosecol i Kartwocol szły śladem niemieckiej straży tylnej; wschodniej granicy Niasalandu pilnowały kolumny płk. Fitzgeralda (Fitzcol) i Shorthose’a 19 20 21

L. D e p p e , op.cit., s. 226-227. The Times History of the War, t. 21, s. 70. B. Far w e l l , op.cit., s. 347.

(Shorteoi), a port Quelimane, który mógł stać się celem Niemców, otrzymał garnizon płk. Rosy. Lettow chciał teraz zdobyć ważne centrum administracyjne Alto Moloque, gdzie miał nadzieję pozyskać nieco zaopatrzenia. Walka nie była jednak konieczna, gdyż lokalny oddział portugalski został 12 czerwca znienacka wzięty do niewoli przez szpicę kpt. Miillera. Müller po prostu nagle wyłonił się z buszu naprzeciw dużego europejskiego budynku, gdzie na werandzie portugalscy oficerowie spokojnie siedzieli, pijąc kawę. Wszyscy od razu poszli do niewoli22. Zdobyto tam wreszcie 650 paczek z żywnością, dużo dobrych map obejmujących obszary wokół Quelimane (obszar pod kontrolą tzw. Towarzystwa Lugella) oraz cenne angielskie i portugalskie dokumenty wraz z pocztą, skąd dowiedziano się o działaniach aliantów ewakuujących wszystkie zapasy amunicji ze szlaku Niemców. By od­ naleźć wrogie karawany zaopatrzeniowe i napaść na nie, kpt. Müller wyruszył na czele niewielkiego oddziału. Dnia 15 czerwca pod Alto i Ligonyą, 16 — koło Nampave i 17 — pod Muyebą udało mu się zaatakować zaskoczonych Portugalczyków. Rozpraszając ogniem portugalską eskortę, Niemcy musieli radzić sobie z własnymi i wrogimi tragarzami, którzy wszystko rabowali, po czym uciekali z łupem. Udało się zaprowadzić porządek i uratować 150 ton zapasów żywności, 300 kanistrów z benzyną, samo­ chód, dwa motocykle, działo 4,5 cm z 19 pociskami, 16 kartaczy, dwa ckm-y, 40 karabinów, 13 tysięcy nabojów i 40 paczek z lekarstwami. Wszystko, czego nie zdołano zabrać, zniszczono23. W warunkach kampanii w Mozambiku konieczne było wykorzystywanie tubylczych zwiadowców; czerpanie in­ formacji z ich raportów wymagało nierzadko dużej wyob­ 22 P. L e t t o w - V o r b e c k , s. 412-413. 23 L. B o e l l , op.cit., s. 413.

op.cit., s. 242; L. B o e l l ,

op.cit.,

raźni. W swojej autobiografii Lettow przytacza przykładowo taki meldunek: „Szedłem, spałem, szedłem, spałem, szed­ łem, aż doszedłem na miejsce, gdzie zobaczyłem, że było aż gęsto od Anglików licznych jak trawa”. Oznaczało to, że zwiadowca w odległości trzech dni marszu zobaczył wielu Anglików; nie wiadomo tylko, czy 50, czy 5000. Zewsząd nadchodziły sprzeczne meldunki, na których sprawdzenie nie było czasu. Dodatkowy problem stanowi­ ły informacje od tubylców nieznających suahili. Wówczas Niemcy całkowicie polegali na swoich askari, którzy nauczyli się tymczasem miejscowych dialektów i mogli tłumaczyć24. Van Deventer koordynował działania Rode­ zyjczyków z zachodu, Portugalczyków w garnizonach portowych i na posterunkach oraz brytyjskich kolumn pościgowych, zamierzając osaczyć Niemców pod Quelimane, po czym zepchnąć ich na wybrzeże i ostatecznie pobić nad samym oceanem. Na razie jednak Niemcy bardzo sprawnie wycofywali się; 22 czerwca opuścili Alto Moloque, które kilka godzin później zajął batalion KAR. Quelimane obsadziło 200 angielskich i portugals­ kich marynarzy, których miała wspierać ogniem kanonierka „Thistle” i krążownik portugalski „Adamastor”. Obro­ ną dowodził płk Rosa, który kazał ufortyfikować zabudo­ wania portowe. Philcol i Kartwocol ofiarnie podążały w ślad za Lettowem. Niemcy wyruszyli w kierunku Nhamacurry 27 czerwca, upewniwszy się, że poszukiwa­ ny przez nich magazyn amunicyjny Kokosani znajduje się w tym rejonie. Trzon sił wyprzedził Müller, który dotarł­ szy do plantacji, stwierdził obecność żołnierzy wroga. Sądząc, że ma do czynienia z obstawą magazynu, prze­ prawił się przez rzekę Likungo, po czym 1 lipca uderzył na Portugalczyków broniących się w zaroślach sizalu i w małej cukrowni. Kompletnie zaskoczeni, w panice 24

P. L e 11 o w-V or b e c k, Mein Leben, s. 147; Meine Erinnerungen..., s. 247.

porzucili pozycje, a wraz z nimi cały sprzęt25. Dnia 2 lipca na pole walki nadeszły główne siły Lettowa, który bezzwłocznie rzucił do ataku dwie kompanie, kierując je na stanowiska Portugalczyków skupione przy dworcu kolejowym (między plantacją Nhamacurra a portem Quelimane było połączenie kolejowe). Porucznik Ruckteschell opanował wysokie kopce termitów, rozstawił tam karabiny maszynowe i zza kopców celnym ogniem omiatał wrogie linie. Alianci odpowiadali równie silnym ostrzałem, trzy­ mając Niemców na dystans. Zapadł zmrok, więc Lettow cofnął swoich ludzi do obozu, a na wysuniętej placówce zostawił oddział kpt. Poppe. Nad ranem podciągnięto zdobyczne działa, po czym z odległości kilkuset metrów zaczęto ostrzeliwać dworzec26. Niemcy otworzyli koncen­ tryczny ogień ze wszystkich ckm-ów, unieruchamiając wroga na pozycjach; jednocześnie pokryto je ogniem artyleryjskim. Wtedy askari poderwali się i momentalnie przebiegli „ziemię niczyją”, ruszając do zaciekłego natar­ cia na bagnety. Niemcy zdobyli okopy i 3 lipca wyelimi­ nowali wszelki opór. Czarni żołnierze brytyjscy rzucili się do ucieczki w kierunku rzeki (zwanej również Nhamacur­ ra), gdzie ponad stu z nich utonęło, a wraz z nimi dowódca batalionu KAR, ciężko ranny mjr Gore-Browne. W sumie podczas bitwy zginęło 209 żołnierzy alianckich, a do niewoli poszło pięciu białych, 421 kolorowych żołnierzy oraz 117 Portugalczyków. Prawdopodobnie poległo lub później zmarło z ran czterech Niemców i 36 askari. Zdobyto pięć ciężkich i dwa lekkie karabiny maszynowe, 185 karabinów, 227 tysięcy sztuk amunicji, 200 ton mąki kukurydzianej i orzeszków ziemnych, siedem tysięcy litrów alkoholu, setki konserw, lekarstwa, koce, różne elementy zaopatrzenia. Do tego jeszcze rzeką nadpłynął tutaj mały parowiec z dużym zapasem chininy. Angielski 25 26

L. B o e l l , op.cit., s. 413^-14. P. L e 11 o w-V o r b e c k, Meine Erinnerungen..., s. 25-254.

lekarz dopiero po wyładowaniu swego ładunku zdał sobie sprawę z fatalnej pomyłki — trafił do niewoli, a chinina zasiliła ekwipunek medyczny niemieckich lekarzy27. Odniesiono wspaniałe zwycięstwo; wszyscy żołnierze mogli przezbroić się w najnowocześniejszą broń angielską i portugalską. Część zdobycznego alkoholu zabrano dla rannych, część zaś została skonsumowana; resztę wódki i wina, którego nie wypito, wylano do rzeki. Morale askari osiągnęło punkt szczytowy. Lettow już dawno nie cieszył się taką popularnością wśród podwładnych. Obawiając się niemieckiego szturmu, alianci nie odważyli się wyjść z umocnionych pozycji w Quelimane. Cywilów wziął na swój pokład „Adamastor”, a tymczasem w drodze był już krążownik „Sao Gabriel” który wypłynął z Lizbony z posił­ kami w postaci batalionu piechoty morskiej. Plan znisz­ czenia Schutztruppe nad oceanem całkowicie się nie powiódł28. Alianci mogli ewakuować się tylko morzem, odwrót odcinała im olbrzymia rzeka Zambezi, która poniżej Quelimane wpadała do oceanu. Lettow jednakże nie miał zamiaru wykrwawiać swoich sił w beznadziejnym szturmie — Schutztruppe obróciły się i ruszyły forsownym marszem na północny wschód. Philcol, Kartwocol i GCMI (Gold Coast Mounted Infantry — oddziały konnej piechoty Regimentu ze Złotego Wybrzeża) pod dowództwem gen. Edwardsa dopiero po tygodniu zdały sobie sprawę ze zmiany marszruty Niemców i zdążyły tylko na chwilę dogonić straż tylną Lettowa pod Osiwą 15 lipca. Nową taktyką aliantów było wykorzystywanie do zwiadu w buszu jednostek konnych, a więc w Porto Amelia stworzono cztery szkółki jeździeckie dla afrykańskich żołnierzy. Wydzielano oddziały do walki, do zdobywania żywności oraz grupy sanitariuszy i tragarzy. Były trzy kategorie tragarzy — jedni do noszenia osobistych ubrań i łóżek 27 28

