Polska prasa socjalistyczna w okresie zaborów [PDF]

Zitiervorschau

Jerzy Mysfíñski POLSKA PRASA SOCJAUSTYCZNA W OKRES/E ZABORÖW

Ksiąžka i Wiedza Warszawa 1982

Redaktor Teresa Kowalska Okladke projektowal jerzy Rozwadowski Material ilustracyjny CA KC PZPR

© Copyright by Robotnicza Spöldzielnia Wydawnicza Wydawnictwo „Ksiqäka i Wiedza” , Warszawa 1982

„Prasa-Ksigtka-Ruch”

„[...] Nie možemy [...] przejšč milcząco obok tych cięžkich ofiar, które poniešli dotychczas z musu bezimienni towarzysze oddani sprawie wydawnictwa i rozpowszechniania «Czerwonego». 28 numerów, dziesiątki tysięcy jego egzemplarzy, nie licząc innych wydawnictw, na wlasnych plecach, pod nieusianną grožbą pochwycenia przez zandarmów przeniesli z zagraniey do kraju, z Warszawy na prowincję. A gdy skonezyiy się trudy i niebezpieczeñstwa •«szwarcowania«-, nastaly dia nich trudy i niebezp'eczeñstwa wydawania «Czerwonego» w kraju, pod stanem wyjątkowym. A co to znaczy, osądzič može tylko ten, kto pod nosem policji w mróz czy ūpai dzwigal z miejsca kilka pudów wažące kolumny «Czerwonego» lub szukal bezpiecznego miejsca skladania i druku” . „Czerwony Sztandar” 1906, nr 100, s. 2.

Ufstęp

Na ziemiach polskich nowoczesna prasa informacyjno-polityczna narodzila się w drugiej polowie X IX stulecia. Uksztaltowala się ona pod koniec wieku, a rozwinęla w pierwszym dziesięcioleciu wieku XX. Cala prasa polska egzystowala w warunkach niewoli narodowej, pod zaborami, przy czym každy z zaborcöw stosowal inną politykę prasową. Wspolną cechą te j polityki bylo przeciwstawianie się polskim aspirącjom niepödleglosciowym i ruchowi- rewolucyjnemu. W zaležnošci od ukladu sii'międzynarodowych i sytuacji wewnętrznej w poszczegölnych panstwach zaborczych kladziono nacisk na rozmaite elementy wchodzące w sklad owej polityki prasowej. Najbardziej skutecznym narzędziem tej polityki byla cenzūra. Najwięcej czasopism ukazywalo się w Krölestwie Polskim, przy czym do rewolucji 1905— 1907 znaczna ich częšč nie ujawniala swej barwy politycznej. Zastrzeženie to nie dotyczy jedynie pism wydawanych przez ugodowcöw. Prasa w Krölestwie Polskim-egzystowa­ la przed rewolucją w warunkach srožącej się bezwzględnej- cenzury prewencyjnej, zwalczającej zaröwno wszelki radykalizm spoleczny, jak i postulaty narodowe. Wiele tytulöw wydawano w zaborze austriackim, w warunkach względnej swobody slowa i druku, ale przy stosunkowo ostrych represjach w stosunku do prasy radykalnej i ograniczeniach w rozpowszechnianiu. Zaröwno w austriackim zabo­ rze, jak i pruskim oibowiązywal System cenzury represyjnej, przy czym w zaborze pruskim byl on nastawiony na zwalczanie zywiolu polskiego. Znaczna częšč tytulöw prasowych wydawana byla w glöwnych polskich centrach polityczno-kulturalnych, jedynie w zaborze pruskim obserwowac možna większą decentralizację wydawniczą. W omawianym okresie prasa stawala się glöwnym šrodkiem przekazu trešci polityęznych oraz — obok ksiąžek i broszur — spoleczno- , t

-kulturalnych. Prasa oddzialywala jednak glöwnie na ošrodki miejskie, zacząl się tež proces wkraczania wydawni'ctw prasowych na wies, jednakže ze względu na warunki mäterialne i umiejętnošč czytania większe postępy widoczne byly w zaborze pruskim i w niektörych regionach Galicji. Na tym terenie dawala się tež zaobserwowae większa rola bezpošrednich srodköw komunikowania. Nowoczesne systemy prasowe glöwnych partii politycznych uksztaltowaiy się na przelomie stuleci. Kontynuowano wydawanie elitarnej prasy ugrupowan konserwatywnych, upowszechnila się prasa grup liberalno-buržuazyjnych, narodzila się prasa ruchu narodowo-demokratycznego, zaczęla funkcjonowac prasa chrzešcij ansko-spoieczna. Rodzi się tež prasa ruchu ludowego. Wobec nieistnienia instytucji ogolnopolskich oraz przedstawicielskich w dwöch zaborach prasa zaczęla po częšci spelniač funkcje ogolnopolskiego „parlamentu” i lącznika. W omawianym okresie nasilil się proces komercjalizacji prasy i nawet pisma „opiniodawcze” nie stronily od dochodu, a w každym razie walczyly o samowystarczalnosc. W początkach X X w. zrodzila się brukowa prasa sensacyjna, nastawiona wylącznię na dochod, zaczynająca operowac mėtodami charakterystycznymi dla požniejszej epoki kultury masowej. Rozwijaly się w Europie agencje informacyjne, przyspieszony zostal obieg informacji. Wyksztalcil się nowoczesny zawöd dziennikarski. W okresie popowstaniowym uformowaiy się systemy prasowe specyficzne dla poszczegölnych zaboröw; rožną tež, ze względu na rožne warunki dzialania, pelnila w nich rolę prasa. Na terenie zaborow pruskiego i austriackiego nie spotyka się prasy konspiracyjnej, natomiast pojawia się ona w Krölestwie Polskim w warunkach carskiego ucisku. Nie trzeba dodawac, že w pozostalych zaborach niektore legalne periodyki stawaly się nielegalne po przedostaniu się przez kordony graniczne, z czasem bowiem centrą emigracyjne wydające pra­ šę dla potrzeb zaboru rosyjskiego przeniosly się z zachodu Europy na grünt rodzimy. Periodykami podziemnymi w Krölestwie Polskim poslugiwal się niemal wylącznie ruch robotniczy i Liga Narodowa w początkowym okresie dzialalnošci. Obraz prasy polskiej ulegl istotnym zmianom w okresie pierwszej wojny swiatowej. Dotyczylo to w szczegölnosci Krölestwa Polskiego, okupowanego przez panstwa centralne, gdzie wprawdzie istniala cen-

zura wojenna, ale warunki wydawnicze upodobnily się w praktyce do reali6w w pozostalych zaborach. Roslo znaczenie Warszawy jako polskiego centram politycznego i wydawniczego. Jednym z charakterystycznych elementow historii prasy omawianego okresu byly narodziny i rozwoj polskiej prasy socjalistycznej. Powstala ona w koncu lat siedemdziesiątych rownolegle w Galicji i w genewskim ošrodku emigracyjnym. Podziemna prasa socjalistyczna w Krolestwie Polskim powstala po utworzeniu pierwszej partii marksistowskiej i wydawana byla niemal nieprzerwanie do 1905 r. Rowniež w zaborze pruskim prasa socjalistyczna wyprzedzila formowanle się partii socjalistycznej; powstala ona dzięki pomocy socjaldemokratow niemieckich i polskiej emigracji socjalistycznej. Od stu lat prasa polskiego ruchu socjalistycznego towarzyszy mu nieprzerwanie, stanowiąc narzędzie oddzialywania, a rownoczešnie stając się j ego najbogatszą kroniką.

* Jednym z argumentow šwiadczącym o koniecznošci odrębnego przyjrzenia się prasie socjalistycznej jest liczba tytulow na ziemiach polskich przed 1918 rokiem. Oczywiscie racja ta, potraktowana odrębnie, nie jest najistotniejsza. Nowo rodzące się zjawiska spoleczne nie mają na ogol zbyt rozlegiego zasięgu i dopiero stopniowo zdobywają sobie grant. Podobnie bylo z prašą socjalistyczną zwalczaną ostro w konstytucyjnej Austrii, zwlaszcza w pierwszym okresie, a takže w Niemczech po zniesieniu ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom, gdzie byla ona naražona na podwojne przesladowania, jako socjali­ styczna i jako polska, przy czym ten dragi powod z czasem stawal się istotniejszy. Otož do 1918 r. na terenie ziem polskich i paristw zaborczych pojawilo się okolo 450 tytulow, ktore možna zakwalifikowac jako polskie pisma socjalistyczne lub sympatyzujące z ruchem socjalistycznym. Przeszlo polowę stanowily oficjalne organa partii socjalistycznych, będące przedmiotem niniejszego studium. Ogolem prhsa socjalistyczna stanowila blisko 8% wszystkich tytulow ukazujących się na terenie ziem polskich w omawianym okresie i osiągala globalne roczne naklady w Krolestwie Polskim i w Galicji od kilkudziesięciu i kilkuset tysięcy egz. pod koniec stulecia do blisko 2 mln egz.

9

'

w Galicji i 7 min egz. w Królestwie Poläkim na przelomie lat 1905— 1906. Jak na warunki polskie byla to bardzo wiele, ąle trzeba pamiętač, že w okresie poprzedzającym. wybuch I wojny swiatowej prasa SPD w NiemCzech wychodzila w 1,5 min egz. dziennie. Prasa zajmowala szczególne miej see w dzialalnosci partii politycznych polskiego ruchu robotniczego. Dotyczy to szczególnie Królestwa Polskiego, gdyž w pozostalych, zaborach — austriackim i pruskim — istnialy^-warunki do innego, poza prašą, püblicznego wyrazania rožnych opinii, gdy tymezasem w zaborze rosyjskim, tak zresztą jak i w calym imperium do rewolueji 1905— 1907, nie bylo mozliwosci pelnego, legalnego ujawniania się nurtów politycznych w ogóle, a so­ cij alistyeznego w szczególnosci. Takže po rewolueji istnialy bariery, które pozwalaly na ograniezone tylko wystąpienia. Wszelkie otwarte i peine enunejaeje polityezne byly scigane przez prawo. Jakkolwiek w zaborze austriackim istnialy formalnie konstytucyjne prawa wolnosci slowa i druku, praktyka sądowo-administracyjna wladz — zwlaszcza lokalnych, polskich — przez dlugie lata nastawiona byla na brutalne tępienie wystąpien socjalistów. Praktycznie dopiero w dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch I wojny swiato­ wej pod wplywem walki mas udalo się stworzyc względnie swobodne warunki funkcjonowania prasy socjalistycznej, ale wówczas nie stanowila ona juz ewenementu, oddzialywala bowiem na spoleczenstwo jako jeden z wielu elementów przekazu informacji i opimi. Specyficzne warunki zaboru pruskiego spowodowaly, iž polski ruch socjalistyczny nie miai tam zbyt rozleglych wplywów, a i polska prasa socjalistyczna byla wątla i malo zróznicowana. Obok pisma zawodowego, kierowanego przez centralę niemiecką, w zasadzie przez caly omawiany okres ukazywalo się jedno pismo — organ ruchu politycznego — przy czym po przeniesieniu z Berlina do Katowic podlegalo qno podwójnym niejako represjom, jako pismo o kierunku socjalistycznym i jako pismo polskie. Zrozumiale, iž rola i zadania prasy ruchu robotniczego zmienialy się wraz ze zmianami jego taktyki i zasięgu, a takže warunków dzialania. W warunkach carskiego absolutyzmu szczególne doswiadezenia w tej dziedzinie zdobyla sobie prasa rosyjskiego ruchu robotniczego, uogólnione następnie przez W.I.Lenina. Lenin widzial w partyjnej prasie narzędzie tworzenia partii proletariackiej, scalania narastających samorzutnie przejawów ruchu, a następnie narzędzie prze-

