Sprawa Polska na Węgrzech, 1914-1916 [PDF]

Zitiervorschau

Dbrowski, Jan Sprawa polska na Wgrzech Piotrków

^ó

Sprawa

polska

na

DR. JAN

widowni

migdzynarodowoj

DBROWSKI

IfcTo

2

SPRAWA POLSKA NA

WGRZECH 1914 1916

PIOTRKÓW

1917

Wydawnictwo „Wiadomoci

Polskich"

^

Sprawa

polska

na

DR. JAN

widowni

migdzynarodowej

DBROWSKI

^T£ 2

SPRAWA POLSKA NA WGRZECH 1914 • 1916

PIOTRKÓW

1917

Wydawnictwo „Wiadomoci

Polskich

DRUKARNIA PASTWOWA POD ZARZDEM — DEPARTAMENTU WOJSKOWEGO N.K.N.

Tym, co we krwi

trudzie nieli ory biae z ziemi wgierskiej do polskiej i

OFICEROM

I

ONIERZOM

KARPACKIEJ BRYGADY LEGIONÓW powicam.

I

Polska

i

Wgry w XIX

wieku

POWSTANIE LISTOPADOWE

R. 1848-9;

SMOLKA,

KOSSUTH, ANDRASSY- -OSTATNIE LATA PRZED

WOJN

Pocztek wieku XIX przyniós Wgrom narodowe odrodzenie zarówno na polu literatury nauki, jak polityki. Na czas wysokiego wzrostu uczu narodowych wolnociowych na Wgrzech przypado powstanie lii

i

i

stopadowe, na które patrzyli

walk

Wgrzy

nie tylko

jako na

take jako na walk z absolutyzmem o wolno ludów. ocen doniosoci powstania listopadowego tradycy przyjaznego stosunku Wgrów do Polski tumaczy naley akcy, jak w sprawie polskiej podjo wówczas szereg rad komitatowych, autonomicznej reprezentacyi spoeczestwa wgierskiego. Trzydzieci sze komitatów, z komitatami Nograd Bars na czele, zwrócio si z rezolucyami do króla wgierPolski z

Rosy,

lecz

T

i

i

dajc

od niego interwencyi

w

sprawie polskiej. Co wicej niektóre komitaty domagay si wprost wypowiedzenia wojny Rosyi. Jak wiadomo jednak, sfery wiedeskie stosownie do swojej taktyki wobec powstania, nie uznay za stosowne wystpi czynnie w imi tych postulatów.

skiego,

Akcya komitatów wgierskich odbia si jednake

gonym

echem

w

w

Sejmie warszawskim. Na Izb sejmowych dnia 25-go czer-

Polsce

i

poczonych wca przemówi pose Woowski, wyraajc wdziczno

posiedzeniu

narodowi wgierskiemu za adresy komitatów do króla i postawi wniosek, by powierzy Julianowi Niemcewiczowi zredagowanie podzikowania, które Sejm przesa

8

mia nastpnie Wgrom. uchwalony,

lecz

Wniosek zosta przez Izby zanim go wykonano, Rzd narodowy

zawiadomi Sejm na posiedzeniu poczonych Izb 5-go sierpnia 1831 roku, i wysa ju w gorcych sowach zredagowan odezw do Wgrów, któr te Izbom odczytano.

Na

tern

zakoczya si

na razie

Sejm wgierski rozwizany

—

w

sprawa, poniewa roku 1830, z powodu pa-

nujcej zarazy nie móg domaga si egzekutywy dla Niemniej jednake nie zapomniano komitatów. koa polskie w Paryu o tej sprawie, tembardziej, roku 1833, kiedy równie nie spuszczay jej z oka. Sejm ponownie si zebra, zajli si spraw polsk poBorsiczky, który pozostawa w relasowie Balogh cyach z emigracy polsk we Francyi, i oni to postanowili poruszy rezolucye komitatowe na posiedzeniu izby Borsiczky zwróci si w tej sprawie do Palaposelskiej. tyna Arcyksicia Józefa, który wszake odmówi interwencyi u króla, danej przez komitat Nograd, twierdzc, prawo pozwala mu interweniowa tylko w spraogólnoci Palatyn zwizany przez wach wgierskich.

da

e

W

i

—

e

pierwsz

sw on

W z

dworem

wytoczenia sprawy polskiej

go

to

i

rosyjskim,

pragn unikn

tak zreszt spónionej

powodu przyszo nawet pomidzy nim

;

z te-

a Borsicz-

kym do dosy ostrego starcia. Mimo to sprawa polska znalaza si na porzdku dziennym Sejmu z kocem 1833 roku, dziki wystpieniom Ludwika Kossutha, Franciszka Deaka

i

Franciszka

Kólcseya, którzy w sprawie polskiej wygosili gorce przemówienie. Zwaszcza Kólcsey, jeden z najwybitniejpublicystów wgierskich, wystpi barszych poetów mowie wygoszonej dzo gorco w obronie Polaków. na20-go listopada 1833 roku, dajc wyraz alowi, i

W

e

ród wgierski nie lakom, owiadczy:

by w Nie

stanie

orem

bylimy

w

dopomódz Po-

stanie

nic

innego

uczyni, jak tylko

bagalnemi

sowy zanie prob do

tronu królewskiego. Polacy to naród przez którego podzia wszczepia daleko widzca Katarzyna mier serce Europy, powodujc ran, która sprowadzi mier nas czy nie miewszystkich, jeeli nie bdzie uleczon. I limy susznoci, odzywajc si w sprawie Polaków, gdymy widzieli, jak inne bardzo wpywowe ludy opuszczaj

w

chodn obojtnoci

Królowi wolnego ludu wypada i naley narazi si dla wolnoci narodowej, wolnemu ludowi za wypada i naley wzywa króla do czynic to, speniamy taki obrony wolnoci narodowej obowizek przed Bogiem i ludmi, który sama natura w nasze piersi, a któremu zadouczyni jest poytkiem i chlub. Do interwencyi jednake, jakiej Kólcsey w drugiej swej mowie 22-go listopada, nie przyszo; w znacznej mierze na to niezdecydowane stanowisko wikszoci sejmowej, spowodowane zrczn polityk Paich z

;

woya

da

wpyno

la ty na.

Pojmowanie sprawy

w alki o ni, r

jako o wolno ludów, które zaznaroku 1831, byo przyczyn, polskiej

i

jednoznacznych z walk czyo si na Wgrzech w

e

hodujcy tym zasadom Polacy

w

roku 1848, by zacign si w szeregi wgierskie. Ochotnicy polscy stworzyli nie tylko kilkutysiczny Legion polski, ale walczyli nadto w formacyach czysto wgierskich, dostarczajc im zwaszcza oficerów. Na czoo przywódców powstania wysunli si niebawem polscy generaowie Dembiski, Bem i Wysocki. Zwaszcza zimowa kampania Bema, zakoczona oczyszczeniem Siedmiogrodu, zjednaa mu opini najzdolniejszego generaa wojsk powstaczych. Tylko ten, kto czyta poezye Petófiego, polegego jako adjutanta Bema i kto widzia do dzi jeszcze trwajc cze, wprost nawet kult Bema w Siedmiogrodzie, ten zrozumie, czem sta si ten polski dowódzca pospieszyli

— —

—

10

dla

Wgier

i

jak

silnymi

wzami przywiza Wgrów

do Polski przez obron ojczyzny Batorego. roku 1849 zanosio si przez chwil na wysunicie przez Wgrów ponownie sprawy niepodlegoci Stao si to z chwil interwencyi rosyjskiej, Polski.

W

—

przypadajcej na

wiosn tego

W

kwietniu pojawi si w sferach wojskowych wgierskich plan wtargnicia do Galicyi, zajcia Krakowa i wzniecenia stamPolsce pod hasem przywrócenia jej td powstania Z moliwoci wykonania tego planu niepodlegoci. liczono si nawet w Rosyi, gdzie co prawda przeceniano nieco cyfrowy udzia Polaków w armii wgierskiej. Wykonanie tego planu udaremnione jednak zostao przez wkroczenie do Wgier w maju 1849 roku 200.000 Rosyan pod dowództwem Paskiewicza, zdobywcy WarWysocki zamiast wtargn do Galicyi, musia szawy. na czele kilkunastu tysicy ludzi, wród których znajdoroku.

w

—

wa

Legion polski, podj obron karpackiej grapo Maramaros. Niebawem te ledz nicy od Spia miao powstanie wgierskie pod ciosami, zadanymi mu przez przewaajc armi sprzymierzonych. Rok 1849 odegra jednak w stosunkach polsko-wgierskich niezwy-

si

i

a

k

Wgrzy

w

samem mocarstwem, które zniszczyo pastwo polskie które te odtd cho w zmienionej formie, poczo zagraa nieustannie najywotniejszym interesom wgierskim. Z drurol.

znaleli

si oko

oko

z tern i

krew przelana we wspólnej walce zbliya Wgrów do Polaków spowodowaa w szerokich masach narodu ten nastrój, który z maemi zmianami przetrwa do dzisiaj. Polacy pozostali w opinii wgierskiej jedynym narodem, któnieubaganymi wrogami Rosyi

giej

strony

i

i

w

Wgrom

przyniós pomoc. „Boe co Polsk" i mazurek Dbrowskiego stay si pieniami narodowemi wgierskiemi, które i dzisiaj zna kade dziecko. Dla Polaków udzia w powstaniu

ry

rozpaczliwej walce czynnie

—

11

wgierskiem by jednem ogniwem wicej w walkach z mocarstwami rozbiorowemi, a zwaszcza w walce z Ro-

sy

o

czyo

wolno

narodu. Regularne wojsko polskie waltam niemal po raz ostatni pod wodz polskich

generaów. Stamtd te przysza do Polski bojowa pie „Stój carze, stój!", dajca wyraz tym nadziejom, jakie wizali Polacy z powstaniem wgierskiem tej nienawici, jak budziy w nich mundury rosyjskie, zjawiajce si ponownie dla stumienia zarzewia wolnoci. tych warunkach byo rzecz zrozumia, denia do walki zbrojnej z Rosy, rozwijajce si w latach nastpnych w Polsce, ledzone byy przez nieprzejednane ywioy wgierskie a zwaszcza emigracy, z wielkiem zainteresowaniem. Po realizacyi niepodlegociowych dpolskich, spodziewano si wytoczenia sprawy wi

W

e

e

forum Europy. Miar nastroju emigracyi wgierskiej wobec powstania styczniowego jest odezwa wydana 27-go lutego 1863 roku przez Ludwika Kossutha do Polaków z zapewnieniem ich o sympatyi i poparciu myl tego zakrztn si te Kosze strony Wgrów. suth okoo czynnego poparcia powstania i poczyni kroki u rzdu woskiego o interwency w sprawie polskiej. gierskiej przed

W

Plan jednake nie

uda si

osignito tylko zorganizowanie niewielkiego oddziau pod dowództwem pukownii

ka Nullo, który te wzi udzia w powstaniu. Podobnie zawiód si Kossuth w nadziejach pokadanych w Najak to podnosi w swoich pamitnikach. poleonie III Zmiana polityki Napoleona wobec Austryi wpyna, zdaje si, na to, 20.000 francuskich karabinów, przechowywanych na Modawie dla przyszego powstania wgierskiego, nie dostao si do Polski, jak to zarzdzi Kossuth. Ostatni jego prób, zmierzajc do czynnego poparcia powstania t.j. projekt stworzenia Legionu gierskiego z 5000 ludzi na pomoc Polakom, udaremni ,

e

W-

sam

Rzd

Narodowy,

nie

chcc naraa si

Austryi.

Wo-

12

bec tego musia Kossuth ograniczy si jedynie do wydania odezwy skierowanej do oddziaów wgierskich stacyonowanych w Galicyi, które wzywa do przyjaznego zachowania si wobec chronicych si z poza kordonu po-

wstaców. bnie

byo

te odezwa odniosa skutek. Podona Wgrzech, dokd chronio si wielu uczeIstotnie

i

stników powstania.

Mimo surowych

za przechowywanie zbiegów, roiy

pónocno szej

-

wgierskie, a

w

kar naznaczonych

si od

nich komitaty

szczególnoci dwory tamtej-

szlachty.

Oceniajc te wystpienia Kossutha i prawie jednoczesne enuncyacye Smolki i Andrassyego, pamita trzeba o rozwijajcym si wówczas bujnie panslawizmie rosyjskim.

Wobec

nym Wgrom

tego niebezpieczestwa, które historyczgrozio rozkadem i zniszczeniem na rzecz

Rosyi, morzu, znaleli wielkiej

ru,

a

si Polacy

która znalaza

wobec Polaków

Polakom

w

swój

utoniciem

w

sowiaskiem

Wgrzy na jednej linii opowyraz w polityce wgierskiej i

latach siedemdziesitych.

Dla polityków polskich w Austryi rozwizanie sprawy wgierskiej byo kwesty pierwszorzdnego znaczenia, gdy pomylne lub niepomylne zaatwienie jej decydowa miao o losach kierunku centralistycznego. Z tego punktu widzenia patrze naley na wystpienie Franciszka Smolki w sprawie wgierskiej, w parlamencie wgierskim 28-go sierpnia 1861 roku. Ówczesna mowa jego o stosunku Wgier do Austryi jest dla nas tern

e

przynosi wiele takich momentów, które waniejsz, dzi po latach odzywaj si znowu w zmienionych formach w sprawie polskiej. Smolka stan wówczas na stanowisku integralnoci praw pastwowych wgierskich okreli stosunek Wgier do monarchy jako ugod, który jednostronnie zmienia nie mona, lecz gdzie nasi musi do przywet w razie zbrojnego zatargu i

dy

wrócenia stanu dawniejszego.

Wystpujc

przeciw zamia-

13

rom ograniczenia samodzielnoci pastwowej Wgier pod pozorem ochrony innych narodowoci, przestrzega przed

Chorwatów

wygrywaniem

e

zwaszcza,

ustpstw

dla

Wgrzy

i

Wgrów

okazali

przeciwko

jaknajdalej

Chorwatów. Podnosi

maj obowizku wdzicznoci

sobie,

ch

idc

e Wgrzy

wreszcie,

oswobodzenie ich od Turków, bo byli szacem dla Austryi, która, oswobadzajc ich, zabezpieczya siebie przed podobnym losem. Utrzymanie si na historycznym stanowisku zawdziczaj Wgry tylko wasnej staoci i wytrwaoci. Z powodu tej mowy, podkrelajcej take czce Polsk z Wgrami, a w której widzimy tak wyranie analogi ówczesnej sytuacyi Wgier do dzisiejszego pooenia Polski, chociaby w kwestyi narodowoci, sta si Smolka przedmiotem ywych manifestacyi odpowiedzi na nie wystosowa ze strony Wgrów. sprawy on do Wgrów odezw, stwierdzajc polskiej i wgierskiej. „Wasza sprawa, to nasza, a nasza, nie

za

wzy

W

czno

to wasza".

Ugoda austryacko-wgierska w roku 1867 zapewnia Wgrom w duej mierze realizacy ich pastwowych wpyw na wspólne sprawy Monarchii. Wpywu tego nie zaniedbali oni take wywrze przy uregu-

de

i

w

lowaniu kwestyi polskiej

Austryi.

Gówn

rol odegra takiem jej rozwi-

oczywicie realny interes Wgier w zaniu, któreby zabezpieczao je wobec Rosyi

tu

slawistycznej

polityki, zataczajcej

i

jej

coraz szersze

pankrgi.

Rozumiano to u nas. Dosy wymieni tutaj nazwisko Stanisawa Komi a n a,*) który z rzadk u nas znajomoci stosunków wgierskich podkrela wtedy rol, jak odi

grywaj

odgrywa

mog Wgrzy w

sprawie polskiej, jak niemniej przyczyny, które skaniaj polityków gierskich do popierania naszych aspiracyi narodowych. i

w-

*)

St.

Ko zmian.

Listy

z

Pesztu.

14

Wyrazicielem tych dnoci politycznych kó wgierskich sta si hr. Juliusz Andrassy, wgierski prezydent ministrów, a póniej minister spraw zewntrznych, jeden z twórców trój przymierza i dzisiejszego ustroju monarchii.

Andrassy by jednym z tych, którzy doceniali donioso sprawy polskiej, nie tylko dla Wgier ale dla i

moliwo

zacaej monarchii i dlatego, ze wzgldu na targu z Rosy, by gorcym rzecznikiem stworzenia taGalicyi, któryby dawa narodokiego stanu wego rozwoju Polakom i otwiera przez to drog Auza stro-Wgrom do Królestwa Polskiego, które

mono

w

uwaa

jeden z najwaniejszych terenów dla przyszoci monarmowie z 20-go lutego 1866 r. wy uszczy chii. Ju

w

on swoje zapatrywania na kwesty polsk w nastpujcy sposób: „W ostatnim czasie, ssiadujcy z nami naród, który opatrzno zdaa si postawi u granic Austryi Wgier na to, aby by pewn oson przed zaborczei mi deniami panslawizmu, w oczach Austryi i wbrew Wobec ogólnego oburzenia opijej woli zosta rozbity. europejskiej, wspartego przez owiadczenia wszystnii kich prawie mocarstw, cie

zadra

rosyjski absolutyzm

i

w

no-

ju do pewnego stopnia, e podpisay ukad 1815 roku, przysu-

dyplomatycznej przyzna

mocarstwom, które guje prawo dania przywrócenia autonomii przyrzeczo-

jedyna chwila, w któmogo byo urarej zdecydowane wystpienie Austryi towa autonomi Polski, przynajmniej w pewnych graAle rzd by wtedy czem innem zajty: twórca nicach. patentu lutowego owiadczy wtedy w Radzie Pastwa, nej

tym ukadem. Wtedy

to

bya

—

i naley si

spodziewa,

e Wgrzy

po

dugoletniej teje Radzie abstynencyi zajm znowu opuszczone miejsca. Mocarstwa zachodnie, nie znajdujc adnego potern pastwie, którego zadaniem winno byo parcia podniesienie przez moraln si znaczenia veto, wy-

w

w

by

15

powiedzianego przez wszystkie pastwa europejskie, przestay zajmowa si kwesty, która bya wprawdzie kwesty europejsk, ale w pierwszym rzdzie kwesty austryacko-wgiersk. To by polityczny bd." Zostawszy w roku 1867 wgierskim prezydentem ministrów, nie zaniedba Andrassy wywrze swego wpywu i w sprawie polskiej w naznaczonym powyej kierunku, jak wiadcz o tern pamitniki Ziemiakowskiego, Faktem jest, w sprawie wprowadzenia w Galicyi jzyka polskiego jako urzdowego zadecydowaa u Monarchy interwencya Andrassy 'ego, którego prosi o poparcie Ziemiakowski. Po powrocie Franciszka Józefa I z Budapesztu, pojawio si znane rozporzdzenie cesarskie z czerwca 1869 r. o zastosowaniu jzyka polskiego. Jako minister spraw zewntrznych kontynuowa Andrassy swoj polityk polsk. Ustpstwa Austryi dla Polaków wywoay zaniepokojenie w Rosyi, a Andrassy'ego oskarano tam wprost, do wojny z Rosy, celem zagarnicia Królestwa Polskiego i stworzenia z niego przedmurza dla Austro-Wgier. Mimo wyjanie ze strony Bismarcka, Austrya nie ma niebezpiecznych dla Rosyi zamysów w tej sprawie, zaniepokojenie to nie ustawao, jak wiadcz o tern raporty ambasadora austryackiego w Petersburgu Langenaua. Stwierdzaj

e

e dy

e

—

one,

e

rzd

deskiego

z Polakami,

dla siebie z

tonomi nia

rosyjski

tej

pilnie

ledzi

widzc

przyczyny,

w

ukady rzdu

nich

e —jak

powan grob

weszy denia Polaków

w

realizacyi

stadyum

i

przez — do odbudowa-

twierdzi

Galicyi

Polski

to

wie-

w

au-

kiedy

chwili,

Rosya ostatecznie pooya jej koniec. Podobne wieci przychodziy i z Berlina, gdzie lkano si niekorzystnego wpywu stosunków galicyjskich na Poznaskie. Wobec tego Andrassy da uspakajajce

e

zapewnienia Bismarckowi, ale stwierdzi zarazem, cho gotów jest zrobi wiele dla przyjani niemieckiej, to je-

16

zamiar stanowczo zachowa narchii. Doda te przytem, i nikt nie cinak

ma

niezaleno mo-

moe ode da,

by pomaga do wytpienia jedynego niepanslawistyczrzuca go przez to w ranego elementu sowiaskiego miona Czechów, coby w Austryi oznaczao koniec yi

cia

parlamentarnego.

