Stress bij kinderen [1 ed.] 978-90-368-0418-9, 978-90-368-0419-6 [PDF]

Zitiervorschau

Jan van der Ploeg Stress bij kinderen

Jan van der Ploeg

Stress bij kinderen

Houten 2013

ISBN 978-90-368-0418-9    © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 854 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Voorwoord Wat doet stress met jeugdigen? Hoe gaan zij om met stressvolle situaties en gebeurtenissen? Hoe verwerken zij een scheiding, hoe beleven zij het als hun vader of moeder plotseling overlijdt en hoe gaan zij om met de gevolgen van een verkeersongeluk? Niet alleen deze heftige gebeurtenissen, maar ook kleinere of dagelijks weerkerende negatieve gebeurtenissen kunnen veel stress met zich meebrengen. Denk aan kinderen en jongeren1 die zich niet veilig voelen op school omdat ze daar dagelijks worden gepest. En wat ervaren jeugdigen die iedere dag van hun ouders te horen krijgen dat ze niet deugen? Veel van deze vaak aanhoudende en frustrerende situaties en voorvallen kunnen op den duur psychische schade aanrichten. Hoe jonger kinderen zijn, hoe kwetsbaarder en hoe weerlozer. Naarmate zij ouder worden, ontwikkelen ze meer vermogens en zijn ze beter in staat om weerstand te bieden. Jonge kinderen kunnen niet weglopen, spijbelen of herrie schoppen. Zij zijn overgeleverd aan de volwassenen. Hun reacties blijven vaak onopgemerkt. Ze worden overwegend behandeld zoals ze er op het eerste gezicht uitzien: klein en ongevaarlijk. De werkelijkheid is echter dat ook heel jonge kinderen al omstandigheden kunnen meemaken die hen in grote psychische problemen brengen. Al halverwege de vorige eeuw stelde de Weense psychiater en onderzoeker René Spitz vast dat kinderen van nog geen achttien maanden oud ernstige psychische en fysieke stoornissen te zien geven als zij onvoldoende effectieve en emotionele steun krijgen en een vaste opvoeder moeten missen. Affectieve verwaarlozing veroorzaakt stress, veel stress. In feite is emotionele verwaarlozing de eerst vastgestelde stressor die zeer jonge kinderen in ernstige problemen kan brengen. Psychiaters, psychologen en pedagogen zagen verwaarlozing destijds als een ernstig probleem met grote gevolgen, maar realiseerden zich niet dat er in feite sprake was van een stressvolle situatie die het kind uit zijn evenwicht bracht en waar het op reageerde met typerende stressreacties. Het begrip stress werd in die tijd nog weinig gebruikt en onderzoek ernaar bestond toen nauwelijks. Ook binnen de nog jonge wetenschap orthopedagogiek kwam het begrip stress niet voor. Men sprak daar bij voorkeur van kinderen in problematische opvoedingssituaties en niet van kinderen in een stressvolle situatie. Dat is inmiddels veranderd. Dit boek belicht meerdere kanten van het verschijnsel stress. Zowel de theorieontwikkeling als de praktijk komen aan de orde. Er is aandacht voor bronnen van stress, voor vaardigheden om daarmee om te gaan, voor de verwerkingsprocessen en voor de mogelijke gevolgen van stress.

1

In dit boek spreken we van kinderen als het gaat om jongens en meisjes tot 12 jaar; bij jongens en meisjes van 12 tot 21 jaar spreken we van jongeren; kinderen en jongeren samen duiden we aan met jeugdigen.

VI

Voorwoord

Een leven zonder stress bestaat niet. Iedereen krijgt ermee te maken. Wanneer, waar, hoe en waarom zijn vragen waarop dit boek antwoord geeft. Het vergroot het inzicht in jeugdigen (z)onder stress. Jan Dirk van der Ploeg

Oegstgeest

VII

Inhoud 1 Wat is stress? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1.2 Een korte terugblik���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1.3 Definitie van stress���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1.4 Reacties op stress �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   1.5 Het verschil tussen stress en trauma�����������������������������������������������������������������������������������������������������  

1 2 2 6 7 9

2 Coping �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11 2.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12 2.2 Het inschattingsproces (appraisal) �������������������������������������������������������������������������������������������������������   12 2.3 Het copingproces �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   14 2.4 Mengvormen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   16 2.5 Twee niveaus���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   17 2.6 Ontwikkeling van copingstrategieën���������������������������������������������������������������������������������������������������   18 2.7 Samenhang met gedragsproblemen ���������������������������������������������������������������������������������������������������   19 3 Wanneer is een copingstrategie effectief?�������������������������������������������������������������������������������   21 3.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   22 3.2 Wanneer is er sprake van effect?�������������������������������������������������������������������������������������������������������������   22 3.3 Effectiviteit van probleem- en emotiegerichte copingstrategieën �����������������������������������������   23 3.4 Beïnvloedbaarheid en effectiviteit �������������������������������������������������������������������������������������������������������   25 3.5 Repressieve en hypersensitieve strategieën�������������������������������������������������������������������������������������   25 3.6 Flexibiliteit�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   26 3.7 Als effectieve strategieën niet succesvol blijken�����������������������������������������������������������������������������   27 4 Bronnen van stress ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   29 4.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   30 4.2 Belangrijke stressbronnen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   30 4.3 Drie domeinen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   31 4.4 Stressverhogende kenmerken van stressbronnen �������������������������������������������������������������������������   32 4.5 Controleerbaarheid en voorspelbaarheid �����������������������������������������������������������������������������������������   33 4.6 Verschillende reacties���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   34 5 Stress en het brein�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   39 5.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   40 5.2 Biochemische huishouding�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   40 5.3 Relevante hersengebieden�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   41 5.4 Onderlinge samenhang �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   42 5.5 Hormonale reacties bij aanhoudende stress�������������������������������������������������������������������������������������   43 5.6 Twee voorbeelden ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   44 5.7 Verschillen tussen jongens en meisjes�������������������������������������������������������������������������������������������������   45 5.8 Het brein in ontwikkeling �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   45 5.9 Samenvatting�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   46

VIII

Inhoud

6 Is stress te meten? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   47 6.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   48 6.2 Prevalentie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   48 6.3 Stressschalen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   49 6.4 Het cortisolniveau�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   51 6.5 Copingschalen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   52 6.6 Verschillen in sekse en leeftijd����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   53 7 Verschillen tussen trauma en stress���������������������������������������������������������������������������������������������   57 7.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   58 7.2 Korte schets van de achtergronden������������������������������������������������������������������������������������������������������   58 7.3 Posttraumatische stressstoornis�������������������������������������������������������������������������������������������������������������   59 7.4 Hoe vaak komen traumatische gebeurtenissen voor? �����������������������������������������������������������������   60 7.5 Voorstellen ter verbetering�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   61 7.6 Omgaan met een traumatische gebeurtenis�������������������������������������������������������������������������������������   63 7.7 Posttraumatische groei (PTG)������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   64 7.8 Bepaling van PTSS ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   64 8 Veerkracht, hét medicijn tegen stress? �������������������������������������������������������������������������������������   67 8.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   68 8.2 Definitie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   68 8.3 Ontstaan en ontwikkeling�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   69 8.4 Veerkracht en coping�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   70 8.5 Veerkracht en hulpverlening �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   70 8.6 Het meten van veerkracht�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   71 8.7 Ten slotte ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   72 9 Het ongeluk als bron van stress �����������������������������������������������������������������������������������������������������   73 9.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   74 9.2 Hoe gaan slachtoffers van een ongeluk om met stress?���������������������������������������������������������������   74 9.3 De psychische naweeën van verkeersongelukken op korte termijn���������������������������������������   75 9.4 De psychische naweeën op langere termijn �������������������������������������������������������������������������������������   76 9.5 De kwaliteit van leven na een ernstig ongeluk���������������������������������������������������������������������������������   76 9.6 Verklaringen ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   77 9.7 Preventie�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   79 10 Scheiding  en  stress �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   81 10.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   82 10.2 Omgaan met stress���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   82 10.3 Risico’s op problemen na een echtscheiding �����������������������������������������������������������������������������������   84 10.4 Komt elke jeugdige na een scheiding in problemen? �������������������������������������������������������������������   86 10.5 De problemen per ontwikkelingsfase nader bezien����������������������������������������������������������������������   86 10.6 Interventies�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   87 11 Hoe schadelijk is kindermishandeling?�������������������������������������������������������������������������������������   91 11.1 Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   92 11.2 Vormen van kindermishandeling�����������������������������������������������������������������������������������������������������������   92 11.3 Prevalentie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   93 11.4 Overlap en herhaling�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   94

IX Inhoud

11.5 Omgaan met kindermishandeling��������������������������������������������������������������������������������������������������������   94 11.6 Gevolgen van kindermishandeling�����������������������������������������������������������������������������������������������������  95 11.7 Oorzaken��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  96 11.8 Wat te doen?�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  97 11.9 Tot slot�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  99 12 Stress in de omgang met leeftijdgenoten�����������������������������������������������������������������������������  101 12.1 Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  102 12.2 Theorie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  102 12.3 Omgaan met stressgevende ervaringen met leeftijdgenoten�������������������������������������������������  104 12.4 Verschillen tussen jongens en meisjes�����������������������������������������������������������������������������������������������  105 12.5 Gevolgen van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten���������������������������������������������������������  106 12.6 De kans om het slachtoffer te worden van peerstress�����������������������������������������������������������������  107 12.7 De rol van ouders en leerkrachten�������������������������������������������������������������������������������������������������������  108 13 Hoe stressvol is de samenleving? �����������������������������������������������������������������������������������������������  111 13.1 Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  112 13.2 Een veranderde samenleving�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  112 13.3 Typeringen van de samenleving�����������������������������������������������������������������������������������������������������������  113 13.4 Groeiende onzekerheid ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  114 13.5 Stressoren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  114 13.6 Wie lopen meer risico? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  115 13.7 Concrete veranderingen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  116 13.8 Veranderingen samengevat�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  117 14 Positieve stress�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  119 14.1 Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  120 14.2 Wat is eustress precies? ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 121 14.3 Persoonlijkheidskenmerken�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  122 14.4 Attitudes���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  123 14.5 Tevredenheid �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  125 14.6 Nogmaals de school�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  125 14.7 Verschillen tussen jongens en meisjes�����������������������������������������������������������������������������������������������  126 14.8 Bevorderen van eustress �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  127 15 Behandeling van kinderen en adolescenten met stress�����������������������������������������������  129 15.1 Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  130 15.2 Drie therapiestromingen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  131 15.3 Een concreet behandelingsprogramma �������������������������������������������������������������������������������������������  133 15.4 Programma’s voor kinderen en hun ouders/verzorgers�������������������������������������������������������������  134 15.5 Wat kunnen ouders doen?�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  136 15.6 Wat kan de school doen?�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  137



Bijlagen



Bijlage 1 − Stressvolle gebeurtenissen (aflopend van zeer naar weinig stressvol)��������������������������������������������������������������������������������������   141



Bijlage 2 − Stress Draaglast Schaal (SDS)�������������������������������������������������������������������������������   143

X

Inhoud



Bijlage 3 − Perceived Stress Reactivity Scale (PSRS)�������������������������������������������������������   145



Bijlage 4 − Perceived Stress Scale (PSS) bestemd voor adolescenten�����������������   147



Bijlage 5 − Symptomen van het posttraumatische stresssyndroom (DSM-IV)������������������������������������������������������������������������������  149



Bijlage 6 − Wijzigingsvoorstellen en voorgestelde aanpassingen ����������������������   151



Bijlage 7 − De PTSD-Checklist (PCL)�������������������������������������������������������������������������������������������   153



Bijlage 8 − De Ego Veerkracht Schaal ���������������������������������������������������������������������������������������   155



Bijlage 9 − Reacties van jeugdigen op een echtscheiding ������������������������������������������  157



Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen)�����������������������������������   159



Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving��������������������������������������������������������������������������������������������  163



Bijlage 12 − Eustress vragenlijst (O’Sullivan, 2011) �����������������������������������������������������������   167



Literatuur�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  169



Register����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  175

1

Wat is stress? 1.1 Inleiding – 2 1.2 Een korte terugblik – 2 1.2.1 De non-specifieke reactie op stress – 2 1.2.2 De stressful life events – 4 1.2.3 De persoonlijke invalshoek – 5

1.3 Definitie van stress – 6 1.4 Reacties op stress – 7 1.5 Het verschil tussen stress en trauma – 9

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_1, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1

2

1

Hoofdstuk 1 • Wat is stress?

1.1 Inleiding

Jeugdigen voelen zich soms gestrest. Zij kunnen zich niet concentreren, slapen slecht en klagen over hoofdpijn en buikpijn. Dikwijls vinden ze dat er te veel van hen wordt geëist op school en thuis. Maar is hier ook sprake van stress? Wat is stress eigenlijk? Stress is niet een begrip zoals angst of verdriet. Stress is de ervaring of beleving dat het evenwicht tussen draaglast en draagkracht verstoord dreigt te raken, of al verstoord is. Draagkracht betekent hier het vermogen om adequaat om te gaan met dreigende omstandigheden of gebeurtenissen, terwijl draaglast betrekking heeft op de belasting die uitgaat van een bepaalde gebeurtenis of situatie, bijvoorbeeld een scheiding, het verlies van een dierbaar persoon, een verbroken vriendschap, een verhuizing of een examen. Bij draagkracht moeten we denken aan de krachten die een jeugdige kan mobiliseren uit zijn persoonlijkheid en omgeving. Die krachten kan de jeugdige inzetten om de baas te worden over de stress die voortvloeit uit de dreigende gebeurtenis of situatie waarin hij of zij is terechtgekomen. Deze situatie wordt dikwijls aangeduid als stressor (zie . figuur 1.1). Stress is echter een veel gecompliceerder verschijnsel gebleken dan het populaire begrippenpaar draaglast en draagkracht suggereert. Weliswaar lijkt het op het eerste gezicht te gaan om een afweging tussen draaglast en draagkracht, maar bij nader inzien doemen er allerlei vragen op. Wanneer is er sprake van draaglast en wat houdt draagkracht eigenlijk in? Wanneer raakt het evenwicht verstoord? Reageert iedereen op dezelfde manier? Om deze en andere vragen te beantwoorden, wordt eerst stilgestaan bij de ontwikkeling die het begrip stress heeft doorgemaakt en wordt daarna aandacht besteed aan verschillende aspecten die aan het verschijnsel stress zijn te onderkennen. Stress is de spanning die optreedt als de jeugdige zich bedreigd of uitgedaagd voelt en ervaart dat het evenwicht tussen draagkracht en draaglast op het punt staat verstoord te raken.

1.2 Een korte terugblik

Deze paragraaf laat zien hoe het verschijnsel stress steeds meer is genuanceerd en hoe de relatie tussen de stressbron en de stressreactie steeds meer door een individuele inbreng wordt bepaald. 1.2.1 De non-specifieke reactie op stress

Het begrip stress duikt voor het eerst op in de zeventiende eeuw. De destijds bekende onderzoeker Robert Hooke gebruikte het begrip stress om aan te geven in hoeverre een brug in staat bleek een bepaald gewicht te dragen en bestand was tegen natuurlijke krachten zoals wind en aardbevingen. Bij een te grote belasting zou de brug het begeven. Het ging erom te berekenen hoeveel de brug aan gewicht kon verdragen en waar het breekpunt lag en de brug zou bezwijken. De terminologie van Hooke is in de twintigste eeuw door Hans Selye uit het technische jargon getransponeerd naar het biologisch-fysiologische terrein. Hij stelde in de jaren dertig

3

1.2 • Een korte terugblik

draaglast of stressor (stressvolle situatie of gebeurtenis) stress (dreigend verlies van evenwicht) draagkracht (persoonlijkheid en support van omgeving)

schok

. Figuur 1.1  Stress in relatie tot draaglast en draagkracht.

normaal weerstandsniveau

stress weerstand

fase I alarm

fase II weerstand

fase III uitputting

. Figuur 1.2  Het stressverloop volgens Selye.

van de twintigste eeuw vast dat niet alleen materialen zoals staal en ijzer kunnen blootstaan aan een bepaalde druk alvorens te buigen of te breken, maar dat ook mensen een bepaalde belasting door ernstig fysiek onheil zoals extreme temperaturen (hitte, koude) of giftige stoffen kunnen weerstaan. Selye constateerde dat ieder mens daar op dezelfde manier op reageert. Elke fysiek bedreigde persoon laat dezelfde biochemische reacties zien, zoals meer afscheiding van bepaalde hormonen waaronder adrenaline, dopamine en cortisol. Selye noemde dit een non-specifieke reactie. Iedereen reageert dus op dezelfde fysiologische manier bij fysieke bedreigingen zoals extreme hitte of kou (Selye, 1956). De fysieke bedreiging noemde Selye de stressor (zie . figuur 1.2). De blootstelling aan stressoren heeft volgens Selye een bepaald faseverloop. 55 De alarmfase (de eerste reactie op het fysieke onheil en afscheiding van biochemische stoffen). 55 De weerstandsfase (pogingen om de situatie meester te worden en het onheil af te wenden). 55 De uitputtingsfase (het optreden van lichamelijke stoornissen zoals hartfalen, ademhalingsproblemen en maag- en darmstoornissen als het uiteindelijk niet lukt te ontsnappen aan de stressor). Dit verloop omschreef Selye als het general adaption syndrom. Ongeacht welk fysiek onheil de mens ook bedreigt, steeds vindt eenzelfde verloop in fasen plaats en treden volgens Selye

1

4

1

Hoofdstuk 1 • Wat is stress?

dezelfde fysiologische reacties op. Eerst is er de alarmfase en vervolgens de weerstandsfase. Wanneer het niet lukt om het onheil te beteugelen, volgt de uitputtingsfase. In lijn met deze gedachtegang is vervolgens de aandacht gericht op psychologische stressoren. De mens kan immers ook worden getroffen door ernstig psychisch onheil, zoals het verlies van een dierbaar persoon. Lange tijd is verondersteld dat bij blootstelling aan psychologische stressoren eenzelfde verloop in fasen plaatsvindt en dezelfde fysiologische reacties optreden. Ook de psychologische reacties in de vorm van psychische problemen zouden min of meer hetzelfde zijn. Via een andere onderzoekslijn, waarbij studie werd gemaakt van ernstig verwaarloosde jonge kinderen, kwamen Bowlby (1951) en Spitz (1951) tot een vergelijkbaar verloop. Zij spraken van een hospitalisatiesyndroom dat bestond uit fasen die vergelijkbaar zijn met de fasen van Selye. Eerst treedt de fase van protest op waarbij het zeer jonge kind zich onder meer uit in veel huilen en motorische onrust. Daarna volgt de fase van wanhoop, die bij aanhoudende verwaarlozing (stress) overgaat in detachment. Dat laatste houdt in dat het zeer jonge kind zich losmaakt van zijn opvoeders/verzorgers en zich niet veilig kan hechten. Het vertoont ernstige verschijnselen van vervlakking en depressie, en is in sterke mate vatbaar voor infectieziekten. Halverwege de vorige eeuw heerste de mening dat ongeacht het onheil waarvan men het slachtoffer was steeds dezelfde reacties optreden. Of het nu ging om een ernstig verkeersongeluk, affectieve verwaarlozing of mishandeling, het zou altijd leiden tot vergelijkbare fysiologische en psychologische reacties, zoals een verhoogde interne afscheiding van bepaalde stoffen zoals adrenaline, alsmede psychische en gedragsmatige reacties. Op deze zienswijze is veel kritiek gekomen. Al spoedig bleek dat stressoren verschillende reacties met zich kunnen meebrengen. Eveneens werd ingezien dat de biofysiolologische reacties op stressoren uiteen kunnen lopen en soms ook achterwege kunnen blijven. Bovendien kwam vast te staan dat een confrontatie met een stressor niet altijd bij iedereen stressreacties veroorzaakt. 1.2.2 De stressful life events

Het stressonderzoek heeft zich in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw sterk gericht op het in kaart brengen van stressvolle gebeurtenissen die psychosociale problemen kunnen veroorzaken. Sleutelfiguren in deze ontwikkeling zijn het duo Holmes & Rahe (1967) en het echtpaar Dohrenwend (1974). Zij gingen uit van de veronderstelling dat hoe ingrijpender de gebeurtenis, hoe meer stress en hoe groter de inspanning om zich weer aan de nieuwe situatie aan te passen. In de loop der jaren zijn verschillende inventarisaties gemaakt van stressvolle gebeurtenissen, oplopend van zeer lichte tot zeer ernstige incidenten. Het bekendst is de Social Readjustment Rating Scale (SRRS) van Holms & Rahe (1967). Het betreft hier een schaal met 43 verschillende gebeurtenissen, gerangschikt van heel weinig naar heel erg stressvol. Tot de ingrijpendste gebeurtenissen behoren de dood van de partner, een echtscheiding en de dood van een familielid. De minst ingrijpende gebeurtenissen betreffen onder meer veranderingen in de dagelijkse gang van zaken thuis of op school. Aan elk van deze gebeurtenissen werd een bepaald gewicht toegekend. Dit gewicht was gebaseerd op de ernst van de psychosociale gevolgen zoals die in onderzoek naar voren waren gekomen. Op deze manier meende men te kunnen voorspellen in hoeverre een bepaalde gebeurtenis een risico inhield voor de verdere ontwikkeling. Zeer ernstige gebeurtenissen brachten meer risico op psychosociale problemen met zich mee dan lichte voorvallen. De schaal van

1.2 • Een korte terugblik

5

Holmes & Rahe had betrekking op stressvolle gebeurtenissen bij volwassenen, zoals in die tijd vrijwel alle stressonderzoeken betrekking hadden op volwassenen. Een belangrijke uitzondering vormt de door Sandler & Block (1979) ontwikkelde Stressful Life Events Scale. In deze schaal zijn gebeurtenissen ondergebracht die zijn geordend naar de mate waarin de gebeurtenis het leven van kinderen verzwaart (zie 7 bijlage 1). Het idee om aan stressvolle gebeurtenissen gewichten toe te kennen om daarmee de zwaarte van het voorval of de situatie aan te geven, heeft men langzaamaan verlaten. Steeds meer werd onderkend dat wat voor de één erg stressvol kan zijn, voor de ander minder of helemaal niet stressvol is. Zo wordt bijvoorbeeld de geboorte van een broertje of zusje door het ene kind als stressvol ervaren en kijkt een ander kind er met plezier en reikhalzend naar uit. Wanneer we de onderzoeksliteratuur tot nu toe overzien, kunnen we concluderen dat voor jeugdigen de stressvolle gebeurtenissen vooral betrekking hebben op vier thema’s. 55 Verlies van een geliefd persoon (ouder, broer, zus, boezemvriend, oma, opa e.a.). 55 Veranderingen in de gezinssamenstelling (stiefouders, stiefbroertje/-zusje, adoptiekind, geboorte broertje, zusje, broer of zus verlaten het huis e.d.). 55 Problemen in het gezin (ruzies, mishandeling, scheiding, gevangenisstraf ouder, incest, problemen met broers en zussen e.d.). 55 Veranderingen in de leefsituatie (verhuizing, werkloosheid, beide ouders gaan werken, schoolwisseling e.d.). De zienswijze dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen de aard van de stressor en de biologische en psychologische reactie daarop, heeft jarenlang het stressonderzoek gedomineerd. Het werd echter steeds meer duidelijk dat de samenhang tussen stressbron en reactie niet zo rechtlijnig is en dat er verschillende stressreacties kunnen optreden bij één en hetzelfde onheil of gevaar. Hoe is dat te verklaren? Tussen de stressor en de stressreactie bevindt zich een persoon die het onheil overkomt en deze persoon is in hoge mate van invloed op het verloop van stressor naar stressreactie. In lijn met de ontwikkeling die de psychologie heeft doorgemaakt, werd ook in het stressonderzoek langzaam maar zeker duidelijk dat het niet een kwestie is van prikkel → reactie (stimulusresponsmodel), maar van prikkel → persoon → reactie (stimulus-persoon-responsmodel). Waarbij zij aangetekend dat met de persoon tevens wordt bedoeld de omgeving waarin de persoon verkeert. 1.2.3 De persoonlijke invalshoek

Dat de relatie tussen stressor en stressreactie niet zo simpel is en dat niet iedereen op dezelfde manier reageert op dezelfde stressvolle omstandigheden, werd vooral door Lazarus onder de aandacht gebracht. Hij wees erop dat individuele verschillen in onder meer veerkracht, optimisme, cognitie en vindingrijkheid mede bepalend zijn voor de wijze van reageren op stressoren (Lazarus, Deese & Osler, 1952). In het doorgronden van het verschijnsel stress heeft Lazarus voor een grote doorbraak gezorgd. Om het begrip stress goed te doorzien, moet men niet alleen oog hebben voor de objectief vast te stellen stressbron of stressor en de reacties daarop, maar ook voor de voortdurende wisselwerking tussen de persoon en zijn omgeving. Waar anderen te lang voortborduurden op het rechtlijnige verband tussen stressor en stressreactie, hebben Lazarus en zijn medewerkers zich vooral gericht op de vraag hoe mensen individueel met stress omgaan.

1

6

1

Hoofdstuk 1 • Wat is stress?

In een van zijn laatste overzichtsartikelen schrijft de in 2002 overleden Lazarus (1993) dat er sprake is van stress als de betrokkene de situatie als schadelijk, bedreigend of uitdagend beschouwt. Stress verwijst niet alleen naar een bepaalde stressbron, maar heeft ook te maken met de aard van de persoon. Die zal op een eigen manier reageren om aan een stressvolle situatie het hoofd te bieden. Lazarus benoemde deze eigen manier van reageren met het woord coping en bedoelde daarmee aan te geven dat mensen gebruikmaken van bepaalde strategieën om bedreigende situaties de baas te worden. Deze strategieën maken deel uit van een meeromvattend proces dat bij een confrontatie met een bedreigende situatie of stressvolle gebeurtenis wordt geactiveerd. Dit proces benoemde Lazarus met de term appraisal. Dat houdt in dat er een proces op gang komt waarbij de dreiging die de stressbron veroorzaakt wordt afgewogen tegen de eigen mogelijkheden om weerstand te bieden aan deze dreiging. Of, anders geformuleerd: men vraagt zich af wat er gebeurt en wat de situatie voor het eigen welzijn betekent. Dat aftasten en afwegen van de situatie gebeurt min of meer vanzelf en vindt vaak onbewust plaats. Lazarus onderscheidt twee vormen van appraisal. 55 Primaire appraisal verwijst naar een inschatting van de mate van gevaar. 55 Secundaire appraisal heeft betrekking op het taxeren van de eigen mogelijkheden om iets aan de situatie te doen. Appraisal is een aanhoudende evaluatie van wat er dreigt te gebeuren of is gebeurd. De pogingen die worden ondernomen om het hoofd te bieden aan deze (be)dreiging noemen we coping.

Beide begrippen worden in 7 H. 2 verder uitgewerkt, evenals het begrip coping. 1.3 Definitie van stress

Er bestaat nog steeds verschil van mening over wat nu precies onder stress moet worden verstaan. Om te beginnen is de stressbron, een ingrijpende gebeurtenis, wel als stress benoemd. Maar hier wordt nu toch vooral gesproken van stressor. Verder is ook wel de stressreactie als stress aangeduid. Ook dat is onjuist, omdat het hier duidelijk om de gevolgen van stress gaat. Zoals we in de vorige paragraaf schreven, bevindt zich tussen de stressor en de stressreactie een persoon, en die maakt het verschil. Het is de persoon die met een bepaalde situatie wordt geconfronteerd en aangeeft in welke mate die situatie of gebeurtenis als bedreigend wordt ervaren. Wij beschouwen stress als de subjectieve beleving van een verstoord evenwicht tussen draaglast en draagkracht. Onder normale omstandigheden leeft men min of meer in evenwicht met zijn omgeving en heeft men zich daaraan aangepast. Men heeft een zekere greep op zijn leven. Wanneer men echter ervaart dat die balans verstoord dreigt te raken, ontstaat er stress. Men heeft het gevoel de greep op de situatie te verliezen. Het leven is niet langer vanzelfsprekend en men voelt zich daardoor onzeker, angstig, verdrietig en boos. Stress is de beleving uit balans te raken en de stabiliteit in het leven kwijt te raken. Er doemen vragen op als: hoe blijf ik of word ik de situatie meester en hoe kom ik er doorheen? De pogingen die vervolgens worden ondernomen om het evenwicht te bewaren of te herstellen, zijn te beschouwen als een proces waarin de begrippen appraisal (inschatting) en coping (zelfhandhaving) een centrale rol vervullen. Beide begrippen komen in het volgende hoofdstuk aan de orde.

7

1.4 • Reacties op stress

. Tabel 1.1  Belangrijke stressbronnen bij jeugdigen. ernstige gebeurtenis of situatie

ontwikkelingsstress

dagelijkse stress

echtscheiding

zindelijkheidstraining

afwijzing

ziekenhuisopname

koppigheidsproblemen

gepest worden

verkeersongeluk

puberteitsproblemen

conflicten met omgeving

mishandeling

autonomie verwerven

prestatiedruk op school

verwaarlozing

studie- en beroepskeuze

druk van vrienden

1.4 Reacties op stress

De verschillende reacties op één en dezelfde stressvolle gebeurtenis of situatie hebben te maken met uiteenlopende factoren. We wijzen hier op enkele van deze factoren (. tabel 1.1) en komen daar in de volgende hoofdstukken uitvoerig op terug. In de eerste plaats is de stressreactie afhankelijk van de aard van de persoon. Jeugdigen met bijvoorbeeld veel zelfvertrouwen gaan anders c.q. positiever om met stress dan jeugdigen die zichzelf negatief beoordelen. Ten tweede wordt de stressreactie bepaald door de omgeving waarin de jeugdige verkeert. Jeugdigen die bijvoorbeeld in een harmonieus gezin opgroeien en beschikken over een netwerk van vrienden, zullen meer steun ervaren dan jeugdigen zonder vrienden en/of die verblijven in een conflictueus gezin. Ten derde is de stressreactie afhankelijk van de aard van de stressor. In het algemeen geldt dat hoe heftiger en bedreigender de situatie is, hoe groter de kans dat de reactie met problemen gepaard gaat. In de vierde plaats is de stressreactie afhankelijk van het ontwikkelingsniveau van de jeugdige. Naarmate kinderen ouder worden, ontwikkelen ze meer en effectievere manieren om met stress om te gaan. Tot slot zijn er nog twee factoren die sterk bepalend zijn voor de stressreactie: de voorspelbaarheid van en de vermeende controle over de bedreigende situatie. Zo zal een stressor waarover de jeugdige geen enkele controle kan uitoefenen en die een onvoorspelbaar verloop heeft, eerder tot een problematische stressreactie leiden. Niet weten hoe een ernstige ziekte zal verlopen en niet weten hoe lang een kindermishandeling zal aanhouden, geeft meer stress en verhoogt het risico op problematische reacties. . Tabel 1.2 geeft een overzicht van de meest voorkomende reacties die zich op verschillende gebieden voordoen. Het is gebleken dat reacties op stress snel kunnen optreden en ook weer snel kunnen verdwijnen als de stress minder hevig en van korte duur is. Maar de stress kan ook lang aanhouden en dat kan reacties met zich meebrengen die dieper in het leven van jeugdigen ingrijpen. Zo kunnen slaapstoornissen en zindelijkheidsproblemen snel zichtbaar worden, maar ook weer snel ophouden als de stress is verdwenen. Als de stress echter hevig is en lang aanhoudt, kan dat problemen met zich meebrengen die het functioneren ernstig kunnen verstoren. In het volgende kader staat een overzicht van psychische stoornissen die vooral op lange termijn zichtbaar worden.

1

8

1

Hoofdstuk 1 • Wat is stress?

. Tabel 1.2  Veelvoorkomende stressreacties bij jeugdigen. sociaal

emotioneel

lichamelijk

fysiologisch

agressief gedrag

angst

buikpijn

snellere hartslag

antisociaal gedrag

depressie

hoofdpijn

snellere ademhaling

verslavingsproblemen

machteloosheid

slaapproblemen

meer cortisol

afwerend gedrag

fatalisme

verhoogde vatbaarheid voor infecties

meer adrenaline

zindelijkheidsproblemen

rigiditeit

persoon (eigenschappen bv. zelfbeeld)

stressor

inschatting

coping

reactie

omgeving (gezin, school vrienden) . Figuur 1.3  Stressmodel.

Psychische stoornissen bij aanhoudende stress 55 55 55 55 55 55 55

stemmingswisselingen (angstig/depressief ) dissociatieve stoornissen (tijdelijk geheugenverlies, identiteitsstoornis) psychosomatische klachten eetproblemen (anorexia nervosa, boulimia nervosa) addictieproblemen (drugs-, alcoholverslaving) hechtingsproblemen (fundamentele problemen in de omgang met anderen) persoonlijkheidsstoornissen (overgevoeligheid, extreem wantrouwen, sterke onverschilligheid)

. Figuur 1.3 geeft schematisch weer hoe de hier genoemde begrippen met elkaar samenhangen.

De stressor leidt tot wegingen en heroverwegingen van de gebeurtenis of situatie. Deze taxatie wordt beïnvloed door verschillende variabelen, die zowel in de persoon als in de omgeving aanwezig zijn. De evaluatie of inschatting leidt uiteindelijk tot een bepaalde copingstrategie om met de stressor om te gaan. Uiteindelijk komt het tot een bepaalde reactie die positief, maar ook negatief kan uitpakken.

1.5 • Het verschil tussen stress en trauma

9

1.5 Het verschil tussen stress en trauma

De begrippen trauma en stress hebben niet alleen een verschillende voorgeschiedenis, maar het begrip stress is ook veel ruimer en omvat meer dan het specifieke concept trauma. Wat de voorgeschiedenis van stress betreft, is in 7  par. 1.2 al aangegeven hoe stress vanuit de techniek is terechtgekomen in de sociale wetenschappen. Het zijn vooral psychologen zoals Lazarus die het begrip stress verder hebben ontwikkeld en onderzocht. De voorgeschiedenis van het begrip trauma begint als de psychiaters Freud en Breuer het begrip trauma ook gaan gebruiken voor ernstig psychisch letsel en niet langer alleen voor lichamelijk letsel. De term psychische trauma of psychotrauma werd kort na de Eerste Wereldoorlog geïntroduceerd om de psychische schade te benoemen bij soldaten die aan het front hadden gevochten en levensbedreigende situaties hadden meegemaakt. 7 H. 7 gaat uitvoeriger in op de voorgeschiedenis van het begrip trauma. Het begrip trauma is pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw opgenomen in het handboek van de psychiatrie, de Diagnostic Statistical Manual (DSM). In de laatste versie van dit handboek spreekt men van een trauma als het gaat om een zeer stressvolle gebeurtenis die betrekking heeft op een levensbedreigende situatie die de dood of ernstig lichamelijk letsel tot gevolg kan hebben. Bovendien dient deze gebeurtenis gepaard te gaan met gevoelens van angst, hulpeloosheid en afschuw. Een trauma is – om in termen van de stresstheorie te spreken – een extreme stressor die niet alleen het welzijn bedreigt, maar ook het leven. Te denken valt aan een zeer ernstig verkeersongeluk of een levensbedreigende ziekte, maar ook het meemaken van een aardbeving of overstroming kan als een trauma worden aangemerkt. De gevolgen van een trauma kunnen zo ernstig zijn, dat er sprake is van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) of posttraumatic stress disorder (PTSD). In de DSM wordt gesteld dat dit het geval is als er sprake is van de volgende drie kenmerken. 55 Herhaalde beleving van de traumatische gebeurtenis. 55 Voortdurend vermijden van prikkels (situaties, verhalen e.d.) die aan de traumatische gebeurtenis doen herinneren. 55 Verhoogde prikkelbaarheid. Waar de theorie rond het begrip trauma gereserveerd blijft voor levensbedreigende gebeurtenissen, is de theorie met betrekking tot het begrip stress veel breder. De stresstheorie houdt zich bezig met een veel groter aantal stressvolle gebeurtenissen (van licht naar zwaar). Daarbij is er ook veel meer kennis ontwikkeld over de verwerking van deze gebeurtenissen en de uiteenlopende reacties daarop. Beide theoretische stromingen hebben elkaar later wel beïnvloed en lopen soms in elkaar over. Dat is alleen al duidelijk uit de benaming posttraumatische stress, die suggereert dat na het trauma een stressstoornis kan optreden. Waar ‘stress’ wijst op de beleving van een verstoring van het evenwicht tussen draaglast en draagkracht, wijst ‘trauma’ meer op psychisch letsel. Dat kan stress geven en een stoornis tot gevolg hebben, maar dat hoeft niet. In 7  H. 7 wordt dieper ingegaan op het begrip trauma. Dit boek gaat echter om het verschijnsel stress in de breedste zin van het woord. Daaronder valt ook het begrip trauma als een zeer stressvolle gebeurtenis of situatie.

1

11

Coping 2.1 Inleiding – 12 2.2 Het inschattingsproces (appraisal) – 12 2.2.1 Het verloop – 12 2.2.2 De inhoud van het inschattingsproces – 13

2.3 Het copingproces – 14 2.4 Mengvormen – 16 2.5 Twee niveaus – 17 2.6 Ontwikkeling van copingstrategieën – 18 2.7 Samenhang met gedragsproblemen – 19

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_2, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2

12

Hoofdstuk 2 • Coping

2.1 Inleiding

2

Het werkwoord to cope staat in de Webster’s Dictionary voor: het hoofd bieden aan, strijd leveren met vooral moeilijke situaties. Dat het omgaan met stress in de Engelse taal dan ook coping wordt genoemd, ligt voor de hand. Minder voor de hand liggend is een Nederlandse vertaling. Het is moeilijk om een woord te vinden dat het begrip coping goed weergeeft. Om die reden wordt de term coping meestal overgenomen, zoals we wel meer Engelse termen in de oorspronkelijke taal handhaven. In het boek Gedragsproblemen (Van der Ploeg, 2011) wordt de term coping vertaald met het woord zelfhandhaving. Daarmee wordt aangegeven dat je jezelf tracht te handhaven als je door omstandigheden uit je evenwicht dreigt te raken. In dit boek wordt voornamelijk de term coping gebruikt en wordt slechts een enkele keer gesproken van zelfhandhaving. Maar wat houdt het begrip coping in? Coping of zelfhandhaving is te beschouwen als het toepassen van bewuste pogingen om de emoties, cognities en gedragingen die voortvloeien uit stressvolle gebeurtenissen of situaties onder controle te houden of te krijgen. Het is de bedoeling om tot een bepaalde actie te komen teneinde de bedreigende situatie het hoofd te bieden. Deze gerichte pogingen worden aangeduid met copingstrategieën. Alvorens tot bepaalde acties te komen, vindt er een inschatting of taxatie van de bedreigende situatie plaats. Hoe (on)gevaarlijk en/of (on)duidelijk is de situatie eigenlijk? En hoe denkt men de situatie of gebeurtenis te tackelen? Dit inschattingsproces is door Lazarus (1966) omschreven als appraisal. Het betreft hier in feite een aanhoudende evaluatie van de situatie, die deels bewust, deels onbewust, deels rationeel en deels gevoelsmatig, deels automatisch en deels weloverwogen verloopt. In een volledige definitie van coping behoort daarom ook het inschattingsproces een plaats te krijgen. Lazarus & Folkman (1984) formuleren daarom coping als:

» constantly changing cognitive and behavioral efforts to manage specific external and or internal demands that are appraised as taxing or exceeding the resources of the person. « Oftewel: coping is het zich cognitief en gedragsmatig inspannen om externe en/of interne bedreigingen het hoofd te bieden. Maar voor het zover is, voor het moment van handelen is aangebroken, vindt er eerst een proces plaats waarbij de betrokkene de ernst en betekenis van de situatie of gebeurtenis inschat. 2.2 Het inschattingsproces (appraisal) 2.2.1 Het verloop

Het inschattingsproces bestaat uit twee fasen. In de eerste fase vindt er een afweging plaats om te bepalen in hoeverre een bepaalde situatie bedreigend is voor het eigen welzijn. Het taxeren begint direct na de confrontatie met de situatie. Dan is meteen de vraag aan de orde hoe de jeugdige ertegenaan kijkt. Voelt hij zich inderdaad bedreigd, of beschouwt hij de situatie als niet-bedreigend? In deze fase wordt naar antwoorden gezocht op vragen zoals de volgende. 55 Moet ik me druk maken om wat er plaatsvindt, of moet ik het negeren? 55 In welke mate ben ik eigenlijk bij de gebeurtenissen betrokken? 55 Wat kunnen de negatieve gevolgen zijn?

2.2 •  Het inschattingsproces (appraisal)

13

Het antwoord op deze en andere vragen kan per jeugdige verschillen. Wat de één als erg bedreigend ervaart, kan de ander als minder of helemaal niet bedreigend beleven. Een verhuizing of een ziekenhuisopname bijvoorbeeld wordt in het algemeen beschouwd als een stressvolle gebeurtenis. Toch reageren jeugdigen daar verschillend op. In principe zijn er vier inschattingen mogelijk. Men neemt de situatie of gebeurtenis waar als: 55 onbelangrijk; 55 uitdagend; 55 bedreigend; 55 ambigu. Wanneer de jeugdige de situatie als bedreigend ervaart, zullen er krachten vrijkomen om weerstand te bieden. Als de jeugdige de situatie als uitdagend beleeft, mobiliseert hij krachten om de uitdaging aan te gaan, bijvoorbeeld bij een examen of een afslankprogramma. De situatie kan ook als onbelangrijk worden ingeschat. Dan reageert de jeugdige niet op de situatie en gaat het leven gewoon verder. In het geval dat de jeugdige de situatie als dubbelzinnig (ambigu) waarneemt, zal hij of zij meer informatie zoeken om tot een nader afgewogen taxatie te komen. Volledigheidshalve moet hieraan nog worden toegevoegd dat de dreiging die van een situatie kan uitgaan niet alleen betrekking heeft op het eigen welzijn. Het kan ook gaan om de vraag in hoeverre dierbare anderen (vader, moeder, broer, zus) worden bedreigd in hun welzijn. Verder moet het begrip welzijn breed worden opgevat. Het kan betrekking hebben op zowel het psychische als het lichamelijke en materiële welzijn. In het algemeen neemt de ingeschatte ernst van de bedreiging toe als ze onverwacht, nieuw, oncontroleerbaar en onvoorspelbaar is. De inschattingen verschillen niet alleen per situatie, maar ook en vooral vanwege de verschillen tussen jeugdigen. Dat verklaart waarom één en dezelfde situatie verschillend wordt ingeschat. De individuele verschillen komen tot uitdrukking in verschillende persoonlijkheidskenmerken, maar hebben ook betrekking op verschillen in voorgeschiedenis, normen en waarden, verwachtingen, aspiraties, opvattingen en overtuigingen. Meer dan de objectieve kenmerken van een situatie zijn het vooral de subjectieve waarnemingen − gebaseerd op individuele verschillen − die de doorslag geven. In de daarop volgende tweede fase vindt een afweging plaats tussen enerzijds de bedreiging en anderzijds de vaardigheden en mogelijkheden die de jeugdige meent te bezitten om de bedreiging het hoofd te bieden. Tot die vaardigheden en mogelijkheden behoort naast de persoonlijke kwaliteiten, ook de steun die men in de omgeving (gezin, vrienden) kan mobiliseren. In deze fase staan vragen centraal als: 55 Wat kan ik aan de situatie doen? 55 Hoe moet ik me opstellen? 55 Hoe kan ik me verweren? De antwoorden op deze en vergelijkbare vragen leiden uiteindelijk tot een bepaalde aanpak van de bedreigende situatie. Deze aanpak heet de copingstrategie of zelfhandhavingsstrategie. 2.2.2

De inhoud van het inschattingsproces

Tot dusver lijkt het alsof het inschattingsproces een rationeel verloop kent waarbij de jeugdige stap voor stap nagaat wat er aan de hand is en hoe daarop te reageren. Maar dat is niet het geval. Het inschattingsproces speelt zich op verschillende niveaus af: bewust, onbewust, auto-

2

14

2

Hoofdstuk 2 • Coping

matisch, intuïtief, impulsief, rationeel enzovoort. Het is vooral een proces waarbij de signalen die uitgaan van de bedreigende situatie worden opgevangen en verwerkt om de betekenis van de situatie te begrijpen en te interpreteren. Dit verwerkingsproces gaat gepaard met emoties. Wie bijvoorbeeld een situatie als gevaarlijk inschat, kan angst ervaren, maar bijvoorbeeld ook agressie. Het denken, overwegen en reflecteren kan volgens DePrince, Chu & Pineda (2011) gepaard gaan met de volgende emoties: 55 angst; 55 woede; 55 schaamte; 55 zelfverwijt; 55 vervreemding (het gevoel er niet meer bij te horen); 55 zich verraden voelen (het gevoel misbruikt te zijn). Het beteugelen van de emoties is een belangrijk onderdeel van het inschattingsproces en het daarop volgende copingproces. Het inschattingsproces is een gecompliceerd en aanhoudend samenspel van verschillende factoren, waarbij de jeugdige soms snel, soms langzaam, soms navolgbaar, soms onnavolgbaar, soms doordacht, soms ondoordacht enzovoort uiteindelijk tot een bepaalde aanpak van de bedreigende of moeilijke situatie komt. Het gaat hier om vragen als: 55 Wat betekent de situatie voor mij persoonlijk? 55 Wat heb ik nodig om aan de situatie het hoofd te bieden? 55 Wat heb ik nodig om in de toekomst deze dreiging te voorkomen? De beantwoording van de verschillende vragen brengt de jeugdige er uiteindelijk toe om op een bepaalde manier te reageren en te handelen. Dit handelen om de stress te beteugelen, wordt coping of zelfhandhaving genoemd. Het vindt zijn weerslag in bepaalde strategieën of stijlen. 2.3 Het copingproces

Coping of zelfhandhaving beoogt de als bedreigend of stressvol ervaren situatie meester te blijven of de baas te worden. In de loop der jaren zijn er meerdere typen strategieën onderscheiden. Aanvankelijk is een onderscheid gemaakt in de volgende twee categorieën. 55 Probleemgerichte strategieën tegenover emotiegerichte strategieën Kenmerkend voor een probleemgerichte strategie is dat het handelen zich richt op het actief benaderen van de stressgevende situatie. De jeugdige denkt erover na hoe hij/zij de situatie zal tackelen, maakt daartoe plannen en zet vervolgens concrete stappen om de situatie de baas te worden. Daar tegenover staat een emotiegerichte strategie. Hier is het handelen van jeugdigen vooral gefocust op het in toom houden van de emoties. Bedreigende situaties brengen dikwijls allerlei emoties met zich mee en om die te bedwingen zijn verschillende gedragingen mogelijk. Dat kan uiteenlopen van stoom afblazen door te sporten tot steun zoeken bij ouders of vrienden. 55 Vermijdende strategieën tegenover confronterende strategieën Met een vermijdende strategie probeert de jeugdige de stressveroorzakende situatie te ontlopen of te ontkennen. Hij/zij wil het probleem niet onder ogen zien en maakt zichzelf wijs dat er eigenlijk geen probleem is.

2.3 •  Het copingproces

15

Een confronterende strategie houdt in dat de jeugdige direct op de stressgevende situatie afgaat. Hij/zij is zich er goed van bewust dat er een probleem is en dat daar een oplossing voor moet komen. De jeugdige gaat de confrontatie met de situatie of het probleem aan. Er wordt vaak gedacht dat de copingstrategieën van jeugdigen erg wisselend en inconsistent zijn. Uit onderzoek blijkt echter dat dit niet het geval is (Hernandez, 2008). Het copinggedrag van jeugdigen is juist tamelijk stabiel.

Inmiddels is gebleken dat er meer indelingen mogelijk zijn. Zo is bijvoorbeeld een onderscheid gemaakt in effectieve en niet-effectieve, in planmatige en gedragsmatige en in functionele en niet-functionele strategieën. Het zijn tamelijk algemene typeringen en daarom zijn er allerlei pogingen ondernomen om de copingstrategieën duidelijker en specifieker te onderscheiden. Dat heeft ertoe geleid dat er intussen een zeer groot arsenaal aan copingstrategieën is ontwikkeld. Zo veel zelfs, dat het soms moeilijk is om door de bomen het bos nog te zien. De onderzoekers Skinner, Edge, Altman & Sherwood (2003) brachten dat duidelijk in beeld. Zij stelden op basis van een uitgebreide literatuurstudie meer dan 400 verschillende copingstrategieën vast. Het ging hier vooral om copingstrategieën zoals die door volwassenen worden toegepast. Zoals eerder is opgemerkt, stonden in het stressonderzoek vooral de volwassenen centraal. Aan kinderen en jongeren werd aanvankelijk weinig aandacht besteed. Dat is inmiddels veranderd. We hebben nu meer inzicht in de copingstrategieën die jeugdigen toepassen. Een goed voorbeeld van door jeugdigen gehanteerde copingstrategieën vinden we bij de onderzoekers Spirito & Williams (1988). Op grond van een uitvoerige studie van de onderzoeksliteratuur kwamen zij tot de volgende tien copingstrategieën: 55 anderen de schuld geven; 55 de positieve kanten zien; 55 afleiding zoeken; 55 huilen, schreeuwen, boos worden; 55 het probleem aanpakken; 55 niets doen; 55 jezelf verwijten maken; 55 met anderen over de situatie praten; 55 zwijgen over het probleem; 55 wishful thinking, jezelf wijsmaken dat er niets aan de hand is. Deze opsomming laat zien dat de benadering van een stressvolle situatie of gebeurtenis meer kanten heeft dan alleen probleemgericht of emotiegericht, dan wel vermijdend of confronterend. Voor jeugdigen zijn in de loop der jaren steeds meer uiteenlopende manieren onderscheiden waarop zij met stressvolle situaties kunnen omgaan. De neiging om steeds specifiekere copingstrategieën te onderscheiden leidde uiteindelijk tot de behoefte om al deze strategieën onder te brengen in een klein aantal overzichtelijke, goed van elkaar te onderscheiden clusters. Dat heeft geleid tot de veel gebruikte driedeling die in . tabel 2.1 is weergegeven. De kans dat de stressvolle situatie of gebeurtenis effectief wordt benaderd, is het grootst met de eerste categorie. Strategieën uit de tweede categorie hebben mogelijk op korte termijn een positief effect, maar doorgaans niet op langere termijn. De derde categorie bevat coping­ strategieën die ineffectief zijn. Ze verergeren de problematiek of de situatie eerder dan dat ze die verbeteren.

2

16

Hoofdstuk 2 • Coping

. Tabel 2.1  Drie basiscopingstrategieën van jeugdigen.

2

situatie actief aanpakken

situatie ontwijken

opstandig worden

emoties reguleren

zwijgen

boos worden

oplossingen zoeken

vergeten

impulsief eropaf gaan

met anderen praten

ontkennen

mokken

plannen maken

afleiding zoeken

niet nadenken

steun zoeken bij familie/vrienden

jezelf de schuld geven

anderen de schuld geven

2.4 Mengvormen

Tot zover zijn de copingstrategieën voorgesteld als afzonderlijke manieren om met een stressvolle situatie om te gaan. Maar in werkelijkheid maken jeugdigen in een bepaalde stressgevende situatie gebruik van meerdere strategieën. Zo kan bijvoorbeeld een jeugdige de probleemsituatie actief aanpakken, maar kunnen tegelijkertijd ook de emoties onder controle komen. Bovendien verandert een situatie meestal na verloop van tijd en zijn andere copingstrategieën gewenst. Copingstrategieën kunnen elkaar overlappen. Een ontwijkende strategie kan deel uitmaken van actieve benadering. Een jeugdige kan eerst enige tijd het probleem verdringen, om later des te effectiever met de stressvolle situatie te kunnen omgaan. Een reculer pour mieux sauter. Zo kan ook een opstandige strategie deel uitmaken van een actieve aanpak. Het kan erg functioneel zijn om op een bepaald moment ook je boosheid te laten blijken.