prowadzenia rewolucji, wreszcie jeden z instrumentow sprawowania wladzy. Uwazal on prašę za instrument scalający w sytuacji, gdy proletariat nie dysponowal innymi mozliwosciami ujawniania swych dąžen i postulatow. W wypowiedziach Lenina prasa partyjna byla traktowana instrumentalnie wobec ruchu jako calošci, co oczywiscie nie oznaczalo, by — obok faktu, že stanowila „osnowę scalających więzi myslowych, niezbędnych między wieloma jednostkami, mającymi dzialač w zespole” — nie miala ona-takže tworczego i inspirującego charakteru1. Uogolniając doswiadczenia rosyjskiego ruchu, Lenin zwrocil uwagę na rolę populamej gazety partyjnej jako agitatora oraz periodyku teoretyczno-politycznego jako propagandysty adresowanego do wyrobionego czlonka partii. Ow periodyk mial oddzialywac na od~ biorcę na innej plaszczyžnie, w sposob poglębiony teoretycznie, na wyzszym poziomie uogolnienia, mial objasniač mechanizmy nie tylko poszczegolnych zjawisk, ale calej rzeczywistosci spolecznej. Obok funkcji agitycyjnej i propagandowej w pišmie robotniczym Lenin widzial „kolektywnego agitatora” , ktorą to myšl objašnila badaczka tej problematyki w Polsce Irena Tetelowska. Rozumiala ona przez to okrešlenie koncepcję „roli prasy jako jedynego šrodka jednoczesnego (choč pošredniego) porozumiewania się z sobą wielu jednostek stanowiących dužą zbiorowosc, zadzierzgiwania między nimi (poprzez centralny ošrodek redakcyjny) podstawowej więzi myslowej. To zaš z kolei jest podstawowym warunkiem konstytuowania się ich w grupę spoleczną zespoloną calošciującym poczuciem jednošci intencji, a więc zdolną do wspolnegio zorganizowanego i pl'anowego dzdalania” 2. Planuj ąc w 1900 r. socjalistyczne wydawnictwa prašowe Lenin zastanawial się, czy — mając služyč zjednoczeniu i organizacji ruchu — powinny one „odzwierciedlac wszystkie odcienie poglądow, wszystkie wlasciwosci lokalne, calą rožnorodnošč metod praktycznych. Jak pogodzič to polączenie rožnorodnych punktow widzenia z redakcyjną jednolitošcią organow? Czy organy te mają bye zwyklym rejestrem rožnorodnych poglądow, czy tež winny one posiadač samodzielny, zupelnie okrešlony kierunek? Na py tania te odpowiadamy zgodnie z drugim poglądem i mamy 1 I. Tetelowska, Trvoalošč leninowskich koncepcji prasy nowego typu w : Lenin o prasie, Warszawa—Krak6w 1970, s. 13. * Tamže s. 14.

U

nadzieįę, že organ o okrešlonej orientacji može byč calkowicie przydatny [...] zarówno do odzwierciedlenia róznych punktów widzenia, jak i do koleženskiej polemiki między wspólpracownikami” 3. Ten pogląd Leniną na koncep'cję kierunku pisma socjalistycznego w obliczu istotnych niekiecfy rožnic poglądow w obrębie zwolennikcrw ruchu byl szczególnie wazny w odniesieniu do sytuačji, w których owe rozbiežne poglądy, będące odzwierciedleniem okrešlonego stanu šwiadomošci spolecznej klasy robotniczej, znajdowaly swój wyraz organizacyjny w postaci równoleglego, jak np. w zaborze rosyjskim, dzialania kilku jednoczešnie partii politycznych polskiego'ruchu socjalisty­ cznego. Sytuacja taka istniala od początku lat dziewięčdziesiątych X IX stuleeia, a skomplikowala się znacznie po rewolucji 1905— 1907, kiedy to obydwa nurty w polskim ruchu socjalistycznym jeszcze bardziej się zróznicowaly i každa z partii, a nawet frakcji, tworzyla wlasną prašę lub caie systemy prasowe. W pozostalych zaborach obraz socjalistycznej prasy polskiej nie byl tak skomplikowany. Nie oznacza to, iž nie toczyly się tam polemiki ideowe; ich uczestnicy niejednokrotnie rekrutowali się sposród partyjnych publicystów związanych z partiami. dzialającymi w innym zaborze, kordony więc tylko częšciowo dzielily kraj i ruch, wažne byly jednakže i ponadzaborowe ideowopolityczne podzialy i sojusze.

*

Polska prasa_ socjalistyczna omawianego okresu ukazywala się w okresie, gdy w wielu panstwach Europy nastąpil jej bujny rozwoj. Na początku naszego wieku w niektorych kraj ach prasa socjalistycz­ na stawala się prawdziwą potęgą. Zapewne na wydawcow i tw6rcow polskiej prasy socjalistycznej' wywierala wplyw prasa partii rozmaitych krajow, początkowo zwlaszcza Francį i i Wielkiej Brytanii, a w jakimš stopniu takže Belgii i Wloch, na kraj wszakže musiala oddzialywač przede wszystkim prasa ruchu robotniczego w panstwach zaborczych. Wplyw ten byl tym silniejszy, že np. w Niemczech stanowila ona nie kwestionowaną šilę propagandową. Z kolei w Ros j i pra­ sa socjaldemokracji dzialala w warunkach identycznych jak w Krole8 W.I. Lenin, Projekt ošwiadczenia redakcji pism „Iskra” i „Zaria” , jw. s. 34.

12

stwie Polskim, možna więc porownywac jej model z polskim. Znana byla w Europie takže prasa austriacka, na ktorej, chcąc nie chcąc, wzorowali się socjališci polscy w Galicji, zwlaszcza w pierwszym okresie jej ukazywania się. Duze, legalnie dzialające partie w Niemczech i Austrii w pewnym stopniu finansowaly polską prašę socjalistyczną w zaborach austriackim i pruskim i juž chočby przez to mialy na nią wplyw. Malal on w okresie poprzedzającym wybuch I wojny swiatowej — w Austrii z powodu rozczlonkowania partii ogölnoaustriackiej na partie „narodowe” , w Niemczech z powodu kierunku politycznego tamtejszego polskiego organu prasowego, na ktöry przemožny wplyw miala PPS Frakeja Rewolucyjna. Polemika W prasie PPS zaboru pruskiego z prašą SPD miala w pewnym stopniu wewnętrzny, polski Charakter, wszak glöwnymi polemistami z lewa byli w dužej mierze polscy socjaldemokraci. Z kolei w zaborze rosyjskim od 1906 r. SDKPiL stala się częšcią skladową SDPRR i jej reprezentant wchodzil w sklad redakeji centralnego organu partii. Wybitni publicyšci SDPRR niejednokrotnie goscili na lamach prasy SDKPiL i często z nimi polemizowano w prasie PPS. Juž tylko te argumenty kažą spojrzeč z ogölniejszego punktu widzenia na specyfikę prasy socjalistycznej trzech panstw. Polska emigraeja socjalistyczna zetknęla się zaröwno z twörcami prasy niemieckiej, jak i ich wytworami wydawanymi na emigraeji podezas obowiązywania ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom. Na pewno znane jej bylo czasopismo Johanna Mostą „Freiheit” w Londynie czy „Jahrbuch für Socialwissenschaft und Socialpolitik” w Zurychu. Na miesiąc przed ukazaniem się „Rownosci” ukazalo się pismo „Der Socialdemokrat” , ktöre spelnialo donioslą rolę w walce z ustawami wyjątkowymi. Takže organizaeja wydawnietwa i kolportažu („Die rote Feldpost” ) musiala byc znana polskim socjalistom. Zapewne znana tež byla rola prasy jako organizacyjnego centrum partii. Wzmianki w polskich periodykach socjalistycznych dobitnie swiadczą o tym, iž uwažnie czytano teoretyczny organ socjaldemokracji niemieckiej, založony w styczniu 1883 r. — „Die Neue Zeit” . Nie wydaje się natomiast, by większe wrazenie wywarlo w srodowisku pol­ skich socjalistöw založenie w 1884 r. wielkiego periodyku satyrycznego „Der WahremJacob” , ktöry juž w pierwszych latach osiągnąl naklad 10 tys. egz. Do tego typu periodyköw ruch polski w zasadzie nie

13

przywiązywal wagi, choč w latach 1905 -1907 ukaząlo się kilka efemeryd satyrycznych w Gralicji i Krol6stwi6 Polskim, Nätolmsst na pewno obserwowano rozwöj lokalnej prasy partyjnej, ktöra w 1890 r. liczyla okolo 60 tytulöw. W polskim šrodowisku emigracyjnym, a zapewne częšciowo i w kraju, znano oentralny organ SPD — „Vorwärts” , založony w 1891 r., i nieco požniejszą „Die Gleichheit” — pismo dla robotnic redagowane przez Klarę Zetkin. Sposröd prowincjonalnej prasy SPD najwięcej zainteresowania wzbudzila „Leipziger Volkszeitung” , poniewaž pismo to bylo trybuną lewicowego skrzydla SPD, na lamach ktörego pisywali często polscy socjaldemokraci z Rožą Luksemburg na czele. W pierwszych latach X X wieku nastąpil bujny rozwöj prasy SPD. W 1914 r. istnialy 94 tytuly pism partyjnych, z tego 90 dzienniköw. Mialy one wöwczas blisko 1,5 min egz. jednorazowego nakladu. W da­ gu 10 lat nastąpil 2,5-krotny wzrost nakladu, przy czym polowa przypadala na cztery wazne, z punktu widzenia partyjnej propagandy, czasopisma: satyryczne, teoretyczne, kobiece i mloSziezowe („Die Arbeiterjugend” ). W tym okresie wszakze nastąpilo bardzo powazne zröznicowanie wewnętrzne prasy partyjnej. Stanowila ona mozaikę polityczną, w ktörej stosunkowo swobodnie dzialaly rozmaite sily i kierunki ideowe, sposröd ktörych rewizjonizm i centryzm mialy powažne znaczenie. Rewizjonisci walczyli o dyskusję prowadzqną w „dobrym tonie” . Socjaldemokraci zaczęli wspölpracowac z prašą buržuazyjną. Partyjna prasa stawala się coraz bardziej przedsiębįorstwem konstruowanym na wzör kapitalistycznych. Tak np. w, r. 1912 jej dochody z prenumeraty wynosily okolo 9 min Mk, a z ogloszen blisko 7 min. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w prasie SPD okresu I wojny swiatowej bylo pojawienie się nielegalnej prasy lewicy rewolucyjnej, wydawanej poza granieami kraju. Dužą rolę odegralo zwlaszcza czasopismo „Die Internationale” , ukazujące się od 14 kwietnia 1915 r. i wzorowane na Marksowskich „Deutsch-Französischen Jahrbücher” , oraz wydawnictwo pošrednie między czasopismem a drukiem ulotnym — „Spartakusbriefen” , a takze periodyk dla mlodziežy 4. 4 Geschichte der Deutschen Presse. Lehrbrief 7, 8, 9, Leipzig 1961 (wyd. Karl Marx Uniwersität),

M

Oczywiscie nie wszystkie procesy zachodzące w prasie niemieckiej možna poröwnywac z odpowiednimi procesami zachodzącymi W prasie polskiej. Jedną wszakze rolę tej prasy wypada tutaj podniešč: aktywną wspolpracę z nią klasyköw marksizmu. Na jej iamach podnosili oni szereg waznych kwestii ideologicznych i politycznych. W oparciu o te teksty ukazywaly się w polskiej prasie ich przeklady lub streszczenia. Model prasy austriackiej socjaldemokracji rožnil się od niemieckiego. Ogölnoaustriacka partia socjaldemokratyczna, a za nią partia polska, największą wagę przywiązywala do centralnego organu. Początkowo byl to „Der Proletarier” i jego kontynuacja „Die Zukunft” potem, od 12 lipca 1889 r., dwutygodnik, a od 1895 r. dziennik „Arbei­ ter Zeitung” , ktörego naklad wzrösi z 24 tys. w r. 1900 do 54 tys. egz. w 19145. Na tej gazecie niewątpliwie wzorowal się krakowski „Naprzod” . Z prasy rosyjskiej niedo uwagi pošwięcimy prasie ..bolszewicckiej6, od niej? bbwiem ¿zaczyna się glębsze oddzialyWanie w Rosji pra­ sy socjaldemokratycznej, choč wczesniej wydawano na .emigracji i w kraju periodyki socjalistyczne („Raboczajä Gazieta” w Kijowie — organ SDPRR, „Raboczeje Dielo” -t—genewski organ ekonomistöw, petersburska „Rabocza-ja Mysl” i inne). Dužo większą rolę odegraly wczesniej bröszury i opracowania ksiąžkowe, stanowiące lekturę rosyjskich socjaldemokratöw. Nadto ukazywala się prasa socjalistyczna narodöw podbitych przez carat; w znacznej częšci -byla ona šcišle związana z SDPRR (riajliczniiejisze byly gazety gruizihskie i lotewskie). . Ogromną i niej ako „wzorcową” rolę — zaröwno organizacyjną j ak i ideologiczną — odegrala Leninowska „Iskra” , ktörej pierwszy numer ukazal się na emigracji (w Lipsku) 11 grudnia 1900 r. Periodyk ten byl doskonale znany zaröwno socjaldemokratom, j ak i socjalistom polskim; pierwsi aktywnie uczestniczyli w kolportowaniu i przemycaniu go do kraju. Redakcja „Iskry” byla rownoczesnie organizącją polityczną, dysponowala agentami, ktörzy tworzyli grupy wspöl6 K. Paupiė, Handbuch der österreichischen Pressegeschichte 1848—1959, t. 1, Wien 1960, s. 85 i n* 6 Zob. Bolszewitskaja pieriodiczeskaja pieczat’ (diekabr 1900—oktiabr 1917). BibliogYaficzeskiį ukazatiel, Moskwa 1964. . ■„ , . , .