Zaatwiwszy w ten sposób spraw z Niemcami, zdecydowa si na danie Rosyi zapewnienia, e w Galicyi nie istniej adne organizacye powstacze, lecz odmówi stanowczo wyjanie co do stosunku rzdu do Polaków galicyjskich i uznajc to za ubliajce powadze monarchii, poleci Langenauowi owiadczy, e raczej zdecyduje si na wojn, ni na krok, któryby rzuci cie na prestige pastwa. Programowi swemu pozosta wierny Andrassy take podczas wojny rosyjsko-tureckiej. Uwaa on wówczas,

e

dla Austro- Wgier

do zajcia

Królestwa polskiego programu.

nadesza odpowiednia chwila

Polskiego i urzeczywistnienia ich Do zrealizowania tych pogldów,

Andrassy dawa stanowczy wyraz wobec monarchy, nie przyszo jednak ze wzgldu na znany przebieg i zakoczenie ówczesnego konfliktu o Bakan. Rok 1878 zamkn epok w stosunkach polskowgierskich. Nastpio zupenie wyrane osabienie rozlunienie tych stosunków, na które zoyy si gównie dwie przyczyny. Pierwsz z nich byo faktyczne zniknicie sprawy polskiej jako sprawy midzynarodowej, drug za definitywne uoenie si stosunków w obrbie monarchii Austryacko- Wgierskiej. Nie miay wic gry sposobnoci do zabrania gosu ani w sprawie losu o ile nie chciay Polaków poza granicami monarchii naraa si na zarzut mieszania si w sprawy wewntrzne obcego pastwa, ani te nie stykay si bezporednio z Polakami galicyjskimi, których ustrój dualistyczny skazywa na wyczny niemal kontakt z Wiedniem. Usta-

którym

i

W-

—

—

17 lenie politycznego

pooenia

Galicyi

i

dno tamtejszych

wzmocnienia autonomii kraPolaków do rozszerzenia jowej w ramach istniejcego porzdku, które zreszt nakazywa praktyczny rozum polityczny jako pierwszow Galicyi potrzeby rzdne zadanie, nie wywoywao zblienia si do Wgier, jako nie mogcego przynie i

i

e

ze strony wpyworealnych rezultatów, tern wicej, wych czynników centralnych kroki takie nie byy wcale chtnie widziane. Z tych to wszystkich powodów sto-

sunki polsko-wgierskie w ostatniej wierci XIX wieku ograniczay si do czysto zewntrznych objawów sympatyi, gównie na gruncie towarzyskim, przy sposobnoci rocznic historycznych lub uroczystoci narodowych. I poczy coraz bardziej.*) te objawy jednake Ten stan rzeczy dyktowany zreszt naturalnymi warunkami, uledz musia zmianie wraz z zapowiedziami moliwoci zmian istniejcym stanie rzeczy Europie. Ostatnie 10 lat przed wojn wzmagay zarówno w Polsce jak i na Wgrzech przekonanie, szybkimi krokami stosunkach europejskich, a zwaszcza zblia si kryzys

sabn

w

w

e

w

w

bezporednich ssiadów. Wzmoona agitacya moskalofilska i coraz wyraniejsza Rosyi do zupenego ujcia pówyspu Bakaskiego w sfer swych wycznych wpywów wyrabiay na Wgrzech stosunku Rosyi do

jej

dno

e

przekonanie, moliwoci zbrojnego zatargu z pastwem rosyjskiem, któryby na czy stron przechyli los wypadków, nie da si unikn. Z natury rzeczy zwróci wtedy musiano oczy na Polsk, gdzie jednoczenie wzrasta coraz bardziej obóz, opierajcy swe rachuby na zatargu Austro- Wgier z Rosy i liczcy na poparcie tego mocarstwa przy realizacyi pastwowych dpolskich. Ze strony Polski da dobitny wyraz pro-

ow

t

ornym

e

e

*) Warto jednak zaznaczy, w latach osiemdziesitych komitatach poruszono ponownie spraw polsk na wzór 1831 r.

w

kilku

2

18

rem, jak

i

sowem

Wadysaw

Studnicki zarówno piópodczas pobytu swego w Budapeszcie*).

gramowi tego obozu

rozwija si poczy objawy ponownego zblienia si do siebie Polaków i Wgrów i próby wzmocnienia i zacienienia wzajemnego stosunku obu narodów. Za inicyatyw modziey akademickiej w e Lwowie powsta tam klub polsko-wgierski po przyjedzie grów na uroczysto 3 Maja 1908 roku. Wród inteli-

Na

tern tle

r

W-

byo duo zainteresowania dla Klub rozwin dziaalno informacyjn

sprawy. i zapoznawcz zwaszcza przy pomocy wzajemnych wycieczek do Polski i Wgier. Najdoniolejsz bya wycieczka polska z 1909 r. na obchód ku czci bohaterów aradzkich, przyjmowana demonstracyjnie w szeregu miast wgierskich, gencyi lwowskiej

w

tej

Budapeszcie, gdzie Izba poselska urzdzia roku uroczyste posiedzenie na cze delegacyi polskiej.

a

zwaszcza

W

1912 za inicyatyw posa E. Ko vacsa, dr. A. Diveky'ego bar. A. Nyary'ego powsta w Budapeszcie klub poli sko-wgierski, w którym prócz powyszych zaznaczyli Giesswein wybitniejsz dziaalsi posowie Dobieczky noci. Prasa od pocztku odnosia si przychylnie do dziaalnoci klubu, a zwaszcza dzienniki Budapesti Hirlap, Pestl Naplo, Vilag, Budapest. Aagyar- Orszag, A. Nap, zaliczajce si do najpowaniejszych organów prasy. Rozpoczto te organizowa podobne kluby w pograniczWgier. Stowarzyszenia takie nych miastach Galicyi zaznaczyy si zwaszcza w Nowym Sczu w Preszodziaalnoci. Wród wielu wycieczek wie (Eperjes) wgierskich podnie przedewszystkiem naley przybycie wspaniaej delegacyi Wgrów na uroczystoci grunwaldzkie 1910 i. w Krakowie, jakote na 50-cioletni rocznic powstania styczniowego do Lwowa, gdzie dziki staraniom prez. Rutowskiego zgotowano jej niezwyke i

:

i

yw

*)

Die Oesterreichiscfc-ungarische ['rag.

i

19

Niezmordowanym dziaaczem by na Wgrzech prof. dr. Adryan Diveky, znany historyk publicysta, który, zapoznawszy si przez kilkuletni pobyt w Polsce z naszymi stosunkami, sowem piórem informowa o nich swych rodaków. Z szerszych akcyi wszcztych przez klub polskowgierski wymieni trzeba akcy w sprawne Chemszczyzny. Na danie lwowskiego komitetu chemskiego zainicyowa p. T. Stamirowski, prezes klubu, akcy na Wgrzech, majc na celu wniesienie masowego protestu do przyjcie.

i

i

Sejmu wigierskiego przeciw oderwaniu Chemszczyzny. Akcya powioda si w zupenoci. Zwaszcza wiec w Hodmezó-Vasarhely zorganizowany przez posa Nagy przy udziale tysicy wocian wgierskich wypad imponujco. Poniewa jednak ówczesne Koo Polskie w Dumie za-

dao

zaprzestania akcyi

w

Galicyi,

przeto

i

na

W-

grzech zaniechano wniesienia gotowego ju protestu na porzdek dzienny Izby poselskiej. tyme czasie podniesiono w Galicyi i na grzech spraw Polaków zatatrzaskich jak wiadomo ju przed laty nasi jzykoznawcy poruszyli fakt jzykowej i etnograficznej przynalenoci pogranicznej ludnoci Ora-

W

W-

;

Spia do narodowoci polskiej. Ludno ta nie posiadaa adnej wiadomoci narodowej, gdy, znajdujc si pod wpywem duchowiestwa sowackiego spotykajc si w kociele wycznie z jzykiem sowa-

wy

i

i

w

urzdzie prócz niego z wgierskim, nie miaa sposobnoci zetkn si z polszczyzn. Polska gwara góralska ulegaa zesowaczeniu, a szczególnie skutecznie pracowali nad jej zagad ksia sowaccy. Wogóle niema tam mowy o madziaryzacyi, tylko o sowaczeniu ludnoci, której cyfry nie da si cile okreli,

ckim, a

lecz która

szkole

i

zapewne

Realne wyniki

poczta przez posa

nie przekracza

w

100.000.

sprawie przyniosa akcya rozd-ra Bednarskiego, znanego dziaatej

20 cza

spoecznego na Podhalu,

a popierana przez

ówcze-

sny organ zwizku Podhalan, Gazet podhalask. Pismo to stao si gorcym rzecznikiem sprawy Polaków wgierskich, oryentujc co do niej spoeczestwo polskie i wysuwajc praktyczny program postpowania w stosunku do Wgrów i Sowaków. Deniem grupy dziaaczów podhalaskich (dr. Bednarski, Gwid, Orkan, na Orawie Stercub) byo uwiadamianie narodowe Polaków wgierskich drog akcyi legalnej. Przystosowujc odpowiednio Gazet Podhalask, postarano si o rozSpiu, gdzie w kilka powszechnienie jej na Orawie miesicy rozchodzia si ona ju w 1000 egzemplarzy. Opierajc si na interpretacyi ustaw wgierskich, postanodo wprowadzenia jzyka polskiego zamiast wiono kocioa i zmiesowackiego do gminy, szkoy ludowej rza do uzyskania ksiy polskich. Starano si te o zakrajowego stosowanie jzyka polskiego jako jzyka jakie na razie pow urzdach. Byo to maximum stawi byo mona dla ludnoci polskiej rozrzuconej od Szczawnicy po Jabonków a zagroonej gównie zesowaczeniem. Aczkolwiek ze strony polskiej unikano starannie coby mogo narazi stosunek do Sowszystkiego, jak równie mieszania si w kwesty sowaków wacko-wgiersk, mimo to ruch polski, zmierzajcy tylko do obrony swego, spotka si ze strony Sowaków z jak najgorszem przyjciem. Przyczyn tego bya w pierwszym ruch polski zmniejszy liczb Sowarzdzie obawa, ków na Wgrzech, do których dotychczas zaliczano Polaków. Objawio si to zwaszcza przy spisie ludnoci, przy którym zapisywali górali jako Polaków tylko ci i

dy

i

da,

a

—

—

e

komisarze spisowi, którzy byli Wgrami, Sowacy za wcigali ich na listy ludnoci sowackiej. Dzienniki sowackie atakoway ruch polski z powodu jego lojalnego stanowiska wobec Wgrów, dajc, by Polacy dopo-

21

magali im

w

walce

z

Wgrami.

Poniewa za dania

spotkay si ze strony polskiej z odmow, rozszerzono walk, atakujc Polaków take z powodu ich stanowiska wobec Rosyi, a nawet z powodu tworzenia polskich organizacyi wojskowych w Galicyi. Ze strony wgierskiej ruch spotka si z przychylopinii. Opinoci, zarówno organów rzdowych jak nia ta znalaza swój wyraz na zjedzie dziennikarzy górnowgierskich w roku 1914, który uchwali popiera usilnie postulaty narodowe Polaków na Wgrzech. Zwaorgan rzdzcej na Wgrzech szcza „Magyar Figyelo" partyi pracy, w szeregu artykuów akcentowa potrzeb zjednania sobie narodu polskiego przez ustpstwa napodnosi konierodowe dla Polaków na Wgrzech czno wprowadzenia jzyka polskiego do kocioa, szkoy ludowej i urzdowania gminnego. te

i

,

i

Powysze fakty wiadcz, e ostatnie lata przed wojn przyniosy u spoeczestwa wgierskiego znacznie wiksze ni poprzednio zainteresowanie si spraw polsk, dyktowane przedewszystkiem

Rosy. Moment ten uwiadamiano

moliwoci

starcia

zbrojnego z nie polskiej

i

na

tern tle

sobie

równie

przychodzio do

i

coraz

po

stro-

silniej-

e

po Zauway jednake trzeba, szego zblienia si. obydwóch stronach praca w tym kierunku bya w chwili wybuchu wojny dopiero w pocztkach. Przebieg wypadków wykaza, jak korzy odnio-

saby bya sprawa gierskie lepiej

byo

polska,

gdyby spoeczestwo

w-

o naszych stosunkach poinformowane.

ii

Sprawa polska na Wgrzech

w

czasie

wojny

25

1.

PIERWSZE TYGODNIE WOJNY

Nastrój, jaki

panowa

Wgrzech

na

sprawy polcharakteryzowa mona

tu po wybuchu wojny

skiej

dla

Przyczyn tego byy wszech-miar pomylny. z jednej strony powyej skrelone stosunki Wgrów do najgroniejszym nieprzyPolaków, z drugiej za fakt, jacielem monarchii austryacko-wgierskiej a w pierwszej mierze Wgier, bya Rosya. Na Wgrzech zdawano sobie dokadnie ju od szeregu lat spraw z celów polityki zwycistwo Rosyi, rosyjskiej na Bakanie i rozumiano, któreby doprowadzio do zupenej przewagi na pówyspie jako

ze

e

e

bakaskim oznaczaoby w niedalekiej przyszoci upadek pastwa wgierskiego. Agitacya panslawistyczna prorozmaitymi rodkami wród Sowian wgierskich, a liczca take na poparcie prawosawnych Rumunów, wskazywaa niedwuznacznie, ostatecznym celem Rosyi jest rozbicie Wgier na szereg jednostek, które dajc byt narodowy poszczególnym ludom faktycznie jednak oddawayby je w rce Rosyi. Nie wojna z Rosy staa si dla mona si wic dziwi, Wgrów walk o byt, wojn w caym tego sowa zna-

wadzona przez

Rosy

e

e

narodow.

czeniu

pami

faktu,

e

Odyy

silne

nikt inny jak

i

tak wspomnienia

1848

r.,

wanie Rosya dopomoga

W

dz

parze z wówczas do zmiadenia Wgier. odwetu sza tutaj sympatya dla Polaków, którzy wspó-

26

swemu odwiecznemu wroyczliwy gowi. Tern wszystkiem tumaczy si gorcy w pierwszych tygodniach nastrój, jaki wojny panowa Wgrzech. Puki na wgierske dla Polski opuszczay oswobodzenia Warszawy stolic z hasem a uroczysta nie przelewali

krew

przeciw

i

procesya przedsiwzita na ulicach Budapesztu przez tysiczne tumy dla uproszenia zwycistwa zakoczya si

odpiewaniem „Boe co Polsk." Równolegle do tego cho w innych oczywicie formach ksztatowa si nastrój kó politycznych. Liczono si wprawdzie z faktem, e wybuch powstania w Polsce, wobec warunków nowoczesnej wojny jest rzecz, która w szerszych rozmiarach uda si nie moe dlatego da ani nadziei w tym kierunku nigdzie powanie nie wyraano, co wicej dzienniki zaznaczay nawet, e warstwy posiadajce w Polsce, zwizane mnóstwem interesów materyalnych z Rosy nie dadz si poruszy do adnego gortszego kroku, chociaby ze wzgldu na ostrono co do wyniku wojny. Powszechnie atoli dawano wyraz przekonaniu, e cae spoeczestwo polskie pod zaborem rosyjskim z niecierpliwoci oczekuje chwili oswobodzenia z pod jarzma rosyjskiego i e bdzie w sto-

-

i

sunku do Rosyi zachowywao neutralno. Z wielk sympaty przyjto na Wgrzech solidacyi stronnictw politycznych

w

Galicyi

i

fakt kon-

utworzenie

Legionów. Zupenie samorzutnie powstaa wród modziey wgierskiej myl pospieszenia w szeregi Legionów a nawet utworzenia osobnego Legionu wgierskiego, któryby walczy u boku polskich. Myl ta zostaa niestety spaczon skutkiem wmieszania si w spraw zupenie niepowoanych czynników ze strony polskiej, które tworzc na miejscu w Budapeszcie osobne komitety, rozpoczy werbunek i to najczciej ywioów zupenie si do szeregów legionów nie nadajcych. Mimo pospieszya do to, przewanie wprost na wasn rk,

27

Legionów uczuciami,

gar modziey która w walkach

oywiona

jak

Legionów

dodatnio umiaa

najleps/.emi

si zaznaczy. Te pocztkowe nastroje ulegy atoli rycho duej zmianie. Przyczyn tego byy z jednej strony wieci, jakie nadchodziy z Warszawy, z drugiej za wypadki zachodzce na galicyjskim terenie wojny. Trzeba powiedzie wyranie, e stanowisko, jakie w stosunku do Rosyi zajy prawicowe stronnictwa Królestwa Polskiego, byo

do

Wgrów

niespodziewanem ale wprost niezrozumiaem. Rozumiano tam i rozumie si do dzisiaj stosunki panujce pomidzy Polakami a Niemcami nikt nie spodziewa si ani nie objawów przyjani czy serdecznoci dla Niemców ze strony Polski. Od lat atoli panujce na Wgrzech przekonanie, pomidzy Polsk a Rosy istnieje przepa nie do przebycia, w y kopana dla

nie tylko

i

da

e

7

narodowy religijny wiadomo, najgroniejszym wrogiem Polski, utrzymy-

przez rozbiory, ucisk

e

i

i

Rosya jest wao zarówno polityków tamtejszych jak

i

szerokie

bd

koa

spoeczestwa w mniemaniu, e Polacy naturalnym sprzymierzecem mocarstw centralnych, od zwycistwa których zaleao wogóle wypynicie kwestyi polskiej na porzdek dzienny spraw Europy. Opinia ta zostaa warszawskie i petersburskie owiadczenia bardzo powanie zachwiana. Ujemne te objawy wzmocnione zostay przez zajcia na terenie galicyjskim. Ju pierwsi przez

przybywajcy z pola walki do Wgier przynieli ze sob odgosy zdrady, które rosy coraz bardziej a które nieodróniay pocztkowo winnych od niewinnych. dugiego trzeba byo czasu, aeby poinformowa opini wgiersk, e Polacy z mahinacyami moskalofilów ruskich ranni

Do

e

jednoczenie wspólnego, tern bardziej, z tern zasza sprawa rozwizania Legionu wschodniego, która dla Wgrów zdawaa si stwierdzeniem faktu, nie mieli nic

e

by

nietylko

w

Królestwie ale

i

Galicyi

spoeczestwo

polskie

28

opowiada si po

stronie Rosyi.

Czynnikiem, który

spraw polsk postawi mia

na

Wgrzech

we waciwem wietle, staa si dopiero krew przelana przez Legiony polskie. 2.

LEGIONY NA

WGRZECH

Fakt wysania II-ej Brygady Legionów polskich na Wgry, z innych przyczyn dla nas tak bolesny i niepo-

dany odegra dla sprawy polskiej na Wgrzech rol decydujc. Opinia publiczna zdezoryentowana w wysokim stopniu w zwy wspomnia-

wobec czynu, wobec ofiary, która si sw powiceniem przemówia do niej nieodparcie. tych samych miejscach, w których legionici polscy Wysockiego staczali walki z armi rosyjsk 1849 r., ujrzeli Wgrzy drug brygad Legionów polskich powstrzymujc znowu inny, groniejszy moe od tamtego, najazd rosyjski w chwili, gdy w samej Polsce dociera on pod mury Krakowa. Przeciw wojskom rosyjskim, które we wrzeniu 1914 r. wtargny ze Wschodniej Galicyi do pónocnych Wgier a gównie do komitatu Maramaros wysan zostaa Il-ga brygada Legionów, dopiero co sformowana nemi owiadczeniami znalaza si i

W

w

Krakowie. Operacye puków polskich w padzierniku 1914 r. zostay uwieczone tak pomylnym skutkiem, w cigu niemal jednego tygodnia zostaa ogromna przestrze kraju uwolniona od nieprzyjaciela wypartego przez Karpaty do Galicyi. I mimo niepomylnego dla Legionów wyniku walk pod Mootkowem, sytuacyi tej zmieni ju zasadniczo nie zdoay kilkakrotnie przewaajce siy rosyjskie mimo szeregu prób ofensywnych. Trwaa, jakby wkopana w ziemi grupa Hallera pod Rafajow, bataliony Zieliskiego i Januszajtisa zamykay bagnetem

e

29

kad

si otwieraa na dugim froncie wschodnich Karpat. Niezomn stra trzymaa u granic Wgier „elazna Brygada" przez dugie zimowe miesice, by z wiosn ruszy z ziemi wgierskiej do polskiej w zwyciskim pochodzie dotrze do brzegów Dniestru szczerb,

jaka

i

i

bessarabskich stannic na Kresach Rzeczypospolitej.

Ten

przebieg kampanii zimowej Legio-

nów zjedna onierzowi polskiemu

nie tyl-

ko na górnych Wgrzech, uratowanych bezporednio od

wdziczno wietn opini o jego bojowej wartoci. Pamitano tam dobrze o tym fakcie, e przez przecze karpackie obsadzone przez legionistów, nieprzyjaciel nie zdoa wtargn ani na krok w gb kraju, mimo zmiennych na innych zniszczenia ale

i

w caym

kraju

i

terenach losów wojny. Faktem

jest,

e tam,

wiay si Legiony ustawaa panika wród tujcej

si do

w

zupen rkojmi

nich

gdzie pojaludnoci go-

bo

ucieczki przed Moskalami,

widziano

bezpieczestwa.