Maar er zijn ook mengvormen mogelijk. Zo kan het omgaan met stress het midden houden tussen aanpakken en vermijden of tussen boosheid en afleiding. Een goed voorbeeld van de wijze waarop copingstrategieën zich kunnen mengen, is te vinden bij Krohne (1993, 1996). Deze onderzoeker maakt een mix gebaseerd op een onderscheid in waakzaamheid en vermijding. Waakzaamheid verwijst naar alert en adequaat reageren op stressvolle situaties of gebeurtenissen. Dat uit zich in het zich nader oriënteren en bezinnen op de situatie via het verwerven van meer informatie om tot een bepaald besluit te komen. Vermijding refereert aan het op verschillende manieren ontlopen van de stressvolle situatie of gebeurtenis en uit zich in het zich afkeren van prikkels of signalen die wijzen op een bedreigende situatie. Het kan ook ontkenning of verdringing met zich meebrengen. Aan de hand van het werk van Krohne (1996) is .  figuur 2.1 opgesteld. Hieruit blijkt dat copingstrategieën elkaar niet hoeven uit te sluiten. Strategieën met grote waakzaamheid en geringe vermijding spreken voor zich. Wie alert reageert, zal het probleem niet vermijden. Dat geldt ook voor geringe waakzaamheid en grote vermijding. Wie de situatie ontloopt, zal niet alert reageren. Maar het kan ook vóórkomen dat waakzaamheid en vermijding samengaan. Dat is het geval als iemand steeds overstapt van het ene naar het andere. Het ene moment is de jeugdige erg alert en het volgende moment vermijdend. Dat samengaan van strategieën is ook te zien als iemand weinig waakzaam en weinig vermijdend is. Dan wordt er geen actie ondernomen, maar blijft men wel gevoelig voor de signalen die van de bedreigende situatie uitgaan.

17

2.5 •  Twee niveaus

grote waakzaamheid

de situatie intensief blijven volgen

de situatie afwisselend blijven volgen

sterke vermijding

geringe vermijding

de situatie passief ondergaan

de situatie consistent ontlopen

geringe waakzaamheid . Figuur 2.1  Mengvorm van copingstrategieën.

2.5 Twee niveaus

Copingstrategieën zijn te onderscheiden in twee niveaus: het dieper liggende dispositionele niveau en het situationele, manifeste, meer zichtbare gedragsniveau. Op het dispositionele niveau liggen de basisstrategieën. Het gaat hier om strategieën die tijdens de ontwikkeling zijn verworven en die op den duur deel uitmaken van de persoonlijkheid. Deze strategieën brengen met zich mee dat een jeugdige geneigd is om bij stress op een bepaalde manier te reageren. Op gedragsniveau worden strategieën ontwikkeld die specifiek op bepaalde situaties worden afgestemd. Er vindt een vertaling plaats van een dispositionele strategie in concrete acties en gedragingen. Zo kan bijvoorbeeld een jeugdige als basisstrategie een probleemgerichte strategie hebben ontwikkeld. In de praktijk – dat wil zeggen: bij confrontatie met de stressbron – komt het dan tot een vertaling in bepaalde gedragingen of acties: de jeugdige zal stappen zetten en concrete plannen maken. Daartegenover zal een jeugdige met een vermijdingsgerichte basisstrategie in de praktijk ontwijkende gedragingen laten zien.

2

18

2

Hoofdstuk 2 • Coping

Het verschil in dispositionele en manifeste copingstrategieën is niet alleen te zien in relatie tot ingrijpende, stressvolle situaties of gebeurtenissen, maar ook in de omgang met dagelijks weerkerende, stressgevende omstandigheden. Te denken valt aan situaties van voortdurend gepest worden, geen aansluiting kunnen vinden bij leeftijdgenoten, dagelijks afkeurende kritiek van de ouders ondergaan of met een bepaalde handicap moeten leven. Teneinde hiermee te kunnen omgaan, ontwikkelen jeugdigen bepaalde copingstrategieën om zich te verweren tegen de herhaaldelijk terugkerende bron van stress. Deze op de situatie afgestemde copingstrategieën zijn gebaseerd op dieper verankerde strategieën. Hoe komen deze copingstrategieën tot stand? 2.6 Ontwikkeling van copingstrategieën

Copingstrategieën worden geleerd. Dat gebeurt in de eerst plaats in het gezin. Daar krijgen kinderen steeds meer oog voor wat er in hun omgeving plaatsvindt. De reacties bij heel jonge kinderen zijn nog reflexief en ongecoördineerd. Pas vanaf het derde jaar nemen kinderen meer waar van hetgeen er in hun omgeving gebeurt en reageren ze directer op wat zij waarnemen. Met zes jaar denken ze ook meer na over hoe te reageren. Dan krijgt de ontwikkeling van bepaalde manieren van reageren op moeilijke situaties meer vorm. De ouders spelen daarin een belangrijke rol. Kinderen zien van nabij hoe hun ouders omgaan met lastige situaties en leren daarvan. Het maakt dan ook veel uit of ouders in tijden van spanningen (ziekte, scheiding, verhuizing, ontslag, conflicten enzovoort) rustig blijven en nadenken over het oplossen van tegenslagen, of dat ze heftig en emotioneel reageren met bijvoorbeeld boosheid of agressie. Kinderen zijn geneigd om de wijze van reageren van hun ouders over te nemen. De ouders of verzorgers zijn aanvankelijk de enige voorbeelden. In het begin van de ontwikkeling zijn de copingstrategieën nog weinig gepolijst. De kenmerken zijn nog weinig specifiek en beperken zich tot actief of passief reageren. Andere vroege kenmerken van copingstrategieën zijn onder meer rigiditeit en flexibiliteit. Het is al vroeg waar te nemen dat het ene kind soepel omgaat met een nieuwe situatie en het andere kind halsstarrig blijft vasthouden aan zijn gebruikelijke manier van doen en veel meer moeite heeft om zich aan te passen. Later worden de manieren van reageren steeds meer verfijnd en gedifferentieerd. Aan die ontwikkeling dragen ook de contacten met leeftijdgenoten en andere volwassenen bij, zoals de leerkracht, de crècheleidster of de jeugdleider. Zo ontwikkelt elke jeugdige in de loop van zijn leven bepaalde strategieën waarmee hij/zij reageert op problematische, lastige of bedreigende situaties. Naarmate de ontwikkeling voortschrijdt, neemt dat aantal toe en krijgen de verschillende manieren van reageren ook meer gestalte in bepaalde stijlen of strategieën. In feite beschikt iedereen na verloop van tijd over een klein of groot arsenaal aan dispositionele en manifeste copingstrategieën. Het woord ‘strategie’ roept associaties op met een uitgekiende en doordachte wijze van handelen, maar dat is hier niet het geval. Het gaat om in de loop der tijd steeds meer uitgekristalliseerde wijzen van reageren op problematische of lastige situaties. Die ontwikkeling voltrekt zich bijna vanzelf. Meestal is de jeugdige zich er niet eens van bewust dat hij bepaalde copingstrategieën heeft ontwikkeld en daarvan gebruik maakt.

2.7 •  Samenhang met gedragsproblemen

19

2.7 Samenhang met gedragsproblemen

Copingstrategieën zijn erg belangrijk. Evenals het zelfbeeld vormen copingstrategieën een psychologisch concept met een grote draagwijdte. Het vermogen om positief om te gaan met stressvolle gebeurtenissen of problematische situaties heeft een gunstige invloed op tal van andere persoonlijkheidsaspecten, alsook op het gedrag. Jeugdigen die slecht omgaan met stressvolle situaties ontwikkelen zich minder gunstig. Zij functioneren dikwijls minder positief en geven meerdere problemen te zien. Hierna volgt een bespreking van enkele samenhangen tussen copingstrategieën en problematisch gedrag. zz Weinig copingstrategieën

Het blijkt dat jeugdigen met (te) weinig copingstrategieën eerder in de problemen komen. Een beperkt arsenaal vergroot het risico op problematisch gedrag. Daar staat tegenover dat jeugdigen die veel verschillende strategieën hebben ontwikkeld niet zo gauw in problemen geraken. Zij hebben meer mogelijkheden om een strategie te gebruiken die goed aansluit op een (onverwachte) bedreigende gebeurtenis of op een stressvolle situatie. Daarmee is de kans groter dat zij tot een adequate reactie of oplossing komen. Het gaat overigens niet alleen om het zich eigen maken van meerdere dispositionele en manifeste copingstrategieën, maar ook om een repertoire dat divers van aard is en tevens effectief. zz Een inactieve benadering

Kinderen en jongeren die niet gericht te werk gaan om de ontstane stressvolle situatie aan te pakken, die passief blijven afwachten en hun emoties de vrije loop laten, hebben een grotere kans op probleemgedrag. Daarentegen blijken jeugdigen met een actieve benadering van de impasse vaak goede contacten te hebben met hun leeftijdgenoten. Het zijn vaak sociale jeugdigen die rekening houden met anderen en niet alleen gericht zijn op zichzelf. Zij geven dikwijls blijk van positieve eigenschappen zoals vrijgevigheid, verdraagzaamheid en vriendelijkheid. Dat komt evident minder voor bij jeugdigen die inactief omgaan met stressvolle situaties. zz Een ontwijkende benadering

Deze strategie kan op de korte termijn effectief zijn, maar het is de vraag of dat ook op de lange termijn zo is. Vaak blijkt dat ontkenning of verdringing van een bepaalde stressgevende situatie wel even kan helpen, maar niet voor langere tijd. De crisis wordt immers niet opgelost en blijft bestaan. Tenzij – en dat komt ook voor − de situatie intussen is verbeterd omdat de dreiging is verdwenen. Het blijkt dat jeugdigen die zich vaak van deze ontwijkende, afwachtende copingstrategie bedienen eerder in de problemen komen. Die problemen liggen vooral in de relationele sfeer, zoals conflicten met leeftijdgenoten en botsingen met volwassenen. Het ontwijken of ontlopen van stressgevende situaties en het doen alsof er geen problemen zijn, werkt in de hand dat ook in de onderlinge relaties fricties ontstaan. Wie bijvoorbeeld aanhoudend ontkent dat er een probleem is – terwijl het voor ieder ander zichtbaar is − wordt op den duur niet meer serieus genomen. Het kan even werken om situaties te relativeren of er niet over te praten, maar op de lange termijn beïnvloedt dat de relaties met anderen negatief en geeft dat verwijdering en ruzie. Jeugdigen met een ontwijkende aanpak lopen een grote kans in een sociaal isolement terecht te komen.

2

20

Hoofdstuk 2 • Coping

zz Een opstandige benadering

2

Jeugdigen die onbesuisd afstevenen op een bedreigende situatie of stressor, roepen dikwijls meer problemen op. Door kwaad te reageren en de schuld voor de ontstane situatie zonder nadenken neer te leggen bij anderen, wordt een aanpak gehanteerd die eerder averechts werkt dan helpt. Het zijn vooral impulsieve en hyperactieve jeugdigen die van deze copingstrategie gebruikmaken. Ook jeugdigen die moeite hebben om zich te concentreren, hanteren deze stijl van benadering vaak. Het leidt ertoe dat er meer botsingen ontstaan die voor gedragsproblemen zorgen, zoals agressie en rebellie.

21

Wanneer is een copingstrategie effectief? 3.1 Inleiding – 22 3.2 Wanneer is er sprake van effect? – 22 3.3 Effectiviteit van probleem- en emotiegerichte copingstrategieën – 23 3.4 Beïnvloedbaarheid en effectiviteit – 25 3.5 Repressieve en hypersensitieve strategieën – 25 3.6 Flexibiliteit – 26 3.7 Als effectieve strategieën niet succesvol blijken – 27

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_3, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3

22

Hoofdstuk 3 • Wanneer is een copingstrategie effectief?

3.1 Inleiding

3

Is er een tweedeling te maken in succesvolle en minder succesvolle copingstrategieën? Ja en nee. Ja omdat bepaalde strategieën veelal effectiever zijn dan andere. Nee omdat effectieve strategieën niet onder alle omstandigheden succesvol zijn en omdat ineffectieve strategieën in bepaalde stressvolle situaties succes kunnen hebben. Zo is bijvoorbeeld het ontwijken van een stressvolle situatie in het algemeen niet effectief, maar onder bepaalde omstandigheden kan het heel goed zijn om even afstand te nemen van het probleem en er even niet mee bezig te zijn. Ook de vraag of er wel of niet sprake is van een effect is lastiger te beantwoorden dan het op het eerste gezicht lijkt. Want wanneer spreken we van een positief of negatief effect en hoe en door wie wordt dat vervolgens vastgesteld? Op deze en andere vragen gaan we in dit hoofdstuk nader in. 3.2 Wanneer is er sprake van effect?

Een effectieve copingstrategie is niet hetzelfde als effectieve coping. Van effectieve coping is sprake als de jeugdige erin slaagt om de stressvolle situatie meester te worden. Coping slaat dus op het hele proces van omgaan met de bedreigende stressor om tot succes te komen. Om dat resultaat te behalen, kunnen in principe uiteenlopende strategieën worden ingezet, soms zelfs tijdelijk een ineffectieve strategie. Met het onderscheid tussen effectieve en ineffectieve copingstrategieën moet genuanceerd worden omgaan, want of een strategie effectief is, hangt sterk af van de situatie. Eigenlijk is een copingstrategie niet goed of slecht en niet per se effectief of ineffectief. Dat kan alleen blijken in relatie tot de aard van de situatie. Een effectieve strategie is niet altijd effectief, een ineffectieve strategie is niet altijd ineffectief.

Bij het vaststellen van het effect zijn de volgende kanttekeningen te plaatsen. In de eerste plaats is de kans op een positief effect het grootst als de copingstrategie aansluit op en past bij de stressvolle situatie. Er behoort een goede match te zijn tussen copingstrategie en stressbron. Hoe passender de strategie, hoe groter de kans op een positief effect. In de tweede plaats kan men zich afvragen wanneer er eigenlijk sprake is van een positief effect. De één kan bijvoorbeeld al van een succes spreken als een verbroken vriendschap niet is geëindigd in een vijandschap, terwijl een ander pas van een succes gewag maakt als de oude vriendschap weer is hersteld. In de literatuur zijn veel verschillende criteria genoemd om het succes aan af te meten. In onderzoek naar effecten komen we de volgende criteria tegen. De coping is geslaagd als de jeugdige: 55 de situatie meester is; 55 niet meer verdrietig of angstig is; 55 goed functioneert op school of werk; 55 zijn zelfvertrouwen heeft hervonden; 55 tevreden is met zijn situatie; 55 geen last meer heeft van gedragsproblemen; 55 geen last meer heeft van psychische problemen; 55 weer een goede relatie heeft met zijn ouders.

3.3 • Effectiviteit van probleem- en emotiegerichte copingstrategieën

23

Idealiter kan men stellen dat er pas sprake is van een positief effect als de stress op alle fronten is overwonnen. Maar in de praktijk gaat het anders en richt de energie c.q. de coping zich op een of slechts enkele van de genoemde criteria. Dat betekent dat als de bedreiging van een bepaalde stressvolle situatie is weggenomen, dat niet impliceert dat de situatie of het probleem op alle denkbare aspecten is overwonnen. Zo kan het overlijden van een zusje zijn aanvaard en belemmert het de jeugdige niet langer om op school goed te functioneren, maar is de jeugdige nog wel somber en gedeprimeerd. Ook kan een jeugdige na een verhuizing erin slagen zich snel aan te passen aan zijn nieuwe school, maar kan hij thuis zijn draai niet vinden en slaapt hij slecht. Het komt ook voor dat het lukt om het pesten te stoppen, maar dat de gepeste jeugdige toch niet wordt geaccepteerd door zijn klasgenoten en er maar een beetje bij bungelt. In de derde plaats kan het effect door verschillende personen worden vastgesteld. Dat kan de jeugdige zelf zijn of dat kunnen zijn ouders zijn, maar het oordeel kan ook komen van een leerkracht of een professionele hulpverlener. Deze beoordelingen zijn lang niet altijd gelijkluidend. De jeugdige heeft vooral een sterk subjectieve kijk op zijn situatie, terwijl een professional meer een afstandelijk en deskundig oordeel kan geven. Behalve de vraag wie het oordeel geeft, is er ook de vraag hoe het oordeel over het effect tot stand komt. Dat kan met behulp van gestandaardiseerde vragenlijsten, maar ook via observaties en interviews. In de vierde plaats kan het effect van een copingstrategie in een ander daglicht komen te staan als het gaat om stressvolle situaties die per definitie niet oplosbaar zijn, zoals een chronische ziekte. In dat geval is het maximale effect al bereikt als de gevolgen van dergelijke situaties zoveel mogelijk zijn geminimaliseerd. Dat houdt in dat de stressvolle situatie is aanvaard en er een manier is gevonden om met het verlies of het aanhoudende leed op een (aan)gepaste wijze verder te leven. Ten vijfde zijn de effecten te bezien op korte en op lange termijn. Dat er op korte termijn positieve effecten worden vastgesteld, is geen garantie dat die effecten er ook op langere termijn zullen zijn. Zo kan bijvoorbeeld ontkenning in eerste instantie positief uitpakken, maar op den duur verdwijnt dat effect. Omgekeerd kan het aanvankelijk niet lukken om de stress meester te worden en dienen zich allerlei negatieve gevoelens aan zoals boosheid en angst, maar kunnen na verloop van tijd de emoties worden gereguleerd en slaagt de betrokkene er alsnog in de dreiging van de stressbron te reduceren. Ten slotte moet erop worden gewezen dat het bepalen van het effect niet zo gemakkelijk is, omdat er een voortdurende wisselwerking plaatsvindt tussen de stressvolle situatie en de jeugdige. Dat betekent dat verschillende copingstrategieën nodig zijn om tot een positief effect te komen. Zo kan bijvoorbeeld een naderend eindexamen met zich meebrengen dat de jeugdige actief en probleemgericht te werk gaat om zich op het examen voor te bereiden. Tijdens het examen zal echter een emotiegerichte strategie belangrijk zijn, terwijl na het examen het wachten op de uitslag een copingstrategie kan inhouden van afleiding zoeken en distantie nemen. 3.3 Effectiviteit van probleem- en emotiegerichte copingstrategieën

Om de effectiviteit van uiteenlopende copingstrategieën nader te illustreren, wordt hier de oudste en nog altijd veelgebruikte indeling van Lazarus & Folkman (1984) besproken. Zij maakten een onderscheid in probleemgerichte en emotiegerichte strategieën. Aan de hand van die tweedeling wordt expliciet ingegaan op het begrip effectiviteit.

3

24

Hoofdstuk 3 • Wanneer is een copingstrategie effectief?

gedragsniveau

3 cognitief niveau

probleemgericht

emotiegericht

effectief

gerichte actie ondernemen

steun zoeken bij anderen

ineffectief

passief afwachten

ontkennen, ontwijken

effectief

alternatieven bedenken

optimisme

ineffectief

probleem zien als onoplosbaar

fatalisme

. Figuur 3.1  Overzicht van (in)effectieve strategieën.

zz Probleemgerichte strategieën

Onder deze noemer zijn de copingstrategieën gerangschikt die zich richten op het veranderen of onder controle brengen van de bedreigende situatie of stressbron. Deze strategieën zijn bedoeld om de stressvolle situatie aan te pakken of de impact ervan te verminderen. Daarom wordt hier ook wel gesproken van instrumentele strategieën. Deze strategieën vallen in twee categorieën uiteen: een gedragsmatige en een cognitieve categorie. Onder de eerste categorie vallen concrete handelingen om iets aan de situatie te doen, zoals het zetten van bepaalde stappen. De tweede categorie heeft betrekking op strategieën, zoals het maken van plannen en het nagaan van mogelijke alternatieven. zz Emotiegerichte strategieën

Deze strategieën zijn erop gericht de emoties die voortvloeien uit de stressvolle situatie onder controle te houden. Hierbij moet worden gedacht aan emoties zoals boosheid, angst, verdriet, afkeer, wanhoop, schuld en schaamte. Ook hier is een nadere tweedeling mogelijk in gedragsmatige en cognitieve categorieën. De emotiegerichte strategieën krijgen een gedragsmatig accent als de jeugdige hulp zoekt bij anderen, hen om advies vraagt of bij hen zijn emoties uit. De emotiegerichte strategieën kunnen ook een cognitief accent krijgen door de situatie te relativeren of de positieve kanten van de situatie te zien. In . figuur 3.1 wordt met enkele trefwoorden weergegeven hoe zowel een probleemgerichte als een emotiegerichte copingstrategie effectief, maar ook ineffectief kan werken. Er zijn echter veel meer strategieën mogelijk dan hier worden genoemd. In het algemeen zijn de probleemgerichte strategieën het effectiefst. De emotiegerichte strategieën kunnen wel even zorgen voor opluchting en afname van de stress, maar de stressbron is daarmee niet weggenomen. Overigens kan het in een stressvolle situatie ook effectief zijn om eerst de emoties de baas te worden en pas daarna het probleem verder aan te pakken. Het verlies van een dierbare persoon kan een jeugdige er eerst toebrengen om de emoties (verdriet, boosheid e.d.) onder controle te krijgen, om daarna weer plannen te maken voor de toekomst. Eerst is er de palliatieve coping en vervolgens de instrumentele coping. .  Figuur 3.1 illustreert duidelijk dat er ook ineffectieve copingstrategieën bestaan. Tegenover een actieve probleemgerichte strategie staat een negatieve strategie, waarbij de jeugdige

3.5 • Repressieve en hypersensitieve strategieën

25

zich passief opstelt en de problemen over zich heen laat komen. Tegenover een effectieve emotiegerichte strategie staat een ineffectieve strategie, waarbij de jeugdige fatalistisch en pessimistisch in zijn schulp kruipt of de problemen probeert te vergeten door veel te drinken en te roken. 3.4 Beïnvloedbaarheid en effectiviteit

Naarmate jeugdigen meer denken dat zij de situatie kunnen beïnvloeden, zullen zij meer geneigd zijn gebruik te maken van een actieve probleemgerichte strategie. Dit in tegenstelling tot jeugdigen die menen geen enkele invloed te kunnen uitoefenen op de situatie. Zij doen dan ook niet hun best om iets daaraan te doen. Jeugdigen met een positieve gemoedstoestand kijken anders tegen een stressvolle situatie aan dan pessimistisch gestemde jeugdigen. De positivo’s zullen eerder gebruikmaken van een actieve probleemgerichte strategie. Het gaat hier om jeugdigen met gevoelens van plezier, vertrouwen, optimisme, belangstelling en dergelijke. Zij hebben vaker het idee dat zij iets aan de situatie kunnen veranderen. Jeugdigen die in een negatieve gemoedstoestand verkeren, hebben gevoelens van boosheid, angst, verdriet, schuldgevoel en afkeer. Zij laten zich snel en gemakkelijk meeslepen door hun emoties. Er bestaat geen vast recept om met een stressgevende situatie of gebeurtenis om te gaan. Iedere situatie is weer anders en vraagt een eigen copingstrategie.

Waar jeugdigen de situatie als niet te beïnvloeden beschouwen, kunnen ouders en leerkrachten daar heel anders over denken. Zo kan een jeugdige die door klasgenoten wordt afgewezen en gepest de situatie als niet te beïnvloeden opvatten, terwijl ouders en leerkrachten denken dat met een assertieve of sociaalvaardige opstelling de situatie wel is te veranderen. Het is moeilijk te bepalen welke strategie hier wel of niet effectief is. De betrokken volwassenen en de jeugdigen denken daar soms heel verschillend over. Waar de jeugdige de situatie gelaten over zich heen laat komen en een passieve emotiegerichte strategie hanteert, pleiten de ouders voor een positieve probleemgerichte aanpak. Het omgekeerde kan ook voorkomen: jeugdigen die denken dat hun benarde situatie is te verbeteren, terwijl de ouders of leerkrachten daar geen heil in zien. Het voorgaande laat zien dat wie denkt dat een stressvolle situatie is te beïnvloeden eerder tot een actieve strategie komt. Maar of die actieve strategie ook effectief is, hangt af van de vraag wat andere betrokkenen denken. 3.5 Repressieve en hypersensitieve strategieën

Ook aan de hand van deze categorisering is het verschil tussen effectieve en ineffectieve coping nader aan te geven. De indeling is destijds gemaakt door Krohne & Rogner (1982). Deze onderzoekers stelden dat alle strategieën zich bevinden op een continuüm dat loopt van repressiviteit naar sensitiviteit. Op beide uitersten staan de ineffectieve strategieën, terwijl de meest effectieve zich bevinden in het midden tussen beide uitersten.

3

26

Hoofdstuk 3 • Wanneer is een copingstrategie effectief?

zz Repressieve copingstrategieën

3

Het betreft hier een strategie waarbij geen acht wordt geslagen op de signalen die de bedreigende situatie uitzendt. Er is geen oog en oor voor de relevante seinen die op gevaar wijzen. De signalen worden over het hoofd gezien omdat de jeugdige zich een sterk afwerende houding eigen heeft gemaakt. Op grond van eerdere negatieve ervaringen (bijvoorbeeld veel ruzies in het gezin) heeft de jeugdige veel gevoelens onderdrukt en zich sterk afgeschermd voor mogelijke nieuwe frustraties. Op die manier ontwikkelt de jeugdige gevoelsonderdrukkende strategieën. Die onderdrukking of repressie kan zo hevig zijn, dat er op den duur een sterke mate van ongevoeligheid ontstaat voor nieuwe stressvolle situaties. Dat werkt in de hand dat de jeugdige te laat of niet in de gaten heeft dat er sprake is van een stressvolle situatie. Therapeutisch gesproken is het zinvol om deze jeugdigen te sensibiliseren om hen gevoeliger te maken voor wat zich in hun omgeving afspeelt. zz Hypersensitieve copingstrategieën

Onder deze noemer zijn strategieën gerangschikt die te sterk zijn gericht op alle mogelijke signalen die op een bedreigende of stressvolle situatie kunnen wijzen. Elk signaal dat maar even doet vermoeden dat er bedreiging kan ontstaan, wordt opgepakt. Dit is een manier van coping die vooral voorkomt bij overgevoelige jeugdigen die overdreven bang en angstig zijn. Ook hieraan liggen eerdere negatieve ervaringen ten grondslag die hebben bevorderd dat de jeugdige op stressgevende gebeurtenissen overgevoelig reageert. Bij het minste of geringste signaal raakt hij in paniek. Men noemt dit ook wel hypervigilantie, daarmee aangevend dat de rust ontbreekt om tot een adequaat antwoord te komen, gedreven door gevoelens van paniek en druk om onmiddellijk te reageren. Deze overgevoeligheid leidt tot ineffectieve strategieën. Deze jeugdigen zijn vanuit therapeutisch oogpunt gezien het best geholpen met desensibilisatie: ze minder gevoelig maken voor wat zich in hun naaste omgeving afspeelt. 3.6 Flexibiliteit zz Metastrategieën

Bij het bepalen van de meest effectieve copingstrategie zijn tot nu toe verschillende kanttekeningen geplaatst. Die komen er in het kort op neer dat het erg moeilijk is om te concluderen welke strategie meer of minder effectief is. De effectiviteit van een strategie moet altijd bezien worden in de context van de stressvolle situatie enerzijds en de persoonlijkheid van de betrokkenen anderzijds. De effectiviteit van coping kan toenemen door het flexibel hanteren van meerdere strategieën al naar gelang de situatie dat vraagt. Ben-Zur (1999) spreekt hier van metastrategieën. Het komt niet aan op één bepaalde effectieve strategie, maar op een rijk geschakeerd repertoire aan copingstrategieën. Vooral als het gaat om dagelijks weerkerende, kleine, stressgevende gebeurtenissen, is het effectief om over meerdere strategieën te beschikken die afwisselend op soepele wijze zijn toe te passen. Het gaat er overigens niet alleen om dat jeugdigen over meerdere verschillende copingstrategieën beschikken, maar ook dat zij deze flexibel hanteren. Dan is de kans het grootst dat iemand de stressvolle situatie overwint. zz Dispositionele en situationele strategieën

Het effect van een copingstrategie kan ook worden beschouwd in het licht van het eerder gemaakte onderscheid in dispositionele en situationele, manifeste copingstrategieën. Bij disposi-

3.7 • Als effectieve strategieën niet succesvol blijken

27

tionele copingstrategieën gaat het om strategieën die deel uitmaken van de persoonlijkheid van de jeugdige. Dat houdt in dat de jeugdige zich tijdens zijn ontwikkeling bepaalde strategieën eigen heeft gemaakt die sterk en diep verankerd zijn geraakt. In stressgevende situaties komen deze strategieën bijna vanzelf als eerste naar voren. Dat is te zien bij jeugdigen die in verschillende stressveroorzakende situaties steeds weer terugvallen op dezelfde copingstrategieën. Hoe kleiner het arsenaal aan dispositionele strategieën, hoe groter de kans dat er steeds op dezelfde wijze wordt gereageerd, ondanks het verschil in stressgevende situaties. Met deze rigide insteek zal een positief effect vaak uitblijven. Er zal eerder sprake zijn van een effectieve copingstrategie als rekening is gehouden met de aard van de situatie. Die is sterk bepalend is voor de keuze van de strategie. Oog in oog met een stressvolle situatie zijn situationeel bepaalde copingstrategieën vaak effectiever dan de in de loop der jaren ingeslepen dispositionele strategieën. 3.7

Als effectieve strategieën niet succesvol blijken

Copingstrategieën die in het algemeen als effectief worden gezien, zijn niet altijd succesvol. Als het jeugdigen ondanks de inzet van een effectieve copingstrategie niet lukt om de dreiging van een bepaalde stressbron weg te nemen, zullen zij zich erbij neerleggen en zich er zoveel mogelijk los van maken. Zo zal een leerling die een leerkracht als autoritair en bedreigend ervaart, ook nadat daarover met die leerkracht is gesproken, trachten zich zo weinig mogelijk van die leerkracht aan te trekken. Naast de acceptatie dat de dreiging van een stressbron niet is weg te nemen, bestaan er nog andere strategieën om met een aanhoudende dreiging om te gaan, bijvoorbeeld: ontkennen dat er een probleem is, het probleem zoveel mogelijk vermijden, zich afsluiten voor het probleem, excessief drinken, roken of eten. Met die copingstrategieën blijft het probleem echter bestaan. Als het niet lukt om met een effectieve copingstrategie iets aan de stressvolle situatie te veranderen, gooit de jeugdige de handdoek in de ring. De jeugdige voelt zich dan onmachtig om de dreiging of de problematiek aan te kunnen. In dat geval wordt gebruikgemaakt van een als ineffectief beschouwde strategie, zoals het ontlopen of ontkennen van het probleem. Die strategie kan het mogelijk maken om toch verder te gaan met het leven. Effectiever is het om het onvermijdelijke onder ogen te zien en het te aanvaarden. Ontwijken en ontkennen kan voor korte tijd effectief zijn, maar de kans is groot dat de jeugdige er later toch last van krijgt. Vaak gaat dat gepaard met het ontstaan van psychische en gedragsmatige problemen. Men kan wel even een probleem of dreiging negeren of ontlopen, maar niet voor altijd. Zo hebben eenzame jeugdigen waarschijnlijk eerder gebruikgemaakt van een effectieve copingstrategie door te proberen contact te maken met leeftijdgenoten en bevriend te raken met bepaalde jongens of meisjes. Bij het uitblijven van succes zijn deze jeugdigen teruggevallen op zichzelf en maken zij zichzelf wijs dat ze in hun eentje net zo goed kunnen functioneren. Zij proberen te ontkennen dat zij een sociaal netwerk missen en geen vrienden hebben op wie zij kunnen terugvallen. Om zich te handhaven komen eenzame jeugdigen tot copingstrategieën die ineffectief zijn en hen misschien wel helpen zich staande te houden, maar die het probleem van de eenzaamheid niet oplossen. Dit is vaak te zien bij problematische jeugdigen. Mogelijk hebben zij eerder tevergeefs geprobeerd om gebruik te maken van effectieve copingstrategieën. Als succes uitblijft, ontkennen ze dat er een probleem is. In plaats van hun energie langer te richten op de situatie zelf, spannen zij zich in om de situatie te ontlopen en zich geen zorgen te maken. Zij denken dat de tijd de

3

28

3

Hoofdstuk 3 • Wanneer is een copingstrategie effectief?

wonden wel zal helen en dat er betere tijden zullen komen. Intussen leggen zij zich neer bij de stressgevende situatie, hetgeen gepaard kan gaan met veel drinken, eten of blowen. Tot slot merken we op dat de kans dat een effectieve copingstrategie geen succes boekt, zich vooral voordoet bij zeer ernstige stressvolle gebeurtenissen die niet ongedaan zijn te maken, zoals een dodelijke ziekte of een verkrachting. Het aanvankelijke gebruik van effectieve copingstrategieën, bijvoorbeeld proberen te begrijpen wat er is gebeurd, zal een vervolg moeten krijgen in aanvaarding van het onherroepelijke dat heeft plaatsgevonden. Als dat niet plaatsvindt, kan het tot wanhoop, verwarring en paniek leiden en kan de jeugdige in de problemen komen. Op de verwerking van extreem stressvolle gebeurtenissen komen we terug in 7  H. 7 over trauma.

29

Bronnen van stress 4.1 Inleiding – 30 4.2 Belangrijke stressbronnen – 30 4.3 Drie domeinen – 31 4.4 Stressverhogende kenmerken van stressbronnen – 32 4.5 Controleerbaarheid en voorspelbaarheid – 33 4.6 Verschillende reacties – 34 4.6.1 Algemene kenmerken – 34 4.6.2 Persoonlijkheidskenmerken – 35 4.6.3 Omgevingskenmerken – 36

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_4, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

4

30

Hoofdstuk 4 • Bronnen van stress

4.1 Inleiding

4

Eerder is in 7 H. 1 gewezen op het bestaan van life events-schalen waarin meerdere bronnen van stress zijn genoemd. Aanvankelijk dacht men dat aan de verschillende stressvolle gebeurtenissen een bepaald gewicht kon worden toegekend. Deze opvatting berustte op de veronderstelling dat de gebeurtenissen door iedereen als even zwaar of licht werden beleefd. Dat blijkt niet het geval. Uit onderzoek is gebleken dat niet iedereen dezelfde gebeurtenis als even ernstig ervaart. Eén en dezelfde gebeurtenis kan verschillend worden waargenomen, hetgeen leidt tot verschillende stressreacties. Dat neemt niet weg dat gemiddeld genomen lichte en zware ingrijpende gebeurtenissen zijn te onderscheiden. Jeugdigen zullen gemiddeld zwaarder tillen aan een scheiding dan aan een belangrijk examen. In die zin zijn de stressoren wel te plaatsen op een schaal met aan het ene uiteinde de lichte stressbronnen, zoals een eindexamen of een verhuizing, en aan het andere uiteinde de ernstige bronnen van stress, zoals het overlijden van een dierbaar iemand of een ernstig verkeersongeluk. Drie belangrijke bronnen van stress 55 Traumatische gebeurtenissen (bijvoorbeeld mishandeling) 55 Ontwikkelingsspanningen (bijvoorbeeld puberteit) 55 Dagelijkse kleine frustraties en tragedies (bijvoorbeeld conflicten)

Voor jonge kinderen zijn veel stressvolle gebeurtenissen of situaties samen te brengen onder de noemer deprivatie. Alles wat het kind onthouden wordt om tegemoet te komen aan zijn emotionele, sociale, fysieke en cognitieve behoeften, ervaart het kind als bedreigend en stressvol. Waar de warmte ontbreekt, geen geborgenheid is, geen waardering bestaat, maar waar liefdeloosheid, strenge straffen en afwijzing heersen, verkeert het kind in een situatie die stress met zich meebrengt. Hoe ouder het kind wordt, hoe meer het zich bewust zal worden van zijn situatie, maar ook hoe meer het in stressgevende omstandigheden kan terechtkomen. Zijn wereld wordt groter en zijn contacten breiden zich uit met leeftijdgenoten, klasgenoten, buurtkinderen en andere personen. In het algemeen zullen deze contacten en ontmoetingen plezier en tevredenheid opleveren, maar ze kunnen ook frustratie, bedreiging en stress met zich meebrengen. Dat laatste is bijvoorbeeld het geval als jeugdigen worden buitengesloten of door vrienden onder druk worden gezet om dingen te doen die ze niet willen. Dit hoofdstuk gaat nader in op de bronnen die stress kunnen veroorzaken bij kinderen en jongeren. 4.2 Belangrijke stressbronnen

In de loop der tijd zijn meerdere inventarisaties gemaakt van gebeurtenissen en situaties die stress kunnen veroorzaken. Deze opsommingen laten meestal ernstige en minder ernstige gebeurtenissen en situaties zien. Aanvankelijk lag de nadruk vooral op incidentele ingrijpende gebeurtenissen, zoals de dood van een ouder of het meemaken van een dodelijk verkeersongeluk. Later is ingezien dat het niet alleen de eenmalige voorvallen zijn die stress veroorzaken, maar dat ook aanhoudende situaties stress kunnen geven. In dat geval gaat het om dagelijks weerkerende kleine en grote frustraties, teleurstellingen en tegenslagen. Zo kan een jeugdige

4.3 • Drie domeinen

31

dagelijks op school worden gepest of gemeden. Maar een jeugdige kan ook in het gezin dagelijks fysieke en psychische mishandeling meemaken. Hier volgt een overzicht van chronische en incidentele stressgevende omstandigheden die licht, maar ook zeer ingrijpend kunnen zijn. Het is geen volledige lijst. Er bestaan veel meer stressgevende gebeurtenissen en situaties. Bovendien wordt niet alles wat als ingrijpend staat vermeld door iedere jeugdige ook als zodanig ervaren. Het omgekeerde geldt ook. Niet alle lichte voorvallen zal iedere jeugdige ook als licht beleven. Stressgevende situaties en gebeurtenissen 55 Acuut, kortdurend en licht –– verandering van school –– medisch onderzoek –– bezoek aan een tandarts –– eindexamen –– verhuizing 55 Acuut, kortdurend en zeer ingrijpend –– aardbeving –– verkrachting –– tsunami –– dood van een dierbaar persoon 55 Aanhoudend, terugkerend en licht –– herhaalde medische onderzoeken of behandelingen –– terugkerende na-ijver op school en in sport –– groepsdruk (gedwongen meedoen met onoorbare activiteiten) –– afwijzing door leeftijdgenoten 55 Aanhoudend, terugkerend en zeer ingrijpend –– verwaarlozing –– mishandeling –– chronische ziekte –– lichamelijk handicap –– doormaken van een levensbedreigende ziekte

4.3 Drie domeinen

Het aantal stressgevende situaties en gebeurtenissen waarmee jeugdigen te maken kunnen krijgen, is legio. Het voert dan ook te ver om alle mogelijke stressbronnen van kinderen en jongeren in kaart te brengen. Wij beperken ons tot enkele hoofdlijnen. Stressvolle gebeurtenissen kunnen bij jeugdigen plaatsvinden op drie verschillende terreinen: het gezin, de school en de vrije tijd. In het gezin kunnen zich verschillende gebeurtenissen en incidenten voordoen die stress veroorzaken. Dat kan ruzie met de ouders zijn, maar de stress kan ook voortvloeien uit het optreden van de ouders. Die kunnen te streng en te veeleisend zijn of te hoge verwachtingen hebben van het kind. Gezinnen waarin kindermishandeling of incest plaatsvindt, bezorgen kinderen extreem veel stress. De last van deze en andere problemen in het gezin is vaak zo zwaar omdat veel van deze stressoren dikwijls dagelijks aan de orde zijn. Aanvankelijk dacht men dat alleen de eenmalige ernstige gebeurtenissen als stressvol werden beleefd, maar later

4

32

4

Hoofdstuk 4 • Bronnen van stress

is gebleken dat juist de dagelijks weerkerende strubbelingen en ergernissen veel stress kunnen veroorzaken. Ook de school is een belangrijk terrein waarop zich stressgevende incidenten en situaties kunnen voordoen. Te denken valt aan leerlingen die te maken krijgen met te veeleisende leerkrachten, die moeten opboksen tegen te lage rapportcijfers, worden gepest of in conflicten verzeild raken met klasgenoten. Een vaak onderschat stressveroorzakend probleem is een slechte relatie met de leerkracht. Dat komt vooral voor bij kinderen in het basisonderwijs. De dagelijkse gang naar school wordt dan een kwelling. Een bekende bron van stress vormen ook de ouders die te hoge verwachtingen hebben van en te veel eisen stellen aan de door hun kind te leveren schoolprestaties. Dat is bijvoorbeeld het geval als een jongen of een meisjes een te hoge vorm van voortgezet onderwijs moet volgen. Deze leerlingen kunnen het onderwijsniveau niet aan en lopen dientengevolge dagelijks op hun tenen. De vrije tijd is het derde domein waarop stressveroorzakende problemen kunnen optreden. Naarmate kinderen ouder worden, komen ze buiten het gezin en de school ook met andere leeftijdgenoten en volwassenen in contact. Bekende stressbronnen zijn hier het niet mogen meespelen en het niet serieus worden genomen (uitlachen, kleineren en negeren). Ook kan stress ontstaan als vrienden een jeugdige onder druk zetten om bijvoorbeeld mee te doen aan een winkeldiefstal waaraan hij of zij niet wil meedoen. Stress kan eveneens voortkomen uit incidenten zoals het verbreken van een hechte vriendschap of een liefdesrelatie. 4.4 Stressverhogende kenmerken van stressbronnen

De ene stressbron is niet de andere. Er bestaan onderling verschillen en het zijn deze verschillen die dikwijls voor uiteenlopende reacties zorgen. Het duidelijkste verschil is de ernst van de stressbron. In het algemeen geldt dat hoe heviger de stressvolle gebeurtenis of situatie is, hoe heftiger de reactie zal zijn. Een ernstig verkeersongeluk brengt meer stress met zich mee dan een verhuizing of een wisseling van school. In deze paragraaf wordt stilgestaan bij enkele kenmerken van stresbronnen die van invloed zijn op de reactie (het gedrag) van jeugdigen. Hoe negatiever het in het gezin, op school en met vrienden toegaat, hoe groter de kans dat een stressbron problemen veroorzaakt.

Om te beginnen zijn stressgevende gebeurtenissen en situaties niet altijd even duidelijk en helder. Bij een echtscheiding weten de kinderen vaak niet waar ze aan toe zijn. Zij kennen de achtergronden niet en hebben geen idee welke rol zij zelf in het geheel vervullen. Er overkomt hun iets waarmee ze niet goed raad weten. Moeten ze voor hun moeder of hun vader kiezen, of voor beiden? Bij wie komen ze te wonen? Gaan ze verhuizen? Blijven ze op dezelfde school? Kortom, veel vragen doemen op en er is nog veel onduidelijk. Hoe onduidelijker de situatie is, hoe meer ruimte voor (mis)interpretaties en hoe moeilijker het is om effectief met de situatie om te gaan. Stressvolle situaties kunnen ook ambigu van aard zijn. Dat is het geval als er een conflict met een vriend ontstaat. Aan de ene kant wil de jeugdige een eind maken aan de vriendschap vanwege negatieve ervaringen, maar aan de andere kant wil de jeugdige zijn of haar vriend niet kwijt vanwege zijn of haar positieve eigenschappen. De jeugdige piekert en slaapt slecht. Wat

4.5 • Controleerbaarheid en voorspelbaarheid

33

moet het zwaarst wegen? Hoe kom ik hier uit? Een ambigue situatie brengt veel twijfel met zich mee en kan ertoe leiden dat de stress langer duurt en als heftiger wordt ervaren. Verder kan een stressgevende situatie eenmalig zijn, maar ook herhaaldelijk terugkeren. Bij eenmalige gebeurtenissen gaat het om meer en minder ingrijpende incidenten zoals een ziekenhuisopname. Maar ruzies in het gezin kunnen herhaaldelijk terugkeren. In dat geval krijgt de situatie een chronisch karakter en is de kans groot dat de jeugdige daartegen niet langer is opgewassen en er aan onderdoor gaat. Tot slot wijzen we erop dat een stressor niet alleen een meer of minder ernstig karakter kan hebben, maar dat ook de intensiteit waarmee een stressor wordt beleefd kan verschillen. Het verlies van een oma zal bij de ene jeugdige harder aankomen dan bij de andere. Dat kan komen omdat de ene jeugdige erg gesteld was op zijn of haar oma en de andere niet. De volgende paragraaf gaat nader in op de controleerbaarheid en voorspelbaarheid van stressbronnen, gelet op de relevantie die veel wetenschappers aan deze kenmerken toeschrijven. 4.5 Controleerbaarheid en voorspelbaarheid

De laatste jaren is steeds meer nadruk gelegd op de invloed van de controleerbaarheid op een stressvolle situatie. Situaties die als oncontroleerbaar worden ervaren, brengen meer dreiging en stress met zich mee. Onder dergelijke omstandigheden voelt de jeugdige zich machteloos en weet niet hoe de situatie te beïnvloeden of te sturen. Dat kan ertoe leiden dat de jeugdige zich vooral slachtoffer voelt van de situatie. In dat geval zal de copingstrategie er eerder één zijn van vermijden en ontwijken dan van actief benaderen. Ook de mate van onvoorspelbaarheid versterkt de stress. Hoe ongewisser het verloop van een stressvolle gebeurtenis of situatie is, hoe meer dreiging ervan uitgaat. Er valt dan moeilijker greep te krijgen op de stressor en daarmee wordt het ook lastiger om de juiste copingstrategie te vinden. De relevantie van beide kenmerken is nog eens onderstreept door de publicatie van Koolhaas, Bartolomucci, Buwalda, De Boer e.a. (2011). Deze publicatie is de weerslag van enkele bijeenkomsten van wetenschappers die allen expert zijn op het terrein van stressonderzoek. Aan de universiteit van Göttingen voerden zij intensieve discussies met elkaar. Zij vonden dat het begrip stress wel erg gemakkelijk en snel wordt gebruikt. Een beetje tegenslag en er zou al sprake zijn van stress. De wetenschappers zochten in Göttingen naar de wezenlijke kenmerken die een situatie of gebeurtenis stressvol maken. Op basis van een uitgebreide literatuurstudie en kennisname van een groot aantal onderzoeksgegevens kwamen zij tot de bevinding dat de termen stress en stressor beperkt dienen te blijven tot omstandigheden waarin sprake is van oncontroleerbaarheid (verlies van controle) en onvoorspelbaarheid (er valt niet te anticiperen en je weet niet wat je te wachten staat). Dat betekent dat er eigenlijk alleen sprake is van stress als de betrokkene de situatie of gebeurtenis als onvoorspelbaar en oncontroleerbaar waarneemt. Alleen dan is er naar de mening van deze experts sprake van stress. Een duidelijke, maar niet door iedereen gedeelde visie. Zoals in de vorige paragraaf werd betoogd, zijn er meerdere factoren te onderscheiden die een situatie stressvol kunnen maken. Het is vaak een mix van verschillende factoren die de invloed van een stressor kunnen versterken. Dat geldt vooral voor de dagelijks weerkerende stressgevende gebeurtenissen of situaties. Hoe meer onduidelijkheid, ambiguïteit, onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid, hoe meer kans op een heftiger stressreactie.

4

34

Hoofdstuk 4 • Bronnen van stress

4.6 Verschillende reacties

Dat er verschillend wordt gereageerd op bedreigende situaties hangt niet alleen samen met de aard van de stressoren, maar ook met de aard van de jeugdigen en hun omgeving. Deze paragraaf handelt over de vraag hoe kinderen en jongeren een stressbron waarnemen en waarom jeugdigen niet dezelfde beleving hebben van eenzelfde stressbron.

4

4.6.1 Algemene kenmerken zz Ontwikkelingsniveau

In de eerste plaats is het ontwikkelingsniveau van de jeugdige bepalend voor de wijze van reageren. Hoe ouder de jeugdige, hoe gedifferentieerder de reacties. Aanvankelijk zijn de reacties vooral reflexief, maar bij het ouder worden gaan deze primaire reacties over in meer doordachte reacties. Tijdens de verdere ontwikkeling van de jeugdigen worden de copingstrategieën uitgebreider, meer gedifferentieerd en sluiten ze meer aan op de aard van de stressor. Gedurende de ontwikkeling zijn meerdere fasen te onderscheiden die voor kinderen en jongeren een bron van stress kunnen zijn. Bekend zijn de koppigheidsfase en de puberteit. Daarin kunnen kinderen en jongeren door botsingen met hun omgeving en met zichzelf meer stress ervaren. Wanneer zich in die fasen tevens stressvolle gebeurtenissen voordoen (zoals een scheiding of een ernstige ziekte), kan dat voor deze jeugdigen extra stress veroorzaken. Positieve ervaringen helpen voorkomen dat een bepaalde stressbron tot negatieve reacties leidt.

zz Eerdere stresservaringen

Vroegere stresservaringen kunnen van invloed zijn op de reacties op actuele stressvolle gebeurtenissen. Jeugdigen die na een stressvolle gebeurtenis in de problemen zijn gekomen, blijken dikwijls eerdere stressvolle gebeurtenissen te hebben meegemaakt. Er lijkt hier sprake van een cumulatief effect. Hoe meer stressgevende voorvallen waarvan de jeugdige zich niet voldoende heeft kunnen herstellen, hoe groter de kans op problemen bij nieuwe stressgevende situaties. Het komt echter ook voor dat eerdere stresservaringen een jeugdige weerbaarder hebben gemaakt. Het gaat overigens niet alleen om het aantal eerdere ervaringen, maar ook om de intensiteit daarvan. zz Lichamelijke en mentale conditie

Fysieke handicaps, zoals niet goed kunnen zien, horen of praten, kunnen het omgaan met stressvolle gebeurtenissen belemmeren. Hetzelfde geldt voor mentale handicaps zoals verstandelijke beperkingen. Om het hoofd te kunnen bieden aan bedreigende situaties is het onder meer noodzakelijk dat de situatie goed wordt doorzien. Bij gehandicapte kinderen en jongeren is dat vaak een probleem. Soms schieten zij cognitief tekort, soms sociaal, soms allebei. Vaak wordt de stressvolle situatie vertekend en verkeerd geïnterpreteerd. Jeugdigen met beperkingen bevinden zich in een kwetsbare positie omdat zij vaak worden beschouwd als afwijkend en omdat zij minder deel hebben aan het gewone leven. Daardoor kunnen zij bij stressvolle gebeurtenissen meer en eerder in de problemen komen.

4.6 • Verschillende reacties

35

4.6.2 Persoonlijkheidskenmerken

Er zijn meerdere persoonlijkheidskenmerken die van invloed zijn op de wijze van reageren op stressoren. In het vervolg van dit boek wordt daarop meermaals teruggekomen. Ook in het hoofdstuk over eustress (7  H. 14) komt dit onderwerp aan de orde. Wij beperken ons hier tot een korte weergave van enkele persoonlijkheidskenmerken. zz Temperament

Kinderen verschillen van nature in temperament. Temperament is sterk genetisch bepaald. Er bestaan globaal drie groepen: 55 kinderen met (te) veel temperament; 55 kinderen met (te) weinig temperament; 55 kinderen met een gemiddeld temperament. Jeugdigen met (te) veel temperament hebben moeite om hun emoties en gedragingen in bedwang te houden. Zij zijn geneigd impulsief en onnadenkend te handelen. Jeugdigen met (te) weinig temperament komen te weinig tot actie en zijn geneigd de stressbron te vermijden. Beide eerste categorieën kinderen hebben moeite met het kiezen van de juiste benadering van dreigende gebeurtenissen. Overigens merken we op dat tijdens de opvoeding veel invloed kan uitgaan op de gedragingen van kinderen met in aanleg te weinig of te veel temperament. Dat betekent in de praktijk dat de meeste kinderen uiteindelijk toch leren hoe zij op een adequate wijze met hun temperament dienen om te gaan. zz Zelfbeschikking

Het betreft hier een persoonlijkheidskenmerk dat in de internationale literatuur bekend is onder de naam locus of control. Dit concept verwijst naar de wijze waarop iemand in de wereld staat en denkt vat te hebben op of controle te hebben over de ontwikkelingen en gebeurtenissen rondom hem of haar. Er bestaan twee typen: 55 jeugdigen die denken en verwachten dat wat zich in hun leven afspeelt, grotendeels bestaat uit toevalligheden; zij voelen zich snel speelbal van de omstandigheden (hebben een geringe mate van zelfbeschikking); 55 jeugdigen die denken en verwachten dat zij via eigen inspanningen invloed kunnen uitoefenen op de ontwikkelingen rondom hen (hebben een grote mate van zelfbeschikking). De eerste groep bestaat uit jeugdigen die oog in oog met een bepaalde stressbron geneigd zijn om zich snel neer te leggen bij de stressvolle situatie en die geen enkele actie ondernemen om de situatie te veranderen. Die passieve houding komt voort uit de gedachte dat zij er toch niets aan kunnen veranderen. De tweede groep jeugdigen heeft daarentegen de neiging om iets te doen aan de stressbron, vanuit de overtuiging dat hun inspanningen van invloed kunnen zijn. Ook hier geldt dat de opvoeding een belangrijke rol speelt. Onder normale omstandigheden leren jeugdigen dat er een verband bestaat tussen eigen inspanningen en het boeken van een bepaald resultaat. Zonder je best te doen, bereik je niet veel. Maar als kinderen opgroeien in een gezin waarin de ouders zich gedragen als slachtoffers van de samenleving, verliezen zij al snel het geloof in eigen kunnen en ontwikkelen zij gevoelens van machteloosheid.