n

dzialania z „Iskrą” ; charaktery styczne, že w licznych przypadkach grupy te dokonywaly lokalnych przedruków pisma. Poczynając od 1903 r. poj.awialo się po kilkanašcie, a od 1905 r'. 35 periodyków bolszewickich. Najwięcej wydano w r. 1906 (95 tytulów), od r. 1909 liczba ich zmniejszyla się do przeszlo 20 rocznie. Obok prasy bolszewickiej ukazywaìy się pisma mienszewickie, eserowskie („Riewolucyonnaja Rossija” ), .anarchistyczne („Chleb i Wola” ). Bolszewicy przywiązywali szczegolną rolę do centralnego organu partii, którego redakcja, stosunkowo liczna, pracowala kolektywnie. Od IV Zjazdu partii w 1906 r. byl nim „Proletari]” , wydawany na emigracji. Równqlegle wychodzil mienszewicki „Socyaldiemokrat” . Periodyk pod tym samym tytulem, wydawany od lutego 1908 r. w Paryžu, stai się centralnym organem SDPRR i ukazywal się až do 1917 r. Poczynając od 1910 r. partia usilowala utrzymač legaine wydawnictwo prasowe w Petersburgu. Zrazu byla to „Zwiezda” , potem „Prawda” (od 1912 r.). Pismo to przynosilo niezwykle szczególowe informacje o žyciu robotników. Polski badacz dziejów Rosji tego okresu, prof. Ludwik Bazylow, nazywa „Prawdę” „szczytowym osiągnięciem w rozwoju prasy bolszewickiej” 7. Prasa bolszewicka szczególnie intensywnie zaczęla się rozwijac po rewolucji lutowej, ale juž w lipcu Rząd Tymczasowy przystąpil da kontrofensywy — zamknięto „Prawdę” i inne pisma bolszewickie, które tradycyjnie od 1905 r. w dužej mierze adresowane byly do žolnierzy. ' Najogólniej rzecz biorąc, poczynając od „Iskry” , prasa bolszewicka tworzona byla wedlug modelu, który bral pod uwagę warunki dziala­ nia w kraju i jego rozlegle terytorium. Na ogól centralne organa par­ tii, mające charakter pism teoretyczno-programowych i politycznych, drukowane byly za granicą i kolportowane nielegalnie w kraju. Natomiast terenowa prasa partyjna drukowana byla w kraju. Nadto za granicą drukowano liczne biuletyny organizacyjne. Pierwsze legaine gazety usilowano wydawac w koncu 1905 r. Zostaly one jednak szybko zlikwidowane przez carskie wladze; w Petersburgu np. zdolano wydac tylko 28 numerów pisma „Nowaja Žyzn” (od27IX do 3 XII). Kolejne, udane próby podjęto dopiero w 1910 r. W koncu 1911 r. pojawil się pierwszy legalny miesięcznik w nakladzie 5 tys. 7 L. Bazylow, Dzieje Rosji 1801—1917, Waiszawa 1970, s. 505

16

egz. — nosil on tytul „Proswieszczenije” i utrzymal się do 1914 r. Nie powiodla się natomiast proba wydawania w 1914 r. pierwszego legalnego dwutygodnika dla kobiet; pismo zamknięto tuž po wybuchu wojny („Rabotnica” ). Bolszewicka prasa zawodowa pojawila się w 1905 r. Ogolem do 1917 r. zarejestrowano 44 tytuly, przy czym pierwszym ogolnozawodowym periodykiem bylo moskiewskie „Raboczeje Dielo” z 1909 r. Oczywiscie nie možna porownywac ilakladow prasy polskiej i prasy wydawanej przez SDPRR, ktorą tloczono dla znacznie liczniejszego odbiorcy. Tak np. naklad „Iskry” wynosil 8— 10 tys. egz., peterburska „Nowaja Žyzn” z 1905 r. miala 60—80 tys., mniej więcej taki sam naklad mialy „Zwiezda” i „Prawda” (w 1917 r. do 100 tys, egz.). Naturalne, iž na ziemiach polskich kolportowana byla nie tylko polska prasa socjalistyczna. Partyjny aktyw, a takže bardziej wyrobieni czlonkowie mieli mozliwosc uwaznego studiowania prasy SPD, socjaldemokracji austriackiej czy SDPRR. Przeciętni odbiorcy polskiej prasy socjalistycznej byli na ogol zaznajamiani ze stanbwiskiem tej prasy za posrednictwem periodykow polskich, przy czym oczywišcie odnosilo się to do zagadnien wybranych, najbardziej interesujących. Nie przeprowadzono dotąd specjalnych bacįah, sądzic jednak možna, iž w Krolestwie Polskim i Galicji nie byla ona czytana na szerszą skalę. Nieco odmiennie natomiast przedstawiala się sytuacja w zaborze pruskim, gdzie SPD kolportowala swoje lokalne or­ gana (z centrum wroclawskiego), ale ich zasięg oddzialywania tež nie byl zbyt rozlegly. Nadto na ziemiach polskich, zwlaszcza w zaborze rosyjskim, istniala socjalistyczna prasa žydowska, glownie Bundu, ktora tu nie będzie przedmiotem naszych rozwažan. W Galicji 2PSD nie prowadzila intensywniejszej dzialcilnošci prasowej. Natomiast partie polskie oddzialywaly na robotnikow žydowskich za posrednictwem czasopism w języku jidysz. Wydawano takže w Krolestwie Polskim pisma dla robotnikow niemieckich oraz specjalne pisma 'w języku ro­ syjskim, juž to dla rosyjskich socjaldemokratow, celem zapoznania ich z sytuacją w ruchu polskim, juž to w celach agitacyjnych dla ro­ syjskich žolnierzy stacjonujących w Krolestwie. Nadto wydawano biuletyny w języku francuskim i niemieckim, adresowane do zachodnioeuropejskiej prasy socjalistycznej i aktywu tamtejszych partii.

17

Prašą w języku polskim poslugiwali się socj aldemokraci litewscy 8. Specyficzną cechą polskiej prasy socjalistycznej (a takže rošyjskiej) bylo lokowanie jej wydawnictw w zachodnioeuropejskich centrach emigracyjnych. Bylo to chąrakterystyczne zwlaszcza w początkach ruchu, kiedy to ošrodki emigracyjne usilowaly oddzįalywač na wszystkie trzy zabory; ich zasadniczym celem 'wszakže byla dzialalnošč uslugowa na rzecz ruchu w Krolestwie Polskim, a częšciowo takže informowanie polskich skupisk w zachodniej Europie o postępach ru­ chu w kraju. Specyficznym rodzajem byla polska prasa socjalistyczna w Stanach Zjednoczonych AP, ktora podlegala zarowno wplywom krajowym, j ak i ogolnoamerykanskim oraz lokalnym. Prasa ta, przeznaczona wylącznie dla czytelnika polskiego w USA, nie będzie przedmiotem rozwažan tej pracy. Wreszcie powiedzieč trzeba takže o pol­ skiej prasie socjalistycznej ukazującej się w centrum Rosji po rewolucji lutowej i paždziemikowej 1917 r. Ten okres w dziejach polskiej prasy socjalistycznej ma j už swoją literaturę, ktčra objašnila funkcje tej prasy, pržezhačzonej dla skupisk polskich, ktore znalazly się na terytorium Rosji w'Vvyniku ewakuacji z Kr61estwa Polskiego.,Prasa ta pod Wplywem wydarzen rOsyjskich ulegala daleko idącemu procesowi radykalizacji w porownaniu z krajową, od ktore j byla izolowana (choč niezupelnie) linią frontu.

'

*

r

Dzialalnošč wydawnicza polskich nurtow socjalistycznych nie ograniczala się oczywišcie wylącznie do wydawnictw periodycznych. Od samego początku poslūgiwano się drukami ulotnymi, broszurami, ksiąžkami. Ze względu jednak na uniwersalnošč trešci i systematycz-? nošč oddzialywania oraz ukazywanie stosunkowo wszechstronnego obrazu ruchu, ktoremu služyla, prasa j ėst ciekawym obiektem badawczym. Autor ksiąžki daleki j ėst od tego, by upatrywač w socjalisty­ cznej prasie polskiej zjawisko autonomiczne i niezaležne od calošci ruchu, choč i w tych przejawach može ona byč wdzięcznym polem obserwacji, zwlaszcza že niektore partie bardzo eksponowaly swoją 8 1979.

»

E. Vidmantas, Lietuvos darbininku periodine spauda 1895—1917, Vilnius . t

dzialalnošč prašową. Wydaje się wszakže, iž ową prašę naležy rozpatrywač bartLziej instrumentalnie, jako jediio z narzędzi oddzialywania, stosunkowo .wszechstronne, na ktore z kolei takže odbiorcy wywierali wplyw. Dokladne zmierzenie takich oddzialywan nie jest možliwe; možna wszakže hipotetycznie okrešlič zasięg oddzialywania prasy poslugując się žrodlami pošrednimi. Natomiast większošč elementow, zaležnych od nadawcy czy tež tworzonych przez niego oraz j ego intencje, latwe są do rozszyfrowania. Jednym z celow niniejszej pracy będzie rekonstrukcja dziejow polskiej prasy socjalistycznej, okrešlenie jej proweniencji i funkcji, zamierzonej oraz faktycznej, w dzialalnošci poszczegolnych partii. Podstawą rozwažan będą systemy prasowe wypracowane przez poszczegolne partie. Nie unikając opisu i charakterystyki zawartošci oraz strony techniczno-edytorskiej, autor postarai się ukazač potencjalne možliwošci oddzialywania polskiej prasy socjalistycznej na czytelnikow, okrešlič jej zasięg spoleczny, mierzony po częšci nakladami i kolportažem, dač ogolną ocenę zawartošci pism i usytuowač w typologii prasy danėj partii. Prasa nie može byč oderwana od problemow ideowych nurtujących polski ruch, ale nie jest jej zadaniem prezentacja ideologii poszczegolnych partii, lecz jedynie przykladowy sposob jej przetwarzania na lamach partyjnej prasy. Podstawą. rozwažan‘ będzie ogol drukow periodycznych wydawanych przez polski ruch socjalistyczny od początku do 1918 r., przy czym w zasięgu tematu miešcič się będzie jedynie prasa polskich partii politycznych, chočby tylko formalnie byla organami tych par­ tii. Z tych względow socjalistyczna prasa mlodziežowa i ruchu zawodowego traktowana będzie o tyle tylko, o ile związana byla z okrešlonymi partiami. Dzieje polskiej prasy socjalistycznej omowione zostaną w kolejnošci chronologicznej. W obrębie rozdzia!6w uwzględnione będą wszystkie trzy zabory oraz prasa na emigracji na tie specyfiki každej częš­ ci Polski. Material ilustracyjny, obejmujący kolumny tytulowe po­ szczegolnych periodykow, ma unaocznič opisywaną prašę, dlatego do reprodukcji wybrano przede wszystkim numery typowe. Praca ma charakter syntetyczny, to znaczy, ¿e jej zamierzeniem bylo omowienie dotychczasowej wiedzy o tej prasie i ukazanie kierunkow jej rozwoju. W niektorych partiach autor 'posilkowač się bę­ dzie badaniami innych historykow, w częšci zaš wlasnymi studiami'