Zaszczytna ta dla Legionów polskich opinia znalaza swój wyraz przedewszystkiem w prasie wgierskiej, której przedstawiciele licznie spieszyli na teren wojenny najbardziej ich obchodzcy, to jest górne Wgry. czasach kiedy w caej prasie europejskiej gucho byo o Legionach polskich i kiedy o II-ej brygadzie nawet prasa polska nie wiele si rozpisywaa, amy dzienników

W

w-

pene byy artykuów powiconych walkom, organizacyi bohaterstwu Legionów Bray w tern udzia

gierskich

7

i

.

zarówno najpowaniejsze organy prasy jak i dzienniki kolportaowe; zwaszcza „Budapesti Hirlap", „Az Ujsag", „Az Est" r Nepszava u „Pesti Naplo", „Magyarorszag" „A Nap" i „Alkotmany- szeregiem artykuów informoway swoich czytelników o sprawie Legionów, a same tytuy tych najpowaniejszych i najpoczytniejszych orga,

nów

opinii publicznej

na

.

,

Wgrzech daj miar

zaintere-

sowania si tamtejszej opinii polskim onierzem.

30

Zainteresowanie

widoczne

dzisiaj

jest

to,

a

mimo dugiego trwania wojny miar jego prócz gosów prasy

bdzie i ten fakt, e broszura informujca o walkach Legionów polskich wydana po wgiersku przez N. K. N. w cigu 8-miu miesicy rozesza si w dwóch wydaniach na Wgrzech. Zainteresowanie to nie ograniczao si bynajmniej do II brygady Legionów. Walki pod Dblinem, Lowczówkiem i Konarami przyniosy na jego Brygady a walki staczane gry imi Pisudskiego na Woyniu jesieni 1915 roku, gdzie obok Legionów walczyy puki wgierskie zaznajomiy tamtejsz opini z pozostaymi pukami Legionów. cze, jakie modzie wgierska ywi dla Uznanie Legionów znalazy swój wyraz w ofiarowaniu karpackiej brygadzie Legionów sztandaru z orem biaym, który deniech

W-

i

i

i

putacya

modziey

we Worochcie

czajc

z bar. Syntinisem na czele

wrczya

1914 r. generaowi Durskiemu, zawystylizowany w gorcych sowach, po polsku, 7-XII

budapeszteskich towarzystw akademickich.

adres

wobec Legionów objawi stosunku ludnoci do legioniszpitalach na Wgrzech. Ogól-

Nastrój opinii publicznej

si przedewszystkiem stów, przebywajcych

w w

ne traktowanie legionistów byo nie tylko bardzo dobre ale w szeregu miast jak Budapeszt, Koloszwar, Brasso, Arad i Temeszwar traktowano ich ze szczególnem wyrónieniem, starajc si uprzyjemni im pobyt objawami sympatyi nietylko w darach ale nieraz i w ksikach polskich pamitajcych jeszcze, jak w Aradzie, rok 1848. szych oPrzykr scen pobytu na Wgrzech bya dla nierzy trudno porozumienia si a co zatem idzie i trukorzystania z dzienników i ksiek bdcych niejednokrotnie jedyn rozrywk w murach szpitalnych. Stwieristotnych powodów dzi jednak naley z naciskiem, do skarg mieli legionici na Wgrzech bardzo mao i nigdy ich polska narodowo nie bya tego powodem.

m

dno

e

e

31

instytucy na Wgrzech staa si ostatecznie k mienda placu, a póniej stacya zborna Legionów w Budapeszcie. Komend placu utworzon w lutym 1915 r. (IV. Molnar utca 47) obj pocztkowo kap. 3-go puku Legionów Andrzej Wais, Niebawem po zamienieniu zborn mianowany zosta komendantem jej na stacy 1915 r. kap. 2-go puku Jan utej ostatniej od lipca czyski a po nim, od listopada kap. 3 go puku Stefan Pasawski, wówczas rekonwalescent z ran odniesionych w kampanii karpackiej. Dla stacyi zbornej mieszczcej si pocztkowo przy Veress Palne utca 32 ofiarowao niebawem miasto obszerny budynek przy Muzeum Kórut 11, którego powicenia dokona w dniu 3 padziernika 1915 r. ks. Biskup Bandurski w obecnoci reprezentantów Legionów i armii oraz delegatów N. K. N. polityczne oceniy i oceniaj nale-

Sta

Koa

ycie czyn Legionów. w rezolucyach komitatowych

Objawio si

to nie tylko

wgierskich, o których po-

poniej, lecz take w owiadczeniach kierujcych polityków i sfer miarodajnych. Wprawdzie miarodajni politycy wgierscy byli tego zdania, na które zreszt i my cho z innych powodów pisa si moemy,

mówimy

e

Wgry

posiadaj dostateczn armi do obrony swych grapuki Legionów powinny walczy na ziemi polnic i skiej, a miejsce ich zaj winny uywane na innych terenach puki wgierskie, lecz niemniej nie wpywao to na ich stanowisko wobec Legionów.

e

Prócz zada wojskowych spenia wic na Wgrzech druga Brygada inn, waniejsz moe jeszcze rol. Krew jej, zastyga na niegach karpackich, staa si dla caych Polska yje i Wgier niezomnem wiadectwem, niepodlegy. Przekonano si, chce jako naród wolny

e

y

i

e

wnukowie

sybirskich

mczenników

nie zeszli z wie-

32

e

pod zewntrzn kowej drogi walki z Rosy, ujrzano, skorup oportunizmu jest w Polsce zdrowy instynkt, widzcy jej przyszo we wasnej armii i we wasnem patam ludzie, gotowi da krew za wolno stwie, narodu. Druga Brygada postawia na Wgrzech spraw

e s

polsk we 3.

waciwym

wietle.

POSTPY SPRAWY Legiony

wgiersk

z

POLSKIEJ NA

WGRZECH

wyprowadziy opini tego okresu dezoryentacyi, w jak popada polskie

i

ich walki

po pierwszych tygodniach wojny. Wyrobiy one

cz

e

w

niej

najzdrowsza narodu polskiego hoduje i to czynnie tej zasadzie, której hodowaa Polska od lat 150-ciu t. j. zasadzie ornej walki z Rosy. Na tern tle rozwin si te moga pomylnie akcya into przekonanie,

formacyjna, prowadzona ze strony Polski gównie przez Biuro prasowe Dep. Wojsk. N.K.N. jakote przez delegata N. K. N. p. Tadeusza Stamirowskiego, prez. klubu polskowgierskiego we Lwowie, a spotykajca si ze strony prasy i kó politycznych wgierskich z jaknajlepszem prasie przyjciem. Pojawi si szereg artykuów gierskiej informujcych o stanie Polski podczas wojny grudjakote o deniach politycznych narodu polskiego. e rm a n, niu 1914 r. bawi w Budapeszcie wiceprezydent odbywajc szereg konferencyi, w lutym 1915 r. przyby tam ówczesny prezes N. K. N. prof. Wad. Leop. Jaworski dla odbycia konferencyi z prezydentem min. hr. sfery Tisz. Konferencye te stwierdziy zasadniczo, publiczne wgierskie odnosz si przychylnie do postu-

w-

w

W

G

e

latów polskich mieszczcych si w sferze moliwoci zakrelonych przypuszczalnymi wynikami wojny i odpowiadajcych zasadniczym interesom mocarstw centralnych. Ze strony sfer miarodajnych wgierskich zaznaczono wtelos Polski zawisym jest dy niedwuznacznie,

e

w

duej mierze od

laków skie

i

e

zachowania

stanowisko zajte przez

uwaane bdzie

sic;

samych

Po-

spoeczestwo

pol-

przez mocarstwa centralne za jeden

czynników decydujcych. pocztek wiosny 1915 r. stanowi dla Mimo, Austro-Wgier moment bardzo krytyczny ze wzgldu na niepomylne uksztatowanie si operacyi wojennych spowodowane upadkiem Przemyla, da si wówczas w opinii publicznej wgierskiej zauway stanowczy zwrot sprawy polskiej. Zwrot ten zawdzina cza naley w pierwszym rzdzie Legionom polskim, których znaczenie stao si ju w tym czasie rzecz powszechnie rozumian na Wgrzech, a w znacznym stopniu take akcyi informacyjnej prowadzonej ze strony N. K. N. Wtedy to bowiem t. j. w marcu 1915 r. nastpiy dwie enuncyacye w sprawie Polski, enuncyacye jeszcze bardzo ogólnikowej natury, ale wane zarówno pochodziy one ze strony bardzo powaprzez to, od nych osobistoci politycznych, jakote przez to, czasu odezwy prof. Kmety'ego, który po wybuchu wojny wystosowa w póurzdowym pimie Az Ujsag gorce wezwanie do narodu polskiego, byy pierwszymi tego rodzaju wystpieniami. Mam tutaj na myli odczyt hr. Andrassy'ego oraz przemówienia wygoszone na koncercie zainscenizowanym przez klub polsko-wgierski, na rzecz domu dla rekonwalescentów - legionistów, który stworzy zamierza tene klub w Budapeszcie. Na koncercie tym, który si odby z pocztkiem z

e

korzy

e

e

marca zabierali gos bar. Albert N y a r y i Eugeniusz R akosi. Bar. Nyary, prezez klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie skreli w gorcych sowach historyczne

zwizki midzy Polsk a Wgrami nawizujc do wypadków ostatnich miesicy podniós bohaterstwo Legionów polskich i ofiary, jakie poniosy dla obrony Wgier. Drugim mówc by Eugeniusz Rakosi czonek Izby magnai

34

redaktor naczelny póurzdowego dziennika Budapesti Hirlap, jeden z filarów rzdzcej partyi pracy narodowej, którego przemówienie z tych powodów

tów

i

du

W

przemówieniu swem da on posiadao donioso. obecna wojna przyniesie zmartwychwyraz nadziei, Polacy liczy mog i buwstanie Polski i stwierdzi, dowa na przyjani poparciu Wgrów, których deniem jest by wspólnie z nimi módz wpywa tak jak dawniej na losy wiata. Charakter powanej enuncyacyi politycznej posiadao wiadczenie hr. Juliusza Andrassy'ego, b. min. spraw

e

e

i

wewntrznych, a obecnie szefa partyi konstytucyjnej najwpywowszego z przywódców opozycyi w Sejmie

i

wgierskim,

si

tern doniolejsze,

e

z

gosem

w

jego liczyy Austro- Wgrzech

licz sfery miarodajne nie tylko dniu 10-go marca 1915 r. wygosi ale i w Niemczech. hr. Andrassy w sali starego parlamentu w Budapeszcie odczyt p.t. „Cele dobrego pokoju." Jako jeden z cei

W

lów takiego pokoju uzna

Andrassy dla mocarstw centralnych konieczno oderwania od Rosyi Królestwa Polskiego. Wychodzi on tutaj z przyczyn prawie wycznie wojskowej natury stwierdzi, e mocarstwa centralne wtedy tylko miayby obowizek bezwarunkowego zajcia si spraw polsk, gdyby Polacy hr.

i

zaboru rosyjskiego czynnie dopomagali w walce z Rodecydujcym dla moile za tego nie czyni, sy. carstw centralnych musi by wojskowy punkt widzenia, domagajcy si odebrania Królestwa Rosyi pozbawienia jej w ten sposób monoci zagraania najwaniejszym centrom Niemiec i Austro-Wgier, zwaszcza i przez to przymierze francusko-rosyjskie utracioby jedno z najwaniejszych swych zaoe. Stwierdza jednake ju wówczas tylko przez stworzenie zadawalajcego Polaków to, stanu politycznego dla Królestwa, unikn da si niebezz

O

i

i

e

pieczestwa

i

idei

odwetu ze strony Rosyi.

35

Andrassy'ego byo pierwszem w Austro Wgrzech publicznem a zasadniczem ujciem problemu polskiego ze stanowiska mocarstw centralnych a posiadao ono tern wiksz warto, dyktowane byo prawie wycznie interesem tyche mocarstw. Stwierdza ono te wyranie, najywotniejsze interez polsk racy stanu, sa tych mocarstw zgodne widzc pierwszy krok do postawienia sprawy polskiej jako sprawy midzynarodowej w oderwaniu Królestwa Polskiego od Rosyi. Tak przedstawiaa si sytuacya na Wgrzech co do sprawy polskiej przed ofensyw majow. Jako charakterystyczne jej rysy stwierdzi naley niewtpliw przy-

Owiadczenie

hr.

e

e

s

chylno zarówno czynników

politycznych szerokich sfer spoeczestwa wgierskiego dla narodu polskiego jego polity-

jak

i

cznych

de.

niekorzystnie

wpyw

faktu,

i

W

wpyw

e

praktyce

atoli

odbija si na

tern

niezdecydowanej sytuacyi wojennej,

linia

bojowa rosyjska

cigna

si

nie-

mal pod murami Krakowa a miejscami przedzieraa si nawet do Wgier. Realni politycy liczy si musieli z faktem, gdyby sytuacya ta nie ulega korzystnej ;mianie przed zawarciem pokoju, to zajta podówczas przez sprzymierzonych Królestwa Polskiego bdzie musiaa w najlepszym razie za przedmiot wymiany za okupowane przez Rosyan czci Galicyi i przytem grozi moe narodowi polskiemu nawet pogorszenie w dotychczasowej sytuacyi politycznej, któreby byo niewtpliwem w razie osobnego pokoju z Rosy lub te nowego podziau ziem polskich. Z tej te przyczyny zarówno koa polityczne jak i odpowiedzialne organy prasowe ograniczay si jedynie do objawów sympatyi dla narodu polskiego i jego cierpie, lecz nie wysuway adnych konkretnych projektów rozwizania sprawy polskiej, jako nie majcych uzasadnienia w ów-

e

cz

suy

e

36 czesnej

sytuacyi

wojskowej

i

politycznej

a

przez

to

pozbawionych realnego znaczenia. Zwycizka ofensywa armii sprzymierzonych i szybGalicyi Królestwa zmiekie posuwanie si ich w niy radykalnie te stosunki. Ju sam fakt decydujcych zwycistw nad Rosy nastraja opini optymistycznie czyni j podatniejsz do zajcia si sprawami obcych z chwil, kiedy bezporednie niebezpieczestwo zagraajce Wgrom mino. Przedstawiciele prasy wgierskiej spieszyli tumnie na najwaniejszy wówczas polski teren wojny docierajc z kolei do Przemyla, Lwowa, Lublina a wreszcie Warszawy. Dzienniki wgierskie zasypywane byy masami korespondencyi z Polski, korespondencyi, które zajmoway si wprawdzie gównie operacyami wojennymi i stanem kraju spustoszonego przez wojn, i

gb

i

i

w kadym

zapoznaway to niekiedy bardzo dokadnie opini wgiersk z naszym dorobkiem kultuale

razie

i

deniami ralnym i politycznym oraz ze stanowiskiem Wtedy to ostatecznie bezpowrotnie naszego narodu. znikny wszelkie wtpliwoci co do stanowiska spoeczestwa polskiego we wschodniej Galicyi a zastpi je podziw dla wytrwaoci i dzielnoci mieszczastwa lwowskiego, które tysice wgierskich onierzy uratowao od niewoli rosyjskiej chronic ich czsto z naraeniem wasnego ycia. Korzystna ta zmiana bya najbardziej uderzajc w dziennikach póurzdowych zajmujcych doi

i

wstrzemiliwe stanowisko. Wtedy te prasa wgierska daa ponownie wyraz podziwu dla Legionów polskich w tak gorcych sowach, e s one niewtpliwie najpikniejszymi, jakie o Legionach polskich wypo-

tychczas

wiedziano

w

prasie europejskiej.

Bardzo yczliwe i pene znajomoci rzeczy korespondencye wychodziy zwaszcza z pod piór korespondentów wojennych: Gezy Herczega („A. Nap u ) KaziBeli Landauera mierza Kazmeriego („Pesti Napló"), $

37

Oskara Jaszfego (docent Uniw. w Buu dapeszcie, Red. n VHdg ) a wreszcie znanego historyka wybitnego uczonego Ludwika Szadeczky'ego, prof. Uniw. w Kooszwarze {„Budapesti Hirlap"). Ponadto wród wielu publicystów wgierskich, którzy zabierali

( n

Alkotmdny u ),

i

w

amach

prasy wgierskiej, zaznaczyli si szczególnie: E. Rakosi, red. naczelny w n Budapesti Hirlap" Karol Banyai, literat, wyborny znawca „Alkotmdliteratury polskiej, Bela Turi, red. naczelny u ny i Ks. Opat Emeryk Vodicska, referent prasy so-

gos

sprawie Polski na

,

tak

w

Min. Spraw wewntrznych. tej sposobnoci chc wyranie zaznaczy, prasie jak u wybitnych osobistoci politycznych

wiaskiej Przy

w

e

i

znajdowao

pene zrozumienie pooenie

lestwa Polskiego. Rozumiano niedol tego

okropnociami

wojny

i

Kró-

kraju dotkni-

niepewnoci przyszego

swego losu jako te wszystkie choby ujemne, wynikajce z tego konsekwencye. Tern lepiej umiano oceni przyobjawy dodatnie, zwaszcza stanowisko Lublina jcie, jakie to miasto zgotowao Legionom polskim spotkao si w prasie wgierskiej z wyrazami prawdziwej i

radoci

W

i

uznania.

tych warunkach

uzna Naczelny Komitet Naro-

dowy potrzeb wzmocnienia akcyi prowadzonej postanowi zorganizowanie czas na Wgrzech i

dotych-

w

tym

N. K. N. w Budapeszcie. Kierownikiem delegacyi zosta i na przyszo dotychczasowy delegat N. K. N. p. Tadeusz Stamirowski. Obok p. G. Lisowskiego, który tylko przez kilka tygodni w czerwcu i lipcu bawi w Budapeszcie, wzili nadto udzia

celu staej delegacyi

w

pracach delegacyi bar. Juliusz Syntinis jako sekretarz oraz Dr. Jan Dbrowski jako referent prasowy.*) *) Delegacya miecia si od czerwca 1915 r. przy Yaci utca 74, póniej od listopada przy Jozsef-Kórut 5, a wreszcie od marca 1916 roku

przy Rakoczi-ut. 62.

38

Czonkowie delegacyi nawizali stae stosunki z pras wgiersk, jakote prowadzili akcy informacyjn w koach politycznych parlamentarnych. Kierujce osobistoci wgierskiego wiata politycznego otrzymyway od delegacyi stale wiadomoci o sytuacyi w Polsce deniach programowych naszych stronnictw. Przedsiwzito te szereg podróy informacyjnych na prowincye, aeby dostarczy materyaów dla toczcej si wanie tern miejscu chc te podnie akcyi komitatowej. i

i

W

wybitne zasugi grzech

pooone

przez p. Tadeusza

dla

sprawy

polskiej

Stamirowskiego

i

na

W-

bar. Juliu-

sza Syntinisa.

4.

AKCYA POLITYCZNA NA WGRZECH W SPRAWIE POLSKIEJ.

spraw polsk uczyni aktualn spraw midzynarodow byo zdobycie Warszawy naFaktem,

który

i

stpujce za nim wyparcie Rosyan z Królestwa go przez armie sprzymierzone. Jak wszdzie

Wgrzech rozumiano donioso

e

tej

tak

i

na

pojmowano, rzdu zagadnie

chwili

t

Polskie-

i

chwil przesza sprawa polska z przyszoci do rzdu kwestyi, które w najbliszym Wszystkie czasie rozwiza trzeba bdzie praktycznie. z

obozy polityczne

dawna spraw

na

Wgrzech zdaway

z tego,

e

rozwizanie

sobie

sprawy

ju od polskiej

najywotniejszych interesów Wgier i z góry musiay si postara o najkorzystniejsze rozwizanie jej dla siebie. Jednym z kroków w tym kierunku by musiao niewtpliwie stwierdzenie przyjaznego dla Polaków stanowiska, któreby rozpraszajc ewentualn nieufno stanowio w razie potrzeby platform do wzajemnego zblienia si. tym te duchu wystpia caa prasa wgierska, dajc z jednej strony wyraz szczerej zupenie radoci z wyparcia Rosyan z Warszawy, z drugiej za dotyczy

W

39

akcentujc przychylno kó politycznych wgierskich w bardzo zdedla sprawy polskiej. Trzeba zauway, cydowanym tonie wystpiy tu zwaszcza dzienniki póurzdowe znajdujc do tego assumpt w póurzdowym owiadczeniu, jakie znalazo si wPolitische Korrespondenz. Wyraao ono przekonanie, Polacy nie ufaj podnosio, uwolnienie Polski z pod Rosyi jarzma rosyjskiego jest yczeniem i caej monarchii i wyraao nadziej, wojna przywróci Polsce upragnion wolno. podobnym

e

e

e

i

powanem

Wgier

W

wyraay si take póurzdowe

duchu

e

Lloyd, przypominajcy zwizki

dzienniki

czce

:

Pester

Polsk

i

gry przez krew wspólnie przelan i stwierdzajcy danie obu narodów, polegajce na obronie kultury

Wza-

za-

w

chodniej i wyraajcy ufno pomyln przyszo narodu polskiego, oraz Az Ujsag stwierdzajcy, upadek

e

W arszawy r

jest

e

ajcy dum, dzenie

Polski,

zmartwychwstaniem i wyrawgierska krew popyna za oswobo-

zarazem która

odezway si

jej

ju

nie

zaginie.