4

36

Hoofdstuk 4 • Bronnen van stress

zz Zelfbeheersing

4

Ook de mate waarin kinderen van nature hun aandriften onder controle weten te houden, verschilt per kind. Elk kind leert weliswaar tijdens zijn opvoeding om zijn impulsen te beheersen en zijn verlangens uit te stellen, maar het ene kind heeft daarmee meer moeite dan het andere. Er zijn ook kinderen die in aanleg te veel in zichzelf zijn gekeerd en geneigd zijn zich terug te trekken. We kunnen hier twee typen onderscheiden: 55 de ongeremde jeugdigen; 55 de geremde jeugdigen. De eerste categorie reageert, oog in oog met een bedreigende situatie, vaak onbesuisd en emotioneel. Dat verergert de situatie en veroorzaakt nog meer problemen. De tweede categorie reageert eerder beducht en ontwijkt of ontloopt bij voorkeur de stressvolle situatie. zz Zelfbeeld

Kernachtig gesteld is het zelfbeeld de waardering die de jeugdige van zichzelf heeft. Dat kan positief maar ook negatief zijn. Jeugdigen met een positief zelfbeeld ontlenen daaraan vertrouwen en zijn eerder geneigd actief en effectief te reageren als zij worden geconfronteerd met een stressvolle situatie. Daarentegen zal een jeugdige met een laag of negatief zelfbeeld weinig vertrouwen hebben in zijn vermogen om iets aan een stressvolle situatie te doen. In dat geval zal het niet zo gauw komen tot een actieve benadering. Integendeel: de kans is groter op een vermijdende reactie. Het zelfbeeld is duidelijk het resultaat van de opvoeding en ontwikkeling. Het wordt opgebouwd vanuit voorafgaande ervaringen, belevingen en verwachtingen, maar ook uit de waardering die het kind krijgt uit zijn omgeving. Aan het ʻzelfʼ zijn meerdere facetten te onderscheiden. Zo is er een fysiek zelf (hoe zie ik eruit?), een cognitief zelf (hoe doe ik het op school?), een sociaal zelf (hoe lig ik in de groep?) en een emotioneel zelf (hoe voel ik me?). 4.6.3 Omgevingskenmerken

Naast de individuele kenmerken speelt ook de omgeving een belangrijke rol. Twee aspecten die van invloed zijn op de stressreactie worden hier besproken. zz Steun vanuit het eigen netwerk

Voor jeugdigen bestaat het sociale netwerk uit ouders, vrienden, klasgenoten, buren, leerkrachten, grootouders en andere familieleden. In moeilijke tijden kunnen zij aan dat netwerk steun ontlenen in de vorm van adviezen, bemoedigingen of geruststellingen. Naast emotionele en verbale steun kan de hulp ook van materiële aard zijn. Het is gebleken dat jeugdigen die een beroep kunnen doen op hun netwerk, eerder geneigd zijn een stressvolle situatie tegemoet te treden en niet op de loop te gaan. Dat laatste komt meer voor bij jeugdigen die er alleen voor staan en een sociaal netwerk ontberen. Hieraan moet worden toegevoegd dat de omvang van het sociale netwerk niet doorslaggevend is. Het komt er vooral op aan dat het netwerk in staat en bereid is om steun te geven. Dat kan een groot maar ook een klein netwerk zijn. Wel is het zo dat jeugdigen zonder sociaal netwerk, eenzame en geïsoleerde jongens en meisjes, zich minder gesteund weten en een

4.6 • Verschillende reacties

37

grotere kans hebben om minder adequaat te reageren. Zij moeten het stellen zonder feedback van vrienden en ouders. zz Het sociaaleconomisch milieu

Jeugdigen die sociaal en economisch gezien in een ongunstige situatie leven, voelen zich vaak afgewezen en achtergesteld. Het huis waarin ze wonen, de buurt waarin ze leven en het geld waarvan de ouders moeten zien rond te komen, laten te wensen over. Deze jeugdigen verkeren in een achterstandssituatie waaruit zij zich moeilijk kunnen bevrijden. Het is bekend dat jeugdigen die onder deze stressvolle omstandigheden opgroeien meer risico lopen op problemen. Dat is vooral zichtbaar als zich ook andere stressvolle gebeurtenissen voordoen. De ouders doorzien niet altijd wat er aan de hand is en hebben vaak geen zicht op de mogelijkheden om informele of professionele hulp in te schakelen. Het betekent dat de kans toeneemt dat deze jeugdigen onvoldoende gesteund worden als zij in een bedreigende situatie terechtkomen, met het risico dat zij daarop inadequaat zullen reageren.

4

39

Stress en  het brein 5.1 Inleiding – 40 5.2 Biochemische huishouding – 40 5.3 Relevante hersengebieden – 41 5.4 Onderlinge samenhang – 42 5.5 Hormonale reacties bij aanhoudende stress – 43 5.6 Twee voorbeelden – 44 5.7 Verschillen tussen jongens en meisjes – 45 5.8 Het brein in ontwikkeling – 45 5.9 Samenvatting – 46

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_5, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

5

40

Hoofdstuk 5 • Stress en het brein

5.1 Inleiding

5

Er zijn de laatste jaren nogal wat boeken verschenen over het brein van kinderen en jongeren, bijvoorbeeld Het puberende brein (Crone, 2009), Puberbrein binnenstebuiten (Nelis & Van Stark, 2010) en Ellis en het verbreinen (Jolles, 2011). Toch zal men in deze boeken tevergeefs zoeken naar het functioneren van het brein in relatie tot stress. Ook valt het op dat deze boeken wel veel melding maken van diverse aansprekende experimenten en proeven, maar dat het endocriene systeem dat nauw samenhangt met het brein geheel buiten beeld blijft. Eigenlijk gaan veel van deze boeken meer over het gedrag dat vanuit het brein wordt verklaard, dan over de werking van de biochemische huishouding. Nu is er op dat punt weliswaar nog veel onduidelijk, maar dat betekent niet dat er niets over te zeggen valt. Zoals in 7 H. 1 is vermeld, is het begrip stress aanvankelijk alleen in verband gebracht met de fysiologische reacties die kunnen optreden ten tijde van stress. Hoewel de aandacht daarna sterk is gericht op de psychische en gedragsmatige reacties, is de belangstelling voor de biologische reacties van het lichaam op stress blijven bestaan. Vragen als: wat gebeurt er binnen het lichaam? En: welke reacties treden er intern op? zijn nog steeds onderwerp van onderzoek. Het is algemeen bekend dat mensen bij een stressvolle of bedreigende gebeurtenis fysiologische reacties (arousal) te zien geven, zoals: 55 versnelde hartslag; 55 verhoogde bloeddruk; 55 vergroting van de pupillen; 55 traanproductie (huilen); 55 transpireren; 55 alertheid. Vaak leidt dat ertoe dat mensen onder invloed van stress staan te trillen op hun benen, of aan de grond lijken vastgenageld en geen stap kunnen verzetten. Maar het komt ook voor dat men direct in actie komt, waarbij de één direct op de bedreiging afgaat en de ander zo snel mogelijk de benen neemt om de plek des onheils achter zich te laten. Hoe komt dat? 5.2 Biochemische huishouding

Om de werking van het brein goed te begrijpen, moeten we ons realiseren dat de hersenen bestaan uit neuronen ofwel zenuwcellen die onderling informatie uitwisselen. Dat wordt mogelijk gemaakt door de aanwezigheid van neurotransmitters en hormonen. Zij geven prikkels en signalen door en activeren de onderlinge neurologische netwerkverbindingen. Zonder deze stoffen kan het brein zijn werk niet doen. Drie neurotransmitters/hormonen vervullen een essentiële rol in het reageren op stressvolle situaties of gebeurtenissen. zz Cortisol

Dit hormoon wordt aangemaakt in de bijnierschors. Cortisol heet stresshormoon omdat de productie toeneemt als er sprake is van stress ten gevolge van bedreiging of gevaar. Het zorgt ervoor dat er energie beschikbaar komt om het gevaar in te dammen en het lichaam weer in evenwicht te brengen. Cortisol is de graadmeter voor de mate van stress. Hoe meer stress, hoe meer afscheiding van cortisol. Volledigheidshalve zij vermeld dat cortisol in ieder mens aanwezig is. Er is een natuurlijke, dagelijkse afscheiding van cortisol. Die cortisolspiegel is niet de gehele dag van een

5.3 • Relevante hersengebieden

41

gelijk niveau. Na het ontwaken stijgt het niveau, om gedurende de dag langzaam af te nemen. Er is dus verschil tussen de morgen (meer cortisol) en de middag/avond (minder cortisol). Bij stress stijgt het cortisolniveau steeds verder. Wanneer de stress echter blijft bestaan en erg lang aanhoudt, daalt het cortisolniveau dikwijls te veel. Zowel een te hoog als een te laag niveau beïnvloedt het gedrag in ongunstige zin. zz Adrenaline

Ook dit hormoon wordt door de bijnierschors geproduceerd als er sprake is van bedreiging of gevaar. Het verhoogt het arousalniveau en dat leidt ertoe dat de waakzaamheid toeneemt. Het lichaam wordt in gereedheid gebracht om weerstand te bieden. zz Noradrenaline

Dit hormoon komt evenals de adrenaline uit de schors van de bijnier en heeft eveneens de functie om de alertheid voor bedreigingen te vergroten. Maar anders dan de adrenaline bereidt de noradrenaline het lichaam voor op fysieke in plaats van emotionele inspanningen. Adrenaline en noradrenaline worden tijdens een confrontatie met een bedreiging heel snel aangemaakt, wat onder meer merkbaar is in de eerder genoemde fysiologische reacties zoals een versnelde hartslag en verhoogde bloeddruk. Het endocriene systeem bestaat uit klieren die hormonen afscheiden die vervolgens in het bloed worden opgenomen. De twee belangrijkste klieren zijn de hypofyse (produceert hormonen die andere klieren aansturen) en de bijnierschors (maakt cortisol, adrenaline en noradrenaline aan).

5.3 Relevante hersengebieden

Reacties op stress worden in sterke mate bepaald door het brein. Verschillende hersengebieden zijn daarbij betrokken. Deze paragraaf beperkt zich tot een korte bespreking van de − voor de stressreacties − belangrijkste delen en circuits waarbinnen en waartussen een voortdurende uitwisseling aan informatie plaatsvindt. zz De prefrontale cortex

Veel neurologisch onderzoek geeft aan dat de prefrontale cortex een essentiële rol speelt in het tot stand komen van het gedrag, ook van gedrag in reactie op stressvolle gebeurtenissen. Zoals in het kader wordt weergegeven, vervult dit hersengebied bij meerdere functies een belangrijke rol. Functies van de prefrontale cortex 55 55 55 55 55 55 55

Controleren van de aandacht Plannen van doelen Abstract redeneren Analyseren Interpreteren Organiseren en aanpassen van gedrag Zelfregulering

5

42

Hoofdstuk 5 • Stress en het brein

De prefrontale cortex is sterk betrokken bij het opnemen en verwerken van signalen die van buiten op ons afkomen, ook signalen die mogelijk op een stressvolle of bedreigende situatie wijzen. Om zo’n situatie goed te kunnen hanteren en daarop adequaat te reageren, activeert dit hersengebied meerdere functies. Het zijn vooral de cognitieve functies, zoals het vermogen tot analyseren, interpreteren en plannen, die worden gestimuleerd. zz De amygdala

5

Dit hersengebied speelt een belangrijke rol bij het herkennen en verwerken van emoties die stressgevende situaties kunnen oproepen, zoals angst en agressie. De amygdala helpt situaties te herkennen die gevaar of bedreiging kunnen opleveren. In reactie daarop beïnvloedt dit hersengebied de aanmaak van meerdere hormonen, waardoor het lichaam direct in staat van paraatheid komt. Zonder hormonen en neurotransmitters kan het brein niet functioneren.

zz De hippocampus

Dit gebied in het brein is vooral betrokken bij het opslaan van bepaalde gebeurtenissen en feiten. Deze worden als herinneringen in het geheugen bewaard. Het gaat vooral om gebeurtenissen die voor de betrokkene van belang zijn. Ook bij het ophalen van herinneringen speelt de hippocampus een rol. Bij stress kan dit hersengebied ervoor zorgen dat eerdere (stressvolle) gebeurtenissen weer worden opgeroepen. zz De hypothalamus

Dit deel van de hersenen is te beschouwen als het hoofdkwartier dat het centrale zenuwstelsel regelt. Het regisseert de bloeddruk, hartslag, honger, dorst, slaap-waakritme, lichaamstemperatuur en seksuele opwinding. Dit hersengebied reguleert ook de aanmaak van hormonen en geeft signalen af die bepalen hoeveel hormonen de endocriene klieren afscheiden. 5.4 Onderlinge samenhang

De eerdergenoemde hersengebieden functioneren niet in hun eentje en staan niet los van elkaar. Er zijn twee samenwerkingsverbanden die een belangrijke rol vervullen in het reageren op stressgevende situaties. zz Het limbische systeem

De amygdala en de hippocampus plus de hypothalamus vormen samen het limbische systeem. Dit systeem heeft grote invloed op het onderkennen van gevaar en bedreiging, alsmede op het aanmaken van hormonen en neurotransmitters. Het limbische systeem is te beschouwen als het controlecentrum van de emoties. zz De HPA-as

Deze as bestaat uit een circuit waarin de hypothalamus, de hypofyse (pituitary) en het adrenalinehormoon participeren. De belangrijkste functie is de dreiging van stress te onderkennen, neuro-endocriene processen op gang te brengen (cortisol) en tot een reactie te komen met de bedoeling de dreiging te beëindigen c.q. het evenwicht te herstellen.

5.5 • Hormonale reacties bij aanhoudende stress

43

Het limbische systeem en de HPA-as zijn het meest bij stressreacties betrokken, samen met de prefrontale cortex. De HPA-as werkt als volgt. Wanneer de stressprikkels de hypothalamus bereiken, leidt dat tot activering van de hypofyse, die daarop ACTH (adrenocorticotroop hormoon) produceert dat op zijn beurt de bijnierschors prikkelt om onder meer cortisol aan te maken. De bedoeling is het lichaam toe te rusten met voldoende energie om weerstand te kunnen bieden aan de bedreiging. Ook vindt de aanmaak van adrenaline en noradrenaline plaats, waardoor het lichaam heel snel in de positie van opperste waakzaamheid komt te verkeren. Daarnaast zijn ook het limbische systeem en de prefrontale cortex actief in het signaleren en verwerken van stress. Waar het limbische systeem vooral de emoties reguleert, bepaalt de prefrontale cortex vooral de cognitieve processen. Deze processen hebben tot doel het lichaam in optimale staat van paraatheid te brengen en het in staat te stellen zo goed mogelijk om te gaan met de bedreigende situatie. Dit verloop wordt doorgaans gezien in het perspectief van de evolutie van de mens. Als de mens in vroegere tijden gevaar liep, kon hij alleen overleven als hij snel reageerde, hetzij door te vechten, hetzij door te vluchten. In de loop der eeuwen zijn de mechanismen verfijnd. Het is inmiddels niet meer nodig om erop los te slaan om de vijand te verslaan, of om op de loop te gaan voor de vijand als die veel sterker is. Maar de basis van het biologische systeem fight or flight lijkt nog intact. 5.5 Hormonale reacties bij aanhoudende stress

Niet iedereen verwerkt stress op adequate wijze. Dat hangt samen met persoonlijkheids- en omgevingsfactoren, maar uiteraard ook met de aard van de stressvolle gebeurtenis. Bij zeer schokkende gebeurtenissen en bij chronische stress neemt de kans toe dat de informatieuitwisseling tussen verschillende hersengebieden wordt verstoord en dat de productie van de hormonen/neurotransmitters ontregeld raakt. Zo kan in een aanhoudend stressvolle situatie zoals kindermishandeling en verwaarlozing te veel cortisol worden aangemaakt. De productie zou na verloop van tijd niet afnemen vanwege de constante stress. Een langdurig hoog cortisolniveau is echter schadelijk. Er kan daardoor een overgevoeligheid ontstaan voor iedere situatie of gebeurtenis die stress kan veroorzaken. Dat betekent dat bij het minste of geringste signaal dat daarop wijst de jeugdige in de stress schiet. Te veel cortisol leidt op den duur tot beschadiging van het neurale netwerk van het brein en belemmert daarmee het normale functioneren ervan. Op den duur kan dat er zelfs toe leiden dat delen van het brein schade oplopen. Dat blijkt onder meer uit een onderzoek onder verwaarloosde en misbruikte kinderen. In het kader van dit onderzoek werden ook MRI’s gemaakt en daarop was zichtbaar dat delen van het brein vervormd waren geraakt en van volume waren veranderd (Hölzel, Carmody, Evans, Dusek, Pitman & Lazar, 2010; Wilson & Hansen, 2011). Stress brengt op meerdere terreinen reacties teweeg 55 Gedragsmatig (passief tot actief handelen) 55 Cognitief (besef van een bedreiging) 55 Emotioneel (intensieve gevoelens) 55 Fysiologisch (verhoogde staat van opwinding)

5

44

Hoofdstuk 5 • Stress en het brein

Langdurige stress kan echter ook tot gevolg hebben dat er na verloop van tijd te weinig cortisol wordt geproduceerd. Dat leidt eveneens tot een disfunctionerend brein. Het gevolg daarvan kan zijn dat gevaren of bedreigingen onvoldoende worden onderkend. Jeugdigen met een te lage cortisolspiegel zijn niet meer gevoelig voor stress. Zij zien het gevaar niet en hebben minder last van angst. Een te laag cortisolniveau werkt dikwijls agressie in de hand. Kortom, bij stress kan een oververhitte maar ook een onderkoelde reactie plaatsvinden. Dat leidt in beide gevallen tot onaangepaste stressreacties die psychosociale problemen kunnen veroorzaken.

5

5.6 Twee voorbeelden

Hoe het brein precies functioneert, weten we niet. Evenmin weten we hoe alle betrokken delen van het brein met elkaar communiceren en hoe een teveel aan bepaalde stresshormonen schade kan aanrichten aan bepaalde hersengebieden. Wel zijn in meerdere onderzoeken relaties gevonden tussen aanhoudende stress en het disfunctioneren van genoemde hersengebieden. Een goed voorbeeld van de invloed van stress op het functioneren van het brein is te vinden in het onderzoek van Masten, Telzer, Fuligny, Lieberman & Eisenberger (2012). Zij onderzochten de gevolgen van peerstress op het brein. Onder peerstress wordt de druk verstaan die bij jeugdigen kan optreden als hun leeftijdgenoten hen negeren of buitensluiten. Deze jeugdigen willen wel graag contact met hun leeftijdgenoten, maar die zien hen niet zitten. Hoe meer negatieve ervaringen zij opdoen met hun peers (afwijzing, pesten, onder druk zetten), hoe meer risico op het ontstaan van stress. Verschillende hersengebieden reageren daarop en activeren de aanmaak van verschillende hormonen. Het brengt de jeugdige in een staat van waakzaamheid. Wanneer de jeugdige echter vrijwel dagelijks negatief wordt bejegend door zijn leeftijdgenoten, houdt de stress aan en neemt de kans toe dat de betrokken hersengebieden gaan disfunctioneren. Er ontstaat een overgevoeligheid voor iedere situatie die de betrokken jeugdige als mogelijke buitensluiting of afwijzing ervaart. Masten en zijn medewerkers laten in hun onderzoek zien dat jeugdigen die over goede contacten met hun peers beschikken, veel minder heftig reageren op uitsluiting, bijvoorbeeld niet uitgenodigd worden voor een feestje met klasgenoten. Daarentegen is de reactie bij jeugdigen die permanent worden afgewezen veel sterker. Dat komt tot uitdrukking in een sterkere activering van bepaalde delen van het brein. Via MRI’s is te zien dat bij chronische uitsluiting of aanhoudende peerstress onder meer de prefrontale cortex van vorm verandert. Zo sterk kan de invloed zijn van stress op het brein. Ook in het onderzoek van Catherine, Schonert-Reichl, Hertzman & Oberlander (2012) is zichtbaar hoe het brein reageert op (constante) stress. Dit onderzoek gaat in op het verband tussen cortisol en gedrag. De onderzoekers bestudeerden de invloed op het brein van positieve en negatieve relaties met de omgeving, zoals leeftijdgenoten, ouders en leerkrachten. Eerder is gesteld dat de aanmaak van cortisol is te zien als een reactie op stress, met de bedoeling alert te reageren en zich aan te passen aan de situatie. Stress ten gevolge van een bepaald stressgevend voorval resulteert in een reactie van de eerdergenoemde HPA-as. Dat leidt tot de aanmaak van meer cortisol om het lichaam te prepareren op het ondernemen van actie. Maar als er sprake is van negatieve relaties met de omgeving, zoals permanente uitsluiting door leeftijdgenoten of aanhoudende mishandeling door de ouders, neemt de kans toe dat de HPA-as ontregeld raakt en daarmee ook de aanmaak van cortisol. De productie van cortisol neemt op den duur af. Dat vermindert de kans op een adequate reactie of een gepast antwoord.

5.8 • Het brein in ontwikkeling

45

Het leidt eerder tot een inadequate reactie in de vorm van agressief of depressief gedrag. Bij jeugdigen die wel door hun omgeving worden geaccepteerd, is er geen sprake van een afwijkend cortisolniveau. 5.7 Verschillen tussen jongens en meisjes

Veel onderzoek naar stress wijst erop dat meisjes meer stress ervaren en daarmee anders omgaan dan jongens. Ook de biochemische reacties zijn verschillend. Zo is bekend dat het cortisolniveau bij meisjes hoger is ten tijde van stress dan bij jongens. Dat is vooral het geval in stressgevende situaties die het gevolg zijn van afwijzing door leeftijdgenoten. Dat komt bij meisjes harder aan dan bij jongens. Waarom dit bij meisjes tot andere biochemische reacties leidt, is nog niet duidelijk. Wel staat inmiddels vast dat belangrijke hersengebieden van meisjes verschillen van die van jongens. Een veelgehoorde veronderstelling is dat het verschil in optreden van mannen en vrouwen in stressvolle situaties een evolutionaire achtergrond heeft. Oorspronkelijk zou bij mannen het lichaam bij stress direct in staat van paraatheid worden gebracht. Om te overleven was het een kwestie van onmiddellijk reageren, hetzij door te vechten, hetzij door te vluchten. Bij vrouwen zou een andere reactie optreden. In plaats van flight or fight gaat het bij vrouwen meer om tend and be friend. Met andere woorden: voor vrouwen kwam het erop aan dat zij om te overleven bij de groep bleven en zorgden voor het nageslacht. 5.8 Het brein in ontwikkeling

Een van de grote misverstanden is de opvatting dat het brein zich na de geboorte autonoom ontwikkelt. Lange tijd heeft men gedacht dat de ontwikkeling van het brein niet vatbaar was voor invloeden van buitenaf en dus een genetisch gepredestineerd verloop had. Nu weten we beter! De groei en ontwikkeling van het brein gaat door tot aan het einde van de adolescentie en het begin van de volwassenheid. De eerste jaren zijn weliswaar belangrijker dan de latere jaren, maar het brein blijft gedurende de hele ontwikkelingsperiode gevoelig voor ervaringen en gebeurtenissen. Vooral in de eerste vijf jaar staat de ontwikkeling van het brein sterk onder invloed van de omgeving. Hoewel het brein qua omvang na het vijfde jaar niet meer groeit, zijn hersengebieden nog steeds in ontwikkeling tot het kind 12 à 13 jaar is. De hersenen zijn volgroeid om en nabij de leeftijd van 20 jaar. Kinderen die opgroeien in een ongunstige omgeving met verwaarlozing en/of kindermishandeling, staan sterk onder stress. Dat heeft een negatieve uitwerking op de ontwikkeling van de hersenen en met name op de prefrontale cortex, dat de cognitieve processen regelt, en op het limbische systeem, dat belangrijk is voor de regulatie van emoties. Een verstoring of belemmering van de ontwikkeling van deze hersengebieden kan tot gevolg hebben dat de agressie- en/ of emotieregulatie onvoldoende tot stand komt. Bij zeer jonge kinderen die erg ongeremd zijn en van nature weinig zelfcontrole hebben, komt het negatieve effect van de verwaarlozing nog harder aan en wordt de ongeremdheid eerder versterkt dan verminderd. Omgekeerd geldt dat wanneer deze ongeremde kinderen in een gunstige omgeving opgroeien, met een consistente en empathische begeleiding, dit een positief effect heeft op de ontwikkeling van het brein en daarmee op het gedrag.

5

46

Hoofdstuk 5 • Stress en het brein

De invloed van de omgeving op de ontwikkeling van het brein neemt geleidelijk af als het kind ouder wordt, maar tijdens de adolescentiefase nemen de omgevingsinvloeden op de ontwikkeling van het brein weer toe. De jeugdigen bevinden zich dan in een gevoelige ontwikkelingsfase waarin belangrijke fysiologische en fysieke veranderingen plaatsvinden, maar waarin ook nieuwe eisen worden gesteld, nieuwe ervaringen worden opgedaan, nieuwe vriendschappen ontstaan en nieuwe uitdagingen zich aandienen. 5.9 Samenvatting

5

Het blijkt dat onder invloed van stressvolle gebeurtenissen en/of situaties het lichaam hormonen aanmaakt, waaronder cortisol, noradrenaline en adrenaline. Deze stresshormonen activeren verschillende delen van het brein, zoals de amygdala, de hippocampus, de hypothalamus en de prefrontale cortex. Vanuit deze hersengebieden worden de emoties onderkend en gereguleerd, de cognities aangesproken en de gedragingen gestuurd. In lang aanhoudende stressvolle situaties zoals kindermishandeling en verwaarlozing, waarbij de productie van stresshormonen i.c. cortisol hoog blijft, kunnen de genoemde hersengebieden gaan disfunctioneren en kan ook het neurologische netwerk schade oplopen. Dit kan ertoe leiden dat kinderen hypergevoelig worden voor situaties en gebeurtenissen die stress met zich kunnen meebrengen. Maar lang aanhoudende stressvolle situaties kunnen ook tot ongevoeligheid leiden doordat de productie van cortisol op den duur achterwege blijft. Zowel een te hoge als een te lage cortisolspiegel verhoogt de kans op onaangepaste reacties en daarmee op gedragsproblemen.

47

Is stress te meten? 6.1 Inleiding – 48 6.2 Prevalentie – 48 6.3 Stressschalen – 49 6.4 Het cortisolniveau – 51 6.5 Copingschalen – 52 6.6 Verschillen in sekse en leeftijd – 53 6.6.1 Verschillen tussen meisjes en jongens – 53 6.6.2 Verschillen in leeftijd – 55

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

6

48

Hoofdstuk 6 • Is stress te meten?

6.1 Inleiding

Het bepalen van stress bij jeugdigen is geen gemakkelijke opgaaf. Het definiëren van stress is al moeilijk, maar het meten van stress is nog veel moeilijker. Wat de ene jeugdige als zeer stressvol ervaart, wordt door een andere jeugdige als veel minder ernstig beleefd. Waar ligt de grens tussen stress en geen stress? Er bestaat helaas geen eenstemmigheid over de vraag welke gebeurtenissen of situaties wel en niet stressgevend zijn. Er bestaan veel vragenlijsten die pretenderen stress te meten. Op het internet zijn veel van deze lijstjes te vinden. Die zijn echter betrouwbaar noch valide. In dit hoofdstuk zijn uitsluitend stressschalen vermeld die theoretisch en empirisch goed zijn onderbouwd.

6

Om erachter te komen hoeveel stress een jeugdige ervaart, worden diverse criteria gehanteerd. Soms worden bepaalde klachten – die mogelijk verwijzen naar stress − als maat genomen. Soms ook blijft de bepaling van stress beperkt tot een algemene vraag naar de mate waarin jeugdigen zich gestrest voelen. Het komt verder voor dat stress wordt vastgesteld aan de hand van concrete situaties die voorkomen op bepaalde terreinen, bijvoorbeeld school of gezin. Daarnaast wordt het omgaan met stress (coping) ook wel gebruikt als indicatie voor de mate van stress. 6.2 Prevalentie

Dat stress vanuit verschillende invalshoeken wordt gemeten, heeft tot gevolg dat er ook verschillende uitkomsten zijn gemeld met betrekking tot de mate waarin stress zich voordoet. Als het onderzoek zich beperkt tot de algemene vraag of jeugdigen zich gestrest voelen, dan blijkt dat in Nederland 43 procent van de jongeren van 15 tot 24 jaar zich wel eens gestrest voelt (Eurobarometer, 1999). Waarom iemand zich gestrest voelt en in welke mate, blijft bij een dergelijke vraagstelling echter onduidelijk. Een benadering waarbij het onderzoek zich richt op klachten die mogelijk het gevolg zijn van stress, wijst uit dat in Nederland 10 tot 22 procent van de jeugdigen van 12 tot 17 jaar last heeft van psychische gezondheidsklachten (Driesen, 2011). Deze invalshoek levert een veel kleiner aantal jeugdigen op dat last zou hebben van stress. De vraag is echter of en in hoeverre deze klachten inderdaad voortkomen uit stress. Russell, Koren, Rieder & Van Uum (2012) maken melding van een onderzoek van de American Psychological Association onder ruim 1100 jeugdigen van 8 tot 17 jaar. Het blijkt dat bij een meerderheid van de Amerikaanse jeugdigen sprake is van matige tot hoge niveaus van stress. Nog opvallender is het gegeven dat 44 procent van de jeugdigen aangeeft dat de ervaren stress de laatste vijf jaar is toegenomen. Veel prevalentie-onderzoek naar stress is gekoppeld aan bepaalde stressvolle gebeurtenissen, zoals kindermishandeling, incest, ernstige ziekten en verkeersongelukken, met de bedoeling na te gaan bij hoeveel jeugdigen die gebeurtenissen tot stress hebben geleid. Enkele van deze ingrijpende gebeurtenissen worden verderop in dit boek besproken. Een exacter inzicht bestaat er als wordt uitgegaan van stress die zich uit in het posttraumatische stressyndroom (PTSS). Het gaat hier om een in het handboek van de psychiatrie (DSM) nauwkeurig omschreven aantal symptomen (zie  7  par.  7.3) die het gevolg zijn van extreem stressvolle situaties of traumatische gebeurtenissen, zoals een verkrachting of een bijna dodelijk verkeersongeluk. De meeste prevalentiestudies wijzen uit dat 9 tot 14 procent van de slacht-

6.3 • Stressschalen

49

offers daarna een PTSS ontwikkelt. Voor jeugdigen worden vaak hogere percentages vermeld, uiteenlopend van 12 tot 24 procent. De grote spreiding heeft te maken met het feit dat soms wordt afgegaan op de actuele stresssymptomen en dat een andere keer wordt gevraagd of men terugkijkend de laatste weken of maanden last heeft gehad van bepaalde stresssymptomen. Ook worden in het ene onderzoek meer traumatische situaties betrokken dan in het andere. 6.3 Stressschalen

Er zijn in de loop der tijd allerlei instrumenten ontwikkeld om stress bij jeugdigen te meten. Deze paragraaf gaat nader in op enkel instrumenten met de bedoeling te illustreren waarop onderzoekers bij stress wel en niet letten. zz Stress Overload Scale (stressdraaglastschaal, SDS)

Deze stressschaal is ontwikkeld door de afdeling psychologie van de California State University in Long Beach (Amirkhan, 2012). De stressschaal meet de gevoelens die optreden bij een confrontatie met mogelijk stressgevende situaties. Op deze wijze krijgt men een beeld van de mate waarin jongeren daaronder gebukt gaan. Het gaat om vragen als: Voelde je je de laatste week gejaagd, tekortschieten, machteloos? Had je het gevoel dat alles misliep, dat je te veel aan je kar had hangen? De SDS bestaat uit twee subschalen. De eerst subschaal meet de mate van kwetsbaarheid, met vragen die nagaan in hoeverre de jongere zich machteloos voelde en zich incompetent achtte om met lastige situaties om te gaan. De tweede subschaal meet de mate van draaglast, met vragen die betrekking hebben op de ervaring van aspecten zoals de druk die de situatie veroorzaakte, de gestelde eisen en de gevoelde verantwoordelijkheid. Het blijkt dat wie hoog scoort op de SDS meer kans heeft op het ontwikkelen van psychosociale problemen. In 7 bijlage 2 staan de vragen vermeld die in de SDS worden gehanteerd. zz Adolescent Minor Stress Inventory (AMSI)

Deze vragenlijst is ontworpen met de bedoeling om ook de stress bij kleinere voorvallen en situaties te bepalen (Ames, Offord, Nirelli, Patten, Decker & Hurt, 2005). De AMSI is bedoeld voor jongeren van 13 tot 17 jaar en bevat vijf subschalen met 48 situaties/omstandigheden. De scoring loopt van 0 (= dat kwam niet voor) tot 5 (= dat kwam wel voor en was extreem stressgevend). Hier volgen de vijf subschalen, met enkele bijbehorende beschrijvingen. z z Prestaties

55 Ik had niet genoeg tijd om mijn werk af te maken. 55 Ik werd gestoord tijdens mijn werk. 55 Ik had te veel verantwoordelijkheden. z z Relaties

55 Mijn vrienden betrokken me niet bij bepaalde activiteiten. 55 Er werd achter mijn rug om geroddeld over mij. 55 Een vriend die ik vertrouwde, liet me in de steek.

6

50

Hoofdstuk 6 • Is stress te meten?

z z School

55 Ik had problemen met lezen. 55 Ik had problemen met spellen. 55 Ik had problemen met schrijven. z z Financiën

55 Ik had niet genoeg geld om dingen te kopen die ik nodig had. 55 Ik ben geld schuldig aan anderen. 55 Ik heb weinig mooie kleren. z z Gezin

6

55 Mijn ouders straften mij. 55 Mijn ouders mogen mijn vrienden niet. 55 Mijn ouders komen hun beloften niet na. De onderzoekers gingen ook na hoeveel jeugdigen op basis van de AMSI last hadden van stress. Daaruit bleek het volgende. Bij 56 procent kwamen de genoemde gebeurtenissen niet voor en voor zover ze wel voorkwamen, waren ze niet stressgevend. Bij 35 procent kwamen sommige gebeurtenissen wel voor, maar waren ze weinig stressvol. Slechts 9 procent van de jeugdigen gaf aan dat de voorvallen waarmee zij te maken kregen als stressvol werden ervaren.

Stressmetingen behoren vragen te bevatten die zoveel mogelijk betrekking hebben op het ervaren van een te grote draaglast.

zz Percieved Stress Reactivity Scale (PSRS)

Deze in een internationaal onderzoek ontwikkelde schaal bevat verschillende vragen om de reacties op stress te bepalen (Schlotz, Yim, Zoccola, Jansen & Schulz, 2011). Bij elke vraag geven de betrokkenen aan hoe stressgevend zij de genoemde onderwerpen ervaren. Het gaat om vragen die verwijzen naar gebeurtenissen die iedereen wel meemaakt. De vragen zijn verdeeld over vijf subschalen die betrekking hebben op vijf verschillende gebieden. Hier volgen de subschalen met een bijbehorend onderdeel, om te illustreren hoe mogelijke stress wordt achterhaald. (Zie 7 bijlage 3 voor de volledige vragenlijst.) z z Ontspanning

Als ik me wil ontspannen na veel inspanning, dan … 55 is dat moeilijk voor mij; 55 slaag ik daar na enige moeite in; 55 heb ik daar totaal geen probleem mee. z z Eisen/verwachtingen

Als ik weinig tijd heb om een klus te klaren, dan … 55 blijf ik meestal kalm; 55 voel ik me ongemakkelijk; 55 raak ik snel opgewonden.

6.4 • Het cortisolniveau

51

z z Conflicten/ruzies

Als ik ten onrechte kritiek krijg, dan … 55 ben ik lange tijd van slag; 55 ben ik korte tijd van slag; 55 ben ik maar heel even van slag. z z Falen

Als ik een fout maak, dan … 55 ben ik lange tijd van slag; 55 ben ik korte tijd van slag; 55 stap ik daar gemakkelijk overheen. z z Sociale situaties

Als ik onzeker ben hoe te handelen in een nieuwe situatie, dan … 55 blijf ik rustig; 55 loop ik warm aan; 55 begin ik te transpireren. zz Perceived Stress Scale (PSS)

Deze schaal wordt het meest gebruikt en is al zo’n dertig jaar in gebruik. Er bestaan inmiddels meerdere versies. De meest gebruikte, meest betrouwbare en meest valide versie is de PSS-10 (Lee, 2012). De lijst bevat vragen naar de positieve en negatieve gevoelens die de laatste maand aanwezig waren. (Zie 7 bijlage 4.) De vragen hebben betrekking op verschillende situaties en momenten waarop men even de controle kwijt is op de gang van zaken en de dingen niet gaan zoals ze moeten gaan. Het gaat om items zoals: 55 Hoe vaak heb je in de voorbije maand gevoeld dat je nerveus en gestrest was? 55 Hoe vaak had je het gevoel dat je de dingen niet langer in de hand had? 55 Hoe vaak voelde je dat alles op rolletjes liep? 6.4 Het cortisolniveau

Om de mate van stress te bepalen, wordt in toenemende mate gebruikgemaakt van de techniek om het cortisolniveau vast te stellen via het bloed of het speeksel. Het probleem met deze metingen is echter dat het cortisolniveau gedurende de dag fluctueert (zie 7 H. 5). De cortisolmeting is en blijft een momentopname en dat kan de betrouwbaarheid van het resultaat van de meting beïnvloeden. Inmiddels is er een nieuwe, veelbelovende techniek ontwikkeld. Het blijkt mogelijk om via het hoofdhaar vast te stellen of iemand stress heeft en op welk moment dat is geweest. Deze techniek heeft veel voordelen in vergelijking met de bestaande methode om stress op te sporen via het bloed of het speeksel. Door het stresshormoon cortisol in het hoofdhaar te bepalen, kunnen onderzoekers niet alleen het huidige stressniveau van jeugdigen vaststellen, maar kunnen zij – afhankelijk van de lengte van het haar – ook terug in de tijd nagaan hoe het met het cortisolniveau was gesteld.

6

52

Hoofdstuk 6 • Is stress te meten?

6.5 Copingschalen

In de voorgaande paragraaf ging het om instrumenten die ingezet worden om zicht te krijgen op de vraag of een jeugdige al of niet stress ervaart en in welke situaties. Niet minder belangrijk is het om te weten hoe een jeugdige met stress omgaat. De vraag luidt dan: Is vast te stellen op welke verschillende manieren jeugdigen met stress kunnen omgaan, en zo ja: hoe is te bepalen welke copingstrategieën worden toegepast? Deze paragraaf bespreekt twee vragenlijsten die theoretisch en psychometrisch goed zijn onderbouwd. zz Children’s Coping Strategies Checklist (CCSC)

6

Deze uit 45 items (vragen) bestaande vragenlijst is ontwikkeld door Ayers & Sandler (2000). De vragenlijst is opgebouwd uit de volgende vier dimensies, elk met een aantal aspecten. z z Actieve aanpak/benadering

55 Besluiten nemen. 55 Problemen oplossen. 55 Het probleem trachten te doorgronden/begrijpen. z z Afleiding

55 Afleiding zoeken. 55 Fysieke inspanning plegen. z z Vermijding

55 Ontwijken. 55 Onderdrukken. 55 Wishful thinking. z z Steun zoeken

55 Praten met anderen. 55 Gevoelens uiten bij anderen. Het blijkt dat jeugdigen verhoudingsgewijs het meest gebruikmaken van de strategie om het probleem direct en actief te benaderen. Daarna volgt vermijding van het probleem. Het minst gebruikt worden de strategieën om steun te vragen en afleiding te zoeken. zz Children’s Coping Behavior Questionnaire (CCBQ)

Deze vragenlijst is ontwikkeld door Hernandez (2008) en bestaat uit 57 items. De onderzoekster kwam op basis van theoretische overwegingen tot een groot aantal door jeugdigen gehanteerde copingstrategieën. Na verschillende analyses werden deze strategieën uiteindelijk ondergebracht in de volgende drie basisdimensies. z z De aandacht van het probleem afleiden

55 Sporten, ontspannen, uitgaan, terugkeren naar waar je mee bezig was enzovoort. z z Acties richten op het verbeteren van de situatie

55 Steun zoeken bij vrienden, de situatie pogen te doorzien, je afvragen hoe het probleem op te lossen enzovoort.

53

6.6 • Verschillen in sekse en leeftijd

. Tabel 6.1  Spreiding psychische klachten naar sekse en leeftijd. psychische klachten

12-17 jaar

18-24 jaar

jongens

meisjes

jongens

meisjes

10%

22%

28%

35%

z z Destructieve acties uitvoeren

55 A  nderen de schuld geven, dingen kapot maken, schreeuwen, boos worden, dwars liggen enzovoort. Het blijkt dat het copinggedrag gericht op het verbeteren van de situatie systematisch samengaat met minder angst en minder depressie. Daarentegen gaat destructieve coping systematisch samen met meer geïnternaliseerde problemen. Tot slot van deze paragraaf zij nog genoemd een van de eerste experimentele copingschalen, ontwikkeld door Westbrook (1979). Aanvankelijk is deze schaal veel in onderzoek gebruikt, ook in Nederland. Deze schaal staat aan de basis van de Utrechtse copinglijst (UCL) van Schreurs, Tellegen & Willige (1984), maar is ook door Van der Ploeg gebruikt in onderzoek onder problematische jongeren (1986). De schaal van Westbrook bestaat uit 30 items die zijn ondergebracht in de volgende vijf dimensies: 55 het probleem onder ogen zien vs. het probleem vermijden; 55 realisme vs. onterecht optimisme; 55 hulp zoeken vs. geen hulp zoeken bij anderen; 55 positieve oriëntatie vs. fatalisme; 55 trachten het probleem onder controle te krijgen vs. geen moeite doen. 6.6 Verschillen in sekse en leeftijd 6.6.1 Verschillen tussen meisjes en jongens

In het algemeen maken meisjes meer melding van stress en daaraan gelieerde klachten. Zij vermelden ook vaker dat zij stressvolle gebeurtenissen hebben meegemaakt. Jongens geven aan minder stress te ervaren en minder stress gevende gebeurtenissen en situaties te hebben ondervonden. In deze paragraaf houden we psychische klachten aan als maat voor stress. . Tabel 6.1 laat het resultaat zien van een in Nederland door het CBS uitgevoerd onderzoek naar psychische klachten onder jongeren van 12 tot 24 jaar (Driesen, 2011). De psychische klachten betreffen de volgende vijf, zelf gerapporteerde gevoelens: zenuwachtig, onrustig, ongelukkig, neerslachtig en in de put zitten. Hoewel deze gevoelens typerend zijn voor jeugdigen die onder stress staan, kan niet met zekerheid worden gesteld dat het hier ook inderdaad om stress gaat. Wel staat vast dat de meeste onderzoeken melding maken van meer stress bij meisjes dan bij jongens. Ook in het grootschalige onderzoek van De Graaf, Ten Have & Dorsselaer (2010) laten meisjes gemiddeld meer psychische klachten zien die mogelijk wijzen op stress. Voor meisjes is dat 17% en voor jongens 10%.

6

54

Hoofdstuk 6 • Is stress te meten?

. Tabel 6.2  Gemiddelden van gebruikte copingstrategieën door jongens en meisjes (Griffith, Dubow & Ippolito, 2000). terrein van de stressor

gezin

school

vrije tijd

6

actieve coping

ontwijkende coping

gemiddelde (sd)*

gemiddelde (sd)*

jongens

1,12 (.47)

1,22 (.47)

meisjes

1,34 (.49)

1,45 (.54)

jongens

1,13 (.55)

1,13 (.55)

meisjes

1,32 (.52)

1,20 (.59)

jongens

1,15 (.59)

1,11 (.56)

meisjes

1,44 (.53)

1,33 (.62)

* Het gaat hier om schaalscores die lopen van 0 (geen gebruik) tot 3 (veel gebruik van een bepaalde copingstijl).

Verder wijzen we op een groot internationaal onderzoek dat bekend staat onder de naam Health Behaviour in School-aged Children (HBSC). Daaruit blijkt eveneens dat meisjes meer psychosomatische klachten vertonen dan jongens en dat deze verschillen toenemen naarmate de jeugdigen ouder worden (Van Dorsselaer, De Looze, Vermeulen-Smit, Roos, Verdurmen, Ter Bogt & Vollebergh, 2010). De invloed van kleine stressgevende voorvallen die dagelijks terugkeren, is soms groter dan de invloed van ernstige stressvolle gebeurtenissen.

In lijn met deze bevindingen rijst de vraag of meisjes ook andere copingstrategieën gebruiken dan jongens. Een antwoord op deze vraag wordt gegeven in het onderzoek van Griffith, Dubow & Ippolito (2000). De onderzoekers richten het vizier op drie gebieden waarop zich stress kan voordoen: de school, het gezin en de vrije tijd. Daarnaast maken zij een onderscheid in een actieve en een ontwijkende copingstrategie. Wat blijkt nu? Meisjes die op school en in hun vrije tijd stress ervaren, maken meer gebruik van een actieve dan van een ontwijkende benadering. Bij jongens treedt dat verschil niet op en wordt van beide copingstrategieën (actieve en ontwijkende) in vrijwel gelijke mate gebruikgemaakt. Als het om stress gaat op het terrein van het gezin, dan is er geen verschil en maken zowel jongens als meisjes in gelijke mate meer gebruik van een ontwijkende dan van een actieve strategie. Dit is te verklaren vanuit het gegeven dat veel van hetgeen in het gezin gebeurt, zoals ruzies tussen ouders en/of verwaarlozende ouders, niet of nauwelijks door de jeugdigen is te beïnvloeden. Het gaat voor hen om oncontroleerbare en onvoorspelbare zaken. .  Tabel 6.2 laat de verschillen zien tussen jongens en meisjes in het gebruik van coping­ strategieën.

55

6.6 • Verschillen in sekse en leeftijd

. Tabel 6.3  Welbevinden en gezondheid naar leeftijd en sekse. 12 jaar

16 jaar

jongens

meisjes

jongens

meisjes

uitstekende gezondheid

91%

86%

87%

71%

cijfer voor welbevinden

8,3

8,2

7,7

7,5

6.6.2 Verschillen in leeftijd

Ervaren oudere kinderen meer stress? Diverse onderzoeken geven dat aan. In de voorgaande paragraaf is er al op gewezen dat met het toenemen van de leeftijd het aantal psychische klachten zowel bij jongens als bij meisjes toeneemt. Wanneer we als maat voor stress aanhouden het gevoel van welbevinden en gezondheid, dan blijkt uit het onderzoek van Van Dorsselaer, De Looze, Vermeulen-Smit, Roos, Verdurmen, Ter Bogt & Vollebergh (2010) dat de waardering voor eigen welbevinden en gezondheid afneemt met het ouder worden (. tabel 6.3). Gebruiken jeugdigen met het ouder worden ook andere copingstrategieën om de stress de baas te worden? Dat is zeker het geval. Eerder is al betoogd dat afhankelijk van het ontwikkelingsniveau er verschillende coping­ strategieën worden gebruikt. Op jonge leeftijd heeft het kind nog maar weinig copingstrategieën ontwikkeld. Eerst in de loop van zijn verdere ontplooiing zal het repertoire aan strategieën toenemen. Uiteindelijk beschikt iedere jeugdige over een set aan strategieën die wordt aangesproken wanneer er sprake is van een stressvolle situatie of gebeurtenis. Bij jonge kinderen is het copinggedrag nog weinig uitgesproken en is het tamelijk ongedifferentieerd. Het is niet alleen het aantal strategieën dat toeneemt, ook de aard van de strategieën wijzigt zich. Op jonge leeftijd ligt de omgang met stress meer op het emotionele vlak. Op latere leeftijd ontwikkelt de cognitieve kant zich meer en dat betekent dat de jeugdigen de stressvolle situaties beter doorzien en meer oog hebben voor de gevolgen van hun acties en beslissingen. Het blijkt dat naarmate kinderen ouder worden, zij meer gebruikmaken van actief copinggedrag. Jongere kinderen zijn eerder geneigd tot emotioneel gekleurd, vermijdend copinggedrag.

6

57

Verschillen tussen trauma en stress 7.1 Inleiding – 58 7.2 Korte schets van de achtergronden – 58 7.3 Posttraumatische stressstoornis – 59 7.4 Hoe vaak komen traumatische gebeurtenissen voor? – 60 7.5 Voorstellen ter verbetering – 61 7.5.1 Omschrijving van de traumatische gebeurtenis – 62 7.5.2 De symptomen van PTSS – 62

7.6 Omgaan met een traumatische gebeurtenis – 63 7.7 Posttraumatische groei (PTG) – 64 7.8 Bepaling van PTSS – 64

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_7, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

7

58

Hoofdstuk 7 • Verschillen tussen trauma en stress

7.1 Inleiding

De begrippen trauma en stress worden nogal eens door elkaar gehaald. Dat is om verschillende redenen begrijpelijk. In de eerste plaats wijzen beide begrippen naar situaties of gebeurtenissen die als schokkend of bedreigend zijn ervaren. In de tweede plaats treffen we in de benaming posttraumatisch stresssyndroom beide begrippen aan. Maar wat is precies een trauma en wat is stress? Hoe verhouden zij zich tot elkaar? 7.2 Korte schets van de achtergronden

7

Om het verschil te begrijpen, kan gekeken worden naar de ontstaansgeschiedenis van beide begrippen. Over de ontwikkeling van het stressbegrip is in hoofdstuk 1 al uitvoerig geschreven. Het komt er in het kort op neer dat stress is te beschouwen als de toestand (spanning) die kan optreden als mensen ervaren dat ze niet (langer) tegen de omstandigheden zijn opgewassen. De draagkracht lijkt niet voldoende ten opzichte van de draaglast. Het begrip stress is afkomstig uit de technologie en is later in de biologie uitgewerkt (hoe reageren organismen onder stressvolle omstandigheden?), om daarna vooral binnen de psychologie verder te worden bestudeerd (hoe gaan mensen om met stress?). Het begrip trauma (het Griekse woord voor wond of letsel) heeft een andere voorgeschiedenis en is voor het eerst gebruikt na de Eerste Wereldoorlog. Toen werd door psychiaters geconstateerd dat relatief veel soldaten die terugkeerden van het front niet alleen lichamelijke verwondingen te zien gaven, maar ook uiteenlopende psychische problemen vertoonden. De veronderstelling was destijds dat dit een gevolg was van het meemaken van schokkende oorlogshandelingen waardoor de soldaten niet alleen lichamelijk maar ook psychisch waren verwond. Men sprak toen van een shell shock, in de veronderstelling dat granaat- en bomscherven ook het brein hadden beschadigd en zo voor psychisch letsel hadden gezorgd. Daar kwam men van terug toen bleek dat frontsoldaten die niet getroffen waren door bomscherven vergelijkbare psychische problemen te zien gaven. Vervolgens is het begrip trauma enigszins in de vergetelheid geraakt, tot na de Tweede Wereldoorlog. Toen kwam het begrip trauma opnieuw in beeld, maar nu werd ingezien dat psychische schade ook kan optreden na het meemaken van andere schokkende traumatische gebeurtenissen. Niet alleen soldaten maar ook burgers konden het slachtoffer zijn van zeer ernstige gebeurtenissen. Het begrip trauma is vooral binnen de psychiatrie verder uitgewerkt en kreeg nog meer aandacht toen het in 1968 in de tweede versie van het diagnostisch handboek in de psychiatrie (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM-II) een plaats kreeg. Daarna werd het in de volgende edities opgenomen als Post Traumatic Stress Disorder (PTSD) of in het Nederlands: posttraumatisch stresssyndroom (PTSS). Ook de DSM-IV alsmede de binnenkort te verschijnen nieuwe versie DSM-V1 geven ruime aandacht aan de posttraumatische stressstoornis (PTSS) die kan optreden na het meemaken van een traumatische gebeurtenis.