prowadzonymi w archiwach krajowych (CÄ KC PZPR i niektöre wojewödzkie) i zagranicznych (Leningrad, Lwow, Wilno, Kijöw). Autor starai się wykorzystac i przeanalizowäc zawartosc calej zachowanej prasy partii socjalisty cznych,. dostępnej w zbiorach publicznych. Zbiory polskiej prasy socjalistycznej są stosunkowo obfite. Najwięcej znajduje się w Centralnym Archiwum KC PZPR. Kompletami prasy socjalistycznej dysponują takže inne biblioteki naukowe. Obfite zbiory prasy socjalistycznej Galicji przechowuje Bibliote­ ka Jagiellonska. Nie zachowaly się tylko nieliczne efemerydy, niektö­ re numery pism terenowych, zdekompletowane są tež pisma zydowskie. Zrödla typu archiwalnego są na ogöl proweniencji sądowo-policyjnej (dotyczą glöwnie konfiskat i represji) oraz partyjnej — tych ostatnich najwięcej zachowalo się w archiwum PPS; dotyczą one glöwnie prasy PPS przed 1906 rokiem, w mniejszym stopniu PPS Frakcji Rewolucyjnej. Nie zachowaly się niemal zupelnie "archiwalia partyjne dotyczące prasy PPS Lewioy i PPS Proletariat. Niezwykle ubogie są przekazy zrödlowe dotyczące polskiej socjalistycznej prasy emigracyjnej. Archiwalia SDKPiL dotyczą glöwnie metod redagowania oraz reperkusji personalnych polemik ideowych toczonych w gronie aktywu i na lamach prasy socjaldemokratycznej. Stosunkowo nieficzne są takže pamiętniki oraz wspomnienia wydawcöw i redaktoröw. Najwięcej tego typu žrodel odnosi się do prasy PPS i PPS Frakcji Rewolucyjnej (wspomnienia Leoną Wasilewskiego, a takže zbiory okazjonalnie przygotowywanyqh wspomnien), PPS Lewicy (pamiętnik Romana Jablonowskiego) i PPS zaboru pruskiego. Nadto na lamach samej prasy partyjnej, zwlaszcza w numerach jubileuszowych, znaležč možna szereg wspomnien i relacji, a takže ma­ terialow typu statystycznego, dokumentalnego itp. W sumie nie są to' materialy zbyt obfite, brak jest zwlaszcza przekazöw zrödlowych, swiadczących o szeroko pojętym odbiorze trešci i oddzialywaniu par­ tyjnej prasy. Warunki wojenne sprawily, že niezwykle szczuple są przekazy žrodlowe odnoszące się do dziejöw prasy socjalistycznej lat 1914— 1918. Istotnym žredlem do dziejöw prasy robotniczej {a takže ludowej) są korespondencje robotnicze zamieszczane na jej lamach. Przy badaniu ich trešci trzeba jednak zachowac dužą dozę krytycyzmu, nie zawsze bowiem byly one spontaniezne, a bardzo często pisane wedlug narzuconego schematu, co nie odbiera im wartosci jako zrödla.

20

Dzieje polskiej prasy socjalistycznej jako przedmiot badah nie stanowią „bialej plamy” . Wielu historyków róznych pokolen frapowai ów temat. Podstawę warsztatu badawczego stworzyla niewątpliwie prof, dr Zanna Kormanowa, opracowując cenną bibliografię polskich druków socjalistycznych do 1918 r.9 Ta sama autorka juž w latach trzydziestych publikowala monografie pierwszych periodyków socja­ listycznych. Obok niej na lamach „Niepodleglošci” oglaszal swe artykuly, niekiedy na poly wspomnieniowe, L. Wasilewski. Z. Kormanowa kontynuując swe zainteresowania opracowala monografię „Proleta­ riatu” i, poprzedzoną wstępem, reedycję tego pisma. Początkami pra­ sy PPS parai się Jan Kancewicz. Kilka cennych przyczynków do dziejów polskiej prasy w Galicji w jej najwczesniejszym okresie oglosila Waclawa Sokolowska, požniejsze dzieje tej prasy byly m.in. przedmiotem zainteresowania Jozefą Buszki i autora tej ksiąžki, który oglosil takže szkice obejmujące dzieje prasy PPS, PPS Lewicy i PPS Frakej i Rewolucyjnej. Poprzedzoną wstępem reedycję jedynego krajowego numeru „Walki Klas” z 1890 r. przygotowal Stanislaw Kalabihski, a Zenon Kmiecik scharakteryzowal prašę socjalistyczną Królestwa Polskiego w latach rewolueji 1905— 1907. Sporo uwagi pošwięcili prasie socjalistycznej Franciszek Hawranek, Janina Kasprzakowa, Aleksander Kochanski, Krystyna Murzynowska, Bronislaw Radlak 10, Wladyslaw Zielihski i inni. Gdy mowa o okresie I wojny swiatowej, warto przede wszystkim zwrócic uwagę na cenną monografię Andrzeja Šlisza, traktującą o polskiej prasie w rewolucyjnej Rosji, oraz artykul Jozefą Jakubowskiego o „Naszej Sprawie” i Jerzego Feliksiaka o „Jednošci Robotniczej” . Posilkując się tymi szczególowymi opracowaniami oraz wlasnymi studiami autor zaprezentuje dzie­ je polskiej prasy socjalistycznej do momentu, w którym partie re-, wolucyjnego nurtu w ruchu polskim zjednoczyly się i stworzyly Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, a takže scalona zostala dzialalnošc prasowa nurtu reformistycznego, uosobionego w zjednoczonej 9 Pelne opisy bibliografiezne omawianych tu pozycji znajdzie czytelnik w przypisach do poszczególnych rozdzialów. 10 Ksiąžka B. Radlaka, Sacjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1893—1904, Warszawa 1979, zawiera m.in. obszerną charakterystykę ewolucji ideowej partii opracowaną w oparciu o analizę publikacji socjaldemokratycznyėh, w tym glównie publikacji w prasie SDKPiL omawianego okresu.

21

PPS, jakkolwiek przez dluzszy jeszcze czas prasa tej partii zachowaia w trzech bylych zaborach cechy specyficzne, oparte na dlugoletnich tradycjach i przyzwyczajeniach.

Praca powstala w Pracowni Historii Czasopismiennictwa Polskiego X IX i X X w. IBL PAN. Fragmenty rozdzialów II, III i IV dotyczace prasy PPS byly w innej formie udost^pnione czytelnikom w posta­ ci artykulów. Autor sklada na tym miejscu serdeczne podzi^kowanie recenzentom ksiazki — prof, dr Fannie Kormanowej i doc. drowi Andrzej owi Sliszowi za cenne uwagi i propozycje.

Rozdzial I

Początki polskiej prasy socjalistycznej

1 Najstarszym czasopismem socjalistycznym, w ktorego redagowaniu Polacy aktywnie uczestniczyli, byt tygodnik „L ’Homme” , międzynarodowe pismo socjalistyczne wydawane na wyspie Jersey w okresie od 3 listopada 1853 do 28 grudnia 1855 r. Ogolem wydano 106 numerow. Glowiią rolę w wydawnictwiė spelnial polski dzialacz emigracyjny Zenon Šwiętoslawski. Ireną Koberdowa twierdzi, iž dyskusje na lamach pisma „przyczynily się do usamodzielnienia się nurtu socjalistycznego w šrodowisku emigracji politycznej w Anglii, przygotowując tym samym w okrėšlonym stopniu warunki dla powstania I Międzynarodowki” 1. Radykalna prasa emigracji postyczniowej interesowala się zarowno ideologią, j ak i ruchem socjalistycznym. Niektore periodyki mialy nawet, wedlug owczesnej opinii, zabarwienie socjalistyczne. Pierwszym polskim periodykiem tego typu byla emigracyjna „Gmina” , wydawana od 20 wrzešnia 1866 do 15 lipca 1867 r. w Genewie przez Jozefą Brzezinsklego i Jozefą Tokarzewicza. „Gmina” propagowala socjalizm agrarny, idealizując ustroj gminy. Publicyšci „Gminy” byli jednąk bardzo odlegli w swych poglądach od sporego zastępu Polakow, ktorzy związali się z I Międzynarodowką. Mianem socjalistycznego okrešlali antagonišci pismo „Zmowa” , ktorego jedyny numer pojawil się 15 lipca 1870 r. pod redakcją Antoniego Medekszy, Wlodzimierza Rožalowskiego i J. Tokarzewicza. Wydawcy „Zmowy” zwalczali instytucje wspolczesnego im porządku spolecznego i zapowiadali „po- 1 1 I. Koberdowa, „L ’Homme” (Jersey 1853—1855). Międzynarodowe pismo socjalistyczne, „Z pola walki” 1976, nr 1, b. 71. -•

23

WStarde ludu” — rewolucję. Pismo znalsfzlo szeroki rezonans wsród emigraci i — od razu zglosilo się 300 prenumeratorów. Po wybuchu wojny franeusko-pruskiej pismo zakonczylo swój zyw ot2. 2 . Pierwszym nowoczesnym polskim periodykiem socjalistycznym o ogólnopolskim zasięgu byl miesięcznik „Równosc” . Ze względu na warunki w kraju i przesladowania zarówno myšli, jak i dzialalnošci socjalistycznej periodyk ten postanowiono wydawac za granicą. W Genewie przebywalo wówczas grono polskich emigrantów socjalistycznych wspólpracu jących z socjalistami innych narodowosci, którzy w Szwajcarii znaležli schronienie i mozliwosc dzialania. We wrzesniu 1879 r. z funduszów Stanislawa Mendelsona oraz częšciowo Marii Jankowskiej, Kazimierza Dluskiego i Boleslawa Limanowskiego založono socjalistyczną drukarnię polską. Dzialacze ci i ideolodzy socjal zmu polskiego stanowili zespól Tedagujący „Równosc” . W maju 1880 r. przybyl do Genewy Ludwik Warynski. Obok Mendelsona, który odtąd pelnil funkcję sekretarza redakcji, w sklad šcišlejszej redakcji wchod'zili: Dluski, Witold Piekarski, Szymon Diksztajn i Waryns­ ki. Oczywiéeie inicjatywa wydawania „Równosci” nie narodzila się wylącznie na emigraci i. Przede wszystkim kraj domagal się pisma so­ cialistycznego, a ošrodki krajowe, poczynając od Idonea 1879 r., obficie zasilaiy redakeję korespondenejami. Pierwszy polski periodyk socjalistyczny eksponowal wyraznie dzial artykulów programowych, teoretycznych i historycznych. Obok nich sporo miejsca poswięcano na informaci e krajowe, giównie korespondencje zatytulowane „Z kraju i o kraju” , i informacje zagraniezne, zgromadzone w dziale „Kronika ruchu robotniczego” . Pieczolowicie prowadzono tež dzial nekrologów, w którym zamieszezano biografie socjalistów. Jeszcze przed založeniem pisma (ogólem ukazalo się 18 numerów, w tym 5 podwójnych, liczących od jednego do trzech arkuszy druku) rozgorzala polemika na temat jego charakteru. Większošč emi­ grantów, a takze dzialacze krajowi usilowali nadač mu bojowy i polemiczny charàkter. Tymczasem Limanowski sądzil, že „Równosc” 2 J. Borejsza, Prasa Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1866—1870), „Rocznik Historii Czasopiimiennictwa Polskiego” t. 3, z. 1, s. 118— 123.