W

tym samym

opozycyjne, jak Pesi Eirlap Nepszava, Vilaq, Magyar Hirlap i Magyarorszag. Nie ulega te adnej wtpliwoci, opinia prasy wgierskiej odzwierciadlaa prawdziwe uczucia narodu wgierskiego wobec zajcia Warszawy, które byo znakiem uwolnienia Polski od stuletnich rzdów rosyjskich, rzdów tych Rosyan, których Wgrzy niena widzie tak szczere mieli przyczyny. Ten fakt, jakote coraz pomylniejsza sytuacya wojenna na terenie wschodnim z natury rzeczy musiay dodatnio na nastrój szerokich mas i pogldy polityków wgierskich na rozwizanie kwesty i polskiej, która w realnych zupenie ksztatach stawaa teraz na porzdku dziennym. Najblitonie

dzienniki

}

e

wpyn

sze

w

miesice

miay te przynie

pozytywne

wyniki

tym kierunku. Nastrój szerokich

kó spoeczestwa

wgierskiego

40

pogldy jego na praktyczne rozwizanie sprawy skiej miay znale wyraz w akcyi komitatów i

gierskich.

Inicyatyw do

pol-

w-

da

klub polskowgierski w Budapeszcie, który ograniczy si dotychczas do skromniejszej znacznie akcyi na rzecz stworzetej

akcyi

domu dla rekonwalescentów - legionistów, dnak z powodu odmownego stanowiska kó nia

która

je-

wojskowych, nie zostaa uwieczona pomylnym skutkiem. Gdy z wiosn 1915 r. nastpia pomylna zmiana w sytuacyi wojennej, postanowi klub polsko-wgierski, rozpocz akcy na rzecz Polski, wzorowan na akcyi chemskiej przed kilku laty a polegajc na wniesieniu do parlamentu adresu, opatrzonego tysicami podpisów

W

caych Wgier. mu, by wpyw swój

tym

da

miano od Sejwywar w kierunku odbudowania Zanim atoli pomys samodzielnego pastwa polskiego. z

adresie

zrealizowany, wystpi bar. Juliusz Syntinis wznowienia akcyi wzorowanej na akcyi komitaz tów na rzecz Polski z r. 1831. Projekt ten zmierzajcy do postawienia sprawy polskiej na Wgrzech na znacznie silniejszej i powaniejszej podstawie zosta akceptowany przez klub polsko wgierski w Budapeszcie. sierpniu 1915 r. wystosowa imieniem klubu bar. Alten

zosta

myl

-

W

Nyary odezw

do wszystkich rad komitatowych oraz miast autonomicznych na Wgrzech, w której powoujc si na zwizki przeszoci, na interesa Wgier, a wreszcie na zasugi pooone przez Legiony polskie wojny, wzywa je do dla obrony Wgier w obecnej uchwalenia rezolucyi, w myl przysugujcego im prawa, sejmu wgierskiego z daniem, by przy zado rzdu warciu pokoju miarodajne koa wgierskie interwenioway bert

i

na korzy Polski przez zabezpieczenie jej samodzielnego bytu narodowo-pastwowego. jak Rozpoczta w ten sposób akcya najlepsze rezultaty; w cigu 4-ch miesicy od wrze-

wydaa

41

—

uchwalio rezolucy w sprawie polskiej trzydzieci kilka rad komitatów rad miast autonomicznych, które w myl ustawy znale si maj na porzdku dziennym Izby poselskiej sejmu. Poza kilku miejscowociami, w których w celach informacyjnych bawili p. Stamirowski i bar. Syntinis, ogromna

nia 1915

do stycznia 1916

r.

i

wikszo

powzit

zostaa na skutek samej tylko odezwy klubu polsko-wgierskiego. Szereg dziaspoecznych, zwaszcza na prowinaczy politycznych cyi z prawdziwem powiceniem pracowa dla sprawy. Kooszwarze, gdzie zarówno miasto jak komitat rezolucyi

i

W

i

uchwaliy rezolucy domagajce si w zdecydowanym tonie niepodlegego pastwa polskiego, na polu akcyi komitatowej zaznaczyli si najbardziej profesorowie tamtejszego uniwersytetu, a zwaszcza Ludwik Szadeczky, Aleksander Marki, S. Apathy, Fabinyi i Kossuthany, jakote prezydyum tamtejszego „Koa modziey uniwersyteckiej". Ponadto wiele sympatyi dla sprawy polskiej objawili tam nadupan hr. Bethlen i wiceupan p. Dozsa, burmistrz m. Haller oraz praat Hirschler. Energicznie wystpio te w sprawie polskiej miasto Szolnok, dziki pracy syndyka tamtejszego komitatu Józefa Kelego, oraz b. posa z party i niezawisoci Arpada Bozoky'ego, autora broszury o przyszem pastwie polskiem. Równie ze strony tamtejszego nadupana hr. Jerzego Szapary'ego i wiceupana Alberta Kuryego akcya doznaa wybitnego poparcia. Dziaali ponadto w sprawie polskiej w Kaposvar (komitat Somogy) wiceupan Kacskovits, notaryusz Talljan, burmistrz Sebastyan Kowacs i pose Stefan Szabo jak niemniej sam nadupan Geza Makfalvai w Preszowie wiceburmistrz p. Magyar, kanonik Zaborowsky, wiceupan Bano i urzdnicy komitatu Dessevffy, Hanuszowski, Dvortsak oraz prof. August Csatary, obok nich obywatele ziemscy Szemere i Berze viczy; w Miskolczu bur. Franciszek Nagy; w Szatmar Nemeti wicebur. A. :

;

:

42

Kórósmezei, pose Kelemen, proboszcz Belteki, p. A. Kadoss; w Nagy Banya (kom. Szatmar) bar. Robert i Juliusz Syntinisowie, proboszcz ew. Revesz, dyr. gim. Jan Rencz*).

Rezoiucye uchwalane przez komitaty róni si ze ich sob co do formy co do treci. Przewana zwraca si w myl wezwania klubu do rzdu wzgl. sejmu wgierskiego z daniem interwencyi na rzecz Polski, zwrot domagajcy si naprzyczem zauway naley, rodowego bytu i wolnoci dla Polski jest dla Wgrów

cz

i

e

bytem pastwowym, z pastwem narojakim dzi jest dla nich pastwo wgierskie.

jednoznacznym

dowym, Naród

majcy pastwa

nie

dowoci

z

dla

jest

Wgrów

tylko naro-

bez narodowego samodzielnego bytu. Niektóre

powoanemi do zabierania gosu kwesty midzynarodowej, we wszystkich atoli rezo-

komitaty nie czuy si

w

i

lucyach brzmi nuta zasadniczej przychylnoci dla narodu polskiego i nadzieja lepszej dla nas przyszoci. Zauwa-

y

e

rezoiucye uchwalane byy prawie bez wyjtku jednomylnie itobez ró nicy stronnictw. Najdalej idce rezoiucye uchwalane byy te

trzeba,

zarówno przez komitaty o zdecydowanej wikszoci opo-

w

których przewag maj zwplennicy rzdu. Pamita te trzeba o tern, rzd zaj wobec akcyi stanowisko zasadniczo neutralne i nie przeszkadza nigdzie wyraaniu si opinii

zycyjnej jak

przez rady komitatowe,

i

e

spoeczestwa.

Akcya midzynarodowa rezoiucye uchwalane w sprai

narodu wgierskiego byy bardzo doniosym krokiem akcyi na rzecz Polski na Wgrzech. Stwierdziy one ponad wszelk wie polskiej

przez autonomiczne

reprezentacye

Miasto Nagy Banya zaznaczyo si bardzo serdecznem przyjciem polskich ze wschodniej Galicy W zimie 1914 r. Due zasugi oraz tu: bar. Syntinis, prób. W. Szok, radca len. L. Berkel, pooyli panie Paszor, Nyiry, Marton, Neubauer, Weigard, Balczer. *)

uchodców :

i

43

wtpliwo, e ogromna gierskiego rozumie

e

wikszo

wspólno

narodu winteresów

w odbudowaniu Polski Wgier Polski w idzi najpewniejsz dla siebie gwarancy Owiadprzeciw zamachom ze strony Rosy czenia te day zarazem silniejsz podstaw politykom i

i

r

i.

opiniom, jakie wygosili oni w sprawie Polski czy to w prasie, czy te na posiedzeniach Sejmu wgierskiego w grudniu 1915 r. Zarazem byy one ze strony Wgrów wyrazem takiej sympatyi dla Polaków, z jak nie zwrócili si oni do adnego ze sprzymierzonych z nimi narodów w czasie obecnej wojny.

wgierskim

i

Z opinii wygoszonych w prasie najwiksz wag przywizywa naley do artykuu hr. Juliusza Andras-

w

dnia 12 wrzenia 1915 r. n Neue Freie Presse" a jednoczenie „Magyar Hirlap", organie wgierskiej partyi konstytucyjnej, której przywódc

sy'ego, ogoszonego

w

jest

hr.

„Kwesty a by piewszym racyonalnym uj-

Andrassy.

polska" ciem na

i

Artyku

ten nosi tytu

gruncie praktycznym, na gruncie opuszczenia Królestwa przez Rosyan, sprawy polskiej ze sta-

nowiska interesów mocarstw centralnych. Jako zasadnicze punkty rozwizania kwestyi polskiej wyznacza hr. Andrassy konieczno oderwania Polski od Rosyi oraz wczenie jej do rodkowej Europy w tej

by moga tworzy moliwie wielk si ywotn. Rozpatrujc stanowisko zajte przez Polaków w cigu wojny przychodzi do przekonania, e mimo wszystko zajli oni czynne stanowisko nie po stronie Rosyi lecz po stronie mocarstw, czego najlepszym doformie,

wodem

w

s czyny Legionów

i

puków dalej, e po-

polskich

armiach sprzymierzonych. Podnosi on mylne rozwizanie kwestyi polskiej jest koniecznoci dla mocarstw centralnych. Gdyby bowiem si okazao, tego uczyni nie potrafi, Polacy z koniecznoci zwró-

e

44

Rosy, wysuwajc im idea narodowego zjednoczenia. Ten skutek miaby zarówno zwrot Polski Rosyi, jak podzia Polski pomidzy Niemcy Austry. Nie uwaa te hr. Andrassy, aby zupenie

ci by

musieli oczy na

i

i

samodzielne Królestwo Polskie leao w interesie nie tylko mocarstw centralnych ale i samych Polaków. Dlatego jako jedyne wyjcie uwaa on przyczenie niepodzielnego Królestwa Polskiego do jednego z mocarstw sprzymierzonych i to nie jako prowincyi, lecz jako ciaa posiadajcego zapewnion prawno -pastwow indywidualno o polskim charakterze narodorazie przyczenia wym i z polskim rzdem. do A u s t r o g i e r musiaoby ono z Galicy . Przestrzega te w kocu przed maostkow nieufnoci przy rozwizywaniu sprawy polskiej, wzywajc do postawienia jej na gruncie wzajemnego zaufania z uwzgldnieniem historycznych indywidualnoci i naturalnych praw narodu polskiego, dozobowizuj one jako Wgier wie najlepiej, dajc, mocniej, anieli narzucone gwarancye. Artyku hr. Andrassy'ego odbi si szerokiem echem uwaano, w caej prasie europejskiej, tern wicej, kierownicze koa na Wgrzech zgadzaj si zasadniczo stanu. Polsce zrobi on z rozumowaniami tego nadzwyczajnie dodatne wraenie, które odbio si w szetelegramów, wystosowanych na rce hr. regu pism Andrassy'ego przez najwybitniejszych polityków naszych. hr. Andrassy'ego stay si z bie-

W

W

jedn

tworzy

cao

e

e

e

ma

e

W

i

Wywody

giem czasu zasadniczem ujciem tzw. austryackiego programu w sprawie Polski, polegajcego na niepodzielnoci Królestwa Polskiego utworzeniu z niego z Galicyi osobnego organizmu pastwowego w obrbie Monarchii austryacko-wgierskiej. Aczkolwiek boi

i

wiem

ze strony

sfer

oficyalnych tak

w

Austryi jak na

45

wysza wówczas adna enuncyacya w kwestyi polskiej wyjwszy owiadczenia wgierskiego ministra „a latere" bar. E. Rosznera, który w mowie do wyborców dnia 5 wrzenia 1915 r. da wyraz nadziei pomylnego rozwizania kwestyi polskiej dla rozwoju

Wgrzech

nie

narodu polskiego, to jednake

drog poufnych

stawa si coraz

program ten jego podnosi w znacznej mierze cyi

bardziej i

ten fakt,

enuncya-

znanym.

Si

e zgadza

si zasadniczo z programem wygoszonym przez Naczelny Komitet Narodowy w

on

odezwie z dnia 8 sierpnia 1915 r. jakote przez Koo polskie w Wiedniu w uchwaach powzitych po zajciu Warszawy, a który to program silne znalaz poparcie i u wielu czynników politycznych Królestwa Polskiego.

Kwestya polska znalaza si na porzdku dziennym obrad Izby poselskiej Sejmu wgierskiego przy sposobnoci dyskusyi budetowej w grudniu 1915 r. Ze strony partyi opozyjnych poruszy j zasadniczo znowu hr. A ndrassy powtarzajc raz jeszcze argumenty swe o szkoi

dliwoci zwrócenia

Polski

Rosy io niebezpiecze-

stwach wynikajcych znowego podziauPolski. Zaznaczajc, e jeliPolacy zechc zwiza si zEurop rodkow przeciw panslawizmowi, to ta powinna zapewni im byt prawnopa stwo wy, zakoczy pozdrowieniem Polaków imieniem

li-

narodu wgierskiego, przyjtem owacyjnie przez Izb. tym samym duchu przemawiali posowie pra. Aleksander G e s s w e i n (chrz. sp.), który nacisk na opinii wyraonej przez naród wgierski w sprawie Polski w uchwaach komitatowych; hr. Albert A p pony i, jeden z najwybitniejszych polityków wgierskich, wietny mówca, który w imieniu partyi niezawisoci zaznaczy, monarchia nie wprawdzie do zdobyczy

W

:

pooy

i

e

terytoryalnej, lecz nie

dy

zamyla take zwróci

Polski

pod

46

jarzmo

da

rosyjskie

miejsce,

pragnie jakie i

narodowi polskiemu

mu si naley w

dów zachodnio-europejskich,

kole naro-

a tern

samem

za-

ekspansy Rosyi; pose Karol Huszar (kat. lud.), który podniós gos za wolnoci przeciw podziaowi Polski, a wreszcie pose Stefan Szabó (maa wasno), który da wyraz s^mpatyiludu bezpieczy

i

siebie przed

i

wgierskiego dla Polaków.

stronnictwa rz-

Ze strony

nastpia adna enuncyacya, jak równie ze strony rzdu, którego reprezentanci nie zabierali wogóle gosu w kwestyi ogólnej

dowego

(partya pracy narodowej)

nie

w

odpowiedzi na interpelacye hr. Esterhazy'ego owiadczy hr. Tisza, i co do zarzdu obszarów okupowanych nastpia pomidzy rzdem austryackim a wgierskim ugoda, dyktowana wzgldami na stosunki narodowe w obszarach i potrzebny personal urzdniczy, a polegajca na tern, i okupowane czci Serbii przypady w sfery wpywów wgierskich, a Polska w sfer wpywów austryackich, zgodnie rósytuacyi politycznej. Jedynie

wnie

pooeniem

z

Ówczesna

geograf icznem. sesya parlamentarna

przyniosa

zatem

zasadnicze wyjanienie stanowiska opinii politycznych kó na Wgrzech, w sprawie polskiej to nie tylko przez powysze owiadczenia ale i

dziki konferencyom odbytym wówczas z politykami wgierskimi przez posa ziemi piotrkowskiej p. MichaLempickiego, który w poowie grudnia 1915 r. bawi w Budapeszcie. Konferowa on z prez. ministrów Tisz, z prymasem Wgier, kard. Csernochem, hr. i

a

z i

przywódcami Dobieczkym,

tyi

partyi z hr.

konstytucyjnej,

z

rzdowej Khuenem Hedervarym hr. Hadikiem z parAndrassym (prezes) hr. Appohr. Karolyim i

Fóldesem (wiceprezes) z partyi niezawisoci, z posem Giessweinem (chrz, spo.) oraz z posami Huszarem ze stronnictwa katolicko -ludoRakovszkym

nyim

i

p.

i

47

e

zarówno sfery Konferencye te stwierdziy, wszystkie stronnictwa politymiarodajne jak wego.

i

Wgrzech przeciwne Królestwa midzy mocarstwa

czne na

s

podzieleniu

doceniajc zarówno niebezpieczestwa takiego zaatwienia sprawy jak warto Polaków jako czynnika zorganizowanego centralne,

i

w odrbny pastwowo-narodowy organizm. ekspanzy monarchii w krajach sowiasko

-

Uwaajc prawosaw-

nych za niekorzystn dla jej wewntrznych stosunków, wskazywali politycy wgierscy na Polsk, która nie dajc adnych powaniejszych punktów tarcia wobec Austryi

i

berem

Wgier,

byaby

poczona z nimi pod jednym najpodaszem najpewniejszem i

wzmocnieniem ich mocarstwowego stanowiska. Opinia polityczna wgierska w kwestyi poczenia Polski z Austro- Wgrami okazaa si jednolit. Rónice pojawiy si tylko co do kwestyi, kiedy naley przystpi do sprecyzowania stanowiska Wgier w sprawie polskiej, oraz kwestyi ustosunkowania si prawno-poli tycznego Polski do monarchii.*) Sesya parlamentarna przyniosa równie dowody, e Wgrzy gotowi s zwalcza jaknajostrzej wszelkie próby centralizmu, co nie jest bez znaczenia dla ostatetecznego rozwizania sprawy polskiej, zwaszcza ze wzgldu na Galicy. Niedwuznacznie te wyrazia reprezentacya parlamentarna wgierska swój nieprzychylny nastrój wobec Czechów, panujcy powszechnie na grzech z powodu stanowiska zajtego przez nich w czasie wojny. Znalaz on swój wyraz w prasie zwaszcza po rozwizaniu Sokoa czeskiego przez rzd austryacki,

W-

*) Z powodu mów wygoszoszonych w Izbie poselskiej nastpia wymiana telegramów pomidzy N. K. N. a pezydyum izby. Trzeba tu

zauway,

e

odpowied prezydenta Beothyego, która w Polsce zrobia wysan bya, jak si okazao, zarówno bez wiedzy

niezbyt dobre wraenie,

czynników miarodajnych, jakote Tekst jej wywoa w najpowaIzby. niejszych wgierskich koach poselskich stanowcze zastrzeenia. i

48

powitano z zadowoleniem. Prasa wgierska zapodczas gdy znaczaa wtedy nie dwuznacznie grzy, Niemcy i Polacy przelewaj krew w obronie monarchii, Czesi dziki akcyi Sokoa odpoczywaj w oboktóre

W-

e

Podobne gosy odzyway si i w parlazach jeców. zarówno koa politymencie. Rezultatem tego byo, czne jak i prasa wgierska, stany na stanowisku,

e

e

Austrya sta si powinna pastwem narodowem niemieckim, któreby ujo w karby Czechów, co oczywicie sta si moe jedynie po odczeniu Galicyi od Austryi.

wysuwajca z jednej strony konieczno stworzenia pastwa ukraiskiego, z drugiej za przyczenia do wschodniej Galicyi Chemszczyzny Agitacya

ukraiska,

i

nie znalaza na

Wgrzech odgosu.

wskazywa Wgrom, nie da

si

osign w

e

Realizm

polityczny

oderwanie Ukrainy od Rosyi

tej

wojnie, a

wasny

interes

pa-

stwowy nakazywa im pozostawienie wschodniej Galicyi w rkach polskich zabezpieczajcych Wgry od przeniesienia agitacyi ukraiskiej

na ich terytoryum. Kieronigdzie sprawy ukraiskiej

wnicy polityki wgierskiej zaoonym przez Ukraiców informanie wysunli. cyjnem czasopimie „Ukrania* wydawanem po wgiersku pracuj przewanie pióra niemieckie i ukraiskie. Ci za publicyci wgierscy, którzy zabrali w niem gos, przewanie ludzie znani z przychylnoci dla Polski, stanli na stanowisku polskoci Galicyi wschodniej ugody

W

i

polsko-ukraiskiej.