L. B o e l l , op.cit., s. 415-416; L. D e p p e , op.cit., s. 166. L. B o e 11, tamże.

Europejczyków, inni żywności, a odrębna grupa transpor­ towała sprzęt. Amunicję przewożono na osłach, zdarzało się jednak, że trzeba je było ubić dla żołnierzy; wtedy jednostki ścigające Niemców były sparaliżowane i musiały czekać na naboje29. Anglicy zawzięcie ścigali Niemców, wchodząc z nimi w kontakt bojowy podczas przeprawy przez rzekę Namirrue. Lettow na czele 6 kompanii zwrócił się ku przeciwnikowi. Współdziałając z Miillerem zdołał w nocy niepostrzeżenie podejść przeciwnika, po czym w wyniku brawurowego ataku wzięto do niewoli dowódcę i cały sztab 3 batalionu KAR. Żołnierze alianccy wpadli w panikę i uciekli do lasu. Próbowano ich wyłapywać, lecz noc skutecznie temu przeszkodziła. Pośpiesznie ściągnięte posiłki brytyjskie ostrzeliwały niemiecki obóz z pobliskiego wzgórza, które podczas przedłużających się walk zdołali opanować żołnierze Miillera, atakując pozycję przeciwnika przy wsparciu zdobycznego moździerza. Kartwocol nie zdążył z odsieczą powstrzymany ogniem kompanii kpt. Köhla. Brytyjski pułkownik Dickinson, dowódca batalionu KAR, gdy tylko się poddał, wypytywał naokoło niemieckich oficerów, gdzie jest Lettow, twier­ dząc, że chce uścisnąć mu dłoń. Dowódca Schutztruppe ze śmiechem spełnił jego prośbę. Angielscy jeńcy na ogół z humorem podchodzili do swojej nowej sytuacji, w prze­ ciwieństwie do Portugalczyków. Portugalski oficer do tego stopnia narzekał na niewygody, że Lettow chciał wypuścić go na wolność; mimo to wolał on pozostać w niewoli. Anglicy pogardzali Portugalczykami, wyśmie­ wali ich tchórzostwo i unikali ich towarzystwa, jako że wielu z nich cierpiało na syfilis. Pod Namirrue 23 lipca 1918 roku Niemcy zdobyli dwa lekkie karabiny maszynowe, 90 zwykłych karabinów, 10 tysięcy nabojów, 15 koni. Te zdobycze pozwoliły Niemcom 29

B. G a r d n e r , German East..., s. 179-182.

przezbroić się na brytyjskie karabiny maszynowe30. Po tych starciach Schutztruppe wykonały ostry zwrot na wschód, licząc na przejęcie miejscowych zapasów. W tym czasie Lettow dokonał reorganizacji swoich sił. W ciągu ośmiu miesięcy kampanii w Mozambiku liczba askari spadła z 1790 do 1190. Ubyło blisko 600 ludzi, czyli przeszło 1/3, dlatego Lettow postanowił uzupełnić straty i pośpiesznie wyszkolił 310 najsilniejszych tragarzy na askari. Wszyscy tragarze, włącznie z kucharzem, chcieli teraz zostać askari. Spośród 281 Europejczyków dotrwało 197 — tutaj strat nie było jak nadrobić. Obliczając, że co miesiąc ubywa mu 10-11 białych, dowódca Schutz­ truppe zdecydował się ograniczyć akcje bojowe do nie­ zbędnego minimum, zamierzając utrzymać się jeszcze przez dłuższy czas31. Tymczasem van Deventer rozbudowywał odpowiednie dla samochodów bite drogi z Niasalandu do Mozambiku, linie telegraficzne i radiostacje, angażując tysiące robot­ ników. Krok w krok za Niemcami posuwał się niestrudzony gen. Edwards. Lettow podjął wówczas marsz na zachód, aby zaopatrzyć się w brytyjskich magazynach w Regone. Uprzednio spróbował pozbyć się uciążliwego Edwardsa, dlatego pozornie zwrócił się w kierunku południowym. W tym czasie, ku niedowierzaniu Niemców, do ich obozu dotarło 10 askari, którzy zaginęli podczas bitwy pod Koriwa 21 maja. Okazało się, że ich patrol, straciwszy wtedy kontakt z głównymi siłami, zaczaił się w buszu, po czym ruszył śladem Lettowa. Czarni żołnierze, przez trzy miesiące pozbawieni kierownictwa białych, posuwali się przez Mozambik, żywiąc się w terenie i zdobywając broń na Anglikach, na których samodzielnie zastawiali zasadzki. Po wojnie Brytyjczycy usprawiedliwiali swoje porażki 30 P. L e t t o w - V o r b e c k , s. 417-418. 31 L. B o e l l , op.cit., s. 417^-18.

op.cit. ,

s. 234; L. B o e l l ,

op.cit.,

w Afryce Wschodniej tym, że w kompaniach Schutztruppe przypadało więcej białych oficerów na określoną liczbę kolorowych rekrutów. Najwyraźniej nie rozumiano oczywis­ tej wówczas dla Niemców prawdy, że żołnierz kolorowy nie ustępuje białemu pod względem umiejętności i inic­ jatywy32. Lettow błyskawicznie zajął brytyjski posterunek Ile, po czym niespodziewanie obrał kierunek północno-zachodni, dzięki czemu wkrótce zgubił prześladowców. Van Deventer, gdy tylko dowiedział się o nowym kierunku marszu Niemców, 22 sierpnia nakazał natychmiastową ewakuację wszystkich magazynów leżących na ich trasie. Na miejscu stał batalion gen. Hawthoma, który miał zatrzymać Lettowa; konne oddziały Edwardsa zaś miały zaatakować jego tyły. Anglicy zdołali wreszcie uniezależnić się od stałych baz zaopatrzeniowych — żywili się w terenie i zyskali przy tym na mobilności. Wysyłali przodem oddziały zaopatrzeniowe, które zdobywały żywność na tubylcach, a za nimi posuwały się główne siły, między które rozdzielano zapasy. Tak bezceremonialnie obrabowy­ wana ludność uważała za wrogów wszystkich umunduro­ wanych żołnierzy, zarówno czarnych, jak i białych. W tym czasie zaczęły się też problemy Brytyjczyków z ich kolorowymi podwładnymi. Jeden z batalionów po przybyciu do Nairobi dostał rozkaz rozbrojenia kompanii KAR, która zbuntowała się, gdy skierowano ją do spacyfikowania Masajów. Od czasu wycofania się Niemców Masajowie bezkarnie rabowali i niszczyli ich mienie, przy czym wcześniej byli dyskretnie wspierani przez gen. Smutsa, a teraz zaczynali być groźni dla nowych panów kolonii33. Dnia 24 sierpnia Niemcy z marszu uderzyli na pozycje KAR pod Regone i Numarroe. Tamtejszy fort zdobyto po 32 L. B o e l l , op.cit., s. 418-419; A. H a y w o o d , F . C l a r k e , The History of the Royal West African Frontier Force, Aldershot 1964, s. 248. 33 P. L e 1 1 o w - V o r b e c k , op.cit., s. 266, Brian G a r d n e r , op.cit., s. 186.

walce w nocy, równocześnie Lettow wysłał oddział w celu zdobycia Regone. Spowalniani przez pogodę Niemcy dotarli tam dopiero 26 sierpnia, uprzedził ich jednak batalion KAR. By uniknąć strat, Lettow próbował obejść przeciwnika. Udało się, ale na jego drodze był jeszcze magazyn Lioma obsadzony przez KAR. Gdy Niemcy ruszyli do ataku fron­ talnego, na ich flance pojawiły się odwody gen. Hawthoma, co zmusiło Schutztruppe do natychmiastowego oderwania się od przeciwnika i pomaszerowania na północ. Brytyjczykom udało się rozbić grupę niemieckich tragarzy, pozbawiając Niemców cennego zaopatrzenia. Lettow również poniósł dotkliwe straty w kadrze oficerskiej34. Zdołał 2 września przejść rzekę Lurio, lecz zmęczenie żołnierzy zmusiło go do ogłoszenia Ruhetag (dnia odpoczynku), pierwszego od wielu tygodni. Wykorzystali to żołnierze z Kartwocol, znienacka atakując niemiecką straż tylną, ale Lettow przystąpił do kontrataku, w którym zadał ścigającym go Brytyjczykom straty zmuszające ich do zatrzymania się; sam jednak również się wykrwawił. Poległo 9 Niemców, 30 askari, 13 tragarzy i boyów, rannych zostało 25 Niemców i 108 askari, 62 tragarzy i boyów. Zaginęło lub poszło do niewoli 46 askari i 242 tragarzy. Częściowo wskutek wrogiego ostrzału, a częś­ ciowo przez dezercje ubyło jeszcze 120 tragarzy oraz czarnych jeńców. Poległo dwóch dowódców kompanii — por. Schrötter i por. Freund, ranni zostali oficerowie Göring, Poppe i por. Boell. Najciężej ranni, nienadający się do transportu, musieli zostać przekazani Brytyjczykom. Podczas odwrotu wystrzelano też mnóstwo amunicji, której nie było już jak uzupełnić35. Obserwując ruchy Niemców, van Deventer przerzucił część ludzi Edwardsa do Ngomano nad Ruwumą, a tym­ czasem większość sił w Mozambiku skoncentrował w portach — miały być przerzucone z powrotem do Dar es-Salaam, by skoncentrować je w Taborze. Generał G. Hawthorn również 34 35