24

powinna wypracowac przede wszystkim teoretyczne zasady socjalizmu polskiego, a nie bye pismem agitacyjno-politycznym. Limanowski uwazal, ¿e ruch polski znajduje się w stadium propagandy, nie zaš walki. Wedlug niego pismo powinno przede wszystkim dąžyč do rozpowszechniania zasad socjalizmu, a nie nadawac jeden kierunek „dziatanicm rožnych kölek” 3. Wynika z tego wyraznie, že nie chodzilo tylko o koncepcję pisma, ale w ogöle o oblieze polskiego ruchu. Pozostali czlonkowie redakeji byli odmiennego zdania i Limanowski pozostal odosobniony, choc formalnie jeszcze do kwietnia 1880 r. zasiadai w zespole redakcyjnym. Požniej do redakeji weszli, zafascynowani dzialalnošcią narodowolcow rosyjskich, Warynski i Piekarski. Zaröwno on, jak i caly zespot redakcyjny, mimo^ozumienia istoty anarchizmu, początkowo uwazali go za lewicę ruchu socjalistycznego i dažyk do polączenia obu nurtöw w jedną partię. Na pozycjiach tych w r. 1881 pozostali juž wlasciwie tylko Warynski i Piekarski, ktörzy — pod nieobecnošč Mendelsona — w imieniu „Röwnosci” powitali w specjalnym lišeie międzynarodowy kongres anarchistyczny w Londynie 12 lipca 1881 r .4 Spowodowalo to cofnięcie przez Mendelsona srodkow na wydawnictwo i zawieszenie go w 1881 r. Formalnie rzecz biorąc, wydawcą „Röwnosci” od paždziemika 1880 r. bylo Stowarzyszenie Socjalistöw Polskich Röwnosc, ktöre stawiaio sobie za zadania „poprowadzenie organizaeji socjalno-rewolucyjnej w trzech zaborach Polski” m.in. poprzez „wytwarzanie literatury socjalistycznej” , ale obok tego takže „organizowanie mas” . Wydawanie więc „Röwnosci” i broszur socjalistycznych nie bylo jedynym celem genewskiej grupy socjalistycznej 5. Stosunkowo najwszechstronniej oddzialywano na rozwöj i upowszechnianie idei socjalizmu oraz ruchu w kraju za posrednietwem „Röwnosci” . Juž w pierwszym numerze pisma z paždziemika 1879 r, ukazaly się Program socjalistöw polskich, tzw. brukselski, oraz istotne ________ _/ 3 Zob. I. S. Jazborowskaja, N. I. Bucharin, 17 istokow polskogo socyalisticzeskogo dwizenija, Moskwa 1976, s. 253 i n. Tamže analiza roli „Röw­ nosci” i „Przedswitu” w przygotowaniu ideowego gruntu pod narodziny partii robotniczej. O roli WarynsMego w redagowaniu tych pism zob. A. Notkowski, Ludxoik Warynski, Wroclaw 1978, s. 161 i n. 4 Zob. I. Koberdowa, Czasopismo „R6wnošč” a miqdzynarodowy kongres anarchistyczny w Londynie w 1881 r., „Z pola walki” 1975, nr 2, s. 173—176. 5 Zob.* tekst statutu w: „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1939, nr 1, s. 50.

25

día rozwoju mysli socjalistycznej artykul K._ Dluskiego Patriotyzm i socjalizm oraz polemika z krajową. Gminą socjalistyczną pt. Naszym „patriotom” . ■Wiele istotnych myáli zawieraly tež nietytulowane artykuly wstępne, np. artykul z numeru 1 w 1880 r. objašniający stosunek soc j alistów polskich do kwestíi narodowej oraz manifestujący ich internacjonalistyczne stanowisko. Publikowano artyku­ ly na temat historii ruchów spolėcznych, ekonomii politycznej (pierwsza wersja pracy S. Diksztajna o wartosci dodatkowej 6 8), a takže 7 obszerne informacje o dzialalnošci i przeáladowaniach socjalistów w kraju. Podsumowując ten okres dzialalnošci genewskiego ošrodka wydawniczego, Stanislaw Walczak przypisywal mu wybitną rolę w zespalaniu ideį socjalizmu z ruchem robotniczym w kraju. Owo oddzialy wa­ rne, glównie za posrednictwem „Równosci” , widoczne bylo, jego zdaniem, szczególnie na ruch w Galicji. Nie wydaje się, by to ostatnie przypuszczenie nalezalo akceptowac bez zastrzežen. Dzialalnošc wydawniczo-propagandowa ówczesnycji socjalistów galicyjskich miala Charakter-raczej samorodny, co nie oznącza, |e prowadzono ją w izolacj.i od oárodków emigracyjnych i Królestwa7. W miejsce*„ Równosci” 15 sierpnia 1881, r, pojawil się-„Przedšwit” 8, redagowany przez Mendelspną, Dluskiego i Piekarskiego, faktycznie jednak, wobec nieobecnosci Mendelsona, pismo redagowal Piekarski. Naklad „Przedswitu” wynosil 1000 egz. Ogólem, do powstania Prole­ tariatu, ukazalo się 10 numerów niewielkiego formatu i objętosci (po 4 kolumny). „Przedswit” štai się centralnym polskim periodykiem socjalistycznym, obejmującym zasięgiem swego zainteresowania wszystkie zabory i srodowiska emigracyjne.. Od początku istnienia zespól redakcyjny manifestowal zerwanie z anarchizmem. Z krytyką anarchizmu zgadzali się Diksztajn i Waryñski, który wkrótce 6 O -wartoéci dodatkowej (nadwartoéci), „R6wxiosč” 1880, nr 4, 8—9, 12. 7 S. Walczak, Rola genewskiego ošrodka emigracyjnego polskich socjali­ stów w ksztaltowaniu się éwiadomoéci socjalistycznej w kraju, ,,Ze skarbca kultury” 1955, z. 1(7), s. 59. Na rolę wydawniczych oárodków galicyjskich ziwrócila uwagę W. Sükolowska w ,swej pracy doktorskiej (masz. w IH PAN) pt. „Narodziny socjalistycznego ruchu wydawniczego w Galicji w latach 1868—1884” . 8 Bibliografię zawartoáci „Przedswitu” z lat 1881—1890 opracowaly K. Korzon i M. Zawialska, „Ze iskarbca kultury” 1971,. z. 22, s. 165—272.

dolączyl do zespolu redakcyjnego. Grupę tę scementowalo wspölne stanowisko wobec „narodowosocjalistycznego” Ludu Polskiego i prob jego wyjscia na forum międzynarodowe podczas zbližającego się międzynarodowego kongresu socjalistycznego w Chur. Dy skusja z poglądami Limanowskiego byla glôwnym frontem walki toczonej przez publicystôw „Przedswitu” w omawianym okresie. Niezwykle waznym dokumentem wypracowanym w gronie polskiej emigracji socjalistycznej, w tym glöwnie w zespole „Przedswitu” , ktôry go opublikowal, byl znany list Do Towarzyszy socjalistôw rosyjskich 9. Po raz pierwszy zadeklarowano w nim koniecznošč dzialania w obrębie imperium jednej partii socjalistycznej, skupiającej Polakôw, Rosj an i reprezentantow innych narodowosci, oraz wypracowania wspôlnego programų politycznego. „Cel wspôlny powinien nas bratnio zlączyč na polu walki” — pisala grupa byîej „Röwnosci” ^i redakcja „Przedswitu” w listopadzie 1881 r. Feliks Perl nazwal tę odezwę „oficjalnym manifestem nowego politycznego kierunku w międzynarodowym socjalizmie polskim” , kierunku, ktöry stawial na samodzielnošč klasową polskiego proletariatu. Zasady wypracowane w ogniu gorących sporöw i dyskusji w „Röwnosci” i „Przedswicie” legly u podstaw programowych Socjalno-Rewolucyjnej Partii Prole­ tariat. Obok wydawnictw, glöwnie dla kraju, szwajcarska emigracja socjalistyczna staraia się zapoznač z problemami polskiego socjalizmu dzialaczy socjalizmu europejskiego. W tym celu röwnolegle z „Rownoscią” zaczęto wydawac „Bulletin de la Revue Socialiste Polonaise «Röwnosc» (Égalité).” Pierwszy numer pochodzil z paždziemika 1879 r., czwarty, ostatni znany, ze stycznia 1880 r. Poszczegolne numery biuletynu przynösily wiadomosci o sytuacji poszczegölnych częšci Polsk'i, przy czym ukazywano glöwnie trudne warunki dzialalnošci w zaborze rosyjskim, przesladowania socjalistôw w Warszawie, nie zaniedbując Galicji, ktörej pošwięcony byl caly numer 3 z grudnia 1879 r. Biuletyn mial Charakter wydawnictwa kameralnego, przeznaczonego, jak się wydaje, glöwnie dla prasy socjalistycznej na zachodzie Europy 10. Podobne biuletyny bądž inné wydawnictwa, mające 9 „Przedéwit” 1881, nr 6—7. 10 Fotokopie czterech numerôw biuletynu znajdują się w zbiorach mikrofilmôw CA KC PZPR (mikrofilmy 787, 463).

27

na celu informowanie europejskiej prasy socjalistycznej o dzialalnošci partii na ziemiaęh polskich, wydawaly potein, wzorem „Röwnosci” , inne polskie grupy socjalistyczne į socjald'emokratyczne. 3 * Zaslužony historyk ruchu robotniczego Adam Prochnik zwrocil uwagę na przelom, jakiego dokonala Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat w dzialalnošci wydawniczej w ogöle, a prasowo-wydawniczej w szczegolnošci. W okresie poprzedzającym powstanie partii niemal cala literatūra socjalistyczna drukowana byla za granicą bądž w zaborze austriackim, skąd przemycano ją nielegalnie do zaboru ro­ sy j skiego. Byly to na ogol wydawnictwa broszurowe. Dzialalnoše pra­ šowa natomiast polegala na wydawaniu w ošrodku emigracyjnym or­ ganu teoretycznego, ktöry byl „raczej organem ksztaltowania się myšli socjalistycznej iiiž organem partii, niž wyrazem kierunku politycznego” n. Partia Proletariat ze względu na Charakter i metody dzialania musiala stworzyc inne typy wydawnictw, przede wszystkim poslugiwala się szybko drukowanymi i latwiejszymi do upowszechniania, a takže skuteczniejszymi w oddzialywaniu na robotnikow odezwami. Z ko­ lei zdecydowano wydawac konspiracyjnie w Warszawie czasopismo partyjne, ktöre by w odröznieniu od periodyköw emigracyjnych moglo szybko i z większą znajomošcią rzeczy reagowac na biežące w ydarzenia i wykorzystywac je dla propagandy socjalistycznej. Owo „ukrajowienie akcji prasowej” bylo bezsporną zaslugą pierwszej polskiej partii marksistowskiej. „Proletariat” byl pierwszym nielegalnym periodykiem wydawanym w Krölestwie Polskim po upadku powstania styczniowego. Byl on zarazem pierwszym pismem socjalistycznym, ktorezaczęlo się ukazywac z inicjatywy Komitetu Centralnego Proletariatu od 15 wrzesnia 1883 r., tj. rok po založeniu partii. Ostatni, piąty numer zamknąl wydav/nictwo w majų roku następnego, przy czym materialy do kolejnego, szostego, numeru byly niemal w pelni zgromadzone. Warto zwöcic uwagę na fakt, iž pierwsze cztery numery „Pro­ letariatu” , organu Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii,1 11 A. Prochnik, Dzialalnoše wydawnicza Proletariatu w: Studia z dziejow polskiego ruchu robotniezego, Warszawa 1958, s. 259—260.

