Sprawa polska w Królestwie Polskiem : 1815-1915 [PDF]

Zitiervorschau

O no !co

.^'

DK

434

^-

^^^

S|;^^JV\-^-'^

.9

%

KB? f^

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/sprawapolskawkrOOkutr

STANISAW KUTRZEBA

SPRAWA POLSKA

w

KRÓLESTWIE POLSKIEM 1815^1915.

L

w

Ó

w —

1

1

6

POLSKIE POONIECKIEGO.

NAKADEM KSIGARNI B.

9

J

PRAWA POLSKA W KRÓLESTWIE POLSKIEM 1815 — 1915. S

;

}^

-^

r.C ..^' .

STANISAW KUTRZEBA

SPRAWA POLSKA w

KRÓLESTWIE POLSKIEM 815-1915.

L

W

Ó

W —

NAKADEM~KS1GARN1 B.

1

9

1

6

POLSKIEJ POONIECK.IEGO.

CZCIONKAMI DRUKARNI NARODOWEJ

W

KRAKOWIE.

Sto

lat

upyno

tach na kongresie rzenie

3 maja,

odkd w

trzech trakta-

wiedeskim zdecydowano utwo-

pastwa pod nazw Królestwa

polskiego.

uroczycie ogoszono jego powstanie w Warszawie; 24 grudnia tego roku objy zarzd w tem pastwie jego wadze, ustanowione przez cara Rosyi a króla Polski, Aleksandra I. 20 czerwca 1815

r.

Na te sto lat dziejów tej czci Polski chc rze w tych moich wykadach, by w zarysie, w

spoj-

skró-

uj

t stron conych, najgrubszych tylko Uniach, rozwoju Królestwa polskiego, która spraw polsk przedstawia, kwesty praw narodu praw polskiego i

jzyka. 1815 nawizywa ideowo do XVIII wieku odbudow^'wa to pastwo polskie, które w r. 1795 ostatecznie rozdarte podzielone midzy trzech monych ssiazostao dów. Ale odbudowywa tylko w drobnej czci;

Twór now3^ roku

tradycyi

koca

i

przecie to nowe polskie pastwo obejmowao ledwie V7 przestrzeni, jak miaa przedrozbiorowa

cz

ya

tej ludnoci, która Polska, a V5 na dawnych polskich tery tory ach. Bezporednio jednak nawizywao

wówczas

nowe pa-

— cho to — z któ-

stwo do tego pastwa, równie polskiego sowo: polskie z nazwy jego byo usunite rem czyo si chronologicznie, na którego powstawao: do Ksistwa Warszawskiego; Ksistwo warszawskie byo od Królestwa bo przy budowie Królestwa na wiedeskim

gruzach tylko

e

wiksze, kongre-

:

cz

poodcito z Ksistwa warszawskiego V4 nazw Prusom oddano pod ludnoci wierzchni Wielkiego Ksistwa poznaskiego a z drobnego kawaka utworzono woln, niepodleg, cile neutraln Rzeczpospolit krakowsk. Z Ksistwem warszawskiem czyo Królestwo polskie nie tylko terytoryum, które po niem dostao duej pozoczyy take urzdzenia, które w now konstytucy nostay czci, przejte przez we ustawy^ Królestwa. czyli te oba te pastwa z sob silnie ludzie, bo cho niektórzy cofnli si Sie

i

i

do

i

w

zacisze, a przyszli znowu inni, zwaszcza z Lit. d.), to twy (Czartoryski, Lubecki, Wawrzecki waprzy zostaa wikszo jednak roku 1815 po widowni polidzy tych, którzy poprzednio byli na i

i

i

spoecznej narodu w pierwszych jego szeregach. Przeszed te do Królestwa i duch dawnego Ksistwa, przeszy jego pogldy nadzieje. By wic zrozumie rozwój spraw^^ polskiej w tej lat setce od roku 1815, trzeba t setk nie pod strych mierzy, ale z czubem, trzeba ten wiek rachowa ju od roku 1807, tj. od tej chwili, kiedy Napoleon, Auerstadtem, zdruzgotawszy Prusy pod Jena utworzy Ksistwo warszawskie. Od charakterytycznej

i

i

i

styki tego

Ksistwa

tu

zacz wic musz.

I.

KSISTWO WARSZAWSKIE. 1807—1815. 9 lipca Ukady, zawarte przez Napoleona 7 r. w Tyly z Prusami Rosy, odday mu znai

1807

i

czny obszar ziem polskich, bo te ziemie, które Prutrzecim rozbiorze. som przypady przy drugim Z Gdaska stworzy Napoleon wolne miasto, Biaystok z obwodem odda Rosyi, któr stara si pozyska dla swoicti planów, reszt z ludnoci nie doi

2V2 miliona, odda konwency drezdesk z 22 lipca 1807 r. królowi saskiemu, tworzc z niej

sigajc

pastwo pod dziwaczn nazw Ksistwa warszawksztat tego pastewka, skiego. Dziwaczny te by i

dugiego a wskiego, od Poznania przez Kalisz sigajBydgoszcz po Pock, Warszaw istnie pastwo takie rzecz, Jasn byo cego. i

i

e

nie

moe,

e

albo upadnie albo

om

orodkiem si

stanie

odbudowy Polski jako jednostki silnej, zdolnej do pastwowego ycia. Saba te to bya budowa pawida, e j cudza wznosia aska, stwowa w swoim oczywicie przedewszystkiem, nie w Polski interesie; std na frontonie nie zjawi si napis, któryby bez obsonek wskazywa, e to polska sie-

—

dziba.

Nowa wojna Napoleona, tym razem z Austry prowadzona, przyniosa mu w traktacie, zawartym w Schónbrunn 14 padziernika 1809 r., znowu zna-

cay udzia

czny nabytek ziem polskich, bo z

drugiego

czyli

Now

stryi

Oalicy kawaki

t.

Austryi

Zachodni

zw.

z

okrgiem.

—

i

z udziau, który

kopalni wielickich,

pol z

tj.

Radomiem, Lublinem Siedlprzypad Aujeszcze przy pierwszym rozbiorze, a to: poo-

cami, oraz

w

rozbioru Polski,

Okrg

Zamo

z

okrgiem Tarnoodda Napoleon i

tarnopolski

jej bardzo zreszt problematycznej naudzia w wojnie, reszt, tj. Now Galicy z okrgiem zamojskim kopalniami w Wieliczce, z ludnoci prawie lV2-milionow, przeznaczy na powikszenie warszawskiego Ksistwa. Silniejsze stao si pastwo polskie obszarem zaludnieniem. Lecz nie objo ono jeszcze nawet wszystkich ziem etnograficznie polskich, a za polskie przecie wtedy w penej mierze uwaano wszystkie terytorya dawnej Rzeczypospolitej, w^^tano wzrok tskliwie za Niemen Bug, do Litw^^ Rusi,

Rosyi za tury

—

i

i

i

i

które

w

tak

duej mierze wówczas

i

polski

miay

charakter.

Nim wojna nowa,

tsknie oczekiwana, wojna roku 1812, miaa w^^buchn, po której odbudowania ju caej dawnej Polski si spoupragniona,

byo urzdza si w tej siedzibie, któr wzniós Napoleon, trzeba byo umacnia fundamenty dla nadbudow>% o której bez przerwy dziewano, trzeba

niono. Ale nie

byo monoci urzdzania si wedug

swej woH; nie dano ludnoci warszawskiego Ksi-

stwa prawa obmylania sobie ustroju, nie zwoano jakiej konstytuanty, któraby konstytucy uoya. Nim jeszcze Ksistwo oddane zostao królowi saskiemu, twórca jego, Napoleon, napisa dla niego

konstytucy,

noszc równie

1807

t

dat: Drezno 22 lipca konstytucy dopiero powierzy noz wemu wadcy pastwo, a warszawski, pierwszy ostatni tego Ksistwa monarcia to ledwie przez przecig lat 5, konstytucy naprawd szanowa, cho mia prawo j uzupenia, wzdryga si przed jakkolwiek jej zmian, nawet gdy tego nieodzowna konieczno wymagaa. Ta konstytucy, cho krótka, bo ledwie w 89 artykuach zawarta, r.,

i

ksi

i

i

bya

silnym

szkieletem

dla

napoleoskiej bu-

tej

dowli.

budowH

Styl ale

—

by

cho

pikny, wytworny,

Wic w

prosta,

nieswojo nieco byo pozamaszystej kontuszowej szlachcie, która

obcy.

niej

cztkowo chtniej byaby widziaa

polskich

wzorów

zastoso-

w

odrodzonej czci ojczyzny. Lecz z tern pogodzono si rycho, pogodzono z mioci ojczyzny, która uczya, i pierwsz rzecz dla Polaka ona ju jest, by bya ojczyzna; radowano si,

wanie

— e

e

istnieje.

energii, któr szczere uczucie prowadzi miao, pozostawiano zmian tego, co zmieni w>'padnie.

Pracy myli,

o dobru ojczyzny

dalsz trosk

o

Niejedna w konstytucyi polska nazwa, niejedna instytucya polsk przypomina tradycy z przed

upadku Rzeczypospolitej.

gdy, zoony,

Jest

sejm, jak

jak dawniej, z senatu

i

by

nie-

izby posel-

Zasiadaj w senacie Ksistwa biskupi, wojewodowie kasztelanowie, jak na walnych zasiadali wowojewodowie kasztelani sejmach, tylko kasztelanami poprostu Ksistwa, gdy jewodami t. dawniej byli krakowscy, poznascy d. sejmiki, na które szlachta tylko si zbiera, by posów na sejm wybiera. skiej.

i

e

s

i

i

i

S

10

rada stanu, o której dawna nie syAle jest szaa Polska. Kraj dzieli si na obce nazw departamenty. Na czele departamentu urzdnik z niepolsk nazw prefekta, a pod nim rzdzcy powiatem, i

S

te rady departamenrównie obcy podprefekt. prefekturalne, municypalnoci merowie, co towe wszystko neswojsko dla polskiego musiao brzmie miejsce ucha. Prawo prywatne polskie usunite jego zaj „cod civile" Napoleona. Nie przypomii

i

—

naj

cy

przyszoci

polskiej

sdy, wród których

i

obcy sdziowie pokoju zasid. Polskie obce nazwy mieszaj si i

drugiemi przeplatane. Jeli si

temu aktowi, jeli

sob, jedne

nie brzmienia, swojskie

czy cu-

e

instytucyi, to

utwory obcego prawa,

sów

z

bliej przyjrze

uchem si bada, lecz wniknie w wida, nie polska ona, wida,

dzoziemskie,

skich

za

cho

pokryte.

Konstytucya Ksistwa

niekiedy

—

to

ja-

tre

e

dwikiem

to

pol-

jedna z gwiazd

tej

plejady konstytucyi, które po Europy poowie rozsypa Napoleon. Spotkamy w artykuach tych konstytucyi dla Bawaryi, Frankfurtu lub Anhalt-Kóthenu,

czy Neapolu,

Hiszpanii

odnajd si cej

w

nieraz zmienione,

stytucy

—

z

przepisy,

które

wi-

spotkamy nawet jedn kon-

dla królestwa Westfalii, które równie

—

omal Ksistwo, mJao ywot warszawsk, jej siostr rodzon,

krótki, jak

tyczn

rozliczne

konstytucyi Ksistwa, mniej lub

e

iden-

z

tego

roku 1807.

konstytucye wyszy z francuskiej tej pierwszej z roku 1791, która w peni przejmowaa zasady praw czowieka, dwa lata wczeniej ogoszone, nie z nastpnych te, jeszcze

Wszystkie

— ale nie z

te

u republikaskiego wzoru bliszych, lecz z konstytucyi z 28 floreala roku XII., z tej konstytucyi, na której ju w peni pitno wycisn duch Napoleona. Z rewolucyi on wyszed, jej zasady gosi, lecz

—

nie

w

peni

— odrzuci

ich brzmienia.

cz,

Przej

lecz

drug

zdepta; uzna wielk zasad równoci wszystkich tych, którzy wchodz w skad spoeczestwa, jak i zasad ich wolnoci, gosi zniesienie rónic midzy ludmi, usunicie redniowieczczyzny stanowego podziau, odgradzania si prawnego jednych od drugich. Ale inaczej patrza na prawa obywatelskie, które rewolucya niosa, które stay si czci konstytucyjnych wolnoci. Chcia silnego pastwa, on, co tyle prowadzi wojen; niezbdn bya do tego prosta, ale sprysta, posuszna na i

kade wezwanie

Potna

jego

naczelnej

wadzy

indywidualno

wadz

administracya. dzieli

si

nie

chciaa; niezbyt chtnie wic patrzy na parlamentarne instytucye. Ale rozumia ich znaczenie, wiedzia, tego nabytku koca XVIII wieku Francya to druga jej wielka zdobycz si nie wyrzecze, praw obywatelobok uznania zasady równoci spoeczestwo jeli ma na siebie skich, rozumia,

e

e

i

e

przyjmowa ciary, zwaszcza

tak wielkie, jakich

wojna wymaga, musi mie przyznany sobie gos tylko wtedy mona liczy, spoew pastwie, czestwo sprawy pastwa bdzie za swoje uwaao, w ten nie poszczdzi ofiar w razie potrzeby, sposób podtrzyma si utrzyma ducha publicznego. Dlatego Napoleon te instytucye wprowadza wszdzie; ale stara si je ograniczy, uzaleni od rzdu. Takie cechy wykazuje konstytucya z 28 floreala

e

e

e

e

i

12

XII

roku;

takie

wykazuj te konstytucye

cechy

przez Napoleona lub pod jego wTDj^-wem pisane, oczywicie z mniej lub wicej silnemi odchyleniami

w miar

warunków tradycyi miejscow^xh, do których trzeba byo przecie niejedno dostosowa, niejeden przepis odpowiednio zmieniajc. Te znamiona znajdziemy te wszystkie w konstytucyi Ksistwa warszawskiego. A wic w caej sile wystpi tu zasada równoci; art. 4 konstytucyi gosi: „wszyscy obywatele równi przed obliczem prawa". równo przeprowadzono z konsekwency, zarówno co do praw obywatelskich, jak co do politycznych, nikomu ich nie odmówiono; usunito zwaszcza przez tych kilka sów wszelkie ograniczenia osobistej w^olnoci wocian, bez ai

i

s

T

ca

i

dnych zastrzee, jak

i

ograniczenia,

tyczce si

ydów. Po doktrynersku Napoleon postpi;

dar ten praktyce dla nich na razie bez wartoci, nawet szkodliwy, bo cho im nadano wolno, nie uregulowano jednak stosunków, wypywajcych z tego, oni na cudzej siedzieli ziemi, ziemi z tej czynsze pacili, daniny skadali, a zwaszcza dawali robocizn. Przyznaa im konstytucya wolno, ale nie zapewnia praw do ziemi, z której mogli kadej chwili usunici, jako nie ich ziemia bya; dostali wolno ptaka na gazi. Lecz przecie w nastpstwach dowielki dla

wocian

e

—

by w

e

cik

e

by

—

niosy ten przepis równoci wszystkich wobec prawa korzystnym si okaza; pitno niezatarte w^xina dziejach nie tylko Ksistwa, ale Królestwa polskiego, co do dzi jaskrawo wystpuje. Zasada równoci zniosa ograniczenia w naby-

sn

i

13

waniu ziemi, w monoci swobodnego wyboru zawodu, w dostpie do urzdów, cywilnych czy wojskow^^h, dla wszystkich tesame zapewniaa prawa, na wszystkich naJoyJa tesame obowizki, postawia wszystkich wobec tego samego prawa prywatnego czy karnego, wobec tychsamych sdów. Usuraz na zawsze sdy patrymonialne jednych obywateli nad drugimi, uniezalenia prawne stanowisko czowieka od religii, jak w\^znaje; tchna nowoytnego ducha zachodu w ten kawa Polski. O ile wyej stano przez to Ksistwo od Prus, które dopiero za jego przykadem w tyme roku 1807 zniosy ograniczenia w nabywaniu nieruchomoci, od Austryi, gdzie stanowy ustrój przetrwa do roku 1848, a tembardziej od Rosyi, w której do dzi jeszcze pokutuje podzia na stany, której do dzi jest obcym ten wszechstanowy ustrój Królestwa, jak to okrelaj, odbijajcy si czy w urzdzeniach gminy, czy w organizacyi wyborów do dumy. Niejednokrotnie próby przeniesienia instytucyi rosyjskich na grunt Królestwa rozbi si musiay o to, w Królestwie nie sposób byo cofa w ty rozwoju, któr\ poszed przez ten artyku 4 konstytucyi tak silnie naprzód. A take Poznaskie, gdy si dostao Pru-

na

—

—

e

i

som, wyprzedzao przez kilka dziesitek lat inne prowincye pruskie, w których dopiero w r. 1872 ostatnie resztki przeytków patrymonialnego ustroju