Akcya Komitatowa

w

sprawie polskiej zostaa faktycznie zakoczon z wiosn w 1916 roku i z tej te przyczyny N. K. N. na posiedzeniu swem z 2 maja uchwali wysa odpowiedni adres do wszystkich rad komitatowych, które rezolucy uchwaliy. Opierajc si na tych rezolucyach wystpi Hr. Teodor Batthyany 30 marca 1916 r. na amach Magyar orszag organu

49 partyi

niezawisoci

weszy

z

daniem, by koa

polityczne

w-

w

kontakt z reprezentacy Polaków austryackich celem porozumienia si z nimi co do kwewedle niego nastpi winno przed styi polskiej, które sfinalizowaniem ugody z Austry. Hr. Batthyany jest równie inicyatorem rezolucyi, jak stronnictwo niezawisoci uchwalio jednogonie w dniu 7-go czerwca 1916 r. Rezolucya ta zawiera program stronnictwa w sprawie polskiej, streszczajcy si w protecie

gierskie

-

przeciwko nowemu podziaowi Polski w daniu stworzenia pastwa polskiego z wasnym rzdem armi. Rezolucya ta zalecajca prei

i

zydyum

nawizania stosunków polskiej z odpowiednimi czynnikami polskimi skimi, stanowi wstp do wypadków, jakie stronnictwa

w

sprawie

i

wgier-

w

sprawie polskiej nastpiy w czasie letniej sesyi sejmu wgierskiego. Dla stanowiska stronnictw opozycyjnych wogóle miarodajnym sta si artyku hr. Andrassy'ego o mowie Bethmana-Hollwega, ogoszony w Magyar Hirlap 7-go kwietnia, w którym wyraajc zadowolenie ze stanowiska kanclerza da zarazem wyraz alowi, rzd wgierski Stwierdzi nie zaj dotd w tej kwestyi stanowiska. oswobodzenie Polski stao si z koniecznoci te, jednym z celów wojennych pastw centralnych. Takie same stanowisko zaj hr. Apponyi w mowie wygoszonej 7-go kwietnia do reprezentantów partyi niezawisoci. Mowa kanclerza niemieckiego daa hr. Andrassy'emu sposobno do ujcia raz jeszcze zasadniczo sprawy polHr. Andrassy, który ogosi w „Neue Freie skiej. Presse" 23-go kwietnia artyku sprzeciwiajcy si aneksy u Serbii, zamieci w tyme dniu we „Frankfurter Ztg. artyku powicony mowie kanclerza niemieckiego, którego najwaniejsze punkty tycz si Polski. Akcentujc raz jeszcze konieczno oderwania Polski od Rosyi bstwierdza hr. Andrassy, naród polski

e

e

i

e

zaj

50

móg

wobec mocarstw centralnych dowówczas zdecydowane stanowisko, gdy te mocarstwa wyjawi swój faktyczny program w kwestyi polskiej. W oczekiwaniu dzie piero

tego programu podkrela hr. Andrassy nastpujce wytyczne w sprawie polskiej tej za wykluczone uwaa za:

równo

nowy podzia Polski jakote

zjedno-

czenie wszystkich trzech zaborów jako lece poza sfer moliwoci polskiej. Nie uwaa za celowe stworzenia odrbnego pastwa z samego Królestwa Polkryjcego

powane

niebezpieczestwo dla sprzymierzonych, podobnie jak i kondominium mocarstw centralnych nad Polsk. Jako jedyne wyjcie wysuwa zatem przyczenie niepodzielnego Króleskiego

jako

stwa Polskiego do jednego tralnych, poczenie go

z

z

mocarstw

cen-

posiadan dotd przez

to

stworzenie z nich samomocarstwo dzielnic Polski dzielnego organizmu pastwowego. Tutaj wic wyranie jedyne moliwe daje do poznania hr. Andrassy, wyjcie widzi w poczeniu Królestwa z Austro- Wgrami. powysze wywody hr. AndrasZauway wypada, sy'ego poprzedzone w lutym znanym owiadczeniem ksii

e

e

cia

e

Lichtensteina,

Austrya

otrzyma Króle-

stwo Polskie

zostay zaatakowane przez koa anek-

syjne niemieckie.

„Alldeutsche Blatter"

powiedzi artyku

cz

dy

p.

Classa,

zamieciy

który akceptuje

w od-

wprawdzie

wywodów hr. Andrassy'ego lecz stwierdza, e on do przyczenia Królestwa do Au-

stro-Wgier

w

przeciwiestwie do tego stawia postulat przyczenia niepodzielnego Królestwa do Niemiec Galicyi rzekomo zbytecznej a w konsekwencyi tego dla Austro-Wgier. Zbierajc wszystkie dane nakreli mona sytuacy polityczn na Wgrzech w sprawie Polski przed letni sesy Izby poselskiej w sposób nastpujcy: zarówno i

i

51

wszystkie stronnictwa polityczne stay zasapodniczo na stanowisku niepodzielnoci Królestwa czenia go z Austro- Wgrami. Wpywaa na to zarówno

rzd

jak

i

i

obawa przed rzuceniem Polaków w ramiona Rosyi w rajakote zie niepomylnego rozwizania sprawy polskiej, do oddania teje sprawy w rce Austro- Wgier. Ujcie jej bowiem przez Niemcy mogoby w przyszoci sprowadzi utrat Galicyi ze wszystkiemi niekorzystnemi konsekwencyami tego dla Wgier.

dno

Wszystkie te stronnictwa tym zasadniczym stanowisku,

by

definitywnie

rozwizan

i

przez

przez stworzenie

jedynie polskiego. Politycy

odrbnego pastwa towali si doskonale we

mona traktowa sk e wszelkie

e

wgierskie stany na kwestya polska moe

fakcie,

na równi z

poowiczne

e

wgierscy zoryensprawy polskiej nie

kwesty rusk czy jej

litew-

rozwizanie, chociaby

autonomi narodow czy prowincyonaln,

nie pro-

wadzi bynajmniej do celu a grozi nieobliczalnemi komplikacyami na przyszo. Wasna te sytuacya polityjedynie czna bya dla Wgrów najlepszym dowodem, odrbny organizm pastwowy bdzie dla Polaków i dla

e

sprzymierzeców zadawalajcym rozwizaniem sprate zasadniczo do poczenia tego wy polskiej. pastwa polskiego z Monarchi habsbursk, rónili si przywódcy polityczni narodu wgierskiego pomidzy sob jedynie co do stosunku, w jaki to pastwo postawione ma by do Austro - Wgier. Stronnictwa opozycyjne wysuny program tryalizmu. Stronnictwo niezawisoci widziao bowiem w nim realizacy swych zasadniczych w kierunku uzyskania wasnej armii zniesienia celnej i bankowej wspólnoci z Austry. konstytucyjne (lir. AnStronnictwo katolicko-ludowe drassy'ego) stojce na gruncie dualizmu ugody z 1867 r. zepewni on rópopieray tryalizm w przekonaniu, ich

Dc

de

i

i

i

e

wnowag

si

w

Monarchii

i

zabezpieczy

Wgry

raz na

52

zawsze przed zakusami centralistycznymi. Odmienne stanowisko zajmowa rzd popierajca go partya pracy narodowej. Broniono tu dualizmu ale na gruncie konWgry zawieraj stytucyi wgierskiej orzekajcej, ugod ze wszystkimi krajami pozostajcymi pod berem bez wzgldu na ustrój i prawno - paHabsburgów i one jednym stwowe stanowisko tych krajów do siebie kontrahentem a tamte drugim. Nie chcc wic wyrzeka si pyncych z tego korzyci pozostawiano z tej strony i

e

e

s

Austryi Polsce swobod uoenia wzajemnego do siebie z biegiem czasu stosunku. Trzeba jednake zauway, i rzd i partya pracy narodowej uwaokazao si, tryalizm austryacko - wgiersko - polski za program, moe pod dydanych warunkach wzity który

e

e

aj

by

w

skusy*).

Czerwcowe obrady Sejmu wgierskiego maj

zasadni-

e

sprawy polskiej z tej przyczyny, po raz pierwszy od wybuchu wojny doczekao si urzdowego okrelenia stanowisko monarchii austro-wgierskiej w kwesty i przyszoci Polski. Podobnie jak poprzednio, sprawa polska poruszon zostaa podczas dyskusy budetowej. Pocztek rozprawom da znowu hr. Juliusz Andrassy w mowie wypowiedzianej dnia 14-go czerwca. Podkrelajc na wstpie konieczno deklaracyi ze strony AustroWgier stwierdzajc niemono zwrócenia Polski pod panowanie rosyjskie, zaj on si prawie wycznie k w esty niepodzielnoci Królestwa, któr w danym momencie uwaa widocznie za najaktualniejsz. cze znaczenie dla

i

i

Stwierdzi i

bardziej

trzeba,

e

trudno

byo dobra

silniejszych

przekonywujcych argumentów przeciwko po-

dziaowi

anieli

traktujc

rzecz

te,

ze

które

wytoczy

Hr. Andrassy,

i

to

stanowiska interesów mo-

W

*) zwizku ze stanowiskiem partyi rzdowej wyoniy si projekty poczenia ich w jedn przyczenia do Wgier Boni Dalmacyi z Chorwacy, zgodnie z deniami samych Chorwatów. i

i

cao

53

carstw centralnych

a

przedewszystkiem

W-

e

rozdarcie Polski rzucajce Polaków gier. Podkreli, w ramiona panslawizmu „z wgierskiego punktu widzenia

najwikszym bdem, wyobrazi", podczas gdy uspokojenie

byoby najwiksz lepot

mona

jakie sobie

w

i

udaremni rosyjsk agitacy. Z duem znawstwem stosunków zaj si nastpnie hr. Andrassy dzisiejszym stanem umysów w Polsce, wydotychczasowe postpowanie Europy wobec kazujc,

Polaków

kwestyi

tej

e

Polaków skazuje ich na ugod z Rosy, która tylko przez wiaroomstwo rosyjskie nie miaa dotd powodzenia; gdyby wszake zwycistwo mocarstw centralnych miao sta si katastrof dla Polaków, to wówczas zrozpaczony naród wszystkiemi siami, których nie naley lekceway, stanie po stronie solidarnoci sowiaskiej, obok której niema dla Wgrów „miejsca na mapie .

w tej kwestyi maj o tyle wiksze znaczenie, e wród Wgrów nie istniej rónice w pogldach na panslawizm e w tej kwestyi by Wywody

hr.

Andrassy'ego

i

caej opinii publicznej. on rzecznikiem Ze stanowiskiem hr. Andrassy 'ego zesolidaryzowali si inni mówcy opozycyi t. j. Praat Giesswein i

spo.) oraz hr. Apponyi i pose z partyi niezawisoci. Ten ostatni zaznaczy, ctwa opozycyjne zgodne co do stanowiska

(chrz,

Saghy

e

tej

pokrywa si ono

w

rezolucy sprawie przez stronnictwo niezawisoci

styi polskiej

lon w

e

s

stronni-

i

z

kweuchwa-

w dniu

7-go czerwca.

Nastpnego

zabra

dnia

prezydent ministrów

hr.

Tisza.

w Z

sprawie polskiej gos mowy jego podkreli

naley przyczenie si do dania hr. Andrassy 'ego, by decyzya w sprawie polskiej zapada jak najprdzej oraz do owiadczenia Kanclerza niemieckiego co do losów Polski.

Trzeba

jednak

szed znacznie

stwierdzi,

dalej

e

hr.

Tisza po-

od Betthmanna Holi-

54

w ega

zarówno przez ciepo,

z jakiem

akcentowa przy-

w

szczególnoci Wgier wobec kwesty i polskiej, jak równie przez podkrelenie, u wszystkich czynników na Wgrzech panuje w tej nastpio to bezsprawie tasama atmosfera zwaszcza, porednio po mowie hr. Andrassy'ego. Jako najwaniejjednak naley ostaszy punkt mowy hr. Tiszy miarodajne czynniki tnie jego zdanie stwierdzajce, przy uregulowaniu kwestyi Monarchii kierowa si polskiej moliwie daleko idcem wziciem pod uwa-

stanowisko Monarchii a

jazne

e

e

uwaa

e

bd

ycze g pierwszy Po

interesów narodu polskiego.

i

urzdowych mocarstw centralnych odezwa si gos wcigajcy Polaków jako równorzdny czynnik do dyskusyi nad rozwizaniem kwestyi raz

ze sfer

Stao si za to w chwili, w której zasadnicze stanowisko Polaków w deniu do wasnego pastwa polskiej.

dostatecznie

W

byo

znane.

tym samym duchu zredagowan bya odpowied

premiera wgierskiego na

podkrela on skiego

wan

przy rol,

w

niej

telegram prezesa Biliskiego;

ywy

rozwizaniu

jak odegra

wspóudzia rzdu wgier-

sprawy tu

maj

zaznacza przywódcy narodu

polskiej

i

polskiego.

suy

moe Jako komentarz do mowy premiera artyku póurzdowego „Budapesti Hirlap" pod tytuem owiadczenie. Zaznacza on „ Polska", omawiajcy jego najwikszy poytek i najmniejsze niebezwyranie, pieczestwo zawiera dla mocarstw centralnych to rozwizanie kwestyi polskiej, które doprowadzi do odbu-

e

dowania pastwa polskiego runku zmierza Nie bez znaczenia

bd jest

usiowania

i

e w

kie-

rzdu wgierskiego.

te gos

„Alagyar-Hirlap" organu podkrelajc znaczenie niepo-

Andrassy'ego, który dzielnoci Polski dla Austro-Wgier stwierdza, interesowane w sprawie polskiej w znacznie hr.

tym

e s

one

wikszym

55

e

dlatego obowizkiem icli Niemcy, by musi osignicie u sprzymierzeca pomylnego jej rozwizania. Zbierajc wyniki dyskusyi polskiej w Sejmie wspraw nasz posuna gierskim stwierdzi musimy, ona niewtpliwie naprzód. Owiadczenie rzdu trzeba

stopniu anieli

i

e

w kadym

razie

traktowa

w

zwizku

zarzdzeniami, administracyi na auz

wprowadzajcemi korzystne zmiany w stryacko-wgierskim terenie okupacyjnym (przyczenie Chemszczyzny) a przez to w zwizku z krokami poczynionymi w maju 1916 r. przez Koo Polskie u miarodajnych czynników monarchii. Jeeli nie nastpio owiadczenie rzdu w kwestyi poruszonej przez hr. Andrassy'ego, to zapewne z powodu nieukoczonych wówczas jeszcze rokowa z Niemcami w tej sprawie. jei

e

rzd wgierski stan wyranie za niepodlegoci Królestwa, to tego dowodz

dnake

wyniki sierpniowych konferencyi min. spraw zewntrznych bar. Buriana z kanclerzem niemieckim. Jak wiadomo zasadniczym wynikiem tych konferencyi bya zgoda obydwu mocarstw centralnych na utworzenie i ogoszenie pastwa polskiego z niepodzielnego Królestwa. Jak z tego wida rokowania te nie poszy po linii, na której stay miarodajne czynniki monarchii i ogó stronnictw politycznych wgierskich. Nie trzeba akcentowa, wyniki tych rokowa nie bynajmniej ostatecznemi i stafaz w rozwoju kwestyi nowi jedynie bardzo polskiej ze wzgldu na definitywne jej rozwizanie przy rokowaniach pokojowych. Enuncyacye wgierskich mstanu, jakie po tych ukadach nastpiy, stwierdzaj, w ten sposób wanie ocenia si ich wyniki w politycznych koach wgierskich. Wrzeniowa sesya Sejmu wigierskiego przyniosa ponown, drug w cigu trzech miesicy debat polsk, najlepiej

s

ów e

e

wan

e

56 a to

w

acy

monarchii austryacko

zwizku

z

dyskusy nad dyplomatyczn

sytu-

wgierskiej i polityk obecnego ministra spraw zewntrznych. Zabierao w sprawie polskiej gos trzech mówców z ona opozycyi i prezydent ministrów hr. Tisza. Pierwszy poruszy j hr. Batthyany, przywódca lewej frakcyi stronnictwa niezawisoci. Mowa jego skierowan bya w znacznej mierze przeciw wszelkiemu cilejszemu gospodarczemu i politycznemu zblieniu si Wgier do Niemiec, jako gronego dla niezawisoci punkt samodzielnoci narodu wgierskiego. Ten i widzenia kierowa hr. Batthyany 'm, i przy rozwaaniu obszernym wywodzie przedstawi kwestyi polskiej. on dzieje wzajemnych stosunków polsko-wgierskich od r. 1830 a w szczególnoci obecn akcy komitatów -

am

W

w-

gierskich za przywróceniem

pastwa

polskiego,

poczem

zaj si

stosunkami, panujcymi przed wykuchem wojny na ziemiach polskich a w szczególnoci w PoznaSzczegóowo przedstawi hr. Batthyany dzieje skiem. polityki antypolskiej, ustaw jzykow, kolonizacyjn, i o wywaszczeniu a wreszcie stosunki szkolne i kocielne, by przez porównanie stosunków pod wszystkimi „w Austryi we trzema zaborami doj do wyniku,

e

niekorzystniejszych

w

Poznaskiem we wzgldnie stosunkach yli a czciowo dzi

wzgldnie najlepszych,

a

i

yj

Polacy". Na szczególniejsz uwag zasuguj wywody hr. Batthyany'ego tyczce rozstrzygnicia sprawy polskiej, którego domaga si jaknajspieszniej, aeby stworzy fait accompli, któregoby nie mona byo zmieni bez wzgldu na kocowy wynik wojny. Potpi on podzia administracyjny Królestwa widzc jedyne wyjcie w stworzeniu

polskiego niezawisego

rodowego

w

„odpowiednim

zwizku

przez dynasty". Widoczn

tu jest

pastwa z

na-

monarchi

ch

poczenia

57

pastwa

polskiego

z

monarchi habsbursk chociaby uni

personaln. Przedstawiwszy korzyci nia

odrbnego pastwa

zwizkowego

gi

hr.

przeciw stwoPolskiego pastwa

Batthyany

Królestwa

z

z utworze-

polskiego, jako ochrony przed pan-

slawizmem, zwróci si

rzeniu

pynce

Rzeszy niemieckiej

Z innego punktu widzenia uj kwesty polsk drumówca opozycyjny pose Ugron, przyjaciel polity-

czny hr. Andrassy'ego (stronnictwo konstytucyjne). Zaznaczywszy we wstpie, przyczyn upadku Polski bya przedewszystkiem dza zaborów u jej ssiadów, zaj si przebiegiem sprawy polskiej w czasie wojny.

e

e

zarówno w Królestwie jak w Galicyi powstaa do utworzenia pastwa polskiego, z Królestwa Galicyi pod berem Habsburgów e wyrazem tej dnoci byy Legiony Polskie. Nastpnie zaj si pose Ugron gównie na podstawie memoryau, jaki w tych sprawach zoyo Koo Polskie kierownikom rzdu monarchii sytuacy, jaka zapanowaa w Galicyi w okupowanej przez Austro - Wgry czci Królestwa

Stwierdzi,

i

dno

i

i

—

—

i

e

wyjtkiem kilku szczegóów pose Ugron zrozumia odczu doskonale to, co leao na sercu kadego Polaka pragncego rozwizania Polskiego.

Trzeba stwierdzi,

z

i

kwestyi polskiej, korzystnego nie tylko dla nas, ale dla monarchii austryacko- wgierskiej. Z gbokim realizmem przedstawi on sytuacy, jaka zapanowaa latem 1915 r. w odzyskanej z rk rosyjskich Galicyi, podniós zapa i powicenie Polaków, a zwaszcza Lwowian, ratujcych tysice jeców austryi

ackich,

i

ze

smutkiem

dotkn powodów,

które

zdoa-

58

y

zmrozi

wysoki

ten

spraw uchodców

podnoszc szczególnie niesusznych oskare, ja-

nastrój,

polskich

i

kiemi Polaków galicyjskich obarczano. Stwierdzi wreszmimo to, przykre te fakty nie zdoay sprowacie, dzi narodu polskiego z obranej raz drogi, aczkolwiek

e

zmuszony by podkreli zy wpyw, jaki one wywary na opini Królestwa Polskiego. Zwracajc si do stosunków na okupacyi austryackiej omówi szczegóowo spra-

w

wojskowej, jej niedomagania i bdy, brak potrzebnych organów cywilnych, kwesty jzyka administracyi

niemieckiego, rol ydów, spraw oddziaów robotniczych i rocznicy Konstytucyi 3-go maja. Zaznaczywszy

e

wiat polityczny

jest na rozdrogach pomidzy dwoma mocarstwami cenwskazujc na dnoci Polaków do utworze-

„polski

stajnych tralnemu,

i

pastwa polskiego pod berem Habsburgów na zasadzie r y a z m u wezwa pose Ugron nia

t

1 i

czynniki miarodajne do zaradzenia

zemu, dopóki

nie jest

A p pony

ograni-

zapóno. Trzeci

mówca opozycyjny

czy si

hr.

jedynie do wezwania rzdu, zostaa jaknajspieszniej rozstrzygnita. ci

i

by sprawa polska

Jak z powyszych wywodów widzimy, reprezentanopozycyi wgierskiej stanli na stanowisku rozwiza-

sprawy polskiej pod egid Habsburgów, za nieprzesdzon jeszcze na tym punkcie. nia

W

odpowiedzi na to zabiera gos strów hr. Tisza i skada w kwestyi owiadczenie, w którem wyraa tylko

form,

wy

w

jakiej

uwaajc j

prezydent minipolskiej

krótkie

ubolewanie nad pose Ugron poruszy traktowanie spra-

czynniki wojskowe i austryackie"; hr. Tisza umywa rce od odpowiedzialznaczyo to, noci za postpowanie tych czynników, stwierdza, dziao si to wszystko bez woli i wspóudziau rzdu Nie tumaczy ani nie usprawiedliwia niwgierskiego. polskiej

przez

e

n

e

.