28

ukazywaly się systematycznie w krotkich odstępach czasu (14 IX, 1 X, 20 X i 20 XI 1883). Trzy pierwsze numery byly zbližone do formatu owczesnych dziennikow i drukowane w ukladzie trzyszpaltowym w Warszawie przy ul. Walicow 8 w mieszkaniu Franciszka Kowalskiego, zecera sprowadzonego z Galicji, czynnego dzialacza partyjnego. Numer 4 pojawil się w zmniejszonym nieco formacie i zwęžonych szpaltach. Numer piąty drukowany byl w mieszkaniu Bronislawa Slawiriskiego przy ul. Zlote j. Ostatni numer rožnil się zasadniczo od poprzednich ukladem graficznym; format jego byl o po!owę mniejszy, druk dwuszpaltowy, papier cienszy, co czynilo go latwiejszym do upowszechniania. Wszystkie numery „Proletariatu” opatrzone byly tymi samymi haslami: „Swobody! Fabryk! Ziemi!” , „Proletariusze wszystkich krajow, lączcie się!” oraz „Obrpncy «sprawy robotniczej», rozpowszechniajcie to pismo!” Pierwsze haslo streszczalo bližsze i dalsze postulaty programowe partii, drugie — nawiązywaio do tradycji ruchu i jego międzynarodowego charakteru. Wszystkie te hasla rozmieszczone byiy wokol polokrąglego tytulu, prostszego w pierwszych numerach, bardziej ozdobnego w ostatnim. „Proletariat” wytworzyl okrešlony model krajowego periodyku partyjnego, na ktorym wzorowac się będą następne pokolenia wydawcow i redaktorow prasy partyjnej. Nawiązywano zresztą takže do jego ksztaltu zewnętrznego, choc tylko raz powolano się na oryginalny tytul, niewątpliwie ustalony bez odwolywania się do obcych wzorow, a šwiadczący o odrębnošci klasowej czytelnikow, dlaktorych byl przeznaczony. Pismo dzielilo się na szereg zasadniczych dzialow. Dominowaly celne w sformulowaniach i tonie artykuly redakcyjne objašniające stanowisko partii w podstawowych kwestiach epoki. I tak Ludwik Waryhski byl autorėm artykulu My i buržuazja, zamieszczonego w numerze 3; stosunek partii do caratu okrešlil w dwoch ostatnich nume­ rach Tadeusz Rechniewski (My i rząd), stosunek buržuazji do wojen demaskowal autor artykulu My wobec wojny. Wiele miejsca zajmowaly komunikaty Komitetu Centralnego, sprawozdania kasowe, nekrologi, wiadomosci o przesladowaniach czlcnkow partii, ostrzeženia przed prowokatorami i zdrajcami. Najobszerniej prezentowala się kronika ruchu robotniczego za granicą i w kraju, w ktorej zamieszczano korespondencje robotnikow z Warszawy, 29

Lodzi i okolic Częstochowy, Lubelszczyzny oraz Litwy. Možna tež wyodrębnič w pišmie skromny jeszcze dzial literacki, na ktory skladaly się utwory poetyckie, m.in. tekst' Warszawianki oraz Hymn Uberalny na rok 1880 w oazekiwaniu konstytucji Waclawa Šwięcickiego, nowelka Feliksą Kona Bezrobocie. Obrazek įabryczny, wreszcie utwor Iwana Turgieniewa Prog. Poezja w prozie, przeložony dla pisma przez Zygmunta Pietkiewicza. Tresci.zawarte w „Proletariacie” byly wielokrotnie przedmiotem analiz. Autorzy tych analiz są zgodni co do tego, iž pismo konsekwentnie realizowalo nakrešlony *w pierwszym numerze program, ktory m.in. glosil: „Sprawie wyzwolenia klasy robotniczej pismo to služyč będzie. Jako tlumacz myšli i poglądow organizacji, ktora ten cel sobie zaznacza, będzie ono obroncą wyzyskiwanych i ciemięžonych — oskaržycielem ciemięžycieli [...], sztandarem międzynarodowej robotniczej rewolucji, organizacyjną spojnią i trybunem” . Podkrešlilišmy wyžej, iž „Proletariat” byl pierwszym periodykiem, j aki pojawil się w Warszawje po. powstaniu styczniowym, kto­ ry omijając niezwykle surową cenzurę zaborcy nawiązywal tym samym do tradycji tajnych drukow polskich, zwlaszcza z początku lat szešcdziesiątych. Tworcy pisma znali zapewne rownolegle wydawane rewolucyjne druki rosyjskie, narodowolskie, ktore propagowano na tamach „Proletariatu” . Zdumiewa zwlaszcza uniwersalnosc trešci redagowanego w trudnych warunkach pisma, bogactwo informacji o žyciu w Krolestwie Polskim owych lat i potrzebach klasy robotniczej, a takže obfitošč gatunkow, szczegolnie dziat kronikarski, opracowywany m.in. w oparciu o robotnicze korespondencje. „Proletariat” drukowano w stosunkowo pokažnym jak na owe czasy nakladzie — 2 tys. egzemplarzy. Kolportowano go wsrod robotnikow, czytano i dyskutowano na zebraniach robotniczych. Badacz dziejow Proletariatu Leon Baumgarten twierdzi, iž pismo czytal niemal každy czlonek partii, že rozpowszechniano je takže w kręgach sympatykow. Aktywisci jeszcze przed pojawieniem się pierwszego numeru przygotowywali czytelnikow na ten moment. „Proletariat” kolportowano rowniež na ulicach, wsrod mlodziežy uniwersyteckiej i szkolnej. Poza Wanszawą pismo rozpowszechniano w Lodzi i kilku innych ošrodkach robotniczych Krolestwa Polskiego, Litwy, a takže w polskich koloniach uniwersyteckich w glębi Rosji. Policja tropila pismo, redakcję i drukarnię. Konfiskowano liczne egzemplarze, are30

sztowano ich posiadaczy; j ego posiadanie bylo bezspornym dowodem obciąžającym. Archiwalia wladz carskich zawierają liczne dowody, že pismo znane bylo szeroko i studiowane w srodowiskach robotniczych jeszcze w koncu lat osiemdziesiątych i na początku dziewięcdziesiątych12. Grupa genewska polskiej emigracji socjalistycznej o ukazaniu się „Proletariatu” musiala wiedziec juž we wrzesniu, gdyž 1 paždziernika „Przedswit” powital ukazanie się krajowego pisma partyjnego. Ukazanie się „Proletariatu” bylo pewnym zaskoczeniem dia redakcji „Przedswitu” , poniewaz w tym samym numerze žalono się i broniono przed zarzutami dzialaczy krajowych, którzy twierdzili, iž wydawnictwo „zagraniczne nie može oddač ruchowi tych uslug, jakie oddaė mu mogą wydawnictwa krajowe” 13. W stosunkowo krótkim czasie okazalo się jednak, iž krajowy organ propagandowy nie wystarczy w szeroko zakrojonej akcji przedsięwziętej przez partię, zwlaszcza že byl on nieustannie naražony na likwidację. Okazalo się równiez, iž w tak trudnyeh warunkach nie sposób traktowac kwestii teoretycznych, wymagających odrębnego periodyku, który latwiej wydawac w kraju, w którym panuje swoboda slowa i druku, czyli w ošrodku emigracyjnym. Zaczęly się więc tworzyc zaląžki partyjnego systemu prasowego, obejmującego periodyki przeznaczone zrazu do realizacji róznych celów, a z czasem adresowane takže do róznych grup czytelniczych. Godzi się przedstawic kilka refleksji na temat dostępnošci pisma krajowego. Otóz wydaje się, že periodyk ów mògi byč zrozumiany tylko przez bardziej wyrobione kręgi czlonków i sympatyków partii1 8 18 Informacje o numerach „Proletariatu” w Kijowie v 1884 r. Zob. Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (dalėj CGIA) USSR w Ki­ jowie, f. 274, o. 1, j.ch. 270. O nmmerach „Proletariatu” i „Walki Klas” na Litwie (częšciowo z pieczęcią „Agentūra Ksiąžkowa Proletariatu”) zob. CGIA 'LSSR w Wilnie, f. 446, o. 1, j.ch. 1; f. 378, 1883, j.ch. 117, k. 46; jw. Zbior dokumentöw Instytutu Historii Partii przy KC KP Litwy, 62, k. 35. Druki przewozono w pociągach z Prus Wschodnich i przemycano na stacji w Wierzbolowie razem z druikami Narodnej Woli. Podstawowe informacje o „Proletariacie” zob. Wstęp do: Proletariat. Organ Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii (Warszawa 1883—1884), reedycja, Warszawa 1957, piöra 2. Kormanowej i H.J. Mošcickiego, a takže odpowiednie fragmenty w monografii L. Baumgartena, Dzieje Wielkiego Proletariatu, Warszawa 1966. 18 Od redakcji, „Przedšwit” 1883, nr 24, s. 2.

3a

wywodzących się ze srodowiska klasy robotniczej. Kręgi te nie byly wprawdzie liczne, jednakže wáród dzialaezy partii znajdowala się spora grupa robotników mającyeh odpowiednie przygotowanie do odbioru tekstów na wysokim stosunkowo poziomie i operųjących trudnymi pojęciami, slownictwem, niejednokrotnie obcego pochodzenia. Przypomnieč zresztą trzeba, že częšč z nich wywodzila się bezpošrednio ze zubožalych rodzin szlacheckich, w których druki periodyczne nie byly rzadkošcią. Wydaje się, že trudniejsze teksty pisma docieraly do szerszych kręgow czytelniczych drogą niejako pošrednią — opowiedziane przez bardziej wyrobione jednostki. Natomiast większošč tekstów z dzialu kroniki, zwlaszcza koręspondencje i lakoniczne informacje o przesladowaniach, mogly byč zrozumiane nawet przez mniej przygotowanych odbiorców. Wydaje się wszakze, iž owo pošrednie czytelnictwo wáród klasy robotniczej dominowalo jeszcze przez dlugie lata, przy czym dotyczylo ono kręgow robotniczych tylko najbardziej swiadomych i grupujących się w większych przedsiębiorstwach i fabrykach, które objęte byly wplywami partii robotniczych14.

4 Powstanie w kraju partii Proletariat stworzylo dla redakcji „Przedswitu” nową sytuację. Oczywiscie grupa „Przedswitu’' powitala serdecznie powstanie organizacji krajowej i oglosila jej program w paždzierniku 1882 r. Stojący faktycznie na jej ežele Piekarski, w przeciwienstwie do przywödcow Proletariatu, byl zwolennikiem tworzenia ogolnopolskiej organizacji socjalistycznej i na te tory klerowal redagowany periodyk. Sądzil, iž „Przedswit” predestynowany jest do ideowego kierowania calym ruchem. Wobec Proletariatu „Przed­ swit” mögl wypelniac glöwnie funkeje pomocniczo-služebne, zwlasz14 Obszernej analizy zawartošęi „Proletariatu” dokomala 2. Kormanowa, „ Proletariat”, „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1936, nr 2 i 3—4. Zwrocila ona szczegolną uwagę na jego rolę jako zrödla do dziejöw partii, podkrešlając „wielką agitacyjną i dokumentacyjną wartošč korespondeneji robotniczych” , a takže pierwsza sformulowala refleksje na temat roli pisma krajowego: „powstawalo w ogniu walki, bezpošrednio w terenie, niezafalszowane [...] emigracyjną tęskinotą” . „Bezpošrėdini glos masy robotniköw walczących w szeregach pierwszej socjalistycznej organizacji” (jw. nr 3—4, s. 145).

32

cza ¿e Dluski, Mendelson i Jankowska znaležli się czasowo poza zespolem -redakcyjnym. Począwszy od stycznia 1883 r. redakcja „Przedswitu” podzielila drukowany material na częšč oficjalną — dokumenty ruchu krajowego — i informacyjno-publicystyczną, przygo­ towywaną na emigracji. Nie uniknięto jednak swoistego cenzurowania publikacji krajowych, m.in. opuszczono ten fragment uchwal wilenskiego zjazdu Proletariatu, ktöry möwil o ogölnorosyjskiej partii. Nie zachowano takže koniecznego obiektywizmu w krytykowaniu skądinąd balamutnych wypowiedzi lwowskiej „Pracy” - Mimo to „Przedswit” štai najbližej plaszczyzny politycznej Proletariatu, choc publikowal tež dokumenty Solidarnošci. Wskutek rožnic poglądow i braku srodköw pismo zostalo zawieszone w paždzierniku 1883 r .15 Krajowy organ partyjny nie mögl wypeîniac wszystkich funkcji. Dlatego reprezentant organizacji krajowej, Stanislaw Kunicki, ktôry wyjechal uzgodnič dzialania z emigracją i dzialaczami rosyjskimi, rozpocząl rozmowy na temat kontynuowania prasowych wydawnictw emigracyjnych. Powrot z więzienia Mendelsona i pojawienie się w skupisku emigracyjnym Cezaryny Wojnarowskiej stworzylo dla tej inicjatywy sprzyjające okolicznošci. Wspôlnie postanowiono wznowic „Przedswit” oraz založyč nowy organ zagraniczny — „Walkę Klas” ; pierwszy numer ukazal się w Genewie w maju 1884 r. W skïad redakcji obu pism weszli: Mendelson; Jankowska, Kunicki, Diksztajn i Wojnarowska. Wobec niezgodnošci poglądow odsunęli się od dzialalnošci redakcyjnej Dluski i Piekarski. Oba periodyki podporządkowano krajowemu kierownictwu partyjnemu, tworząc specjalną firmę w ydawniczą pod nazwą* „Walka Klas” . W 1884 r. ukazalo się osiem numeröw „Walki Klas” , liczących od 14— 30 stron druku16. Každy nu­ mer obok artykulu wstępnego, nadsylanego przez Mendelsona z Paryža, zawieral stale rubryki: „Sprawy organizacji Proletariatu”, „Z kraju” , „Kronika zagraniczna” , „Bibliografia” . Pismo ukazywalo się nieregularnie do czerwca 1887 r. W latach 1888— 1889 pojawila się druga šeria „Walki Klas” , wydawana wlasciwie dla II Proletariatu, a w 1887 r. dwa numery „Kwartalnika Walki Klas” . Wskutek aresztowan wTkraju emigracja w coraz większym stopniu przejmowala kierownictwo ideowe ruchu i wydawnictw'partyjnych. Poczynając od 15 O „Przedswicie” tego okresu zob. L. Baumgarten, cyt. wyd., s. 216 i n. 16 Tamže s. 361 i n. 2 — Polska Prasa Socjalistyczna