L. B o e l l , op.cit., s. 418-419. Tamże, s. 419—420.

miał zaprzestać pościgu, przejść do Niasalandu i przez wody jeziora Niasa przesunąć swoje siły w ten sam rejon. Jednocześnie miały zostać wzmocnione tamtejsze garnizony w Lindi, Mahenge i Irindze; reaktywowano drogę etapową Kilossa-Mahenge do zaopatrywania lokalnych sił, przy­ stąpiono też do budowy drogi samochodowej z Tabory do Kitundy. Hawthorn zaczął zbierać rozproszone siły i szy­ kować promy do przerzutu wodami jeziora, jednakże to wszystko pochłaniało mnóstwo czasu, tym bardziej że wiele transportowców miało awarie. Trudno było też ustanowić linie komunikacyjne, właściwie nie wiedząc nic o kierunku marszu Niemców36. Zmęczenie i głód sprzyjały upadkowi ducha walki wśród Niemców; prędkość marszu również drastycznie spadła. Coraz więcej ludzi zapadało na zapalenie płuc, pojawiły się pierwsze przypadki globalnej pandemii — grypy hiszpanki. Ludzie musieli spać na gołej ziemi bez koców, z trudem wytrzymując zimne, deszczowe noce. Namioty były już tak porwane, że nie dawały żadnej ochrony przed deszczem. Tragarze, zmuszani do marszów ponad ich siły, a do tego wysyłani do pozyskiwania żywności, masowo umierali z wycieńczenia. Było coraz więcej chorych i Lettow musiał zorganizować dla nich transport. Codziennie kogoś ubywało — 19 września liczba zgonów osiągnęła punkt szczytowy — zmarł kpt. Kriiger i 17 Murzynów. Nieść można było tylko część chorych; cierpiący na lekkie zapalenie płuc musieli iść o własnych siłach. Nad podziw dobrze codzienne marsze znosiły kobiety askari, które obciążone bagażami i dziećmi szły bez skargi setki kilometrów; w czasie przemarszów zdarzały się nawet porody37. Schnee oskarżał Lettowa o to, że kontynuując beznadziejny opór, naraża rannych i chorych na śmierć, co dodatkowo psuło atmosferę. By zapobiec ucieczkom traga­ rzy, które mogły spowodować tragiczny koniec całego 36 37

L. B o e l l , op.cit., s. 420-421. H. S c h n e e , Deutsch Ostafrika..., s. 353-354, 363-365.

zgrupowania, posuwano się do pętania ich łańcuchami. Nie tylko Niemcy stosowali łańcuchy do niewolenia swoich tragarzy; Anglicy byli oburzeni używaniem przez Portugal­ czyków identycznego „środka posłuchu”, tzw. bastinado. Jednakże to w wojsku brytyjskim śmiertelność wśród tragarzy była najwyższa — wzdłuż szlaków komunikacyj­ nych wybudowano dla nich szpitale, choć znajdujące się tam 15 tysięcy łóżek absolutnie nie wystarczało. Dzięki zdobycznej radiostacji i gazetom, orientowano się w ogólnej sytuacji strategicznej w Europie, gdzie Niemcy już od miesiąca byli w stałym odwrocie, co wywoływało kapitulanckie nastroje. Ponurą atmosferę tamtych dni opisał w dzien­ niku dr Deppe: „15 września. Milcząc, bez żartów czy śpiewów, masy ludzkie ciągną przez beznadziejny busz; i tak maszerujemy, od rana do południa, przez busz i stepy, wyschnięte koryta i rzeki, zawsze naprzód, otępiałe zużywając godziny, obmyślając plany na nadchodzące dni, tygodnie, miesiące i lata [...], zostawialiśmy za sobą spalone pola, ogołocone ze wszystkiego magazyny i zbliżające się widmo głodu. Już nie jesteśmy pionierami cywilizacji; nasz szlak znaczą śmierć, rabunek i opustoszałe wioski, tak jak podczas wojny trzydziestoletniej, gdy po przejściu swoich bądź obcych wojsk płonęły pola i wsie. Odpowiedzialność za to spada na barki naszych wrogów, którzy przenieśli do Afryki europejską wojnę”38. Tubylcy w Niemieckiej Afryce Wschodniej na długo przedtem wiedzieli o zbliżaniu się Niemców i przesyłali sobie informacje o nich szybciej, niż mógłby to zrobić telegraf. Maszerując nocami, 28 września 1918 roku Schutztruppe przeprawiły się przez Ruwumę pod Magwamirą; po dziesięciu miesiącach znów znalazły się w niemieckiej kolonii. Stan liczebny Schutztruppe na ten 38

L. D e p p e , op.cit., s. 205; C. M i l l e r , op.cit., s. 309.

dzień wynosił 7637 białych i czarnych oficerów, żoł­ nierzy, tragarzy, służących boyów, wliczając w to rów­ nież kobiety i dzieci askari. W jednej z wiosek Niemcy zostali ostrzelani przez tubylców. Mieszkało tam plemię Wangoni, które poniosło olbrzymie straty w ludziach podczas powstania Maji-Maji w latach 1905-1907. Jak widać, antyniemieckie nastroje utrzymały się tutaj od czasu tamtych walk39. Patrole odkryły na drodze oddział KAR. Ze zdobytych dokumentów wiedziano też o obec­ ności 2 kompanii policji rodezyjskiej w Ssongei. Dnia 4 października kpt. Spangenberg na czele straży przedniej pobił Rodezyjczyków, podczas gdy Lettow z trzonem sił wyminął pole bitwy i poszedł na północ ku Wiedhafen40. Wykaz strat bitewnych poniesionych przez Schutztruppe w Mozambiku w okresie 25 XI 1917-28 IX 1918 Miejsce i data starcia

Jeńcy, dezerterzy, zaginieni

Zabici

Ranni

Ngomano 25 IX 1917

2 Niemców 5 askari

2 Niemców 22 askari 10 tragarzy

Chao 24 XII 1917

5 askari 1 tragarz

1 Niemiec 7 askari

Luambala 29 XII 1917

1 Niemiec 4 askari

9 Niemców 11 askari 4 tragarzy

1 tragarz

Mahua-Medo 4-9 IV 1918

2 Niemców 24 tragarzy

2 askari

1 Niemiec

Kireka-Berg 5 V 1918

6 Niemców 24 askari 4 tragarzy

11 Niemców 67 askari 28 tragarzy

39 40

L. D e p p e , op.cit., s. 47, 221. L. B o e l l , op.cit., s. 421.

—

Tomsha-Berg 21 V 1918

4 Niemców 12 askari 1 tragarz

14 Niemców 61 askari 13 tragarzy

3 Niemców 18 askari 296 tragarzy 134 boyów 78 kobiet

Nhamacurra 1-3 VII 1918

4 Niemców 36 askari

brak danych

—

Regone 24 VIII 18

1 Niemiec 5 askari 1 tragarz

3 Niemców 21 askari 4 tragarzy

1 askari

Lioma-Hulua 30 VIII-6 IX 1918

9 Niemców 30 askari 123 tragarzy

25 Niemców 108 askari 62 tragarzy

5 Niemców 46 askari 242 tragarzy41

Generał Hawthorn, dowodzący obroną, skierował część sił do Alt Langenburga nad jeziorem Niasa, a równocześnie zorganizował pościg z batalionami KAR, które opuściły Mozambik śladem Niemców. Dnia 17 października Lettow zarządził postój w Ubenie, podczas gdy straż tylna kpt. Köhla skutecznie powstrzymywała brytyjski pościg. Posu­ wano się wąwozami przez Góry Livingstone’a, korzystając z obfitego zaopatrzenia znajdywanego w opuszczonych misjach. Po drodze znajdowano czasem stare gazety brytyj­ skie i francuskie — w jednym z dzienników kolonialnych z 15 marca 1918 roku, ku uciesze niemieckich oficerów, przeczytano o całkowitej klęsce Lettowa, który zmierza do zagłodzenia swoich ludzi, nie mogąc już zaszkodzić alian­ tom; tylko kwestią czasu miało być wzięcie go do niewoli. Dziwne wrażenie robiło to teraz, gdy po siedmiu miesiącach Niemcy nie tylko uniknęli wszelkich prób ich okrążenia ze strony Brytyjczyków, lecz zdołali też wrócić do swojej kolonii. Podczas narady Lettow postanowił skręcić na zachód i wkroczyć do brytyjskiej Rodezji; dokładnie rozważył ten krok — Rodezja nie została dotychczas 41

Dane na podstawie L. B o e l l , op.cit., s. 399-421.

poważnie dotknięta przez wojnę, jej granice nie były strzeżone. Anglicy najwyraźniej nie spodziewali się tam niemieckiego ataku. Dowódca Schutztruppe zamierzał po wejściu do Rodezji zaopatrzyć się w potrzebne artykuły, po czym ruszyć na zachód w poprzek kontynentu i przez belgijskie Kongo dotrzeć do portugalskiej Angoli. Wyprawa ta zmusiłaby Portugalczyków i Belgów do skierowania do Afryki dużych sił, tym bardziej że cel Niemców pozo­ stawałby dla nich tajemnicą. Brytyjczycy również zostaliby zmuszeni do oddelegowania znacznych sił i stworzenia długich linii zaopatrzeniowych oraz komunikacyjnych, by utrzymać w ruchu swoje oddziały rozrzucone na olbrzymim terytorium centralnej Afryki. Do tego musieliby również zaangażować ogromną liczbę statków, okrętów i transpor­ towców, co mogło znacznie osłabić ich potencjał na wodach europejskich. Wytropienie i zniszczenie niewielkiej grupy Niemców w Kongu (o powierzchni ok. 3 min km kwad­ ratowych) było praktycznie niemożliwe. Pomyślna wyprawa do Mozambiku, gdzie Niemcy nie tylko nie dali się otoczyć, ale zdołali się dobrze zaopatrzyć i jeszcze przy­ sporzyli aliantom znacznych strat, ośmieliła niemieckiego dowódcę do podobnego przedsięwzięcia, które tylko z po­ zoru wyglądało na szalone42. Teraz jednak doszło do licznych dezercji askari, którzy znalazłszy się w ojczystych stronach grupkami zbiegali do rodzimych plemion. Hawthorn, 25 października rozpo­ znawszy zamiar Niemców, próbował ich zablokować, wszystkie dostępne siły rozmieszczając między jeziorami Rukwa i Niasa. W Ubenie Lettow zostawił część chorych, w tym niezdolnego już do marszu sześćdziesięciosześcioletniego gen. Wähle. Gdy oddział KAR szedł śladem Niemców, gen. van Deventer ściągał całość sił do Tabory, obawiając się, że Lettow będzie zmierzał w tamtym 42