59

czego a

koczy przemówienie swe ustpem,

analogicz-

co powiedzia w czerwcu, a stwierdzajwszystkie decydujce czynniki monarchii pracym, uwzgldni przy rozwizaniu sprawy polskiej „d-

nym do

tego,

e

gn

enia

yczenia

i

Polaków".

Zwrot

ten musi

jednake posiada znaczenie zupenie inne ni czerwcowe owiadczenie hr. Tiszy ze wzgldu na wypadki, które zaszy tymczasem. Akcentujc silnie uwzgldnienie y-

cze narodu

polskiego

przyrzekajc

im

poparcie ze strony kompetentnych czynników monarchii, da hr. Tisza do poznania, jak wielk do nich przywizuje wamia tu hr. Tisza na myg. Nie potrzeba dodawa, i

e

li przedewszystkiem stanowisko, jakie zajmie Królestwo

Owiadczeniem uczynionem w chwili, w której oczekuje ono dania mu monoci stworzenia swej legalnej odpowiedzialnej reprezentacyi, otworzy on zaPolskie.

i

mono

razem dla teje reprezentacyi rzucenia na szal wakhgo sowa przy ostatecznem rozwizaniu sprawy polskiej. Podobne akcenty znajdujemy w odpowiedzi hr. Tiszy na telegram wiecu w Filharmonii warszawskiej, w której, podkrelajc przychylno sfer miarodajnych dla „polskiej Galicyi" stwierdza premier wgierski gotowo uczynienia „dla narodu polskiego wszy-

stkiego,

co

ley w

liwoci". Hr. Tisza jest

zakresie ludzkiej

mem

stanu

powiedziane sowo. Nie trzeba

wacym

mo-

kade wy-

za zapomina

o tern, jak wane to dla jego owiadczenia stanowi przemówienia reprezentantów opozycyi wgierskiej, przytoczone po-

wyej

a

podkrelajce

moliwo

realizacyi

programu

habsburskiego, odpowied prezydenta Izby poselskiej Beóthy'ego na telegram piotrkowskiego zjazdu L. P. P. z wrzenia 1916 a wreszcie wynurzenia szeregu polityków wgierskich sprawie Polski, ogoszone przez „Gazet

w

Wieczorn "

,

a

pochodzce z pocztków padziernika 1 9 1 6 r

60

Z wynurze

tych widocznem nictwa polityczne wgierskie

jest,

e

pragn

wszystkie

stron-

jak najszybszej decyzyi w sprawie polskiej, za miarodajne dla jej rozwizania yczenia

e uwaaj i

narodu

naszego

e

denia

Legionów pierwszorzdn rol przy i

czynowi

polskich przypisuj teme rozwizaniu. Bardzo wyranie odczuwa si

e

definitywne rozwizanie przyniesie dopiero kongres pokojowy.

towanie faktu,

wy

polskiej

akcenspra-

Przedstawiciel

rzdzcego

stronnictwa

pracy

naro-

dowej, prezydent Izby poselskiej Beóthy, podnoszc konieczno zaatwienia sprawy polskiej w myl ycze w sprawie polskiej narodu polskiego stwierdzi,

e

stoj wszystkie stronnictwa wgierskie na samej platformie,

tej

dowego

wojny

Pester Lloydu, p. przyniesie dopiero

nie sprawy

naczelny redaktor Vezsi zauway,

póurz-

a

e

koniec

ostateczne rozwiza-

polskiej.

Bardzo wyranie zdeklarowali si reprezentanci stronnictwa konstytucyjnego. Przywódca jego hr. Andrassy, przypomniawszy stanowisko, jakie zaj co do rozwiobecny stan zania kwestyi polskiej, zaznaczy,

e

sprawy polskiej niezgodny

gldami

na

Legionów

te

jest

najrealniejsz

z

jego po-

e

czyn przesanek,

Stwierdziwszy,

kwestye.

jest

z

Polacy stworzyli sami dla rozwizania kwestyi poltak czyn ten jak i interesa skiej, wyrazi nadziej, Europy rodkowej doprowadz do susznego rozwizajakie

e

nia

sprawy

polskiej.

Pose

Ugron

bardzo wyranie zaakcentowa,

e

z

tego stronnictwa

stronnictwo jego

i

obec-

uwaa poczenie Królestwa Polskiego w jedno pastwo pod berem HabGalicy

nie z

sburgów

zadawalniajce jedynie dlatego program ten kwestyi polskiej i za

e

ych

si

popiera.

Na

rozwizanie

bdzie

z ca-

temsamem stanowisku stan

61

i

ksi

e

doda,

przyczem

Windischgratz,

dopiero

chwila zawierania pokoju rozstrzygnie definitywnie kwesty polsk. Przywódca stronnictwa niezawisoci hr. A p pony podniós konieczno jak najrychlejszego rozi

e

wizania

sprawy polskiej, zauwaajc, pogld ten podzielaj take miarodajne sfery monarchii. Podkreli, e wojna obecna uprzytomnia spoeczestwu wgier-

konieczno odbudowania pastwa

skiemu

polskiego

wykazujc pynce std korzyci

i

wyraz przekonaniu,

e

polskiej zaspokoi interesa

Hr. Aladar

Zichy,

sprawy

rozwizanie

ostateczne

da

narodu polskiego. prezes stronnictwa

katolicko-

ludowego, osobisto bardzo dobrze poinformowana o po-

gldach panujcych zarówno

w

rzdowem,

stronnictwie

e

w

partyach opozycyjnych, stwierdzi wyranie, sprawa polska znajduje si obecnie na drodze, która jak

i

wedle opinii polityków wgierskich, nie jest odpowiedni, lecz doda zarazem, e obecna forma rozwizania sprawy polskiej nie jest bynajmniej trwa. Wyraone tutaj pogldy przywódców politycznych narodu wgierskiego zasuguj na baczn uwag polityków polskich. Wskazuj one dowodnie, program poczenia Oalicyi z Królestwem pod berem Habsburgów nie zosta przez Wgrów bynajmniej porzuconym i oczekuj oni wyrazu i na-

e

ycze

e

rodu polskiego razu

danego

przez

i

w

tym take

de

kierunku,

reprezentacy

i

to

wy-

Królestwa

Polskiego. lestwa

Rzecz kierowników politycznych Króbdzie t kwesty si zaj, co do niej si wy-

powiedzie

Wgier.

i

ustali

program

dziaania

bd

w

stosunku do

Bez wzgldu na to, jakie ostateczne rozwizania sprawy polskiej, trzeba stwierdzi,

wyniki

e

par-

62

lament wgierski by jedynym w Europie, z którego trybuny rozlegay si w sprawie polskiej gosy nietylko szczere i nam yczliwe, gosy, wród których nie byo wyjtku, lecz bdce jednoczenie wyrazem denia do

w

dzisiejszych takiego rozwizania sprawy polskiej, które warunkach politycznych narodowi naszemu obiecywao byt pastwowy na zdrowych i silnych oparty podsta-

wach,

i

jeeli politycy

wgierscy,

stawiajc

swój

pro-

w

kwestyi polskiej kierowali si interesami pastwa wgierskiego, to jest to tylko dowód, jak zgodne

gram

s

pastwowe

Wgrzy

w

interesa Polski

s

i

Wgier.

te jedynym narodem

w

Europie, który

swych warstwach, przez uchway komida wyraz swej woli, dajcej odbudowania

najszerszych

tatowe,

niepodlegej Polski. Stanowisko zajte przez

Wgrów

wobec sprawy

niewtpliwie jedn z jasnych kart jach naszego narodu w czasie wielkiej wojny. polskiej jest

w

dzie-

III

Polska

i

Wgry

Ostatnimi progami, na których zatrzymaa si kultura aciska w swoim pochodzie na wschód byy Polska Wgry. Na wschód od nich znalazy si ju ludy i obce wiar i kultur Zachodowi, wobec których przypada Polakom z jednej strony rola szerzycieli zachodniej kultury poród nich, z drugiej za nierzadko rola obroców Europy przed zalewem barbarzystwa Wschodu. Na polskich i wgierskich ziemiach zatrzymyway si w cigu dugich wieków fale najazdów tatarskich i tureckich. Nie i

sign

poza Warszaw Karpaty, a fakt ten potwierdzia wojna obecna w ca-

te expansya

potrafia

rosyjska

ej swojej rozcigoci. Wszystko to wzmacniao wiekowe poczucie solidarnoci midzy Polsk a Wgrami. Tysic lat

historyi

szukali

gierska jest

wiadczy te,

zdobyczy i

ni

i

ani Polacy ani

podboju obcych ziem

polska krew

pyna

kademu narodowi

kultury

e

tylko

w

najdrosze: ich

i

Wgrzy ludów.

nie

Wi-

obronie tego, co

jzyka,

wiary,

ziemi.

Ktokolwiek, cho pobienie, przejrza dzieje wiekowego stosunku Polski do Wgier, ten stwierdzi musia, Wgry to jedyny z naszych bezporednich ssiadów, z którym nie mielimy zatargów na tle istotnego przeciwiestwa interesów. Starcia polsko-wgierskie, jeli nie byy zajciami natury lokalnej, ograniczay si do zatargów wywoanych polityk dynastyczn panujcych, czsto obcych pochodzeniem, z któr prawdziwe interesa danych pastw bardzo mao miay wspólnego. To te usi-

e

66

owania Zygmunta Luksemburskiego, zatargi Macieja impreza JeKorwina z Kazimierzem Jagielloczykiem rzego II. Rakoczego, stay si w rezultacie epizodami dziejowymi, a prowadzce do wspólnego w tylu wyi

padkach postpowania. Sprzecznoci sigajcej ywotnych interesów obu narodów, jak wobec Krzyaków lub Rosyi, nie

byo midzy Polsk

Wgrami.

a

przyj muwzgldu na wa-

Taki, a nie inny przebieg historyczny

siay stosunki polsko-wgierskie, tak ze runki naturalne, jak i na warunki polityczne obu krajów. O warunkach naturalnych zadecydoway Karpaty, niewprawdzie komunikacyi midzy Polsk utrudniajce a Wgrami, lecz przecigajce midzy nimi tak wyran tak Polacy, jak i Wgrzy uznawa musz granic, za niezaprzeczon wasno ssiada wszystko, co ley po zatargi o ekspanzy terytodrugiej stronie gór, tak, ryaln w tym kierunku z góry musz by wykluczone.

e

e

e

morzem, do którego z biePotguje to jeszcze fakt, ekspanzya giem Wisy kieruje si Polska jest Batyk pastwowa Polski szuka musi ujcia przenarodowa i

e

i

dewszystkiem na wschodzie, podczas kiedy Wgry wraz biegiem Dunaju zmierzaj w swej ekspanzyi na pówypotrzebuj dostpu do morza Adryatysep Bakaski i

ckiego.

Wgrów s

tak Etnograficzne terytorya Poloków i cho siebie bardzo blizkie nie styrozmieszczone, wic kaj si nigdzie bezporednio z sob. Wykluczone spory narodowociowe o charakterze granicznym, walka o poszczególne gminy czy nawet jednostki, jaka wytwarza si np. na pograniczach polsko- niemieckiem, polskoczeskiem, lub polsko-ruskiem. Co wicej powstaje tutaj

s

e

s

nawet pewna solidarno dzielajcych ich

ywioów

Najwaniejszym tak

Wgier

jak

i

polsko-wgierska wobec rozruskich czy sowackich.

atoli jest

Polski

s

fakt,

e

wynikami

narodowy dugiego procesu ustrój

67 Szlachta, inteligencya

historycznego.

i

mieszczastwo

s

s

na caych Wgrzech wgierskie, podobnie jak w zasadzie polskimi na caem terytoryum historycznem polskiem. Sto lat rzdów obcych poczynio wprawdzie szczerby w tym stanie posiadania Polaków, ale istotny stan rzeczy nie uleg zasadniczo zmianie i odbudowanie pastwa polskiego rychoby potrafio te szczerby wypeni, podobnie jak si to stao na Wgrzech. Narodowoci otaczajce Polaków jak Litwini, Biaorusini i Rusini (Ukraicy) podobnie, jak yjcy na Wgrzech (poza Chorwacy) Sowacy, Rusini oraz Rumuni, narodowociami posiadajcymi jedn tylko warstw wociask oraz bardzo nieliczn inteligency. Niet. j. które z nich posiadaj w dodatku bardzo sab, a nieraz wprost samowiedz narodow. Poniewa Polacy (poza Niemcami, bdcymi przewanie yi

s

adn

Wgrzy

s

wioem napywowym) na swoich terytoryach historycznych jedynymi narodami posiadajcymi

struktur spoeczn zarazem jedynymi narodami mogcymi utrzyma na swych ziemiach pastwo, przeto analogia pooenia odbija si musi w postpowaniu ich w stoi

i

sunku do

siebie.

Stosunki

te

zapewne na dugo

w

przy-

szoci nie ulegn zmianie. Wbrew krcym o tern pogoskom, Wgrzy rozwijaj si liczebnie kulturalnie a nie w mniejszym stopniu Polacy mimo, e od lat dziesitków znajduj si w niesychanie cikiem pooeniu narodowem politycznem. Niema za mowy o tern, by ssiadujce z nimi narodowoci w krótkim czasie potrafiy ich w tym rozwoju docign a nie dopiero przei

i

i

wyszy. Z powyszych danych wynika,

przeciwiestwa

Polsk

wszystkiem

interesów

Wgrami by

a z

powodu

e

zasadniczego

pomidzy

moe

przedenie warunków naturalnych, które

68

stwarzaj co wicej potrzeb solidarnoci midzy obyw praktyce, dwu narodami. Rzecz oczywista jednak, a zwaszcza przy praktycznym rozwizywaniu kwestyi polskiej wyoni si musi cay szereg momentów, które pod uwag, aeby zrozumie istniejc sytrzeba pierwszym rzdzie za trzeba tu rozway tuacy. warunki Wgier jako czynnika dysponujcego w tej

e

wzi

W du

wpywem politycznym. Momentem, który w wysokim stopniu wpywa na stanowisko Wgier w polityce zagranicznej, a zwaszcza chwili

si

i

za

na stanowisko ich wobec ewentualnych zdobyczy terytoryalnych Austro- Wgier, jest wzgld z jednej strony na wpyw Wgier w obrbie Monarchii, z drugiej za

sytuacy ywiou wgierskiego w obrbie samych Wgier. Jak wiadomo ywio wgierski liczy niewiele e wicej nad poow ludnoci pastwa wgierskiego wobec tego decydujcy wpyw, a nawet wycznie, na rzdy kraju zawdziczaj Wgrzy umiejtnemu wyzystrzeeniu ukadu si tam istniejcego. Rzecz skaniu na

i

—

i

prosta,

e

deniem Wgrów

musi

by

nietylko staranie

do narodowoci niewgierskich nie wpywa aden czynnik obcy (czego np. nie mogli dotd unikn u siebie Polacy) lecz take o to, by istniejca na Wgrzech równowaga si nie ulega zmianie na ich niekorzy, zwaszcza przez wzmoenie si liczebnie lub politycznie tyche narodowoci. Std oczywicie wypywa konieczno niedopuszczenia do

si od

to,

wcielenia

by na stosunek

ich

w obrb Wgier waciwych

plemiennych jak równie

niech do powikszania Mo-

narchii takimi elementami, któreby

wpyn

terytoryów obco-

niekorzystnie

mogy

na uksztatowanie si stosunków na Wgrzech. Tyczy si to w pierwszej mierze nabytków na ziemiach serbskich a zwaszcza aneksyi Serbii, któraby w obrbie Monarchii austro-wgierskiej zgromadzia wszystkie kraje zaludnione przez Serbów i Chorwatów. Aneksya Serbii

69

bowiem, pozornie przecinajca definitywnie niebezpieczn dla Wgier kwesty serbsk doprowadziaby w rezultacie do katastrofalnego dla Wgier rozwizania tej kwestyi. Niewtpliwem jest bowiem, po upywie pewnego czasu sfery centralne monarchii musiay do doprowadzenia do skutku jakiej ugody z Serbami, którzy przestaliby by czynnikiem zewntrznym a staliby si integralnym skadnikiem monarchii. Uoenie z nimi ko-

e

dyby

rzystnego modus vivendi byoby zatem interesem Monarchii. Ostatecznie wczeniej czy póniej mogoby nastpi poczenie wszystkich krajów serbsko-chorwackich

w

jedn jednostk jeeli nie pastwow to autonomiczn, odcinajc Wgry od dostpu do morza mogc sprowadzi do rzdu kraju koronnego. Sytuacya ta je byaby tern groniejsz dla Wgrów, e w krajach serbskochorwackich zamiast Chorwatów wysunby si na czoo ywio serbski jako liczebnie silniejszy, a ze wzgli

i

du na prawosawie bliszy panslawizmu anieli katoliccy Chorwaci. Co wicej Serbowie staliby si wtedy czynnikiem miarodajnym w bakaskiej polityce monarchii, któr staraliby si kierowa, nawet wbrew Bugaryi w stron Morza Egejskiego. Te wszystkie wzgldy nakazuj Wgrom sprzeciwienia si aneksy Serbii, poza zapewnieniem sobie oczywicie pewnych punktów wanych ze wzgldów strategicznych, których posiadanie pozwolioby kadej chwili wpywa decydujco na zachowanie si Serbii. Opór Wgrów przeciw aneksy Serbii tern wiksze ma szanse, pastwa koalicyi pogodzi si mog wprawdzie z odstpienia Macedonii Bugarom, lecz w imi swego prestige broni serbskiego pupila od ostatecznej zagady. Aczkolwiek Wgrzy nie mog uwaa za podane dla siebie samych nabytków poza granicami monarchii, jako mogcych naruszy istniejc w monarchii i na Wgrzech, a korzystn dla nich równowag si, to jei

i

e myl

bd

70

spraw z tego, e monarchia nie moe wyj z pustemi rkoma ze zwyciskiej wojny, choby ze wzgldu na terytoryalne zdobycze swoich sprzymierzeców. Wobec maego prawdopodobiestwa na Bakanie, pozostaj tylko na zysku we Woszech bytki w Polsce. Std zrozumiaym jest program wgierdnake zdaj

sobie

i

i

ski

w

sprawie polskiej. Niewtpliw jest rzecz,

e najgroniejszym

wrogiem sta si w ostatnich kilkudziesiciu latach dla Wgier panslawizm a z nim szerzca go Rosy a. Rosya Morza ródziemnego przez opanowanie pówyspu bakaskiego spotyka na swej drodze Wekokrzyuje si z ich ekspansy polityczn gry nomiczn. Std te wyranym celem Rosyi stao si ostateczny ich podzia chociaby na rozbicie Wgier szereg drobnych pastewek narodowociowych, które, opiek rzecz naturalna, pozostawayby pod wpywem zmierzajc

do

i

i

i

i

Rosyi

i

póniej

wczeniej czy

wszechrosyjskie.

Akcy

prowadzia Rosya drog ludnoci,

liczc

na

wsiknyby w

morze

przygotowawcz do tego agitacyi

znalezienie

celu

wród

niewgierskiej dobrego dla niej pod-

oa, zwaszcza wród ywioów sowiaskich prawosawnych. eby nie dopuci do wzrostu tego gronego niebezpieczestwa musz zmierza Wgry do zarówno zamania jej wpypokonania Rosyi wu na pówyspie bakaskim jak moliwie dalekiego i

i

i

odsunicia jej od swych granic, któreby uniemoliwio oddziaywanie Rosyi na stosunki wgierskie. Nastpi

moe jedynie przez oderwanie od Rosyi stworzenie z nich odziem polskich rbnego organizmu pastwowego, któposiaryby nie tylko oddziela Wgry od Rosyi, ale to

i

i

dostateczne siy wasne do stawiania oporu deniom rosyjskim. Takie rozwizanie sprawy jest dla Wgier

da

71

e

podane,

idee panslawistycznc

tern

bardziej

nie

znajdoway nigdy prawdziwego podoa

wród

Polaków.