1

Wanneer de definitieve versie van de DSM-V wordt gepubliceerd, is bij het schrijven van dit boek nog niet duidelijk. Evenmin is bekend wat daarin precies over PTSS zal worden gezegd. Daarom is de DSM-IV nog het uitgangspunt. De hoop is dat de DSM-V meer aandacht aan PTSS bij kinderen zal besteden dan de DSM-IV.

7.3 • Posttraumatische stressstoornis

59

Waar het begrip trauma alleen betrekking heeft op zeer ernstige gebeurtenissen waarbij mensen in doodsnood verkeren, slaat het begrip stress op een toestand of ervaring waarbij de stabiliteit, het evenwicht en het welzijn worden bedreigd. Die bedreigende gebeurtenissen lopen volgens de stresstheorie van lichte tot zeer ernstige stressvolle gebeurtenissen. Het begrip stress verwijst naar de beleving het psychische evenwicht en de stabiliteit te verliezen. Het begrip trauma verwijst naar een levensbedreigende gebeurtenis. Zo bezien is een trauma eigenlijk op te vatten als een stressor.

7.3 Posttraumatische stressstoornis

Volgens de DSM-IV kan een PTSS alleen optreden bij een traumatische gebeurtenis waarbij iemand: 55 betrokken is bij of blootgesteld aan een of meer levensbedreigende gebeurtenissen met mogelijk de dood of ernstig letsel tot gevolg; en 55 intense gevoelens van angst, hulpeloosheid en afgrijzen beleeft. Deze omschrijving maakt nogmaals duidelijk dat het begrip trauma slechts betrekking heeft op zeer ingrijpende en levensbedreigende gebeurtenissen. Dit in tegenstelling tot het begrip stress, dat ook bij veel minder ernstige situaties aan de orde kan zijn. De gevolgen van de zojuist omschreven traumatische gebeurtenis kunnen tot een bepaald ziektebeeld (PTSS) leiden, met de volgende drie verschijnselen: 55 herhaalde herbeleving van de traumatische gebeurtenis (minstens één van de vijf genoemde symptomen dient aanwezig te zijn; zie 7 bijlage 5); 55 voortdurend vermijden van prikkels die aan de traumatische gebeurtenis doen herinneren (minstens drie van de zeven symptomen; zie 7 bijlage 5); 55 een verhoogde prikkelbaarheid die vóór de traumatische gebeurtenis niet bestond (minstens twee van vijf symptomen; zie 7 bijlage 5). Een onverwerkt trauma kan leiden tot een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Onverwerkte stress kan veel meer uiteenlopende problemen te zien geven.

De PTSS is het gevolg van het meemaken van een zeer traumatische gebeurtenis. Of die gebeurtenis ook daadwerkelijk tot een posttraumatische stoornis leidt, hangt af van verschillende factoren. Dat zijn in grote lijnen dezelfde factoren die bepalen of het meemaken van een stressvolle gebeurtenis tot problemen leidt. Zo hebben evenwichtige jeugdigen minder kans op een PTSS dan labiele personen. Ook jeugdigen met een effectieve copingstijl lopen minder risico. Verder speelt het ontwikkelingsniveau een belangrijke rol. Jonge kinderen zijn emotioneel en cognitief nog volop in ontwikkeling en bij hen zal niet zo snel een PTSS optreden. De omgeving waarin jeugdigen opgroeien, is eveneens belangrijk. Jeugdigen die in een gezin verblijven met veel warmte en support lopen minder risico op een PTSS dan jongeren die worden verwaarloosd. Dat geldt ook voor jeugdigen zonder de support van een netwerk van vrienden.

7

60

Hoofdstuk 7 • Verschillen tussen trauma en stress

. Tabel 7.1  Frequentie van traumatische gebeurtenissen bij jeugdigen van 15 tot 19 jaar.

7

gebeurtenis

percentage

ouderlijke ruzies

41%

verhuizingen

41%

scheidingsperikelen

34%

ernstig verkeersongeluk

16%

mishandeling (lichamelijk en geestelijk)

15%

uithuisplaatsing (ziekenhuisopname, pleeggezin)

8%

seksueel misbruik

8%

dood van een ouder

5%

Of het tot een stoornis komt, hangt ook af van omstandigheden zoals de volgende. 55 Hoe lang duurde de traumatische gebeurtenis? 55 Hoe nauw was de jeugdige erbij betrokken? 55 Hoe groot waren de lichamelijke en materiële schade? 55 Was het de eerste keer? 55 Raakte de jeugdige in paniek? 55 Bood de jeugdige verzet? 55 Hoe reageerden de ouders? 7.4 Hoe vaak komen traumatische gebeurtenissen voor?

Van volwassenen wordt aangenomen dat ongeveer driekwart ooit een traumatische gebeurtenis heeft meegemaakt. Maar hoe is dat met jeugdigen? De schatting is dat ongeveer tweederde tot driekwart van de jeugdigen tussen 7 en 17 jaar een of meer traumatische gebeurtenissen heeft meegemaakt (Scheeringa, Zeanah & Cohen, 2011). Dit zijn echter globale aanwijzingen, want naarmate onderzoekers het begrip traumatische gebeurtenis ruimer opvatten, zullen meer jeugdigen zo’n gebeurtenis hebben meegemaakt. Een PTSS is in de DSM-IV weliswaar nauwkeurig omschreven, maar veel onderzoekers vinden dat de criteria te veel uitgaan van volwassenen en te weinig van jeugdigen. Om een indruk te geven van het aantal verschillende traumatische gebeurtenissen die jeugdigen kunnen meemaken, hier een overzicht van Johnson (1989) (. tabel 7.1). Een kwart van de jeugdigen blijkt in het leven geen enkele traumatische gebeurtenis te hebben meegemaakt. Bij driekwart is dat wel het geval. Niet iedereen die een traumatische gebeurtenis meemaakt krijgt een PTSS. Op grond van onderzoeken wordt aangenomen dat ongeveer 8% van de vrouwen en 10% van de mannen na een traumatische gebeurtenis een PTSS krijgt. Niet iedere traumatische gebeurtenis leidt tot evenveel kans op een PTSS. Het blijkt dat bepaalde gebeurtenissen vaker een PTSS tot gevolg hebben. Zo is het aantal personen dat een PTSS krijgt na het meemaken van een gewelddadig incident bijna 21%. Het aantal mensen dat na de plotselinge dood van een geliefd persoon een PTSS ontwikkelt, komt uit op ruim 14% (Breslau, Kessler, Chilcoat, Schultz, Davis & Andreski, 1998).

61

7.5 • Voorstellen ter verbetering

. Tabel 7.2  Percentage jeugdigen met een PTSS na een traumatische gebeurtenis. aard van het trauma

percentages

natuurramp (aardbeving, tsunami)

14 tot 40%

misbruik en geweld

24 tot 35%

oorlogsgeweld

11 tot 94%

verwondingen/ziekten

5 tot 52%

ongelukken

8 tot 35%

Maar gelden deze percentages ook voor kinderen en jongeren? Over het precieze aantal jeugdigen dat na het meemaken van een traumatische gebeurtenis een PTSS krijgt, lopen de meningen uiteen. Dat is begrijpelijk, omdat er dikwijls verschillende traumatische gebeurtenissen in het geding zijn, maar ook omdat met een verschillend aantal symptomen van PTSS rekening wordt gehouden. Sommige onderzoekers spreken al van een PTSS bij minder symptomen dan in de DSM-IV worden genoemd, terwijl andere onderzoekers zich strikt houden aan het aantal DSM-IV-symptomen. Veel onderzoek richt zich op specifieke traumatische gebeurtenissen, om vervolgens na te gaan hoeveel jeugdigen later een PTSS krijgen. Een goed voorbeeld vormt het onderzoek van Meiser-Stedman, Smith, Glucksman, Yule & Dalgleish (2008). Zij gingen na wat er met kinderen gebeurt die een verkeersongeluk meemaakten. Verkeersongelukken zijn de meest voorkomende traumatische gebeurtenissen onder kinderen en doen hen vaak in een ziekenhuis belanden. Tijdens een follow-uponderzoek blijkt dat na zes maanden bij 14% sprake is van een PTSS. Verder blijkt dat onder jongere kinderen minder vaak een PTSS voorkomt (10%) dan bij de oudere kinderen (19%). De Australische onderzoekers Nixon, Ellis, Nehmy & Ball (2010) kwamen in hun followupstudie onder 7- tot 17-jarigen die een verkeersongeluk hadden meegemaakt tot de bevinding dat hoe ernstiger het verkeersongeval, hoe meer kans op een PTSS. Over PTSS bij jeugdigen is het laatste woord nog niet gezegd. Uit een recente overzichtsstudie van Blom & Oberink (2012) naar het optreden van PTSS bij jeugdigen blijkt er een grote spreiding te bestaan in traumatische gebeurtenissen die bij jeugdigen leiden tot een PTSS (. tabel 7.2). 7.5 Voorstellen ter verbetering

Om PTSS bij jeugdigen beter recht te doen, pleiten veel onderzoekers voor een aanpassing van de huidige DSM-IV. De verwachting is dat er in de komende editie een herziening plaatsvindt2. Er zijn intussen meerdere voorstellen gedaan, die betrekking hebben op de volgende aspecten. 55 Wat is nu precies een traumatische gebeurtenis? 55 Wat zijn eigenlijk de symptomen van PTSS?

2

Bij de totstandkoming van dit boek was nog niet duidelijk welke voorstellen wel en welke niet in de DSM-V zijn verwerkt.

7

62

Hoofdstuk 7 • Verschillen tussen trauma en stress

7.5.1 Omschrijving van de traumatische gebeurtenis

» Volgens de huidige DSM-IV is een traumatische gebeurtenis: een levensbedreigende situatie die gepaard gaat met intense gevoelens van angst, hulpeloosheid en afschuw. «

7

Het commentaar dat veel onderzoekers en clinici op deze omschrijving leveren, is de begrenzing. Bij kinderen en jongeren dienen de criteria voor een traumatische gebeurtenis niet beperkt te blijven tot een eenmalige levensbedreigende gebeurtenis, maar behoort er oog te zijn voor meer gebeurtenissen die voor jeugdigen traumatisch kunnen zijn. Critici zoals Scheeringa, Zeanah & Cohen (2011) stellen terecht dat jeugdigen gebeurtenissen eerder als traumatisch zullen ervaren. Jeugdigen komen ook met andere gebeurtenissen in aanraking dan volwassenen. In dat verband is gewezen op kindermishandeling, huishoudelijk geweld, seksueel misbruik, maar ook op ernstige chronische situaties zoals verwaarlozing en psychische mishandeling. Verder is gewezen op het traumatische van een uithuisplaatsing van kinderen vanwege misbruik of overlijden. Ook als het gaat om de gevoelens die met een trauma gepaard gaan, schiet de huidige beschrijving te kort. Naast angst, hulpeloosheid en afschuw komen ook gevoelens voor van verdriet, verwarring en verlamming, alsmede gevoelens van schaamte en walging. Eigenlijk kunnen zich zo veel verschillende gevoelens bij kinderen voordoen, dat het beter is om een beperkende beschrijving achterwege te laten. Bovendien gaat het niet zozeer om de aard van de gebeurtenis, maar om de emotionele en psychologische impact die die heeft. Zo kan een relatief kleine gebeurtenis veel impact hebben en kan omgekeerd een grote, ingrijpende gebeurtenis weinig reactie teweegbrengen. Met deze aanpassingen komt het begrip trauma steeds dichter in de buurt van het begrip stress, waar sprake is van een breed terrein aan gebeurtenissen en situaties die stress kunnen oproepen. 7.5.2 De symptomen van PTSS

In 7 par. 7.3 is vermeld dat de symptomen op drie terreinen merkbaar zijn: herbeleving van de gebeurtenis, vermijding van prikkels die aan het voorval herinneren en verhoogde prikkelbaarheid. De symptomen van PTSS (zie 7 bijlage 7) zijn niet toereikend voor jeugdigen. Er is volgens critici te weinig rekening gehouden met het feit dat jeugdigen nog volop in ontwikkeling zijn. Terr (1981) was de eerste die een beschrijving gaf van een posttraumatische reactie bij kinderen die een kidnapping met een bus hadden meegemaakt. Zij constateerde dat kinderen anders reageren dan volwassenen. De onderzochte kinderen gaven vooral slaapproblemen (nachtmerries) te zien en regredieerden vaak (duimzuigen, in bed plassen en bij ouders in bed kruipen). Sindsdien zijn er meerdere pogingen ondernomen om de symptomen van een PTSS bij jeugdigen beter in kaart te brengen. Een goed voorbeeld is te vinden bij Eth & Pynoos (1985). Zij noemen de volgende gebieden waarop de symptomen van PTSS zichtbaar worden: 55 cognitief (leerproblemen, lagere rapportcijfers, herbelevingen); 55 affectief (angst, gevoelens van verlatenheid, pessimisme); 55 interpersoonlijk (problemen met leeftijdgenoten en ouders); 55 gedragsmatig (geremd, hypervigilant, nachtmerries); 55 vegetatief (psychosomatische klachten).

7.6 • Omgaan met een traumatische gebeurtenis

63

De symptomen verschillen per leeftijdsfase. Zo vallen kleuters vooral op door zich terug te trekken en zich angstig te gedragen. Kinderen in de basisschoolleeftijd geven vooral problemen te zien zoals obsessief blijven praten over de traumatische gebeurtenis, manifestatie van psychosomatische klachten en lagere rapportcijfers. Adolescenten met een PTSS vallen op door acting-out-gedrag, zelfverwijt en angst voor herhaling. Ook uit de overzichtsstudie van Blom & Oberink (2011) blijkt dat de symptomen van PTSS in de DSM-IV niet voldoende representatief zijn voor jeugdigen. Zij pleiten ervoor om een vierde cluster toe te voegen onder de naam: afstomping of gevoelloosheid. Het gaat hier om aanhoudende gevoelens van schuld en schaamte, gevoelens van onthechting en het onvermogen om positieve gevoelens op te roepen. De in de psychiatrie gebruikte DSM-IV houdt te weinig rekening met de traumatische gebeurtenissen die jeugdigen kunnen overkomen. Dat geldt ook voor de optredende gevoelens en de verschillende reacties van jeugdigen op traumatische gebeurtenissen.

Meer recent hebben Scheeringa, Zeanah & Cohen (2011) de literatuur doorgespit van de laatste vijftien jaar met betrekking tot onderzoek naar PTSS bij kinderen en adolescenten. Ook deze auteurs komen tot de conclusie dat in de huidige DSM-IV de beschrijving van het ziektebeeld PTSS te weinig rekening houdt met de reacties van jeugdigen. Ook een internationale groep van psychiaters heeft een aanpassing van de symptomen van PTSS bij jeugdigen voorgesteld (zie 7 bijlage 6). 7.6 Omgaan met een traumatische gebeurtenis

Hoe wordt een traumatische gebeurtenis verwerkt? Hoe reageert men daarop? Wat is het verloop? In de jaren zeventig van de vorige eeuw ontwikkelde Horowitz (1976) zijn verwerkingsmodel. Deze psychiater en onderzoeker introduceerde het begrip stressresponssyndroom als reactie op een ingrijpende gebeurtenis. Nog voordat het begrip PTSS was opgenomen in het diagnostisch handboek DSM, schetste Horowitz al hoe de reacties op een ingrijpende gebeurtenis verlopen. Hij onderkende de volgende vijf fasen: 1. outcry (uiten van gevoelens van verdriet, radeloosheid, huilen, schreeuwen); 2. ontkenning (versuft, verlies van realiteitsbesef, vernauwing van het denken); 3. herbeleving (herhaling van gedachten en/of gedragingen, dromen); 4. verwerking (de gebeurtenis wordt geïntegreerd, uitbarstingen blijven achterwege); 5. voltooiing (het functioneren wordt niet langer belemmerd door de traumatische gebeurtenis; het is geaccepteerd als deel van de realiteit). De ontkenning (fase 2) heeft betrekking op een intrapsychisch proces waarbij de betrokkene de implicaties van de gebeurtenis ontkent. Dat komt tot uitdrukking in verschijnselen zoals vervlakking, verwarring en vermijding van alles wat aan de traumatische gebeurtenis doet herinneren. De herbeleving (fase 3) houdt in dat er ongevraagd steeds weer beelden opdoemen die aan het voorval herinneren; in nare dromen, maar ook in alledaagse situaties. Beide fasen wisselen elkaar af: de ene keer overheerst het niet onder ogen willen zien van de gebeurtenis, de andere keer de herinnering. In deze afwisseling neemt het besef toe van wat er is gebeurd en worden de gebeurtenis en de daarmee samenhangende gevolgen geleidelijk geaccepteerd en geïntegreerd in het bewustzijn (Kleber, 1986).

7

64

Hoofdstuk 7 • Verschillen tussen trauma en stress

Verwerking betekent niet dat daarmee ook het verdriet is verdwenen. Dat blijft vaak een leven lang bestaan. Verwerken wijst eerder op acceptatie van de traumatische gebeurtenis en het weer bij machte zijn om adequaat te functioneren in het leven. De gebeurtenis is verweven geraakt met het eigen bestaan. Maar het litteken blijft. De verwerking van een traumatische gebeurtenis vindt bij veel mensen op eigen kracht plaats. Zoals eerder is aangegeven, krijgt maar een beperkt deel van de personen die een schokkende gebeurtenis meemaakt een PTSS. Dat geldt ook voor kinderen en jongeren. Het merendeel overwint op eigen kracht en met behulp van het sociale netwerk de traumatische gebeurtenis. Van degenen die last krijgen van een PTSS herstelt de helft binnen drie maanden. De andere helft blijft langer last houden en dan leidt het vaak tot een chronische PTSS. 7.7 Posttraumatische groei (PTG)

7

Tot dusver is uitsluitend gewezen op de negatieve gevolgen van het meemaken van een traumatische gebeurtenis. Er valt echter ook een positief aspect te onderkennen. Als jeugdigen het trauma hebben overwonnen, kunnen zij er sterker uit te voorschijn komen. Of zoals Nietsche zei: ‘Was mich nicht umbringt macht mich starker.’ Het overwinnen van een trauma kan jeugdigen sterker maken. Dat kan op meerdere fronten zichtbaar worden, zoals: 55 positiever zelfbeeld; 55 meer zelfvertrouwen; 55 verdiepte relaties; 55 meer zicht op wie je werkelijke vrienden zijn; 55 meer compassie met anderen; 55 andere kijk op het leven met andere prioriteiten; 55 verdieping van het eigen leven. Waar jeugdigen sterker uit een trauma te voorschijn komen, spreekt men van posttraumatische groei ofwel PTG. Het overwinnen en herstellen van een traumatische gebeurtenis brengt overigens lang niet altijd het gevoel mee sterker te zijn geworden. Vaak blijven de negatieve kanten van de traumatische gebeurtenis nog lang domineren. De jeugdige heeft wel de dood van zijn moeder verwerkt, maar het verdriet is nog altijd aanwezig en laat zich van tijd tot tijd ook gevoelen. Toch kan er sprake zijn van posttraumatische groei zonder dat de jeugdige zich dat bewust is. Dat kan blijken bij een onverhoopte nieuwe tegenslag. De jeugdige heeft dan het gevoel de problemen beter aan te kunnen en heeft minder angst voor wat nog kan komen. 7.8 Bepaling van PTSS

Er zijn de laatste jaren heel wat instrumenten ontwikkeld om te bepalen of iemand PTSS heeft. Deze instrumenten blijken nogal van elkaar te verschillen. Dat is onder meer af te leiden uit een onderzoek van Strand, Sarmiento & Pasquale (2005). Zij onderzochten 35 instrumenten en stelden vast dat het om zeer uiteenlopende tests gaat. De duur van de metingen loopt uiteen van 5 minuten tot 2 uur. Dat hangt samen met het feit dat de ene test een veel breder gebied bestrijkt waarin de gevolgen van een traumatische gebeurtenis zich kunnen uiten, dan de andere. Verder zijn er tests gericht op kinderen, maar er zijn ook meetinstrumenten uitsluitend gericht op volwassenen. En ten slotte variëren de tests van valide en betrouwbaar tot matig of helemaal

7.8 • Bepaling van PTSS

65

niet psychometrisch en/of theoretisch onderbouwd. Kortom, de vorm en de kwaliteit van de meetinstrumenten loopt nogal uiteen. Om een indruk te geven van hoe PTSS wordt bepaald, is in 7 bijlage 7 de PTSD-Checklist ofwel de PCL opgenomen. Deze test is het meest in gebruik en laat goed zien hoe de vaststelling van PTSS – zoals vermeld in de DSM-IV − plaatsvindt. Een betrouwbare en valide, specifiek op jeugdigen afgestemde vragenlijst om PTSS te meten is er nog niet. Dat kan ook niet zolang er meningsverschillen bestaan over de vraag welke gebeurtenissen wel en welke niet traumatisch zijn te noemen. Het kan ook niet zolang er geen overeenstemming bestaat over welke symptomen aan een PTSS zijn toe te schrijven. Hopelijk zal een en ander duidelijker worden als de DSM-V verschijnt. Maar zeker is dat niet, gelet op de strijd die achter de schermen wordt gevoerd. Intussen zij opgemerkt dat met het oprekken van de DSM-definitie van een traumatische gebeurtenis, deze steeds meer in de buurt komt van het brede scala aan gebeurtenissen waarmee de stresstheorie rekening houdt.

7

67

Veerkracht, hét medicijn tegen stress? 8.1 Inleiding – 68 8.2 Definitie – 68 8.3 Ontstaan en ontwikkeling – 69 8.4 Veerkracht en coping – 70 8.5 Veerkracht en hulpverlening – 70 8.6 Het meten van veerkracht – 71 8.7 Ten slotte – 72

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_8, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

8

68

Hoofdstuk 8 • Veerkracht, hét medicijn tegen stress?

8.1 Inleiding

Hulpverleners die veel met verwaarloosde kinderen werkten, ontdekten dat niet alle verwaarloosde kinderen later probleemgedrag te zien geven. Sommige kinderen vertoonden géén problemen en hadden géén professionele hulp nodig. Hoe kon dat? Opgroeien onder dezelfde stressvolle omstandigheden en toch niet dezelfde ongunstige gevolgen te zien geven, hoe is dat mogelijk? Onderzoekers meenden dat de oorzaak gezocht moest worden in het verschil in veerkracht. Veerkrachtige kinderen hebben meer kans om ongeschonden uit een stressvolle situatie te komen dan minder veerkrachtige. Maar wat is veerkracht eigenlijk? En hoe worden kinderen veerkrachtig? Word je dat, of ben je dat al bij geboorte? In  7  par. 4.6.2 is er al op gewezen dat persoonlijkheidskenmerken van invloed zijn op de manier waarop jeugdigen met stress omgaan. In dat kader zijn verschillende eigenschappen van jeugdigen genoemd, maar het begrip veerkracht bleef tot nu toe ongenoemd. Dit hoofdstuk maakt duidelijk dat veerkracht een aparte plaats inneemt als het om stress gaat.

8

8.2 Definitie

In het algemeen noemt men veerkracht het vermogen om van tegenslagen te herstellen en de problemen te boven te komen. Of zoals Garmezy (1981) het omschrijft: veerkracht is het vermogen om gezond te functioneren in ongezonde situaties. De meningen lopen echter uiteen als het erom gaat het begrip veerkracht preciezer te definiëren. Het is het vermogen om met succes om te gaan met allerlei tegenspoed, maar wat houdt dat feitelijk in? Het genoemde vermogen steunt op de volgende drie aspecten: 55 een persoonlijke component; 55 een gezinscomponent; 55 een omgevingscomponent (school en leeftijdgenoten). In de meeste definities is veerkracht omschreven als het vermogen om een stressvolle gebeurtenis of situatie goed te doorzien, daar flexibel mee om te gaan en te bedenken hoe de situatie het beste is aan te pakken.

zz Persoonlijkheidskenmerken

Onderzoekers zijn het niet met elkaar eens welke persoonlijkheidskenmerken typerend zijn voor het begrip veerkracht. Er is in de loop der tijd een niet gering aantal kenmerken genoemd. Zo beschikken veerkrachtige jeugdigen over voldoende sociale en cognitieve vaardigheden om goed te kunnen functioneren. Ook is gewezen op specifieke eigenschappen zoals zelfvertrouwen, intelligentie en zelfbeheersing. Verder bezitten zij optimisme en gevoel voor humor. Er zijn ook onderzoekers die vooral benadrukken dat veerkrachtige jeugdigen empathisch en flexibel omgaan met uiteenlopende moeilijke situaties. zz Gezinskenmerken

Meerdere onderzoekers naar het begrip veerkracht dichten het gezin de belangrijkste rol toe. Het vermogen om te herstellen van tegenslagen heeft daar zijn basis. Veerkrachtige jeugdigen ontlenen steun aan een gezin dat de jeugdige bescherming biedt. Het gaat om gezinnen met

8.3 • Ontstaan en ontwikkeling

69

responsieve en affectieve ouders. Over de mate waarin het gezin bijdraagt aan de veerkracht van de jeugdige, bestaat echter verschil van mening. zz Omgevingskenmerken

Deze component heeft betrekking op de wijdere omgeving waarin het kind opgroeit. Het gaat hier om de leeftijdgenoten en de school. Veerkrachtige jeugdigen hebben vrienden op wie ze kunnen rekenen. Zij hebben ook positieve relaties met familieleden zoals neven, nichten, ooms, tantes en grootouders. Jeugdigen met veerkracht voelen zich doorgaans veilig op school en hebben goede relaties met hun leerkrachten en klasgenoten. 8.3 Ontstaan en ontwikkeling

Is veerkracht aangeboren of aangeleerd? Het is aan geen twijfel onderhevig dat veerkracht ontstaat in interacties tussen persoon en omgeving. Maar daarmee is het laatste woord niet gezegd. Veerkracht heeft zeer waarschijnlijk ook een biologische basis. Een aanwijzing daarvoor vinden we onder meer bij Smith & Prior (1995). Zij wijzen erop dat het temperament een belangrijke rol speelt bij veerkrachtige jeugdigen. Hun onderzoek richtte zich op jeugdigen in gezinnen waar het voorbije jaar twee of meer ernstige stressvolle gebeurtenissen hadden plaatsgevonden. Zij stelden vast dat de veerkrachtige jeugdigen geen moeilijk temperament hebben, zich emotioneel goed in de hand houden en waardering krijgen van anderen. Dit in tegenstelling tot niet-veerkrachtige jeugdigen, die vaak kampen met een moeilijk temperament. Ook andere onderzoeken bevatten indicaties dat veerkracht mogelijk een biologische basis heeft. Zo vormt zelfbeheersing een belangrijk element van het begrip veerkracht en is tegelijkertijd bekend dat het vermogen tot zelfbeheersing sterk in aanleg is gegeven. In de totstandkoming van voldoende veerkracht spelen de persoon zelf, het gezin, de school en de vrienden ieder een duidelijke rol.

Met de toenemende belangstelling voor het functioneren van het brein, is ook de aandacht voor een mogelijke rol van het brein in het ontstaan van veerkracht versterkt. De veronderstelling is dat meerdere neurotransmitters en hormonen samenhangen met de veerkracht van jeugdigen. In dat verband zijn onder meer genoemd: oxytocine (gevoel van veiligheid en vertrouwen) en serotonine (emotionele stabiliteit). Veerkracht is niet het resultaat van een ‘veerkracht-gen’, maar is vermoedelijk het resultaat van meerdere genen. Welke dat precies zijn, is nog niet bekend en om welke stoffen het gaat en hoe die inwerken op het concept veerkracht is evenmin bekend. Voorshands is meer bekend over de wijze waarop veerkracht zich ontwikkelt onder invloed van gezins- en omgevingskenmerken. De vorming van veerkracht vindt tijdens de ontwikkeling plaats. Elk kind maakt al vroeg in zijn leven stress mee. Dat zien we als kinderen huilen omdat ze de fles willen, in natte luiers liggen, niet bij een voorwerp kunnen komen dat ze willen aanraken of omdat hun moeder hun even alleen laat. Het zijn deze dagelijkse voorvallen in het leven van jonge kinderen die hen helpen om hun veerkracht te ontwikkelen. Op die manier leert de jeugdige stap voor stap met dergelijke situaties om te gaan en zijn gedrag te reguleren en af te stemmen op de situatie. Op die manier weet hij tegenslagen te overwinnen. Of dat ook lukt, is sterk afhankelijk van de opvoeding. Zo werkt het positief als de opvoeder of verzorger

8

70

Hoofdstuk 8 • Veerkracht, hét medicijn tegen stress?

adequaat reageert op situaties waarin het kind te maken krijgt met teleurstelling, frustraties en andere tegenspoed. Een goede opvoeder zal de signalen van het kind waarnemen en de bedoelingen van het kind begrijpen. Waar dat niet gebeurt en de opvoeder geen oog voor heeft voor de signalen, of ze verkeerd interpreteert, is het voor het kind moeilijker om zijn veerkracht te ontwikkelen. Het zijn dus niet de grote ingrijpende gebeurtenissen die bepalend zijn voor het ontwikkelen van veerkracht, maar juist de dagelijkse, kleine stressoren. Die maken dat kinderen ook adequaat kunnen omgaan met ernstige stressvolle gebeurtenissen, als die zich aandienen. Het is als een marathon. Die loop je ook niet in één keer, maar pas nadat je hebt getraind op kortere afstanden. Het succes is verder niet alleen afhankelijk van de atleet (het kind), maar ook van de coach (ouders) die de training begeleidt. 8.4 Veerkracht en coping

8

Als veerkracht bestaat uit het vermogen om succesvol om te gaan met stressgevende situaties, wat is dan het verschil tussen veerkracht en coping? Coping is immers ook het omgaan met stressvolle situaties? Coping resulteert in een aantal copingstrategieën die het gevolg zijn van de ontwikkeling die jeugdigen doormaken. Veerkracht is niet een verzameling van copingstrategieën, maar het bevordert de ontwikkeling van coping. Veerkracht stimuleert dat er positieve copingstrategieën worden ontwikkeld en draagt direct en indirect bij in gebruik van strategieën die in een bepaalde stressvolle situatie nodig zijn om die meester te worden. Zoals in de voorgaande paragraaf is opgemerkt, maken jeugdigen zich veerkrachtiger door – gestimuleerd door de opvoeders/verzorgers − al vroeg te trainen in het bedenken van uiteenlopende en creatieve oplossingen bij kleine problemen. Dat prikkelt het denken en dat kan helpen als er lastige en grote problemen aan de orde komen die bijvoorbeeld oncontroleerbaar en onvoorspelbaar zijn. Dan komt het aan op flexibiliteit en creativiteit. Coping omvat het hele proces van omgaan met stressgevende situaties of gebeurtenissen. Veerkracht bevordert dat proces.

8.5 Veerkracht en hulpverlening

Als het erom gaat de veerkracht van kinderen te verbeteren, dan zijn de ouders de meest aangewezen personen om hulp te verlenen. De hulp is het effectiefst als het functioneren van de ouders verbetert. De veerkracht van jeugdigen in stressvolle situaties zoals kindermishandeling en verwaarlozing gaat vooruit als de hulpverlening erin slaagt de ouders tot ander gedrag te brengen. Via onderzoek is vastgesteld dat verwaarloosde kinderen veerkrachtiger worden na opname in een pleeggezin. In een onderzoek onder Roemeense jonge weeskinderen die sterk verwaarloosd waren, is dit aangetoond. Na te zijn opgenomen en opgegroeid in adoptiegezinnen bleken deze kinderen veerkrachtiger, wat onder meer bleek uit de wijze waarop ze later met een echtscheiding in sommige van deze adoptiegezinnen omgingen (Masten & Obradovic, 2006).

8.6 • Het meten van veerkracht

71

Veel onderzoek naar veerkracht bij jeugdigen vond plaats door jeugdigen uit risicogroepen onderling te vergelijken. Later zijn deze onderzoeken uitgebreid met vergelijkingen tussen jeugdigen uit meer en minder risicovolle gezinnen. De conclusies zijn dat hoe risicovoller de situatie, hoe groter het verschil tussen veerkrachtige en niet-veerkrachtige kinderen. Hoe kan het dat er toch jeugdigen zijn die opgroeien in een risicovolle gezinssituatie en er zonder al te grote kleerscheuren vanaf komen? Immers, als de veerkracht zich ontwikkelt in een interactie tussen persoon en omgeving, dan moeten we aannemen dat opgroeien in een ongunstig, verwaarlozend gezin leidt tot kinderen met weinig of geen veerkracht. Dat er toch jeugdigen zijn die ondanks de miserabele gezinsomstandigheden zich de nodige veerkracht eigen hebben gemaakt, hangt samen met twee factoren, Ten eerste is er zeer waarschijnlijk een genetische factor in het spel. In de tweede plaats kunnen de ouders wel falen in hun opvoeding en hun kind ernstig tekort doen, maar de omgeving is wijder dan het gezin. Zo is het goed mogelijk dat buren, vrienden en familieleden de steun en bemoediging compenseren die het kind thuis ontbeert. 8.6 Het meten van veerkracht

Veerkracht zien veel onderzoekers als een kenmerk dat valt te meten. Er bestaan meerdere vragenlijsten die de pretentie hebben om de sterkte van de veerkracht te bepalen. De volgende twee schalen illustreren welke aspecten aan de orde komen bij het begrip veerkracht. zz Resilience Scale (RS)

Aan het onderzoek van Hanson & Kim (2007) naar de psychometrische eigenschappen van diverse schalen die pretenderen de veerkracht van jeugdigen te bepalen, is de RS-vragenlijst ontleend. In deze vragenlijst bestemd voor jeugdigen van 12 tot 17 jaar komen onder meer de volgende zelfbeoordelingen aan de orde. 55 Ik kan samenwerken met leeftijdgenoten die een andere mening hebben. 55 Ik kan mijn problemen oplossen. 55 Mij lukken de meeste dingen die ik doe. 55 Er zijn veel dingen die ik goed doe. 55 Als ik hulp nodig heb, zoek ik iemand met wie ik kan praten. 55 Ik probeer te begrijpen wat andere mensen voelen en denken. 55 Ik heb een doel in mijn leven. zz Ego-Resilience Scale (ERS)

Deze schaal van Block & Kremen (1996) (zie ook 7 bijlage 8) bestaat uit veertien items, onder andere de volgende. 55 Ik zet me snel over tegenslagen heen. 55 Ik ben nieuwsgieriger dan de meeste anderen. 55 Ik ben royaal tegenover mijn vrienden. Beide tests laten goed zien dat ze de weerslag zijn van verschillende opvattingen over het begrip veerkracht. De eerste schaal laat zien dat veerkracht verwijst naar een jeugdige die erg competent is en goed weet om te gaan met zichzelf en zijn bestaan. De tweede schaal legt meer het accent op de flexibiliteit, nieuwsgierigheid en sociale vaardigheden.

8

72

Hoofdstuk 8 • Veerkracht, hét medicijn tegen stress?

8.7 Ten slotte

Dit hoofdstuk wordt afgesloten met meer vragen dan antwoorden. Maar zo gaat het vaker in de sociale wetenschappen. Er is veel bekend, maar ook heel veel niet. Hoe is het begrip veerkracht het beste te omschrijven? Welke rol spelen neurologische factoren? Kan een jeugdige veerkrachtig zijn in de ene en niet in een andere situatie? Bestaan er ook situaties die zo overweldigend en bedreigend zijn, dat zelfs een jeugdige met veel veerkracht daar niet tegenop kan en zich er niet van kan herstellen? Dit hoofdstuk eindigt met de kanttekeningen dat veerkracht: 55 een complex concept is; 55 moeilijk te operationaliseren is; 55 niet een enkel kenmerk heeft; 55 door onderzoekers verschillend wordt gedefinieerd. Zolang er nog zo veel vragen zijn, is het simpelweg voorbarig om veerkracht te beschouwen als hét medicijn tegen stress. De stelling dat veerkracht het vermogen is om tegenslagen te overwinnen, is tamelijk betekenisloos als het begrip niet eerst preciezer gedefinieerd wordt.

8

73

Het ongeluk als bron van stress 9.1 Inleiding – 74 9.2 Hoe gaan slachtoffers van een ongeluk om met stress? – 74 9.3 De psychische naweeën van verkeersongelukken op korte termijn – 75 9.4 De psychische naweeën op langere termijn – 76 9.5 De kwaliteit van leven na een ernstig ongeluk – 76 9.6 Verklaringen – 77 9.7 Preventie – 79

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_9, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

9

74

Hoofdstuk 9 • Het ongeluk als bron van stress

9.1 Inleiding

Jaarlijks overlijden er in Nederland vijftig kinderen ten gevolge van een ongeval. Veruit de meeste van deze kinderen (ongeveer 70%) zijn het slachtoffer van een verkeersongeval. Overige dodelijke ongelukken zijn onder meer verdrinking, vergiftiging of een ongelukkige val. Het aantal kinderen dat in ziekenhuizen wordt opgenomen na een ongeluk, is vele malen groter. Er circuleren verschillende aantallen en dat maakt het moeilijk op dit punt exacte uitspraken te doen. De meeste jeugdige slachtoffers van ongelukken zijn verkeersslachtoffers. Dat betreft vooral fietsers.

9

De meeste onderzoeken wijzen erop dat circa 300.000 jeugdigen onder de 15 jaar jaarlijks in een ziekenhuis (meestal bij de Spoedeisende Hulp) belanden vanwege een ongeluk, dat kan variëren van een verkeersongeval tot een ongeluk op het sportveld. De meeste van hen krijgen een poliklinische behandelding. Ongeveer tien procent van deze slachtoffers wordt in een ziekenhuis opgenomen. In de meeste gevallen gaat het om verkeersslachtoffers en dan vooral fietsers. Leidt dat ook tot stress? Die vraag is moeilijk te beantwoorden, omdat er op dat punt te weinig onderzoek bestaat. Wel zijn er aanwijzingen dat van de jeugdige verkeersslachtoffers die in het ziekenhuis zijn opgenomen 35 à 45% binnen twee maanden ernstige stressverschijnselen te zien geeft. Hoewel deze verschijnselen na verloop van tijd meestal verdwijnen, blijft ongeveer één op elke zes jeugdigen met stresssymptomen kampen. Een ziekenhuisopname na een ongeluk is niet alleen voor het kind ingrijpend, maar brengt eveneens een groot aantal gezinnen van slag. Ook de ouders kunnen gebukt gaan onder de fysieke en mentale consequenties van het stressvolle ongeluk. Hoe gaan ouders en jeugdigen om met een ongeluk dat medische behandeling vereist en dat tot blijvend letsel kan leiden? Die vraag is lastig te beantwoorden, omdat er nog weinig systematisch onderzoek voorhanden is. En voor zover dat er wel is, heeft het meestal betrekking op volwassen slachtoffers van (verkeers)ongelukken. Het weinige onderzoek dat er bestaat, laat zien dat de meeste jeugdigen de stress overwinnen. Een klein deel lukt dat echter niet. Dat wordt in veel gevallen niet door de omgeving onderkend. De hulp beperkt zich vaak alleen tot lichamelijke (na)zorg. De laatste jaren wordt echter steeds vaker slachtofferhulp aangeboden waarbij ook oog is voor eventuele psychische gevolgen van ongelukken. 9.2 Hoe gaan slachtoffers van een ongeluk om met stress?

Welke copingstrategieën gebruiken jeugdigen die het slachtoffer zijn van een (verkeers)ongeluk om de daaruit voortvloeiende stress de baas te worden? Zoals eerder is opgemerkt, bestaan er heel veel verschillende copingstrategieën. De aard van de gehanteerde strategieën hangt niet alleen samen met de stressbron, maar ook met persoonlijke en omgevingskenmerken. Dat maakt het lastig om aan de hand van alleen de stressbron aan te geven welke copingstrategieën jeugdigen na een ongeluk gebruiken. Voor meer inzicht in deze kwestie wijzen we op het onderzoek van Stallard, Velleman, Langsford & Baldwin (2001). Zij onderzochten bijna honderd jongens en meisjes die het slachtoffer waren van een verkeersongeluk. Deze jeugdigen waren gemiddeld 14,6 jaar. De onderzoekers gingen na welke copingstrategieën de jeugdigen gebruikten die hun stress overwonnen en

9.3 • De psychische naweeën van verkeersongelukken op korte termijn

75

welke copingstrategieën de jeugdigen hanteerden die geen kans zagen de psychische naweeën van het ongeluk te boven te komen. De jeugdigen die hun stress de baas worden, hanteren vooral de volgende strategieën. 55 Cognitieve herstructurering: alles op een rijtje zetten en proberen de positieve kanten te zien. 55 Steun en advies zoeken: praten met mensen die je begrijpen en naar je luisteren, zoals vader, moeder, broers, zussen en vrienden. 55 Afleiding zoeken: proberen je gedachten op andere dingen te richten om niet te blijven hangen in het ongeluk en niet in een kringetje te blijven ronddraaien. 55 Probleem positief benaderen: nadenken over wat er is gebeurd, hoe het te voorkomen en proberen lering uit het ongeval te trekken. De jeugdigen die er niet in slagen hun stress te overwinnen, maken vooral gebruik van de volgende copingstrategieën. 55 Zich terugtrekken: niet praten over het ongeluk, in zichzelf gekeerd. 55 Anderen de schuld geven. 55 Afstand nemen: doen alsof er niets is gebeurd. 55 Emotioneel reageren: huilen, boos worden, van slag raken. De jeugdigen die er niet in slagen hun stress te overwinnen, maken gebruik van meer strategieën, waaronder ook wel positieve, maar die blijken niet altijd effectief. Een goed voorbeeld is het zoeken van steun bij de ouders. Dat pakt echter verkeerd uit wanneer de ouders niet naar de jeugdige luisteren, geen begrip hebben en te veel over hun eigen sores praten. In plaats van een positieve bijdrage komt het tot het tegendeel en raakt de jeugdige nog verder van huis. 9.3 De psychische naweeën van verkeersongelukken op korte

termijn

De meeste jeugdigen en ouders krijgen de eerste weken na het ongeluk last van stress en daarmee gepaard gaande verschijnselen. Onderzoek van Winston, Kassam-Adams, VivarelliO’Neill, Ford e.a. (2002) geeft aan dat 80 tot 90% van de jeugdigen en 75 tot 85% van de ouders symptomen van stress te zien geven. Bij de jeugdigen zijn dat vooral verschijnselen van zich afsluiten en in zichzelf keren, terwijl het bij ouders vaak om angsten en slaapproblemen gaat. Als de stresssymptomen ten gevolge van een ongeluk na een maand niet verminderen, moet aan de bel worden getrokken. Dan is de vraag aan de orde of er professionele hulp nodig is.

Het is dus bijna normaal te noemen dat ouders en kinderen de eerste maand na een (verkeers) ongeluk symptomen van stress te zien geven. Er zijn echter jeugdigen en ouders die veel meer symptomen te zien geven dan normaal is. Ruim een kwart van de jeugdigen (28%) en minder dan een kwart van de ouders (23%) behoort tot deze categorie. Zij lopen een serieus risico dat zij hun stress voorlopig niet meester zullen worden en zelfs meer symptomen van stress te zien zullen geven. Bij de overige jeugdigen en ouders nemen de stresssymptomen na een maand af en hinderen die hen niet langer om thuis, op school/werk of in de vrije tijd normaal te functioneren.

9

76

Hoofdstuk 9 • Het ongeluk als bron van stress

9.4 De psychische naweeën op langere termijn

9

Hoe groot is het risico dat kinderen na het meemaken van een verkeersongeluk later zo veel psychische problemen ontwikkelen, dat het hen belemmert in hun sociaal functioneren? De Vries, Kassam-Adams, Cnaan, Gallagher & Winston (1999) geven op die vraag antwoord. Zij onderzochten in de VS een cohort van ruim 100 kinderen van 3 tot 18 jaar die het slachtoffer waren van een verkeersongeluk en daarna medische hulp nodig hadden. Na ruim een halfjaar werden de ouders geïnterviewd om de gevolgen van het ongeluk op langere termijn te evalueren. De belangrijkste onderzoeksbevinding was dat een kwart van de jeugdigen (25%) nog steeds last had van (ernstige) psychische problemen. Bij de ouders was dat 15%. Het bleek verder dat als het kind met psychische problemen kampte, de ouders meestal ook last hadden van psychische problemen zoals herbeleving van het ongeluk in dromen en alledaagse situaties, zich afsluiten, onderdrukken van gevoelens of overgevoelig reageren. Zochten de ouders ook hulp om met de psychische naweeën van het ongeluk om te gaan? In het hier genoemde onderzoek bleek dat bijna de helft van de ouders van jeugdigen met psychische problemen hulp had gezocht voor hun zoon of dochter en dat een vijfde van de ouders voor zichzelf hulp had ingeroepen. De kans op problemen op langere termijn is afhankelijk van meerdere factoren. Als ouders direct getuige zijn van het ongeluk (15%) is de kans op ernstige stresssymptomen groter. De impact van de directe beleving gaat dieper dan die van het latere verhaal van een getuige van het ongeluk. Verder is het inzichtelijk dat de kans op hevige stressreacties bij jongere kinderen groter is dan bij oudere kinderen. Ook de ouders van jongere kinderen die het slachtoffer zijn van een (verkeers)ongeluk hebben meer kans om stresssymptomen te ontwikkelen. Een langdurige ziekenhuisopname − die doorgaans aan de orde is als er sprake is van ernstiger letsel – verhoogt eveneens de kans op psychosociale problemen. In meerdere onderzoeken zijn deze feiten aan het licht gekomen. Dat betekent dat in het kader van preventie extra aandacht nodig is voor jonge kinderen en hun ouders, vooral als de ouders ook nog getuige zijn geweest van het ongeluk van hun kind. Hulpverleningsorganisaties zijn er nog steeds te weinig op bedacht dat slachtoffers van (verkeers)ongelukken niet alleen medische maar vaak ook psychologische zorg nodig hebben. Te vaak wordt nog aangenomen dat het kind als het fysiek weer in orde is, er psychisch vanzelf ook wel weer bovenop zal komen. Dat is niet altijd het geval. 9.5 De kwaliteit van leven na een ernstig ongeluk

Dankzij de medische vooruitgang overleven steeds meer kinderen een ernstig ongeval. Maar hoe ziet de kwaliteit van leven eruit voor deze kinderen na het ongeluk? Die vraag is niet gemakkelijk te beantwoorden, omdat de kwaliteit van leven op verschillende manieren kan worden omschreven. Bovendien: waar ligt precies de grens tussen een ernstig en een minder ernstig ongeluk? In het algemeen geldt dat de kwaliteit van leven afneemt naarmate de ernst van het ongeluk toeneemt. Het zijn vooral de kwetsuren met hoofd- en nekletsel ten gevolge van verkeersongelukken die van invloed zijn op de kwaliteit van leven na het ongeluk. Fysiek niet meer kunnen wat vroeger wel kon, hakt erin. Op school niet meer met alles kunnen meedoen, werkt ook negatief op het psychisch welbevinden. De kans op psychosociaal disfunctioneren neemt daarmee toe.

9.6 • Verklaringen

77

Behalve de ernst van het ongeluk is ook de duur van het verblijf in het ziekenhuis van invloed op de kwaliteit van leven. Meestal hangen deze factoren met elkaar samen. Zij kunnen de kwaliteit van leven beïnvloeden. De kwaliteit van leven hangt verder samen met de kenmerken van de jeugdigen en de omgeving. De volgende kenmerken spelen een rol. 55 Ten eerste blijkt dat mannen en jongens meer bij ongelukken betrokken zijn dan vrouwen en meisjes. Die verhouding is ongeveer 60% tegenover 40%. Ook is gebleken dat meisjes gemiddeld na een ernstig ongeluk minder kwaliteit van leven ervaren dan jongens. 55 Ten tweede is er een duidelijke tendens waarneembaar dat oudere kinderen meer melding maken van een verminderde kwaliteit van bestaan dan jongere kinderen. 55 In de derde plaats hebben depressieve jeugdigen die een ernstig ongeluk overkomt meer kans dat zij de kwaliteit van leven na het ongeluk minder vinden. 55 In de vierde plaats hebben jeugdigen die eerder een stressvolle gebeurtenis meemaakten meer kans dat de kwaliteit van leven na het ongeluk afneemt. Bij hen komt figuurlijk gesproken de klap van het ongeluk harder aan. 55 In de vijfde plaats is de impact van een verkeersongeluk groter als de jeugdige er nauw bij betrokken is. 55 Ten slotte lopen jeugdigen die opgroeien in gezinnen waar de kwaliteit van opvoeden ernstig te wensen overlaat eveneens meer risico dat zij de kwaliteit van leven na het ongeluk als minder ervaren. In een recente overzichtsstudie van Martin-Herz, Zatzick & McMahon (2012) worden deze onderzoeksbevindingen opnieuw bevestigd. In het kader worden de factoren genoemd die de kans vergroten dat jeugdigen na een ernstig ongeluk de kwaliteit van leven als minder positief ervaren. Het welbevinden van een jeugdige kan na een ongeluk negatief worden beïnvloed 55 55 55 55 55 55 55 55

Naarmate het ongeluk ernstiger is Naarmate er meer mensen bij betrokken zijn Naarmate de ziekenhuisopname langer duurt Als het om meisjes gaat Als het om oudere kinderen gaat Als de jeugdige depressief is Als de jeugdige eerder een traumatische gebeurtenis heeft meegemaakt Als de jeugdige opgroeit in een gezin waar de opvoeding ernstig tekortschiet

9.6 Verklaringen

Wanneer ongevallen puur en alleen op toeval zouden berusten, behoeft er niet verder naar verklaringen te worden gezocht. Maar in de loop der tijd heeft steeds meer de mening postgevat dat ongelukken bij kinderen en jongeren niet altijd toevallig plaatsvinden. Er bestaan meerdere theorieën die erop wijzen dat ongelukken weliswaar niet altijd zijn te voorkomen, maar dat er wel degelijk factoren zijn te onderscheiden die een ongeluk in de hand kunnen werken dan wel kunnen helpen een ongeluk te voorkomen. In de eerste plaats is het wel duidelijk dat de verkeersveiligheid niet overal even groot is voor kinderen. Dat hangt samen met de verkeersintensiteit, maar ook met de maatregelen die

9

78

9

Hoofdstuk 9 • Het ongeluk als bron van stress

zijn genomen om de veiligheid van vooral fietsers en voetgangers te beschermen. In Nederland zijn daartoe de laatste twee decennia belangrijke maatregelen genomen, zoals snelheidsbeperkingen voor auto’s, het duidelijk scheiden van fietsers van auto’s, de aanleg van rotondes en het maken van duidelijke oversteekpaden. Deze en andere maatregelen hebben inmiddels geleid tot een duidelijke afname van het aantal verkeersslachtoffers. Verder is ook de opvoeding een relevante factor. Ouders kunnen hun kinderen leren om veilig aan het verkeer deel te nemen. Ook scholen kunnen veel doen – en doen al veel; denk aan de verkeerslessen op school − om hun leerlingen bij te brengen hoe zij zich veilig in het verkeer kunnen begeven. Ten tweede vinden in huis jaarlijks ongelukken plaats die grotendeels zijn te voorkomen wanneer ouders betere voorzorgsmaatregelen nemen. Het gaat vooral om jonge kinderen onder de vijf jaar die aan de aandacht van de ouders ontsnappen of te gemakkelijk in aanraking kunnen komen met gevaarlijke voorwerpen of stoffen. Veel van deze ongelukken zijn te verklaren vanuit de onachtzaamheid van de ouders. In de derde plaats speelt een rol het zogeheten exposure-coping-model van Mellinger & Manheimer (1967). Zij spreken van een ongevalsproces en onderscheiden daarin twee fasen: het blootstaan aan gevaar (exposure) en het omgaan met gevaar (coping). Beide momenten zijn (onafhankelijk van elkaar) bepalend voor het al of niet plaatsvinden van een ongeval. Zo kan bijvoorbeeld een gebrek aan controle invloed hebben op de exposure, terwijl impulsiviteit de aard van de coping kan bepalen. Een jeugdige heeft bijvoorbeeld geen invloed op (controle over) de snelheid van de auto, maar verzuimt – gehaast als hij is − om de situatie adequaat in te schatten (coping). Per jaar lopen in Nederland 44.000 kinderen onder de vijf jaar in en om huis letsel op dat medische behandeling vergt. De ongevallen in huis betreffen vergiftiging, vallen, verbranding, verstikking en verdrinking.