L. B o e 11, op.cit., s. 422; L. D e p p e, op.cit., s. 230.

kierunku. Belgowie mobilizowali wojska w Katandze na południu Konga, a gen. Edwards przerzucał transportow­ cami przez jezioro Tanganika oddziały do Bismarckburga, mając nadzieję rozbić Niemców na granicy Rodezji43. Powrót Lettowa do Niemieckiej Afryki Wschodniej wywołał szok w Wielkiej Brytanii, gdzie już dawno zapomniano o wojnie w tamtej części świata. Rodezyjczycy obsadzili grupą policjantów i żołnierzy Fife tuż przy granicy. W dniu 2 listopada 1918 roku Schutztruppe wkroczyły do Rodezji i uderzyły na garnizon Fife. W trakcie strzelaniny eks­ plodował zdobyczny moździerz. Walki toczyły się tu na otwartym terenie, który nie bardzo nadawał się do działań partyzanckich. Wobec tego Lettow ominął brytyjski poste­ runek i szybkim marszem ruszył w głąb Rodezji, w kierunku Kasamy. Tymczasem straż tylna kpt. Köhla wznowiła natarcie na Fife, podpaliła w nocy trzy magazyny zaopat­ rzeniowe i zadała duże straty kompanii KAR, która pojawiła się na polu bitwy. Zdołano przy tym zdobyć blisko 400 wołów oraz 14 kilogramów chininy, która mogła wystarczyć do czerwca 1919 roku44. Inwazja na brytyjską kolonię wciąż niepokonanych Niemców wywołała falę krytyki sposobu dowodzenia van Deventera. Dnia 4 listopada Rodezyjczycy pomaszerowali do Abercom, by ochronić ten ośrodek przed Lettowem, a tymczasem batalion KAR szedł dalej za Niemcami. W dniu 6 listopada czarni żołnierze stoczyli ciężkie starcie z niemiecką strażą tylną pod Kayambi, po którym musieli się zatrzymać. Lettow, nie dysponując w ogóle mapami Rodezji, polegał na informacjach kilku askari, którzy twierdzili, że jako dzieci przechodzili przez te ziemie z karawanami kupieckimi. W Kayambi w misji znaleziono list napisany przez zakon­ nicę z Westfalii, która jako rodaczka błagała Lettowa, by okazał człowieczeństwo i powstrzymał swoich dzikich 43 44

B. G a r d n e r , op.cit., s. 187. L. B o e l l , op.cit., s. 423; B. F a r w e l l , op.cit., s. 351.

podwładnych. Przechodząc powtórnie przez Niemiecką Afrykę Wschodnią, Niemcy napotykali często europejskich misjonarzy różnych narodowości, przy czym wydaje się, że można wierzyć dowódcy Schutztruppe, gdy pisze, iż „włos im z głowy nie spadł”. Z pewnością jednak gruntownie ogałacano okalające misje sady owocowe, zapewne też szukano żywności w samych budynkach misyjnych. Trzeba pamiętać, jak wielką histerię budziły Schutztruppe, gdy pojawiały się gdzieś niespodziewanie w sytuacji, gdy brytyjska prasa kolonialna już wielokrotnie pisała o cał­ kowitym pobiciu Lettowa. Jak widać, zła sława wszędzie poprzedzała niemieckich żołnierzy45. W dniu 9 listopada kpt. Spangenberg wkroczył do Kasamy, dużego osiedla białych, pośpiesznie ewakuowanego przez władze. Tutejsze europejskie domki zostały gruntownie splądrowane przez tubylców, którzy skorzystali z okazji po ucieczce angielskich pracowników zarządzającej tym ob­ szarem African Lakes Corporation (Korporacji Jezior Af­ rykańskich)46. Lettow znalazł tu mapy, na których podstawie ustalił dalszą marszrutę. Wiadomo było, że Brytyjczycy wkrótce przerzucą tu swoje wojska wodami jezior Niasa i Tanganika — należało więc jak najszybciej porzucić Rodezję i przejść do Konga, którego granic Belgowie nie będą w stanie bronić. Kierując się tam, Niemcy musieli przeprawić się przez rzekę Chambezi. Liczne cieki wodne na drodze podczas zbliżającej się pory deszczowej mogły unieruchomić niemieckie zgrupowanie, dlatego bezzwłocznie trzeba było pomaszerować na południowy zachód, obejść jezioro Bangweolo od południa, po czym obrócić się ku zachodowi. Przeszedłszy przez Katangę, Niemcy mieli wyruszyć do Angoli. Poznawszy już nieudolność Portugal­ czyków jako kolonizatorów, spodziewano się, że również tam nie będą poważnymi przeciwnikami. Granica Angoli 45 44

P. L e 11 o w-V o r b e c k, op.cit., s. 286-287. L. B o e l l , op.cit., s. 423.

była odległa od Kasamy w prostej linii o 800 km47. Dnia 10 listopada oddział Spangenberga zajął przeprawę przez Chambezi, mając za zadanie zabezpieczyć ją do czasu nadejścia głównych sił. W dniu 12 listopada oddział Köhla uderzył na grupę żołnierzy KAR (pod dowództwem mjr. Hawkinsa) i zmusił ich do odwrotu. Zdobyto małe działo i moździerz. Straty niemieckie wyniosły — jeden biały, czterech askari, dwóch tragarzy i jeden boy zostali ranni, zaginęło 15 tragarzy. Polegli i ranni po obu stronach byli ostatnimi ofiarami pierwszej wojny światowej, które ucierpiały w walce — potyczkę stoczono już po wejściu w życie zawieszenia broni obowiązującego na wszystkich frontach od godziny 11.00 11 listopada 1918 roku. Wiadomość o tym nie dotarła jednak jeszcze do Afryki Wschodniej48. W dniu 13 listopada Lettow opuścił Kasamę i pojechał na rowerze w kierunku Chambezi, gdy niespodziewanie nadeszły patrole z informacją o zawieszeniu broni. Zwia­ dowcy Köhla wzięli do niewoli brytyjskiego motocyklistę, który zawiadomił obozujący w okolicy oddział KAR o przerwaniu walki. Miał on przy sobie list od gen. van Deventera do dowódcy Schutztruppe, w którym informował o rozejmie. Lettow wziął to początkowo za wybieg propagandowy, lecz kilka godzin później wiadomość potwierdził telefonicznie naczelnik okręgowy Kasamy. O 11.00 dostrzeżono białe flagi wśród zabudowań na południowym brzegu Chambezi. Działania wojenne przerwano, choć sytuacja sprzyjała Niemcom. Brytyjczycy nie mieli ludzi, by zatrzymać ich marsz w głąb Rodezji — jedyny posterunek znajdował się w Broken Hill, ponad 800 kilometrów na południowy zachód od Kasamy. Lettow wiedział już, że wojna się skończyła, jednak wciąż niejasne było, kto zwyciężył49. Jeszcze tego samego 47 48 49

Tamże. Tamże, s. 423^24. Tamże, s. 424.

dnia Brytyjczycy przekazali Niemcom kolejny telegram od van Deventera, który wyjaśniał sytuację: „Ministerstwo Wojny w Londynie telegrafuje, że artykuł 17 układu o zawieszeniu broni podpisanego przez rząd niemiecki przewiduje bezwarunkową kapitulację wszystkich niemieckich sił operujących w Afryce Wschodniej w prze­ ciągu miesiąca, począwszy od dnia 11 listopada. Moje warunki to, po pierwsze: najbliższej brytyjskiej jednostce wojskowej przekaże pan wszystkich alianckich jeńców, Europejczyków i tubylców. Po drugie: jak najszybciej dotrze pan ze wszystkimi swoimi ludźmi do Abercom, najbliższego punktu, gdzie będę mógł zaopatrzyć pana w żywność. Po trzecie: Całą broń i amunicję odda pan mojemu lokalnemu reprezentantowi. Pozwalam panu i pań­ skim oficerom zatrzymać osobistą broń w uznaniu waszej bohaterskiej walki, jednakże pod warunkiem, że bez opóź­ nienia przybędziecie do Abercom. Również tam zostanie postanowione, kiedy Niemcy zostaną wysłani do Morogoro oraz zorganizuje się repatriację askari”50. Zabawny mógł się wydawać fakt, że van Deventer pisał o zaopatrywaniu w żywność Lettowa, podczas gdy to Niemcy zarżnęli część swoich wołów, by nakarmić siebie i przy okazji wycieńczonych z głodu żołnierzy z batalionu KAR mjr. Hawkinsa51. Anglicy przekazywali Niemcom informacje o upadku cesarstwa i rewolucji w Niemczech, nikt jednak nie chciał im wierzyć, zbyt często bowiem mieli do czynienia z brytyjską propagandą. W dniu 14 listopada 1918 roku Schutztruppe liczyły: 20 oficerów, pięciu oficerów sanitarnych, był jeden lekarz naczelny, główny weterynarz, naczelny aptekarz, szef służb telegraficznych, 30 oficerów i urzędników gubernatora, 122 podoficerów — w sumie 155 Europejczyków; 1168 askari, 1522 tragarzy, 130 tragarzy jeńców, 482 tragarzy 50 51