To

usun by wic

zdoano. trway, ogromnej wagi, nabytek

W

tej

praktyce te postanowienia konstytucyi uchylono w pewnej czci: co do ydów. Dekretem z r. 1808 zawieszono prawa polityczne ydów, tj. wyborcze prawo bierne czynne, na lat polskiej ziemi.

i

14 10, dozwalajc jednak królowi na nadawanie ich na rzecz jedenostek; za to dekretem z r. 1812 zwolto zdaje si ku obopólnemu zadoniono ydów

woleniu

—

—

i

obowizku do

od

suby

wojskowej,

paci w zamian osobn ryczatow sum Pozostay te dla ydów ograniczenia nieroczn. a mieli

i

których praw obywatelskich, z czasów poprzednich rzdów pruskich pochodzce, a nowo wprowadzono niektóre, co do monoci osiedlania si, zawierania maestw, nabywania nieruchomoci, co do niektórych rodzajów zarobkowania, take drobne zreszt w zakresie prawa prywatnego karnego. Zawieszenie praw politycznych ydów 10 lat i

—

—

i

trwa miao; przetrwao duej, ej powiem, bo przeszo pó wieku;

tylko

przetrway

i

jak o

tem

a tak

ni-

dugo

inne ograniczenia.

Jedyn reminiscency w konstytucyi urzdze stanowych byo utworzenie dla szlachty wacicieli ziemi osobnych zebra dla wyboru posów na sejm, pod nazw dawn sejmików, gdy innych wszystkich pastwa obywateli zaliczono do zgromadze gminnych. A sejmikom te tylko przyznaa konstytucya prawo wyboru kandydatów na czonków rad departamentowych, powiatowych na sdziów pokoju. i

przedstawia si w konstytucyi sprawa obywatelskich swobód. Jeli przecie niektóre z nich spotyka si w innych konstytucyach napoleoskich, w konstytucyi warszawskiej nie ma Niekorzystnie

zgoa adnych;

ani tu

gwarancyi wolnoci osobistej

przed uwizieniem, ani ochrony prawa domowego czy tajemnicy listów, ani wolnoci myli, drukiem wyraonej, czy swobody zwoywania zgromadze

15

lub zawizywania stowarzysze. Brak tych wic praw, które tak znamienne dla konstytucyi obecnych, brak ich, cho dawna Polska znaa je dobrze prawda, tylko w stosunku do szlachty, bo dopiero w ostatnich latach bytu rozszerzya niektóre na mieszczan i ydów. Udzia spoeczestwa w rzdach pastwa bardzo

—

e

hyl niewielki.

Wida

to

tak

w

ustawodawsdownictwa.

dziale

stwa, jak administracyi, tembardziej

By w

izby Ksistwie sejm, zoony z senatu poselskiej. Senat cay w^^hodzi z swobodnej nominacyi wadcy, izba bez adnych ogranicze poselska z wyborów, prócz czonków rady stanu, którzy w liczbie 7, póniej 13, mieli w niej prawo gosu. Prawo wyborcze byo wcale liberalne; lecz wyborcy na dwie klasy si dzielili. Pierwsi, cznie szlachta osiada z dorosymi synami, wybierali na zebraniach, sejmikami zwanych, 60, póniej 100 posów, po po wczeniu nowej Galicy jednemu z sejmiku. Ci posowie szlacheccy mieli przewag, gdy na drug klas przypadao tylko 40, póniej 66, t. zw. deputowanych, w^^bieranych przez zgromadzenia gminne. Do tych zgromadze gminnych byli dopuszczeni waciciele ziemi, nie bdcy szlacht, wic take wocianie, których uznawano za wacicieli, jeli tylko czynsz pacili, mieli wasne wic byli t. zw. czynszownikami, kupcy, wiksi domy, przemysowcy, rkodzielnicy i

—

—

wy-

—

i

—

i

i

i

ci, którzy posiadali cenzus inteligencyi (duchowni, d.), wreszcie czciowo wojskowi, a to artyci t. i

onierze, ju

nie

w subie bdcy,

lub kilka odbyli kampanii, a nej

subie, o

ile

posiadali

nawet

o

ile

byli ranni

bdcy w

odznak honorow,

czynoraz

16

bez tych ogranicze oficerowie, byle nie w miejscu, z tych zgromadze gdzie stali zaog. Oczywicie posami nieraz szlacht w:y^bierano. Nie mogli deputowanymi urzdnicy z nominacyi, wojskowi i w subie, proboszczowie i wikarzy. Prawo wyborcze byo wic przyznane wszystkim czynnikom silniejszym spoecznie, majtkiem czy wyksztaceniem. Udzia wocian, których ogó nie uczestniczy jeszcze w zgromadzeniach gminnych, by przecie gdzieniegdzie wcale znaczny. prawnie jej zapewnion, Szlachta miaa przewag, inne klasy gos miay sobie przyznany. Wylecz tylko ci, co naleeli do branymi jednak mogli danego sejmiku lub zgromadzenia gminnego, o ile i

by

i

i

by

pisa czyta. Sejm co dwa lata mia si zbiera; trzy razy wogóle si zebra: w r. 1809, 1811 przed wojn w roku 1812, lecz wtedy tylko formalnie, bo zaraz zosta zamknity. By ten sejm wadz ustawodawcz. Ale taki on skrpowany, taki ubogi w si! Przyznaa konstytucya sejmowi kompetency przy wydawaniu ustaw z zakresu prawa prywaumieli

i

i

tnego karnego, co do systemu menniczego, co do ustaw podatkow^^ch, oraz prawo uchwalania budetu. Tylko tyle. Nie naleao wic do sejmu ustai

wodawstwo,

tyczce

wadz wic, sdów,

si

ustroju

pastwa,

jego

caej wogóle tak olbrzymiej dziedziny administracyi; to wszystko oddaa konstytucya w rce ksicia z rad stanu, z nominowanych przez niego ministrów oraz póniej take z innych radców stanu, których jak

i

zoon

—

—

i

uchway zreszt wadcy Sejm,

ograniczony

nie

krpoway.

co do

kompetencyi,

moe-

17

obradowa tylko dni 15, a wczeniej móg ksi izb poselsk rozwiza. Na czele izby poselskiej i

sta marszaek, na czele senatu prezes, obaj z nominacyi ksicia, dla senatu sekretarza mia-

ksi

i

by mogy

nowa. Sejm pozbawiony

prawa inicyatywy, projekty tylko od króla wychodzi, przygotowane w radzie stanu; a nie wolno byo sejmowi czyni w projektach poprawek bez zgody rady stanu. Projekt, jak go ustalia rada stanu, musia by w caoci przyjty lub odrzucony. Jeszcze mniejsze znaczenie

móg

odrzucony

mia

senat; projekt przez senat

ksi

—

przecie nie we wszystzreszt ogosi jako prawo,

—

wypadkach zwróci izbie, lub te do senatu z powrotem odesa, równoczenie nominujc nowych senatorów, co móg uczyni w szerokiej mierze, bo a do podwojenia liczby wojewodów kasztelanów. Take swoboda gosu niesychanie bya skrpowana. izbie poselskiej gos zabiera mogli nad projektem ci tylko posowie deputowani, którz>' kich

do

i

i

W

i

naleeli do komisyi przygotowujcej go, wic ledwie 5 czonków izby na ogóln ilo 100, a póniej po wcieleniu Galicyi nowej 166, obok nich za

—

—

czonkowie rady

w izbie mawia z z

stanu, którzy z

gosem stanowczym

poselskiej zasiadali. Ci ostatni mogli prze-

tylko za projektem, nigdy przeciw niemu;

opozycy mogli wystpowa jedynie ci piciu posów deputowanych, którzy do komisyi wai

ciwej naleeli. Marszakowi przysugiwao prawo zamknicia kadej chwili dyskusyi, gdy uzna j za wyczerpan, bez wzgldu na chccych jeszcze przemawia.

Dekoracy wic Sprawa polska w Królestwie

raczej

by

ten sejm, potrzebna 2

18

pastwu konstytucyjnemu. Zaradzano temu czciowo w taki sposób, i odbywano posiedzenia poufne, gdzie

w

tylko

swobodnie toczyy si obrady; to jednak mogo mie jakie zna-

drobnej mierze

czenie.

Inne

wadze

na

oparto

które poprostu skopiowano.

wzorach

Na wzór

francuskici,

francuski

urz-

dzona rada stanu, zoona pierwotnie tylko z ministrów, póniej take z radców stanu, przygotowywaa projekt^' do ustaw, czy dla sejmu, czy te tyci, które król dekretami od siebie ogasza, rozstrzygaa spory kompetencyjne, wydawaa opinie wogóle stanie kraju, sdzia urzdnio budecie ków, tworzya wreszcie sd kasacyjny. monarchy kierowany. Rzd mia by silny, Wicekróla, którego przewidywaa konstytucya, nie ustanowiono. Spoczywao kierownictwo administracyi w rkach szeciu ministrów, którzy dla pewnych spraw schodzili si jako rada ministrów z prezesem rady ministrów na czele. Im podlegali prefekci w departamentach, na czele powiatów stali i

i

rk

wadzami

lokalnemi administracyi publicznej byli prezydenci burmistrze po miastach, podprefekci;

i

czono — wójtomogcy mie przez siebie wyznaczonych sotysów w poszczególnych osadach.

po wsiach

— których kilka razem

wie,

W

wn

r.

1808 utworzono jako

wadz

kontroln gó-

izb obrachunkow.

Nie wszystko, co stworzono, odpowiedziao nadziejom. Lepsza to jednak

ni

ta,

któr znano

pruska wtedy

w

niej

zasad

bya maszyna rzdowa,

z poprzednich czasów pruskich;

ociaa

bya, niezgrabna z przyjt gdy tu oparto wszystko

kollegialnoci,

19

na osobistej odpowiedzialnoci wadz jednoosobowych, bezwzgldnie naczelnemu kierownictwu poddanych. Stworzono jednak tych wadz za wiele, kompetencya ich niedo bya jasno okrelona; braki

wystpoway

stracyi

olbrzymie

e

zadania adminipotrzeby organizoa póniej potrzeb przy-

tern silniej,

byy wobec

wania stworzonego pastwa gotowywanej wojny; przecie to najwysze miary dla poznania sprawnoci administracyi. to na uwadze mie trzeba, dawna Polska nie znaa waciwie urzdników, za pruskich czasów za Polacy prawie adnego do urzdów nie mieli dostpu. Epoka Ksistwa warszawskiego to doba nowicyatu dla polskiego urzdniczego stanu; tu si dopiero Polacy uczyli, co to urzd, jakie jego nowoytne zadania. trzeba przyzna, szkoa ta bya dobra, uczniowie byli pojtni. wietny stan urzdniczy z póniejszych czasów Królestwa polskiego, który z tej szkoy wyszed, najlepsze daje temu wiadectwo. Za to sabo zosta zorganizowany samorzd. Burmistrzom po miastach, wójtom po wsiach, nominowanym^ przez rzd, bdcym organami najniszymi pastwowej administracyi, dodano dla spraw

s

I

e

— e

I

e

samorzdu rady

miejskie

i

wiejskie,

zoone

— 10

z 3

czonków, z wyboru, lecz potwierdzane przez rzd. Po wsiach one podobno nawet w ycie nie weszy. Do rady naleay sprawy lokalne: komunikacyi miejscowych, porzdku ogniowego, zakadania szkóek publicznych t. d.; uchwalay budety, ustanawia> miejscowe skadki, jednak wszystkie takie uchway rzd dopiero zatwierdza. Ten ustrój samorzdny powsta poza konstytucy, bo ta o nim i

2*

20

mówia. Nie znamy go do dzi bliej. Zupebrako samorzdnych cia wyszego rzdu; rady departamentowe, pocliodzce z wybopowiatowe rów, dokonywanych przez sejmiki, charakteru tego cia samorzdnych nie miay, pomagay tylko rznic nie

nie

i

e

rozkadzie podatku; tyle mogy wnosi miejscowych. przedstawienia co do potrzeb sdy potwoJak wadze administracyjne, tak francuskie rzono na wzór francuski. Co wicej wprowadzono prawo do caych szerokich dziedzin. Konstytucya przepisaa wprowadzenie kodeksu Napoleona, nastpnie ustaw sejmu z r. 1809 przyjto dla Ksistwa handlowy kodeks francuski z r. 1807, instrukcy za ministerstwa zastosowano procedur francusk, bardzo dobr, jawn ustn. Przeciw kodeksowi Napoleona silny da si pocztkowo odczu opór; lecz znikn bardzo szybko, jeszcze za czasów Ksistwa, wic ledwie w cigu lat kilku. Kodeks ten sta si wkrótce jakby narodowem prawem; spoedzi jeszcze go czestwo tak si z nim zyo, broni przed zmian, za korzy uwaa, go on obowizuje. Gorzej byo z prawem karnem; obowizywao dalej prawo karne landrechtu pruskiego kodeks procedury pruskiej z r. 1805, nieco zagodzony ustaw sejmu, w tych czciach, które do Prus dawniej naleay, za kodeks karny austryacki z r. 1803, bardzo zacofan3% w dawnej Galicyi nowej. Konstytucya na 30.000 oznaczaa liczb wojska. Polskie miao ono sztandary, polskie mundury, polsk komend, cho zreszt ustrój francuski w skad jego weszy odnowione legiony, rdze nowej utwodowi

w

i

—

i

e

e

i

;

rzyy

armii.

Uzupeniao si brank,

lecz

kady

21

móg

za siebie postawi zastpc. ska po roku na 60.000.

Tak

Wzrosa

sia woj-

wyglday urzdzenia

Ksistwa, francuprzewanie. Lecz Ksistwo, tylko osob monarchy z Saksoni zwizane, z polskiej ludnoci zoone, przez Polaków te rzdzone, polski miao skie

Uywanie polskiego jzyka w wszystkich dziaach ycia pastwa wyranie przepisywaa konstytucya. Ten polski charakter podtrzymywaa te rozwijaa szkoa. Rzd szkolnictwa dzierya izba edukacyjna, wadza, której nie zna konstytucya, powstaa nieco wczeniej, nim samo pastwo, bo w pocztku r. 1807 z ustanowienia Komisyi rzdzcej, wadajcej z ramienia Napoleona na zajtych obszarach; dopiero w r. 1812 zastpia j dyrekcya edukacyi narodowej, na jej wzór stworzona, lecz wicej do konstytucyi dostosowana. Znakomita bya tych instytucyi dziaalno, zwaszcza na polu szkolnictwa ludowego. Tworzono dla utrzymywania szkó towarzystwa po mialudowych na wzór pruski charakter.

i

—

stach

i

wsiach,

wsi czy miasta,

zotych.