Ten vierde is er de verklaring van ongelukken van Sobel (1970), die is gebaseerd op uitvoerige onderzoeken van vergiftigingsongevallen bij kinderen. Hij stelt dat de relaties binnen het gezin van invloed zijn op het gedrag van het kind en daarmee op de blootstelling aan en omgang met gevaar. Hij vond namelijk dat in gezinnen waar vergiftigingsgevallen voorkwamen de moeder opvallend vaak minder tevreden was over haar huwelijk en dat er in het gezin meer conflicten voorkwamen, wat tot veel stress bij de kinderen leidde. In de vijfde plaats speelt het verklaringsmodel van Wilson (1979) een rol. Hij ziet een ongeluk als resultaat van drie factoren: het product, de persoon en de omgeving. Het product of object dat bij het ongeluk een rol speelt, kan uiteenlopende eigenschappen hebben, variërend van nieuw tot oud, van glad tot rafelig, van bekend tot onbekend, van deugdelijk tot ondeugdelijk enzovoort. Ook de persoon die betrokken is bij het ongeluk heeft verschillende kenmerken. Behalve biografische (leeftijd en sekse) gaat het ook om psychologische en fysieke eigenschappen. Ten slotte kan ook de omgeving verschillend van aard zijn, zowel sociaal als fysiek. Deze drie factoren werken op elkaar in tijdens een ongeluk. Ten zesde is er het verschijnsel dat bekend staat als accident-proneness. Daarmee wordt bedoeld dat sommige kinderen een verhoogd risico hebben bij een ongeluk betrokken te raken. Het gaat om kinderen die in zeven sloten tegelijk lopen en die vaak bekend staan als brokkenpiloot. Ze hebben wel veel bravoure, maar weinig zelfcontrole, een gebrekkige concentratie en zijn motorisch onhandig. In dit verband wordt ook wel een onderscheid gemaakt in kinderen met risicomijdend gedrag (afwachtend, voorzichtig, rustig, evenwichtig) en kinderen met risi-

9.7 • Preventie

79

conemend gedrag (impulsief, onvoorzichtig, druk, onstuimig). Deze laatste categorie is evident vaker betrokken bij ongelukken. Tot slot neemt de kans op ongelukken toe als er sprake is van een gebrekkige perceptie van de eigen mogelijkheden en van de taak die dient te worden uitgevoerd. Als bijvoorbeeld een kind de straat oversteekt, zal het een inschatting moeten maken van de snelheid waarmee een fietser of een auto komt aangereden en van zijn eigen snelheid om de straat over te steken. Kinderen die bij ongelukken zijn betrokken, overschatten dikwijls hun eigen mogelijkheden en onderschatten de door hen uit te voeren taak (Plumert, 1995). 9.7 Preventie

De voorgaande verklaringen bieden belangrijke handvatten voor ongevalspreventie. Er bestaan meerdere invalshoeken. Het verkeersbeleid van de overheid kan bijdragen aan de verkeersveiligheid in het algemeen en voor jeugdigen in het bijzonder. Dat beleid is al enige tijd met succes in gang gezet. Daarnaast is de van oudsher bekende weg van voorlichting, waarin de nadruk valt op het vermijden van risico’s en het bevorderen van inzicht in uiteenlopende verkeerssituaties, nog steeds zinvol. Dat geldt ook voor educatieve schoolprojecten waarbij leerlingen onder meer al fietsend onder begeleiding deelnemen aan het verkeer. Met oefeningen kunnen jeugdigen zich bepaalde vaardigheden eigen maken en leren gevaren en risico’s in het verkeer te onderkennen. Ten slotte blijft voor kinderen en jeugdigen het gezin een belangrijk terrein om te leren ongelukken te voorkomen. Ouders kunnen stap voor stap hun kinderen leren aan het verkeer deel te nemen; eerst met en later zonder begeleiding. Dat er op dat punt nog veel door ouders valt te doen, blijkt pijnlijk duidelijk uit het grote aantal jeugdigen dat onverlicht over straat fietst.

9

81

Scheiding en  stress 10.1 Inleiding – 82 10.2 Omgaan met stress – 82 10.3

Risico’s op problemen na een echtscheiding – 84

10.4 Komt elke jeugdige na een scheiding in problemen? – 86 10.5

De problemen per ontwikkelingsfase nader bezien – 86

10.6 Interventies – 87

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_10, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

10

82

Hoofdstuk 10 • Scheiding en stress

10.1 Inleiding

Het aantal echtscheidingen is in de loop der tijd sterk toegenomen. Bedroeg het aantal in 1955 nog slechts 5.634, in 1980 is dat aantal opgelopen tot 23.735, terwijl het jaar 1985 in totaal 33.615 echtscheidingen telde. Daarna is het aantal echtscheidingen in Nederland blijven schommelen rond de 33.000 (. tabel 10.1). Bij deze echtscheidingen zijn jaarlijks ongeveer 34.000 kinderen betrokken. Over een periode van vijf jaar bezien, betreft het ongeveer 170.000 kinderen. Dat aantal ligt echter nog hoger als we rekening houden met de kinderen van samenwonende, niet-getrouwde ouders die uit elkaar gaan. Deze cijfers kunnen voor kennisgeving worden aangenomen, ware het niet dat het meemaken van een echtscheiding voor veel kinderen een zeer stressvolle gebeurtenis is die tot psychische, sociale en/of psychosomatische problemen kan leiden. Dit hoofdstuk handelt over hoe kinderen met een echtscheiding omgaan, tot welke problemen een echtscheiding kan leiden en waarom het ene kind wel en het andere kind niet in de problemen komt. 10.2 Omgaan met stress

10

Een echtscheiding wordt door kinderen ervaren als een gegeven waaraan ze niets kunnen veranderen. Het overkomt hun en ze hebben het te ondergaan. Ze zijn in een stressgevende situatie terechtgekomen die voor hen oncontroleerbaar is. Zij kunnen de scheiding niet ongedaan maken. In dergelijke oncontroleerbare situaties hebben kinderen de neiging anders te reageren dan in een controleerbare stressvolle situatie. In het laatste geval zullen zij eerder geneigd zijn zich actief op te stellen en op een positieve manier met het probleem om te gaan. In het geval van een oncontroleerbare situatie zijn kinderen echter meer geneigd een vermijdende coping­ strategie te volgen. Dat houdt onder meer in dat zij: 55 het probleem negeren; 55 blijven steken in negatieve emoties; 55 mensen ontwijken die hen aan de scheiding doen denken; 55 zichzelf wijsmaken dat er eigenlijk geen scheiding heeft plaatsgevonden. Doordat 80% van de kinderen na een scheiding bij de moeder blijft wonen, vervaagt dikwijls hun relatie met de vader.

Of kinderen zich inderdaad volgens deze strategie zullen gedragen, hangt samen met meerdere factoren (zie verderop in dit hoofdstuk). Lang niet alle kinderen reageren overigens met vermijdend gedrag door zich passief en negatief op te stellen. Er zijn ook kinderen die een actievere benadering van het probleem hebben en proberen zo goed mogelijk door de stressgevende situatie heen te komen. In dat verband is de Engelse term coping efficacy van toepassing, die erop duidt dat kinderen op een positieve en effectieve manier met de scheiding omgaan. Zij denken dat zij goed in staat zijn de scheiding te verwerken. Deze copingstrategie houdt onder meer in: 55 een actieve benadering en proberen zich zo goed mogelijk aan de nieuwe situatie aan te passen;

83

10.2 • Omgaan met stress

. Tabel 10.1  Aantal echtscheidingen per jaar in Nederland (bron: CBS).

55 55 55 55 55

jaar

aantal

1996

34.871

2000

34.650

2008

32.236

2009

30.779

2012

32.544

positief blijven denken en de aandacht richten op nieuwe mogelijkheden; optimistisch blijven en zichzelf voorhouden dat het in de toekomst beter wordt; zichzelf doelen blijven stellen; met anderen over de scheiding praten; de scheiding proberen te begrijpen.

Of kinderen ook werkelijk tot een dergelijke copingstrategie komen, hangt sterk af van de relaties die de ouders voor de scheiding met hun kinderen hebben ontwikkeld, maar ook met het gedrag van de ouders tijdens en na de scheiding. Het blijkt dat een bestaande warme, hartelijke relatie met beide ouders sterk kan bijdragen aan een positieve manier van omgaan met de scheiding. Meestal blijven de kinderen bij de moeder wonen en om die reden kan de relatie tussen moeder en kind hier uiteindelijk van doorslaggevende betekenis zijn in het overwinnen van de stress die de scheiding heeft teweeggebracht. Maar met het co-ouderschap zijn de vaders evenzeer van invloed. De vraag is hoe en in welke mate beide ouders betrokken blijven bij de opvoeding. En hoe gaan de ouders met elkaar om na de scheiding? Blijven ze on speaking terms of verketteren ze elkaar? Kinderen met een positieve relatie met hun ouders zullen bij een scheidding minder geneigd zijn om het probleem van de scheiding te ontkennen of te ontlopen. Zij durven het probleem onder ogen te zien en denken het aan te kunnen. Zij voelen zich zekerder, hebben meer vertrouwen in hun moeder en vader en verwachten ook steun van hen. Omdat nog altijd de meeste kinderen bij hun moeder blijven wonen, is de moeder vaak de aangewezen persoon om het kind te helpen op een positieve manier met de scheiding om te gaan en het consistent en betrokken te begeleiden. Niet toevallig is het werken aan de kwaliteit van de moederkindrelatie een speerpunt in meerdere interventieprogramma’s voor kinderen van gescheiden ouders (zie 7 par. 10.6). Overigens is niet alleen het gedrag van de ouders bepalend voor de manier waarop kinderen omgaan met een scheiding, ook de copingstrategieën die de kinderen tijdens hun opvoeding tot dusver hebben ontwikkeld zijn belangrijk. Het maakt veel uit of kinderen voor de scheiding hebben geleerd om lastige situaties te ontwijken, of dat zij hebben geleerd problemen onder ogen te zien en te zoeken naar de best mogelijke oplossing. Die oplossing betekent uiteraard niet de scheiding ongedaan maken (die is niet te herstellen), maar ligt in het omgaan met de stress die een scheiding nu eenmaal altijd teweegbrengt. En die vaak ook al voor de scheiding aanwezig is.

10

84

Hoofdstuk 10 • Scheiding en stress

10.3

Risico’s op problemen na een echtscheiding

Waarom raakt het ene kind na een scheiding van slag en blijft een ander kind in evenwicht? Waarom vertoont het ene kind gedragsproblemen en het andere niet? En waarom gaat het met ene kind slecht op school en blijft een ander kind gewoon op zijn niveau functioneren? Bij het antwoord op die vragen spelen verschillende factoren een grote rol. De belangrijkste worden hierna besproken. zz Het ontwikkelingsniveau

De wijze waarop jeugdigen reageren op een scheiding verschilt per leeftijdsfase. Dat betekent overigens niet dat een bepaalde leeftijdsfase tot meer of minder problemen leidt. Kinderen tussen 3 en 6 jaar missen nog het vermogen om de echtscheiding te begrijpen en te bevatten wat er aan de hand is. Zij beleven de scheiding vaak als iets dat tussen hen en hun ouders plaatsvindt. Zij zijn geneigd de scheiding te zien als een gevolg van hun eigen foute gedrag. Daarnaast hebben ze fantasieën over een verzoening tussen beide ouders. Voor kinderen van 6 tot 12 jaar geldt dat zij zich meer bewust zijn van de situatie. Zij ervaren gevoelens van verdriet en verwarring, maar ook van boosheid en angst. Het kost hen veel moeite om hun positieve gevoelens te blijven koppelen aan beide ouders. Zij worstelen met tegenstrijdige gevoelens. Hoe meer de ouders met elkaar een echtscheiding uitvechten, hoe meer schade het kind oploopt.

10

Jongeren van 12 tot 15 jaar doorzien meer de complexiteit van de situatie, doordat zij emotioneel en cognitief verder in hun ontwikkeling zijn. Zij zijn zich sterker bewust van hun negatieve gevoelens en hebben daar ook meer last van. Niet zelden verbergen zij deze gevoelens achter een houding van bravoure. Jongeren van 16 tot 21 jaar hebben de meest realistische kijk op de scheiding en beseffen meer wat er aan de hand is. Zij zijn in staat tot een meer objectieve kijk, maar laten zich toch vaak meeslepen in hun subjectieve (voor)oordelen. 7 Par. 10.5 geeft een gedetailleerder overzicht van reacties van jeugdigen op een scheiding. zz De persoonlijkheidskenmerken

Het ene kind is het ander niet. Kinderen ontwikkelen verschillende persoonlijkheidskenmerken. Veel van deze kenmerken zijn van invloed op de manier waarop jeugdigen omgaan met een echtscheiding. In de eerste plaats speelt het temperament van de kinderen een rol. Temperament is te beschouwen als een tamelijk stabiele wijze van emotioneel reageren. Kinderen met een ‘moeilijk temperament’ hebben er moeite mee hun emoties te reguleren en de baas te blijven. Het kost hun meer inspanning om een scheiding te verwerken dan kinderen met een ‘gemakkelijk temperament’. Ten tweede is het zelfbeeld van invloed. Dit centrale persoonlijkheidskenmerk wordt al heel lang in verband gebracht met het verwerken van een scheiding (Van der Ploeg, 2011). Jeugdigen met een negatief zelfbeeld lopen meer risico op problemen na de scheiding dan jeugdigen met een positief beeld van zichzelf. Jeugdigen met meer zelfvertrouwen weten zich na een scheiding beter te ontwikkelen.

10.3 • Risico’s op problemen na een echtscheiding

85

In de derde plaats speelt mee de mate van interne of externe locus of control. Dit als zelfbeschikking te vertalen persoonlijkheidskenmerk wijst op de mate waarin kinderen en jongeren – de verwachting hebben dat zij hun bestaan kunnen sturen. Jeugdigen met een sterke mate van zelfbeschikking denken van wel. Jeugdigen met een geringe mate van zelfbeschikking voelen zich meer een speelbal van krachten waarop zij geen invloed hebben. Die jeugdigen zullen de scheiding beleven als iets onontkoombaars waarvan zij zich het slachtoffer voelen. Wie zo denkt, loopt meer risico na de echtscheiding in de problemen te raken. zz De copingstrategie

Jeugdigen die tijdens de scheiding gebruikmaken van positieve probleem- en emotiegerichte copingstrategieën hebben minder kans op problemen na de scheiding dan jeugdigen met negatieve copingstrategieën. In het laatste geval willen jeugdigen de scheiding niet onder ogen zien, nemen zij een fatalistische houding aan en maken zij zich los van alles wat met de scheiding te maken heeft. zz Jongens en meisjes

Meisjes vertonen na een scheiding doorgaans minder problemen dan jongens. Zij laten ook ander gedrag zien. Zo zijn zij meer geneigd hun gevoelens van verdriet en boosheid te onderdrukken. Dat leidt vaak tot psychosomatische klachten zoals hoofdpijn, maagklachten en slaapproblemen. Jongens daarentegen zijn na een echtscheiding meer geneigd tot impulsief, ongedurig en storend gedrag. Daardoor komen zij vaak in botsing met leeftijdgenoten. Meestal verdwijnen zowel bij de jongens als bij de meisjes na een jaar of twee deze problemen weer. zz Eerdere gedragsproblemen

Als jeugdigen eerder problemen hebben gegeven, is de kans groot dat na een scheiding deze problemen in verhevigde mate terugkeren. Doorgaans hangen de eerdere gedragsproblemen samen met een ongunstige gezinssituatie, zoals onvoldoende begeleiding, een veel te strenge of te toegevende opvoeding of gebrek aan affectie en betrokkenheid. Die ongunstige omstandigheden werken door tijdens en na de scheiding. Voor de jeugdigen is dat een uiterst negatieve situatie. In een periode waarin zij de steun van hun ouders hard nodig hebben, moeten zij die support missen. De kans op problemen neemt daarmee verder toe. zz De ouders

Veel, heel veel van het gedrag van de jeugdige na de scheiding hangt af van de wijze waarop de ouders met de scheiding omgaan. Het gunstigste scenario is dat de ouders zonder haat en nijd uiteengaan en met elkaar in gesprek blijven, zeker over de opvoeding van de kinderen. Dat lukt in de praktijk vaak niet. De ouders gaan immers scheiden omdat de harmonie verstoord is geraakt en niet meer valt te herstellen. De partners maken elkaar verwijten en voelen zich vaak niet begrepen. Tegen die achtergrond dreigt er een kloof te ontstaan of is al ontstaan die de relatie tussen de ouders op scherp kan zetten. Dat kan ertoe leiden dat de partners (of één van hen) blijven steken in wrok en agressie, te veel gaan roken of drinken en te veel met zichzelf bezig zijn. Deze ouders komen er niet toe om hun kinderen door deze moeilijke fase heen te loodsen. Deze jeugdigen moeten zichzelf zien te redden. De naweeën van een scheiding kunnen voor jeugdigen extra negatief uitvallen als de ouders ruzie blijven maken. De strubbelingen en conflicten na de scheiding hebben soms meer impact dan de scheiding zelf. Het kind wordt dan gemakkelijk een speelbal van de machtsstrijd tussen

10

86

Hoofdstuk 10 • Scheiding en stress

beide ouders en het kan daardoor elk houvast verliezen. Deze jeugdigen hebben een verhoogd risico om na de scheiding in de problemen te geraken. Onderzoek laat zien dat hoe heftiger de conflicten en ruzies tussen de ouders zijn, hoe meer kans er is op problemen bij de kinderen (Kelly, 2000). 10.4 Komt elke jeugdige na een scheiding in problemen?

10

In onderzoek is bij herhaling vastgesteld dat er een systematisch verband bestaat tussen echtscheiding en sociaal-emotionele problemen. Op twee manieren is dat verband aangetoond. In de eerste plaats is het verband tussen echtscheiding en probleemgedragingen geconstateerd in onderzoek waarbij de ontwikkeling van kinderen van gescheiden ouders jarenlang werd gevolgd. Dankzij de onderzoeken van onder meer Wallerstein & Blakeslee (1989) en Hetherington, Cox & Cox (1985) weten we dat veel kinderen na een echtscheiding problemen geven, significant meer dan kinderen die geen echtscheiding hebben meegemaakt. In de tweede plaats is hardgemaakt dat in populaties van probleemjeugdigen − zoals delinquente jongeren, problematische jeugdigen in tehuizen en jeugdigen met psychiatrische stoornissen − een onevenredig groot aantal jeugdigen uit gescheiden gezinnen afkomstig is. Van de jeugdigen in tehuizen voor jeugdzorg is bijvoorbeeld bijna driekwart (73%) afkomstig uit gezinnen waarvan de ouders zijn gescheiden. Voor jeugdigen in de ambulante zorg is dat de helft (50%) en voor jeugdigen in dagbehandeling 39% (Van der Ploeg & Scholte, 1997). Deze bevindingen zeggen op zichzelf nog niets over de oorzakelijkheid tussen echtscheiding en gedragsproblematiek, maar men kan er wel uit afleiden dat jeugdigen van gescheiden ouders een verhoogd risico lopen om in de problemen te raken. Een echtscheiding kan leiden tot problemen van het kind, maar er zijn ook kinderen die zonder problemen door een echtscheiding komen.

De laatste jaren is het inzicht gegroeid in de gevolgen van een echtscheiding. Het gaat hier om een complex fenomeen. Aanvankelijk is gesteld dat echtscheiding tot allerlei onheil leidt. In die tijd waren de onderzoeksmethoden nogal beperkt en werd er noch met representatieve noch met controlegroepen gewerkt. De uitspraken kwamen er toen op neer dat elke echtscheiding negatieve effecten tot gevolg had. Vaak ging het om onomkeerbare effecten. Nu is het inzicht genuanceerder. Het verband tussen scheiding en problemen is niet zo rechtlijnig. Een scheiding brengt weliswaar voor ieder kind verdriet met zich mee, maar dat is iets anders dan problematiek. Een groot deel van de kinderen blijkt na een scheiding goed te functioneren. De reacties van kinderen en jongeren op een scheiding blijken afhankelijk van meerdere factoren, zoals die in de voorgaande paragraaf zijn beschreven. 10.5

De problemen per ontwikkelingsfase nader bezien

De aard van de vertoonde problemen verschilt per ontwikkelingsfase. De ene fase geeft niet meer of minder problemen dan de andere, maar het karakter van de problemen verschilt wel. Deze paragraaf bespreekt per leeftijdsfase de belangrijkste problemen die zich na een scheiding kunnen voordoen (zie ook 7 bijlage 9).

10.6 • Interventies

87

zz Kinderen tot zes jaar

Kinderen jonger dan drie jaar vertonen vaak angstig gedrag, ze zijn prikkelbaar en huilen veel. Ook hebben deze kinderen vaak last van slaap- en eetproblemen. Het komt ook voor dat ze agressief reageren. Kinderen van vier en vijf jaar geven zichzelf vaak de schuld van de scheiding. Ook laten observaties zien dat zij zich vastklemmen aan de moeder en/of vader. Ze zijn bang alleen te worden gelaten. Verder kunnen ze last krijgen van nachtmerries. Kinderen van deze leeftijd vertekenen vaak de realiteit en geven zich gemakkelijk over aan fantasieën. De reacties zijn vooral: 55 angstig; 55 prikkelbaar; 55 eet- en/of slaapproblemen; 55 bang in de steek te worden gelaten. zz Basisschoolkinderen

Deze kinderen laten hun gevoelens meer de vrije loop. Zij tonen meer agressie en verliezen eerder hun zelfbeheersing. Zij worstelen vaak met hun loyaliteit: wie moeten ze kiezen? Enerzijds voelen zij zich afgewezen en bedrogen door de afwezige ouder en hebben ze het gevoel gestraft te worden. Anderzijds willen ze loyaal blijven en de afwezige ouder niet verliezen. Buiten het gezin kunnen eveneens problemen optreden. De kinderen weten zich geen raad met de situatie, maken minder contact met hun leeftijdgenoten en neigen er soms toe in hun schulp te kruipen. Vaak gaan de leerprestaties op school achteruit. Belangrijke reacties zijn: 55 piekeren; 55 neerslachtig; 55 driftbuien; 55 gevoelens van afwijzing. zz Jongeren van twaalf jaar en ouder

Deze jongeren hebben grote moeite om de scheiding emotioneel te verwerken. Aan de ene kant zijn ze boos, aan de andere kant zijn ze verward en weten ze met de situatie niet goed raad. Ze gedragen zich soms met veel bravoure, maar in feite knaagt de scheiding aan hun gevoel van eigenwaarde. Dat kan psychische klachten met zich meebrengen, zoals depressie. Soms spelen deze jongeren de ouders tegen elkaar uit en tasten zij de regels en grenzen af. Dat laatste kan ertoe leiden dat ze tot probleemgedragingen komen zoals agressie, overmatig drinken en delinquent gedrag. Het gevolg is vaak dat de leerprestaties op school steeds minder worden. Veelvoorkomende reacties zijn: 55 eenzaamheid; 55 antisociaal gedrag; 55 agressie; 55 relationele problemen. 10.6 Interventies

Aan een echtscheiding zitten meerdere kanten: de kinderen, de ouders en de onderlinge relaties. Als het tot professionele hulpverlening komt, zal met deze aspecten rekening moeten worden gehouden.

10

88

Hoofdstuk 10 • Scheiding en stress

De reacties van de ouders zijn uiteenlopend. Voor hen brengt de scheiding verschillende negatieve gevoelens met zich mee. Moeders voelen zich dikwijls somber, angstig, vernederd, overweldigd en zien zichzelf als niet-geslaagde moeder. Om die gevoelens de baas te worden, zoeken zij soms hun heil in veel uitgaan, roken en drinken. Dat geldt ook voor de vaders. Zij voelen zich vaak buitengesloten, zijn bang minder door hun kinderen te worden geaccepteerd en hebben soms ook gevoelens van depressie en angst. Voor jeugdigen die de stress van de scheiding niet aankunnen, geldt dat zij psychische, gedragsmatige en psychosomatische problemen te zien geven. Daarin spelen gevoelens mee van boosheid, verdriet, verlies en angst om niet lief gevonden of geaccepteerd te worden. Vaak voelen zij zich ook schuldig en verantwoordelijk. De deskundige zal zich richten op het reduceren van de onderlinge vijandigheden tussen de gezinsleden en hen helpen om de scheiding te verwerken. Dat houdt vooral in dat ouders met elkaar in gesprek blijven of komen en dat de kinderen goede relaties met beide ouders blijven onderhouden. De deskundige hulpverlener kiest geen partij, maar zal een open discussie met en tussen de ouders over de scheiding aanmoedigen. Hierna volgt een bespreking van twee Nederlandse preventieprogramma’s en een internationaal bekend programma.

10

De ouders beïnvloeden op vier manieren hoe hun kinderen met de stress van de scheiding omgaan 55 De wijze waarop zij hun kinderen begeleiden 55 De manier waarop zij een voorbeeld zijn voor kun kinderen 55 De relaties tussen ouders en kind 55 De interacties in het gezin

zz KIES − Kinderen in echtscheidingssituaties

Dit preventieprogramma is opgezet voor jeugdigen in de basisschoolleeftijd. Het doel van het programma is om mogelijke problemen te voorkomen en kinderen te leren omgaan met de veranderde situatie. Het programma moet ertoe leiden dat kinderen de scheiding beter begrijpen, meer zelfvertrouwen krijgen en niet in de put raken. Dat wordt nagestreefd in acht bijeenkomsten, waarin de kinderen vooral spelen en praten. Dat houdt onder meer in: bepaalde opdrachten uitvoeren, in gesprek gaan met elkaar en meedoen aan rollenspelen. Het programma begint met kennismaken en herkennen van de eigen situatie en eindigt met loslaten van wat is geweest, op eigen benen staan en vertrouwen hebben in de toekomst. Het KIES-programma steunt op denkbeelden uit de cognitieve gedragstherapie. Om kinderen te helpen problemen op te lossen en bewust te maken van wat er is gebeurd, leren zij hoe hun gedachten en gevoelens hun gedrag beïnvloeden. Het programma richt zich vooral op het kind. De ouders krijgen vooraf informatie over het programma en na afloop worden zij opnieuw geïnformeerd over het verloop van het programma. Ook de school wordt geïnformeerd.

zz Jes − Jij en scheiding

Ook dit is een preventieprogramma bestemd voor kinderen van gescheiden ouders. Ook hier gaat het om kinderen in de basisschoolleeftijd. De kinderen volgen een cursus van zes bijeenkomsten waarin zij groepsgewijs leren om:

10.6 • Interventies

89

55 voor zichzelf op te komen; 55 inzicht te verwerven in kwesties die bij een echtscheiding horen; 55 te ontdekken dat meer kinderen dezelfde ervaringen kunnen hebben. Voor de ouders zijn er drie parallelbijeenkomsten waarin zij voorlichting krijgen over de mogelijke invloeden van een scheiding op de ontwikkeling van kinderen. Ook krijgen zij handvatten aangereikt om de scheiding zo goed mogelijk te verwerken. zz New Beginnings Program

Het New Beginnings Program (NBP) is bestemd voor gescheiden ouders van kinderen in de leeftijd van 3 tot 17 jaar. Het programma is erop gericht de weerbaarheid van de kinderen na een scheiding te vergroten en psychische problemen te voorkomen. In tien wekelijkse groepssessies en twee individuele bijeenkomsten (na de derde en achtste groepssessie) leren ouders: 55 hun opvoedvaardigheden te vergroten; 55 de ouder-kindrelatie te verbeteren; 55 te luisteren naar hun kinderen; 55 de onderlinge conflicten te reduceren; 55 de barrières te slechten die een contact in weg staan met de andere ouder. Vaders en moeders nemen in aparte groepen deel aan het programma. Zowel in de vadergroepen als in de moedergroepen komen genoemde thema’s aan de orde. Het programma is er vooral op gericht het kind zo te begeleiden, dat het in staat is om met de stress van de scheiding adequaat om te gaan. De achterliggende theorie is dat de ontwikkeling van het kind in sterke mate wordt bepaald door beschermende factoren en risicofactoren in de omgeving. De vaders en moeders worden bewust gemaakt van deze factoren. Het programma moet ertoe leiden dat de kinderen via hun ouders zich de vaardigheden (copingstrategieën) eigen maken om succesvol met de stress van de scheiding om te gaan. Het draait in feite om twee thema’s: 55 de kwaliteit van de ouder-kindrelatie; en 55 de aard van de begeleiding. De effectiviteit van dit programma is meermalen onderzocht. Nog onlangs vond aan de Arizona State University onderzoek plaats naar de effecten van dit interventieprogramma (Vélez, Wolchik, Tein & Sandler, 2011). Vooral het copinggedrag van de kinderen werd onderzocht, omdat dit in belangrijke mate bepaalt of een scheiding ook tot problemen leidt. In het followuponderzoek werd vastgesteld dat de kinderen die hebben geleerd positieve probleem- en emotiegerichte strategieën te gebruiken zes jaar later nog steeds deze copingstrategieën met succes toepassen. Het is vooral de verbetering van de moeder-kindrelatie die tot een betere copingstrategie leidt om met de stressgevende scheiding om te gaan. Ter afsluiting van dit hoofdstuk enkele tips voor gescheiden ouders om hun kind te helpen (Melnyk & Alpert-Gilles, 1997). Tien tips voor ouders 1. Begrijp de impact die een scheiding heeft op kinderen. 2. Bereid uw kinderen voor op de veranderingen die de scheiding teweegbrengt. 3. Accepteer de gevoelens van de kinderen.

10

90

Hoofdstuk 10 • Scheiding en stress

4. Stel uw kinderen gerust. 5. Gun het uw kind om kind te zijn; zadel het niet op met uw verantwoordelijkheden. 6. Sta toe dat kinderen van beide ouders houden. 7. Werk samen aan het oplossen van problemen. 8. Onderhoud een goede relatie met uw kinderen; werk daaraan. 9. Betrek uw kinderen niet in uw onderlinge conflicten. 10. Luister naar wat uw kinderen verbaal en non-verbaal willen zeggen.

10

91

Hoe schadelijk is kindermishandeling? 11.1 Inleiding – 92 11.2 Vormen van kindermishandeling – 92 11.3 Prevalentie – 93 11.4 Overlap en herhaling – 94 11.5 Omgaan met kindermishandeling – 94 11.6 Gevolgen van kindermishandeling – 95 11.7 Oorzaken – 96 11.8 Wat te doen? – 97 11.8.1 Preventie – 97 11.8.2 Behandeling – 98 11.8.3 Therapie – 98

11.9 Tot slot – 99

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_11, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

11

92

Hoofdstuk 11 • Hoe schadelijk is kindermishandeling?

11.1 Inleiding

Het lijdt geen twijfel dat kinderen die het slachtoffer zijn van mishandeling zich bevinden in een uiterst stressvolle situatie. In plaats van liefde en zorg krijgen zij slaag en is mishandeling hun deel. Ze krijgen totaal geen waardering en respect. Er wordt op geen enkele wijze voldaan aan hun elementaire behoefte aan veiligheid en warmte. De situatie waarin deze jeugdigen verkeren, is behalve stressvol ook complex. Mishandelde kinderen hebben gemengde gevoelens bij wat hun overkomt en verkeren in verwarring. De daders zijn immers ook hun ouders. Enerzijds is er afkeer en verzet, anderzijds voelen de kinderen zich afhankelijk en zijn ze aangewezen op hun ouders. Ze kunnen zich niet aan de situatie onttrekken. Het gezin is hun woon- en verblijfplaats. Naarmate ze ouder worden, kunnen jeugdigen letterlijk en figuurlijk meer afstand nemen van hun mishandelende ouders, maar hoe jonger het kind, hoe meer het is aangewezen op zijn ouders. Hoe reageren jeugdigen op deze stressvolle situatie? Het blijkt dat niet ieder kind op dezelfde manier reageert. Ook blijkt dat niet alle kinderen evenveel psychische schade oplopen ten gevolge van de mishandeling. Maar er is ook overtuigend aangetoond dat de meeste kinderen lijden onder de meegemaakte kindermishandeling en daarvan in hun latere ontwikkeling nog veel last hebben. 11.2 Vormen van kindermishandeling

11

Er bestaan verschillende vormen van kindermishandeling. De meest alarmerende, maar niet de meest voorkomende vorm van mishandeling, is seksueel misbruik. Over de vraag hoe vaak dat precies voorkomt, lopen de onderzoeksbevindingen uiteen. Naast seksueel misbruik wordt ook (maar veel meer) melding gemaakt van lichamelijke mishandeling. Hier geldt eveneens dat we het precieze aantal niet kennen, ook al omdat moeilijk is te bepalen waar de grens van fysieke mishandeling precies ligt. De meest voorkomende, maar de minst onderkende vorm van mishandeling, is psychische mishandeling. Kenmerken van deze vorm van mishandeling zijn: 55 terroriseren (een schrikbewind voeren en kinderen dreigen met harde straffen); 55 minachten (kinderen vernederen); 55 manipuleren (kinderen voor het eigen karretje spannen, foute normen bijbrengen); 55 isoleren (kinderen niet met andere kinderen laten spelen). Daarnaast vallen onder kindermishandeling meerdere vormen van verwaarlozing: 55 affectieve verwaarlozing (het kind geen emotionele steun en affectie geven, zodat het zich onveilig en ongeborgen voelt); 55 fysieke verwaarlozing (het kind elementaire zaken onthouden zoals medische zorg, goede voeding, hygiëne en kleding); 55 pedagogische verwaarlozing (kinderen aan hun lot overlaten, geen toezicht, geen ondersteuning geven). Jeugdigen die psychisch zijn mishandeld, hebben meer kans om later problemen te geven dan jeugdigen die fysiek zijn mishandeld.

93

11.3 • Prevalentie

. Tabel 11.1  Aard van de kindermishandeling (2010). meldingen die leidden tot nader onderzoek*

18.076

pedagogische verwaarlozing

27%

getuige van geweld in het gezin

22%

affectieve verwaarlozing

13%

psychische mishandeling

10%

lichamelijke mishandeling

9%

lichamelijke verwaarlozing

8%

seksueel misbruik

2%

overig/anders

10%

* De registratie van de verschillende vormen van kindermishandeling is gebaseerd op de belangrijkste aard van de mishandeling; in werkelijkheid doen zich per casus meerdere vormen van kindermishandeling voor.

Ten slotte zij erop gewezen dat ook het getuige zijn van geweld in het gezin is te zien als kindermishandeling. Het aanhoudend meemaken van vechtpartijen tussen de ouders wordt door kinderen als erg stressgevend ervaren. 11.3 Prevalentie

Over de prevalentie of de mate waarin kindermishandeling voorkomt, bestaat geen zekerheid. Twee recente landelijke onderzoeken naar kindermishandeling in Nederland zeggen het volgende. Het onderzoek van Van IJzendoorn, Prinzie, Euser, Groeneveld, BakermansKranenburg, Juffer & San Martin Beuk (2007) concludeert dat jaarlijks vermoedelijk 107.000 kinderen van 0 tot 18 jaar worden mishandeld. In het onderzoek van Lamers-Winkelman, Slot, Bijl & Vijlbrief (2007) zou het jaarlijks om 160.000 kinderen gaan. De verschillen zijn te verklaren vanuit de verschillende wijzen waarop de gegevens zijn verkregen. In het eerste geval werden als informatiebron relevante volwassenen (leerkrachten, jeugdleiders en anderen) gebruikt. Zij gaven aan of zij in hun omgeving kindermishandeling waarnamen. In het andere onderzoek werd jeugdigen (leerlingen) gevraagd aan te geven of zij ooit waren mishandeld. Wat het juiste aantal ook is, deze beide cijfers steken schril af tegen het aantal meldingen dat jaarlijks bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) binnenkomt. Dat aantal ligt beduidend lager. . Tabel 11.1 bevat een overzicht van het aantal meldingen dat in 2010 bij het AMK leidde tot nader onderzoek. Het is niet te veel gezegd om op grond van de eerdergenoemde onderzoeksbevindingen te veronderstellen dat de officieel geregistreerde cijfers niet meer dan het topje van de ijsberg vormen. Vooral psychische mishandeling is moeilijk te traceren.

11

94

Hoofdstuk 11 • Hoe schadelijk is kindermishandeling?

11.4 Overlap en herhaling

Tot dusver is wellicht de indruk gewekt dat de genoemde vormen van kindermishandeling afzonderlijk voorkomen. Dat is echter maar zeer ten dele het geval. De realiteit is eerder dat meerdere vormen van kindermishandeling gelijktijdig en in verschillende combinaties voorkomen. Zo gaat psychische mishandeling dikwijls samen met seksueel misbruik. Ook is herhaaldelijk vastgesteld dat lichamelijk geweld gepaard gaat met psychische mishandeling. Bovendien blijft het dikwijls niet bij één mishandeling. Kindermishandeling wordt vaak herhaald en bestaat uit een meer of minder lange reeks van mishandelingen. Herhaling van mishandeling betekent niet altijd dat het gaat om één bepaalde volwassene tegenover één bepaald kind. Er bestaan ook situaties waarin niet steeds hetzelfde kind het slachtoffer is en waarin evenmin steeds dezelfde dader actief is. Zo kunnen een of meer kinderen afwisselend het slachtoffer zijn van dezelfde dader, maar kunnen zij ook het slachtoffer zijn van meerdere daders. De kans op herhaling is sterker naarmate het kind jonger is. Ook lopen jongens meer kans om het slachtoffer te worden van herhalingen. Niet alle vormen van kindermishandeling worden in gelijke mate herhaald. Het zijn vooral lichamelijke en psychische mishandeling. Deze vormen van kindermishandeling komen veel vaker voor dan seksueel misbruik. 11.5 Omgaan met kindermishandeling

11

Hoe gaan mishandelde jeugdigen om met de stressvolle situatie waarin ze verkeren en waaraan ze niet kunnen ontkomen? Stellen zij zich te weer of laten zij het maar over zich heen komen? Het gaat hier om de vraag welke copingstrategieën mishandelde of misbruikte kinderen gebruiken. Dat zal per jeugdige verschillen omdat niet alleen de mishandeling, maar ook de kenmerken van de jeugdige en zijn omgeving meebepalend zijn voor de manier waarop jeugdigen met de stress van kindermishandeling omgaan. Toch is er wel een algemeen patroon te onderscheiden. De meeste jeugdigen voelen zich bij kindermishandeling machteloos. Zij kunnen wat hun overkomt niet stoppen en ze weten ook niet wanneer de mishandeling zal eindigen. De copingstrategie van mishandelde jeugdigen is vooral gebaseerd op vermijding. Dat houdt in: 55 er zo weinig mogelijk aan denken; 55 geloven dat het morgen zal stoppen; 55 jezelf de schuld geven; 55 hardnekkig zwijgen; 55 boosheid. Deze vermijdende strategie zal er doorgaans toe leiden dat jeugdigen zich bij de situatie neerleggen en steeds minder weerstand bieden. Maar niet alle jeugdigen gebruiken een vermijdende copingstrategie. Er zijn ook jeugdigen die zich verweren voor zover dat binnen de gegeven situatie mogelijk is. Zij hanteren een actieve copingstrategie waarbij kinderen: 55 met anderen praten; 55 steun zoeken bij anderen; 55 zich richten op dingen die nog wel positief zijn;

11.6 • Gevolgen van kindermishandeling

95

55 ontspanning zoeken; 55 pogen om de situatie te verbeteren. 11.6 Gevolgen van kindermishandeling

Kindermishandeling kan voor het kind verschillende gevolgen hebben. Het ene kind is niet het andere. Ook de gezinnen waarin kindermishandeling plaatsvindt, verschillen van elkaar. Dat geldt verder voor de aard, de ernst en de duur van de kindermishandeling. Zo maakt het voor de gevolgen uit of een jeugdige kan terugvallen op vrienden of op relevante volwassenen. Verder doet het ertoe of de kindermishandeling herhaaldelijk of eenmalig voorkomt. Het is eveneens van invloed of de jeugdige slachtoffer is van één vorm van kindermishandeling of van meerdere vormen. Verder speelt de leeftijdsfase waarin de kindermishandeling zich voltrekt een rol. Sommige vormen van kindermishandeling komen harder aan in bepaalde ontwikkelingsfasen. Affectieve verwaarlozing komt bijvoorbeeld harder aan bij jonge kinderen, terwijl psychische mishandeling meer gevolgen heeft bij jeugdigen in de puberteit. In het algemeen is men geneigd te denken dat seksueel misbruik de meeste stress veroorzaakt en de schadelijkste gevolgen heeft. De samenleving laat zich bij seksueel misbruik ook het meest horen. Toch is het geen uitgemaakte zaak dat seksueel misbruik de meeste stress oproept en als de meest schadelijke vorm van kindermishandeling is te typeren. Er bestaan meerdere onderzoeken die erop wijzen dat langdurige psychische kindermishandeling minstens zo stressvol is en even lang en diep doorwerkt als seksueel misbruik. Hoe ernstig de gevolgen van seksueel misbruik zijn voor het kind hangt samen met 55 Ernst 55 Duur 55 Frequentie 55 Mate van dwang 55 Relatie met de dader 55 Reactie van de dader

Als grote lijn komt in de onderzoeken naar voren dat kindermishandeling de kans versterkt op uiteenlopende problemen, die tot ver in de volwassenheid kunnen voortduren. Zowel prospectieve studies als retrospectieve onderzoeken laten op lange termijn negatieve effecten zien. In een overzichtsstudie van Gilbert, Widon, Brown, Fergusson, Webb & Janson (2009), waarin een groot aantal studies onder de loep is genomen, geven de auteurs een schatting van de kans op problemen ten gevolge van kindermishandeling. Zij maken tevens een onderscheid in de resultaten van prospectieve onderzoeken (waarbij mishandelde kinderen in hun ontwikkeling zijn gevolgd) en retrospectieve onderzoeken (waarbij is teruggekeken op de voorbije ontwikkeling). . Tabel 11.2 laat er weinig twijfel over bestaan dat slachtoffers van kindermishandeling een klein tot groot risico lopen op zowel internaliserende als externaliserende problemen. De tabel laat zien dat volgens retrospectieve studies de gevolgen groter zijn dan volgens prospectieve onderzoeken. Dat verband verbaast niet, omdat terugkijkend er vaak vertekeningen optreden van hetgeen heeft plaatsgevonden. Dat leidt er meestal toe dat de ondervraagden meer melding maken van kindermishandeling. Zie ook de prevalentiestudies in 7 par. 11.3.

11

96

Hoofdstuk 11 • Hoe schadelijk is kindermishandeling?

. Tabel 11.2  Kans op problemen als gevolg van kindermishandeling. prospectieve onderzoeken

retrospectieve onderzoeken

lage schoolprestaties

matig

zwak

lage banen

matig

onbekend

gedragsproblemen

sterk

sterk

posttraumatische stress

sterk

sterk

depressie

matig

sterk

alcoholproblemen

matig

sterk

drugsverslaving

zwak

sterk

criminaliteit

sterk

sterk

algeheel welbevinden

onbekend

matig

chronische pijn

geen effect

zwak

obesitas

sterk

zwak

prostitutie

matig

sterk

tienerzwangerschap

inconsistent

sterk

promiscuïteit

geen effect

sterk

scholing en werk

psychosociale problemen

lichamelijke problemen

seksuele gedragingen

11

11.7 Oorzaken

Waarom mishandelen ouders hun kinderen? Waarom tonen ze geen respect voor hen en lijken ze niet te beseffen wat ze hun kinderen aandoen? Het antwoord op deze en andere vragen is niet eenvoudig te geven. Er is namelijk niet één allesverklarende oorzaak te noemen. Het zijn vrijwel altijd meerdere factoren die kindermishandeling in de hand werken. In dit samenspel van oorzakelijke factoren zijn de volgende vier factoren altijd aanwezig (Vanderfaeillie, 2010). In de eerste plaats verkeren de ouders zelf in problemen. Dat zijn soms psychische, soms gedragsmatige en soms materiële problemen zoals onvoldoende inkomsten en huisvestingszorgen. Ook hebben deze ouders vaak een voorgeschiedenis waarin verwaarlozing en/of mishandeling voorkwam. Ten tweede hebben mishandelde kinderen dikwijls eigenschappen die het opvoeden bemoeilijken, zoals veel temperament en weinig zelfcontrole. Deze kinderen liggen vaak dwars en doen niet wat de ouders van hen verlangen. Er kunnen ook andere eigenschappen in het geding zijn, zoals traagheid en luiheid. De ouders blijken niet bij machte om adequaat met deze jeugdigen om te gaan. In de derde plaats gebruiken de ouders dikwijls opvoedingsstijlen waarbinnen de kinderen onvoldoende tot hun recht komen. Dat geldt onder meer voor een autoritaire manier van

11.8 • Wat te doen?

97

opvoeden, maar ook voor een liefdeloze opvoeding. Typerend is dat het respect voor het kind ontbreekt. Ten vierde verkeert het gezin als geheel in problemen. Het gaat er chaotisch aan toe en er is geen harmonie. Het is ieder voor zich. Een onderlinge verbondenheid is er niet. Het gezin hangt als los zand aan elkaar en disfunctioneert. Deze ongunstige gezinsfactoren moeten tevens worden bezien in de bredere sociale context waarin het gezin verkeert: onder de armoedegrens leven, in een achterstandswijk wonen of geen vast dak boven het hoofd hebben. Het zijn factoren die de kans versterken dat de negatieve gezinsinvloed tot kindermishandeling leidt. 11.8 Wat te doen?

In grote lijnen zijn op twee niveaus interventies mogelijk. Ten eerste kan de interventie plaatsvinden voordat er sprake is van kindermishandeling. Dit wordt meestal primaire preventie genoemd. Veelal gaat het om risicogroepen met een verhoogde kans op kindermishandeling of andere problemen. Ten tweede kan een interventie worden uitgevoerd nadat is geconstateerd dat er kindermishandeling heeft plaatsgevonden. Hier spreekt men doorgaans van secundaire preventie. Als de interventie is bedoeld om erger te voorkomen, dan hanteert men de term tertiaire preventie. Bij beide laatste preventievormen is de term preventie enigszins misleidend, omdat het probleem (kindermishandeling) er immers al is. Het lijkt zuiverder om in die gevallen dat het probleem al wel aanwezig is, niet van preventie te spreken maar van behandeling of hulpverlening. De term preventie blijft daarmee gereserveerd voor interventies op het moment dat het probleem er nog niet is en dus nog voorkomen kan worden. 11.8.1 Preventie

Er zijn in Nederland meerdere preventieprogramma’s ontwikkeld. Slechts een klein deel daarvan richt zich op het voorkómen van kindermishandeling. In de databank van effectieve jeugdinterventies van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) staan enkele preventieprogramma’s vermeld die tot doel hebben problemen (waaronder kindermishandeling) te voorkomen. 55 Het Marietje Kessels Project is gericht op het vergroten van de fysieke en mentale weerbaarheid van leerlingen in de twee hoogste groepen van het basisonderwijs; preventiewerkers geven twaalf lessen onder schooltijd. Het doel is te voorkomen dat kinderen het slachtoffer worden van machtsmisbruik. 55 Voorzorg richt zich op moeders met een verhoogd risico op verwaarlozing en/of kindermishandeling. De huisbezoeken beginnen vijf maanden voor de geboorte en gaan door totdat het kind twee jaar is. Het programma is gebaseerd op het succesvolle Amerikaanse Nurse Family Partnership (NFP). 55 Het programma Stevig Ouderschap is bestemd voor gezinnen met een verhoogd risico op opvoedingsproblemen; een verpleegkundige legt zes huisbezoeken af in risicogezinnen met een pasgeboren kind. De huisbezoeken vinden plaats gedurende de eerste achttien maanden. Het gaat hier om drie veelbelovende programma’s waarvan de effectiviteit nog niet voldoende is aangetoond. Nederland telt weinig onderzoek naar de effecten van programma’s om kinder-

11

98

Hoofdstuk 11 • Hoe schadelijk is kindermishandeling?

mishandeling te voorkomen. Dit in tegenstelling tot het buitenland, waar veel meer effectonderzoek is verricht. Die bevindingen zijn helaas niet om te juichen. MacMillan, Wathen, Barlow, Fergusson, Leventhal & Taussig (2009) trekken in een spraakmakend onderzoeksartikel in The Lancet de conclusie dat van de vele preventieprogramma’s die in omloop zijn er slechts een paar aantoonbaar effectief zijn gebleken. Ook de onderzoekers Reynolds, Mathieson & Topitzes (2009) komen tot vergelijkbare bevindingen. Van de vijftien onderzoeksprojecten geven er slechts vier significante effecten te zien. De onderzoekers constateren dat de kenmerken van succesvolle preventieprogramma’s om kindermishandeling te voorkomen, zijn: 55 intensieve huisbezoeken; 55 voor een langere periode (voor en na de bevalling); 55 uitgevoerd door goed gekwalificeerde professionals; 55 over een breed front hulp verlenen aan het gezin. 11.8.2 Behandeling

11

In Nederland ontbreken effectieve programma’s die gericht zijn op hulpverlening aan mishandelde kinderen. De meeste programma’s die hier in omloop zijn, zijn bestemd voor een bredere doelgroep dan alleen mishandelde jeugdigen. Bekende voorbeelden zijn interventies zoals Families First, Triple P en Parent Child Interaction Therapy (PCIT), die gericht zijn op het bevorderen van de opvoedingsvaardigheden van de ouders. In de databank van effectieve jeugdinterventies van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) komen twee programma’s voor die specifiek zijn gericht op seksueel mishandelde kinderen. 55 Horizonmethodiek betreft een cognitief-gedragsmatige groepsbehandeling voor kinderen die het slachtoffer zijn van seksueel misbruik. Daarnaast krijgt de niet-misbruikende ouder eveneens hulp aangeboden. De behandeling is bedoeld voor jongens en meisjes van vier tot twaalf jaar en omvat vijftien wekelijkse groepsbijeenkomsten. 55 Steps is een cognitief-gedragstherapeutische groepsbehandeling voor meisjes van dertien tot negentien jaar die een posttraumatische stressstoornis hebben opgelopen ten gevolge van seksueel geweld zoals aanranding of verkrachting. Er is ook een hulpaanbod voor de niet-misbruikende ouders. Er vinden acht wekelijkse groepssessies plaats. Er is behoefte aan meer specifieke programma’s om de gevolgen van kindermishandeling te verminderen. Kindermishandeling brengt een specifieke problematiek met zich mee en dat vraagt ook om een specifieke behandeling. We mogen niet uitsluiten dat veelbejubelde programma’s zoals Triple P, FFT en PMTO ook bij slachtoffers van kindermishandeling helpen, maar het lijkt meer voor de hand te liggen dat specifiek op de slachtoffers van kindermishandeling afgestemde programma’s effectiever zijn. 11.8.3 Therapie

Voor jeugdigen die ernstig zijn mishandeld en beschadigd geraakt, is het ook mogelijk hulp te zoeken op individueel niveau. In dat geval zal de interventie bestaan uit een individuele therapie. Er bestaan op dit punt meerdere therapievormen, uiteenlopend van een psychoanalytische benadering tot een gedragstherapeutische aanpak.