Cyt. za: B. Far w e l l , op.cit., s. 352-353. L. M o s l e y , op.cit., s. 218.

pozyskanych w okolicy, 282 boyów Europejczyków, 13 rzemieślników, 427 kobiet, 392 służących askari — razem 4416 czarnych. Prócz 50 askari, wszyscy żołnierze uzbrojeni byli w broń brytyjską i portugalską, do dyspozycji mieli 10 niemieckich i 18 brytyjskich ckm-ów, 14 lekkich brytyjskich karabinów maszynowych, jedno portugalskie działo 7 cm, 61 tysięcy nabojów „S” (amunicja do ckm-ów), 196 tysięcy angielskich i 139 tysięcy portugalskich pocisków (do tego 4 tysiące niemieckich nabojów do karabinów wz. 1871 roku) — w sumie 400 000 nabojów i 66 pocisków artyleryjskich. Wiele amunicji wystrzelano do tego czasu w Rodezji, część trzeba było zakopać, gdyż ucieczka 260 tragarzy na początku listopada uniemożliwiła jej transport. W ciągu następnych kilku tygodni na grypę hiszpankę zmarło 11 Niemców (wśród nich kpt. Spangenberg), 162 askari i 117 tragarzy; podczas powrotnej podróży do Dar es-Salaam zachorowało jeszcze wielu czarnych i białych żołnierzy Lettowa52. Generał van Deventer wezwał Lettowa do bezwarunkowej kapitulacji, rzekomo na podstawie dokumentu rozejmowego, choć jego artykuł XVII mówił nie o „kapitulacji”, lecz o „ewakuacji” — niemieccy żołnierze mieli być „bezwarunkowo ewakuowani” z tere­ nów, które okupowali, po czym, po rozbrojeniu, inter­ nowani. Dnia 14 listopada Schutztruppe pod eskortą żoł­ nierzy z batalionu KAR ruszyły do Abercom. Tam Lettow porozumiał się z gen. Edwardsem, chcąc wyjaśnić nieporo­ zumienia dotyczące warunków rozejmowych. Wreszcie 25 listopada 1918 roku w obecności gen. Edwardsa Schutztruppe złożyły broń w Abercom; uprzednio zdążyły zniszczyć nieco amunicji i karabinów. Mimo deszczu Anglicy w nieskończoność przedłużali ceremonię. Potem Niemcy zostali skierowani do swoich baraków, a ich askari zamknięto w oddzielnym obozie. Niemców irytowało, 52

L. D e p p e , op.cit., s. 255; L. B o e l l , op.cit., s. 424-425.

że mimo zakończenia wojny, więzi się ich jak jeńców wojennych. Według Leonarda Mosleya, brytyjskiego autora, który rozmawiał z Lettowem jeszcze w 1963 roku, niemiec­ cy oficerowie — Kraut, Spangenberg i Kempner — propo­ nowali dowódcy Schutztruppe napad na nielicznych straż­ ników i wznowienie walki po uwolnieniu askari i odzys­ kaniu broni. Lettow miał jednak odpowiedzieć, że takie zachowanie byłoby niehonorowe, i wezwał swych pod­ władnych, by znosili niewolę jak mężczyźni. Jeszcze gorzej niewolę znosili askari, którzy tylko na wyraźne polecenie Lettowa oddali broń. Czuli się zwycięzcami, a traktowano ich jak niewolników. Te nastroje doprowadziły do przykrego incydentu — askari pobili swych czarnych strażników; uspokoili się dopiero wtedy, gdy Anglicy zagrozili użyciem siły. Pierwsza wojna światowa w Afryce Wschodniej dobiegła końca53.

53 P. L e t t o w - V o r b e c k , op.cit., s. 294-295; L. M o s l e y , op.cit., s. 224.

ZAKOŃCZENIE

Po zakończeniu wojny Lettowa wraz z jego podwładnymi przewieziono z Abercom do Morogoro, gdzie askari zostali zamknięci w obozie za drutem kolczastym, a on i wszyscy biali pojechali koleją do Dar es-Salaam. Tam przebywali w swoich barakach, skąd wypuszczano ich na krótki czas do miasta, gdzie wzbudzali wielką ciekawość i podziw wśród Anglików. Dnia 19 stycznia 1919 roku na pokładzie parowca „Fieldmarshal” (wcześniej niemieckiego „Feldmarschall”) popłynęli do Europy. Po przybyciu do Rotter­ damu, Anglicy zwrócili oficerom Schutztruppe ich broń osobistą. W dniu 2 marca Lettow, wraz z gubernatorem Schnee, w tropikalnym mundurze na czele swoich ludzi uroczyście wjechał do Berlina — jak przystało na trium­ fującego wodza, przejeżdżając przez Bramę Brandenburską. Witały go tysiące ludzi, dla których stał się żywym symbolem niepokonanej niemieckiej armii. Ceremonii nie zakłóciła nawet plotka, że bojownicy ze Związku Spartakusa zamierzają obrzucić bombami ostatnich żołnierzy pierwszej wojny światowej. Sam Lettow gorzko komentował te przejawy uwielbienia dla niego ze strony władz. W czasie

wojny nikt nie pofatygował się, by poinformować „bohate­ ra” o śmierci jednego z jego braci na froncie we Francji oraz o kalectwie drugiego wskutek ataku gazowego1. Kampania wschodnioafrykańska (w Niemczech znana odtąd po prostu jako Der Lettow Feldzug — Kampania Lettowa) nie zakończyła kariery generała. Jako dowódca dywizji Reichswehry w 1920 roku stłumił powstanie komunistyczne w Hamburgu i wziął udział w nacjonalistycznym puczu Kappa. Po niepowodzeniu zamachu wystąpił z armii i zajął się działalnością polityczną, zasiadając w Reichstagu z ra­ mienia ugrupowań prawicowych do 1930 roku, kiedy to zrezygnował z mandatu, gdy w parlamencie zasiedli po­ słowie NSDAP. Zachował wrogi stosunek do narodowych socjalistów, w przeciwieństwie do Schneego, który związał się z nimi jako prezes Niemieckiego Towarzystwa Kolonial­ nego i w tym charakterze współtworzył, u boku Franza Rittera von Eppa, ruch rewizjonistów kolonialnych doma­ gających się zwrotu Niemcom ich zamorskich posiadłości. W tym czasie Lettow wydał swoje wspomnienia wojenne (ilustrowane przez adiutanta por. Ruckteschella), które od razu stały się szlagierem wydawniczym w Niemczech i Wielkiej Brytanii. W 1929 roku został zaproszony na bankiet zorganizowany przez byłych żołnierzy Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego w Afryce Wschodniej, który odbył się w Londynie. Tam spotkał gen. Smutsa i płk. Richarda Meinertzhagena. W 1935 roku, z namowy Meinertzhagena, Hitler zaproponował Lettowowi stanowisko am­ basadora III Rzeszy w Anglii, lecz ten odmówił, nie chcąc służyć nazistom. W ten sposób trafił na ich „czarną listę”. Dwóch synów Lettowa, służąc w Wehrmachcie, zginęło na frontach drugiej wojny światowej. Po wojnie Meinertzhagen i Smuts pomagali Lettowowi przetrwać katastrofalną sytua­ cję, posyłając mu paczki żywnościowe. W 1953 roku 1 B. F a r w e 11, op.cit., s. 354; M. L o o f f, Tufani. Sturm über Deutsch Ostafrika..., s. 189; P. L e t t o w - V o r b e c k , Mein Leben..., s. 170.

poleciał z córką do Afryki, gdzie odwiedził m.in. Kenię, Republikę Południowej Afryki i Tanganikę. W Dar es-Salaam już osiemdziesięciotrzyletni Lettow spotkał się raz jeszcze ze swoimi askari, którzy dowiedziawszy się o przy­ byciu „Bwana Generals” (pana generała), wyszli mu na spotkanie. Lettow zmarł w Hamburgu 9 marca 1964 roku. Doczekał uzyskania niepodległości przez dawną Niemiecką Afrykę Wschodnią, która po okresie rządów brytyjskich jako „Tanganyika Territory” w 1961 roku stała się Republiką Tanganiki, późniejszą Tanzanią2. Podsumowując kampa­ nię, trudno jednoznacznie określić, która strona w niej zwyciężyła. Pierwsza wojna światowa, gdziekolwiek się toczyła, wszędzie pozostawiała specyficzne poczucie klę­ ski udzielające się wojskom po obu stronach frontu. W 1918 roku z pewnością przegrały państwa centralne, a w szczególności Niemcy, które utraciły status mocarstwa światowego i zostały zdegradowane do roli drugorzędnego państwa na łasce sąsiadów. Przyjmując takie przesłanki, gen. Paul von Lettow-Vorbeck poniósł klęskę, w żaden sposób nie wpłynąwszy na sytuację swojej ojczyzny. Taka ocena nie odbija jednak rzeczywistości. Odcięty od Niemiec, już w 1914 roku równocześnie z Brytyj­ czykami rozpoczął wojnę w Afryce Wschodniej, stawiając sobie ograniczony cel — osłabienie aliantów w Europie przez związanie możliwie dużych sił na swoim odcinku. Wypełnił to zadanie w sposób zdumiewająco skuteczny, jak wynika z zestawienia jego sił nigdy nieprzekraczających 15 tysięcy ludzi, które przez cztery lata wojny zaangażowały 210-240 tysięcy żołnierzy alianckich (w tym do 80 tysięcy białych). Alianci potrzebowali gi­ gantycznych ilości zaopatrzenia, a Niemcy zdołali prze­ trwać tak długo dzięki temu, że zdobywali je w bitwach. 2 C. M i l l e r , op.cit., s. 329-333., P. L e t t o w - V o r b e c k , Mein Leben..., s. 260.