Szko

—

zoone

z

czonków, mieszkaców

paccych

roczne skadki po kilka

opiekowa si dozór, do którego"

wchodzili: dziedzic, pleban, burmistrz lub wójt

i

1

Znalaza komisya na zieprócz szkóek kolonimiach pruskiego zaboru ledwie 147 szkó ludowych; stów (w liczbie 600) na ziemiach, które Ksistwu od Austryi si dostay, ledwie troch szkó byo t. zw. normalnych, po mialub 2 gospodarze miejscowi.

—

—

Pod koniec krótkiego bytu pastwa warszailo szkó pocztkowych wynosia pótora* tysica. A wskrzeszone Towarzystwo elementarni' dostarczao doskonaych ksiek szkolnych. Móg

stach.

wskiego

22

si swobodnie krzewi ski

w

tych szkoach,

—

i

krzewi si te duch poldo krakow-

od najniszych

skiego uniwersytetu. poHtycznie Prawda,

e Ksistwo warszawskie, pastwo samoistne, podporzdkotworzce cho wane byo faktycznie napoleoskiej polityce, które/ przedstawicielami byli w Warszawie przebywajcy rezydenci.

n.

KRÓLESTWO

POLSKIE.

1815—1831.

przegra moskiewsk kampani; za jego wojskami szy rosyjskie ju w lutym 1813 r. zalay cay kraj z wyjtkami kilki' twierdz, które si jeszcze broniy. Prawie trzy lata trway tymczasowe rzdy, najpierw Rady najwyszej tymczasowej z genera-gubernatorem Ksistwa warszawskiego na czele, zoonej z 5 osób, w czem dwóch byo Polaków, od lutego 1813 do maja 181-=^ roku, potem przez pó roku Rzdu tymczasowego Królestwa polskiego, zoonego z 5 namiestników, w tem dwóch Rosyan. Napoleon

ustpujcymi

i

Tymczasem przygotowywan bya nowa orgaKrólestwa, ukadano now konstytucy;

nizacya a

wszak wedug

sów aktów kongresowych

Króle-

stwo przez konstytucy miao by z Rosy zczone. Ju 25 maja 1815 r. podpisa Aleksander I. w francuskim uoone jzyku „Zasady konstytucyi". Nowosilcow, Osobny komitet, w którym zasiada na ich podstawie ustala ostateczn redakcy konstytucyi, która zyskaa sankcy Aleksandra w Warkonstytucy szawie pod dat 21 listopada 1815 r. wprowadzono w ycie w wili Boego Narodzenia. Nie zupenie cile dostosowaa si konstytucya do zasad, jakie przepisa jej Aleksander; zmiany nie i

T

24

na

jej

korzy wyszy; wkrady si

do konstytucyi

dozwalajce na rón Nowosilcowa rce trzeba si lacy. Zdaje

wyraenia

niejasne,

interpre-

przy-

je

pisa. Mimo to jednak bya to najswobodniejsza konstytucya, jak miao wówczas jakiekolwiek pastwo europejskiego kontynentu, przewyszaa kart konstytucyjn francusk. Jeli porównywa bdziemy z poprzedniczk, konstytucya warszawskiego Ksistwa, od której bya znacznie obszerniejsza, bo zawieraa 165 ar-

j

e

bya to monaby najkrócej okreli j, od tamtej mniej demokratyczn, lecz za to bardziej liberaln. Nadto wicej ona narodowa, ni tamta, bardziej do polskich dawnych nawizuje trdy cyi; w zasadach wyranie przepisywa Aleksander, i tykuów,

naley dawn konstytucy przerobi tak, aby „sta si moga zupeniej narodow zbliy do ustawai

maja 1791 w miar sów pozwala".

3

ile

rónica okolicznoci

i

Zasad równoci wobec prawa utrzymaa

cza-

ta

zastrzega t konstytucya, jednak ze równo tylko dla tych, którzy chrzecijaskie wyznaj religie, usuna wic innych, tj. ydów. Ograniczenia ydów pozostay, jak je przejto po Ksistwie warszawskiem, to jako ograniczenia trwae. Zasad wolnoci osobistej utrzymano, gwarantujc przenoszenia si „z osob swym majtkiem"; jednake w praktyce przepisy policyjnej natury t swobod ograniczyy co do ludnoci wociaskiej, gdy oddanie wadzy wójtów w rce panów wsi sprawio, nieprawnie nieraz oni utrudniali tej ludnoci wydawanie potrzebnych do

zmian,

gdy

i

mono

sw

e

przenoszenia si wiadectw.

i

—

—

25

Nadto jeden cya, który nie

wnia

wany

przepis zawieraa konstytu-

zgadza si

z

zasad

ró^^Tloci, zape-

przywilej dla jednej warstwy:

sdów

urzdy

preze-

trybunaów apelacyjnych komisyi wojewódzkich, jak równie urzdy czonków rad wojewódzkich, oraz godnoci senatorów, posów deputowanych zastrzegaa dla wasów

II

instancyi,

i

i

cicieli

—

gruntowych

chty osiadej, bo

w

czyli

w rkach

tej

praktyce dla szlaszlachty faktycznie

znajdowaa si wasno ziemska. To wic cofnicie si w^Tane od dawnych bardziej demokratycznych zasad konstytucyi Ksistwa.

Za to duo liberalniejsz bya ta konstytucya przyznaniu praw obywatelskich. zmienionej nieco dawnej polskiej formule dawaa gwarancy wolnoci osobistej: neminem captivari permittemus nisi

W

w

iure victum, która

obejmowaa

wszystkich,

nawet

tych, którzy z praw obywatelskich nie korzystali. Tylko „podug form" mona byo uwizienia dokona, w przypadkach prawem przepisanych, a wic: osobie zatrzymanej miano natychmiast poda powody, to na pimie, w cigu 3 dni miaa by ta osoba stawiona przed sd, a w przypadkach prawem dozwolonych naleao j po zoeniu rkojmi uwolni. Doustaw tych przepisów nie kadniej jednak unormowano. Uznano zasad nietykalnoci wasnoci, dozwalajc jednak wywaszczenia z powodu uytecznoci publicznej, to za wynagrodzeniem. i

adn

i

wolno

Zarczono

w

prasy.

Nie

ma

za

to

mowy

konstytucyi o wolnoci zgromadze i stowarzyt. d. o przestrzeganiu tajemnicy listowej

sze, jak

Take kowi

i

i

i

na ycie

spoecznemu

pastwowe Królestwa znaczny

przyznano

czynni-

wpyw,

26

zwaszcza szeroko zakrelono kompetency sejmu, przyznano mu te znacznie wicej swobody w ini

nych kierunkach. Skad sejmu pozosta bez zmian wikszych taki, jaki istnia za Ksistwa. J3o senatu wprowadzono czonków domu panujcego; ale za to dano senatowi prawo kooptacyi, bo wprawdzie wadca nominowa senatorów wieckich, wojewodów kasztelanów, lecz tylko z dwóch kandydatów, których senat sam na kade miejsce przedstawia. Liczby senatorów nie okrelono cile, ustanowiono tylko cyfr maksymaln: 64, zawsze jednak miao by zapenionych przynajmniej ^U miejsc. Senatorem przecie móg zosta tylko waciciel gruntowy, paccy przynajmniej 2.000 zp. podatku rocznie, w wieku ponad 35 lat; w ten sposób wic zapewniano miejsca w senacie najbogatszym, gównie wobec niezbyt jeszcze rozwinitego mieszczastwa arystokracyi. Prawda, zmiana to bya tylko prawna; faktycznie nie inaczej byo ju za Ksistwa. izbie poselskiej pozosta rozdzia na posów deputowanych, w^^bieranych jak za Ksistwa na zgromadzeniach gminnych. Pierwszych sejmikach i

i

—

—

e

W

i

i

byo

77,

drugich 51,

W

wic

nieco

wzmocniono grup

deputowanych. sejmikach zasiadaa szlachta, to tylko waciciele dóbr, z wykluczeniem zastawników. Do zgromadze gminnych trzeba byo wjy^kaza posiadanie takich kwalifikacyi, jak za Ksistwa, z t zmian, usunito od nich wszystkich wojskowych, a za to wprowadzono profesorów nauczycieli, wykluczono te osoby, zostajce w prywatnej subie. praktyce przez odmienn interpretacy przepisu, kto jest wacicielem, usunito i

e

i

W

27

przewan

cz wocian

z

zgromadze gminnych,

wocian - czynszowników

tylko pozostawiajc z dóbr narodowych.

W kadym razie liczba wybor-

ców bya w Królestwie w stosunku do ludnoci dziesi razy wiksz, ni wspóczenie w Francyi. Ograniczono take prawo bierne wyborcze na

korzy

warstw zamoniejszych; gdy wedug konKsistwa pokrywao si ono z prawem czynnem, konstytucya Królestwa wymagaa obok umiejtnoci czytania pisania po polsku wieku lat 30, a co waniejsze, opacania podatku najmniej 100 zp.; za to wolno byo wybiera swobodnie kan-

stytucyi

i

dydata,

majcego

warunki, bez

wzgldu na

jego

przynaleno do okrgu wyborczego. pod tym wzgldem bya konstytucya ta liberalniejsza, e I

by

wybierani urzdnicy, o ile dostali pomogli zwolenie wadzy przeoonej, z wyjtkiem urzdników administracyjnych w województwie, gdzie urzdowali. Nadto przyznano w tej konstytucyi niedeputowanym; nie mogli tykalno posom i

by

i

przytrzymani ani kryminalnie karani jak tylko za zgod izby, do której naleeli, lecz jedynie w czasie

trwania sesyi.

Z izby poselskiej usunito radców stanu jako jej czonków; mieli oni prawo przemawia w obu izbach,

lecz

tylko przy

rozstrzsaniu

rzdowych

udziau w gosowaniu. Sejm mia si zbiera wedug konstytucyi co

projektów,

i

nie brali

dwa lata, oraz w razie potrzeby. Sejmy mogy duej trwa ni za Ksistwa, bo dni 30, móg jednak król sejm wczeniej rozwiza. Przewodniczcych obu izb król mianowa, take sekretarza senatu. Inicyatywa ustawodawcza zastrzeona bya

w

zasa-

28

ga przystpi

kocu

kada izba moczci czonków do potrzeb nowych praw poda

dzie dla króla, ale na

na wniosek

sejmu

^/9

naradzania si nad do króla prob o wniesienie projektu. Projekty do praw mogy uledz zmianom, jak poprzednio, tylko po porozumieniu z rad stanu, za zgod króla. Prawo marszaka izby poselskiej do zamknicia dyskusyi nie byo tak bezwzgldne jak za Ksistwa; po zamkniciu dyskusyi, gdy marszaek uzna za wyczerpan, mieli prawo przemawia jeszcze radcy stanu czonkowie komisyi. Ograniczenia te w przemowach usunito, jedno tylko wprowadzajc nowe, przemawia tylko czonkoz pisma wie rady stanu czonkowie odpowiednich komisyi, a inni z pamici. Posiedzenia byy w zasadzie jawne. Obie izby stay na równi; tylko projekty skarbowe najpierw musiay wnoszone do izby poselskiej. Projekt, przyjty przez jedn izb, musia przez drug bez zmian uchwalony lub odrzucony. Senat mia wolniejsze stanowisko przez to, i tylko projekt, przyjty przez obie izby, móg i

j

i

e

mog

i

by

by

sankcyonowa. Tak wic sejm znacznie silniej stan, ni za czasów Ksistwa, a co waniejsza, rozleglejsz znacznie bya jego kompetencya. Sprawy dyplomatyczne wojskowe byy wycznie dla króla zastrzeone. On oznacza udzia Królestwa w traktatach pokoju handlowych oraz w wojnach. Ustrój, konstytucy przepisany, móg te uzupeni król sam od siebie statutami organicznymi; gdyby tego jednak zaraz nie uczyni, móg je wyda tylko razem z rad stanu, zmiany dalsze naleay ju do kompetencyi sejmu. Zreszt wszelkie uchway co do

król

i

i

29

z innych dziedzin prawa, wic z zakresu praskarbowego, jak cywilnego administracyjnego karnego, choby pierwsze, tylko przy wspó-

ustaw

wa i

i

udziale sejmu

prawo

mogy sta si

uchwalania budetu,

szego, który

mia przyj

prawem. Sejm mia z

wyjtkiem

pierw-

do skutku przy udziale

w razie nieuchwalenia budetu dawny przedua si na dwa lata. Nadto, czego nie znaa konstytucya Ksistwa, sejmowi mia by przedkadany raport ogólny rady stanu o pooeniu kraju wraz z przedstawieniem dziaalnoci rzdu od poprzedniego sejmu; sejm te wydawa swoj tylko radj' stanu;

W

ten sposób sprawozdaniu opini. kontrol nad administracy, postawienia pod mia prawo tern silniejsz, urzdników. sd Regulamin sejmu oparto przewanie na regulaminie z poprzedniej doby Ksistwa. Znacznym zmianom ulega organizacya innych wadz w pastwie. Króla zastpowa namiestnik; osobnem penomocnictwem z r. 1818 przela król na zastrzeonych sobie praw, niego przewan urastaa jego wadza do stanowiska jakby tak wicekróla. Sta on na czele rady stanu, która dzierad administracyjn. lia si na ogólne zebranie Ogólne zebranie Rady stanu odpowiadao Radzie stanu Ksistwa, tylko peniejszy by skad rady; kompetencya pozostaa mniejwicej tasama, zma-

o raporcie

sejm

i

móg wykonywa

da

e

e

cz

i

lao jednak znaczenie jej dla ustawodawstwa wobec podwyszenia powagi sejmu, przestaa te by s-

dem kasacyjnym. Rada administracyjna odpowiadaa mniejwicej radzie ministrów, tylko e stale istniaa mimo obecnoci namiestnika. Skadaa

30

piciu ministrów (szóstym ministrem by semieszkajcy w Petersburgu przy osobie monarchy), ale z innych osób. Rada administracyjna miaa w stosunku do namiestnika tylko gos doradczy, kade jednak jego zarzdzenie musiao by „w radzie" wydane. Ogólne sprawy naledo rady. r. 1826 znacznie wzmogo si znaczenie rady, gdy po mierci namiestnika Zajczka król nowego nie ustanowi na ni przela jego

si

z

kretarz stanu,

i

W

ay

i

Waciwy

zarzd kraju spoczywa w rkach komisyi rzdowych, których byo pi: 1) wy-

atrybucye.

zna

owiecenia publicznego, 2) spraspraw wewntrznych policyi, skarbu. Kollegialne to 4) wojny 5) przychodów byy ciaa na wzór kollegialnych komisyi wielkich z czasów Stanisawa Augusta z ministrami na czele. Królestwo miao swoj wasn monet religijnych

wiedliwoci,

i

3)

i

i

i

—

—

mennic; w r. 1828 zaoono Bank polski. Utrzymano te gówn izb obrachunkow. Równie kollegialnie urzdzono komisye woje-

i

wódzkie jako

wadze w województwach,

jy

poprzednich

które za-

departamentów; znowu tu przypominaj si polskie urzdzenia z czasów Stanisawa Augusta: kollegialne komisye cywilnowojskowe, którym odda wadz w województwach sejm czteroletni. Skadao komisye piciu komisarzy z prezesem na czele. powiatach, a raczej w obwodach, bo taka bya nazwa oficyalna, rzdzili komisarze delegowani, wchodzcy w skad komisyi wojewódzkich, cile tylko polecenia komimiejsce

kad

W

i

syi

wykonywujcy.