11.9 • Tot slot

99

Als illustratie wordt hier genoemd een cognitieve gedragstherapie waarvan de werkwijze is beschreven in de TCG (traumagerichte cognitieve gedragstherapie). Deze therapie is bedoeld om kinderen en adolescenten en hun niet-misbruikende ouder of begeleider bij te staan in het verwerken van de nasleep van de schokkende ervaringen (Cohen, Mannarino & Deblinger (2006). De therapie is ook bestemd voor slachtoffers van kindermishandeling zoals seksueel misbruik en getuige zijn van gewelddadig huiselijk geweld. De therapie is opgebouwd uit meerdere modules, die afhankelijk van de aard van de problematiek zijn te gebruiken. De volgende thema’s komen onder meer aan de orde: 55 het traumaverhaal; 55 cognitieve coping en verwerking; 55 relaxatie; 55 expressie van gevoelens; 55 herinneringen aan het trauma leren beheersen; 55 pedagogische vaardigheden. De TCG is erop gericht de eigen gedachten te onderzoeken, daarover te praten en samen na te gaan in hoeverre die gedachten kloppen met de realiteit. Door verandering van gedachten kan het komen tot verandering van gedrag (zie ook 7 H. 15). 11.9 Tot slot

Hoewel de kennis over kindermishandeling sterk is toegenomen, blijven er toch nog vragen over. In de eerste plaats kan men zich afvragen wat nu precies onder kindermishandeling moet worden verstaan. Waar liggen de grenzen? Wat kan nog wel en wat kan niet door de beugel? Wat zijn de precieze definities van de verschillende vormen van kindermishandeling? Nu hanteren wetenschappers verschillende definities. En hoe breder zij het begrip kindermishandeling formuleren, hoe meer kinderen daarbinnen vallen. Maar verschil in definitie brengt ook spraakverwarring met zich mee: waar de één bedoelt aan te geven dat het om psychische mishandeling gaat, heeft de ander wellicht affectieve verwaarlozing op het oog. Een scherpere afbakening tussen de verschillende vormen van kindermishandeling is dringend gewenst. In de tweede plaats is het de vraag af of het instrumentarium waarmee nu wordt bepaald of er sprake is van kindermishandeling wel deugt. Er wordt nu gewerkt met lijstjes en schema’s, maar de betrouwbaarheid en validiteit van deze instrumenten ontbreken. De huidige taxaties van kindermishandeling door professionals blijken nogal eens te speculatief en te intuïtief.

11

101

Stress in de omgang met leeftijdgenoten 12.1 Inleiding – 102 12.2 Theorie – 102 12.3 Omgaan met stressgevende ervaringen met leeftijdgenoten – 104 12.4 Verschillen tussen jongens en meisjes – 105 12.5 Gevolgen van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten – 106 12.6 De kans om het slachtoffer te worden van peerstress – 107 12.7 De rol van ouders en leerkrachten – 108

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_12, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

12

102

Hoofdstuk 12 • Stress in de omgang met leeftijdgenoten

12.1 Inleiding

12

Met het ouder worden komen kinderen steeds meer in contact met leeftijdgenoten. Dat begint al in het kinderdagverblijf. Aanvankelijk zijn deze contacten nog vrij oppervlakkig, maar naarmate het kind ouder wordt, krijgen de interacties met leeftijdgenoten meer betekenis. Lange tijd is het belang van de omgang met leeftijdgenoten onderschat. Inmiddels is bekend dat die relaties een belangrijke bijdrage leveren in de ontwikkeling. Zo leren kinderen in de omgang met andere kinderen hoe ze ruzies kunnen voorkomen, hoe ze vrienden maken, hoe ze zich wel en niet moeten gedragen, hoe ze oog krijgen voor de belangen van anderen enzovoort. De vrijetijdsbesteding is een oefenterrein voor het ontwikkelen van sociale vaardigheden. De contacten tussen leeftijdgenoten hebben er de laatste jaren een nieuwe dimensie bij gekregen doordat er via internet steeds meer onderling wordt gecommuniceerd. Het zijn niet alleen de face-to-face ervaringen die tellen, ook de contacten via de moderne media zijn belangrijke ervaringen. Het gezin is en blijft overigens van grote invloed op het sociale gedrag van kinderen. Naarmate kinderen opgroeien, neemt de invloed van het gezin af en wordt die van anderen zoals de leeftijdgenoten groter. Zo kan de mening van een vriend of vriendin op een bepaald moment belangrijker zijn dan de opvatting van de ouders. In de toenemende contacten met leeftijdgenoten komen alle mogelijke variaties voor: van zeer intensief tot vluchtig, van harmonisch tot disharmonisch, van positief tot negatief en van vriendschappelijk tot vijandig. Deze onderlinge contacten worden steeds belangrijker. Jeugdigen tillen zwaar aan de manier waarop deze verlopen. Zolang het om positieve ervaringen gaat, voelen zij zich gesterkt, maar bij negatieve ervaringen kunnen zij daar erg onder gebukt gaan. In het laatste geval kan er sprake zijn stress. Als jeugdigen in hun contacten met leeftijdgenoten ervaren dat zij worden gepest, afgewezen of buiten de groep gehouden, dan drukt dat sterk op hen en kunnen zij daarvan wakker liggen. Dat is ook het geval als een vriendschap wordt opgezegd of als er ruzie uitbreekt. Maar stress kan ook ontstaan als jeugdigen onder druk staan om mee te doen met iets wat ze niet willen, bijvoorbeeld winkeldiefstal of spijbelen. In principe kan elke negatieve ervaring in de omgang met leeftijdgenoten zorgen voor psychische druk en spanningen. Dit verschijnsel heet in de literatuur peerstress. Daarnaast komt ook de term interpersoonlijke stress voor, maar dan gaat het behalve om de relaties met leeftijdgenoten ook om andere relaties die stress kunnen veroorzaken, zoals met ouders en leerkrachten. Wanneer in dit hoofdstuk wordt gesproken van interpersoonlijke stress, dan worden daar uitsluitend de relaties met leeftijdgenoten mee bedoeld. De vraag is: hoe gaan jeugdigen met peerstress om? Ervaren zij veel of weinig stress? Gaan zij eronder gebukt als zij ruzie hebben met leeftijdgenoten of als zij worden genegeerd? Of kunnen zij het rustig naast zich neerleggen en gaan zij over tot activiteiten die afleiden en plezier verschaffen? 12.2 Theorie

Voor een goed begrip van het belang van goede relaties met leeftijdgenoten is het werk van Maslow (1970) onontbeerlijk. Hij stelt dat de mens vijf fundamentele basisbehoeften heeft die vervuld moeten zijn om als mens optimaal uit te kunnen groeien. Het gaat om de volgende basisbehoeften:

103

zelfverwerkelijking

waardering

ergens bij horen

veiligheid

fysiologie

relatieve karakteristieken van behoeften

12.2 • Theorie

psychologische ontwikkeling . Figuur 12.1  Schema van Maslow.

55 55 55 55 55

fysiologische behoefte (honger, dorst); behoefte aan veiligheid (zekerheid, rust); behoefte erbij te horen (aansluiting bij anderen); behoefte aan waardering (waardering door anderen, zelfwaardering); behoefte aan zelfrealisatie.

Deze behoeften hebben een hiërarchische opbouw. Eerst komt de fysiologische behoefte aan de orde en vervolgens de andere behoeften. Pas als aan alle voorafgaande behoeften tegemoet is gekomen, kan een mens toekomen aan zelfverwerkelijking of zelfrealisatie. Schematisch is de theorie van Maslow weergegeven in . figuur 12.1. Het schema van Maslow maakt duidelijk dat jeugdigen in de loop van hun ontwikkeling de behoefte hebben om zich aan te sluiten bij hun leeftijdgenoten en door hen te worden gewaardeerd. Zij hechten aan sterke, stabiele, interpersoonlijke relaties met leeftijdgenoten. Dat houdt in dat: 55 er frequente positieve interacties zijn met (een paar) leeftijdgenoten; 55 deze interacties plaatsvinden binnen een breder sociaal netwerk; 55 er wederzijdse relaties zijn waarin jeugdigen om elkaar geven. Jeugdigen bij wie deze basisbehoeften onvoldoende tot hun recht komen en die geen betekenisvolle relaties met leeftijdgenoten hebben, kunnen interpersoonlijke stress ervaren. Dit kan hun ontwikkeling belemmeren en psychische problemen tot gevolg hebben. Daar staat tegenover dat positieve relaties met leeftijdgenoten een beschermende factor vormen voor allerlei problemen en een immuniserend effect hebben. Nu zal een eenmalige negatieve ervaring van een verbroken vriendschap of een hevige ruzie niet onmiddellijk tot psychische problemen leiden. Het zal wel stress geven en dat kan

12

104

Hoofdstuk 12 • Stress in de omgang met leeftijdgenoten

nog lang nawerken met vervelende gevolgen. Maar jeugdigen die langdurig in een situatie verkeren waarin de negatieve relaties met leeftijdgenoten overheersen, kunnen psychische schade oplopen. De interpersoonlijke stress kan klachten geven van depressie, angst en eenzaamheid. Ook somatische klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid, maagklachten en slaapproblemen kunnen optreden. Aanhoudende peerstress kan ertoe leiden dat jeugdigen hun emoties niet meer de baas zijn, met als gevolg dat zij geen adequate manier (copingstrategie) weten te vinden om met peerstress om te gaan.

Een grootschalig onderzoek aan de universiteit van Bergen (Noorwegen) bevestigde dat er een significant verband bestaat tussen het gemis aan sociale verbondenheid en problemen van psychische en psychosomatische aard. In dit onderzoek onder ruim 6400 personen bleek het gemis aan betekenisvolle relaties stress met zich mee te brengen. Dat versterkte de kans op lichamelijke en psychische problemen (Aanes, Mittelmark & Hetland, 2010). 12.3 Omgaan met stressgevende ervaringen met leeftijdgenoten

In grote lijnen is er een onderscheid te maken in twee manieren (strategieën) om met leeftijdgenoten om te gaan. zz De participerende strategie

12

Deze strategie heeft tot doel relaties aan te gaan met leeftijdgenoten. De jeugdige wil graag aansluiten bij andere leeftijdgenoten en deel uitmaken van de groep. Deze strategie is gericht op drie aspecten. 55 Aansluiting zoeken bij leeftijdgenoten bij wie je je emoties kunt uiten, zoals praten over je gevoelens en ervaringen. 55 Aansluiting zoeken bij leeftijdgenoten met wie je over allerlei onderwerpen kunt nadenken en discussiëren. 55 Contact leggen met leeftijdgenoten met wie je problemen hebt die je wilt oplossen, zoals ruzies, misverstanden en conflicten. zz De non-participerende strategie

Het gaat hier om een benaderingswijze die erop is gericht bepaalde relaties juist niet aan te gaan of om leeftijdgenoten te ontlopen of zich los te maken van bepaalde jeugdigen. Deze strategie heeft de volgende drie kenmerken. 55 Jezelf wijsmaken dat je heel veel contact hebt met leeftijdgenoten (wishful thinking). 55 Je apathisch gedragen, het allemaal aan je voorbij laten gaan en geen belangstelling tonen. 55 Jezelf voorhouden dat er geen probleem is (ontkennen). Beide strategieën komen bij elke jeugdige voor en worden afwisselend gebruikt. Zo kan een meisje dat op school is gepest bij haar vriendin haar hart uitstorten (participerende strategie), maar neemt ze zich ook voor geen contact meer te zoeken met het meisje dat haar heeft gepest (non-participerende strategie).

12.4 • Verschillen tussen jongens en meisjes

105

In het algemeen zijn jeugdigen meer geneigd tot een participerende strategie. Maar als er ten gevolge van negatieve ervaringen in de omgang met leeftijdgenoten stress optreedt, zijn jeugdigen meer geneigd tot een non-participerende strategie. Hoe meer interpersoonlijke stress, hoe meer de jeugdigen hiernaar overhellen. Het risico van een non-participerende strategie is echter dat de ongewenste situatie blijft voortduren en mogelijk escaleert in heftige emoties en reacties waarvan men later spijt krijgt. Een non-participerende strategie vergroot ook het risico op persoonlijke problemen zoals angst, depressie en agressie. Hoe jeugdigen omgaan met peerstress is van invloed op hun sociaal en emotioneel func­ tioneren, maar ook op hun schoolprestaties.

Het onderzoek van Tenenbaum, Varjas, Meyers & Parris (2011) van de Geordia State University geeft een idee hoe jeugdigen zelf aankijken tegen de manier waarop zij met interpersoonlijke stress omgaan. De onderzoekers spraken met meer dan honderd leerlingen in de leeftijd van 9 tot 15 jaar. Deze kinderen waren allemaal het slachtoffer van aanhoudende negatieve ervaringen (pesten) met hun leeftijdgenoten. Analyses van de interviews geven weer welke copingstrategieën door de jeugdigen werden gehanteerd en in welke mate. . Tabel 12.1 geeft een overzicht van de verschillende vormen van coping en het aantal keren dat deze strategieën zijn gebruikt. Het meest is genoemd ‘stoom afblazen’, op afstand gevolgd door ‘steun zoeken’. Het minst komt het voor dat jeugdigen zichzelf de schuld geven. Ook aan plezierige dingen denken en doen alsof er niets aan de hand is, komt weinig voor. De onderzoekers zijn ook nagegaan in hoeverre de jeugdigen zelf vonden dat hun coping­ strategie succesvol was. Daar waren de meeste leerlingen niet positief over. Zo vertelden ze dat steun zoeken en anderen om raad vragen weinig effectief bleek, omdat die anderen je niet altijd geloven. Steun zoeken bij de leerkracht werd al gauw gezien als klikken. Dit onderzoek laat zien dat de slachtoffers van peerstress eigenlijk niet goed weten hoe zij daarop moeten reageren. Dat onderstreept nog eens hoe belangrijk het is dat ouders, leerkrachten en sportleiders alert zijn en blijven op buitengesloten kinderen en jongeren. Deze volwassenen zijn te beschouwen als de belangrijkste bondgenoten in de strijd tegen afwijzen, treiteren en onder druk zetten van jeugdigen. 12.4

Verschillen tussen jongens en meisjes

Komen de negatieve stressgevende ervaringen met leeftijdgenoten even hard aan bij meisjes als bij jongens? Nee, meisjes hebben hier meer last van dan jongens en dat verschil is het duidelijkst zichtbaar in de adolescentiefase. Hoe komt dat? Om te beginnen spelen bij meisjes de onderlinge relaties een andere rol. Zo worden de vriendschappen bij meisjes vooral gekenmerkt door intimiteit en emotionele steun, terwijl bij jongens kameraadschap en het samen uitvoeren van bepaalde activiteiten in vriendschappen overheersen. Meisjes reageren heftiger en emotioneler op peerstress dan jongens.

12

106

Hoofdstuk 12 • Stress in de omgang met leeftijdgenoten

. Tabel 12.1  Door jeugdigen gehanteerde copingstrategieën (tussen haakjes het aantal keren dat deze strategie is genoemd; N = 102).

12

vorm

omschrijving

stoom afblazen (65)

op verschillende manieren je emoties uiten door te huilen of te gillen, maar het kan ook inhouden anderen een klap geven of afleiding zoeken via een computerspelletje

steun zoeken (45)

praten met vrienden, bekenden, ouders of leerkrachten over het probleem voor het verkrijgen van suggesties en advies hoe het probleem aan te pakken

afstand nemen (39)

proberen de gebeurtenissen te negeren, ervan weg te lopen en door te gaan met de dagelijkse dingen

opkroppen (37)

met niemand praten over wat er is gebeurd, je emoties binnenhouden en hopen dat het niet weer gebeurt

zelfverdediging (29)

je niet op je kop laten zitten en terugvechten, omdat dit als enige manier wordt gezien om van het probleem af te komen

niet wijken (13)

niet in je schulp kruipen en meteen laten zien dat je niet bang bent en direct reageren door de pestkop duidelijk te maken hoe je over hem of haar denkt

positief denken (8)

proberen aan plezierige dingen te denken en doen alsof er niets is gebeurd

zelfverwijt (5)

jezelf de schuld geven omdat je mogelijk iets hebt gedaan wat de reactie van de ander opriep

Verder ziet het sociale netwerk van meisjes er ook anders uit. Zij hebben meer tweepersoonsrelaties, terwijl de jongens meer deel uitmaken van grotere netwerken waarbinnen status en respect een belangrijke rol vervullen. Meisjes investeren emotioneel en psychologisch ook meer in interpersoonlijke relaties. Daarom zijn ze op dat punt kwetsbaarder. Niet toevallig maken meisjes die elkaar willen dwarszitten meer gebruik van interpersoonlijke agressie zoals roddels verspreiden, kwaadspreken en vriendinnen van elkaar afpakken. Jongens maken meer gebruik van openlijke vormen van directe agressie zoals uitschelden en een tik uitdelen. Meisjes zijn al met al gevoeliger voor stressvolle gebeurtenissen in de interpersoonlijke sfeer. Zij zijn daarin meer interpersoonlijk sensitief dan jongens. Zij maken zich ook drukker om de emotionele kanten van hun contacten met leeftijdgenoten en zij hechten meer aan harmonische relaties. Ook is de behoefte om gewaardeerd te worden door leeftijdgenoten bij meisjes groter dan bij jongens. Dit alles heeft tot gevolg dat meisjes zich meer aantrekken van negatieve gebeurtenissen in de omgang met leeftijdgenoten en dat zij dientengevolge ook meer interpersoonlijke stress ervaren. Het risico dat dit zal leiden tot depressieve klachten en gevoelens van angst is bij meisjes dan ook groter. 12.5 Gevolgen van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten

Of negatieve ervaringen met leeftijdgenoten ook daadwerkelijk tot stress leiden, verschilt per jeugdige. Zo zal de één gebukt gaan onder het feit dat hij/zij niet is uitgenodigd voor een partijtje,

12.6 • De kans om het slachtoffer te worden van peerstress

107

terwijl een ander zich daarvan weinig tot niets aantrekt. De één ligt er wakker van, de ander niet. De één ervaart het als stressgevend, de ander niet. Uiteindelijk is de subjectieve beleving doorslaggevend voor het optreden van peerstress. Negatieve ervaringen met leeftijdgenoten kunnen leiden tot incidentele en chronische stress. In het eerste geval gaat het om een eenmalige gebeurtenis die tot stress leidt en mogelijk ook tot psychische problemen. Die kans neemt toe naarmate het om een schokkender gebeurtenis gaat. Meemaken dat je leeftijdgenoten je een keer uitschelden, heeft minder impact dan een keer door je leeftijdgenoten te zijn geschopt en geslagen. In het geval van chronische stress gaat het om een aanhoudende negatieve situatie waarin de betreffende jeugdige vrijwel dagelijks verkeert. Dat kan gaan om dagelijkse pesterijen, maar ook om voortdurende uitsluiting bij bepaalde activiteiten. Deze situaties zijn doorgaans belastender dan een eenmalige gebeurtenis. Kinderen en jongeren die onder interpersoonlijke stress staan, kunnen op den duur de psychische druk niet meer aan. Dat kan uiteenlopende klachten en problemen tot gevolg hebben, zoals angst, somberheid en een laag zelfbeeld. Een meer specifiek gevolg is de sociale hulpeloosheid. Dat is de term waar Gazelle & Druhen (2009) op kwamen op basis van hun onderzoek onder leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs. Zij ontdekten dat leerlingen die zich buitengesloten voelen meer problemen te zien geven die vooral wijzen op sociale hulpeloosheid. Dat houdt in dat jeugdigen menen geen enkele invloed te kunnen uitoefenen op voor hen belangrijke gebeurtenissen. Zij kijken naar hun leeftijdgenoten zonder zich bij hen te voegen. Zij willen zich wel aansluiten, maar angst om het niet goed te doen in de ogen van hun leeftijdgenoten, blokkeert hen. Sociale hulpeloosheid komt tot uitdrukking in: 55 geen initiatieven durven nemen in sociale situaties; 55 snel de moed opgeven oog in oog met uitdagende situaties; 55 heftiger en emotioneler reageren op afwijzing. 12.6 De kans om het slachtoffer te worden van peerstress

Niet iedere jeugdige reageert hetzelfde op negatieve ervaringen. Jeugdigen verschillen van elkaar, evenals de situaties. Toch zijn er jeugdigen die eerder de dupe worden van negatieve ervaringen. Dat geldt met name voor kwetsbare figuren. Dat zijn meestal degenen die fysiek, mentaal en psychisch niet optimaal functioneren en daardoor meer kans hebben dat hun leeftijdgenoten hen niet serieus nemen, niet accepteren en buitensluiten. Deze negatieve ervaringen kunnen peerstress veroorzaken. In een overzichtsstudie onderzochten Sentenac, Arnaud, Gavin, Molcho, Gabhainn & Godeau (2011) welke kinderen en jongeren meer risico lopen om het slachtoffer te worden van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten. De onderzoekers namen een groot aantal studies onder de loep van slachtoffers van pesten van 5 tot en met 17 jaar. Hoewel pesten slechts één vorm van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten is en er ook andere vormen bestaan, zoals een opgezegde vriendschap of het onder dwang uitvoeren van ongewilde activiteiten, geeft dit overzicht een goed beeld van jeugdigen die meer risico lopen om te worden buitengesloten of te worden afgewezen. De bevindingen van de onderzoekers zijn weergegeven in . tabel 12.2. Dit overzicht laat er weinig twijfel over bestaan dat kinderen en jongeren die sociaal, cognitief en/of fysiek niet optimaal functioneren, een verhoogd risico lopen om buiten de boot te vallen. Dat geldt echter niet voor alle afwijkende jeugdigen. Er zijn ook jongens en meisjes met tekortkomingen of beperkingen die niet worden afgewezen of gepest. Zo valt bijvoorbeeld op

12

108

Hoofdstuk 12 • Stress in de omgang met leeftijdgenoten

. Tabel 12.2  Jeugdigen die meer en minder risico lopen te worden buitengesloten. type problematiek

jeugdigen met verhoogd risico

jeugdigen zonder verhoogd risico

psychiatrisch

ADHD

verstandelijke beperking

autisme

externaliserend gedrag

oppositioneel gedrag

gedragsstoornissen

internaliserend gedrag psychopathologie leerproblemen

taalproblemen

stotterproblemen

leermoeilijkheden

spraakproblemen

tourettesyndroom handicaps

laag geboortegewicht

fysieke handicaps

visuele handicaps prematuren chronische ziekten

eczeem

astma

epilepsie suikerziekte

12

dat kinderen en jongeren met externaliserend (storend) gedrag niét het slachtoffer worden van pesterijen en jeugdigen met internaliserende (naar binnen gekeerde) problemen wél. Het laat zich raden dat toch al kwetsbare jeugdigen door negatieve ervaringen met hun leeftijdgenoten nog verder in de problemen komen. Dit benadrukt nog eens hoe belangrijk het is tijdig kinderen en jongeren op te merken die het slachtoffer dreigen te worden of zijn van negatieve ervaringen met hun leeftijdgenoten. 12.7 De rol van ouders en leerkrachten

De reactie van ouders op hun kind dat zojuist een negatieve ervaring heeft gehad met een of meer leeftijdgenoten (gepest, uitgescholden, buitengesloten) is van groot belang. De wijze van reageren kan de stress verminderen, maar ook vergroten. Hoe ernstiger het voorval, hoe meer het gedrag van de ouders ertoe doet. Er is een positieve en een negatieve manier waarop ouders hun kinderen kunnen opvangen en raad geven. zz De positieve en affectieve benadering

55 Het kind aanmoedigen om de problemen aan te pakken. 55 Het kind helpen om zijn gevoelens onder controle te krijgen. 55 Het kind stimuleren om er met andere kinderen over te praten. zz De relativerende en struisvogelachtige benadering

55 Het kind aanraden de situatie of leeftijdgenoot te mijden.

12.7 • De rol van ouders en leerkrachten

109

55 Het kind adviseren net te doen alsof het voorval nooit heeft plaatsgevonden. 55 Het kind vertellen dat het zich beter op andere, leukere dingen kan richten. Onderzoek van Abaied & Rudolph (2011) toont dat de wijze van opvang en advies zoals die door de ouders is gegeven, doorwerkt in de manier waarop de jeugdige de peerstress verwerkt. Het blijkt dat een bagatelliserende benadering waarbij de ouders hun kop in het zand steken, het kind absoluut niet helpt. Integendeel. Tijdens een follow-uponderzoek een jaar later, blijkt dat deze kinderen meer aanpassingsproblemen te zien geven. Veel effectiever is de positieve en affectieve benadering. Ook de rol van leerkrachten doet ertoe. Zij krijgen met peerstress te maken als leerlingen in de klas vereenzamen, geïsoleerd raken of onder druk worden gezet om dingen te doen die ze niet willen. Soms zullen deze leerlingen of hun ouders naar de leerkracht toe stappen om het probleem aan te kaarten, maar het komt vaker voor dat leerlingen noch bij de ouders, noch bij de leerkracht melden dat zij gebukt gaan onder de negatieve ervaringen met hun leeftijdgenoten. Een oplettende leerkracht behoort in de gaten te hebben dat kinderen sociaal gezien buiten boord (dreigen te) vallen. Deze leerkracht zal niet alleen oog hebben voor wat zich in de klas afspeelt, maar ook voor wat er op het schoolplein en in de gangen gebeurt. Het is echter niet voldoende om buitengesloten leerlingen te signaleren. Leerkrachten behoren ook actie te ondernemen om leerlingen die onder druk staan te helpen het probleem op te lossen. De meest ongewenste benadering is het probleem negeren of bagatelliseren door te stellen dat iedereen wel eens een negatieve ervaring meemaakt, dat je die niet altijd kunt ontlopen en dat het allemaal niet zo erg is. Dan voelen buitengesloten jeugdigen zich nog meer in de kou staan. Ook denken dat met een enkele opmerking het probleem is op te lossen, is fout. Dat wijst erop dat de leerkracht zichzelf overschat en het probleem van de onder stress staande leerling onderschat. De meeste leerlingen willen graag aansluiting bij hun klasgenoten en ervaren het als stressvol dat het hun niet lukt die aansluiting te maken. De beste benadering van de leerkracht is belangstelling te tonen voor deze leerlingen, met hen te praten, hen te laten praten, hun te laten voelen dat zij erbij horen en hun mee te geven dat zij in de leerkracht een bondgenoot hebben op wie zij kunnen rekenen. Een leerkracht kan nog meer doen door: 55 groepsactiviteiten te organiseren waaraan deze kinderen ook meedoen; 55 een eenzaam kind te plaatsen naast een kind bij wie het mogelijk meer aansluiting vindt; 55 leerlingen te stimuleren ook met eenzame kinderen te spelen; 55 te praten met de stressveroorzakende jongens of meisjes. Deze benadering heeft het meeste effect als er in de klas een open en constructief klimaat heerst en de leerlingen samen regels hebben opgesteld waarin respect voor elkaar centraal staat. Dan is het ook mogelijk om problemen ten gevolge van peerstress in en met de klas te bespreken.

12

111

Hoe stressvol is de samenleving? 13.1 Inleiding – 112 13.2 Een veranderde samenleving – 112 13.3 Typeringen van de samenleving – 113 13.4 Groeiende onzekerheid – 114 13.5 Stressoren – 114 13.6 Wie lopen meer risico? – 115 13.7 Concrete veranderingen – 116 13.8 Veranderingen samengevat – 117

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_13, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

13

112

Hoofdstuk 13 • Hoe stressvol is de samenleving?

13.1 Inleiding

De samenleving is de laatste decennia sterk veranderd en zal de komende jaren nog meer veranderingen ondergaan. Het gezin is niet meer zo sterk bepalend als dertig jaar geleden, de school is niet meer de strakke school van vroeger en de vrijetijdsbesteding verloopt niet meer zo spontaan en ongereguleerd als destijds. Er hebben zich op deze drie gebieden veel (en veel tegelijkertijd) technologische, sociale en economische veranderingen voltrokken. Hoe pakken deze veranderingen uit? Wat zijn de gevolgen voor de opgroeiende jeugd? En in hoeverre is deze veranderde en veranderende samenleving risicovol en stressgevend? 13.2 Een veranderde samenleving

De samenleving heeft een nieuw gezicht gekregen. Aan deze gedaanteverwisseling liggen talrijke veranderingen ten grondslag. Of zoals Franca Treur in de NRC (2012) schreef:

»

 Ons land is ontzuild, geseculariseerd, getechnologiseerd, verstedelijkt, gemobiliseerd, geglobaliseerd, gecommercialiseerd, gemedialiseerd, gemulticulturaliseerd, gedigitaliseerd. 

13

«

De jeugdigen leven nu in een samenleving die niet langer de vaste patronen van vroeger kent. Voorheen was het leven in zekere zin als een trein die een bepaald traject rijdt. Het is bekend hoe laat de trein vertrekt, welke haltes hij aandoet, wat zijn eindbestemming is en hoe laat hij aankomt. Maar het leven is nu meer als het rijden in een auto. Je moet zelf bepalen welk traject je aflegt, waar je wel en niet zult stoppen, wanneer je links of rechts afslaat, hoe laat je vertrekt en hoe laat je denkt aan te komen. Je moet zelf beslissingen nemen. Dat geeft vaak stress. Een van de grootste veranderingen is de tanende invloed van traditionele regels en normen. We hangen niet meer zo sterk aan conventionele opvattingen en vaste leefpatronen Waar vroeger de sociale klasse waartoe men behoorde in grote lijnen de status en het gedrag bepaalde (school, beroep, relaties, buurt), is er nu een veel grotere mate van vrijheid om het eigen leven vorm te geven. Waren de keuzen en de antwoorden in allerlei kwesties vroeger beperkt, nu bestaan er veel meer keuzemogelijkheden en zijn de mogelijke antwoorden talrijk. Ook de religie en de politieke partij hadden veel invloed op het gedrag. Vrienden of toekomstige partners kwamen vaak uit dezelfde kerk of uit dezelfde politieke organisatie. Men ontleende er tot op grote hoogte zijn identiteit aan. Nu kunnen en moeten jeugdigen zelf hun identiteit bepalen met het kiezen van een opleiding, beroep, vrienden, clubs, gedragingen, kleding en opvattingen. Dat geldt ook voor de ouders en voor de opvoeding die zij hun kinderen geven. Vroeger was veel vanzelfsprekend. Dat is nu niet meer het geval. Een ieder probeert nu zijn eigen weg te bepalen. Factoren die in het verleden als bakens golden, zijn niet meer zo duidelijk aanwezig. Jeugdigen moeten meer hun eigen weg bepalen.

Een andere grote verschuiving is de afname van het vertrouwen in de autoriteit van de schoolmeester, de dominee, de dokter en de overheidsdienaren. Wat zij deden en dachten was leidinggevend. Hun autoriteit stond niet ter discussie. Nu bestaat er veel wantrouwen ten aanzien van notabelen en sociale instellingen. Politici en wetenschappers worden ook niet langer zonder meer op hun woord geloofd. Het gezag is er niet meer vanzelfsprekend.

113

13.3 • Typeringen van de samenleving

Ook het onderlinge vertrouwen tussen burgers spreekt niet langer vanzelf. Mensen wantrouwen elkaar vaak en de angst voor kwaadwillende lieden is de laatste jaren alleen maar groter geworden. Veel mensen voelen zich niet veilig op het werk, op school en op straat. Sinds de krant en de televisie iedere dag de wereld bij ons binnen brengen, wordt de blik ruimer en de samenleving groter, maar meer weten, maakt dikwijls niet gelukkig. Dat geldt ook voor de technologische ontwikkelingen die de onderlinge informatieoverdracht en de onderlinge persoonlijke communicatie versnellen en versterken. Maar leidt dat tot meer onderlinge verbondenheid of tot vervlakking? De samenleving lijkt opener en transparanter. Alles kan aan de orde worden gesteld. Taboes zijn er niet meer. Maar tegelijkertijd ontbreekt het aan gezamenlijke opvattingen en normen en leidt het tot onzekerheid en verdeeldheid. 13.3 Typeringen van de samenleving

Giddens (1990, 1991) en Beck (1992) hebben de discussie in gang gezet over de risico’s die de veranderingen in onze maatschappij met zich mee kunnen brengen. Deze discussie is nog steeds gaande. Meerdere sociologen hebben in hun analyses getracht de kern van de veranderingen en de gevolgen vast te stellen. Dat heeft ertoe geleid dat de maatschappij op verschillende manieren is getypeerd. Jeugdigen leven in een maatschappij met positieve en negatieve kanten. positief

negatief

meer persoonlijke vrijheid

meer individualisering

meer keuzemogelijkheden

meer mobiliteit

meer autonomie

meer onzekerheid

meer open wegen

meer risico’s en meer stress

De volgende typeringen geven goed weer hoe verschillende wetenschappers over de veranderingen in de samenleving denken. Het gaat om typeringen die elkaar soms overlappen, soms aanvullen, maar soms ook tegenspreken (Beke, Ferwerda & Van der Ploeg, 1999): 55 de technologische samenleving; 55 de prestatiemaatschappij of competitieve samenleving; 55 de consumptiemaatschappij; 55 de geïndividualiseerde samenleving; 55 de gefragmenteerde samenleving; 55 de rationele samenleving; 55 de flexibele samenleving; 55 de uitsluitende of exclusieve maatschappij; 55 de wegwerpmaatschappij. Deze typeringen zijn vooral te beschouwen als abstracties en visies op de veranderingen ­waaraan onze samenleving onderhevig is (zie verder 7 bijlage 10).

13

114

Hoofdstuk 13 • Hoe stressvol is de samenleving?

13.4 Groeiende onzekerheid

Veel van de geconstateerde veranderingen hebben tot een samenleving geleid die wordt omschreven als een risk-society ofwel een samenleving met risico’s. De economische crisis die momenteel gaande is, zal de veranderingen in onze samenleving nog meer accentueren. Meer competitie, meer individualisering en meer struggle for life. De school is vaak het eerste terrein waarop jeugdigen de stress van een competitieve samenleving ervaren. Er moet gepresteerd worden, anders tel je niet mee. Het is niet moeilijk te voorspellen dat de opgroeiende jeugd steeds meer onder druk komt te staan, en dan vooral de jeugdigen die zich min of meer aan de rand van de samenleving bevinden door hun gedrag, door hun beperkingen of door de achterstandswijk waarin zij wonen. De kans dat zij buiten de boot zullen vallen, neemt nu toe. De verdraagzaamheid neemt af, terwijl de betrokkenheid op het eigen wel en wee groeit. Dat kan tot gevolg hebben dat deze groep jeugdigen wellicht nog meer wordt gemarginaliseerd en verder onder stress komt te staan. Maar ook voor jeugdigen die niet tot de kwetsbare groepen in onze samenleving behoren, ontstaat een onzekere situatie. Raken hun ouders zonder werk, kan het gezin nog in hetzelfde huis in dezelfde buurt blijven wonen, kunnen zij zelf een baan vinden, kunnen de hockeyclub en de tennisclub nog wel betaald worden? Factoren die in het verleden als bakens golden, zijn niet meer zo duidelijk aanwezig. Nu moeten meer eigen keuzes worden gemaakt, zoals: welke opleiding ga ik volgen, wat ga ik studeren, welk beroep zal ik kiezen? Maar ook gaat het om vragen als: bij wie sluit ik me aan? En nog verder: wie ben ik en wat wil ik? In de huidige samenleving staan jeugdigen onder druk. Wie niet voldoet aan de eisen van de maatschappij faalt en is een loser. De huidige samenleving biedt jeugdigen veel mogelijkheden om zich te ontwikkelen, maar sluit tegelijkertijd ook meer risico’s in om te mislukken. 13.5 Stressoren

In deze paragraaf worden enkele stressgevende factoren besproken.

13

zz Presteren, presteren en nog eens presteren

Om mee te tellen, moeten er diploma’s worden gehaald. Dat streven brengt vaak met zich mee dat men de beste wil zijn in de klas of op de sportclub. Maar men wil ook de meeste en de beste vrienden hebben. De competitiedrang is groot. Een zes is niet meer voldoende, het moet minstens een zeven zijn. En je moet niet één maar zeker vijf vrienden hebben. Op Facebook en andere sociale media lijkt het soms een wedstrijd om het grootste aantal relaties. zz Streven naar perfectie

In het verlengde van het voorgaande ligt de druk om te streven naar perfectie. Men wil er niet alleen perfect uitzien, maar ook de baan, het gezin, de vriend(in), de vakantie, de gezondheid, de kleding en het feestje moeten perfect zijn. Alleen het allerbeste en het allerhoogste telt. zz De vraag om rationaliteit

Om de gestelde doelen te bereiken, is het noodzakelijk om rationeel te kunnen denken. Dat betekent meer rationele beslissingen waarbij de menselijke kanten op de achtergrond raken. Er komen steeds meer regels om zaken te reguleren die vroeger vanzelf spraken, zoals het

13.6 • Wie lopen meer risico?

115

onderlinge verkeer op school en op de sportclub. Vertrouwen op de goede wil van de ander is niet langer voldoende. zz Effectiviteit

De samenleving eist steeds meer dat er zo effectief mogelijk wordt gewerkt. Op alle terreinen gaat het om resultaatgericht werken. Jeugdigen voelen zich gedwongen om hun energie zo effectief mogelijk aan te wenden op school, maar ook in de onderlinge relaties. Het is steeds moeilijker om een balans te vinden tussen inspanning en effect. zz Streven naar sociale status

Om erbij te horen moet je iets voorstellen. De jeugdigen voelen zich sterk gedwongen om indruk te maken op anderen. Wie dat niet kan met leerprestaties, doet dat met sportprestaties. Maar er zijn meer mogelijkheden om zich te laten gelden, zoals door een grote mond, als grootste drinker en grootste durfal. Om indruk te maken, worden soms de meest extreme acties ondernomen. 13.6 Wie lopen meer risico?

De druk van de samenleving op jeugdigen kan in bepaalde situaties de stress vergroten. Hierna volgen een paar voorbeelden. Ten eerste zijn dat de kwetsbare groepen in onze samenleving. Dat zijn niet alleen de jeugdigen met psychosociale problemen, maar ook zij die met lichamelijke en/of geestelijke beperkingen kampen, alsmede jeugdigen die op een andere manier in een achterstandssituatie verkeren. Onder druk van de stressvolle samenleving is de kans groot dat zij nog meer in hun ongunstige sociale en economische achterstandssituatie worden vastgepind. Ten tweede gaat het om jeugdigen die in een stressvolle situatie verkeren doordat zij worden mishandeld of een stressvolle gebeurtenis meemaken zoals een verkeersongeluk. De vanzelfsprekende steun van personen uit de naaste omgeving is niet meer zo vanzelfsprekend. Iedereen heeft het te druk met zijn eigen bestaan. De omgeving vindt al gauw dat jeugdige slachtoffers niet te lang moeten zeuren over wat ze hebben meegemaakt. Ten derde betreft het jeugdigen die opgroeien in gezinnen waarin het ontbreekt aan voldoende support van de ouders, omdat die zelf in de greep van het moeten presteren zijn geraakt of al moeite genoeg hebben om het hoofd boven water te houden. Ten vierde wijzen we op jeugdigen die opgroeien in gezinnen met te ambitieuze ouders die vinden dat hun kinderen carrière moeten maken. Deze jeugdigen staan onder een permanente druk om te presteren. Jeugdigen die deze ratrace niet volhouden, voelen zich mislukt. Het lukt niet of maar moeilijk om een evenwicht te vinden tussen hun eigen wensen, de eisen van hun ouders en de eisen van de samenleving. Ten vijfde valt te denken aan jeugdigen die al vroeg een label meekrijgen van een psychiatrische stoornis zoals ADHD of autisme. Dit label kan hen levenslang blijven hinderen in hun ontwikkeling en identiteitsvorming. De samenleving zit niet te wachten op personen met een psychiatrisch gekleurd label. Ten zesde gaat het om jongeren die moeilijk een baan kunnen vinden nadat zij hun opleiding hebben afgerond. Dan kan blijken dat de ideale baan niet bestaat. En misschien is er wel helemaal geen baan en ontdekken zij dat hun verwachtingen niet uitkomen. Ten slotte wijzen we op jeugdigen met een niet-Nederlandse achtergrond. Zij hebben al moeite om te integreren in onze samenleving, maar krijgen bovendien te maken met voor-

13

116

Hoofdstuk 13 • Hoe stressvol is de samenleving?

oordelen. Die belemmeren dikwijls het vinden van een geschikte arbeidsplaats in de huidige samenleving. 13.7 Concrete veranderingen

Deze paragraaf stipt enkele veranderingen aan die zich hebben voltrokken in het gezin, op school, in het werk en in de vrijetijdsbesteding. Deze veranderingen zijn van sterke invloed op de opvoeding en ontwikkeling van jeugdigen. Een toenemend aantal ouders voelt zich gestrest (vinden opvoeden moeilijk), evenals veel jeugdigen (kampen met psychische klachten en problemen). Een uitvoeriger beschrijving van de gewijzigde omstandigheden is opgenomen in 7 bijlage 11. Jeugdigen 55 55 55 55

Gaan langer naar school Kiezen minder voor een vak als timmerman Trouwen op latere leeftijd Zijn vaker single

zz Concrete veranderingen in het gezin

55 55 55 55 55 55

Toegenomen aantal echtscheidingen. Meer en andere gezinstypen. Meer tweeverdieners. Kleinere huishoudens. Oudere moeders. Meer kinderen in opvang.

zz Concrete veranderingen op school

13

55 55 55 55 55 55 55 55

Scholen moeten presteren. Fusies. Herschikkingen. Leerlingen met een beperking naar het reguliere onderwijs. Schooluitval. Spijbelen. Gewijzigde relaties met leerkrachten. Langere scholing.

zz Concrete veranderingen op het werk

55 55 55 55 55

Meer werkloosheid. Meer banen in deeltijd. Meer jobhoppen. Minder ongeschoolde arbeid. Minder vakmensen.

zz Concrete veranderingen in de besteding van de vrije tijd

55 De straat als speelveld bestaat niet meer.

13.8 • Veranderingen samengevat

55 55 55 55

117

Meer gebruik van media (tv, dvd). Meer spelen van computergames. Meer alcoholgebruik. Meer softdrugs.

13.8 Veranderingen samengevat

De drie leefgebieden van de jeugdigen overziend, is vast te stellen dat op de volgende niveaus veranderingen hebben plaatsgevonden. zz Instituties

Belangrijke veranderingen hebben meer variaties aangebracht in het van oudsher bekende standaardgezin. Er bestaan nu meerdere vormen van samenleven en verschillende stijlen van opvoeden. De huishoudens zijn kleiner en een toenemend aantal personen kiest ervoor om alleen te blijven. Het aantal werkende moeders is toegenomen en het aantal kinderen dat vroegtijdig in de kinderopvang komt, is sterk gestegen. Het gevaar dreigt dat opvoeden steeds meer een kwestie wordt van organiseren. De meeste scholen zijn via fusies veranderd in grote organisaties waarbinnen leerlingen zich vaak niet veilig voelen. De talrijke herschikkingen in het onderwijs die de voorbije jaren plaatsvonden, lijken steeds meer te gaan in de richting van een tweedeling. Vwo/havo voor de goed presterende leerlingen en het vmbo voor de minder presterende leerlingen. De scholen staan onder druk om enerzijds te zorgen dat leerlingen optimaal presteren, maar anderzijds ook aandacht te besteden aan leerlingen met gedragsproblemen en/of beperkingen. Verder is het karakter van het werk drastisch veranderd. Ongeschoold werk is sterk verminderd, maar dat geldt ook voor het geschoolde handwerk van de timmerman en de loodgieter. Verder ligt de gedachte van een vaste baan voor het leven ver achter ons. Het gezin, de school en het werk bieden niet meer de zekerheid en bescherming van vroeger. We zijn niet wat we zijn, maar wat we er zelf van maken.

zz Sociaal bewustzijn

Waar vroeger de identiteit sterk werd ontleend aan de sociale klasse, de kerk, de woonbuurt, de afkomst en de politieke partij, is dat nu niet langer het geval. De kerk is afgebrokkeld, het verschil in sociale lagen is vager geworden, de politieke partij is nauwelijks meer een vast referentiepunt, de verschillen tussen woonbuurten zijn globaler en de afkomst legt geen gewicht meer in de schaal. De identiteit moet nu meer op eigen kracht vorm worden gegeven. Dat houdt in dat men zelf doelen moet stellen en moet bepalen langs welke wegen die doelen zijn te bereiken. Deze zelfrealisatie vergt het maken van eigen keuzes, het zoeken van een eigen sociaal netwerk en het zinvol invullen van de vrijetijdsbesteding. De wereld van de jeugdigen is groter geworden. Zij komen in aanraking met meer opvattingen, met meer culturen, met meer kennis en met meer mensen. Dat maakt het leven boeiender en uitdagender, maar brengt ook meer stress met zich mee.

13

118

Hoofdstuk 13 • Hoe stressvol is de samenleving?

. Tabel 13.1  Typologie jongeren 15-23 jaar. type

omschrijving

zelfredzame jongeren

pragmatisch

percentage

individualistisch gericht op status en eigenbelang structuurzoekende jongeren

47

voelen zich buitengesloten willen erkenning weinig vertrouwen in de overheid

verantwoordelijke jongeren

33

maatschappelijk betrokken willen graag invloed zijn goed geïnformeerd

plichtsgetrouwe jongeren

17

maatschappelijk sterk betrokken zetten zich in hebben een sterk plichtsbesef

3

zz Mentaliteit

13

De oude tradities en normen die vroeger het gedrag bepaalden en reguleerden, zijn niet langer vanzelfsprekend. Dat is zichtbaar in de afname van het vertrouwen in de autoriteit van zowel personen (leerkracht, arts) als instellingen (overheid). De onderlinge afstand is weliswaar kleiner geworden, maar het onderlinge vertrouwen is daarmee niet gestegen. Ook de binding met allerlei instellingen is kleiner. Zo is de binding van leerlingen met hun school niet optimaal en voelen zij zich vaak onveilig en verloren in de anonimiteit van een grote, onoverzichtelijke organisatie. De binding met een bepaalde werkgever is ook losser. Jobhoppen is de trend. De eigen carrière gaat voor. Daarnaast lopen de opvattingen over talrijke onderwerpen, zoals opvoeding, werk en scholing, uiteen. De mentaliteit van jongeren wordt geïllustreerd in het boek van Spangenberg & Lampert (2011) met de veelzeggende titel: De grenzeloze generatie en de onstuitbare opmars van de B.V. IK. De auteurs karakteriseren de jongeren in hun onderzoek als is weergegeven in . tabel 13.1. Uit dit overzicht komt naar voren dat ongeveer een derde van de jongeren behoort tot categorie jongeren die zich niet kunnen vinden in de huidige samenleving. Zij behoren verhoudingsgewijs tweemaal meer tot de lager opgeleiden.

119

Positieve stress 14.1 Inleiding – 120 14.2 Wat is eustress precies? – 121 14.3 Persoonlijkheidskenmerken – 122 14.4 Attitudes – 123 14.5 Tevredenheid – 125 14.6 Nogmaals de school – 125 14.7 Verschillen tussen jongens en meisjes – 126 14.8 Bevorderen van eustress – 127

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_14, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

14

120

Hoofdstuk 14 • Positieve stress

14.1 Inleiding

Als het over stress gaat, is men geneigd te denken aan een onplezierige, akelige situatie. Maar dat is slechts de helft van het verhaal. De andere helft is dat een stressgevende situatie ook positief kan worden beleefd. Bij eustress is de stress geen bedreiging maar een uitdaging.

14

In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt in positieve en negatieve stress ofwel in eu­ stress en distress. Wat negatieve stress inhoudt, is in de voorgaande hoofdstukken uitvoerig behandeld. Maar wat moeten we nu verstaan onder positieve stress of eustress? Eu komt uit het Grieks en betekent goed. Eustress verwijst naar goede of positieve stress. Stress verwijst in het algemeen naar een situatie waarin men – figuurlijk gesproken – uit balans dreigt te raken, oog in oog met een bedreigende situatie. Die kan echter door de één positief worden beleefd en door een ander als negatief worden ervaren. Waar een negatieve beleving meestal gepaard gaat met angst en onzekerheid, gaat een positieve beleving gepaard met gevoelens van opwinding en uitdaging. Duidelijke voorbeelden zijn te vinden bij sporters die onder druk tot hun beste prestaties komen. Maar ook leerlingen die een examen moeten afleggen en onder stress komen te staan, leveren vaak betere prestaties. Wie de situatie echter als bedreigend ervaart, krijgt last van te veel stress en komt tot minder prestaties. We zien dat eveneens bij leerlingen die van de basisschool naar het voortgezet onderwijs gaan. Een deel van de leerlingen kijkt reikhalzend uit naar dat moment, ondanks de spanning, terwijl een ander deel de spanning ervaart als onaangenaam en als een berg tegen de nieuwe school opziet. De samenhang tussen stress en het leveren van prestaties op school, in het werk en met sport wordt in . figuur 14.1 weergegeven. De figuur maakt duidelijk dat bij een geringe hoeveelheid stress (A) de prikkel om een optimale prestatie te leveren te weinig is, terwijl bij te veel stress (C) de prikkel te hevig is en de prestatie ook onder de maat blijft. Alleen wanneer het stressniveau niet te laag en niet te hoog is (B), wordt er een optimale prestatie geleverd. Hieraan moet direct worden toegevoegd dat het optimale punt (B) voor iedereen verschillend kan zijn. De één heeft meer stress nodig dan de ander om optimaal te presteren. En zo klapt de één sneller in elkaar bij een beetje stress dan de ander. Het schema heeft echter zijn beperkingen. Het gaat hier over de samenhang tussen prestaties leveren en stress ervaren met betrekking tot school, werk en sport. Er zijn echter veel meer stressvolle situaties denkbaar waarin de ene jeugdige gebukt gaat onder de stress en de ander diezelfde situatie ervaart als een uitdaging. Denk aan een verhuizing, geboorte van een broertje of zusje, verandering van school of werk en uitbreiding van het gezin met een pleegkind. Dat is anders met stress ten gevolge van kindermishandeling, scheiding of afwijzing. Dat wordt door elke jeugdige als bedreigend beleefd en leidt tot distress. Toch gaan ook hier jeugdigen verschillend om met deze stress en ziet niet iedereen alleen de negatieve kanten ervan. Na een lange periode van conflicten kan een echtscheiding ook een opluchting betekenen.

121

14.2 • Wat is eustress precies?

B

hoog

prestatie A

C

laag stressniveau

laag

hoog

. Figuur 14.1  Samenhang tussen stress en prestatie.

distress (negatieve reactie) stressor (stressvolle situaties)

stress (potentieel verlies van evenwicht) eustress (positieve reactie)

. Figuur 14.2  Reactie op stressvolle gebeurtenissen (stressoren).