Miarą skuteczności Niemców może być zestawienie z in­ nymi pomniejszymi teatrami pierwszej wojny światowej, które ściągnęły z frontu zachodniego masę bezcennych żołnierzy ententy — razem z Afryki Wschodniej, frontu egipsko-palestyńskiego, Mezopotamii, Persji, gdzie wojo­ wano z Turkami, Libii i zachodniego Egiptu, gdzie „polo­ wano” na proniemieckich beduinów Senussich, wysp Mo­ rza Egejskiego i frontu salonickiego było tam zaangażowa­ nych ponad 1,5 miliona brytyjskich i francuskich żołnierzy. Dzięki temu rozproszeniu sił ententy Niemcom ponownie udało się w 1918 roku uzyskać przewagę liczebną we Francji, co pozwoliło im na wszczęcie ofensyw, które mogły im dać ostateczne zwycięstwo3. Nigdy nietracący sprzed oczu tego celu, podporządkowując mu wszystkie działania i całą strategię Lettow z pewnością zasługuje na miano zwycięzcy w kampanii wschodnioafrykańskiej. Genialny organizator, urodzony przywódca, za którego bez wahania oddaliby życie jego biali i kolorowi podkomendni, był chyba jedynym tak popularnym dowódcą pierwszej wojny światowej o charyzmie bez przesady dającej się porównać z największymi wodzami w historii. Skupiając się na koncentracji sił w najważniejszych punktach, nigdy definitywnie nie utracił inicjatywy strategicznej, a w Mozam­ biku nawet częściowo ją odzyskał, będąc jednocześnie ściganym i ścigającym. Unikał bezsensownych strat, maksy­ malnie wyzyskiwał wszystkie swoje zwycięstwa i energicznie reagował na porażki. Żaden europejski dowódca w czasach nowożytnych, któremu przyszło walczyć daleko od Europy, tak fenomenalnie nie wykorzystał specyficznych warunków klimatycznych, terenowych i „etnicznych” swego teatru operacyjnego, jak zrobił to Lettow w Afryce. Warto również powiedzieć o przywróceniu klasycznego stylu dowodzenia na polu walki, który poszedł w zapom3 L. B o e l l , op.cits. 429 (S.L.A. M a r s h a l l , World War 1, New York 2001, s. 197, 3 1 1 ) .

nienie w dziewiętnastowiecznej Europie, oszczędzanej przez większe wojny po 1815 roku. Styl ten zakładał osobiste zaangażowanie w dowodzenie i dbanie o swoich ludzi jako równorzędne zadania dowódcy. Niezwykle wymowne jest tu zestawienie takich generałów, jak Lettow i Smuts z wojskowymi z frontów europejskich, gdzie sztuka dowo­ dzenia nierzadko się degenerowała. Zwycięstwo Lettowa polegało więc głównie na tym, że ocalił on swoje siły, które mimo szczupłości (1200 ludzi) mogły jeszcze wiele miesięcy kontynuować walkę, urzeczywistniając plany marszu do Angoli przez Kongo. Doświadczenie dwudziestu pięciu lat wojen kolonialnych uczyniło z niemieckich Schutztruppe podczas pierwszej wojny światowej oddział zdolny do walki i przeżycia w ekstremalnych warunkach, porównywalny z komandosami i rozmaitymi siłami spec­ jalnymi powstałymi w XX wieku. W odmiennej sytuacji znalazł się gen. Jacob Louis van Deventer, głównodowo­ dzący siłami alianckimi w Afryce Wschodniej od czerwca 1917 do listopada 1918 roku. Jego obóz wygrał wojnę, lecz on sam z pewnością przegrał tę kampanię. Jest świetnym przykładem na to, że sprawny dowódca na szczeblu dywizji może zupełnie nie nadawać się na wodza naczelnego. Był prawdziwym żołnierzem, zawsze obecnym wśród swoich podwładnych, dzielącym z nimi wszelkie trudy — czy to w pustynnej Namibii, czy w Afryce Wschodniej, co też uhonorowano, przyznając mu tytuł szlachecki. W 1917 roku objął dowodzenie nowocześnie wyposażonymi i zor­ ganizowanymi siłami skoncentrowanymi wcześniej przez gen. Hoskinsa. Mimo całej tej przewagi, nie zdołał zreali­ zować planów wielkiej ofensywy, która rozbiła się na wiele nieskoordynowanych ataków powoli spychających Niem­ ców z ich pozycji przy olbrzymich stratach. Operacje ciągnęły się aż do grudnia, kiedy kosztem wielu poległych zmuszono Niemców do ucieczki do Mozambiku. Tam van Deventer dał wolną rękę Portugalczykom, zdając sobie

sprawę z ich nieudolności. Całkowicie zlekceważył Niem­ ców, co stało się jasne po serii kompromitujących klęsk sił portugalskich. Nie rozumiał strategii Lettowa, uważając ją za bezsensowną fanfaronadę. Efektem było dziesięć mie­ sięcy wojny w Mozambiku, gdzie mimo ogromu zaan­ gażowanych środków nie zdołano zatrzymać Lettowa. Po raz ostatni dał się wywieść w pole, gdy po powrocie Niemców ograniczył się do rozpaczliwej koncentracji wojsk w Taborze, co pozwoliło Lettowowi na bezczelny krok — najazd na Rodezję, gdzie zakończył wojnę niepokonany, zmuszony do najdziwniejszej kapitulacji w historii wojs­ kowości. Lettow musiał się poddać, choć wygrał. Groźnym memento na przyszłość było wykazanie iluzoryczności bezpieczeństwa europejskich kolonii, jak również w ogóle zakwestionowanie niezawodności systemu bez­ pieczeństwa największego mocarstwa świata — imperium brytyjskiego, którego piętą achillesową okazały się właśnie kolonie4. W ponadczteroletniej kampanii Schutztruppe gen. Paula von Lettow-Yorbecka przewinęło się 3600 Europej­ czyków i 14 600 askari; tylu ludzi zmusiło ententę do tak poważnego wysiłku zbrojnego. Lettow nigdy nie osiągnąłby tego, gdyby nie jego askari, których bohaterstwo i wierność skłoniły dowódcę Schutztruppe do porównania ich do żołnierzy Aleksandra Wielkiego5. Askari, czarni wojownicy, zamienieni przez Niemców w żołnierzy, okazali się god­ nymi przeciwnikami białych, znacznie przewyższającymi rekrutów z armii kolonialnych brytyjskiej, belgijskiej i por­ tugalskiej. Zarówno Niemców, jak ich wrogów zdumiewała lojalność niemieckich askari, którą tylko częściowo można tłumaczyć karnością i dyscypliną obowiązującą w Schutz4 Interesującą pozycją na temat wpływu wojen (wbrew tytułowi — zarówno II, jak i I wojny światowej) na brytyjskie imperium kolonialne jest praca W. M a z u r c z a k a , Kolonializm i wojna. Brytyjskie Imperium Kolonialne w czasie II wojny światowej (Poznań 1999). 5 P. L e 1 1 o w-V o r b e c k , Mein Leben..., s. 166.

trappe. Wydaje się, że o ich stosunku do Niemców wiele mówi wyżej wspomniany epizod z dziejów podboju Nie­ mieckiej Afryki Wschodniej. W 1898 roku niemiecki oficer angielskiego pochodzenia, Tom von Prince, pokonał groźnego wodza plemienia Hehe, Mkwawę. Cały czas traktowany jako biały, czyli obcy; pozyskał sobie starszyznę plemienną, która po prostu obrała go nowym wodzem, nadając mu przydomek „Bwana Sacharani” (upojony wojną). Oto biały zdobywca skom­ promitował dawnego wodza i stał się nowym przywódcą plemienia dlatego, że przyjęło go ono jako swojego, uważając za lepiej przystającego do prawa ludu Hehe, tzn. — prawa silniejszego. Dla kultywujących od dawna tradycje wojenne ludów zwycięstwo militarne było dowodem przy­ chylności bóstw, jak również najważniejszym kryterium przy obieraniu przywódców. Osobiste męstwo, sukcesy wojenne okupione małymi stratami, a jednocześnie duże łupy — to spowodowało, że oficerowie Schutztruppe przeciągali na swoją stronę tysiące wojowników, którzy walczyli dla swoich celów — łupów, sławy, zwycięstwa u boku białych wodzów dysponujących tajemniczą bronią — karabinami maszynowymi. Schutztrappe rekrutowano spośród tych samych, sprawdzonych już wojowników, którzy teraz skupili się wokół wywierającego na nich wręcz magiczny wpływ płk. Paula von Lettow-Vorbecka. On zaś, rozumiejąc, z jakimi ludźmi ma do czynienia, dbał o ich morale, zdając sobie sprawę, że jego plany zależą wyłącznie od woli walki askari. Temu służyło nagradzanie ich najcenniejszymi łupami po zwycięstwach, odznaczanie, uroczyste grzebanie poległych. Okazało się, że wojna z Anglikami w Afryce miała wiele cech wojen plemiennych, toczonych tutaj między sobą przez tubylcze plemiona w okresie przed przybyciem białych. Oto Niemcy musieli się wycofywać, ponosząc straty w' ludziach i sprzęcie. Obawiano się o ducha walki askari, lecz na nich ciągły