Wadzami municypalne,

lokalnymi po miastach byy urzdy z prezydenta, wzgldnie bur-

zoone

31

mistrza, oraz z radnych, wzgl. awników, nominowanych. Po wsiach wadz lokaln byli wójtowie; za Królestwa duy krok w ty w tym kierunku uczyniono, gdy oddano wadz wójta w rce pana wsi,

wzgldnie jej czci, byle miaa 10 dymów. Znowu wic ten urzd, który ju za Ksistwa w peni stal si urzdem w waciwem tego sowa znaczeniu, nabra cech patrymonialnych. Zagina te ta wiksza jednostka administracyjna, jak zaczto formowa za Ksistwa, gdy czono po kilka wsi razem z wójtem na czele.

UzuDeniay

ten ustrój

wadz

jeszcze rozmaite

dyrekcye izby, podporzdkowane tamtym wadzom, t. d., czy te jak dyrekcya górnicza, dóbr, lasów doradczy charakter majce rady, jak ogólne: lekarska, budownictwa, szpitali, lub lokalne: izby handlowe rkodzielnicze czy rady dobroczynne. Wielk jedn miaa konstytucya luk: nie znaa zupenie samorzdu; jeli on by saby za Ksistwa, to w Królestwie zamar zupenie. Nie byo samorzdu po miastach wsiach, funkcye samorzdu zaatwiay organy lokalnej administracyi, z nominacyi pochodzce, bez adnego udziau ludnoci. Byy po powiatach rady powiatowe, po województwach rady wojewódzkie, wybierane czci przez sejmiki, czci przez zgromadzenia gminne, lecz zadaniem ich byo dawanie uwag, tyczcych si dobra, donoszenia o krzywdach województw czy powiatów; waciwych jednak funkcyi cia samorzdnych i

i

i

i

i

nie

miay adnych.

W

sdownictwie przeprowadzono pewne zmia-

miay wikszego znaczenia. sdownictwo Królestwa odrbne byo zgoa od ro-

ny, które zreszt nie I

32

sdem apelacyjnym na czele. Wydano sejmach 1818 1825 nowe ustawy hipoteczne, dona skonae, oraz w r. 1825 zastpiono pierwsz ksig kodeksu Napoleona now. Wydano nowy kodeks prawa karnego r. 1818. Zostay zreszt mniejwicej syjskiego, z

i

te stosunki, jakie

Prawa

w

istniay poprzednio.

elementu caej peni. Jzykiem rzdu polskiego

i

zastrzeone

byy

sdu by jzyk

pol-

korespondency z monarch prowadzono francuskim jzyku. Urzdnikami mogli by tylko

ski; tylko

w

Polacy lub

byo naby,

ci,

co dostali naturalizacy; a

jeli kto

pi

lat

mieszka

w

t mona

kraju

i

na-

uczy si po polsku. Polsk te bya w peni szkoa. dalej rozwijaa si ona doskonale. Szkó ludowych w Królestwie byo po jego utworzeniu koo 800 (reszta odpada do Prus); ta cyfra wzrosa do przeszo 1.200 w roku 1820/1. Potworzono szkoy rednie pod nazw wydziaowych wojewódzkich, powsta w r. 1816 w Warszawie uniwersytet nazwany aleksandryjskim, powstay szkoy specyalne: wojskowa aplikaI

i

cyjna, politechniczna, lenictwa, górnicza

w

ostatnich kilku latach,

i

t.

d.

Lecz

gdy brako Stanisawa Po-

tockiego, który zosta z ministerstwa usunity, gd\' pod Stanisawem Grabowskim wsteczny duch, który zacz wia wtedy z Rosyi, o Polsk si obi, liczba szkó ludowych male zacza, spada poniej 800. Tak si przedstawia ustrój Królestwa, takie byy te prawne kratki, w których ycie toczy si musiao. Królestwo miao wic odrbno zupen w ustawodawstwie, rzdzie, sdownictwie, pene prawa narodu uznane w caem yciu publicznem w szkole. Jedynie w sprawach na zewntrz objte i

i

33

ono

byo w jedn

to

take

w

—

cao

Rosy. Zwizek

z

to unia tylko osobista.

przepis konstytucyi,

I.

—

ale nie

stolicy;

Króle-

Stwierdza

i nastpcy Aleksanmaj si koronowa

on sam koronowa si Mikoaj w Warszawie jako stolicy (cho chciano

dra

w

—

Rosy

sh\^a z

r.

I.

i

1829

stolic,

o której mówia konstytucya, jako Moskw wytomaczy). Przewidywaa te konstytucya co praktycznie nie miao znaczenia w razie maoletnoci monarchy Królestwo bdzie miao odrbn re-

—

—e

jency.

Zaznaczaa odrbno Królestwa na polu gospodarczem linia celna, która Królestwo od Cesarstwa dzielia.

W

praktyce jednak ycia nie wszystko tak wy-

gldao,

w sowach

zarczeniach konstytucyi. dotrzymano jednak mniej znacznie. Z praw obywatelskich iluzoryczn staa si gwarancya bezpieczestwa osobistego. Nie darmo to w konstytucyi dawn polsk zasad: ne-

Duo

jak

i

—

przyrzeczono

minem captivabimus nisi iure victum zmieniono na: neminem captivari permittemus nisi iure victum.

Wytumaczono zwoli, ale

to tak,

moe

sam

i

uwizienia wychodziy, namiestnika, na którego

Take

król nikogo

nakaza uwizi. tyle

e

uwizi I

nie do-

takie nakaz\'

podpisywane przez

wadza

bya

króla

prze-

wolnoci druku nie dotrzymano; ju w r. 1819 wprowadzono postanowieniem namiestnika cenzur gazet pism peryodycznych, a nastlana.

i

i

pnie wkiótce

konywano

w

wogóle wszystkich dzie

te

ostro przepisy

stosunku do ministrów. Nie ostay si przepisy i

Sprawa polska w Królestwie

tej

i

pism.

sejmowe.

Wy-

nawet

cenzury,

Sejmów 3

34

zamiast siedmiu byto tylko cztery przez czas

istnie-

nia lego Królestwa. Niejedno postanowienie namie-

zawierao

stnika

nien by}

które sejm powi-

takie przepisy,

wyda. Co najwaniejsza

jednak, pozba-

wiono sejmu najpotniejszej broni kadego ciaa monoci uchwalania budetu. parlamentarnego rada stanu, nastpne Pierwszy budet miaa

—

uoy

dopiero uchwali

mia

sejm. Ale

tomaczono sowa konstytucyi,

det

—

wykrtnie

e

tak wy^-

ten pierwszy bu-

pierwszy chronologicznie, ale specyalny pierwszy, który poczy si z reform podatków, a na razie budety przygotow^^waa wadza administracyjna. I tak szo z roku na rok, i ostatecznie nawet rada stanu nigdy tego pierwszego budetu nie uchwalia, a wic oczywicie sejm do swoich praw budetowych nie doszed. Rozumiano dobrze to upoledzenie, cho na ogóle inny przepis, ograniczajcy sejmy, wiksze w^^war wraenie; w formie dodatku do konstytucyi, wydanego w roku 1825, wprowadzona zostaa zasada tajnoci do obrad zamknicia sejmowych, z wyjtkiem otwarcia sejmu, oraz posiedze, na których sankcy ustaw ogaszano. to

nie

i

i

ama

konstytucyi w poDuszy jest szereg szczególnych przypadkach: niedopuszczenie posa wybranego do sejmu (Niemojewskiego), rozwizanie rady wojewódzkiej (kaliskiej), cho nie przewidywaa monoci takiego rozwizania ani konstytucya, ani inna ustawa,

i

t.

d.

zamiaru wchodzi tu w przyczyny powstania listopadowego. Jedno chc tylko w zwizku Nie

mam

zauway: bya

jeli

bezporedni przyczyn wybuchu

e

wojska polskie posane zostan do

obawa,

35

Belgii dla stumienia

wolucyi, to nia,

które

tam o

wolno

walczcej

re-

gównymi gbszymi podstawami wrzeczyn podchorych przenioso w spoe-

czestwo, byy: zawiedzenie nadziei na przyczewojsko zachonie Litwy, dranice spoeczestwo i

wanie si wielkiego ksicia Konstantego, ale przedewszystkiem chyba te tak czste jaskrawe amania konstytucyi, która spoeczestwu Królestwa i

bya naprawd

droga.

IIL

Lata 1832—1861.

Rosya powstanie uznaa za powód do usunicia konstytucyi;

swobodnie urzdzi kraj, który gwaranci z kongresu wiedeskiego

moga

„zdobya", gdy

i

o byt konstytucyi

si

nie upomnieli.

e

zmiany, jakie gosi, si wprowadza, maj na celu zapewni, „aby Królestwo polskie, majc osobny, potrzebom jego odpowiedni rzd, nie przestawao by poczon czci cesarstwa naszego, aby nakoniec mieszkacy tego kraju skadali odtd z Rosyanami zjednoczony zgodnemi braterskiemi uczuciami naród". Te zasady zaManifest z 26 lutego 1832

r.

wiera tego dnia wydany statut organiczny, który mia by odtd zasadnicz podstaw ustroju Królestwa.

Wze, czcy zmianie. Nie

z Cesarstwem, uleg dwóch pastw samodziel-

Królestwo

ma ju

unii

nych: „Królestwo polskie, przyczone na zawsze do pastwa rosyjskiego, stanowi nierozdzieln

cz

tego pastwa", a

wic

jest

jedn

wincy. Zniesiono te odrbn w Warszawie osobn rejency, i

tylko jego pro-

koronacy tak

króla

znamienne ce-

chy odrbnoci Królestwa. Starano si te zacieni take gospodarczy zwizek Królestwa z Cesarstwem; w r. 1842 ograniczono ca, w r. 1850 za cakiem granic celn zniesiono.

37

Statut organiczny przyrzekaj zachowanie wolno-

ci wyznania, wolnoci osobistej przenoszenia si, bezpieczestwa osobistego wedug zasad konstytucyi z r. 1815, nietykalnoci wasnoci, jednak z wprowadzeniem konfiskaty majtku za wykroczenia stanu I. rzdu. Z tego niezbyt wiele naprawd znalazo zastosowanie. Pozostaa zasada równoci wobec prawa, która ju za gbokie zapucia korzenie, by j wyrwa mona byo; w r. 1846 o tyle j zmody-

e

i

ziemi wocian nie zastrzeono, musi by wolno do folwarcznej, lecz znowu osadzona, jeli opustoszeje. Policyjne przepisy ograniczay swobod ruchów. Równo religii podkopan zostaa przez wprowadzenie w r. 1836 dzieci z maestw mieszanych katolików zasady, przez z prawosawnymi musz by prawosawne, od odstpstwa uznanie w kodeksie karnym z r. 1847 za przestpstwo. Konfiskata religii prawosawnej wasnoci za kar przybraa ogromne rozmiary, zwaszcza zaraz po powstaniu. Skrpowana bya wolno druku cenzur, która duo dalej nawet sza,

fikowano,

e

wcza

e

i

ni

to

przewidywa

spraw politycznych

W

r.

1833

organiczny.

statut

oddano

wprowadzono te

w

sdom

Sdzenie

wojskow^'m.

Królestwie stan obl-

enia, którego formalnie nigdy nie cofnito. tych praw, które miao Tak zamara dua spoeczestwo przed rokiem 1831. Odjty te zosta spoeczestwu udzia w yciu pastwowem. Zagin sejm; zgromadzenie stanów prowincyonalnych „w interesach dobra publicznego", które miao

cz

by

wprowadzone wedug statutu organicznego, nigdy si nie urzeczywistnio. Nie wprowadzono te zgromadze szlacheckich, tj. dawnych sejmików,

;

38 i

zgromadze okrgowych gmin wiejskich dawnych zgromadze gminnych, tj.

skich,

wnie

miej-

wprowadzono rad wojewódzkich, cho statucie ich kompetency, mniejwicej wygldaa poprzednio. Nie wszed w ycie nie

okrelono jak

i

jak ró-

samorzd

w

wiejski

powiadany.

Nie

i

miejski, niejasno przez statut za-

cz

miaa mie ta ani samorzdu

sejmu, ani sejmików

—

Polski

nie

miaa

ani

do-

sta mimo tych zapowiedzi. Utworzony w r. 1849 urzd marszaków szlachty, nominowanych, nie mia zgoa adnego znaczenia.

Zachowywa

osobny rzd, osobne ustawodawstwo, osobny skarb, z zastrzeeniem, Królestwo w ogólnych wydatkach Rosyi ma bra udzia; nie miao jednak ju by odrbnego wojska. Te postanowienia na razie odpowiaday mniej wicej temu stanov/i, jaki stworzono. Lecz równie na razie, bo w tym zakresie zaczto znaczne robi w^^omy, statut

e

i

i

które

szy coraz

dalej

—

dalej.

Pozostaa na razie rada stanu bez wikszych zmian jednak interesy wielkiej wagi budet, po rozpatrzeniu ich przez rad stanu, miay przechodzi przez rosyjsk rad pastwa, w której utworzono osobny departament dla spraw Królestwa polskiego. Pozosta namiestnik, jak by poprzednio, pozostaa rada administracyjna, która prawnie nawet zyskaa na znaczeniu, gdy jej oddano decyzy spraw, a namiestnikowi wstrzymania przyznano tylko uchway, jeli si na ni nie godzi. Pozostay komisye, lecz tylko w liczbie trzech; komisy spraw duchownych owiecenia publicznego poczono z komisy spraw wewntrznych, a komisy a wojny istnie przestaa, gdy sprawy wojskowe wprost oddano i

mono

i

39

organom

cesarstwa.

zwc

zmieniono, rami.

Tytu naczelników

Pozosta sekretaryat stanu

w

komisyi

— dyrekto-

ich zamiast ministrami

Petersburgu.

Lecz po kilku latach zaczto kawakami usuwa te odrbne. Królestwu waciwe instytucye naczelne, podporzdkowywa pewne dziay pod zwierzchnie wadze rosyjskie. Tak czono spraw-' zakadów naukowych

w

1839

r.

wy-

uczonych z pod wadzy komisyi spraw wewntrznych utworzono okrg naukowy warszawski pod kierunkiem kuratora, poddany wprost ministerstwu owiecenia pui

i

blicznego

dzony

i

w

do

czele rady

Petersburgu.

Ten

kurator,

rady administracyjnej,

wprowa-

stan te

na

wychowania publicznego. Jemu oddano

sprawy cenzury.

W

r.

1846

zarzd komunikacyi,

utv/orzony z poprzedniej dyrekcyi komunikacyi l-

dowych

wodnych, poddano wprost Petersburgowi okrg komunikacyi. lat póniej taki los spotka dyrekcy poczt, która staa si zarzdem XIII. okrgu pocztowego cesarstwa. Najsilniej uwydatniajca jeszcze odrbno Królestwa instytucya, rada stanu, zniesion zostaa w roku 1841; atrybucye jej przeszy czciowo i

W pi

jako XIII.

i

na rad administracyjn, czciowo za na t. zw. ogólne zebranie dwóch departamentów rzdzcego X. senatu, senatu, które, jako departamenty IX. w Petersburgu urzdujcego, miay w Warszawie swoj siedzib. Zarzd prowincyonalny utrzyma si jeszcze; lecz przechrzczono w r. 1837 województwa na gubernie, komisye wojewódzkie na rzdy gubernialne, prezesów komisyi na gubernatorów, a w r. 1842 komisarzy obwodowych nazwano naczelnikami poi

40

byy

wiatu. Ale

nów

zmiany tylko zewntrzne, termi-

to

polskich na obce rosyjskie; zakres

zosta bez zmiany. gubernii z omiu na

W

zakresie

W

r.

wadz

po-

1844 zmniejszono liczb

pi.

sdownictwa najwaniejsz zmian

byo usunicie w r. 1841 sdu apelacyjnego oddanie spraw cywilnych karnych w ostatniej instancyi IX. i X. departamentowi rzdzcego senatu, które jednak, w Warszawie utworzone, w blisz z senatem w Petersburgu nie wchodziy. r. 1847 zastpiono polski kodeks karny z r. 1818 nowym, który by prawie tómaczeniem kodeksu cesarstwa i

i

czno

W

z

r.

duo

1845,

W

r.

gorszego, zacofanego.