14.2 Wat is eustress precies?

Het begrip eustress is voor het eerst onderscheiden door Selye (1975). Hij maakte een onderscheid in eustress en distress. Daarmee verwees hij naar twee verschillende manieren van reageren op stressvolle omstandigheden, zoals in . figuur 14.2 blijkt. Bij distress voelt de jeugdige zich bedreigd en taxeert hij de situatie als gevaarlijk, terwijl de jeugdige zich bij eustress eerder uitgedaagd voelt en de overtuiging heeft de stress te kunnen weerstaan en te overwinnen. Eustress kan men omschrijven als de positieve perceptie en interpretatie van een stressvolle situatie. De jeugdige voelt zich geprikkeld om er met volle inzet tegenaan te gaan. Het gevoel de situatie aan te kunnen, overheerst. Bij distress ontbreekt dat gevoel en heerst de angst de situatie niet aan te kunnen. Jeugdigen kunnen stress ervaren als vijand, maar ook als vriend. Verreweg het meeste stressonderzoek legt zich toe op stress als vijand en bedreiging. Er is vooral aandacht voor de negatieve effecten, zoals sociaal-emotionele en psychosomatische problemen. De positieve kanten van stress bleven lange tijd buiten beschouwing. Om dat duidelijk te maken, gebruiken Nelson & Cooper (2005) de metafoor van de badkuip. Het onderzoek richtte zich vooral op de invloed van de koudwaterkraan van de badkuip. Zij onderzochten hoe lang het duurde voordat de badkuip was gevuld en weer werd geleegd en bestudeerden de invloed van de sterkte van de koudwaterstraal enzovoort. Maar om een badkuip gevuld te krijgen met water met een aangename temperatuur, is ook de warmwaterkraan nodig. Een juiste afstelling tussen beide

14

122

Hoofdstuk 14 • Positieve stress

kranen is daartoe een belangrijke voorwaarde. De werking van de warmwaterkraan is (te) lang buiten beeld gebleven. Het onderzoek naar eustress is pas laat op gang gekomen. Wat weten we intussen van eustress? 14.3 Persoonlijkheidskenmerken

Dat mensen verschillend reageren op dezelfde stressvolle situatie, hangt in de eerste plaats samen met de aanwezigheid van verschillende persoonlijkheidskenmerken. Er zijn in dit verband meerdere kenmerken genoemd. zz Zelfbeeld

Het zelfbeeld van jeugdigen kan variëren van positief tot negatief. Een positief zelfbeeld is een sterke buffer tegen stress. Het helpt stress te voorkomen en daarmee ook allerlei psychische en fysieke ongemakken die een gevolg van stress kunnen zijn. Jeugdigen met een positief zelfbeeld zijn eerder geneigd de positieve kanten van een stressvolle situatie te zien. Zij zien er eerder een uitdaging in en hebben het vertrouwen dat zij de stress wel aankunnen. Zij schrikken er ook niet van als hun aanpak niet meteen tot resultaat leidt. Zij houden vol en als uiteindelijk met succes weerstand is geboden aan de stress, stimuleert die ervaring hun om bij een volgende stressgevende situatie daarop positief te reageren. zz Self-efficacy of geloof in eigen kunnen

14

Volgens Bandura (1982), die destijds dit begrip introduceerde, moet onder self-efficacy worden verstaan: het vertrouwen in eigen kunnen en de overtuiging of verwachting dat bepaalde taken met succes zullen worden afgerond. Hoe meer self-efficacy, hoe eerder een jeugdige geneigd is een stressvolle situatie positief te waarderen in de overtuiging de situatie de baas te worden. Jeugdigen met meer self-efficacy hanteren doorgaans effectieve copingstrategieën en dat zorgt ervoor dat de stress op een adequate wijze wordt gereduceerd of geëlimineerd. Er bestaat een duidelijke samenhang tussen self-efficacy en eustress. Self-efficacy is bijvoorbeeld goed zichtbaar op school. Leerlingen staan daar onder een zekere stress om goed te presteren. Het blijkt dat leerlingen met meer self-efficacy eerder hun huiswerk af hebben, zich tijdens de lessen beter kunnen concentreren, hun huiswerk goed kunnen plannen en zich niet snel laten afleiden door leukere activiteiten. Deze leerlingen zijn ook niet bang om anderen (leerkrachten of leerlingen) in te schakelen als zij niet verder kunnen met hun schoolwerk. Dit laat zien dat het vermogen om zaken effectief aan te pakken, in combinatie een flinke dosis zelfvertrouwen, jeugdigen er eerder toebrengt positief te reageren op potentieel stressvolle situaties. zz Overige persoonlijkheidskenmerken

Binnen de psychologie zijn in de loop der tijd veel persoonlijkheidskenmerken onderscheiden. Een belangrijke en veel onderzochte typering van de persoon is de big five. Deze indeling bevat vijf eigenschappen (. tabel 14.1). Elk van deze kenmerken heeft een positieve en een negatieve pool. Zo heeft extravert als tegenpool introvert (afwachtend, terughoudend, zwijgzaam), staat tegenover aangenaam de typering onaangenaam (agressief, achterdochtig, egoïstisch), heeft open als tegenpool gesloten (passief, behoudend, arm aan ideeën), is de tegenpool van een gewetensvolle jeugdige een gewetenloze jeugdige (onbetrouwbaar, onzorgvuldig, zet niet door) en heeft stabiel als tegenstelling instabiel (gauw uit zijn evenwicht, kwetsbaar en onzeker).

123

14.4 • Attitudes

. Tabel 14.1  Vijf persoonlijkheidskenmerken (big five). extravert

open

aangenaam

gewetensvol

stabiel

spontaan

origineel

oog voor anderen

zorgvuldig

zeker

praat veel

ondernemend

vriendelijk

betrouwbaar

niet in paniek

op de voorgrond

liberaal

onbaatzuchtig

geeft niet snel op

kan tegen kritiek

Er bestaat een evidente samenhang tussen genoemde persoonlijkheidskenmerken en de geneigdheid om stressvolle werksituaties eerder als een uitdaging en aanmoediging te zien (Saksvik & Hetland, 2011). Extraverte en gewetensvolle werknemers zijn meer geneigd positief te reageren op werkstress en instabiele werknemers reageren eerder negatief. De veronderstelling is dat jeugdigen die hoog scoren op de positieve polen van de big five er eerder toe komen om van een stressgevende situatie de gunstige kanten te zien. Het zijn overigens niet alleen de kenmerken van de big five die ertoe doen, ook andere persoonlijkheidskenmerken bevorderen een positieve benadering van stressvolle situaties. Elke jeugdige die zich goed voelt, lekker in zijn vel zit en vol (zelf)vertrouwen is, is geneigd stress niet meteen als een bedreiging te ervaren maar waar mogelijk als een uitdaging en aansporing te zien. 14.4 Attitudes

Een attitude is op te vatten als een min of meer stabiele en basale houding ten opzichte van bepaalde onderwerpen, zoals politieke, religieuze en andere maatschappelijk thema’s. Een attitude kan ook betrekking hebben op de wijze waarop men in het leven staat, bijvoorbeeld optimistisch, pessimistisch, fatalistisch of realistisch. Attitudes bepalen in sterke mate hoe mensen zich gedragen, ook als het om stressgevende situaties gaat. In deze paragraaf wordt stilgestaan bij drie belangrijke attitudes van jeugdigen. zz Vertrouwen

In de omgang met anderen speelt vertrouwen een belangrijke rol. Niet iedereen heeft evenveel vertrouwen in de ander. Er zijn ook wantrouwige jeugdigen die niet gemakkelijk relaties aangaan met anderen en voortdurend op hun hoede zijn uit angst dat de ander hen laat vallen. Deze jongens en meisjes zullen een stressvolle situatie eerder waarnemen als een bedreiging dan als een uitdaging. Dit in tegenstelling tot jeugdigen die meer vertrouwen hebben in de ander. Maar waar komt vertrouwen vandaan? Hoe ontstaat het? Daartoe moeten we terug naar de eerste kinderjaren. Daar begint de ontwikkeling van vertrouwen als het kind zich hecht aan zijn ouders (verzorgers). Deze hechting is te beschouwen als een affectieve relatie met een of meer specifieke personen met wie het kind regelmatig contact heeft. Onder gunstige, liefdevolle omstandigheden zal het kind zich veilig hechten. Deze kinderen kennen weinig angst, vermijden het contact met anderen niet en tonen betrokkenheid

14

124

Hoofdstuk 14 • Positieve stress

veilig gehecht

vertrouwen

positieve perceptie van stress

betere leer/werkprestaties

. Figuur 14.3  Samenhang tussen hechting, vertrouwen en leer-/werkprestatie.

bij anderen. Maar onder ongunstige, verwaarlozende omstandigheden kunnen kinderen zich angstig voelen. Deze kinderen raken onveilig gehecht. Zij trekken zich terug en hebben weinig tot geen belangstelling voor anderen. Deze vroege wijze van hechting werkt door in het latere leven en is bepalend voor de wijze waarop men relaties aangaat met anderen. Een onveilige hechting gaat samen met wantrouwen. Een veilige hechting daarentegen gaat gepaard met een attitude waaruit vertrouwen spreekt. Veilig gehechte jeugdigen gaan flexibel met hun leeftijdgenoten en met volwassenen om. Zij knopen gemakkelijk relaties aan met uiteenlopende personen en beschikken vaak over een voor hen betrouwbaar sociaal netwerk. Het vertrouwen zorgt er ook voor dat jeugdigen stressvolle situaties niet meteen negatief beleven, maar eerder de positieve kanten ervan zoeken. Jongens en meisjes met vertrouwen in de ander hebben het geloof dat zij uiteindelijk de situatie wel meester zullen worden (zie . figuur 14.3). Leerlingen als werknemers met vertrouwen in de ander laten vaak betere prestaties zien (Nelson & Cooper, 2005; Simmons, Gooty, Nelson & Little, 2009). zz Hoop

Hoop is te beschouwen als een positieve attitude. Hoopvolle jeugdigen ervaren het leven positiever. Jeugdigen die hoopvol zijn gestemd, hebben eerder de verwachting dat een situatie uiteindelijk positief zal uitpakken. Zij zijn meer geneigd te geloven dat de doelen die zij stellen haalbaar zijn en dat zij wegen weten te vinden om die doelen te bereiken. Jeugdigen met veel hoop laten niet bij de eerste de beste tegenslag het hoofd hangen. Zij voelen zich eerder gemotiveerd om de situatie de baas te worden. Dit in tegenstelling tot jeugdigen met weinig hoop. Die zullen stress eerder als een onaangename last ervaren. Vaak gaan deze jeugdigen negatief met de situatie om door zichzelf de schuld te geven of zich angstig op te stellen.

14

Een veilige hechting werkt stresswerend.

zz Optimisme

Deze attitude kan men omschrijven als een houding om negatieve omstandigheden toch positief te duiden. Evenals hoop betekent optimisme dat de jeugdige de sterke verwachting heeft dat ondanks de tegenslagen en teleurstellingen alles op zijn pootjes zal terechtkomen (Coleman, 1996). In tegenstelling tot een pessimist, die van alles een probleem maakt, pakt de optimist de problemen op een creatieve manier aan. Jeugdigen die optimistisch zijn gestemd, wijten een mislukking aan iets wat kan veranderen, zodat ze een volgende keer wel slagen. Optimistische jeugdigen reageren vaak actief en hoopvol. Optimisme zorgt voor een motiverende kracht die jeugdigen ertoe brengt vol te houden en door te zetten. Waar pessimistische jeugdigen een sombere kijk op het leven hebben, staan de optimisten heel anders in het leven. Zij kunnen negatieve gedachten uit hun hoofd zetten en zelfs omvormen tot positieve.

125

14.6 • Nogmaals de school

. Tabel 14.2  Zelfrapportage met betrekking tot (psychische) gezondheidsklachten. leeftijd

11 jaar

13 jaar

15 jaar

jongens

meisjes

jongens

meisjes

jongens

meisjes

Nederland

9%

10%

17%

14%

18%

24%

gemiddeld

10%

13%

12%

17%

14%

24%

14.5 Tevredenheid

Ook de mate waarin iemand tevreden is met zijn bestaan, heeft invloed op de beleving van stress. Tevreden jeugdigen zijn ertoe geneigd stressgevende situaties niet meteen als negatief te ervaren, maar eerder te kijken naar de mogelijk positieve kanten. Wanneer is iemand tevreden? Een algemeen aanvaard criterium voor tevredenheid is er niet. Meestal kijkt men naar de mate waarin iemand zich fysiek en psychisch goed voelt. Om dat te bepalen, gaan onderzoekers dikwijls uit van het aantal gezondheidsklachten. Hoe minder klachten, hoe meer satisfactie met het leven. Over de gezondheidsklachten van jeugdigen is veel te vinden in het HBSC-Nederland onderzoeksrapport van het Trimbos-instituut (2009). Dit Health Behaviour School-aged Children rapport doet verslag van een groot internationaal onderzoek. Daarin zijn 200.000 jeugdigen betrokken van 11 tot 15 jaar, afkomstig uit 39 landen. Een van de resultaten heeft betrekking op de (psychische) gezondheid. In . tabel 14.2 zijn de Nederlandse bevindingen afgezet tegen wat er gemiddeld in andere landen is geconstateerd. Het aantal lichamelijke en psychische klachten als criterium aanhoudend, blijkt dat de overgrote meerderheid van de jeugdigen dik tevreden is met hun leven. De meisjes zijn iets minder tevreden dan de jongens en dat verschil neemt toe met het ouder worden. Verder valt op dat Nederland niet veel afwijkt van de gemiddelde score die voor de andere deelnemende landen is berekend. Het gemiddelde verhult echter dat er tussen de landen grote verschillen bestaan. De jeugdigen in Oekraïne zijn het minst tevreden en die in Zwitserland het meest, afgaande op het aantal gerapporteerde klachten. Ook het CBS (2011) maakt melding van het aantal jeugdigen dat kampt met lichamelijke en psychische klachten. Deze rapportage laat uitslagen zien die sterk overeenkomen met de cijfers uit het HBSC-rapport. Volgens het CBS blijkt dat 22% van de meisjes van 12 tot en met 17 jaar en 35% van de jonge vrouwen van 18 tot en met 24 jaar melding maakt van (psychische) klachten, tegenover 10% van de jongens respectievelijk 28% van de jonge mannen. Al met al blijken de meeste jeugdigen in Nederland tevreden. Dat betekent dat de kans groot is dat een stressvolle situatie niet onmiddellijk negatief wordt gepercipieerd. In schoolsituaties zijn de meeste jeugdigen eerder geneigd de positieve kanten te zien. Volgens O’Sullivan (2011) beschouwen leerlingen stressgevende situaties eerder als uitdagend en motiverend. In 7 bijlage 12 is de Eustress vragenlijst van O’Sullivan vermeld. 14.6 Nogmaals de school

Het verblijf op school is niet voor iedereen altijd een even aangename plek. De meeste jongens en meisjes vinden het weliswaar fijn op school, maar er zijn ook jeugdigen die de school als een noodzakelijk kwaad ervaren en met grote tegenzin naar school gaan. Meerdere omstandigheden kunnen dat veroorzaken.

14

126

Hoofdstuk 14 • Positieve stress

Elke leerling krijgt op school van tijd tot tijd te maken met stress. Na het basisonderwijs worden de leerlingen in het voortgezet onderwijs geconfronteerd met een grotere werkbelasting: meer huiswerk, meer proefwerken, meer opdrachten. Bovendien doen de uitslagen er in het voortgezet onderwijs meer toe, omdat ze beslissend zijn voor het al of niet overgaan naar de volgende klas. Maar het is niet alleen de objectief vaststelbare, grotere schoolbelasting. Er kunnen ook andere bronnen van stress aanwezig zijn. In dat verband valt te denken aan ouders die te hoge verwachtingen hebben van hun zoon of dochter en te veel eisen stellen. Leerlingen kunnen daar erg onder gebukt gaan. Maar ook ruzies, verbroken vriendschappen, conflicten met leerkrachten kunnen op school een bron van stress zijn. Verder kunnen de eerste ervaringen met seks of drank voor stress zorgen. Ook leerlingen die onder druk staan van klasgenoten om mee te doen met dingen die ze eigenlijk niet willen, ervaren stress. Is stress in en om de school nu distress of eustress? Het blijkt dat leerlingen stress als gevolg van een grotere schoolbelasting vaak als eustress ervaren. Stress in de relationele sfeer daarentegen beleven de leerlingen vaak als distress. Eustress treedt op als een leerling ervan overtuigd is de leerstof aan te kunnen, denkt een goed cijfer te kunnen halen, zich goed meent te kunnen concentreren en er plezier aan beleeft om zich in te spannen om de opgelegde schooltaken zo goed mogelijk te volbrengen. Ook ervaren leerlingen eustress als zij nieuwe en onverwachte situaties of ervaringen als spannend, opwindend en avontuurlijk beleven. Stress op school is eustress als je 55 Kunt omgaan met tijdsdruk 55 Goed kunt plannen 55 Effectief kunt omgaan met plotselinge veranderingen 55 Je niet snel laat afleiden door bijzaken 55 Ervan overtuigd bent het schoolwerk aan te kunnen

14

Distress ontstaat als de leerling denkt de situatie niet aan te kunnen, de leerstof te moeilijk vindt, niet weet om te gaan met de tijdsdruk, het huiswerk niet kan plannen, zich niet thuis voelt op school of in de klas en opziet tegen onverwachte of nieuwe situaties. Aanhoudende distress kan tot gevolg hebben dat leerlingen aan zichzelf gaan twijfelen en hun zelfvertrouwen verliezen. Vaak leveren deze leerlingen minder schoolprestaties en raken op den duur depressief en angstig. Waar distress belemmerend is, werkt eustress stimulerend en uitdagend. Zowel belemmerende als uitdagende stress vraagt veel energie. Het is dus niet zo dat eustress alleen maar energie geeft. Maar tegenover het energieverbruik bij eustress staat dat het overwinnen van de stress weer nieuwe energie geeft. Bij distress wordt veel energie verbruikt zonder de stress de baas te worden. Aanhoudende distress kan op den duur leiden tot uitputting of chronische vermoeidheid. 14.7 Verschillen tussen jongens en meisjes

Jongens en meisjes staan verschillend in het leven. Van daaruit is het goed te begrijpen dat zij op meerdere aspecten van elkaar verschillen. Dat geldt ook voor het omgaan met stress. Het blijkt dat meisjes daarmee meer problemen hebben. Zij zijn kwetsbaarder voor stress en hebben

14.8 • Bevorderen van eustress

127

meer last van fysieke, psychische en psychosomatische ongemakken. Ze zitten eerder in de put, voelen zich ongelukkiger en somberder, zijn nerveuzer en onrustiger dan jongens. Daar staat tegenover dat meisjes gemiddeld op school beter presteren dan jongens. Ook op mogelijke gedragsproblemen scoren meisjes in het algemeen gunstiger dan jongens. Er zijn meer verschillen tussen jongens en meisjes vastgesteld. Veel van deze verschillen zijn te verklaren vanuit cultureel-maatschappelijke achtergronden. Zo is de veronderstelling dat meisjes tijdens hun opvoeding meer beschermd en gecontroleerd worden en minder automie krijgen toebedeeld. Dat zou ervoor zorgen dat meisjes zich niet voor de volle 100% gewaardeerd voelen door hun omgeving en met name niet door hun ouders. Een nogal speculatieve theorie. Veel is nog onbekend. Intussen weten we wel dat het brein van jongens en meisjes verschilt en dat veel verschillen een biologische basis hebben. 14.8 Bevorderen van eustress

Bestaan er ook mogelijkheden om te bevorderen dat jeugdigen niet bij de eerste de beste tegenslag in de afweer schieten? Met andere woorden: kun je ook leren om positief met stressvolle situaties om te gaan? Zijn er middelen om stress te ervaren als eustress? Die zijn er, maar eerst moet worden opgemerkt dat lang niet elke stressgevende situatie is om te buigen van distress in eustress. Vooral stress die voortvloeit uit ingrijpende situaties, zoals het overlijden van een dierbaar persoon, kindermishandeling, aanhoudend pesten, een verkeersongeluk en andere vergelijkbare stressvolle gebeurtenissen of situaties, resulteert in distress. Bij eustress moet eerder worden gedacht aan alledaagse voorvallen die stress kunnen veroorzaken, zoals conflicten met leeftijdgenoten en ouders, verandering van school, verhuizing, meer eisen van school, grote druk bij sportprestaties, kiezen van een opleiding. Het gaat vooral om stressgevende gebeurtenissen en situaties waarmee iedereen vroeg of laat wel te maken krijgt. In het volgende kader staan enkele suggesties om te voorkomen dat jeugdigen stress als distress ervaren en om te bevorderen dat jeugdigen stress als eustress beleven. Stress ombuigen in eustress 55 Zie vooral de positieve kanten van nieuwe, soms onverwachte situaties of voorvallen 55 Bedenk dat de tijdsdruk die voortvloeit uit bijvoorbeeld meer huiswerk ook productief kan zijn 55 Bedenk dat eerdere mislukkingen in het bedwingen van stress er niet automatisch toe leiden dat het de volgende keer ook weer mislukt (succes volgt niet zelden op eerdere niet-geslaagde pogingen) 55 Neem bij tegenslagen of conflicten de tijd om te reageren (schrijf een brief die je niet verstuurt, slaap er nog een nachtje over, las een pauze in) 55 Realiseer je dat je niet altijd op de loop kunt gaan voor stress 55 Praat met anderen over je situatie (dat geeft steun en opent nieuwe inzichten) 55 Zorg voor voldoende rust en ontspanning (slaap voldoende en eet op tijd)

Ouders zijn belangrijke gidsen in het bevorderen dat hun kinderen niet elke stress onmiddellijk opvatten als een bedreiging, maar dat ze inzien dat stress ook uitdagend kan zijn. Later spelen ook de leerkrachten een belangrijke rol. Zij kunnen ertoe bijdragen dat leerlingen stress op school eerder als een stimulans zien dan als een dreiging.

14

129

Behandeling van kinderen en adolescenten met stress 15.1

Inleiding – 130

15.2

Drie therapiestromingen – 131 15.2.1 Psychodynamische therapie – 131 15.2.2 Gedragstherapie – 131 15.2.3 Cognitieve gedragstherapie – 132 15.3 15.3.1 15.3.2 15.3.3

Een concreet behandelingsprogramma – 133 Beeldvorming – 133 Vergroting van zelfinzicht – 133 Toepassing en doorwerking – 134

15.4

Programma’s voor kinderen en hun ouders/verzorgers – 134

15.5

Wat kunnen ouders doen? – 136

15.6

Wat kan de school doen? – 137

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6_15, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

15

130

Hoofdstuk 15 • Behandeling van kinderen en adolescenten met stress

15.1 Inleiding

Niet bij iedere stress is behandeling nodig. Kinderen en jongeren zijn doorgaans voldoende in staat om met stressvolle gebeurtenissen om te gaan. De meesten overwinnen op eigen kracht en met hulp van hun ouders de moeilijkheden die het gevolg zijn van een ingrijpende gebeurtenis. Naarmate het voorval of de situatie ernstiger is, neemt de kans toe dat het niet lukt de stress meester te worden. Soms is professionele hulp aangewezen. Overigens hebben sommige jeugdigen al bij weinig stress professionele hulp nodig. Dat komt doordat jeugdigen van elkaar verschillen en ook de gezinnen waarin kinderen opgroeien uiteen kunnen lopen. Zo zullen angstige, onzekere en instabiele jeugdigen eerder onder de stress van een schokkende gebeurtenis lijden dan evenwichtige jeugdigen, Ook zullen jeugdigen in een gezin zonder affectie en zonder ondersteuning de stress moeilijker de baas worden. Vooral jonge kinderen zijn sterk op hun ouders aangewezen. Lange tijd heeft men gedacht dat erg jonge kinderen geen stress kunnen ervaren. Ze kunnen immers nauwelijks lopen, praten en denken, dus zullen ze ook weinig merken van stressvolle omstandigheden zoals ruzies tussen de ouders. Dat is niet zo. Ook zeer jonge kinderen voelen goed aan of hun omgeving veilig of vijandig is. Een gebrek aan geborgenheid zullen jonge kinderen ervaren als stress. De stressbeleving verschilt naar gelang de leeftijd en het ontwikkelingsniveau. Jeugdigen die nog volop in ontwikkeling zijn, kunnen nog niet profiteren van hun optimale emotionele, sociale en cognitieve vermogens. Maar die beperkte nog groeiende potenties hebben eveneens tot gevolg dat de impact van stressvolle gebeurtenissen (zoals het overlijden van een broertje of zusje) minder indringend en diepgaand is dan later. Met het ouder worden neemt de impact van een aangrijpende belevenis toe, maar ook het vermogen om met stress om te gaan. Dat neemt niet weg dat de ouders belangrijke steunpilaren blijven bij de stressverwerking. Ouders die daar geen oog voor hebben (zoals ouders die hun kind emotioneel verwaarlozen), doen hun kind ernstig tekort. Het komt echter ook voor dat in goed functionerende gezinnen de ouders zich na een stressvolle gebeurtenis blijvend op die gebeurtenis focussen. Zo kunnen ouders na het overlijden van een kind daar zo mee bezig zijn, dat zij de nog aanwezige kinderen niet meer zien. Deze kinderen verliezen daarmee niet alleen hun broertje, maar ook hun ouders. Ook als er sprake is van alerte en goedwillende ouders, kan het soms toch nog nodig zijn om professionele hulp in te schakelen.

15

Als professionele hulp is gewenst, waaraan moet dan worden gedacht? Welke mogelijkheden bestaan er eigenlijk om kinderen en adolescenten te helpen om hun stress te overwinnen als zij dat niet op eigen kracht kunnen? Dit hoofdstuk geeft antwoord op deze vragen en besteedt vooral aandacht aan therapeutische interventies zoals individuele therapieën. Daarnaast bestaan ook andere vormen van interventie, waarbij meerdere hulpverleners en instellingen zijn betrokken zoals GGZ-instellingen, Bureau Jeugdzorg en de Raad voor de Kinderbescherming. Het gaat dan meestal om een aanhoudende en bedreigende situatie van verwaarlozing of kindermishandeling. Bij een eenmalige gebeurtenis, zoals het overlijden van een dierbaar persoon, een verkrachting of een ernstig verkeersongeluk, is de kans groter op een individuele therapie om ouders en kind te helpen de traumatische gebeurtenis te verwerken.

15.2 •  Drie therapiestromingen

15.2

131

Drie therapiestromingen

Er bestaan meerdere therapieën. Het is moeilijk om daarin een keuze te maken, zeker voor potentiële cliënten. In deze paragraaf worden de drie belangrijkste theoretische stromingen besproken, gevolgd door een korte beschrijving van hoe de hieruit voortkomende therapieën werken. In de daarop volgende paragrafen komen enkele concrete therapieën aan de orde. 15.2.1 Psychodynamische therapie

Deze therapie is van oudsher geënt op de denkbeelden van Freud. In de loop der tijd zijn deze ideeën wel bijgesteld, maar de kern van de theorie en daarmee ook de therapie is niet veel veranderd. Centraal staan de psychische processen die zich binnen de persoon afspelen. Deze processen voltrekken zich ten dele in het bewustzijn, maar deels ook in het onderbewustzijn. Het is de taak van de therapeut om deze processen op te sporen en die te verduidelijken voor de cliënt i.c. de jeugdige. Na een stressvolle gebeurtenis komt er een verwerkingsproces op gang. De emoties en gedachten die de schokkende gebeurtenis met zich meebrengen, voegen zich bij reeds aanwezige emoties, denkbeelden en herinneringen. Hoe verloopt dat proces? Kenmerkend voor deze therapie is dat er een verband wordt gelegd tussen het leven vóór de schokkende gebeurtenis én de reacties erna. De verwerking wordt dikwijls belemmerd door hardnekkige verdedigingsmechanismen, zoals: 55 ontkenning (verdringen van de stressvolle gebeurtenis, het niet onder ogen willen zien); 55 projectie (onaangename gevoelens zoals angst en agressie in een ander projecteren); 55 identificatie (zich vereenzelvigen met de agressor, bijvoorbeeld de misbruiker van het kind). Een belangrijk aspect van de psychodynamische benadering is verder het scheppen van mogelijkheden voor de jeugdige om zich te uiten, zowel verbaal als non-verbaal. Vooral bij kinderen en jongeren die moeite hebben om hun gevoelens onder woorden te brengen, maakt de therapeut gebruik van een dagboek, (rollen)spel en tekenen. 15.2.2 Gedragstherapie

Deze therapie steunt op de veronderstelling dat gedrag vooral aangeleerd is. En – zo is de visie – wat is aangeleerd, kan in principe ook worden afgeleerd. Dat houdt in dat de aandacht ligt bij de actuele problemen die zijn opgetreden na een traumatische gebeurtenis of situatie. Dat is anders dan in de psychodynamische theorie, waar de therapeut de oorzaak niet alleen in de traumatische gebeurtenis zoekt, maar ook in het daaraan voorafgaande verleden. De gedragstherapie richt zich nadrukkelijk op het hier en nu. Om verandering in gedrag te bewerkstelligen, zijn meerdere technieken en procedures ontwikkeld, zoals token economy, aversietherapie, biofeedback en modeling. Bij de behandeling van de gevolgen van een traumatische gebeurtenis maakt de therapeut veelal gebruik van systematische desensitisatie. Deze therapie houdt in dat de traumatische gebeurtenis langzaam wordt ontdaan van haar bedreigende en emotionele lading. In deze therapie zijn drie aspecten te onderscheiden:

15

132

Hoofdstuk 15 • Behandeling van kinderen en adolescenten met stress

Ten eerste leert de jeugdige zich te ontspannen. Dat vindt plaats tijdens de eerste sessies. Ten tweede inventariseert de therapeut samen met de jeugdige situaties die in toenemende mate angst inboezemen. In de derde plaats confronteert de therapeut de jeugdige met de minst bedreigende situatie, om de volgende keer een iets bedreigender situatie onder ogen te zien. Als een situatie te emotioneel wordt, stopt de therapeut en ontspant de jeugdige zich. De therapeut gaat pas naar een volgende situatie als de vorige geen angst of bedreiging meer oproept. Zo wordt de jeugdige stap voor stap uiteindelijk geconfronteerd met de traumatische gebeurtenis. Dan heeft de jeugdige inmiddels al meerdere angstige situaties overwonnen en – zo is de veronderstelling en ervaring – valt het gemakkelijker om ten slotte ook de traumatische gebeurtenis onder ogen te zien zonder in paniek of angst te geraken. 15.2.3 Cognitieve gedragstherapie

Om gedrag te veranderen, is het nodig om ook de gedachten achter het gedrag (de cognities) te wijzigen. Dat is in het kort de kern van deze therapie. Het is gebleken dat jeugdigen na een traumatische gebeurtenis gaan disfunctioneren omdat zij zich onjuiste denkbeelden eigen maken en vaak al vóór de traumatische gebeurtenis er onjuiste opvattingen, meningen en ideeën op nahouden. De aanwezige cognities sluiten niet aan op de werkelijkheid. En dat leidt tot inadequate gedragingen. Het is een belangrijke opgave voor de therapeut om jeugdigen te helpen deze foutieve pictures in their head te veranderen. De therapie bestaat uit verschillende componenten, zoals: 55 trainen van sociale vaardigheden; 55 de link leren inzien tussen de stressvolle gebeurtenis en onjuiste gedachten, gevoelens en gedragingen; 55 bewust worden van de samenhang tussen gedachten, gevoelens en gedragingen; 55 trapsgewijze confrontatie met de stressvolle gebeurtenis; 55 trainen van vaardigheden om met stress om te gaan; 55 ouders leren omgaan met een kind dat lijdt onder stress.

15

De therapeut geeft zo nodig huiswerk op, waarbij de jeugdige probleemsituaties in zijn dagelijkse leven opschrijft en registreert welke gevoelens daarmee gepaard gaan. Dat geeft de therapeut aanleiding om samen met de jeugdige na te gaan in hoeverre de gevoelens en gedachten overeenstemmen met de situatie. Kloppen ze en hoe reëel zijn ze? In onderzoek is bij herhaling gebleken dat de cognitieve gedragstherapie het effectiefst is als het gaat om het verwerken en herstellen van de gevolgen van traumatische gebeurtenissen. Vandaar dat hierna alleen aandacht wordt besteed aan therapieën die op deze uitgangspunten zijn gebaseerd. Cognitieve gedragstherapie is in onderzoek het meest effectief gebleken. Deze therapie bestaat uit vijf componenten 55 Verstrekken van informatie 55 Vaardigheidstraining 55 Cognitieve herstructurering 55 Geleidelijke confrontatie met de schokkende gebeurtenis 55 Voorkomen van terugval

15.3 •  Een concreet behandelingsprogramma

15.3

133

Een concreet behandelingsprogramma

Stress Inoculation Training (SIT) is een door Meichenbaum (1985, 2007) ontwikkeld programma dat beoogt − zoals hij het zelf formuleert – de cliënt psychologische afweerstoffen te geven om op die manier de stress de baas te worden. Donald Meichenbaum is te beschouwen als een van de belangrijkste pioniers op het gebied van stressverwerking. Zijn opvattingen sluiten aan bij de theorie van Lazarus en steunen vooral op denkbeelden uit de cognitieve gedragstherapie. Om te schetsen hoe deze therapie werkt, wordt hier nader ingegaan op het programma van Meichenbaum. Het hier beschreven programma heeft betrekking op jongeren c.q. adolescenten. 15.3.1

Beeldvorming

Via dit onderdeel poogt de therapeut een beeld te krijgen van de situatie waarin de jeugdige verkeert. De volgende activiteiten komen aan bod. 55 Een werkbare relatie opbouwen met de jeugdige en met de ouders. 55 Samen met de ouders en de jeugdige (afzonderlijk) nagaan wat het stressprobleem is, wanneer het optreedt, wat de reacties zijn, welke gevoelens en gedachten het oproept. 55 Gegevens verzamelen via interviews, vragenlijsten, observaties, zelfbeschrijvingen, huiswerk en dagboek. 55 De verwachtingen van de jeugdige inventariseren. 55 Doelen formuleren en een behandelingsplan opstellen. 55 De jeugdige en de ouders inzicht geven in het fenomeen stress en duidelijk maken welke invloed daarvan uitgaat op het functioneren. Deze activiteiten worden uitgevoerd in een sfeer van wederzijds vertrouwen. Dat is een essentiële voorwaarde voor het slagen van de therapie. 15.3.2

Vergroting van zelfinzicht

De bedoeling van dit deel van de therapie is de jeugdige effectieve copingstijlen bij te brengen. Dat begint eerst met de jeugdige te vragen of hij/zij suggesties heeft om de stress aan te pakken. Wat deed en dacht de jeugdige in het verleden en wat werkte wel en niet? Wanneer de jeugdige deze copingstijlen beschrijft, luistert de behandelaar aandachtig en poogt hij inzicht te krijgen in het gedrag en de achterliggende gedachten. Op die manier krijgt de therapeut een beeld van de bij de jeugdige aanwezige cognities en copingstijlen. De volgende drie stappen zijn bedoeld om de jeugdige bewust te maken van zijn disfunctionele gedachten en gevoelens. zz Cognitieve herstructurering

De therapeut maakt de jeugdige bewust van zijn gedachten, beelden en gevoelens die bij stress optreden. Die cognities hebben dikwijls de neiging tot generaliseren, zwart-witdenken, selectief waarnemen en het ontwikkelen van noodlotgevoelens zoals: het komt nooit meer goed, het leven heeft geen zin, alles wat ik doe is waardeloos. Deze en andere gedachten en gevoelens verstoren het verwerkingsproces. De therapeut probeert dit boven tafel te krijgen door samen

15

134

Hoofdstuk 15 • Behandeling van kinderen en adolescenten met stress

met de jeugdige aanwijzingen te vinden voor de onjuistheid van zijn/haar denkpatronen. Op die manier krijgt de jeugdige inzicht in het eigen denken en interpreteren. zz Probleemoplossende strategieën

De therapeut definieert de stressreactie als een op te lossen probleem. Dat helpt om de traumatische gebeurtenis in kleinere, hanteerbare en overzichtelijke delen op te splitsen. In de therapie leidt dat tot aanwijzingen zoals de volgende. 55 Probeer je in te denken hoe anderen op een vergelijkbaar stressprobleem reageren. 55 Ga van elke bedachte oplossing de pro’s en contra’s na. 55 Oefen eerst in gedachten met bepaalde oplossingen. zz Zelfinstructie

De zelfinstructie dient ter ondersteuning van de probleemoplossingsstrategieën. Het gaat erom gedurende het stressverwerkingsproces de jeugdige tot zelfwerkzaamheid te stimuleren met aanwijzingen zoals de volgende. 55 Onderken de kenmerken van stresssituaties en prepareer je daarop. 55 Controleer je negatieve gevoelens, gedachten en beelden. 55 Wees je bewust van de emoties die de stress oproept. 15.3.3

Toepassing en doorwerking

Deze fase is bedoeld om na te gaan in hoeverre de jeugdige nu in staat is om het hoofd te bieden aan de ervaren stress. Er wordt geoefend in het omgaan met stressoren. Tevens kijkt de therapeut samen met de jeugdige in de toekomst om te anticiperen op mogelijke nieuwe stressbronnen. Hierbij kunnen verschillende technieken worden gebruikt, zoals rollenspel, thuisoefeningen en het bekijken (en leren) van video-opnamen. Na een aantal maanden (3 tot 12) wordt een bijenkomst georganiseerd waarbij de therapeut evalueert hoe de copingstrategieën zijn toegepast, of ze hebben gewerkt en hoe ze eventueel zijn te verbeteren. 15.4 Programma’s voor kinderen en hun ouders/verzorgers zz Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie (TCG)

15

Dit programma is ontwikkeld door Cohen, Mannarino & Deblinger (2008) en bedoeld om kinderen en adolescenten die het slachtoffer zijn van een traumatische gebeurtenis te behandelen. Het programma bestaat uit een aantal individuele sessies met ouders en kind afzonderlijk en enkele afsluitende sessies met kind en ouders samen. Belangrijke onderdelen zijn: 55 informatie verstrekken; 55 ingaan op de reacties van het kind; 55 technieken leren om zich te ontspannen; 55 gevoelens onderkennen, benoemen en reguleren; 55 de aandacht richten op de onjuiste ideeën die kinderen bij traumatische gebeurtenissen ontwikkelen;

15.4 • Programma’s voor kinderen en hun ouders/verzorgers

135

55 het traumaverhaal meermalen laten terugkomen met de bedoeling de emoties los te koppelen van de herinnering aan de traumatische gebeurtenis; 55 opvoedkundige vaardigheden leren. zz Toolkit Kind en Trauma

Dit programma is onlangs ontworpen door het Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren van het Universitair Medisch Centrum te Utrecht (2011). Het is bestemd voor kinderen en jongeren die een schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt. Aan de orde komen de volgende onderwerpen. 55 Houd gebruikelijke regels en een normaal dagritme vast. 55 Geef ruimte voor verwerking. 55 Ga het trauma niet uit de weg. 55 Maak ruimte voor positieve ervaringen. 55 Overleg met de leerkracht. zz Kind & trauma. Een opvangprogramma

Eland, De Roos en Kleber (2000), destijds verbonden aan het Instituut voor Psychotrauma in Utrecht, ontwikkelden dit interventieprogramma voor kinderen die een schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt. Het programma is ontworpen om kinderen te helpen de traumatische ervaring te verwerken en te voorkomen dat er problemen optreden. Het programma – gebaseerd op meerdere theoretische inzichten – houdt onder meer het volgende in. 55 Ondersteunen en stimuleren van een normale verwerking door: 55 het kind de gelegenheid te geven over de gebeurtenis te praten en de ervaringen te ordenen en te begrijpen; 55 het kind uit te leggen dat posttraumatische reacties normaal zijn en weer overgaan; 55 met het kind te bespreken welke betekenis de gebeurtenis heeft in zijn leven. 55 Activeren van het sociale netwerk door: 55 ouders en eventueel de school te begeleiden en te adviseren bij het ondersteunen van het betreffende kind. Om het stressverwerkingsproces bij kinderen te bevorderen, gebruikt de therapeut verschillende technieken en oefeningen, zoals: 55 spel (een natuurlijke mogelijkheid om de meegemaakte gebeurtenis na te spelen); 55 tekenen (een eenvoudig expressiemiddel met al of niet bepaalde opdrachten); 55 vrij schrijven (een middel om gevoelens en gedachten te uiten); 55 veldbezoeken (bezoek aan de plek des onheils); 55 ontspanningsoefeningen (een techniek om weer controle over jezelf te krijgen). Voor de therapie is het belangrijk zoveel mogelijk te weten van de schokkende gebeurtenis die de jeugdige heeft meegemaakt, de manier waarop hij/zij daarmee omgaat en de effecten die het heeft teweeggebracht bij de jeugdige en zijn/haar gezin.

Het programma bestaat uit vier bijeenkomsten, waarvan de eerste drie kort na elkaar plaatsvinden en de vierde bijeenkomst na drie maanden om te evalueren of de stressvolle gebeurtenis goed is verwerkt. Parallel aan de bijeenkomsten met het kind vinden er bijeenkomsten plaats met de ouders.

15

136

Hoofdstuk 15 • Behandeling van kinderen en adolescenten met stress

zz Zorgen voor getraumatiseerde kinderen

Deze ‘training voor opvoeders’ is bestemd voor ouders, pleegouders, adoptiefouders, gezinsvoogden en andere opvoeders die te maken hebben met een getraumatiseerd kind. Het programma is ontworpen door Coppens & Van Kregten (2012). De training beoogt onder meer: 55 het vermogen van de opvoeder om de communicatie met het kind te verbeteren; 55 vaardigheden en technieken leren om het gedrag en de opvattingen van het kind te veranderen; 55 manieren leren om de druk te verminderen van het opvoeden van een getraumatiseerd kind. De training bestaat uit acht modules. Na een kennismaking en informatie over trauma’s en hun mogelijke gevolgen concentreert het programma zich op het leren van vaardigheden om met de gevoelens en het gedrag van het kind om te gaan en het een veilige omgeving te bieden.

15.5 Wat kunnen ouders doen?

15

Preventief kunnen ouders helpen door hun kind weerbaar te maken. Als het zover mocht komen dat het kind onder stress komt te staan, dan is het daartegen beter opgewassen. Om die weerbaarheid te vergroten, zijn geen spectaculaire stappen nodig. Het gaat eigenlijk om twee bijna vanzelfsprekende opvoedingstaken. In de eerste plaats kunnen ouders de weerbaarheid versterken door jeugdigen te stimuleren op te trekken met leeftijdgenoten. Dat klinkt simpel, maar vrienden zijn niet alleen belangrijk voor de sociale ontwikkeling, ook bieden zij steun in tijden dat het niet zo goed gaat, zoals bij een traumatische gebeurtenis. Bij vrienden kun je je verhaal kwijt en zij leven en denken op een gelijk niveau met je mee. In de tweede plaats zijn jeugdigen weerbaarder als zij hebben geleerd met tegenslagen en frustraties om te gaan. Ouders kunnen hun kind al vroeg leren om tegenvallers te incasseren zonder in huilen uit te barsten of wild om zich heen te slaan. In het leven van ieder kind doen zich momenten voor waarin het gefrustreerd raakt omdat het zijn zin niet krijgt, of een spelletje verliest, of omdat het anders loopt dan hij/zij hoopte of verwachtte. Dat zijn de situaties die ouders behoren aan te grijpen om het kind te leren op een aanvaarbare manier om te gaan met tegenslagen en er niet voor weg te lopen. Ouders kunnen het kind helpen een oplossing te zoeken en een manier te vinden om zich uit een bepaalde situatie te redden. In feite zijn ouders dan bezig om hun kind effectieve copingstrategieën bij te brengen. Wanneer het kind onverwacht toch in een stressvolle situatie terechtkomt, kan het zich beter verweren. Ook nadat een stressvolle gebeurtenis heeft plaatsgevonden, kunnen ouders nog veel doen. Het is erg belangrijk dat ouders de jeugdige de ruimte geven om over zijn trauma te praten en dat ze ervoor zorgen dat het kind zich veilig en gesteund voelt. . Tabel 15.1 geeft enkele concrete aanwijzingen wat ouders wel en niet behoren te doen. Alleen in een veilig klimaat waarbinnen de jeugdige zich gesteund voelt, kunnen deze tips helpen. Als dat klimaat er niet is, helpen de genoemde aanwijzingen niet.

137

15.6 • Wat kan de school doen?

. Tabel 15.1  Tips voor ouders: wat wel en wat niet te doen. wel

niet

Geef het kind de ruimte om telkens zijn gevoelens te uiten en zijn verhaal te vertellen als het daaraan behoefte heeft.

Reageer niet te geschokt.

Probeer goed te luisteren.

Bagatelliseer de gevoelens van het kind niet. Ga niet moraliseren en preken.

Neem het kind serieus.

Ga niet discussiëren om het kind van iets te overtuigen.

Help het kind zich veilig te voelen.

Ga het kind niet bekritiseren of beschuldigen.

Laat merken dat je meeleeft en meevoelt.

Zeg niet: ik heb nu geen tijd.

Steun en troost het kind.

Beveel het kind niet hoe het zich moet voelen of gedragen.

Geef raad. Bemoedig het kind, geef het vertrouwen. Zorg voor afleiding en probeer – als de situatie dat toelaat – te relativeren. Gun het kind de tijd om de gebeurtenissen te verwerken. Breng zo nodig de school op de hoogte.

15.6 Wat kan de school doen?

Jeugdigen die een traumatische gebeurtenis meemaken en daarvan ondersteboven zijn, zullen dat niet alleen thuis, maar ook op school laten merken. Leerlingen die tot dan normaal functioneerden, laten ineens gedrag zien dat eigenlijk niet bij hen past. Ze trekken zich terug, zonderen zich af en gedragen zich angstig. Maar zij kunnen zich ook agressief gaan gedragen, snel geprikkeld zijn en onredelijk uitvallen naar andere leerlingen. Dergelijke gedragsveranderingen zullen voor een betrokken leerkracht niet onopgemerkt blijven. Wat kan deze leerkracht doen? De leerkracht kan zich niet afzijdig houden. Zeker niet als de betrokken leerling laat merken over zijn problemen te willen praten. Voor een aantal leerlingen is de school de enige plaats waar zij zich veilig voelen en waar zij naar steun zoeken. Denk vooral aan kinderen die thuis worden belaagd of mishandeld. Het is niet de bedoeling dat de leerkracht hier op eigen houtje aan het werk gaat. Met de schoolleiding zal nader worden overlegd in hoeverre het gewenst is contact op te nemen met de ouders. Dat kan ertoe leiden dat professionele hulp wordt ingeschakeld. Het optreden van de leerkracht behoort dan te worden afgestemd op het werk van de professionals en/of dat van de ouders. Dat neemt niet weg dat ook de leerkracht een eigen bijdrage kan leveren. In het volgende kader staan enkele aanwijzingen over hoe een leerkracht leerlingen kan helpen. Deze aanwijzingen vergen wel dat de betrokken leerkracht op de hoogte is van wat een stressvolle gebeurtenis met een jeugdige kan doen. Leerkrachten zijn geen therapeuten, en toch kunnen zij niet voorbijgaan aan wat zij waarnemen. De aanwijzingen zijn vooral aan de orde als de leerling een ernstig trauma heeft beleefd, zoals het overlijden van een familielid, een ernstige ziekte van een van de ouders, een ernstig ongeluk, maar ze komen ook van pas bij andere verdrietige en stressvolle voorvallen.

15

138

Hoofdstuk 15 • Behandeling van kinderen en adolescenten met stress

Enkele tips voor leerkrachten 55 Geef de leerling de gelegenheid om zijn verhaal te vertellen en zijn emoties te uiten (bij jonge kinderen kan dat ook via een tekening). 55 Luister goed naar wat de leerling te vertellen heeft. 55 Probeer de leerling gerust te stellen. 55 Laat merken dat je achter de leerling staat. 55 Geef de leerling positieve feedback door te zeggen dat hij/zij erg moedig is om over zijn/haar traumatische gebeurtenis of situatie te praten. 55 Doe positieve dingen met de klas. 55 Blijf het kind volgen. 55 Verwijs het kind – indien de klachten blijven aanhouden – door naar een gespecialiseerde deskundige of instelling, uiteraard in overleg met de ouders en de schoolleiding.

Het vraagt veel tact van de leerkracht om met situaties om te gaan waar de ouders duidelijk in gebreke blijven, zoals bij het vermoeden van kindermishandeling. Zeker wanneer een leerling de leerkracht in vertrouwen heeft genomen, is nadere bezinning nodig op het te voeren beleid. Stress ontstaat overigens niet alleen door een ernstige traumatische ervaring, maar kan ook voortvloeien uit dagelijkse gebeurtenissen. In dat verband kan de school een bron van stress vormen omdat er meer gepresteerd moet worden dan sommige kinderen aankunnen, of omdat leerlingen grote moeite hebben met bepaalde vakken. Ook eisen sommige ouders te veel van hun kinderen en leggen zij de lat veel te hoog. Deze leerlingen hebben soms last van nachtmerries, hoofdpijn, maagpijn, voelen zich ziek, kunnen zich moeilijk concentreren, barsten gemakkelijk in huilen uit en kunnen niet goed communiceren met hun ouders (die begrijpen me toch niet). Leerlingen kunnen dus door een traumatische gebeurtenis gestrest raken, maar ook door schoolfactoren. Ook in dat geval is er een taak voor de leerkracht weggelegd. Deze kan nader bezien in hoeverre de school te veeleisend of te weinig didactisch is. Dat laatste kan aan de orde zijn als er te weinig uitleg wordt gegeven of de lesstof onvoldoende wordt gedoseerd. Ouders en leerkrachten moeten in gesprek met elkaar gaan. Ouders kunnen melding maken van de stresssymptomen die zij waarnemen en de leerkrachten kunnen uitleggen wat de school wel/niet vraagt van zijn leerlingen. De samenwerking tussen school en ouders laat soms te wensen over, maar is hard nodig om een school te krijgen waarmee leerlingen, ouders en leerkrachten zich verbonden voelen.