Polska pozostajca od lat kilkuset antagonizmie z Rosy z powodu walki o wpy-

w wy w krajach

stale

litewskich

i

ruskich, Polska,

której

upa-

dek zosta faktycznie spowodowany przez pastwo ronastpnie przez lat dziesitki konsekwensyjskie, tnie do zgniecenia wszelkich pastwowo - twórczych Polaków, ta Polska nie moe nigdy by poda-

dce

de

tnym materyaem

dla

panslawistycznej

by

agitacyi

e dy

rosyj-

Nie moe niem tern wicej, ona do poddania najbardziej kulturalnego narodu sowiaskiego, Polacy, pod wpywy niszej kultury rosyjskiej jakim roztopienia jego narodowej indywidualnoci we falach i sowiaszczyzny. Ten stan faktyczny rozumiej bardzo dobrze na Wgrzech, gdzie powszechnym jest przekonanie, Polacy narodem sowiaskim pod wzgldem etnograficznym, ale nie politycznym. Nie potrzeba udowadnia, nakrerol odegra w interesie Wgier tylko Polska silna i posiadajca wszelkie dane samodzielnego bytu narodowego i pastwowego. Nowy podzia Polski, któryby musia wród Polaków due rozgoryczenie w stosunku do mocarstw centralnych, kryby dla Wgier niebezpieczestwo, na które tam ju dostatecznie zwrócono uwag; zrozpaczeni i zawiedzeni w swoich oczekiwaniach Polacy musieliby skania si ku wysuwanemu przez Rosy programowi zjednoczenia ziem polskich. Nie jest te dla Wgier podanem, by decydujcy gos w sprawie Polski uzyskay Niemcy, bo wówczas do Królestwa Polskiego, przyczonego do Niemiec, ciyyby z koniecznoci i inne dzielnice Polski. Wtenczas za mogaby nastpi w bliszej lub dalszej przyszoci utrata Galicyi, a co zatem idzie porednie okolenie Wgier na olbrzymiej przestrzeni przez wpywy skiej.

s

e

lon

s

moe

e powyej

wywoa

72

mogaby

których decydujca przewaga nie dla nich korzystn.

niemieckie,

by

Zwizanie Polski w jakiejkolwiek formie z monarchi austryacko- wgiersk ley z rozmaitych przyczyn w interesie Wgier, który w tym wypadku jest zupenie identyczny z intere-

Mono

uzyskania pesami dynasty i habsburskiej. wnego wpywu na sprawy polskie, konieczno lojalnej wzajemnoci w stosunkach polsko-wgierskich, zwaszcza ze wzgldu na polityk obydwu tych narodów wobec ssiadujcych z nimi narodowoci, dawayby Wgrom gwarancy, e nowo powstae pastwo polskie nie przy-

W

kombinacyi byoby te moliwe poczenie Galicyi z Królestwem Polskiem, któreby w duniesie

im szkody.

tej

ej mierze wzmacniao nowe pastwo

i

wzmagao

jego

si

oporu przeciw Rosyi. Nie bez znaczeuia bowiem byaby tutaj kwesty a ruska. Polacy we wasnym interesie

sta by

musieli na stray,

aeby prdy

moskalofil-

szerzyy si wród Rusinów, mieszkajcych na terytoryum dzisiejszej Galicyi, a w ten sposób kadliby tam przedostania si ich na Wgry. Nikt te nie udzi gdyby Wschodnia Gasi na Wgrzech co do tego, licya rzdzon bya przez Ukraiców, to oznaczaoby to przeniesienie si ruchu ukraiskiego pomidzy Rusinów wgierskich, lub te uczynioby to przeniesienie si zalenem wycznie od dobrej woli Ukraiców i mogoby

skie nie

e

by

przez nich

wygrywanem

jako atut polityczny

sunku do Wgier. Gwarancyi

w

gyby da Wgrom take rzdy

tym kierunku

w sto-

nie

mo-

w

Galicyi niemieckie które nie przeszkadza-

wschodniej, lecz jedynie polskie, jc rozwojowi Ukraiców u siebie, nie miayby jednak adnego interesu w szkodzeniu ssiadowi i naraaniu przez to podanych dobrych z nim stosunków. Toczca si obecnie wojna, bdca zapasami wielkich

narodów europejskich,

umocnia niewtpliwie

W-

grów

w

przekonaniu co do ich oparcia siej, jako narodu liczebnie niewielkiego, o zwizek z jednym z wielkich narodów europejskich. Zarazem jednak obawa przed zbytni przewag nawet zaprzyjanionego lecz znacznie potniejszego od Wgier narodu, nakazuje szuka Wgrom stosunków z innymi mniejszymi narodami, któreby stanowiy dla nich pewn asekuracy. Tern tumaczy naley niezwyk popularno obecnie na Wgrzech przyjani wgiersko-tureckiej i wgiersko-bugarskiej pod hasem pokrewiestwa turaskiego. Dalszym czonem w tym

zwizku byaby

Polska.

I

tumaczy

tern

naley

sobie

dzi na Wgrzech gosy, które domagaj si, by Wgry utrzymyway w przyszoci cise stosunki z Turcy, Bugary Polsk, które to pastwa opierajc si o zwizek z narodem niemieckim w Austryi Niemczech, stanowiyby z jednej strony wa pomidzy Europ rodkow a wschodni, z drugiej za utrzymywayby podan równowag pomidzy Niemcami a zwizanymi z nimi sabszymi narodami. te

liczne

i

i

Bez wzgldu na bierze

ustrój

formie Polska sobie naley,

ostateczne ksztaty przy-

to, jakie

pastwowy polski, oraz czy w jakiej bdzie zwizan z Wgrami, uprzytomni i

e

odbudowanie pastwa polskiego

zmie-

ni musi

stosunki polsko-wgierskie. Zamiast stosunku narodu polskiego do i Wgier oraz na odwrót,

Wgrów

wrócimy znów do stosunków polityki dwóch pastw do siebie. I dlatego tu bdzie nie tylko zewntrzna ale wewntrzna polityka Polski, zarówno pod wzgldem ekonomicznym, narodowym jak wojskowym. Z tego comy powiedzieli wyej, wynika, o antagonizmie polsko-wgierskim mowy by nie moe e wobec tego naley do takiego uoenia stosunków wzajemnych, któreby usuwao moliwe punkty tarcia, akcentujc solidarno postpowania. Nie naley oddawa si obawie, jakoby stosunki i

wan

i

i

e

dy

i

74

ekonomiczne mogy pomidzy Polsk a Wgrami stworzy konkurency, dziki rolniczemu gównie charakteprodukcya rolna Królestwa rowi obu krajów. Wiemy,

e

Polskiego nie wystarcza ju waciwie na potrzeby kraju, i zboe wgierskie znajduje doskonay zbyt w kra-

e

O

konkurencyi niema niemieckich. dostarczy nam mogy a zato iloci yta i mki pszennej, jakie co

jach

by

Wgry

bd

wic mowy duych bd

dzi sprowadza Królestwo z zewntrz, podobnie jak byda na rze dostarczanego dotd ze stepów rosyjskich. Tak samo stanby otworem rynek polski dla owoców a zwaszcza win wgierskich, których import uniemoliwiay dotd i

wysokie ca

rosyjskie.

by

mowy o tern, by rozwijajcy si Nie moe te dopiero przemys wgierski i polski mogy ze sob kondla ich ochrokurowa. Owszem Polska i Wgry ny musiay prowadzi wspóln ochronn polityk prze-

bd

mysow

wobec

kiego i czeskiego z td przez Wgrów,

Austry

a

przemysu niemieckiego, austryactakim powodzeniem uprawian do-

silnego

Wgrami

mimo

to,

e

granica celna

midzy

nie istnieje.

Polska posiada natomiast bogactwa naturalne, bardzo podane dla Wgier, które nie posiadaj prawie korzystania z naszych pokadów nafty i wgla. wglowych jest rzecz pierwszorzdnego znaczenia dla

Mono

Wgier zmuszonych sprowadza wgiel z zagranicy. Nie trudno te byoby poczy nasz rewir wglowy z pobliskimi Wgrami z pominiciem obcego terytoryum, odpowiedni przebudow istniejcych linii kolejowych (Szczakowa, Trzebinia, Owicim, ywiec, Csacza), co zarazem stanowioby najkrótsze poczenie Warszawy Krakowa z Budapesztem. Wschodnie Karpaty przecite przez

i

s

ju

kolejowych. Dla przyszego uksztatowania si stosunków polskoi

obecnie dostateczn sieci

wgierskich ogromne znaczenie

linii

ma wzajemna polityka

75

wobec obcych narodowoci w

obrbie obydwóch musimy we wasnym interesie do tego, krajów. by aden czynnik obcy nie mia gosu przy regulowa-

Dy

do Rusinów czy do innych narodowoci zamieszkujcych ziemie polskie domaga si musimy uznania tych kwestyi za kweniu naszego stosunku

i

stye

wewntrzne

polskie.

Std

bez wszelkie sympatye rasowe czy polityczne

wzgldu na

wstrzyma

si musimy od ingerencyi w jakiejkolwiek formie w sprawy narodowociowe wgierskie. Kada

inna metoda prowadzi jedynie do nietrudnego rewanu strony zaatakowanej. Jedynie lojalne uzna-

Wgrów spraw narodowociowych za wewntrzne sprawy obu krajów jest tutaj podanem wyjciem to nie tylko w interesie Polaków Wgrów ale nie przez

Polaków

i

i

i

i

dotyczcych obcych narodowoci. Nie trzeba te zapomina, e w duym zwizku

pozostawa bdzie

sob

powstanie wzgldnie istnienie narodowych armii w Polsce i na Wgrzech, jakote o tern, polityka tych krajów zarówno wobec wschodnich jak i zachodnich ssiadów duo posiada bdzie linii wspólnych. Tym wszystkim wzgldom ustpi te musz te drobne rónice, jakie wyoni si przy szczegóowem uoeniu wzajemnych stosunków, ze

e

mog

dno

obu stron istnie bdzie do lojalnego ich uoenia i utrzymania. Piszc w tern przekonaniu niniejsze uwagi pragn przedewszystkiem zainteresowa mocniej kierowników naszej polityki t tak ywotn kwesty i pobudzi publicystyk polsk do gbszego rozstrznicia zwizanych z ni zagadnie. jeeli tylko z

IV

Materyay

79

DWIE ODEZWY

1.

Odezwa Rzdu Narodowego Przesana Komitatom wgierskim a zakomunikowana poczonym Izbom sejmowym dnia 5. sierpnia 1831 roku.

Rzd Narodowy

powzi wiadomo,

polski

e

szlachetny

naród wgierski sam wród powszechnej obojtnoci Europy sprawy pierwszy podniós za nami gos braterski dla naszej w adresie komitatów do najjaniejszego Cesarza Austryi podawielkomylny naród moe tak miao nym. Szlachetny tylko i

w

imieniu ludzkoci, cywilizacyi i potrzeb Europy przemawia, rzd to ojcowski i sprawiedliwy, przy którego tronie podoa przeszo i zapytywa przybny gos wznosi si,

wywoywa

szoci moe.

Ta sympatya narodu wgierskiego w

acuch

dzisiejszej

przyjaznych chlubnych wspomnaszej sprawie wzrusza prawie bratnich narodów. I w lunie dwóch ssiednich w królach istniay pomidzy nami zwizki. Szlachta dach osiadaa za dawnych czasów na wgierska rada przenosia si kwitny, swobody za które tej ziemi, gdzie niegdy swobody dzi potomkowie ich moe jacy lej krew w zawzitych boi

i

i

i

koci Wgrów spoczywaj w jednych mogiach pod Warn, gdy przed czterema wiekami podobna sympatya dwóch narodów podobna szlachetna sprawa wywioda je na bój z potg groc Europie. Dawalimy wzajem nieraz jedno bero obu naroprzyjmowalimy królów, dom rozkazywao. Jake mio clzi wspomnie, e królewna

Koci Polaków

T

jach.

i

i

i

i

e

równie polska jak wgierska, dobra Jadwiga skojarzya PolDnieprem granice sk z Litw utwierdzia nasze, których si dzi krwawo dobijamy. Jak mio dzi wspomnie powtórzy, najgroniejszym pogromc Moskali by prowadzi zwyKról Stefan Batory, który daleko za cizkie ory polskie, pod któremi zastpy wgierskie laury

potn

i

i

Dwin

e

i

Dwin

i

80

dodaj wagi naszym ozwanie si narodu wpodnosz razem o naszych przyszych

zbieray.

Te wspomnienia przeszoci

uczuciom

przez

gierskiego losach te

mylno

szlachetne

dzisiejsze

obudzonym wielkomocne nadzieje, do jakich sprawiedliwo nim panujcego monarchy Franciszka I nateraz nad i

i

Tómacz uczu powszechnych Rzd Nadaje Polakom prawo. upowania X. N., abycie udawszy si rodowy polski wzywa na miejsce, owiadczyli narodowi wgierskiemu najwysz i

e

wdziczno

to uczucie równie Polaków. Powiedzcie mu, cay naród Sejm, jak wojsko nasze bohaterskie, jak jakikolwiek los nam niebo przePowiedzcie mu, przenika. znacza, gotowa ju zota karta dzisiejszych dziejów naszych, czyn ludzki, czyn braterski zaa na nich zapisany bdzie

Rzd

i

i

e i

cnych

Wgrów.

Odpowied na adresy wystosowane

Franciszka Smolki

do

z

Wgier

po mowie 1861

r.

Wyrazy gorcych uczu wystosowane do mnie, za sowa obrony dla witej wgierskiej sprawy, przyjmuj z wdziczno-

zoy

ci, aby je

—

w rce

narodu.

Naród mój Polska caa, kocha Was Wasz spraw, a ja byem tylko wiernym tómaczem tych uczu, które dla Was mieszcz si we wszystkich sercach na tej szerokiej przestrzeni Dnieprem. art midzy ojczyzny naszej Wasza sprawa, to nasza a nasza to wasza. przelewali obficie przeszoci walczylimy wspólnie wolnoci eurokrew nasz w obronie wiata, cywil izacyi

—

i

W

T

W

i

—

i

i

pejskiej.

w

Wam

jest winna, rzucia nieuznaniu, co nam absolutyzmu, pod któnas i Was na pastw ostatnich wysilen rym chocia gorzko, ale dumnie "jczymy. Czyli miecz w rku, czyli te na nich kajdany, zawsze chorgiew wolnoci 'powiewa przed nami. chorgwi, tylko pod t, wszelkie przeciwnoci Pod

Europa

i

t

i

zwalczamy. Dzielimy losy narodowego nieszczcia; przyjdzie chwila korona w. Szczepana dla nas, a z pomoc pociechy zarówno z Jagiellonów Koron. wietnoci, zabynie dawn Sztuczne domowe niesnaski, szerzone nieprzyjacielsk rk, znii

bo

i

kn

musz, bo

wolno

jednoczy, ale nie

wani

narody. Dzie-

81

si

bd

wicków Waszej naszej przeszoci, niechaj rkojmi wiadectwem, e walczc o wolno dla siebie, radzimy zawsze chtnie dzieli si z ni z drugimi. Wierni wielkiej ojców Waszych spuciinie, pozyskacie serca obok Was z Wami na jednej ziemi mieszkajcych „ rodowoci, które ostatecznie poznawszy Wasze dla nich brater i

.

i

,

wspólno jedno celów, Wami walczy bd o suszne dla

skie usposobienie, a

dnoci

z

prawa.

Wam

i

wspólnie nich

i

i

w je-

dla V

Temi sowy przemawia Polska przez usta moje, podajc stale wieczycie ucinienie doni braterskiej. i

82

2.

Wyjtek

AKCYA KOMITATOWA

odezwy Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie do rad komitatowych wgierskich. »W roku 1849 szeregi rosyjskie przedzierajce si przez z

Karpaty po trupach Polskiego Legionu, stojcego tam na stray, zej mogy na nasze yzne równiny, a dzisiaj pierwsze fale gronego najazdu rosyjskiego powstrzymay dzieci legendarnego Legionu Polskiego. Wsi, miasta, komitaty, uratowali od spustoszenia. Bronili nas, gdy wasna ich ojczyzna lega wskutek popioach. Podzia Polski by jednym z najwojny w gruzach i

niesprawiedliwszych historyi

sion

gow

da Polska moewolnoci*.

s'wiata.

prawnie Odezwa powoujc si

z

podnie-

dla siebie

na

Deaka, Kossutha Andrassy'ego w kwestyi polskiej wzywa do uchwalenia rezolucyi, domagajcej si zadowolenia narodowych aspiracyi Polaków. stanowisko

i

UCHWAY KOMITATÓW Komitat Temes.

z

24113 1915. Do klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Prob z daty 25 u. m. przedkadam Radzie Komitatów wnioskiem przychylnym.

Co si za na to

to

rj

wspódziaania przy rozszerzaniu arkuszy wtedy uczyni, gdyby rzd

mógbym to tylko zezwolenie, gdy chodzi

do podpisów,

da

tyczy

L.

Temes war, 4 wrzenia 1915

tu

o ruch ogólno krajowy.

r.

Wiceupan

(podpis nieczytelny)

83 Miasto

Kooszwar.

L.

12358 1915. Unia 23 wrzenia 1915

Drodzy Przyjaciele

i

r.

Rodacy!

Rada woln. król. m. Kooszwaru na zwykem posiedzeniu odbytem 23-9 1915 r. pod L. prot 192 przyjmujc do wiadomoci pismo klubu polsko-wgierskiego co do susznego sprawiedliwego zaatwienia sprawy polskiej, jednomyln uchwa orzeka, i daje wyraz protokolarnie sympatyi odczuwanej dla postanowia wystosowa nastpujc rezonarodu polskiego Sejmu wgierskiego w sprawie przyPoselskiej Izby lucy do niezawisego suwerennego Pastwa wrócenia samodzielnego i

i

i

Polskiego: Kr. woln. m. Kooszwar na podstawie uchway Rady na na podstawie prawa, wynikajposiedzenia z 22-IX 1915 r. zwraca si z nastpujc r. praw. 1886 art XXI 2-go cego z § prob do Izby Poselskiej Sejmu wgierskiego: Niech raczy zai

wg. Rzdowi, by wywar, zapewniony Wgrom w konwpyw na sprawy zewntrzne Austrowgierskiej stytucyi gier w tym duchu, by po spodziewanym zwycieskiem zakodla naszych sprzyczeniu obecnej wojny wiatowej dla nas leci

król.

W-

i

mierzeców, ukady pokojowe zawary take

przywrócenie

samodzielnego, niezawisego suwerennego Pastwa Polskiego. Tylko przez przywrócenie suwerennego Pastwa Polskiego mona w zupenoci cakowicie naprawi t historyczn niesprawiedliwo, któr ssiadujce z Polsk mocarstwa popeniy na narodzie polskim przez kilkakrotne rozbiory. Dzisiaj te naley sprzymierzonym mocarstwom rodkowo-europejskim w ich

naprawi popeniony przez zniweczenie Pastwa Polskiego wielki bd, który niemao winien temu, e zbyt wzmoona na siach Rosya, jako bezporedni ssiad popada w konlikt wojenny z Niemcami Austro -Wgrami. Suwe-

wasnym

interesie

i

renne

Pastwo

dowego rozwoju i

odzyska wszystkie warunki naro-

wyzyskania naturalnych

róde

si

i

bdzie

w dzicznym, lecz zarazem potdla mocarstw towarzyszem pomocnym

nietylko zawsze

nym

i

Polskie

centralnych

gotowym

r

i

—

wobec kadego nowego ataku, lub nieprzyPrzeciwnie za polskie jaznych przygotowa ze strony Rosyi. rosyjskiego, czy to panowania prowineye oswobodzone z pod podzielone na 2 czci, czy te w caoci przyczone do je-

bd

dnego ze zwyciskich mocarstw w najlepszym razie nie istotnie zwiksza tej pomocy, której dzi naród polski udziela

84

mocarstwom centralnym przeciw potdze

rosyjskiej.

—O

wiele

e naród polski zawiedziony znowu w swych nadziejach narodowych nie bdzie ródem wewntrznego wzmocnienia ani dla

za prawdopodobniej szem

jest,

Niemiec, ani dla Austryi ani dla Wgier, lecz

bdzie staym

de Rosy czej

podoem

ra-

separatystycznych

pozorem do nowego napadu ze strony która znowu przez haso oswobodzenia zjednoczenia bdzie moga liczy na poparcie i

i,

i

caego narodu polskiego

przeciw mocarstwom central-

tak jak przed kongresem wiedeskim 1814 i\, kiedy naród Prusom i przypolski stan po stronie Rosyi przeciw Austryi czyni si do tak wielkiego wzmocnienia potgi Rosyi, która

nym

i

na kongresie si pokazaa. Poniewa za ewentualne udanie si napadu rosyjskiego w pierwszym rzdzie do-

wówczas ju tyka

i

Wgier,

niezawise

przeto najwyszym Polskie

Wgier

interesem

suyo mu

Pastwo

za tarcz

jest,

by

obronn wobec

Rosyi. Jest obowizkiem Wgier wobec samych siebie, aeby wszelkimi stojcymi do rozporzdzenia rodkami day wzicia pod uwag tego inte-

by ju teraz akcentoway to w czasie odpowiednim, zanim w szybkim biegu wypadków stan wobec faktów dokonanych. Bo niezdolnym do ycia jest to pawol maoduszten naród, który swe wasne interesa stwo

resu

i

i

i

podporzdkowuje interesom innych pastw

nie lub tchórzliwie i

choby to byli sprzymierzecy, zamiast realizowa czasem. wszelkimi od niego zalenemi rodkami przywrócenie suwerennego Pastwa Polskiego dziejce interesie Wgier, a take w dobrze zrozumiaym inte-

narodów,

te interesa

Jeeli

si w resie

i

Niemiec

i

Austryi,

pozbawioby Austry

i

Niemcy czci

wspólnej zdobyczy, to otwiera rozszerzenia terytoryalnego si dla nich odpowiedni sposób dla obfitego zabezpieczenia ich w kadym kierunku przez nabytki terytoryalne w tych innych zdobyczach, które znalazy sic ju w posiadaniu sprzymierzonych które da Bóg z pomoc naszej broni w ich posiadaniu si jeszcze znajd (Uchwa te ro/.esano wszystkim Komitatom wgierskim). ze

da

i

Komitat S

z

i

1

a

g

y,

L.