1841 zniesiono

stpiono zote

stop mennicz polsk,

za-

grosze przez ruble kopiejki. Tak wic coraz bardziej zanikaa odrbno Królestwa, staway si wzy, Królestwo z Rosy, silniejsze. Jednak jeszcze centralne wadze i

i

czce i

si ostay

przewanie odrbne urzdzenia. Utrzyma si te jeszcze polski charakter Królei

stwa z niewielkimi tylko polsku

tkami

wyomami.

W zasadzie po

urzdoway sdy wadze, polski — by jzyk subowy; od r. 1836 i

—z

wyj-

-

jednak dano znajomoci jzyka rosyjskiego od nowo mianowanych urzdników. Wprowadzono przecie zaraz po stumieniu powstania wydawanie dziennika praw po rosyjsku po polsku a Radzie administracyjnej przypisano jako urzdowy jzyk rosyjski, dozwalajc jednak dawniejszym czonkom rzdu, nie i

znajcym jzyka

rosyjskiego,

cuskim.

jzykiem rosyjskim sekretaryacie stanu. r. 1851 j-

jzyk

W

r.

francuski

posugiwa si

1837 zastpiono

w

W

fran-

41

zyk rosyjski wprowadzono do czynnoci pocztowych. Znikny gwarancye, urzdy Polacy maj zajmowa. Wprawdzie utrzyma statut organiczny z r. 1832 odrbno obywatelstwa Królestwa, jednak mieli mie prawo równe Rosyanie, którzy w Królestwie posiadaj nieruchomo; naturalizacya moga by przyznana w Królestwie Rosyanom, choby nie byli osiadli. praktyce tak si ta sprawa przedstawiaa, i niektóre najwysze urzdy powierzane byy Rosyanom (prócz namiestnictwa stanowiska zwaszcza dyrektorów komisyi rzdowych), gdy zreszt inne urzd\' znajdoway si w polskich rkach, tak jak posady w sdach. Funkcyonowa aparat administracyi doskonale. urzdnicy-Rosyanie

e

W

i

1

uywali jako jzyka urzdowego dalej polskiego. Polsk pozostaa te szkoa; Uniwersytet jednak warszawski zamknito ju w r. 1831, to inne szkoy wysze, a czasowo nawet rednie, jak wojewódzkie. Wyszej nauki musiano szuka w Rosyi lub za granic; do Krakowa na uniwersytet zakazywano jei

i

dzi,

W

nawet do gimnazyów. prawników utworzono wprawdzie szawie

a

kursy prawne,

czciowo

z

w

celu ksztacenia

1840

r.

wykadem te ju po

i

w War-

profesorami

rosyjskimi, ale 6 latach zamknito (w r. 1846); utworzono w uniwersytetach mopetersburskim po dwie katedry prawa skiewskim w Polsce obowizujcego. Coraz te silniej w Królei

i

stwie Polskiem cyjnej

fali

w

daway si odczu

uderzenia reak-

szkolnictwie Rosyi; idee ograniczenia

owiaty dla poszczególnych klas, które za uprawnione do pobierania nauki w pewnym tylko zakresie poczytywano, idee, na których opara si ustawa

42

szkolna rosyjska z r. 1828, przeszczepione zostay na grunt Królestwa w ustawie szkolnej z r. 1833. i

Zmniejszya si ilo szkól rednich; w r. 1830 byo gimnazyów 15 pod koniec tej epoki tylko 7. Szkól ludowych przybywao przez czas jaki, potem jednak wzrost ten zosta wstrzymany, tak, nie odpowiada wzrostowi ludnoci; pod koniec tego okresu szkó byo mniej, ni w chwili ustpienia Stanisawa Potockiego z ministerstwa owiaty. Potpia ostro ten system póniej nawet ze stanowiska rosyjskiego Miliutin. Ustawa z r. 1833 usuna czynnik obywatelski z dozorów szkolnych. Wprowadzia te ona nauk jzyka rosyjskiego do szkó rednich; potem dodano nauk historyi Rosyi; sprowadzano dla tych przedmiotów nauczycieli Rosyan. A pod wpywem prdu, wychodzcego z Rosyi, którego ojcami duchowymi byli Szyszków hr. Uwarow, obnisi cay system pedagogiczny, tak wysoki za Ksistwa Królestwa w myl wzniosych zasad, które przejto w spadku po komisyi edukacyjnej; ustawa szkolna z r. 1833 widziaa najlepszy rodek pedagogiczny w karze cielesnej, z zasadami pedagogicznego nadzoru pomieszano pohcyjn kon-

—

e

i

i

y

i

—

trol

w

modziey, przez specyalnych inspektorów

gimnazyach w>'konywan.

Cisza panowaa w Królestwie; pod jednak pokryw porzdku wrzao coraz

ju

ten

zewntrzn Gdy

silniej.

wrztek zaczyna burzy spokojn

wierzchni, przedziera si na jaw, zjawi si lopolski.

po-

— Wie-

REFORMY WIELOPOLSKIEGO. 1861—1863.

Dlaczego wtedy

wanie móg zaj przodujce

miejsce Wielopolsl^i, który

pogld swój na stosunek

Królestwa do Rosyi okreli ju w r. 1846 w licie szlachcica polskiego do ks. Metternicia, jak si to stao, on, który za sob adnej nie mia partyi, potrafi zdoby zaufanie Rosyi rzdy kraju w rce, tu mówi nie bd; obchodz mnie tylko te reformy, jakie przez niego Królestwo dostao. Reformy te szy w kilku kierunkach. Bra Wielo-

e

i

uj

polski za

podstaw swego programu

czny

1832,

z

r.

1815, jednak z

statut organi-

czciowo nawet konstytucy

z

roku

modyfikacyami.

Do stworzenia choby surogatu sejmu nie przyszo. Jednake w r. 1861 na nowo powoane zostay dwie wadze centralne, usunite poprzednio. Przywrócono komisy publicznego, tak,

przez

wadz

wyzna

religijnych

i

owiecenia

e zarzd owiaty, ju ujty w rce

centraln

zyska odrbno. Przy

w tej

Petersburgu, znowu odkomisyi utworzono te

rad duchown rzymsko-katolick, z duchownych zoon, z gosem doradczym dla komisyi w szeregu najwaniejszych spraw Kocioa katolickiego. A co waniejsza, utworzona zostaa znowu rada stanu, mniejwicej na wzór dawnej, z rozleg kompetency; naleay do niej obrady nad projektami ustaw

44

budetem, jak równie nad sprawozdaniami naczelników administracyi, rad gubernialnych miejskiej warszawskiej, co dawao jej kontroli caej administracyi Królestwa. Naleay do rady stanu, jak niegdy, spory kompetencyjne, administracyjne, oddawanie pod sd urzdników. ten sposób Królestwo w zakresie administracyi poza sprawami wojskowemi znowu zostao zupenie wyodrbnione od cesarstwa. zarzd poczt powróci pod kompetency komisyi spraw wewntrznych; przywrócono odrbny dla Królestwa nai

i

mono

W

—

—

I

czelny robota,

zarzd komunikacyi. Znikna wic któr po roku 1832 wbrew statutowi

ta

caa

organi-

cznemu przeprowadzono, by podda Królestwo centralnym wadzom rosyjskim, a nawet dano wicej, bo przywrócono komisy wyzna religijnyci owiecenia publicznego, której ju statut organiczny nie zna. A miejsca kilku najwyszych urzdników znowu Polacy objli. Zmianie ulega te o tyle wadza namiestnika, i obok niego utworzono w r. 1862 dwóch jego zastpi

i

ców, przez których

mia

wadz wykonywa,

je-

dnego dla wojskowych spraw, drugiego dla cywilnych: dowódzcy wojsk naczelnika zarzdu cywilnego. Ten ostatni rzdzi komisyami przewodnii

i

czy

w

radzie administracyjnej.

Równolegle sza akcya w kierunku reformy spoecznej: co do wocian ydów. ydzi zostali prawie w peni równouprawnieni; zniesiono zupenie zakazy co do zamieszkiwania ydów po miastach wsiach, bez adnych w^ntków, dozwolono im na nabywanie wszelkich nieruchomoci, bo nawet wociaskich, tych jednak o tyle, o ileby zostay oczyni

i

45

szowane, tj. gdzie robocizn na czynsz zmieniono, usunito ograniczenia, które istniay w zakresie zarobkowania, jak ograniczenia co do prawa prywatnego karnego. Pozostay jeszcze w mocy ograniczenia w dopuszczeniu do urzdów monoci wyi

i

i

konywania urzdu wójta, to ostatnie tylko jeszcze na lat 10; nadto zakazano uywania w czynnociach cywilnycli handlowych jzyka hebrajskiego czy argonu. i

iNie

tak

miao zaatwi

ciask. Ju w Rosy

i

Wielopolski

jasno

madzce w swoim

r.

1861

i

gronie od chwili, gdy dozwolono

na jego zawizanie kraju.

w

domagaa si opinia Królestwa, formowao Towarzystwo rolnicze, gro-

uwaszczenie, tego

któr

spraw wo-

przeprowadzono

Wielopolski,

(r.

1857),

ziemiastwo

radykalnej

reformie

z caego oddawna

przeciwny. Towarzystwu rolniczemu niechtny, przeprowadzi chcia reform na tej drodze, któr poszed ukaz z r. 1858, tj. oczynszowania wocian z usuniciem innego rodzaju wiadcze. Ukaz z roku 1858 oczynszowanie jednak pozostawia ugodzie dobrowolnej stron. Wielopolski poszed dalej, oczynszowanie miao by przymusowe, w formie natychmiastowego okupu za paszczyzn, okrelonego co do wysokoci w ustawie, do zawarcia umowy wieczysto-czynszowej. której si kada z obu stron moga domaga; jednake objo oczynszowanie wedug ustawy tylko osady wociaskie od 3 morgów wyej, tj. te, które podpaday pod ukaz z r. 1846. Cho to by postp, lecz za may. Najsabszy to

a

—

punkt tych reform. Wielopolski da Królestwu jedn reform niezmiernej wagi, w której nie odbudowywa tylko tego.

46

CO zburzono, ale stawia nowy gmach ycia publicznego, nie istniejcy w Królestwie polskiem wcale, od jego pocztków, od

r.

1815.

Wprowadza

szeroko

pomylany samorzd, cho skrpowany w pewnych kierunkach. Po powiatach powstay rady powiatowe,

zoone bierali

awcy, dzy 18

z 15

— 18 czonków, wybierane na

wy-

lat 6;

posiadacze wieczyci nieruchomoci o ile opacali pewien podatek (pierwsi

i

dzier-

dru-

6,

którzy mieli dochód roczny 180 rubli lub pacili za najem mieszkania 60 rubli. Wcale szeroki to by cenzus; móg obj z czasem sporo wocian zamoniejszych, z chwil przeprowadzenia oczynszowania, ogarnia warstwy^ intelirubli),

nadto

ci,

i

gencyi, handlowe

cenzus

by

nieco

rzemielnicze. Dla wybieranych

i

wyszy.

Przewodniczcy radom powiatowym byli mianowani z poród ich czonków. Zakres samorzdu rad powiatowych nie by ograniczony adnym przepisem; miay te one prawo wyszukiwania róde dochodu, nakadania dodatków bez ogranicze budo podatków (kopiejki dodatkowe). Uchway det nie potrzeboway zatwierdzenia. Przeprowa-

—

—

i

dza mia uchway

naczelnik powiatu;

wasnego

or-

ganu rady nie miay. Rady te powiatowe nadto byy organem kontroli w stosunku do cia samorzdu lokalnego, rzdowi pomagay w rozkadzie podatków, a co roku przedstawiay mu opini o stanie powiatu. Szczuplejszy by zakres dziaalnoci rad gubernialnych, które

skaday si

z

czonków, wybranych

poród

siebie. Rady te nie miay adnych dochodów; naradzay si tylko nad

przez rady powiatowe z

potrzebami gubernii

i

daway opini rzdowi.

Prze-

47

wodniczcy ków rady.

by równie mianowany

Posiedzenia rad powiatowych

byy

z grona

czon-

gubernialnych

i

tajne.

Obok tych cia samorzdnych wy^szego rzdu lecz wprowadzi samorzd do miast

—

Wielopolski

na razie

byo

tych miast 33. Liczba zaleaa od wielkoci miarady miejskiej

nie wszystkich;

czonków

sta; byo ich w maych miastach omiu, w wikszych dwunastu, w Warszawie 24. Cenzus taki tu by, jak przy wyborach do rad powiatowych, tylko nieco niszy. Te rady miejskie wybieray magistrat, lecz zatwierdza go rzd. Uzaleniono te rady silnie od

rzdu, gdy waniejsze uchway, zwaszcza finansowe ponad pewn kwot (150 450 rubli, zalenie od miasta), oraz budet musiay uzyska zgod rzdu.

—

Moga te tego, na

rad rozwiza. pobyy tajne, z wyjtkiem

rada administracyjna

siedzenia tych rad miejskich

I

którym magistrat zdawa roczne sprawo-

zdanie.

System wadz samorzdnych

zosta

nie

wyko-

czony. Nie znaczy to jednak, by na samorzdzie tych gubernii mia kilkudziesiciu miast oraz powiatów by zamiar Wielopolski poprzesta. Chcia on go uzui

peni wprowadzeniem samorzdu wiejska

miaa

koo

5.000

w

1859,

r.

by du.

i

do wsi. Gmina

Liczb gmin

w

Królestwie,

wynoszc, zredukowano do 3.000 ju musi kada mie stawiajc za zasad,

e

domów

mieszkalnych. Wielopolski t cyfr chcia zmniejszy; za obszar gminy przyjmowa parafi. Byoby ich wedug planu 1761, kada wic obejmowaaby kilka wsi folwarków. Na czele mia sta wójt rada gminna, do której obok rektora

przynajmniej 50 i

i

i

48

szkoy powiatowej wzgldnie nauczyciela ludowego, oraz proboszcza miao wchodzi 6 czonków z wyboru.

Prawo wyborcze opiera na cenzusie posiadania dociodu lub zajcia; wszystkie warstwy miay udzia w wyboraci. Wójta mianowaby rzd gruntu,

gmin podanych. Nadte kompetencya wcale sze-

z trzech kandydatów, przez

zór

mia

roka.

by

silny.

Ale

Tak gmin miay

dosta

wszystkie prócz tych, które tylko z burmistrzem

i

i

miasta mniejsze,

tj.

ju dostay samorzd,

awnikami

w

miejsce wójta.

Na wprowadzenie tego doskonale obmylonego brako ju jednak margrabiemu czasu.

ustroju

—

to wielka dwignia publicznego yNaród, który nie ma wasnego pastwa, przez

Samorzd cia.

ycie samorzdu podtrzymywa moe publiczne ycie, by ono nie zmarniao. Wystarczy wskaza na to;

choby ostatnie lata wskazuj, e Królestwo to samorzdu zrozumiao, e, nie widzc na

znaczenie razie

monoci

zrealizowania dalszych postulatów,

obok szkoy przedewszystkiem samorzdnych doszkoy. Jeli samomagao si instytucyi. Obok rzd to warunek monoci rozwoju spoecznego bytu, warunkiem utrzymania zdrowia narodowego szkoa wasna, narodowa, która w jzyku narodu ksztaci modzie, narodowe jej wpaja ideay. Szkoa obca to gangrena, choby ona pedagogicznie

—

—

—

—

wzorem by moga. A szkoa w Krópolsk bya z mowy, lecz nie z ducha, a pedagogicznie obniaa si o wiele szczebli poniej tego

u szczytu staa, lestwie

stanu, który

i

by

niegdy.