33

' 1885 r. zarôwno „Walka Klas” , jak į .„Prze'dswit” sterowane byîy wylącznie przez emigrację i stanowiiy wyrąz jej pogląd6w, choc formalnie zachowywâno firmę Proletariatu. O iïe w 1884 r. pisma te w miarę regularnie docieraîy do kraju (szczegôlnie do „kolonii” rbsyjskich), o tyle kontâkty rwaîy się w 1885 r. Pierwszy większy transport prasy, ktôry dotarî do kraju we wrzesniu 1885 r., štai się wkrôtce iupem policji. Obok biežących, niezwykle cennych informacji krajowych i zagranicznych „Walka Klas” zamieszczala szereg istotnych rozpraw na tematy programowe i taktyczne. Podkrešlano w nich (Mendelson) w szczegôlnosci internacjonalizm polskiego ruchu socjalistycznego. Do ciekawych i dojrzalych wnioskôw doszli publicyšci pisma w odniesieniu do okresu przejsciowego po zwyciçstwie rewolucji socjalistycznej. Dojrzala tež byla analiza klasowego charakteru panstwa rosyjskiego, zwîaszcza ješli się ją porôwna z ocenami, jakie padaly podczas wilenskiego zjazdu Proletariatu. Wielokrotnie wypowiadano się w kwestii niepodleglošci Polski, akcentując przede wszystkim klasowe interesy polskiego proletariatu. W rozwažaniach na tematy taktyczne pewną rolę przypisywano terrorowi, zapewne pod naciškiem dzialaczy krajo­ wych. Roztrząsano takže rolę partii, jako „swiadomej mniejszošci” . Z inicjatywy redakcji prôbowano podejmowac badania nad owczesną klasą robotniczą. Kontynuowano publikację tekstow uzasadniających „braterskie stosunki z rosyjską partią socjalno-rewolucyjną” , gloszono potrzebę odbudowy Międzynarodowki. Opublikowano takže cenne materialy z procesu „proletariatczykôw” . Podobne myšli odnaležč možna we wznowionym 1 maj a 1884 r. bardziej popularnym teraz „Przedswicie” , redagowanym przy udziale szerokiego grona partyjnych publicystôw. Wspôlpracowali z nim m in. Feliks Daszyhski i Ludwik Krzywicki. Na uwagę zaslugują publikacje o stosunku klasy robotniczej do warstw pošrednich. Pisano na jego iamach o ucisku ilarodowym w zaborach į>ruskim i rosyjskim. Pojawilo się szereg artykuîôw demaskatorskich, odslaniających bezpošrednie związki polskich klas posiadających z klerem i ideologami liberalizmu. „Przedswit” zywo reagowal na wydarzenia krajowe i przejawy ruchu robotniczego. Od 1885 r. pojawialo się rocznie 12 numerôw, w tym niektôre podwôjne.

34

5 Jesienią 1887 r. przebywaî w Genewie wspôlorganizator II Prole­ tariatu, Ludwik Kulczycki, ktôry nawiązal kontakty z emigracją socjalistyczną i štai się jej emisariuszem17. Mniej więcej w tym samym czasie gîôwni reprezentanci emigracji badali oraz analizowali stosunki krajowe i mozliwosci przerzutu nielegalnej literatury. Druga podrož Kulczyckiego do Paryža w 1888 r. przyczynila się do powolania Centralizacji, w skîad ktôrej weszli Mendelson, Jajpkowska i Aleksander Dębski. Miala ona m.in. kierowac pismami i wydawnictwem partyjnym. „Walką Klas” kierowaî glôwnie Mendelson. Pomiescil on wôwczas na jej laimaich wiele interesujących rozwazan, m.in. oipowiedzial się nie tylko za uprawianiem propagandy, jak to czynili socjališci na Zachodzie, ale takže dzialalnošci i akcji rewolucyjnej. Krytykowaî taktykę parlamentarną socjalistôw zachodnioeuropejskich. Odrzucal anarchizm, choc nie ukrywaî swoich sympatii dla niektôrych czynôw anarchistycznych. Dyskutowano w „Walce Klas” na temat programų minimum, widząc w nim wlasciwie tylko šrodek agitacyjny. W odniesieniu do zaboru rosyjskiego gloszono hasîa walki o ujęcie wîadzy politycznej i ustanowienie dyktatury proletariatu, przy uwzglçdnieniu takže minimalnych celôw tej walki. W kwestii niepodleglošci Polski zaznaczyla się pewna ewolucja poglądow. Publicyšci socjalistyczrii zaczęli wyznawac pogląd, že klasa robotnicza powinna skupič pod swymi sztandarami sojusznikôw — wszystkich niezadowolonych z aktualnego stanu rzeczy. Odchodząc stopniowo od dawnych zasad wspôldziaîania z proletariuszami panstw zaborczych, rozwazano ponownie mozliwosc tworzenia organizacji ogôlnopolskiej. Inaczej tež wypowiadano się na temat zasięguoddzialywania socjalistôw polskich, choc nadal gloszono. koniecznosé solidarnej walki rewolucjonistôw Polski i Rosji. Krajowi dzialacze II Proletariatu, wsrôd ktôrych nie bylo wybitniejszych teoretykôw, zaabsorbowani pracą organizacyjną, nie mieli istotnego wplywu na publikacje emigracyjne. „Walka Klas” stawala się coraz bardziej organem Mendelsona. Mysli podobne do Mendel17 Zob. Ze wspomnieü Ludwika Kulczyckiego, „Z pola walki” 1972, nr 1, s. 160 i n.

35

sona zaezęly kieikowac równiez na iamach popularme j szego „Przedswitu” . Tymczasem Mendelson coraz bardziej oddalaï się od tego, co dyktowâl stan ruchu i upiyslów w kraju. Po upadku „Walki Klas” na polu walki pozostal „Przédswit” adresowany do calej Polski. Poczynając od 1889 r., pod wplywem ro‘zwijającego się ruchu w zaborze rosyjskim, w Galicji i Poznanskiem, na jego Iamach zaznaczala się znamienna ewolucja, a nadany przez Mendelsona pismu kierunek o-póznialy znacznie krajowe realia. Poczynając od 1887 r. „Przédswit” štai się dwutygodnikiem; w następnym roku ukazywal się nieregulamie i až 6 numerów bylo podwójnych lub potrójnych. W 1888 r- Mendelson zmienil podtytul „Przedswitu” ; okrešlil go jako organ „Polskiej Partii Socjalno-Rewolucyjnej” . Zmiana ta miala oczywiscie glębsze przyczyny, które wyluszczal w artykuîach programowych. W tym czasie pismo rzadko docieralo regularme do kraju i częšciej možna bylo je widziec w rękach studentów polskich w Petersburgu. W polowie 1890 r. nastąpila przerwa w wydawnictwie18. Do tego mniej więcej czasu redakcja utrzymywaîa w miarę systematyczną lącznošč z krajem, šcišlej z Warszawą, za posrednictwem Stanisîawa Padlewskiego19. Zawieszony w koñcu 1890 r. „Przédswit” wznowiony zostal przez Mendelsona 4 lipca 1891 r., przy czym wydawnictwo i drukarnię przeniesiono z Genewy do Londynu. Pismo stalo się teraz tygodnikiem. W 1891 r. ukazalo się 26 numerów, w następnym — 12. Po kilku miesiącach tygodnik ponownie zawieszono 26 marca 1892 r. Mendelson wyjasnial, že przeznacza wszystkie šrodki na potrzeby prasy socjalistycznej w Galicji. Wzbudzilo to protesty dzialaczy z Krôlestwa. Aleksander Sulkiewicz pisal z Berna 4 kwietnia 1892 r. do Mendelsona: ja przynajmniej dotąd rozumialem «Przédswit» jako przedstawiciela partii caîej polskiej, a specjalnie warszawskiej organizacji. Dlaczego towarzysze ze wszystkich trzech zaborów nie chcą zrozumiec tego, že potrzebny jest niezbędnie organ calej partii jako jej przedstawiciel i pozwalają na to, žeby «Przédswit» zawieszano día braku srodkôw? Bardzo to pięknie, že w Galicji ruch wydawniczy tak się swietnie rozwija, ale czy t(f jednak nie za wiele dzis 18 Przerwa trwala od 15 III do 31 VII 1890 r. 19 O korespondencjach Padlewskiego zob. F, Perl, Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, Warszawa 1958, s. 328.

36

dla te j Galioj i až 4 pisma, tym bardziej že žycie ich ma kosztowac egzystencję «Przedswitu»” 202 . 1 Kolejny numer „Przedswitu” pojawil się dopiero w styczniu 1893 r. jako miesięcznik z podtytulem: „Czasopismo spoleczno-ekonomiczne” . Obok Jankowskiej i Dębskiego glowną rolę nadal odgrywal w nim Mendelson, ale stopniowo na czolo redakcji wysuwal się, dzialający tu od 1892 r., Witold Jodko-Narkiewicz. Zapowiadano, iž „Przedšwit” „nadal pod tą šamą redakcją i w tym samym kierunku wydawany będzie” Z1. W numerze 4 ogloszono, iž zarowno „Przedswit”, jak i inne wydawnictwa przechodzą na wlasnosc ZZSP i numer 5 z maja zyskal stosowny podtytul. Od 1887 do 1893 r. „Przedswit” przeszedl ciekawą ewolucję. Na j ego lamach obserwowac možemy kilka wątkow: historyczny, traktująey jednak glownie o przeszlošci ruchu socjalistycznego; polityczny, omawiający sytuację w poszczegolnych zaborach; zestaw artykulow o taktyce ruchu socjalistycznego; dzial informacji na temat ru­ chu międzynarodowego, wreszcie teksty popularyzujące zasady mark­ sizmu. Dzial historyczny otwieral syntetyczny artykul o dziesięcioleciu socjalizmu na ziemiach polskich. Tradycyjnie w marcu wspominano Komunę Paryską, niekiedy takže Wiosnę Ludow. W ostatnim nume­ rze (22— 24) z 1887 r. zamieszczono nekrologi wybitnych anarchistow i ich biografie oraz nekrologi Marii Bohuszewiczowny i Rozalii Felsenhardt. W następnym roczniku zaczęto publikację cyklu pt. Naši poprzednicy, w ktorym pomieszczano sylwetki socjalistow utopijnych. Caly numer 14— 16 z sierpnia 1888 r. pošwięcono rewolucjonistom ro­ syj skim i ich wspolpracy z Polakami oraz dziejom I Międzynarodowki. Rocznik 1889 r. rozpoczęto rozwazaniami z okazji 100-lecia rewolucji francuskiej. Przypomniano sylwetkę Jaroslawa Dąbrowskiego, a w cyklu Nasi towarzysze tych, ktorzy oddali žycie za socjalizm, w szczegolnošci dzialaczy Proletariatu. W „Przedswicie” zamieszczono tež pierwsze obszerne omowienie dzialalnošci Warynskiego, napisane przez Mendelsona. Gdy chodzi o zainteresowania „Przedswitu” sytuacją na ziemiach polskich, obserwujemy wyražną zmianę „orientacji” redakcji. W 20 CA KC PZPR, 305/VII/64, k. 172—173. 21 Od Redakcji, „Przedswit” 1893, nr 1, s. 28.