odwrót nie działał demoralizująco — ucieczka z małymi stratami była podstawą ich tradycyjnej taktyki. Teraz niemieckie komanda przemierzały busz i atakowały z za­ skoczenia przeciwników, zadając im jeszcze większe straty niż same ponosiły, zdobywając na wrogu wszystko, po­ cząwszy od broni, mundurów i butów, a kończąc na aparatach fotograficznych. Dla askari to Niemcy byli zwycięzcami — dopóki twardo walczyli, nie kapitulowali, broniąc się tak długo, jak to było możliwe, cały czas zdobywając łupy i — co ważne — nie ponosili bezsensow­ nych strat, których Lettow unikał, jak mógł, a które powodowały np. demoralizację rekrutów KAR. To przeko­ nanie o sile Niemców, przy równoczesnych staraniach Lettowa, by askari nigdy nie czuli się pokonani oraz by towarzyszyły im w walce ich kobiety i dzieci, decydowało 0 ich wierności przez cały okres kampanii. Oczywiście zdarzało się również, że dezerterowali i porzucali broń; były to jednak wyjątkowe wypadki spowodowane chęcią powrotu do domu i strachem przed obcymi terenami (takimi jak Mozambik). Przeważająca większość jednak została, najeżdżając portugalski Mozambik na czele swego „Bwana General” Lettowa, mając poczucie uczestnictwa w niezwykłym przedsięwzięciu, o którym później opowia­ dano w swoich wioskach. Z całą pewnością kampania ta stała się zaczynem niezwykłych opowieści istniejących w tradycji ustnej, tak istotnych jako specyficzny i charak­ terystyczny dla Afryki przekaźnik historii. W Afryce Wschodniej w latach 1914-1918 poległo około 100 tysięcy żołnierzy. Podczas walk 1914—1918 Schutztruppe w Afryce Wschodniej miało 734 zabitych 1 zmarłych, 2718 wziętych do niewoli i dwóch dezerterów wśród białych. Liczba zabitych obejmuje m.in. 277 białych zmarłych od chorób, spośród których 21 Niemców po­ pełniło samobójstwo; 11 Niemców (wśród nich kpt. Spangenberg) oraz 162 askari do końca 1918 roku zmarło

na grypę hiszpankę. Straty askari są trudniejsze do ustalenia, jako że zaginieni później mogli figurować jako jeńcy, częściowo zaś należy ich doliczyć do zabitych. Ogólnie poległo w walce lub zmarło od chorób 1798 askari, 4510 zaginęło, 4275 poszło do niewoli, 2487 zdezerterowało; razem więc askari stracili 13 430 ludzi (nie licząc 162 zmarłych na grypę). Straty tragarzy, boyów i wojowników pomocniczych Ruga-Ruga mogły wynieść około 6-7 tysięcy ludzi (tysiąc poległych w walkach, 5-6 tysięcy zmarłych wskutek chorób i głodu). Straty brytyjskie nigdy nie zostały dokładnie ustalone. W marcu 1922 roku Ministerstwo Wojny w Londynie opublikowało tzw. Statistics of the Military Effort of the British Empire during the great war 1914-1920 (Wysiłek militarny imperium brytyjskiego podczas pierwszej wojny światowej w statystyce), w 1931 roku zaś ukazało się opracowanie Medical Services, Casualties and Medical Statistics of the Great War (Służby medyczne, straty i statystyki medyczne wielkiej wojny) autorstwa mjr. T.J. Mitchella oraz G.M. Smitha, które również rzuca pewne światło na tę kwestię. Według danych zawartych w tych opracowaniach, w walce poległo 3443 żołnierzy (w tym także zmarli z ran), wskutek chorób i wypadków zmarło 6558 ludzi, zaginęło lub zostało wziętych do niewoli 1301 żołnierzy, rannych zostało 7777 ludzi; ogółem (dotyczy to tylko białych) straty wyniosły 19 079 Brytyjczyków. Traga­ rzy i boyów miało zginąć w walkach 376, a od chorób i wypadków — 44 911, zaginęło 635, rannych zostało 1645. Z ogólnej liczby 35 tysięcy żołnierzy Kings African Rifles, jako głównych sił afrykańskich biorących udział w kampanii, poległo lub zmarło 16 tysięcy i około 100 białych podofice­ rów. Poza nieznanymi stratami innych czarnych jednostek (Brygada Nigeryjska, Koloredzi, Regiment ze Złotego Wy­ brzeża), dawałoby to w sumie w kampanii wschodnioafrykańskiej straty brytyjskie — 82 746 zabitych i rannych.

Nieco inne dane podaje brytyjski autor Brian Gardner, który pisze o 62 210 zmarłych (bez chorych leżących w szpitalach w chwili zakończenia wojny), z czego 48 328 stanowiło ofiary chorób. Według niego w Afryce Wschodniej liczba zabitych i zmarłych w proporcji do rannych i jeńców była wyższa niż na innych teatrach wojny (B. Gardner, op.cit., s. 194). Straty belgijskie podaje tom trzeci belgijskiego Opra­ cowania Sztabowego na stronie 438: zabitych 58 Europej­ czyków, 1895 czarnych żołnierzy, 7124 tragarzy, rannych — 69 Europejczyków i 1203 żołnierzy, w sumie 10 349 ludzi służących w oddziałach operacyjnych, nie wliczając w to strat tragarzy i żołnierzy na Uniach etapowych. Dostępne dane portugalskie dotyczą tylko białych; tzw. Livro de ouro da Infantaria MCMXIV-MCMXVIII (Złota Księga Piechoty 1914-1918) zawiera nazwiska poległych piechurów europej­ skich — 28 oficerów, 1706 podoficerów i żołnierzy. Konkludując, na podstawie tych bardzo ogólnych danych można stwierdzić, że w latach 1914—1918 w Afryce Wschodniej Niemcy ponieśli straty — 16 882 zabitych, rannych i jeńców, natomiast ententa — 94 829 ludzi. Do tego należy doliczyć 140 tysięcy zwierząt pociągowych „służących” w armii brytyjskiej, padłych podczas walk (wg naczelnego weterynarza wojsk alianckich w Dar es-Salaam)6. Jednakże główną ofiarą wojny w tej części świata była ludność afrykańska, mieszkańcy niemieckiej kolonii, ale i brytyjskich, belgijskiego Konga i portugalskiego Mozambiku, których transportowano przez tysiąc i więcej kilometrów do strefy wojennej. Szacuje się, że zginęło w sumie około 100 tysięcy tragarzy w armiach sojusz­ niczych, głównie wskutek głodu i malarii (Brytyjczycy zaopatrywali w chininę jedynie żołnierzy, nie wiadomo, jak to wyglądało u Niemców)7. Wszystkie jednostki wojskowe 6

L. B o e l l , op.cit., s . 421-42%. Jürgen H e r z o g , Geschichte Tansanias von Beginn des XIX Jahr­ hunderts bis zur Gegenwart, Berlin 1986, s. 71. 7

operujące na terenie kolonii paliły za sobą wioski i maga­ zyny żywnościowe, porywając ludzi do oddziałów tragarzy. Wszelką żywność, której nie zdołano zabrać, palono. Fale głodu wyludniały olbrzymie obszary Afryki Wschodniej; do tego doszła przywiedziona z Europy grypa hiszpanka (miała zabić 50-80 tysięcy ludzi)8. Liczba zmarłych jest niemożliwa do uściślenia; szacunki oscylują między 300 a 750 tysiącami ludzi9. Wskutek ostrzałów artyleryjskich i stosowanej przez obie strony taktyki „spalonej ziemi”, setki wiosek zostało zniszczonych. Pozbawione siedzib plemiona migrowały po całym obszarze Afryki Wschodniej, kryjąc się po lasach. Stabilizacja z przedwojennych czasów w północnej części Niemieckiej Afryki Wschodniej ustąpiła przed walkami plemiennymi, nad którymi nikt nie panował. Czołowa niemiecka kolonia stawała się jednym z najbied­ niejszych członków imperium brytyjskiego. Zamiast pro­ ponowanych dumnych nazw — New Maryland, Windsorland czy nawet Smutsland — wstąpiła doń jako „Tan­ ganyika Territory” (nazwą „territoiy” określano najbardziej zacofane cywilizacyjnie części imperium). Traktat wersalski przyznawał Wielkiej Brytanii Niemiecką Afrykę Wschodnią jako mandat „B”, którym miała zarządzać z ramienia Ligi Narodów. Ruanda i Urundi w myśl traktatu przypadły Belgii, a Portugalii mały skrawek ziemi nad Ruwumą — Trójkąt Kionga. Konferencji paryskiej towarzyszyła intensywna propaganda antyniemiecka ukazująca kwestię wyrzucenia Niemiec z Afryki jako nieodzownego warunku do osiągnięcia światowego pokoju. Pod wrażeniem trudnych walk z Lettowem roztaczano wizję potajemnego tworzenia przez Niemcy gigantycznych tubylczych armii, lotnisk i baz dla okrętów podwodnych, które miały powstawać 8

Tamże. J . H e r z o g , op.cit., s . 7 1 ; D . K r o n e , Zwischen Waterberg und Kilimandscharo — Der deutsche Kolonialismus in Afrika, Berlin 1990, s. 46. 9

w Afryce, jeśli państwo niemieckie utrzymałoby tam swoje posiadłości10. Powołana do spraw powojennej odbudowy brytyjska komisja w 1925 roku raportowała: „Komisja Wschodnioafrykańska donosi, że jak dotąd zdołano usunąć większość zniszczeń wojennych, lecz w takich sferach, jak edukacja, opieka medyczna i badania naukowe przedwojenny standard nie został jeszcze osią­ gnięty”11.