Wielopolski rozumia to doskonale. Budowa cay adnego czona system szkó, od dou do góry,

e

49

brakn

nie

miao.

I

doprowadzi do wydania ustawy

Miay powsta szkoy ludowe, powiatowe, gimnazya, szkoy wysze z uniwersytetem. Obok szkó ludow^^h, które wolno byo zakada swoboz

r.

dnie

1862.

— byle

je

zgosi

— proboszczom, wacicielom

miastom, miano na koszt skarbu stworzy w liczbie 3.000. Wielopolski chcia wprowadzenia przymusu szkolnego lecz to odrzucono. Wracaa ustawa do dawnych dozorów szkolnych, tylko nieco inny mia ich skad: wójt lub burmistrz, dwóch wybranych wacicieli nieruchomoci pod przewodnictwem proboszcza. Wyszy nadzór miay mie rady powiatowe, nad niemi rzdy gubernialne. szkoach rednich usun Wielopolski nadzór inspektorów, policyjny majcy charakter, nie pedagogiczny. Odrzuca te rosyjski system podziau ju w szkole redniej na oddziay fizyko-madóbr

i

szkoy

—

e

by

W

tematyczny

i

filologiczny;

szkoa rednia miaa

nie

dawa

wyksztacenie, lecz ogólne oraz przygotowujce do studyów wyszych. Liczba gimnazyów do 13 zostaa odrazu podwyszona. Ponad specyalne

szkoami redniemi miay stan wysze. Wprowadzono w ycie instytut politechniczny rolniczo-leny w Puawach, a przedewszystkiem uniwersytet. Tylko temu uniwersytetowi nie dano nazwy waciwej. By opozycy uspokoi, nazwano go: szko gówn. Warszawie znalaz on siedzib; brako mu wydziau teologicznego. Jeszcze w r. 1861 otwarto kursy przygotowawcze do tej szkoy gównej, któr zorganizowano w kocu 1862 r. Stwoi

W

rzono

W

te

dla niej bibliotek.

szkoach zapewniono oczywicie miejsce nauce rosyjskiego jzyka. Lecz polsk ta szkoa miaa Sprawa polaka w Królestwie

4

50

by

i

polsk bya,

jak

dugo

istniaa, na wszystkich

w

peni pozwala wszystzwaszcza co do szkó ludowych. ko przeprowadzi, Takie byy zdobycze spoeczestwa, które mu szczeblach. Czas krótki nie

Wielopolski. Nie wracay konstytucyjne gwapraw obywatelskich, nie wraca rancye wolnoci sejm. Jeszcze brako ustawy o gminie wiejskiej. Nieco ogranicze w samorzdzie. Lecz to, co poduo. wstao, to byo Spoeczestwo odpowiedziao powstaniem.

dawa

i

—

V.

PO POWSTANIU STYCZNIOWEM. 1864—1905. Panowie, w moich wyNie znajdziecie, Panie kadach tJomaczenia, dlaczego mimo tych zdobyczy, jakie Wielopolski dawaJ, powstanie si zerwao, dlai

czego margrabia nie znalaz posuchu, jakie jego, czy czerwonych, a jakie spoeczestwa, biaych winy. Nie to mnie tu zajmuje, lecz jedynie, jakie w tych okresach, na które si wiek bytu Królestwa rozpada, byy prawa narodu, jak one rosy znowu zamieray. Z reform Wielopolskiego jedno tylko go przetrwao: równouprawnienie ydów. Nawet je potem uzupeniono, dodajc w r. 1866 zasad, i maj ydzi, posiadajcy naukowe stopnie, dostp wolny do suto róby cywilnej; zaznaczy jednak naley, wnouprawnienie dodatkowe miao tylko teoretyczny charakter. Ograniczenie, które Wielopolski wprowadza jako czasowe, co do monoci piastowania urzdu wójta, wedug ustawy z r. 1864 pozostao w peni nadal w mocy do dzi take. Ale z tym jednym wyjtkiem runy w gruzy inne

bdy

i

i

e

i

bd

bd

rozpady si w cigu peodrazu, reformy wnego, lecz niezbyt dugiego czasu, pod ciosami tych, którzy z ramienia Rosyi przyszli Królestwo na nowo urzdza, z ks. Czerkasskim hr. Miliutinem i

52

na czele. Powtórzy si okres, który Królestwo przechodzio po pierwszem powstaniu, tylko napicie niszczycielskiej roboti^ byo duo wiksze. Z chwil wybuchu powstania zamary rzdy samorzdne po miastach, powiatach guberniach. Przestay si zbiera rady nie zebray si ju odtd

—

i

i

Cho

ustawy, które je wprowadzay, nie zostay cofnite czy zniesione, cho wic wedug zasad prawa obowizuj dotd, samorzd ten przesta istnie. A w jego miejsce nie dano innego, nie wcale.

—

mimo

dano,

e w

samorzd otrzymaa Rosya, w

roku

1870 miejski. Nie chodzi mi tu o to, jaki jest ten rosyjski samorzd; cho niezbyt zado-

1864 ziemski,

r.

walajcy, cho póniej nawet jeszcze popsuty, spaczony, przecie jest, i spoeczestwu rosyjskiemu oddaje pewne usugi. Polska go nie dostaa; dopiero rok 1915 przyniós ustaw o miejskim samorzdzie, której ju przeprowadzi nie zdoano. Dziwny widok przedstawia linia rozwoju Rosyi tej Polski, która z ni w r. 1815 zostaa zczona. Staa ta Polska od Rosyi o tyle wyej: miaa konstytucy, sejm, lepiej od niej zorganizowane wadze sdy, wysze gatunkowo prawo, duo silniej rozwinite wicej warte szkolnictwo. Poodbierano to Polsce, stana na tym niszym poziomie, na którym w rozwoju spoecznym pastwowym staa o wiek od niej spóniona Rosya. Po powstaniu z r. 1863 poszo to jeszcze dalej: Rosya sza naprzód, bardzo powoli wprawdzie, z cofaniem si, lecz przecie sza, przynajmniej w niektórych kawakach ycia; Polsce nie pozwolono nawet na to, co Rosya dostawaa. Znamienny przykad tego daje pozbawienie Królestwa tych korzyci, jakie mogy mu da cho niedo-

—

i

i

i

a

i

53

skonaJe ustawy o rosyjskim samorzdzie. Cofao si nawet w stosunku do Rosyi. Królestwo Tylko jeden dziaJ samorzdu dostao ono; ten

—

wanie, którego Wielopolski ju nie mia czasu wprowadzi: samorzd wiejski. Ju w r. 1864 utworzono osobny dla Królestwa komitet urzdzajcy, któremu powierzono spraw przeprowadzenia uwazorganizowania gminy wiejskiej, zdecydoz 2 marca 1864. Ustawa Wielopolskiego o oczynszowaniu powoli bardzo wchodzia

szczenia

i

wane ukazami

w

ycie; przerwao dalszy bieg powstanie. Po powstaniu rzd rosyjski poszed dalej; przyzna wogruntów, to wszystkim prawie .cianom bez wyjtku, bez adnych z ich strony wiadcze. Waciciele gruntów otrzymali w^nagrodzenie, zreszt skpo obliczone, w listach likwidacyjnych, które amortyzowano gównie z podatku na ziemi w Kró-

wasno

i

naoonego. Suszn, sprawiedliw byo rzecz przeprowadzenie uwaszczenia, które gosio rzd narodowy powstaTowarzystwo rolnicze wic da, ale nie czy. Rzd rosyjski da je musia jako. reform spoeczn tylko. Poczy z niem swoje polityczne cele; ogasza w wstpie do ukazu, e to nagroda dla wocian, i nie suchali „buntowników", a komitet urzdzajcy wyranie mówi, i przy uwaszczeniu naley si stara o to, by wociastwo lestwie

i

i

—

przeciw dnociom rewolucyjnym czy nie skrzywdzono wacicieli ziemskich przy uwaszczeniu, nie chodzi. Subtelna to ocena tej krzywdy; a przy tem choby narzecz strat mater\'aln jedenostki poniosy, wet nie byoby to narodow strat. Lecz strat narodow

byo „tarcz szlachty". O

i

byo

to,

— du

to,

i przeprowadzono rozmylnie uwaszczenie

54

w

sposób, który zostawia

drode

fermentu dla stoprzez nieuregulowanie spraw>' t. zw. w Królestwie separacyi gruntów wociaskich od dworskich, t. j. pozostawienie szachownic gruntowych niezaatwienie sprawy serwitu-

sunku

midzy wsi dworem, i

i

uniemoliwiay nieraz racyonaln gospodark a stale daway powód do sporów jtrzcych zatargów, podsycanych dziaalnoci komisarzy wociaskich, których kompetencyi te spraw> tów,

które

i

oddano.

w

r.

Wydano póniej ustawy

1875; lecz do

serwitutach,

o

dzi jeszcze ostatecznie one

ure-

gulowane nie zostay. Jeden przepis wany bardzo korzystny dla nas w rezultatach znalaz si w ustawie o uwaszczeniu: zakaz dzielenia gruntów, o ile wynosz sze morgów lub mniej. Cho ten przepis nie by zupenie cile przestrzegany, to jednak przecie oddziaa silnie na stosunki agrarne; nie ulegay rozdrobnieniu gospodarstwa poniej 6 morgów, za wiksze nie dzieliy si na zbyt mae, lecz m.usiay stan przy tej granicy, dajc jeszcze gospodarstwo silne, mogce i

mie samoistn racy bytu. Silny za rozwój przemysu sprawia, e ta ludno, która we wsi wskutek tego zakazu osta si nie moga, moga znale prac, na czem przemys te zyskiwa, e mu rk nie brako. Dziki temu zbiegowi okolicznoci

my wa

tej

nie utracili-

masy ludnoci, któraby bya musiaa emigro-

Std te

na stae.

wociaskiej

stosunki agrarne warstwy-

o tyle zdrowsze,

wanie w tym

czasie

kie ograniczenia

braku przemysu

w

—

—w

r.

ni

1868

dzieleniu

w

Galicyi, gdzie

— zniesiono wszel-

gruntów, co

doprowadzio do

—

przy

tak niezdro-

wego rozdrobnienia wociaskich gospodarstw.

55

Równoczenie

uwaszczeniem przeprowadzono wiejslciej. Dobrze si stato, e gmin t wprowadzono. Niejedn dobr ma ta gmina stron. Ale znowu przeprowadzono ten ustrój tak, wszystkich korzyci ta gmina, jakie da moga, nie daa, ona miaa równie rozdzieli spoeczez

organizacye gminy

e

e

i

stwo. Trzeba te,

które

w

tej

dwa

gminie

dawa w swoim

pierwiastki

odróni:

projekcie Wielopolski, a na

tym projekcie przedewszystkiem si oparto, te obce projektowi, wzite w duej mierze z gminy rosyjskiej, urzdzonej w r. 1861. Pozostaa zasada, ta gmina ma by dua, obejmowa kilka i

nowe,

e

wsi

i

folwarków,

ponowa

cho

na razie nie tak

Wielopolski. Zmniejszya

dua

jak, pro-

si przecie

osta-

ilo gmin

do niecaego pótora tysica. Lecz tworzy, odrzucono wiele. tego, Wielopolski z co Skrelono rad gminn, a wszystkie jej funkcye oddano zebraniu gminnemu, tym, którzy wedug projektu Wielopolskiego tylko gosowali przy wyborze rady. A rezultat tego, i w tych zebraniach gminnych, kilka setek liczcych, obradujcych pod golem niebem, bo gdzie ich pod dachem mona zmieci, o obradach, o adzie, mowy by nie moe. Prawo udziau w zebraniu za dano tylko tym, którzy maj przynajmniej 3 morgi ziemi; zgromadzenia te wociaski maj wic charakter, bo nikomu prócz z rzadka gdzie yd si znajdzie wocian, wic ydom, nie wolno kupowa gruntów ukazowych, tj. tych, które zostay uwaszczone przez ukaz z r. 1864, a tych kilku wacicieli folwarków, tecznie

—

i

—

wic majcych powyej tem do zebrania,

wiadomie

ich

w

3

morgów, nalecych zaoczywicie nie wida,

masie

chciano

w

tej

masie utopi, pozbawi

56

wpywu

i

znaczenia: a

wstp

gruntu

cay ywio ców, o

ile

s

daje,

e do zebra

wic tem

tylko posiadanie w>'kiuczono zarówno

przemysowców, kupduchownych wyczono od

inteligencyi jak

na wsi,

za

i

zebra, choby nawet

mieli cenzus przepisany. Taki skad zebrania zapewni przewag temu, który nim kieruje: wójtowi. Od kandydatów na wójta za ustawa z r. 1864 tylko wykazania, posiada 6 morgów gruntu, jest chrzecijaninem od lat 3 w gminie osiadym; nawet pisa czyta nie musi umie. Wybrano te przy pierwszych wyborach 78% wójtów z poród wocian,

da

e

e

i

i

w

tem

duy

procent niepimiennych. Taki wójt, ma-

jcy rzdzi gmin,

z

wadz

nawet karania grzy-

ulega musia wpywowi pisarza gminego; ten powinien by równie wv^bierany, w praktyce by nominowany przez naczelnika powiatu. A jaki ten nominowany pisarz, mówi nie potrzebuj: wszyscy chyba znamy sienkiewiczow-

wnami

i

aresztem,

skiego Zozikiewicza.

Cho te jej

gmina dua, wic silniejsza, cho zakres dziaalnoci wcale rozlegy, nie ograniczany

przez ustaw, cho ma zupen swobod w nakadaniu podatków zdobywaniu innych róde doi

chodu darki

— a pienidze przecie podstawa gospo— jednak gmina smutnie wyglda, poróto

ta

wna

si nie moe nawet z gmin galicyjsk, duo sabsz, biedniejsz, bardziej ograniczon co do dochodów. Ani szkó nie znale w niej tyle, ile byby mogo, ani dróg gminnych, szpitali t. d. Tembardziej nie ma co mówi o gromadzie, któr tworzy wie kada z osobna dla siebie, zoonej w\^cznie i

57

wJocian-gospodarzy, z wybieranym przez ni sotysem na czele, podporzdkowanym wójtowi. Ten ustrój gminy rozcignito nastpnie, w roku

Z

1869

i

na wszystkie miasteczka z wyjtkiem jako miasta utrzymano z odrbn organibez samorzdu. Te miasteczka, pod ukaz

1870,

116, które

zacy, z

r.

1864 podcignite, zwane zw\^kle

bdnie

osa-

nazwy: posada, dzi nieraz w wielkie miasta rozkwite (np. Sosnowiec), musz si gnie w ciasnych ramach ustawy z r. 1864. A jest ich obecnie 358. Tyle zmieniono, udzia dami od

rosyjskiej

e

w

zebraniu

gminnem

daje

posiadanie

gruntu, a dla wójta potrzeba 3

w

morgów.

^2 I

tu

morgi

zgoa

ca

usunito od ycia samorzdnego inteligency, kupców, rzemielników, o ile nie maj ten sposób

ziemi.