15

139

Bijlagen Bijlage 1 − Stressvolle gebeurtenissen (aflopend van zeer naar weinig stressvol) – 141 Bijlage 2 − Stress Draaglast Schaal (SDS) – 143 Bijlage 3 − Perceived Stress Reactivity Scale (PSRS) – 145 Bijlage 4 − Perceived Stress Scale (PSS) bestemd voor adolescenten – 147 Bijlage 5 − Symptomen van het posttraumatische stresssyndroom (DSM-IV) – 149 Bijlage 6 − Wijzigingsvoorstellen en voorgestelde aanpassingen – 151 Bijlage 7 − De PTSD-Checklist (PCL) – 153 Bijlage 8 − De Ego Veerkracht Schaal – 155 Bijlage 9 − Reacties van jeugdigen op een echtscheiding – 157 Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen) – 159 Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving – 163 Bijlage 12 − Eustress vragenlijst (O’Sullivan, 2011) – 167

141

Bijlage 1 − Stressvolle gebeurtenissen (aflopend van zeer naar weinig stressvol)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

142

Bijlage 1 − Stressvolle gebeurtenissen (aflopend van zeer naar weinig stressvol)

55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55

Dood van een van de ouders Scheiding Apart wonen van de ouders Het kind raakt gehandicapt (door ziekte of ongeluk) Dood van broer of zus Kind is slachtoffer van geweld Een van de ouders is slachtoffer van geweld Hernieuwd huwelijk van een van de ouders Opname van het kind in het ziekenhuis Opname van een van de ouders in het ziekenhuis Dood van een boezemvriend(in) Ontdekking van het kind dat het is geadopteerd Toenemende conflicten tussen de ouders Geboorte van een broertje of zusje Verandering van school Verhuizing van het gezin Verandering van de werkkring van de vader of moeder, waardoor hij/zij vaker van huis is Arrestatie van een van de ouders Moeder begint buitenshuis te werken Opname van broer of zus in het ziekenhuis Verlies van baan door een van de ouders Dood van een grootouder Broer of zus verlaat het huis Broer of zus heeft ernstige problemen Verslechtering van de financiële positie van de ouders Een van de ouders gaat in therapie

143

Bijlage 2 − Stress Draaglast Schaal (SDS)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

144

Bijlage 2 − Stress Draaglast Schaal (SDS)

De onderstaande vragen worden gescoord op een vijfpuntsschaal lopend van helemaal niet tot heel erg. Hoe heb je je de laatste week gevoeld? 55 kalm 55 gespannen 55 tekortgeschoten 55 vol vertrouwen 55 niet vooruit te branden 55 gebukt onder je verantwoordelijkheden 55 iedereen was tegen je 55 onvoldoende tijd om alles te doen wat je wilde 55 opgejaagd 55 er niet tegenop kunnen 55 te veel dingen aan je hoofd 55 alles liep mis 55 machteloos 55 te veel hooi op de vork genomen 55 niet alles meer onder controle 55 dingen stapelden zich op 55 te snel moeten besluiten 55 je afvragend wat er nog meer kan misgaan 55 geen tijd om uit te blazen 55 erger kon het niet gaan 55 er geen gat in zien 55 neiging om het bijltje erbij neer te gooien 55 te veel aan je kar hangen 55 te veel te doen in te weinig tijd

145

Bijlage 3 − Perceived Stress Reactivity Scale (PSRS)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

146

Bijlage 3 − Perceived Stress Reactivity Scale (PSRS)

De vragenlijst vraagt eerst je reactie op vier situaties die je mogelijk hebt meegemaakt. Je hebt steeds de keuze uit drie antwoorden. 1. Als taken en plichten me te veel worden … a. blijf ik rustig; b. voel ik me ongemakkelijk; c. word ik nerveus. 2. Wanneer ik me wil ontspannen … a. vind ik dat moeilijk; b. lukt me dat ten slotte; c. heb ik daar geen problemen mee. 3. Wanneer ik conflicten heb die niet meteen zijn op te lossen … a. leg ik die even terzijde; b. houdt het me bezig; c. trek ik me dat erg aan. 4. Wanneer ik een fout maak … a. blijf ik vol vertrouwen; b. twijfel ik aan mezelf; c. denk ik vaak dat ik het niet kan. Tot zover de eerste vier situaties. Ze geven je een indruk van de aard van de vragenlijst. Leef je nu in de volgende situaties in en formuleer zelf hoe jij zou reageren. 5. Wanneer ik ten onrechte kritiek krijg … 6. Wanneer ik in discussie ga met anderen … 7. Wanneer ik weinig tijd heb om iets af te krijgen … 8. Wanneer ik me onzeker voel in sociale situaties … 9. Wanneer ik vrij ben na een dag hard werken … 10. Wanneer het niet gaat zoals ik zou willen … 11. Wanneer ik een doel niet heb gehaald … 12. Wanneer anderen kritiek op mij hebben … 13. Wanneer ik een beetje tekortschiet … 14. Wanneer ik te veel dingen moet doen in te weinig tijd … 15. Wanneer ik een taak niet heb volbracht … 16. Wanneer ik onder stress sta … 17. Wanneer het werk me boven het hoofd groeit … 18. Wanneer ik voor de klas of een groep een verhaal moet houden …

147

Bijlage 4 − Perceived Stress Scale (PSS) bestemd voor adolescenten

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

148

Bijlage 4 − Perceived Stress Scale (PSS) bestemd voor adolescenten

De items in deze schaal vragen naar je gevoelens en gedachten in de afgelopen maand.

1.

Hoe vaak raakte je van slag omdat er iets onverwachts gebeurde?

2.

Hoe vaak had je het gevoel dat het je niet lukte om alles onder controle te houden?

3.

Hoe vaak voelde je je gestrest en nerveus?

4.

Hoe vaak had je het gevoel dat je je persoonlijke problemen aankon?

5.

Hoe vaak had je het gevoel dat de dingen gingen zoals jij dat wilde?

6.

Hoe vaak heb je ervaren dat je niet alle dingen aankon die je had te doen?

7.

Hoe vaak heb je je ergernissen moeten inhouden?

8.

Hoe vaak heb je het gevoel gehad dat jou niets kon gebeuren?

9.

Hoe vaak heb je je opgewonden over dingen waarop je geen invloed had?

10.

Hoe vaak heb je ervaren dat het huiswerk zich zo hoog opstapelde dat je het niet meer aankon?

nooit

bijna nooit

soms

dikwijls

heel vaak

0

1

2

3

4

De telling bij de vragen 4, 5 en 8 dient omgedraaid te worden voor een goede uitslag. Wie meer scoort dan 14 punten zit boven het stressgemiddelde.

149

Bijlage 5 − Symptomen van het posttraumatische stresssyndroom (DSM-IV)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

150

Bijlage 5 − Symptomen van het posttraumatische stresssyndroom (DSM-IV)

Er is sprake van een traumatische gebeurtenis als: 55 de betrokkene een of meer gebeurtenissen heeft meegemaakt die een feitelijke of dreigende dood of ernstige verwonding met zich meebracht, en 55 deze gepaard gaat met intense angst, hulpeloosheid en afschuw. Er is sprake van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) als zich op de volgende drie gebieden minstens een vaststaand aantal symptomen voordoet: 1. De traumatische gebeurtenis wordt telkens herbeleefd. Om van een PTSS te kunnen spreken, moet minstens één van de volgende vijf symptomen aanwezig zijn. 55 Herhaald opkomen van beelden die aan de gebeurtenis herinneren. 55 Akelig dromen. 55 Van tijd tot tijd opnieuw beleven van de traumatische gebeurtenis. 55 Intense verwarring en droefheid als de gebeurtenis weer ter sprake komt. 55 Fysiologische reacties als de gebeurtenis ter sprake komt. 2. Aanhoudend wordt getracht de prikkels te vermijden die aan het trauma doen herinneren, waardoor er zich gevoelens van afstomping ontwikkelen. Er dienen minstens drie van de zeven symptomen aanwezig te zijn. 55 Gedachten en gevoelens vermijden die aan de gebeurtenis doen herinneren. 55 Mensen en plaatsen vermijden. 55 Onvermogen om zich belangrijke aspecten van de gebeurtenis te herinneren. 55 Verminderde belangstelling voor activiteiten. 55 Gevoelens van vervreemding, onthechting. 55 Gevoelens niet kunnen uiten. 55 Geen verwachtingen van de toekomst. 3. Er is sprake van aanhoudende verhoogde prikkelbaarheid. Minstens twee van de volgende vijf symptomen dienen aanwezig te zijn. 55 Moeite met slapen. 55 Prikkelbaar. 55 Concentratieproblemen. 55 Overmatig waakzaam. 55 Schrikachtig.

151

Bijlage 6 − Wijzigingsvoorstellen en voorgestelde aanpassingen

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

152

Bijlage 6 − Wijzigingsvoorstellen en voorgestelde aanpassingen

Scheeringa, Zeanah & Cohen (2011) stellen voor om de volgende wijzigingen aan te brengen. 55 Voor peuters/kleuters is het van belang rekening te houden met de volgende punten. 55 De traumatische gebeurtenis kan meer oproepen dan alleen angst, hulpeloosheid en afschuw; ook piekeren, huilen, verdriet en verwarring kunnen het gevolg zijn. 55 Verlaag de drempel bij de categorie vermijden van prikkels die doen denken aan de traumatische gebeurtenis van drie naar één item. 55 Bij herbeleving ook rekening houden met de emoties. 55 Splits de categorie van vermijding in twee aparte categorieën: vermijding en afstomping. 55 In de categorie prikkelbaarheid toevoegen: zelfdestructief gedrag of roekeloos gedrag. 55 Voor basisschoolkinderen en jonge adolescenten stellen genoemde critici het volgende voor. 55 Uitbreiding van traumatische gebeurtenissen met: verlies van ouder (ook plaatsing in een pleeggezin), letsel en andere voor basisschoolkinderen potentieel traumatische gebeurtenissen. 55 Afschuw, hulpeloosheid en intense angst weglaten. 55 Houd er rekening mee dat schoolkinderen die langdurig in een traumatische situatie verkeerden niet altijd in staat zijn dat te verwoorden. 55 Vermijding ook hier terugbrengen van drie naar één symptoom van de zeven. Een groep vooraanstaande psychiaters van Engelse, Canadese, Zwitserse en Amerikaanse universiteiten (Brewin, Lanius, Novac, Schnyder & Galea, 2009) stelt een verkorting c.q. vereenvoudiging voor van zeventien naar zes symptomen, waarvan er minstens drie aanwezig moeten zijn om van PTSS te kunnen spreken. 55 De traumatische gebeurtenis wordt telkens herbeleefd. Om van een PTSS te kunnen spreken moet minstens een van de volgende twee symptomen aanwezig zijn. 55 Herhaaldelijk terugkerend akelige dromen. 55 Overdag herhaaldelijk terugkerende beelden die aan de gebeurtenis herinneren. 55 Aanhoudend wordt getracht de prikkels te vermijden die aan het trauma doen herinneren. Minstens een van de volgende twee symptomen moet aanwezig zijn. 55 Gevoelens, gedachten en gesprekken vermijden die herinneren aan het schokkende voorval. 55 Activiteiten, plaatsen en mensen vermijden die herinneren aan de traumatische gebeurtenis. 55 Er is sprake van aanhoudende verhoogde prikkelbaarheid. Minstens een van de volgende twee symptomen behoort aanwezig te zijn. 55 Hyperalert. 55 Schrikachtig. De groep voegt hieraan nog twee criteria toe. 55 De stoornis moet meer dan een maand aanwezig zijn. 55 De stoornis moet tot disfunctioneren leiden op school/werk en in het gezin.

153

Bijlage 7 − De PTSD-Checklist (PCL)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

154

Bijlage 7 − De PTSD-Checklist (PCL)

De PCL is een vragenlijst met zeventien verschillende items (Blanchard, Jones-Alexander, Buckley & Forneris, 1999). Er wordt gevraagd naar het optreden van de volgende verschijnselen die deel uitmaken van vier clusters. zz Herbeleving

55 55 55 55 55

indringende herhalingen van het gebeurde flashbacks raakt opgewonden van herinneringen nare dromen fysieke reacties op herinneringen

zz Vermijding

55 wil niet meer aan het voorval denken 55 wil er niet meer aan herinnerd worden zz Verdoving, vervlakking

55 55 55 55 55

psychogene amnesie kent geen plezier meer raakt vervreemd van anderen psychische verdoving ziet geen toekomstperspectief

zz Prikkelbaarheid

55 55 55 55 55

slaapproblemen snel geïrriteerd concentratieproblemen hypergevoelig schrikachtig

De scoring loopt van 1 = niet aanwezig tot 5 = heel sterk aanwezig. De gunstigste score is 17, de ongunstigste 85. Waar de grens ligt tussen wel/niet PTSS, is (nog) niet duidelijk. Een score van 45 of meer zou wijzen op PTSS.

155

Bijlage 8 − De Ego Veerkracht Schaal

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

156

Bijlage 8 − De Ego Veerkracht Schaal

Geef aan in hoeverre de volgende uitspraken op jou van toepassing zijn.

1.

Ik ben vrijgevig tegenover mijn vrienden.

2.

Ik zet me snel over een tegenslag heen.

3.

Ik vind het fijn om met iets nieuws of onverwachts in aanraking te komen.

4.

Ik vind het fijn om iets te eten wat ik niet eerder heb gegeten.

5.

Ik slaag erin om op andere mensen indruk te maken.

6.

Ik word gezien als een erg actief persoon.

7.

Ik neem graag verschillende wegen naar een mij bekende plaats.

8.

Ik ben nieuwsgieriger dan de meeste andere mensen.

9.

De meeste mensen die ik tegenkom zijn aardig.

10.

Ik denk meestal goed na voor ik aan iets begin.

11.

Ik houd ervan om nieuwe dingen te doen.

12.

Mijn leven is vol dingen die me interesseren.

13.

Ik zou me zelf graag omschrijven als een sterke persoonlijkheid.

14.

Ik zet me redelijk snel over mijn boosheid heen.

zz Scoring

47-56 = heel erg veerkrachtig 35-46 = erg veerkrachtig 23-34 = gemiddeld veerkrachtig 11-22 = niet erg veerkrachtig 0-10 = helemaal niet veerkrachtig

niet

een beetje

erg

heel erg

1

2

3

4

157

Bijlage 9 − Reacties van jeugdigen op een echtscheiding

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

158

Bijlage 9 − Reacties van jeugdigen op een echtscheiding

zz Jonge kinderen regressie

huilen

rusteloos

bedroefd

driftbuien

voelt zich schuldig

slaapproblemen

bang om alleen te worden gelaten

kan niet alleen zijn

erg aanhankelijk

boosheid

terugtrekken

zz Schoolkinderen bedroefd

boosheid

gedeprimeerd

preoccupatie met vertrek vader of moeder

hoopt op terugkeer ouder

minder contact met leeftijdgenoten

terugtrekken

schaamte

ontkennen

loyaliteitsconflicten

somatische klachten

fantaseren over hereniging

het hoofd niet bij het leren houden

gedragsproblemen

parentificatie

laag zelfbeeld

zz Adolescenten boosheid

depressie

een van de ouders de schuld geven

loyaliteitsconflicten

ontkenning

acting-out-gedrag

somatische klachten

onzekerheid over de rol van vader of moeder

laag zelfbeeld

parentificatie

verdriet

toename van alcohol-/drugsgebruik

meer seksueel actief

terugtrekken

159

Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

160

Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen)

zz De technologische samenleving

Van alle ontwikkelingen is deze wel de meest ingrijpende. De onderlinge communicatiemogelijkheden en -middelen zijn drastisch veranderd. Men communiceert nu even gemakkelijk met de buurman als met een inwoner van Nieuw-Zeeland. Ook de uitwisseling van informatie verloopt sneller en efficiënter. De internationalisering neemt toe. Vooral voor het bedrijfsleven betekent de technologische ontwikkeling een enorme verandering. De nieuwe mogelijkheden vragen om werknemers met andere kwaliteiten. Het voert tevens tot andere werkwijzen, waarbij werknemers steeds meer thuis hun werk doen. Ook in het onderwijs speelt de computer een dominante rol. En op persoonlijk niveau vindt veel en steeds meer communicatie plaats via nieuwe apparatuur. Ook de wijze waarop jeugdigen met elkaar omgaan verandert drastisch. Maar er doemen ook vragen op. Werkt bijvoorbeeld de elektronische communicatie tussen jongeren isolementverlagend of juist isolementverhogend? Gaan jeugdigen gebukt onder een overload aan informatie of stimuleert het hun? Sommige wetenschappers denken dat de samenleving er als gevolg van de technologische ontwikkelingen heel anders gaat uitzien, met andere gezinstypen, andere manieren van leven, andere economieën en andere politieke conflicten (Toffler, 1980). zz De prestatiemaatschappij of competitieve samenleving

Wie in de samenleving wil meetellen en vooruit wil komen, moet prestaties neerzetten. Diploma’s en opleidingen worden steeds belangrijker. De druk om prestaties te leveren (op school en op het werk) beperkt zich niet alleen tot het individu, maar geldt ook voor instellingen en bedrijven. Zij worden in toenemende mate afgerekend op hun prestaties. Het gevaar dreigt dat het leveren van prestaties wordt overgewaardeerd. Daarmee groeit het risico dat jeugdigen die om allerlei redenen niet zo goed kunnen presteren, buiten de boot dreigen te vallen. Denk bijvoorbeeld aan jeugdigen met een handicap, jeugdigen die in een ongunstige (achterstand)situatie verkeren en aan jeugdigen met beperkte verstandelijke vermogens. zz De consumptiemaatschappij

De samenleving is steeds meer gericht op consumeren. Dat betreft in de eerste plaats eten en drinken. Het aantal openbare gelegenheden (cafés, restaurants, disco’s e.d.) heeft zich de laatste decennia sterk uitgebreid. Consumeren heeft echter ook betrekking op het innemen van grote hoeveelheden immateriële zaken zoals nieuws en informatie. Het leven wordt er intenser, spannender en aangenamer door. Don’t worry, be happy. Hier dreigt een passieve houding te ontstaan. De mens wil bediend of vermaakt te worden. Jeugdigen lijken zich vooral in te spannen om te consumeren en consumeren niet om zich in te spannen. zz De geïndividualiseerde samenleving

Waar men zich in het verleden nog bekommerde om het wel en wee van de buurman, raakt men tegenwoordig steeds meer in de ban van zichzelf. Ieder individu poogt zichzelf optimaal te ontplooien. In deze ontwikkeling schuilt het gevaar dat de sterk overtrokken aandacht voor het eigen ik ertoe leidt dat er weinig of geen rekening wordt gehouden met anderen. Dat kan bijvoorbeeld tot gevolg hebben dat de ouders meer met hun eigen carrière bezig zijn dan met de opvoeding van hun kinderen. Een samenleving waarin iedereen gefocust is op zijn eigen belang, treft vooral de minst bedeelden en minst weerbaren. Het zijn de zwakkere jeugdigen die de dupe worden van een dergelijke ontwikkeling.

Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen)

161

zz De gefragmenteerde samenleving

In het verlengde van de geïndividualiseerde samenleving ligt de gefragmentariseerde samenleving. Daarin wordt in toenemende mate zichtbaar dat in allerlei sectoren de aandacht beperkt blijft tot de eigen sector. Het gevaar dreigt dat de specifieke aandacht voor een bepaald deel of aspect van de samenleving tot verkokering leidt. De ene sector weet niet wat er in de ander sector gebeurt. Illustratief is de verkokering in de jeugdzorg, waar het dikwijls ontbreekt aan samenwerking en elke sector (ambulant, residentieel, daghulp en gezinsbegeleiding) een apart eiland vormt. Men ziet alleen het belang van de eigen organisatie of sector. Het risico is groot dat de samenleving uiteenvalt in losse verbanden, waardoor de oplossing van allerlei gemeenschappelijke problemen vertraagt en moeilijker wordt. zz De rationele samenleving

De dominantie van de ratio lijkt geen grenzen te kennen. Allerlei problemen, variërend van verkeersproblemen tot organisatorische problemen, tracht men zoveel mogelijk rationeel op te lossen met de kennis die voorhanden is. Dat gebeurt niet alleen op macroniveau (hoe tackelen we het fileprobleem?), maar ook op microniveau (hoe kunnen we de medewerkers in een organisatie optimaal laten functioneren en samenwerken?). Een overwaardering van de ratio heeft tot gevolg dat de samenleving steeds meer zaken zwart op wit wil vastleggen. Dat leidt tot een steeds meer geformaliseerde maatschappij waarin de burger verdwaalt in een woud van voorschriften, formulieren en regels. Het gevaar van inefficiëntie en rigiditeit dreigt. In een te rationele samenleving zal ook het menselijke aspect op de achtergrond raken, waardoor de onderlinge verhoudingen steeds meer verzakelijken. zz De flexibele samenleving

De eenduidigheid in de samenleving heeft plaatsgemaakt voor veelkleurigheid. Was het destijds een keuze tussen het één of het ander, nu zijn er veel meer keuzemogelijkheden. De toegenomen differentiatie is op talrijke terreinen zichtbaar. Zo bestaat niet langer alleen het klassieke gezin met een (werkende) vader plus een (thuis voor de kinderen zorgende) moeder, maar zijn er verschillende alternatieve gezinstypen ontstaan. Ook in de politiek zien we differentiëring optreden. Links en rechts zijn niet meer zo simpel van elkaar te onderscheiden. Het verlies aan eenduidigheid heeft de samenleving niet alleen een stuk aantrekkelijker gemaakt, maar ook heel wat moeilijker. Problemen kennen meerdere oplossingen. Zo is er bijvoorbeeld niet langer één therapie voor een bepaald probleem en is er evenmin één keuze bij het bestrijden van de werkloosheid. Het gevaar bestaat dat flexibiliteit sluipenderwijs overgaat in neutraliteit, opportunisme of in een ‘alles-moet-kunnen’-houding. Zo kan flexibiliteit in de opvoeding ertoe leiden dat er geen grenzen worden gesteld en er geen duidelijke normen en waarden meer zijn. Vandaag is het zus, morgen is het zo. zz De uitsluitende of exclusieve maatschappij

Tot voor kort getroostte de samenleving zich veel moeite om mensen die buiten de boot dreigden te vallen binnen boord te houden. Zo’n samenleving wordt ook wel omschreven als een ‘inclusive society’ (Young, 1999). Dat betekent dat de samenleving (verzorgingsstaat) poogt afwijkende mensen zoveel mogelijk binnen de samenleving te houden, ook al is dat aan de periferie. De laatste jaren is er echter een verschuiving merkbaar naar een samenleving die mensen buitensluit. De samenleving voelt zich bedreigd door mensen die uit de pas lopen, zich afwijkend gedragen en zich niet houden aan regels en afspraken. Zij ondergraven de cohesie

162

Bijlage 10 − Typeringen samenleving (korte beschrijvingen)

en zorgen voor gevoelens van onrust en onveiligheid. Nu is men eerder en meer geneigd deze mensen in aparte instellingen onder te brengen. De tolerantie ten aanzien van jeugdigen die zich misdragen neemt af. Maar ook jeugdigen met een andere achtergrond, een andere huidskleur of een afwijkend geloof lopen meer risico te worden gestigmatiseerd en te worden buitengesloten. zz De wegwerpmaatschappij

Het is vaak goedkoper en gemakkelijker nieuw te kopen dan oud te herstellen. De afvalhopen zijn nog nooit zo groot geweest. Dat men allerlei gebruiksartikelen zo gemakkelijk weggooit, kan ertoe leiden dat men zich steeds minder hecht aan materiële goederen. In het verlengde hiervan bestaat de angst dat deze weggooihouding ook voor immateriële zaken zal gaan gelden. Relaties met anderen worden eerder beëindigd als ze niet bevallen en vervangen door andere, meer belovende contacten. Zo ook kunnen lastige kinderen en jongeren de dupe worden van ouders en verzorgers die eerder geneigd zijn afstand te nemen van deze jeugdigen en hen eerder buiten de deur te (laten) zetten als de conflicten en ruzies aanhouden (‘throw-away youth’).

163

Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

164

Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving

zz Het gezin z z Toegenomen aantal echtscheidingen

Ouders bleven vroeger langer bij elkaar. Zo bedroeg het aantal echtscheidingen in 1970 niet meer dan 10.000 en is dat in 2012 opgelopen tot 35.000 per jaar. Elk jaar zijn ruim 50.000 kinderen bij een echtscheiding betrokken. z z Meer en andere gezinstypen

De rol van de man en de vrouw in het gezin is sterk veranderd. Een verandering die ook voor de manier van opvoeden consequenties heeft. z z Meer tweeverdieners

Het aantal tweeverdieners in gezinnen is de voorbije jaren sterk gestegen. Die stijging zet zich nog steeds door. In 2007 bedroeg het aantal tweeverdieners 51%, terwijl in 2012 57% van de echtparen werkt. z z Kleinere huishoudens

Grote gezinnen met vijf of meer kinderen komen vrijwel niet meer voor. Veel gezinnen tellen een of twee kinderen. Het gemiddelde aantal kinderen per gezin bedraagt 1,7. z z Oudere moeders

Kinderen krijgen steeds oudere moeders. In 1990 was de gemiddelde moeder bij de geboorte van haar kind 27,6 jaar oud. In 2012 is die leeftijd opgelopen tot bijna 30 jaar gemiddeld. z z Meer kinderen in opvang

Waar vroeger de kinderen thuis bleven tot zij naar de kleuterschool of naar het basisonderwijs gingen, gaan nu steeds meer kinderen al op zeer jonge leeftijd naar uiteenlopende vormen van opvang, zoals het kinderdagverblijf, de buitenschoolse opvang of de (on)betaalde oppas. zz School/werk z z Scholen onder druk om te presteren

Sinds de invoering van rankings, waarbij scholen worden beoordeeld op hun prestaties aan de hand van het aantal geslaagden en zittenblijvers, voelen veel scholen zich onder druk staan om de nadruk eenzijdig te leggen op de leerprestaties van de leerlingen. z z Fusies

Waar vroeger veel scholen zelfstandig functioneerden, zijn nu via fusies veel scholen samengevoegd. Leerlingen gaan nu eerder verloren in de anonimiteit. z z Speciaal onderwijs

Er is een beleid in gang gezet om leerlingen zo lang mogelijk te handhaven in het reguliere basis- en voortgezet onderwijs. Daarmee is het reguliere onderwijs steeds meer verplicht om in de programma’s rekening te houden met leerlingen met problemen en/of beperkingen. z z Herschikkingen in het voortgezet onderwijs

De vroegere huishoudschool en ambachtsschool bestaan allang niet meer. Er hebben de laatste decennia veel herschikkingen plaatsgevonden. Er lijkt nu een tweedeling te zijn ontstaan: het vmbo voor de ‘domme’ en het havo/vwo voor de ‘slimme’ leerlingen.

Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving

165

z z Schooluitval

Het aantal jeugdigen dat zonder diploma de school verlaat, is de voorbije decennia verontrustend snel gestegen. In 2002 bedroeg het aantal uitvallers ruim 70.000 leerlingen. Sindsdien is een beleid gevoerd om dat aantal terug te dringen. Dat is ten dele geslaagd, want in 2011 bedroeg het aantal uitvallers ruim 39.000. z z Spijbelen

Spijbelen is te beschouwen als een indicatie dat leerlingen de school negatief beleven. Ruim 20% van de leerlingen spijbelt. Driekwart van de spijbelaars is incidentele spijbelaar. De spijbelaars komen vooral voor in de lagere vormen van het voortgezet onderwijs i.c. het vmbo. z z Gewijzigde relaties met leerkrachten

Leerkrachten zijn niet meer vanzelfsprekend de gezaghebbende personen van vroeger. De afstand tussen leerling en leerkracht is kleiner. z z Langere scholing

In de loop der jaren is de leerplicht langzaam opgeschoven. Nu zijn jeugdigen verplicht om van hun vijfde tot hun achttiende jaar onderwijs te volgen. z z Werkloosheid

De werkloosheid neemt weer toe. In 2012 waren 108.000 jongeren tussen de 15 en 25 jaar zonder werk. Dat is bijna 13% van het totaal. z z Ander werk

De aard van de werkzaamheden is sterk veranderd, wat goed zichtbaar is in de afname van ongeschoolde arbeid en de verminderde behoefte aan vakmensen zoals timmerlieden en loodgieters. z z Meer mobiliteit

Heel lang gold de regel dat een vaste baan in dienst van de overheid of bij een betrouwbaar bedrijf het beste was. Daar is nu geen sprake meer van. Veel mensen – vooral jongeren – wisselen gemakkelijk van baan. Jobhoppen wordt door veel jongeren gezien als een manier om hogerop te komen. z z Meer banen in deeltijd

Het aantal deeltijdbanen is sterk toegenomen. Vroeger kwam dat nauwelijks voor, nu werkt bijna de helft (49%) van alle werknemers in deeltijd. Bij vrouwen is dat percentage nog hoger: 77. zz Vrijetijdsbesteding z z De straat als speelveld is niet meer

Het aantal uren dat een kind buiten speelt, is in de loop der jaren sterk verminderd als gevolg van toenemende verkeersdrukte, meer onveiligheid en toegenomen mogelijkheden om zich thuis te vermaken. z z Tijdsbesteding in huis

De tijd binnenshuis wordt besteed aan uiteenlopende activiteiten. Het mediagebruik is duidelijk het populairst. Ruim driekwart van de kinderen kijkt dagelijks ½ tot 2 uur televisie. Verder speelt de helft van de kinderen dagelijks computerspelletjes.

166

Bijlage 11 − Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving

z z Internetgebruik

De laatste tien jaar is er sprake van een explosieve groei van het internetgebruik. Onlangs werd vastgesteld dat bijna alle huishoudens inmiddels beschikken over toegang tot het internet. z z Spelen van computerspelletjes

De opmars van gamen via playstation, computer of televisie is onmiskenbaar. Het blijkt dat kinderen onder de jeugdigen gemiddeld ruim acht uur per week video- of computerspelletjes spelen. z z Alcoholgebruik

De laatste jaren is het drankgebruik onder scholieren in het voortgezet onderwijs met ruim 10% toegenomen. z z Drugsgebruik

In tegenstelling tot het toenemend alcoholgebruik, neemt de laatste jaren het gebruik van drugs enigszins af. Tegenwoordig gebruikt een klein deel (8%) van de scholieren softdrugs (cannabis) en een nog veel kleiner deel harddrugs.

167

Bijlage 12 − Eustress vragenlijst (O’Sullivan, 2011)

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

168

Bijlage 12 − Eustress vragenlijst (O’Sullivan, 2011)

nooit 1.

Hoe vaak ga je met succes om met stressvolle gebeurtenissen op school?

2.

Hoe vaak ga je met succes om met dagelijkse, kleine ergernissen op school?

3.

Hoe vaak heb je het gevoel dat stress bijdraagt in het aanpakken van leerproblemen?

4.

Hoe vaak voel je je door stress gemotiveerd?

5.

Hoe vaak lukt het je om irritaties op school succesvol de baas te blijven?

6.

Hoe vaak komt het voor dat je onder druk een schooltaak niet goed uitvoert?

7.

Hoe vaak komt het voor dat je niet in staat bent om voldoende tijd voor je huiswerk te reserveren?

8.

Hoe vaak maak je mee dat je prestaties onder druk beter worden?

9.

Hoe vaak komt het voor dat je onder druk van de school je taak beter uitvoert?

10.

Hoe vaak komt het voor dat de stress van een examen een positief effect heeft op je prestaties?

bijna nooit

soms

vaak

heel vaak

altijd

169

Literatuur

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

170

Literatuur

Aanes, M.M., Mittelmark, M.B. & Hetland, J. (2010). Interpersonal Stress and Poor Health. European Psychologist, 15, 3–11. Abaied, J.L. & Rudolph, K.D. (2011). Maternal Influences on Youth Responses to Peer Stress. Developmental Psychology, 47, 1776–1785. Advies- en Meldpunten Kindermishandeling (2009). Registratiegegevens. Utrecht: AMK. Ames, S.C., Offord, K.P., Nirelli, L.M., Patten, C.A., Decker, P.A. & Hurt, R.D. (2005). Initial Development of a New Measure of Minor Stress for Adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 34, 207–219. Amirkhan, J.H. (2012). Stress Overload: A New Approach to the Assessment of Stress. American Journal of Community Psychology, 49, 55–71. Ayers, T.S. & Sandler, I.N. (2000). Manual for the CCSC. Arizona: State University. Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in human agency. The American Psychologist, 17, 122–147. Beck, U. (1992). Risk society: Towards a new modernity. London: Sage. Beke, B.M.W.A., Ferwerda, H.B. & Ploeg, J.D. van der (1999). Laat de tijd niet door je vingers glippen. Arnhem: Advies- en Onderzoeksgroep Beke. Ben-Zur, H. (1999). The effectiveness of meta-coping strategies. Personality and Individual Differences, 26, 923–939. Blanchard, E.B., Jones-Alexander, J., Buckley, T.C. & Forneris, L.A. (1999). Psychometric properties of the PTSD Checklist (PCL). Behavioral Research & Therapy, 34, 669–673. Block, J. & Kremen, A.N. (1996). IQ and Ego-Resilience. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 349–361. Blom, M. & Oberink, R. (2012). The validity of the DSM-IV PTSD criteria in children and adolescents: A review. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 17 (4), 571–601. Bowlby, J. (1951). Maternal Care and Mental Health. Geneva: WHO (World Health Organisation). Breslau, N., Kessler, R.C., Chilcoat, H.D., Schultz, R.L., Davis, G.C. & Andreski, P. (1998). Trauma and Posttraumatic Stress Disorder in the Community. Archives of General Psychiatry, 55, 626–632. Brewin, C.R., Lanius, R.A., Novac, A., Schnyder, U. & Galea, S. (2009). Reformulating PTSD for DSM-V: Life After Criterion A. Journal of Traumatic Stress, 22, 366–373. Catherine, N.L.A., Schonert-Reichl, K.A.S., Hertzman, C. & Oberlander T.F. (2012). School Mental Health, 4, 181–192. CBS (2011). Geestelijke ongezondheid in Nederland in kaart gebracht. Voorburg/Heerlen: CBS. Cohen, J.A., Mannarino, A.P. & Deblinger, E. (2006). Treating trauma and traumatic grief in children and adolescents. New-York: Guilford. Cohen, J.A., Mannarino, A.P. & Deblinger, E. (2008). Behandeling van trauma bij kinderen en adolescenten. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Coleman, D. (1996). Emotionele Intelligentie. Amsterdam/Antwerpen: Contact. Coppens, L. & Kregten, C. van (2012). Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Crone, E. (2009). Het puberende brein. Amsterdam: Bert Bakker. DePrince, A.P., Chu, A.T. & Pineda, A. (2011). Links Between Specific Posttrauma Appraisals and Three Forms of Trauma-related Distress. Psychological Trauma, 3, 430–441. Dohrenwend, B.S. & Dohrenwend, P. (1974). Stressful Life Events: Their Nature and Effects. New York: Wiley & Sons. Dorsselaer, S., Looze, M. de, Vermeulen-Smit, E., Roos, S. de, Verdurmen, J., Bogt, T. ter & Vollebergh, W. (2010). Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland. Utrecht: Trimbos Instituut. Driesen, M. (2011). Geestelijke ongezondheid in Nederland in kaart gebracht. Voorburg/Heerlen: CBS. Eland, J., Roos, C. de & Kleber, R. (2000). Kind & trauma. Een opvangprogramma. Lisse: Swets & Zeitlinger. Eth, S. & Pynoos, R.S. (eds), (1985). Post-traumatic stress disorder in children. Washington, DC: American Psychiatric Press. Eurobarometer (1999). The mental health situation of the European population. Straatsburg: EORG. Garmezy, N. (1981). Children under stress. In: A.I. Rabin, J. Aronoff & R.A. Zucker (eds), Further Exploration in Personality. New-York: John Wiley. Gazelle, H. & Druhen, M.J. (2009). Anxious Solitudes and Peer Exclusion Predict Social Helplessness, Upset Affect and Vagal Regulation in Response to Behavioral Rejection by a Friend. Developmental Psychology, 45, 1077–1096. Giddens, A. (1990). The consequences of modernity. Cambridge: Polity Press. Giddens, A. (1991). Modernity and self-identity. Cambridge: Polity Press. Gilbert, R., Widon, C.S., Brown, K., Fergusson, D., Webb, E. & Janson, S. (2009). Burden and consequences of child maltreatment in high income countries. The Lancet, 373, 68–81. Graaf, R. de, Have, M. ten & Dorsselaer, S. van (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. Utrecht: Trimbos Instituut.

Literatuur

171

Griffith, M.A., Dubow, E.F. & Ippolito, M.F. (2000). Developmental and Cross-Situational Differences in Adolescents’ Coping Strategies. Journal of Youth and Adolescence, 29, 183–196. Hanson, T.L. & Kim, J.O. (2007). Measuring resilience and youth development. Washington DC: Department of Eductation. HBSC-Nederland (2009). Health Behaviour in School-aged Children. Utrecht: Trimbos-instituut. Hernadez, B.C. (2008). The Children’s Coping Behavior Questionnaire. Louisiana State University New Orleans: Thesis. Hetherington, E.M., Cox, M. & Cox, R. (1985). Effects of divorce on parents and children. In: M.E. Lamb (ed.), Nontraditional families. Hillsdale: Erlbaum. Holmes, T.H. & Rahe, R.H. (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychomatic Research, 11, 213–218. Hölzel, B.K., Carmody, J., Evans, K.C., Dusek, J.A., Pitman, R.K. & Lazar, S.W. (2010). Stress reduction correlates with structural changes in amygdala. SCAN, 5, 11–17. Horowitz, M.J. (1976). Stress response syndroms. New York: Jason Aronson. Johnson, K. (1989). Trauma in the lives of children. London: Macmillan Education. Jolles, J. (2011). Ellis en het verbreinen. Amsterdam-Maastricht: Neuropsych Publishers. Kelly, J.B. (2000). Children’s Adjustment in Conflicted Marriage and Divorce. Journal of American Academy Child and Adolescence Psychiatry, 39, 963–973. Kleber, R.J. (1986). Traumatische ervaringen, gevolgen en verwerking. Lisse: Swets & Zeitlinger. Koolhaas, J.M., Bartolomucca, A., Buwalda, B., Boer, S.F. de, Flügge, G., Korte, S.M., Meerlo, P., Sqoito, A. & Fuchs, E. (2011). Stress revisited: a critical evaluation of the stress concept. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 35. 1291–1301. Krohne, H.W. & Rogner, J. (1982). Repression-sensation as a central construct of coping research. Stress and Anxiety Series, 167–197. Krohne, H.W. (1993). Vigilance and cognitive avoidance as concepts of coping research. In: H.W. Krohe (ed.), Attention and Avoidance. Seattle: Hogrefe & Huber. Krohne, H.W. (1996). Individual differences in coping. In: M. Zeidner & N.S. Endler (eds), Handbook of Coping. New York: Wiley. Lamers-Winkelman, F., Slot, N.W., Bijl, B. & Vijlbrief, A.C. (2007). Scholieren over mishandeling. Resultaten van een landelijk onderzoek naar de omvang van kindermishandeling. Amsterdam: Vrije Universiteit/PI research. Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren (2011). Toolkit Kind en Trauma. Utrecht: UMC. Lazarus, R.S., Deese, J. & Osler, S.F. (1952). The effects of psychological stress upon performances. Psychological Bulletin, 49, 293–317. Lazarus, R.S. (1966). Psychological Stress and the Coping Process. New York: McGraw-Hill. Lazarus, R.S. & Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal and Coping. New York: Springer. Lazarus, R.S. (1993). From Psychological Stress to the Emotions: A history of Changing Outlooks. Annual Revue of Psychology, 44, 1–21. Lee, E.H. (2012). Review of the Psychometric Evidence of the Perceived Stress Scale. Asian Nursing Research, 6, 121–127. MacMillan, H.L., Wathen, C.N., Barlow, J., Fergusson, D.M., Leventhal, J.M. & Taussig, H.N. (2009). Interventions to prevent child maltreatment and associate impairment. The Lancet, 373, 250–266. Martin-Herz, S.P., Zatzick, D.F. & McMahon, R.J. (2012). Health-Related Quality of Life in Children and Adolescents Following Traumatic Injury: A Review. Clinical Child and Family Review, 15, 192–214. Maslow, A.H. (1970). Motivation and Personality. New York: Harper & Row. Masten, A.S. & Obradovic, J. (2006). Competence and Resilience in Development. Annals New York Academy of Sciences, 1094, 13–17. Masten, C.L., Telzer, E.H., Fuligny, A.J., Lieberman, M.D. & Eisenberger N.I. (2012). Time spent with friends in adolescence relates to less neural sensivity to later peer rejection. SCAN, 7, 106–114. Meichenbaum, D. (1985) Stress Inoculation Training. New York: Pergamon Press. Meichenbaum, D. (2007). Stress inoculation training; a preventive and treatment approach. In: P.M. Lehrer, R.L. Woolfolk & W.S. Simer (eds), Principles and Practice of Stress Management. New York: Guilford Press. Meiser-Stedman, R., Smith, P., Glucksman, E., Yule, W. & Dalgleish, T. (2008). The Post Traumatic Stress Disorder Diagnosis in Prescool- and Elementary School-Age Children Exposed to Moror Vehicle Accidents. American Journal of Psychiatry, 165, 1326–1338. Mellinger, G.J. & Manheimer, D.J. (1967). An exposure-coping model of accident liability among children. Journal of Health and Social Behavior, 8, 96–106.

172

Literatuur

Melnyk, B.M. & Alpert-Gillis, L.J. (1997). Coping with Marital Separation. Journal of Pediatric Health Care, 11, 165–174. Nelis, H. & Stark, Y. van (2010). Puberbrein binnenstebuiten. Utrecht/Antwerpen: Kosmos. Nelson, D. & Cooper, C. (2005). Stress and health: A positive direction. Stress and Health, 21, 73–75. Nixon, R.D.V., Ellis, A.A., Nehmy, J.J. & Ball, S. (2010). Screening and Predicting Post Traumatic Stress and Depression in Children Following Single-Incident Trauma. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 39, 588–596. O’Sullivan, C. (2011). The realtionship between hope, eustress, self-efficacy, and life satisfaction among undergrades. Social Indicators Research, 101, 155–172. Ploeg, J.D. van der (1986). Inzicht in jongeren met belemmerd uitzicht. Rijksuniversiteit Leiden: Vakgroep Orthopedagogiek. Ploeg, J.D. van der & Scholte, E.M. (1997). Vraag- en aanbodanalyse van de jeugdhulpverlening. Rotterdam/Amsterdam: GG&GD/Nippo. Ploeg, J.D. van der (2011). Gedragsproblemen; ontwikkelingen en risico’s. Rotterdam: Lemniscaat (Orthoreeks). Plumert, J.M. (1995). Relations between children’s overestimation of their physical abilities and accident proneness. Developmental Psychology, 31, 866–876. Reynolds, A.J., Mathieson, L.C. & Topitzes, J.W. (2009). Do Early Childhood Interventions Prevent Child Maltreatment? Child Maltreatment, 14, 182–206. Russell, E., Koren, G., Rieder, M. & Uum, S. van (2012). Hair cortisol as a marker of chonic stress. Psychoneuroendocrinology, 37, 589–601. Saksvik, I.B. & Hetland, H. (2011). The role of personality in stress perception across different vocational types. Journal of employment counseling, 48, 3–16. Sandler, I.N. & Block, M. (1979). Life Stress and Maladaptation of Children. American Journal of Community Psychology, 7, 425–440. Scheeringa, M.S., Zeanah, C.H. & Cohen, J.A. (2011). PTSD in children and adolescents: toward an empirically based algorithm. Depression and Anxiety, 28, 770–782. Schlotz, W., Yim, H.S., Zoccola, P.M., Jansen, L. & Schulz, P. (2011). The Perceived Stress Reactivity Scale. Psychological Assessment, 23, 80–94. Schreurs, P.J.G., Tellegen, B. & Willige, G. van, (1984). Copinglijst. Gedrag, 12, 101–117. Selye, H. (1956). The Stress of Life. New York: McGraw-Hill. Selye, H. (1975). Stress without distress. Philadelphia: Lippincott Publishing. Sentenac, M., Arnaud, C., Gavin, A., Molcho, M., Gabhainn, S.N & Godeau, E. (2011). Peer Victimization Among School-aged Children With Chronic Conditions. Epidemiologic Reviews, 34, 120–128. Simmons, B.L., Gooty, J., Nelson, D.L. & Little, L.M. (2009). Secure attachment: implications for hope, trust, burnout and performance. Journal of Organizational behavior, 30, 233–247. Skinner, E.A., Edge, K., Altman, J. & Sherwood, H. (2003). Searching for the structure of coping; a review. Psychological Bulletin, 129, 216–269. Smith, J. & Prior, M. (1995). Temperament and Stress Resilience in School-Age Children. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34, 168–179. Sobel, R. (1970). The psychiatric implications of accidental poisoning in childhood. Pediatric Clinic, 17, 653–685. Spangenberg, F. & Lampert, M. (2011). De grenzeloze generatie en de onstuitbare opmars van de B.V. IK. Amsterdam: Studio Pollmann. Spirito, A. & Williams, C. (1988). Development of a brief coping checklist for use with pediatric populations. Journal of Pediatric Psychology, 13, 555–574. Spitz, R. (1951). The psychogenic diseases in infancy. The Psychoanalytic Study, 6, 255–264. Stallard, P., Velleman, R., Langsford, J. & Baldwin, S. (2001). Coping and psychological distress in children involved in road traffic accidents. British Journal of Clinical Psychology, 40, 197–208. Strand, V.G., Sarmiento, T.L. & Pasquale, L.E. (2005). Assessment and screening tools for trauma in children and adolescents. Trauma, Violence & Abuse, 6, 55–78. Tenenbaum, L.S., Varjas, K., Meyers, J. & Parris, L. (2011). Coping strategies and perceived effectiveness in fourth through eighth grade victims of bullying. School Psychology International, 32, 263–287. Terr, L.C. (1981). Psychic Trauma in Children. American Journal of Psychiatry, 138, 14–20. Toffler, A. (1980). The third wave. New York: Bantam Books. Treur, F. (2012). Brief voor de koning. NRC, 10-2–12. Vanderfaeillie, J. (2010). Risicofactoren van kindermishandeling. In: J.D. van der Ploeg & R. de Groot (red.), Kindermishandeling: een complex probleem. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.

Literatuur

173

Vélez, C.E., Wolchik, S.A., Tein, J. & Sandler, I. (2011). Protecting Children From the Consequences of Divorce. Child Development, 82, 244–257. Vries, A.P.J. de, Kassam-Adams, N., Cnaan, A., Gallagher, P.R. & Winston, F.K. (1999). Looking Beyond the Physical Injury. Pediatrics, 104, 1293–1299. Wallerstein, J.S. & Blakeslee, E. (1989). Nieuwe kansen. Zeist: Het Spectrum. Westbrook, M.T. (1979). A classification of coping behavior based on multidimensional scaling of similarity ratings. Journal of Clinical Psychology, 35, 407–409. Wilson, J.R. (1979). The collection and interpretation of domestic accident data. Applied Ergonomics, 10, 71–78. Wilson, K.R. & Hansen, D.J. (2011). The traumatic stress response in child maltreatment and resultant neuropsychological effects. Aggression and Violent Behavior, 16, 87–97. Winston, F.K., Kassam-Adams,N., Vivarelli-O’Neill, C., Ford, J., Newman, E., Baxt, C., Stafford, P. & Cnaan, A. (2002). Acute Stress Disorder Symptoms in Children and Their Parents After Pediatric Traffic Injury. Pediatrics, 109, 1–7. IJzendoorn, M.H. van, Prinzie, P., Euser, E.M., Groeneveld, M.G., Bakermans-Kranenburg. M.J., Juffer, F. & San Martin Beuk, M. (2007). Kindermishandeling in Nederland anno 2005. Leiden: Universiteit Leiden.

175

Register

J. van der Ploeg, Stress bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0419-6, © 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

176

Register

A

Adolescent Minor Stress Inventory  49 adrenaline  41 afleiding zoeken  75 afstand nemen  75 afwijzing  30, 45 agressie  8, 14, 42, 45, 106 amygdala  42 anderen de schuld geven  75 angst  8, 14, 42 appraisal  6, 12 –– primair  6 –– secundair  6 attitude  123 autoriteit  112

B

basisbehoeften  102 beeldvorming  133 bescherming  68, 117 big five  122 brein  –– groei en ontwikkeling  45 –– omgevingsinvloeden  45 bronnen van stress  30

C

Children’s Coping Behavior Questionnaire  52 Children’s Coping Strategies Checklist  52 cognitieve gedragtherapie  88 cognitieve herstructurering  75, 133 controle  7, 12 –– verlies van  33 –– zelf-  45 coping  6, 12, 70 –– effectieve  22 coping efficacy  82 copingproces  14 copingschaal  52 copingstrategie  12, 13 –– actief  94 –– clusters  15 –– confronterend  15 –– dispositioneel  27 –– dispositioneel niveau  17 –– effectiviteit  22, 23 –– emotiegericht  14, 24

–– en problematisch gedrag  19 –– gedragsniveau  17 –– hypersensitief  26 –– mengvormen  16 –– ontwikkeling  18 –– probleemgericht  14, 24 –– repressief  26 –– situationeel  27 –– vermijdend  14, 94 cortisol  40 –– meting  51

D

delinquent  86 depressie  8, 87 deprivatie  30 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM)  9, 58 distress  120, 126 draagkracht  2 draaglast  2 DSM  9, 58

E

echtscheiding  82 Ego-Resilience Scale (ERS)  71 emotioneel reageren  75 empathie  45 eustress  120, 126 exposure-coping model  78

G

general adaption syndrom  3 gezinskenmerk  68

H

hechting  123 herbeleving  63 hippocampus  42 hoop  124 Horizonmethodiek  98 hospitalisatiesyndroom  4 HPA-as  42 hypervigilantie  26 hypothalamus  42

I

identificatie  131 identiteit  112 individuele invalshoek  5 inschattingsproces  12, 13 interpersoonlijke stress  102 interventie  87 isoleren  92

J

Jes  88

K

KIES  88 kindermishandeling  92 –– oorzaken  96 klacht  –– psychosomatische  54, 63 kwaliteit van leven  76

L

leeftijdgenoot  –– omgang met  102 lichamelijke mishandeling  92 limbisch systeem  42 locus of control  35, 85

M

manipuleren  92 Marietje Kessels Project  97 metastrategie  26 minachten  92 misbruik  –– seksueel  92 mishandeling  –– kinder-  92 –– lichamelijke  92 –– psychische  92

N

neurotransmitter  40 non-participerende strategie  104 non-specifieke reactie  3

177

Register

noradrenaline  41 Nurse Family Partnership  97

–– meetinstrumenten  64 –– symptomen  62

O

R

omgevingskenmerk  36, 69 ondersteuning  92 ongeluk  74 onmacht  27 ontkenning  63, 131 ontwikkelingsfase  86 onveilige hechting  124 onvoorspelbaar  7, 33 optimisme  124 opvoeden  77, 96, 117 outcry  63 oxytocine  69

P

participerende strategie  104 PCL  65 peerstress  44, 102 Perceived Stress Scale  51 Percieved Stress Reactivity Scale  50 persoonlijkheidskenmerk  35, 68 –– big five  122 –– self-efficacy  122 –– zelfbeeld  122 politieke partij  112 positieve benadering  75 positieve stress  120 Post Traumatic Stress Disorder (PTSD)  58 posttraumatische groei (PTG)  64 posttraumatische stressstoornis (PTSS)  9 prefrontale cortex  41 preventie  –– primaire  97 –– secundaire  97 –– tertiaire  97 preventieprogramma  97 probleemoplossende strategie  134 projectie  131 psychische mishandeling  92 psychosomatisch  54 psychotrauma  9 PTG  64 PTSD  58 PTSD-Checklist (PCL)  65 PTSS  58, 59

religie  112 Resilience Scale (RS)  71

S

samenleving  –– competitieve  114 –– veranderingen  112 seksueel misbruik  92, 95 serotonine  69 shell shock  58 sociaal gedrag  102 sociaal netwerk  36 sociaaleconomisch milieu  37 Social Readjustment Rating Scale (SRRS)  4 sociale hulpeloosheid  107 sociale klasse  112 sociale vaardigheid  102 Steps  98 steun en advies zoeken  75 Stevig Ouderschap  97 stress  –– behandeling  130 –– chronisch  107 –– definitie  2, 6 –– incidenteel  107 –– interpersoonlijke  102 –– meetinstrumenten  49 –– peer-  102 –– prevalentie  48 –– reacties  7 Stress Inoculation Training (SIT)  133 Stress Overload Scale  49 stressbeleving  130 stressbron  30 –– ambigu  32 –– chronisch  33 –– controleerbaarheid  33 –– duidelijk  32 –– eenmalig  33 –– intensiteit  33 –– onvoorspelbaarheid  33 –– reactie op  34 Stressful Life Events Scale  5 stresshormoon  40 stressor  2

A–V

–– effectiviteit  115 –– fysiologisch  3 –– perfectionisme  114 –– presteren  114 –– psychologisch  4 –– rationaliteit  114 –– sociale status  115 stressresponssyndroom  63 stressschaal  49 systematische desensitisatie  131

T

temperament  35, 84 terroriseren  92 tevredenheid  125 therapie  –– cognitieve gedrags-  132 –– gedrags-  131 –– psychodynamische  131 toekomst  88, 134 toepassing en doorwerking  134 Toolkit Kind en Trauma  135 trauma  9, 58 –– verwerking  63 Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie  134 traumatische gebeurtenis  62

V

veerkracht  68 –– meten  71 veilige hechting  123 verandering  –– in het gezin  116 –– in vrijetijdsbesteding  116 –– instituties  117 –– mentaliteit  118 –– op het werk  116 –– op school  116 –– sociaal bewustzijn  117 verkeersongeval  74 –– preventie  79 –– psychische naweeën  75, 76 vertrouwen  123 verwaarlozing  4, 31, 45, 92 –– affectieve  92 –– fysieke  92 –– pedagogische  92 verwerking  63 voltooiing  63 Voorzorg  97

178

Register

W

wantrouwen  124 Westbrook  –– schaal van  53

Z

zelfbeeld  36, 84 zelfbeheersing  36 zelfbeschikking  35, 85 zelfcontrole  45, 78 zelfhandhavingsstrategie  13 zelfinstructie  134 zelfinzicht  133 zelfrealisatie  117 zich terugtrekken  75 ziekenhuisopname  74 Zorgen voor getraumatiseerde kinderen  136