10 Więcej na ten temat zob. W.L. R o g e r , Das Ende des Deutschen Kolonialreiches — Britischer Imperialismus und die Deutschen Kolonien 1914-1919, Düsseldorf 1971; J. H e r z o g , op.cit., s. 75. 11 Report of East Africa Commision, Cmd. 2387, s. 127, cyt. za: History of East Africa edited by Vincent Harlow and by E. M. Chilver, Oxford at the Clarendon Press 1968, t. 2, s. 162.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA B 1 i x e n Karen, Pożegnanie z Afryką, Warszawa 2001. D e p p e Ludwig, Mit Lettow-Vorbeck durch Afrika, August Scherl G.m.b.H, Berlin 1921. Der Weltkrieg bearbeitet in Reichsarchiv — Die Militärischen Operationen zu Lande, Neunter Band, Velegt bei S. Mittler und Sohn, Berlin 1933. Deutsche Flagge über Sand und Palmen, 53 Kolonialkrieger erzählen, herausgegeben Werner von Langsdorff, Verlag Bertelsman-Gutersloh, Berlin 1941. H a n c o c k W.K., P o e l Jean von der, Selections from the Smuts papers, Cambridge 1966, University Press. L e t t o w - V o r b e c k Paul von, Die Soldaten Lettow-Vorbeck, Wiedenhof-Buchholz 1932. L e t t o w - V o r b e c k Paul von, Mein Leben, Koehlers Verlags­ gesellschaft, Biberach an der Riss 1957. L e t t o w-V o r b e c k Paul von, Meine Erinnerungen aus Ostaf­ rika, F. Koehler Verlag, Leipzig 1920. L o o f Max, Tufani. Sturm über Deutsch Ostafrika, w: Deutsche Tat im Weltkrieg 1914-1918, Geschichten der Kämpfe deutscher Truppen, t. 12, Verlag Bemard-Graefe, Berlin 1936. P r o e m p e l e r Elly, Kriegsgefangen quer durch Afrika. Erleb­ nisse einer deutschen Frau im Weltkriege, Berlin 1918.

S c h n e e Heinrich, Das Buch der deutschen Kolonien, Verlag Volk und Heimat, Leipzig 1934. S c h n e e Heinrich, Deutsch Ostafrika im Weltkriege. Wie wir lebten und kämpften, Leipzig 1919. S c h n e e Heinrich, Die deutschen Kolonien vor, in und nach dem Weltkrieg, Leipzig 1939. The Times History of the War, „The Times”, London 1915-1922. Y o u n g Brett Francis, Marching on Tanga. With General Smuts in East Africa, W. Collins, London 1 9 1 7 . OPRACOWANIA Abbott

Peter, R a f f a e l e Ruggeri, Armies in East Africa 1914-18, Osprey Publishing (seria Menat-Arms, pozycja 379)

Oxford 2002. Afrika — Studien, Africa — Studies, Dedicated International Congress of African Studies in

of the Nigeria,

V-th

pu­ blished by the Sektion Afrika und Nahostwissenschaften of the Karl Marx University Leipzig, Akademie Verlag, Berlin 1983. „Afryka — Biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego” nr 9, Warszawa 1999. A r n i n g Wilhelm, Vier Jahre Weltkrieg in Deutsch-Ostafrika, Hannover, Gebrüder Jänecke, Berlin 1939. A s s m a n n Kurt, Die Kämpfe der Kaiserlichen Marine in den deutschen Kolonien {Der Krieg zur See, t. 7), Verlag Mittler & Sohn, Berlin 1935. B a r t n i c k i Andrzej, Konflikty Kolonialne 1869-1939, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971. B o e 11 Ludwig, Die Operationen in Ostafrika, Weltkrieg 1914—18, Walter Dachert, Hamburg 1951. Czapliński Marek, Biurokracja Niemieckiego Imperium Kolonialnego

—

charakterystyka

urzędników

kolonialnych,

Wrocław 1985. C z a p l i ń s k i Marek, Niemiecka Polityka Kolonialna, Poznań 1992. D a v i d s o n Basil, Modem Africa, Longman, London-New York 1983.

Drang nach Afrika — Die koloniale Expansionspolitik in Afrika von den anfängen bis zum Ende des zweiten Weltkrieges, herausgegeben von Helmuth Stoecker, Akademie — Verlag Berlin 1977. Encyclopedia of Southern Africa, oprac. Frederick Warne, London and New York 1961. Far we 11 Byron, The Great War in Africa 1914-1918, W.W. Norton&Company, New York-London 1989. G a r d n e r Brian, German East. The story of the First World War in East Africa, London 1963. G o z d a w a - G o l ę b i o w s k i J., W y w e r k a-Prek ur a t T., Pierwsza wojna światowa na morzu, Warszawa 1997. H a n c o c k W.K., Smuts. The sanguine years 1870-1919, Cam­ bridge 1962, University Press. Ha y w o o d A . , C l a r k e A.S., The history of the Royal West African Frontier Force, Aldershot 1964. H ł a d k i e w i c z Wiesław, System Kolonialny Rzeszy Niemieckiej 1884-1919, Zielona Góra 1986. K a b a g e m a Innocent, Ruanda unter deutscher Kolonialher­ rschaft 1899-1916, Frankfurt am Main 1993. K e e g a n John, The First World War, New York 1999. K o p o n e n Juhani, Developement for exploitation: German colonial policies in mainland Tanzania 1884-1914, Helsinki-Hamburg 1995. K r a s z e w s k i Piotr, Polityka Wielkiej Brytanii wobec Niemiec w latach 1918-1925, Poznań, Instytut Zachodni 1982. K r o n e Dagmar, Zwischen Waterberg und Kilimandscharo — Der deutsche Kolonialismus in Afrika, Brandenburgisches Verlags­ haus, Berlin 1990. L i d d e l l H a r t Basil Henry, History of the first world war, Book Club Associates, London 1973. L i v e s e y Anthony, Wielkie Bitwy I wojny światowej, Warszawa 1995. M a r s h a l l S.L.A., World war I, New York 2001. M a z u r c z a k Witold, Kolonializm i wojna. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny światowej, Wyd. Poznańskie, Poznań 1999. M e i s s n e r Janusz, L59, Wyd. Literackie, Warszawa 1974.

M i l l e r Charles, Battle for the Bundu. The First World War in East Africa, Nairobi, Westland Sundries 1976. M o s l e y Leonard, Duel for Kilimanjaro. An account of the East African Campaign 1914-1918, London, Wiedenfeld and Nicolson 1963. P a j e w s k i Janusz, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, War­ szawa, PWN 1991. P e r e p e c z k o Andrzej, Wojna samotnych krążowników, War­ szawa 1997. P i e k a l k i e w i c z Janusz, Kalendarium wydarzeń I wojny światowej, Warszawa 1999. R o g e r Louis Wiliam, Das Ende des deutschen Kolonialreiches. Britischer Imperialismus und die deutschen Kolonien 1914-1919, Bertelsman Universitäts, Düsseldorf 1971. S m u t s Jan Christian, Jan Christian Smuts: a biography of his father, London, Cassell 1952. W e i r Wiliam, Tajemnice Historii — 50 bitew, które zmieniły świat, Warszawa 2002. W i l i a m s Basil, Botha, Smuts and South Africa, London, Hodder-Stoughton Ltd., London 1946. Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia Konfliktów 1869-2000, praca zbiorowa pod red. Andrzeja Bartnickiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.

WYKAZ ILUSTRACJI

Brytyjski patrol na wielbłądach. Schutztruppe w marszu. Buro wie spod góry Mera walczą dla Niemców. Z walk o Tangę, listopad 1914. W niemieckiej zbrojowni. Hindusi w niemieckiej niewoli. Wysunięte stanowisko ckm-ów. Niemieckie działko. To nie atak gazowy, lecz ostrzał z karabinów na czarny proch wz. 1871. „Kiongozi” (Przywódca) — gazeta w suahili dla askari. Schutztruppe gotowe do walki. Przemarsz Schutztruppe otrzymał oprawę muzyczną. Ćwiczebny atak askarich w stepie. Szkolenie w obsłudze karabinu maszynowego. Generał dywizji Jan Christian Smuts. Generał Paul von Lettow-Vorbeck. Triumfalny wjazd do Berlina Lettowa, Schneego i 100 weteranów kampanii afrykańskiej, 2 marca 1919.

SPIS TREŚCI

Wstęp ........................................................................................................ 5 Niemiecki podbój Afryki Wschodniej i budowa kolonii 1884-1914 .......................................................................................... 10 Wybuch wojny ....................................................................................... 27 Longido i Tanga .................................................................................... 42 Działania w Kenii, Ugandzie i na wybrzeżu. Operacja przeciw „Königsbergowi” ................................................................ 55 Działania w Niasalandzie, Rodezji i Ruandzie. Ekspedycja na jeziorze Tanganika 1915 roku ................................................... 79 Przybycie Smutsa i początek ofensywy południowo­ afrykańskiej ...................................................................................... 96 Ofensywy Smutsa i van Deventera ................................................... 116 Operacje Northeya i Tombeura ........................................................ 140 Początek bitwy na południu kolonii, wrzesień-grudzień 1916 150 Operacje podczas pory deszczowej, styczeń-czerwiec 1917 168 Zdobycie Niemieckiej Afryki Wschodniej ....................................... 180 Kampania w Mozambiku i Rodezji. Zawieszenie broni ................. 201 Zakończenie ......................................................................................... 231 Bibliografia .......................................................................................... 243 Wykaz ilustracji .................................................................................. 247

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POLTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942,1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYS­ BURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W. J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski,

JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maron, LEGNICA 1241 • J. W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL A LAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919» J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J. W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634 • S. Augusiewicz, PROS­ TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945» E. Koczorow­ ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J. W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945» P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA

1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e. • R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WAR­ SZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A. A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 • D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 . J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 . K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. • Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 W przygotowaniu: M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453

RODZICOM