Wprowadzenie gminy

wiejskiej

w

Królestwie -—

bd

mówi za to obok sdów gminnych, o których chwil, jedyny nabytek Królestwa po powstaniu, nabytek korzystny, mimo, wprowadzony z chci rozbicia spoeczestwa. Co dobre w nim jednak, to

e

— nie rosyjskie, ale polskie;

to te pierwiastki, które

w

nim z myli Wielopolskiego zostay. Utrzyman te ta gmina powinna by w Królestwie. Nieznaczna jej przebudowa w t\^m kierunku, jak j chcia urzdzi Wielopolski, tj. przez wprowadzenie rady gminprzez zapewnienie gosu przy nej zamiast zebra wyborach take innym czynnikom, zwaszcza inteligencyi, wystarczy, gdy duch inny w tej gminie zapanuje, ni by do dzi pod tchnieniem naczelników powiatów pisarzy gminnych; doskonale ten i

i

samorzd i

lepszy

moe

nadal dziesitki

bdzie od

tego, jaki

ma

lat

funkcyonowa

Oalicya.

58

Równoczenie, ju zaraz od roku 1864, zacza burzya w Królestwie coraz dalej, Rosya burzy: co byo wasnego, samodzielnego. Unicestwiaa adi

ministracyjn

byo

polskie,

odrbno

Królestwa,

zastpujc przez

odpowiednio

usuwaa

to,

co

rosyjskie instytucye,

przykraiwane okraiwane, jeli w nich bya jaka szczypta wolnoci, swobody, bo tych Polsce da nie chciano. Osobny komitet do spraw polskich w Petersburgu a na miejscu komitet urzdzajcy, poza kwesty urzdzenia gminy inne dziay ycia podcigajcy pod swoj wadz, trudziy sobie gowy, jak najcilejsze poczenie Królestwa z Rosy przeprowadzi. Nie tu przechodzi krok za krokiem tych zarzdze, które przez lat trzynacie wydawano oez znuenia, ogólnie tylko te wysiki chc scharaki

i

bd

uoy

i

Wic wyczano

pewne dziay administracyi, jak budet, poczty, akcyz, kasy skarbowe, komunikacye, sprawy lekarskie, budownictwa rzteryzowa.

dowego, mennic

i

t.

instytucyi Królestwa,

w

d.,

z pod

wadzy

naczelnych

wprowadzano urzdzenia

ro-

szczególnoci w roku 1866 ustrój gubernii, których liczb powikszono do powiatów poddano pod ustawv' rosyjskie. Wre10,

syjskie

miejsce polskich;

w

i

t dziaalno zniesieniem cenKrólestwa; ju rok 1866 przyniós zniesienie sekretaryatu stanu Królestwa polskiego, w r. 1867 zwinito: rad stanu, rad administraszcie

uwieczono

tralnych

cyjn,

wadz

komisy owiecenia

publicznego,

komisy

izb obrachunkow, w rok póniej komisy spraw wewntrznych, w r. 1874 zgina godno naskarbu

i

miestnika Królestwa polskiego, którego miejsce zagenera-gubernator, nareszcie w r. 1876 usu-

j

59

nito komisy sprawiedliwoci, oraz wasn kancelary cara dla spraw Królestwa polskiego, która zastpowaa sekretar>^at stanu. Z odrbnoci administracyjnej Królestwa pozosta jeszcze, jako jej lad, bank polski do r. 1885, bez prawa zreszt wydawania biletów skarbowych, a do dzi: prokuratoi

—

rya Królestwa polskiego loterya klasyczna. Rok 1876 przyniós usunicie organizacyi sdowej, któr zastpia rosyjska, oraz procedury cywilnej i karnej prawa karnego, jakie dotd tu istniay, a odtd przez rosyjskie zostay zastpione. i

i

Wprowadzono te rosyjsk ustaw

o notaryacie.

Procedura

cywilna nowa, tj. rosyjska z r. 1864 z przeróbkami, bya gorsza od poprzedniej, francuskiej, lecz szybsze dajca postpowanie, organizacya sdowa chyba lepsza, lecz jej nie dano Królestwu bez zmian. A zmiany te, które wprowadzono, nie na korzy wyszy. Nie dano wic Królestwu sdów przysigych, które Rosya dostaa, usunito przepisy o niewzruszalnoci sdziów, a sdziów pokoju, których w Rosyi wybierano, tu wprowadzono jako mianowanych, sdziów pokoju honorowych zupenie nie wprowadzono, sdziów gminnych pozostawiono wyborom, lecz umoliwiono co do nich zastpienie w pewnych wypadkach czynnika wyborczego przez nominacy. Oczywicie zniesiono t odrbno sdow, jak jeszcze miao Królestwo przez to, jako sd najwyszy apelacyjny sdziy w Warszawie dwa departamenty senatu. Przetworzono Królestwo w okrg sdowy z izb w Warszawie jako sdem apelacyjnym na czele, ale ju z kasacy w Petersburgu. Z dawnej odrbnoci prawa sdowego pozosta i

e

sdow

—

60

kodeks Napoleona wraz z kodeksem z r. 1825, ustawy hipoteczne z r. 1818 1825 francuski kodeks handlowy. Dopiero w ostatnich czasach zaczto prac nad tern, by napoleoski kodeks przei

i

i

wygna

cie

z Królestwa.

Jedn instytucy dobr przyniosa

reforma

s-

któr spoeczestwo si ju zyo któr za poyteczn uwaa. Powmna te ona nadal pozosta, bo due przynosi korzyci. To obok gminy druga dobra instytucya, któr ma Królestwo. Sdy gminne znaa ju ustawa gminna downa z

r.

1876, instytucy, z

i

1

z r. 1864; lecz zakres ich dziaalnoci by wedug niej bardzo ograniczony, a nadto organizacya nieodpowiednia, gdy sdzi mia by w^ójt gminy, któremu dodano przy sdzeniu do pomocy awników. r. 1876 znacznie mniej utworzono takich sdów, na jeden okrg po kilka gmin. Korzystn te rzecz byo odczenie sdownictwa od admnistracyi. Sdy te, dziaajce szybko, bez zbytnich formalnoci, majce

W

czc

wyy

pene spoeczestwa, si ju rópowinny by zachowane jako instytucya zdrowa, a przytem tania. Tak przeprowadzone zostao urzdzenie Krózaufanie

i

wnie

i

mod

rosyjsk. Wraz z instytucyami za do Królestwa szed rosyjski jzyk, szli ludzie ro-

lestwa na syjscy.

Najpierw zjawi si jz\k rosyjski w administracyi; zaraz po roku 1864 spotyka si go w niektórych wadzach, czy to na mocy przepisów prawnych, czy w drodze wprowadzania wprost via facti. Rok 1868 przyniós zarzdzenie, które ustalio ogóln ju prawn zasad, i jzyk rosyjski bezwzgldnie panoma w urzdach, tak w wewntrznej, jak w ze-

wa

i

61

wntrznej subie. Nieco póniej wprowadzono ten jzyk w urzdowaniu gmin, zachowujc z koniecznoci jednak jzyk polski na zebraniach gminnych czy gromadzkich. Póniej stato si to \w sdownici

jzyk

twie; tu

wprowadzono

rosyjski,

w

r.

mentach senatu),

w

w

drobnej jeszcze mierze,

1873 (w warszawskich departacaej peni za razem z reorga-

nizacy sdownictwa w r. 1876. Pozosta jzyk poltu z tem ograniski jednak w sdach gminnych, ale pimie wydaje, to po czeniem prawnem, i co sd na i

by

pisane, z tem faktycznem nadto rosyjsku musi do sdu piseminie po ograniczeniem, bezprawnem, rosyjsku trzeba si zwraca. Pozosta te jzyk polrad faale tylko w naradach ski w naradach zarzdów upadoci. Ustpi rosyjskiemu milijnych

e

—

—

i

miejsca

Do

w aktach rejentalnych. roku 1884 utrzymywa i

W

w

tym banku polskim. czto ju wprowadza na

czasie

jzyk polski rosyjski jzyk zasi

kolejach, nawet prywatzakazano wogóle na kolejach jzyka polskiego, nawet w rozkadach, napisach t. d., w dwa lata póniej wprowadzono go te do Towakoresrzystwa kredytowego ziemskiego do ksig

nych:

w

r.

1891

i

i

pondencyi

i

t.

d.

Rosyjsk stawaa si w równie szybkim tempie szkoa. Jeszcze z

1864

r.

w

ukazach t. zw. jugenheimskich zachowanie jzyka pol-

car przyrzeka

szkó jako wykadowego. Ju w dwa lata póniej szereg szkó przeksztacono na rosyjskie, gdy w innych na razie tylko historyi geografii Roskiego dla

i

uczy

nakazano. Rozszerzano jednak dalej zakres jzyka rosyjskiego jako wykadowego, w r. 1869 wprowadzono go ju jako syi

i

Polski po rosyjsku

62

wyczny wykadowy dla szkó wszystkich, nawet to prywatnyci, z wyjtkiem co do nauki religii, nie we wszystkich szkoach; polskiego jzyka, który pozosta przedmiotem nauki, uczono po rosyjsku. tyme roku 1869 zwinito polsk szko gów Warszawie, a na jej miejsce przyszed ro-

—

i

W

wn

w

lektorowi jzyka polwykadow^^ przepisany zosta rosyjski jzyk; tak w innych zakadach wyszych rosyjska wycznie zapanowaa panuje do dzi mowa (insyjski uniwersytet,

którym

i

skiego jako

i

i

stytut rolniczo-leny, politechnika).

Trudniej

byo

z

szko ludow;

dopiero

w

1871

r.

oprowadzono do niej jzyk rosyjski jako przedmiot obowizkow^\ Lecz przecie w niej w r. 1885 sta i

si jzyk dynie,

e

czystym

W

r.

wykadowym, z zastrzeeniem moe by wykadana w jzyku

rosyjski religia

— przez

jeoj-

nauczyciela, nie ksidza.

1900 rozcignito na Królestwo ustaw,

wy-

dan poprzednio w r. 1892 dla Litwy, o tajnem nauczaniu, surowemi karami groc, uniemoliwianawet prywatn nauk polskiego jzyka. Ju przed powstaniem spotyka si urzdników Rosyan, lecz gar ich tylko bya na wyszych urzdach. Po powstaniu napywa zaczli, zachcani przez rzd, który w r. 1867 przyzna tym Rosyanom, co do Królestwa przyjad na urzdy, nadzwyczajne dogodnoci: trzy lata suby w Królestwie za 4 im si liczy, w dziale owiaty lat 20 suby za 35, co lat dostaj dodatki od 15 do 25% do pacy, specyalne korzyci co do emerytury t. d. przybywao ich coraz wicej; zabierali posady ud góry zaczwszy, spychajc Polaków na nisze; od r. 1876 wzmoga si ta imigracya, gdy dla Ro-

jc

pi

i

I

63

syan z zmian jzyka otwary si sdowe posady; od r. 1886 przestano nominowa wogóle Polaków na sdziów, prócz gminnych. Odjcie w r. 1885 gmi-

nom prawa w^^boru nauczyciela wiejskiego umoliwio nadawanie tych posad Rosyanom. PozostaJo do dzi, lecz wycznie na podtroch Polaków rzdnych stanowiskach; jedynie w magistratach i

i

miast utrzymali si, oraz na stanowiskach wójtów i

sotysów,

bo

Z nauczycieli

i

te

ostatnie

wyborom zastrzeone.

nauczycielek Polaków ledwie jedna

cz. W

sdzie wród sdziów nominowanych ledwie garstka Polaków w oddziaach hipotrzecia

tecznych prokuratoryi skarbu, oraz wród sdziów to gminnych. Tylko wybierani sdziowie gminni i

—

Polacy.

Duch polski skrpowany zosta do ostatnich grawypchnity pod wszelk postaci z publicznego ycia, urzdu, sdu, szkoy, nawet nieraz z prywanic,

tnych instytucyi. Dalej

gniotca

w

peni pozostaa cenzura, zawsze bardzo sil-

to silniej, to sabiej, ale

przejaw myli polskiej w gazecie, broszurze lub ksice, czy teatrze, brako wszelkiego prawa, któreby chronio choby w skpej mierze stowarzyszezgromadzenia; a przecie wszelkie stowarzynia szenia, nawet gospodarcze, uzaleniono od dozwolenia wadzy. Cigy stan wyjtkowa, bo wprowadzonego w r. 1863 nie usunito prawnie po latach, wzmacnia prawo a nawet swawol wadzy. nie,

i

i

I

Koció

stwa, które

w

r.

1864

nie potrafi

go

oprze si naciskowi pa-

z polskoci; ju wicej ni setk klasztorów,

identyfikowao

zniesiono

inne, t. zw. etatowe, w liczbie 35, skazano na powolne wymarcie, przejto cae duchowiestwo, za-

64

bierajc jego majtek, na etat pastwa, usunito duchowne prawa kollacyi, w nawszelkie prywatne i

stpnych latach urzdzono z mocy wadzy pastwowej duchowiestwo, pozbawiono biskupów wadzy nad duchownymi, poddanymi mu, zakazano znoszenia si bezporedniego z Rzymem, poddano mimo oporu pod wadz kollegium duchownego w Petersburgu, które wadza wiecka stworzya jeszcze za Katarzyny poza prawem kanonicznem, wprowadzono rosyjskie przedmioty do seminaryów duchownych, skrpowano w swobodzie ruchów itd. r. 1873 zniesiono t resztk unii, jaka si jeszcze

—

—

W

w

i

Królestwie ostaa; o losie „opornych"',

nie

potrzebuj

tu

chyba mówi. Nie

tj.

pomóg

unitów,

konkor-

umoliwi sanacy co do obsady birzd usun, ale prawnych ogranicze nie zdoa cofn, nawet je uzna. dat z

r.

1882;

skupstw, z których biskupów

I po konkordacie jeszcze dalej ograniczano duchownych, zwaszcza co do jazd, choby do ssiedniej

jedynie tylko potrafio si duchowiestwo oprze powikszeniu wpywu wadzy na kwesty

parafii;

wyksztacenia kleryków w przedmiotach rosyjskich. Demoralizowaa ta akcya duchowiestwo; na tem tle tylko mona zrozumie maryawityzm. Lecz Koció w peni pozosta polskim, wspomagajc walk

odporn spoeczestwa

bno

polskiego przez

to,

e

odr-

od rosyjskiego potgowa odrbnoci tego, co katolickie, od prawosawnego. Mimo „objedinienia" odrbno Królestwa utrzymaa si. Okazao si niemoliw rzecz usunicie genera-gubernatora, by ju wprost podda poszczególnie gubernie, jak tyle innych rosyjskich, centralnej wadzy. Pozostaa nazwa Królestwa Poltego, co polskie,

65

skiego; a

cho

j

starano

nadwilaski czy

—

si usun, zastpi przez

—

w

oficyalnych aktach przez wymienianie poszczególnych gubernii, przecie nie znika, a ostatecznie do oficyalnych aktów

kraj

W

w

miejsce gubernii siedleckiej, któr zniesiono, stworzono now: chemsk z czci co do tamtej oraz z kawaka lubelskiej; wczono

wrócia.

r.

1911

j

spraw szkolnych sdowych do genera-gubernatorstwa kijowskiego. Lecz przeciepozosta jej zwizek w innych sprawach z Warszaw, nie wyczono jej przynajmniej do wiosny tego roku te formalnie z pojcia „carstwa polskawo". Pozostay wic granice Królestwa z r. 1815 siln zarysowane dotd mimo wszystko lini; tylko ludno z 2^/4 wzrosa na przeszo 13 mihonów. i

—

—

Sprawa polska w Królestwie

VI.