37

1 związku z kampanią wyborczą w tPoznahskiem na początku 1887 r. opublikowano kilka tekstôw tyczących tego zaboru. W drugiej polowie roku więcej pisano o Galicji. W następnym roczniku szczegôlnie wiele tekstôw dotyczylo Požnanskiego, chociaž cykl Zlotą księga naszych klas posiadających nawiązywal i‘do pozostaîych zaborôw. W następnych latach uwaga redakcji skierowana byla glôwnie na Poznanskie i Galioję. W pišmie brak bylo'wôwczas poglębionych tekstôw na temat sytuacji politycznej i spoîeczno-ekonomicznej w zaborze ro­ syj skim. Najciekawsze jednakže byîy dywagacje na temat tak'tyki ruchu robotniczego; teksty te w znakomitej większošci pisaî Mendelson, ktôry w 1887 r. wyznawal jeszcze zasadę: „Naprzôd socjalizm, a tym samym uwolnimy się od ucisku narodowego” . W cyklu artykuîôw Sami ze wszystkimi, z sierpnia 1887 r., postulowano samodzielnošc polityczną partii robotniczej. Inne teksty z lat 1887— 1888 byly na tyle ogôlnikowe, že možna je byîo bardzo rozniaicie interpretowac, np. w artykule pt. Na czym polega polityka party jna? podkrešlano znaczenie mniejszych kôlek robotniczych wobec centralizmu partyjnego, nie formulując wyraznie stanowiska redakcji. Następne roczniki przyniosly nieco więcej jednoznacznych sformulowan. Na tym tie bardziej zrozumiala staje się kampania redak­ cji o gromadzenie Funduszu Walki Czynnej. Objašniano, iž przez walkę rozumie się „usilowanie wszelkiego rodzaju w celu usunięcia przeszkôd stojących dziš na drodze sprawie organizacji socjalistycznej” . Bardzo wiele myšli na temat tak’tyki ruchu zawieralo obszerne sprawozdanie z kongresu založycielskiego II Międzynarodowki zamieszczone w „Przedswicie” w sierpniu 1889 r. W związku z tym krešlono zadania partii: zdobycie wladzy przez klasę robotniczą nie tylk'o za pomocą propagandy, ale i walki (od tajnej organizacji po manifestacje i strajki). Wielokrotnie podnoszono rolę klasy robotni­ czej, w szczegolnošci robotnik'ôw fabrycznych, ktôrzy są chorąžymi „interesôw ludowych, interesôw calego kraju” 22. Ostrožnie natomiast dyskutowano na temat terroru, wyjašniając, zgodnie z poglądami II Proletariatu, že zupelnie wyrzec się „zamachôw” niepodobna 23. We wrzesniu 1891 r. „Przedswit” opublikowal list delegacji pol22 Polityka ludowa, jw. 1891, nr 6 z 8 VIII, s. 1—3. 23 Tamže nr 7 z 15 VIII, s. 1—3.

38

skiej na kongres Międzynarodowki, w ktorym akcentowano potrzebę jednošci ruchu w zaborze rosyjskim, a pisząc o jednošci, zalecano pamiętač o politycznych zadaniach ruchu. Adresat tych uwag byl więc latwy do rozszyfrowania. Najwięcej tekstow na tematy programowo-taktyczne przypada na rok 1892. Zaczęto od uwag na temat terroru ekonomicznego w związku ze sporami warszawskimi. Konkluzja autora brzmiala: Niech decydują sami robotnicy. Zapewne piorem Mendelsona „Przedšwit” wypowiadal się na tematy rosyjskie, dochodząc do przekonania, že Rosja wtedy stanie się wolna, „gdy jako panstwo w dzisiejszych granicach istnieč przestanie” 24. W kwestii przyszlych granic Polski za absurdalne uwažano rozwažania na temat granic etnograficznych czy historycznych: granice miala zakrešlič rewolucja polska. Polemizując ze Stiepniak'iem (Sergiuszem Krawczynskim) na temat „zniszczenia panstwa rosyjskiego” , Mendelson žądal gwarancji dla Polski w przypadku przebudowania Ros j i w panstwo konstytucyjne. Glowną gwarancją mialo byč „oddzielenie Polski [...] w granicach jej ogniska rewolucyjnego. Będzie to koniec — prawdziwy koniec caratu” 2S. Rozvvažając kwestię sojuszu rewolucjonistow polskich i rosyjskich Jodko-Narkiewicz doszedl do przekonania, že „i nadal sojusz polskich socjalistow z rewolucjonistami Rosji opierač się będzie na tych samych zasadach — chyba že warunki nie przewidziane podyktują jednym i drugim lepszy punkt wyjšcia” 26. Choč formalnie organem ZZSP ,,Przedšwit” štai się od maja 1893 r., to faktycznie j už od początku tego roku byl on nowym pismem, ktore przeszlo ewolucję — od programų Proletariatu do programų PPS. Pewną epokę w dziejach pisma zamknąl Mendelson z ostatnim numerem w 1892 r.; zwracal w nim uwagę artykul pt. Potrzeba jednoš­ ci. Koniecznošci przeformowania szeregow nikt w kraju nie kwestionowal, chodzilo tylko o to, jakie będą podstawy zjednoczenia. „Przedšwit” ušwiadamial czytelnikom przede wszystkim sytuację — kryzys w Ros j i i možliwošč wojny z Austrią. Przy tym ukladzie sil trzeba „zacząc przemawiač językiem ogolnej polityki, a nie doktryny” , gdyž

24 Wl. R-a, Przešladovoania na Litvoie, jw. 1&92, nr 27 z 2 I, s. 5—8. 25 S.M., Początek konca, jw. nr 32 z 6 II, s. 6. 26 Al., Socjališci polscy w sojuszu z revoolucjonistami Rosji, cz. 2, jw. nr 34, s. 7—8.

39

idzie „o zupelnie inne dogadanie się” . Socjališci muszą skupič wokol siebie zywioly niezadowolone, a przede wszystk'im spowodowac, by radykalizm drobnomieszczanski spržymierzyl się z socjalistami, a nie z reakcją. Przeslanką jednošci powinno bye stworzenie samodzielnej organizacji robotniczej lub szerzej — ^ludowej” . W žądaniaeh partii „powinny się odzwierciedlic žądania wszystkich pokrzywdzonych [...], musimy — pisal Mendelson — mieč swoją šilę, swoją armię i swoj samodzielny byt. Musimy byč niezaležni zarowno od innych sil politycznych w kraju, j ak i na zewnątrz. Jeden okrzyk walki powinien się rozlegač i w Warszawie, i w Krakowie, i w Prusach Wschodnich, i pod ziemiami szląskimi” . Partia powinna otworzyc „wrota do demok’ratycznej i socjalnej republiki dla tych, ktorych szlachecka Polska oddala na pastwę despotyzmu carskiego” , tj. 2ydow, Ukraincow, Litwinow, Bialorusinow27. Tego rodzaju poglądy, ktore przeciež w calošci nie zostaly przyjęte nawet przez PPS, byly przez dluzszy czas lansowane przez Mendelsona w „Przedswicie” . On to wlasnie obserwowal kryzys w Rosji 28 i wzywal do wspolpracy ,,patriotow” spod znaku Ligi Polskiej. Wszystko to nie przeszkadzalo mu rownoczesnie sumiennie informowac czytelnikow o postępach ruchu socjalistycznego na Zachodzie i w Rosji, propagowac zasad Marksowskiej ekonomii politycznej, pomieszczač materialy dotyczące ruchu w kraju. „Przedswit” lat 1888— 1892, organ II Proletariatu, praktycznie byl więc trybuną Mendelsona, odchodzącego od poglądow, ktore zv/iązaly go niegdyš z partią Warynskiego. Mendelson mūšiai się wszakze liczyč z opinią organizacji krajowej, ktora byla potencjalnym odbiorcą pisma, i dlatego pojawialy šie te meandTy i wolty, a takže pevvna niejednolitošč wewnętrzna materialow, ktore publikowalo pismo po 1888 r. Pamiętač jednak trzeba, že stanowilo ono jedyny lącznik socjalistow polskich z ruchem międzynarodowym, a od 1889 r. rowniez z II Międzynarodowką. /

27 R-a, Potrzeba jednošci, jw. nr 39—40 z 26 III, s. 2—5. 28 Es., Kryzys w Rosji, jw. nr 23 z 5 XII, s. 1—2; tenže, Wobec kryzysu w Rosji, jw. nr 24 z 12 XII, s. 1—3.

40

6 W 1890 r. II Proletariat podjąl probę kontynuowania w kraju pisma robotniczego pod znanym juž tytulem: „Walka Klas” . Inicjatywa narodzila się w przeddzien pierwszych obchodöw šwięta majowego. W kwietniu 1890 r. ukazal się pierwszy (i jedyny wydany) numer pi­ sma niewielkiego formatu, liczącego 8 stron druku, jako organ Warszawskiego Komitetu Robotniczego. Mimo že egzemplarz nosil nadruk „W drukarni partyjnej” , pochodzil z ktörejs drukarni lwowskiej i, jak się wydaje, zostal w calošci skonfiskowany podczas pröby przewiezienia nakladu nielegalnie przez granicę przez Adolfą Szleyena, stu­ dentą ze Lwowa29. Byč može, tworcą tego przeidsięwzięcia byl przebywający wöwezas we Lwowie Stanislaw Kassjusz. Caly numer pisma pošwięcony byl šwiętu majowemu. Otwierala go odezwa WKR, charakteryzująca warunki dzialania w zaborze ro­ syj skim, gdzie socjališci nie byli w stanie „nawet na drodze pokojowej postawic nasze žądania” . Zwracano się nie tylko do proletariatczykow, ale do wszystkich, „ktörzy wierzą w dzialalnošč rewolucyjną” , i tych, „ktörzy mają nadzieję na bardziej pokojowe i bardziej umiarkbwane rozwiązanie kwestii socjalnej” 30, co dowodzi, že miano na uwadze takže czlonköw ZRP. Gloszono hasla poprawy warunköw pracy, swobody dzialania związkow zawodowych i zgromadzen, wysuwano zatem zaröwno hasla ekonomiezne, jak i polityczne. Omawiany numer „Walki Klas” zawieral tež relację z kongresu Międzynarodowki w 1889 r. W sprawozdaniu podkrešlano, že „skuteezne reformy spoleezne dopiero wtedy mogą byč zaprowadzone, gdy wladza polityczna przejdzie z rąk‘ tyranöw i wyzyskiwaczy do rąk ludu pracującego” 31. Pisano o przygotowaniach do obchodöw majowych w Europie oraz w kraju, akcentując zwlaszcza prace przygotowaweze w zaborze pruskim. Byl zatem ow numer pomyšlany jako doražny druk informacyjno-agitacyjny. Po raz pierwszy usilowano przy jego 29 Tekst omawianego numeni „Walki Klas” odnaleziony w zbiorach lwowskich oglosil S. Kalabinski w: Archiwum Ruchu Robotniczego t. 1, s. 10—24. О aresztowaniu na granicy Adolfa Wlodzimierza Schleyena zob. F. Perl, Dzieje ruchu socjalistycznego, s. 330—331. Perl uzywa drugiego imienia Szleyena. *° Archiwum Ruchu Robotniczego t. 1, s. 11. 81 Tamže s. 14.

41

przygotowywaniu wykorzystac legalne mozliwosci w Galicji. Czyniono to jednak wbrew austriackim ustawom, co spowodowalo, že byl to druk nielegalny. Nie spelnil on zresztą swojej roli, jako že 490 egz. zostalo skonfisk'owanych 22..

7. Bagatelizowanym dotąd w historiografii tytulem prasowym byla* paryska „Pobudka. Czasopismo narodowo-socjaiistyczne” , založone w styczniu 1889 r. przez Stanislawa Barañskiego. Barañski legitymowal się związkami z ruchem socjalistycznym w Warszawie od koñca lat siedemdziesiątych oraz pobytem w Cytadeli. W koñcu 1888 r. založyl on w Paryžu Gminę Narodowo-Socjalistyczną, ktorą „Po­ budka” nieoficjalnie reprezentowala-do 1890 r. Od numeru 1 z 1891 r. pismo opatrzono podty tūlėm šwiadczącym, že j ėst ono oficjalnym organem Polskiej Narodowo-Socjalistycznej Partii, choč taka partía nigdy nie istniaįa. ~ Barañski prowadzil „Pobudk'ę” do swojej šmierci, tj. do maja 1891 r., po nim przejąl pismo Jan Lorentowicz. Zarówno z Barañskim, j ak i Lorentowiczem wspólpracowali czlonkowie gminy. W pierwszym okresie szczególnie obficie zasilal „Pobudkę” B. Limanowski, pisujący tu jako jedyny jiutor pod swoim nazwiskiem. Seria jego artykulów na temat przemian spolecznych w kraju byla teoretyczną podbudową programų Gminy Narodowo-Socjalistycznej, pomieszczonego w pierwszym numerze miesięcznika. Limanowski nie byl czlonkiem redakcji „Pobudki” , w maju zas 1891 r. zerwal wsp