OKRES KONSTYTUCYJNY. 1905—1915.

wej

Nareszcie Rosya miaJa cyonalizmu. Ciki to by dla jasnych zasad samodzierawia

do

jasno

na niej

i

drog

konstytu-

zwrot od tych

centralizmu ku nie

formuowanym nawet

przez janiejsze

gowy rosyjskich statystów okreleniom konstytucyjnym. Ju w r. 1903 pewne przyrzeczenia naprawy stosunków da car Mikoaj II, nieco je nawet rozszerzy w r. 1904; ale chodzio tylko o reformy wociaskie, o tolerancy religijn, o ekonomiczny rozwój warstw, od szlachty do robotników, o zapewnienia wykonania cisego praw; jeszcze tu brak wszelkich pierwiastków tego, co stanowi konstytuza nimi biecyi istot. Dopiero klski mandurskie gncy silny ruch rewolucyjny, mtny zreszt w celach i rodkach, wyczaroway w r. 1905 dwa ukazy: pierwszy o utworzeniu doradczej dumy, drugi, z 30 padziernika; o dwuizbowym parlamencie ju na wzór waciwy konstytucyjny wraz z zapewnieniami niektórych przynajmniej swobód konstytucyji

nych. I

wreszcie zebraa

si duma;

wydane zostay

67

wolnociach konstytucyjnych, ale jeszcze z tych, które obiecano, gdzie si po drodze zaponietydziay: gwarancya osobistej nietykalnoci kalnoci mieszkania. Jeszcze te przepisy uzupe^ przeksztacano, tomaczono w sposób mniej niano jak zwaszcza w roku lub wicej zgodny, a nawet w sposób cakiem z konstytucy niezgodny. 1907

prawa

o

i

i

—

—

A

ten

cay gmach konstytucyjny dobudówk

tylko

niejako do tego, co byo, a po staremu wszystko zo-

stao. Nie zmieniono tych wadz, które wyoni z siedawny, potny król-duch Rosyi, bezwzgldny absolutny, nie zmieniono ludzi, którzy przecie

bie

i

twardo urobionej duszy nie mogli z dnia na dzie nawet zewntrznie dostosowa do konstytucyi, Stany wyjtkowe, hojnie rozsiewane w swoich rónych formach, skodyfikowanych w prawie z roku 1881, zdawaoby niemoliwem do pogodzenia z nowemi prawami, a jednak przecie utrzymanem zwaszcza w Królestwie w mocy, sprawiy to, z w^ltkiem niedugich okresów pewnej wikszej swobody rozeszy si zupenie drogi prawa ycia, a w yciu publicznem Królestwa, gdyby patrzy na nie z niego o ustawach sdzi, monaby w tych

e

i

i

latach

ostatnich

przecie

—

co

nieraz

si zmienio,

cakiem

e

niedostrzedz,

e

jaki przeom si sta,

—

który z punktu widzenia prawa pastwowego taki zasadniczy, gboki. Nie znaczy to jednak, by si nic w Królestwie nie zmienio, jak to nieraz mona sysze. Tak nie niewiele. Spodziewano si jest. Ale zmienio si powrotu do myli Wielopolskiego lub nawet do cze-

—

go

wicej;

tak

mao,

e

w

porównaniu

zdaje

si —

z

nic,

nadziejami ycie dao tembardziej, i pewne

68

zniweczyy ciosy nowe: wprowadzenie pastwa w kolej warszawsko-wiedesk, wyodrbnienie od Królestwa Chemszczyzny. Nie mog tu dawa obrazu penego zmian z lat zyski

przeksztace cigych, rónic midzy liter prawa

ostatnich dziesiciu; tyle tu tyle

kazuistyki,

tyle

e

wykonaniem, nie sposób wchodzi w szczetych moich ogólne linie rozwoju krelcych wykadach. I czasu na to niema nie warto; w rzucie oka te janiej mona stan rzeczy. Ostatecznie powsta parlament jako dwuizbowy, z rady pastwa dumy zoony. kompetencyi jego ustawodawczej wyomy zrobiono przez zastrzeenia prawne, praw zaco do pewnych spraw a jego

góy w

i

—

uj

W

i

—

e

sadniczych

—

nie

moe wystpowa

z

inicya-

tyw, któr dla monarchy zawarowano, oraz przez praktyk co do ustawodawstwa, oddanego w razie, jeli parlamentu niema,

wadzy wykonawczej,

tyk, która daleko posza poza

te budetowe

W

dwie

myl

przepisu.

prak-

Prawa

znacznie obcito.

tym pastwie-olbrzymie Królestwu, które

7%

z jego powierzchni, nie

w

le-

jego ludnoci obejmuje, a jeszcze mniej

mogo duo przypa

miej-

wysza, rada pastwa, w poowie z nominowanych skada si czonków, gdzie daremnie Polaków szuka, w poowie z wybranych przez róne zwizki, stanowe, samorzdne, zawodowe, jak koció prawosawny, ziemstwa, uniwersytety, giedy, izby handlowe t. d. Na Królesca

parlamencie.

Izba

i

stwo ledwie szeciu przypado tu reprezentantów, specyalnie mu zastrzeonych, wybieranych w inny sposób, ni zreszt w cesarstwie bo tu ziemstw brako przez najmoniejszych wacicieli ziemi.

—

—

69

Do dumy zastosowano wycznie zasad wyboru.

—

—

kiedy je ostatecznie ustalono Prawo wyborcze stao si prawie powszechnem, dostali je take do-

datkowo

i

a przytem tak,

robotnicy.

dwu

a

ono

bardzo

Ale

nawet

czciowo

nierówne,

trójstopniowe,

e w:ybieraj jedni w zgromadzeniach pierwiast-

znowu odrazu jako prawyborcy wraz z tymi penomocnikami w^^borców, a wyborcy dopiero posów. U dou kurye zawodowe wikszych posiadaczy, miejska, gmin wiejskich, robotnicza. Kuryami dochodzi do w^^boru wysi borców, ale wyborcy z rón5xh kuryi z sob, mianowicie w zjedzie wyborców z gubernii, by z poród siebie wybra posa. Osobno w^^bieraj miasta: Warszawa ód, gdzie tylko dwie wic

kowych penomocników,

inni

:

cz

i

kurye: miejska

d kury w

i

robotnicza.

Ilo

cile okrelona:

w^^borców na kana ogóln ilo 850

Królestwie przypada kuryi wielkiej

miejskiej 341, kuryi

gmin 194

i

wasnoci

286,

robotniczej 29.

Dostao Królestwo posów 36 na 524 z caego pastwa, tj. 2 dla Warszawy, 1 dla odzi, reszt dla gubernii, po 2

1905

—5

dla

kadej. Jeszcze jednak

nowel dodano jednego posa

gólnionych gmin wiejskich

w

—

w

roku

dla w^^szcze-

guberniach siedleckiej

gmin w^icznie prawosawnych: to pose od „rosyjskiej" ludnoci Królestwa. r. 1907 poza konstytucy waciwie przepro-

i

lubelskiej,

W

wadzono zmian konstytucyi; zmieniono „regulamin" w^^borczy, tak, wygld trzeciej dumy, która na tej podstawie si zebraa, bardzo si zmieni. Zmiany te jednak co do rozkadu w^^borców midzy kurye, sposobu wyboru t. d. nie dotykay Króle-

e

i

stwa. Dla niego inny przepis

mia

znaczenie: ogra-

70

posów

niczenie iloci

z Królestwa,

czne, bo z 36 na 14 ich

zniya si

to

bardzo zna-

ogólna cyfra posów na 442; lecz upoKrólestwa tak niesychane. Jakie mowszyscy je pamitamy. Nadto z tych 14 tylko 12 jest od ogóu ludnoci, po 1 z 10 gupo 1 te z Warszawy odzi. Osobno lui

ledzenie

tywy

i

cyfr obniono. Wprawdzie

i

—

posów bernii,

i

dno prawosawna z

gubernii siedleckiej

jednego w^^biera posa, drugiego

i

lubelskiej

za równie

pra-

wosawna ludno polskiej Warszawy. Znaczenie, jakie miao Koo polskie w dumie przez liczb i

i

przez

to,

e

przyszo

z

tradycy parlamentary-

zmu, nie mówic ju o tern, jakie dawa mu przypadek wskutek stosunku cyfr wikszoci opozycyi, po roku 1907 oczywicie spado bardzo pokanie. Mimo wszystko udzia w dumie to pewna zdobycz; nie naley jej przecenia, ale te nie trzeba i

—

lekcewa3x. Jako zysk tej epoki policzy trzeba rozszerzenie zasady tolerancyi religijnej. Ukazami z r. 1905 zniesiono zakaz przechodzenia z religii prawosawnej na inn, byle chrzecijask; umoliwio to obok przypadków poszczególnych powrót do Kocioa

—

—

katolickiego

czci dawnych

tylko

bya.

cz

Mono

unitów;

zmiany

lecz religii

ju

to

ograni-

czona zostaa tylko co do dzieci do lat 14, podobnie jak w Austryi. Dalej jednak w mocy pozosta zakaz apostoowania jakiejkolwiek wiary poza prawosaoraz przepis, i dzieci z maestw mieszanych, gdy jedna strona prawosawna, musz by jako pra-

wn

wosawne

ochrzczone.

Zniesione

te zostay

niektóre ograniczenia ka-

71

Usunito konieczno uzyskiwaduchowiestwo specyalnych paszportów

tolickiego kocioia. nia przez

od gubernatora

dalszy wylazd

na

i

wogóle

spe-

cyalne przepisy co do wolnoci ruchów duchownych

w

Królestwie, ograniczenia co do procesyi, pielgrzymek, pogrzebów, co do dalej idcej ingerencyi wadzy wieckiej przy egzaminach z rosyjskich przedmiotów w seminaryach duchownych, uregulowano

kwesty budowy lub naprawy kocioów% okrelajc cile warunki, dozwolono te na stawianie krzyów bez uzyskiwania zgody gubernatora, o ile napis zawiera tylko tekst z pisma witego. Wykad nauki religii w szkoach zastrzeono w zasadzie dla duchowiestwa, t. d. Uchylono postanowienia o zamykaniu klasztorów w razie gdy liczba czonków spada poniej 8, dozwolono nowicyatu. Jednake przecie utrzymano jzyk rosyjski dla referatów w instytucyach duchownych, z wyjtkiem uchwa i

dla korespondencyi Kocioa czy nawet gminami, o ile wedug przepikanonicznych nie jest wymagan acina, to korespondencyi z ludnoci, z dozwoleniem jedoczania tomaczenia, ludnoci za dozwona polsk, jeli nie zna rosyjskiego jzyka.

zebra z

sów i

parafialnych,

rzdem dla

dnak lono

Nie wielkie to

ulgi,

waniejsze

dla Litw^'

i

Rusi,

sza jeszcze dalej, gdzie wicej byo rónorodnych szykan, a te gównie zostay usunite;

gdzie represya

w wanych

sprawach pozostao wszystko po dawnemu. Lecz przecie przynajmniej te drobne róne nieznone czsto tak ograniczenia, odpady i

przykre.

Nieco zyska

jzyk

ministrowi prawa,

polski.

W

r.

i moe dozwoli

1905 udzielono

na

nauk

ra-

72

szkoach jednoklasowych w pierwszych klasach innych szkó w jzyku polskim dla uczniów jednoklasow jest przewanie szkoa polskich. A ludowa w Królestwie, wic wobec uczenia po polsku jzyka polskiego reUgii pozostaaby przy rosyjskim jzyku w^^kadow^^m tylko nauka tego jzyka. Lecz

chunków

w

i

e

i

w

r.

1908 minister orzek,

papierze pozosta

dowych

z

r.

1906,

polski

ma

by

pomocniczo uwzgldniany.

przy rachunkach tylko

Na

i jzyk

za

e

przepis planu dla szkó lunaley uczniów zaznajamia

z faktami z historyi polskiej.

Waniejsz koncesy byo, i w tyme

roku 1905 szko-

uywanie jzyka polskiego w ach prywatnych z wyjtkiem nauki jzyka dozwolono na

skiego, geografii

i

rosyj-

Rozszerzono jehistory geogra-

historyi Rosyi.

ca

dnak ten W3'jtek potem na fi, w r. 1910 okrelono, i ilo tych godzin ma by taka, jak w szkoach rzdow^xh, dozwolono uczy ich tylko prawosawnym. Utworzona zaraz w roku 1905 Macierz szkolna wkrótce zostaa zamknit. Jednake przecie utrzymaa si w Królestwie polska szkoa prywatna rednia, cho droga, cho bez praw dla tych, którzy j kocz, lecz stanowica znaczny zysk przez to, polskim moga by przesiknita duchem. Tyle waniejszych rezultatów. Niewiele bardzo niewiele. Teory prawie tylko pozostay inne korzyci swobody konstytucyjne. Wydane zostay w r. 1905 1906 prawa o zgromadzeniach stowarzyszeniach, oraz o cenzurze. Dozwolono na zgromadzenia prywatne bez zgoszenia, lecz bardzo ciasno okrelono pojcie takiego zgromadzenia, publiczne musz by zgoszone nie trzeba zatem poi

e

—

—

i

i

—

73

—

lecz wadzy dano bardzo daleko idce rozwizywania. Dozwoprawa zakazywania ich zastrzegajc stowarzysze, lono na zawizywanie potrzeb pozwolenia rzdu tylko dla niektórych, dla przewanej czci jednak obowizek t. zw. regestracyi; ogranicze nadto wprowadzono bardzo wiele. pism Zniesiono cenzur prewencyjn dla ksiek ilustracyi, które dalej pod z wyjtkiem broszur cenzur podpadaj; zniesiono kaucy dla czasopism peryodycznych. Jednak ostre wprowadzono kary za naduycia prasy, cay szereg przepisów porzdko-

Zwolenia

i

i

i

wych.

W

bardzo ciasne ramy ujto te swobody; rzcieniania dalszego przez dowi zostawiono ustaw. Mimo wszywyraenia bardzo elastyczne

mono

byby to postp znaczny, gdyby cho te przepisy weszy w peni w ycie. Lecz utrzymay stko

—

ledwie przez si stany wyjtkowe w Królestwie dwa tygodnie w grudniu 1905 r. adnego z tych stanów nie byo. A stany te znosz konstytucyjne swobody w mniej lub wikszej mierze. Utrzymano te w mocy prawa wyjtkowe genera-gubernatora warszawskiego, nawet w rozcigoci z r. 1900, tj. z prawem wydawania ogólnie obowizujcych po-

stanowie,

z czego

te

korzysta.

Iluzorycznemi

— gdy tylko przeszed okres rewolucyjny, gdy prawa, wadza silniejsz si poczua — stay si wic

te

cho

przecie

nie

mona

zaprzeczy,

e

przynajmniej mierze, drobnej zreszt, druku, atwiejsza

bya swoboda

w

pewnej

wiksza tu zawizy-

mono

wania stowarzysze.

Zawiody w przewanej mierze wiato, które konstytucya zapali na

nadzieje, dalekiej

e pó-

74

nocy, rozjani szare Polski niebo. Miast ciepfa, miast blasku jasnego, dotarty do Polski tylko chodne promienie nie soca swobody, a pónocnej zorzy, która bdzcych w ciemnoci mami blaskami, lecz ogrza nie

moe. Tak byo

wi w

tych

—a

tylko o

wykadach.

przeszoci chciaem mó-

TRE

Str

Wstp I.

5

...

7

....

23

.

43

Ksistwo warszawskie 1807—1815

Królestwo Polskie 1815-1831 Lata 1832-1861 IV. Reformy Wielopolskiego 1861-1863 V. Po powstaniu styczniowem 1864—1905 VI. Okres konstytucyjny 1905-1915 II.

36

III.

.

....

.

51

66

i

CENA

Kor. 2-50, Mk. 2

—

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIYERSITY

DK 4.3^

,9

K87

DO NOT REMOYE FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBR,ARY

Kutrzeba, Stanisaw Sprawa polska w Królestwie polskiem

\y7

'

^N-/r

v;