16336-1916 dnia 29 wrzenia 1915.

Do Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Na ponownie przesan mi prob co do poparcia sprawy polskiej odpowiadani z powaaniem co nastpuje:

1) Prob wystosowan do Rady Komil Korni /wróci si z rezolucy do Sejmu o sprawiedliwe za nie sprawy polskiej, Rada Kom tatowa uchwa powzit na posiedzeniu 29-go wrzenia przyja do wiadomoci, a poi wa nowa proba wielce szanownego klubu nie zawiera no wych motywów stosunki w midzyczasie istotnie si nie zmieniy nie widz powodu do przedoenia tej sprawy nownie na porzdek dzienny Rady Kom i tatowej. Delegatów Wielce Szanownego 2) Delegatów N. K. X. Klubu, jeli mia zaszczyt powita, z radoci przyjm z gotowoci popr.

tat

i

i

i

bd

i

Zilah, 8-XII

1915.

Wieupan Komitat

Szatmar

Rada Komitatu

(Podpis nieczytelny'

30-IX 1915. wyraz

...daje

nadziei,

tej

brzymiej wojny wiatowej wyjdzie take go narodu, który tyle wycierpia.

Miasto

Kecskemet.

L.

e

W

e

e-

30628-1915. Budapeszcie.

grudnia b. r. don' Rada miasta Kecskemet w nastpstwie po-

odpowiedzi na pismo

powaaniem,

ol-

polski

1

DoPrezydyum Klubu polsko-wgierskiego w z

zapasów

z

w o no

siedzenia z 30-go wrzenia

b.

z

5-go

wystosowaa rezolucy

r.

do izby poselskiej, w sprawie wzicia pod uwaprzy zawarciu pokoju susznych pretensyi narodu polskiego. Rezolucy wysalimy 15-go padzier-

g

nika do Izby Poselskiej.

Kecskemet, 7-XII 1915

r.

Wiceupan Komitat

Ho

n

t.

L.

(Podpis

nieczytelny

250 M. B -- 10131-1915

ai.

sz.

Dnia

30-9 1915.

Rada Komitatowa, wychodzc od tych przez wieki istniewgierskim daje jcych wzów midzy narodem polskim i

wyraz swym przyjaznym uczuciom,

opartym

na

hi-

storycznych podstawach, dzi, kiedy zmartwychwstay znowu kiedy niedalekiem jest rozdni dawnej narodowej chway strzygnicie losów narodu polskiego, dajc wyraz najgortszej i

86 jego sympatyi gboko odczuwanej wobec narodu polskiego na nowo w caoci odprzyszych losów i spodziewajc si, yje dawna jego narodowa chwaa lnicemi zgoskami zapisana na wieki w dziejach wiata. Ma te na sercu suszne sprawiedliwe zaatwienie kwestyi polskiej, lecz zajcie stanoi wiska w tej sprawie uwaa za przedwczesne tern bardziej, kompetentne czynniki do dzisiaj tego nie uczyniy wobec czego uwaa mieszanie si w t spraw za przekraczajce jej komi

e

e

—

petency. Komitat C s a n a d, L. 483 kgy 9823-1915. 4 padz. 1915. Rada komitatowa zwraca si z prawdziw sympaty ku ludowi polskiemu, który tyle wycierpia. Uznajc bohaterstwo, Polacy przyczynili si do zrzucenia od tak dawna z jakiem pow wizach trzymajcej ich niewoli, daje wyraz nadziei, pewniejszej przyszoci. kój przyniesie im podstawy lepszej Hodujc tradycyi, która w przyszoci uczyniaby narody polprzyjaciómi sprzymierzecami, ssiadami ski i wgierski

e

i

i

w zej sejmu

i

zwraca si do Izby posów poleca jej rozwadze sprawiedliwe zaatwienie sprawy

dobrej doli, zjazd

wgierskiego

suszne

i

i

polskiej. Komitat

Spi,

1635-1916.

L.

Do Prezydyum Klubu

Dnia 13-X 1915.

polsko-wgierskiego.

Pismo Klubu polsko-wgierskiego w sprawie susznego sprawiedliwego zaatwienia kwestyi polskiej wystosowane do Komitatu spiskiego, Rada Komitatowa wzia pod rozwag na dajc wyraz sympatyi odposiedzeniu odbytem 13-X u. r. z gotow radoci czuwanej dla narodu polskiego postanowia, i

i

e

by dla narodu podziepolskiego rzecznikiem popierajcym lajcym ziszczenie urzeczywistnienie polskich ideaów narodowych. temu

zuytkuje odpowiedni po

czas,

by

i

i

Rady Komitatowej Prosimy o przyjcie tej wiadomoci Rada Komitatowa jakote doniesienia z mej strony, spiska w najbliszym czasie zajmie si na nowo t spraw. spiskiej

e

Lewocza 8-V 1916 Za wiceupana (pod.

nieczyt.)

Esztergom

Konut.it

(Ostrzyhom).

L5.X

1915.

zabezpieczenia losu Polski.

Do Prezydyum Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Z powaaniem donosz, te p s ni o z 25 s erpn a b.r. i

i

i

w powyszej sprawie Rada naszego Komitatu wzia pod obrady na zwykem kwarta nem posiedzeniu 15. X 1915 n/.n a u s y je za swoje wystosowaa rezolucy do z b v w tej sprawi e. s e s k e r.

/.

i

1

|

1

i

j

Eszteregon

1

3. XI

I

1915.

Wiceupan

(pod.

nie/

Nograd. L. 1569-319 1915, dnia 15-X Rada Komitatu X ogra d z zadowoleniem wita ten

Komitat

e

L915. wielkiej

cz

stanowice najwiksz da< wnej Polski, uwolnione zostay z pod jarzma rosyjskiego dzielne wojska wgierskie wziy godny udzia w uwolnieniu narodu ywicego ku nam braterskie uczucia a idc za wskazówk historyi zw racajc si do minionych wielkich czasów z niewzruszon wiadomoci odczuwa, e ukochana ojwtedy najczyzna wgierska wtedy bya siln

doniosoci

fakt,

ziemie

i

T

i

i

Europy, kiedy naród, braterskim uczuciem sta u boku wgierskiego narodu. Dlatego to w dobrze zrozumiaym interesie naszego p a s t w o w e g o bytu zwracamy do Król. w g. rzdu, by przy zawieraniu pokoju, walce, zechcia zaj si losem który nastpi po krwawej narodu polskiego zapewni mu to sprawiedliwe traktowanie na które w peni zasuguje ten wraz z nami walczcy naród. Uchwa t naley ogosi w dzienniku urzdowym Komitatu

bardziej

otoczona

polski

y,

bya szacunkiem

rozwija si

z

i

7

si

i

Miasto

Deb rczy n.

L.

292— 19096-7506

1915

z

d.

18-X

swoje propozycye rady finanse miejskiej, zgodne z propozycyami komisyi prawnej polsko-wgierskiego klubu proby owiadcza, w nastpstwie

Wydzia municypalny uznajc

za

i

e

wystosowuje rezolucy do sejmu wgierskie w sprawie urzeczywistnienia polskich interesów narodowych. Komitat Jasz-Nagykun-Szolnok. L 26229 kg Dnia 20-X 1915 r. Rada Komitatu Jasz-Xagykun-Szolnok przejta temi przywdziejaznemu uczuciami, które oddawna oba narody czyy 1915.

i

88

mne

cznie wspominajc w czasie naszych walk

zachowanie

daje wyraz

si bratniego

narodu

gbokiej sympatyi

ku narodowi polskiemu zwraca si przez król. wg. rzd z prob do Sejmu wgierskiego, by na majcym si zebra kongresie pokojowym reprezentant nasz podniós dobitnie swój gos w interesie przywrócenia wolnoci Polaków. i

Uchwa t

rzdowi

przedstawia si dentowi ministrów.

Nagyvarad. L. 238/18745 Wydzia municypalny myli ujte w

Miasto

i

Panu

Król.

Prezy-

dnia 25'X 1915. projekcie

Rady

Miej-

w

caej rozcigoci uznaje za swoje i na podstawie tam przytoczonych przyczyn nie chcc obecnie rozwodzi si nad korzyciami, jakiebymy zyskali w zdolnej do ycia, silskiej

nami duchowo

zczonej

Polsce przeciw sowiaskiej hegemonii, naszemu naj wikszemu wrogowi, nej, nie

z

zapomina

historyczna

i

o

tych

przeszo

i

uczuciowych kartach, które wspólna, pokrewne waciwoci charakteru wnio-

nasz naród a Polaków, a które w sercu kadego pragnienie, by majcy si zebra kongres pokojowy postpi z Polakami sprawiedliwie. Dajc wyraz sympatyi swej dla Polaków odkada jednak do czasu ukoczenia wojny wiatowej powzicie uchway, co do poparcia w Budapeszcie Polaków dla odzyskania wolnoci.

sy midzy

Wgra budz

de

Komitat

Zolyom.

L.

299

z

dnia 23/X 1915.

Komitat Zolyom przechowuje z czci tradycye braterstwa polsko-wgierskiego wynikajce z historycznej przeszoci; wiadomy jest jednak tego, wród krwawych wypadków srocej si obecnie wojny wiatowej niemoliwem jest oczekiwanie skutecznego wyniku od akcyi danej przez klub dlatego prob t przyjmuje tylko do wiadomoci.

e

i

Komitat Udvarhely. L.-7506/351 1915, dnia 27/X 1915.

Rada Komitatu Udvarhely penem sercem podziela tradycyjn sympaty narodu wgierskiego ku polskiemu wobec król.- wg. rzdu daje wyraz yczeniu, by przy zawarciu pokoju doznay z jego strony odpowiedniej opieki byt narodowy prawa wolnociowe i

i

Polaków.

Vas.

Komitat Braterski sach skania patyi

dla narodu polskiego. czas zajcia stanowiska

w

i

v cgierski

zawizany w dawnych penej cl do wyraenia gbokiej sym-

Rad Komitatow

odczuwanej

czem

L9256 1915.

zwizek

by nadszed ju dlatego polskiej ()

L

tej

kwestyi

nic

zawiadamia si wiceupana

w

uwaa

Nie

jedna sprawy

dla poparcia

przedsibierze

Komitatu

i

u
va

jego

myl

przewodnia:

quo ant, a jeli nie, 4-go podziau Polski

Czy

to czy nie

pozostania po Wojnie

status

wyania si niebezpieczestwo

?

Hr. Stefan Tisza odpowiada dzi na te pytania. Jako prezydent ministrów nie móg wchodzi naturalnie w szczegóy jasno owiadczy, kwestyi, lecz stanowczo status quo ant jest wykluczony. Któr z wielu form rozwizania otrzyma Polska, o tern oczywicie nie mówi. Niema te moe czowieka, któryby o tern móg mówi zupenie stanowczo. Bo przy kadem rozwizaniu, jakie sobie mona wyobrazi (cho wedle nas kade rozwizanie, jakie si wyania jest zawsze postpem ku lepszemu wobec niewoli rosyjskiej) najmniejsze niebezpieczestwo zawiera odbudowanie jednolitej Polski. Najmniejsze niebezpieczestwo, a moe te najwikszy poytek. Rosyjska Polska jest zbyt duym obszarem, z zupenie obc ludnoci, aeby mocarstwa rodkowo - europejskie czuy

e

i

i

ch

przyczenia go do siebie. Szczliwie zorganizowane Polskie Królestwo tron polski byyby przeciwnie dla mocarstw rodkowo-eropejskich takim wzrostem na siach, któryby obiecywa by wpywowym czynnikiem w obliczeniach co do przyszych stosunków si w Europie. ywio polski nie odegra w tej wojnie takiej roli, jakaby odpowiadaa dwustoletnim tradycyom w alk o wolno. To chciano mu te zarzuca, lecz jak niesusznie, to widzi si natychmiast, gdy si rozway srogi los rozerwanego na czci narodu od czasu trzech rozbiorów. walkach o w olno wszystkie narody Europy pozostawiy go wasnym siom; w czasie obcego i

r

W

r

ucisku nikt nie interesowo si jego losem, tylko sentymentalni poeci i kobiety. dobrymi sdziami narodu wgierskiego byli ci, którzy na sejmach dali, by przesa mu moraln po-

Moe

moc. Innej pomocy nie mogli ofiarowa, sami prow adzc pokor

jow broni nieustann a rozpaczliw walk. Cay wiat peny by wygnaców polskiego narodu. Wielcy ich artyci w miastach europejskich zamieniali narodow bo nie mieli narodu wasnego, któryby

y w jednostkach

saw

móg

na europejsk,

j

im

w

da. Naród

rodzinach tylko, lecz literatura, sztuka, religia umiowanie swej rasy utrzymywao w nim idealn jeod stuleci, która to jedno staa si ródem cudownych si zdoln jest do tego, eby znalazszy organ w zmartwychwstaym Królestwie jako dusza wrócia do ciaa do ycia pobudzia jednolicie ten narodowy organizm, który nie móg i

i

dno i

i

w

swych czonkach, bo

te

czonki

y

byy zwizane obc sub.

150

W

wielkich problemów kwerazie wród wielu zawarciu pokoju jednym z najciekawbdzie przy stya polska szych zagadnie. Fizygnomia Europy si zmieni. Jak wielu naszych onierzy z walki tak nie jeden kraj nie wróci cao z woj-

kadym

Moe

i

bd

i

wród

tych pastw zabici na wojnie. Nie po ostatnim strzale armatnim otrzymamy posi te, trway targi, porzdkowanie, wrzenie, kój bez troski. Lata nowe rozmieszczenie si. Dzi za wre jeszcze walka na ziemiach polskich. To za podwójnie koniecznem czyni ostrono stanu. Hr. Stefan Tisza dyskretno w owiadczeniach nie móg powiedzie wicej, ni powiedzia, lecz wielkie ciepo, jak mi z jakiem podnosi sympaty Wgier wobec Polski i której ostrze mioci brawur, strza rzucon z zdaje si sobie i spodziewskazuje kierunek, w jakim si wszyscy rozwizania tej kwestyi. ny.

te

e

udmy

bd

mów

i

s—

—

yczymy

wamy

Los Polski 'Wiadomoci Polskie* nr. 92 Niejednokrotnie spotykamy si jeszcze z twierdzeniem, e gównej przyczyny krwawej wojny obecnej szuka naley w ekonomicznej rywalizacyi midzy Angli a Niemcami. Nie zaprzeczam, e antagonizm gospodarczy, obejmujcy coprawda nie obydwa te narody, lecz tylko pewne wpywowe ich warstwy, przyczyni si w wielkiej mierze do wcignicia Europy w bezprzykadne obecne twierdz,

e w

Od pocztku wojny jednake midzy

przesilenie.

dziedzinie gospodarczych przeciwiestw

Niemcami napróno szukamy tego waciwego, zasadniczego problemu, którego rozwizanie przynie maj krwawe zapasy narodów; problem ten ley zupenie gdzieindziej, a mianowicie w rozstrzygniciu nastpujcych pyta dziejowej ewolucyi:

Angli

a

— Czy mocarstwa centralne bd miay mono dalszepolitycznej caoci? Czy Austrogo rozwoju swej gospodarczej istnie w swych dotychczasosych ponadal Wgry bd mogy i

Czy Bakan litycznych granicach? kulturalnej sfery wpywów cznej i

—

bdzie nalea do ekonomiEuropy rodkowej?

Albo te: Czy dalszemu rozwojowi Niemiec, jako kierujcemu mocarstwu w Europie rodkowej, przeszkodzi ma powstanie nowej konstelacyi pastworozbicie Austro-Wgier wej, która stojc pod hegemoni Rosyi wywieraaby stay na Czy Bakan na zasadzie me kraje Pónocy? cisk na Niemcy i

i

— 151

chanicznego przeprowadzenia problemu narodowociowego sta si ma wraz z Azy grup maych, lennych pastewek

Ma

caratu?

Dodatnie rozwizanie

pierwszego

problemu

oznaczaoby

polityczne scakowanie Europy roddefinitywne, gospodarcze kowej, która rozwijajc si w caej tej dziedzinie pod znakiem zachodniej kultury, pod hegemoni Niemiec, doprowadziaby i

do powstania tworu przejciowego, zmierzajcego ku wytworzeniu « Zjednoczonych pastw Europy*. Staoby si to z wykluczeniem Rosy która ustrojem swoim, uwarunkowanym elementami autokratycznymi azyatyckimi, stanowi by moga tylko przeszkod w zacieniajcym si zblianiu zespoleniu w jedno Europy zachodniej rodkowej. Dodatnie za rozwizanie drugiego problemu stanowioby cofnicie rozwoju .gospodarczego politycznego w Europie rodkowej o dziesitki lat wstecz, byoby wydaniem dzisiejszej moi,

i

i

i

i

Bakanu

up

rosyjskim wpywom, kultury zachodniej w Europie rodkowej na rzecz kultury oryentalno-azyatyckiej. Jeli suszne jest takie sformuowanie problemów, to powiedzie moemy, dotychczasowy bieg w ypadków historycznarchii,

a przez

to

i

Azyi mniejszej

osabieniem

i

na

zatamowaniem

e

T

nych sprzyja rozwizaniu, zmierzajcemu ku utrzymaniu Europy rodków ej pod kierownictwem niemieckiem t. j. zachodnio-europejskiem. (Mimo bowiem obecnej paradoksalnej, a nawet perwersyjnej sytuacyi zwycistwo mocarstw centralnych oznaczaoby zwycistwo zachodniej Europy mrlijre lui wprawdzie nie w chwilowych wynikach, jednake w logice rozwoju hi7

—

storycznego).

Los ziem polskich, zdobytych przez mocarstwa centralne,

mona osdzi

jasno

i

susznie tylko

z tej

perspektywy.

Trze-

by Polska bya. nieodwoalnie harmonijnie wcielona do kompleksu pastw sfery ekonomiczno-kulturalnej Europy rodkowej. To moliwem jest tylko wówczas, jeeli przewaajca ba,

i

i

wikszo

podlego

Polaków bdzie miaa zapewnion i

swobod

nie-

kulturalno-politycznego

rozwoju.

Jeli to si nie uda, jeli do zespou rodkowoeuropejskiego dostanie si Polska ponownie rozdarta, Rosya nie bdzie potrzebowaa si trudzi, by propagand przyrzeczeniem zjednoczenia Polski now niebezpieczniejsz polsk irredent, która w Rosyi pokada bdzie musiaa ostatnie nadzieje urzeczywistnienia swych dnoci. i

wywoa

T

i

152

W

obron Europy rodkowej zachorosyjskim autokratyzmem, Polska staaby si wkrótce du przed niepewnem gniazdem intryg coraz bardziej niespokojnem panslawistycznych. Niepodobna obecnie, w wirze wypadków, dyskutowa nad politycznego zjednoczenia wikszoci szczegóami narodowego Polaków w obrbie mocarstw centralnych. Pewne jednake zasadnicze punkty mog, jak sdz, ze spokojem teraz ju ustali; ten sposób, zamiast

i

i

i

Zjednoczenie okupowanego obszaru z Galikonstytucyi austro-wgierskiej byoramach cy w by drog prowadzc najpewniej do zadowalajcego rozwizania. 1)

cisy

polityczny zwizek niemieckiej,

z Niemcami wzmocnione w przyszoci w ten sposób Austrya Polska prowadzi tylko tak polityk, która nie naruszaaby ekonomicznych i militarnych interesów swego sojusznika, jak wogóle caego kom pleksu narodów rodkowo-europejskich. 3) Mniejszo rusiska musiw obrbie polskiego ustroju uzyska zapewnienie swego narodowo - kulturalnego rozwoju

2)

gospodarczy

zagwarantowa musiaby

i

opinii

bd

i

przez daleko

idcy kom*

e i

r ule.

Kwestya ydowska rozwizana by

4) polskiej autonomii

musi

w obrbie

na zasadzie zdecydowanego liberalizmu poekonomicznego. Polska w tym duchu zorganizowana byaby nietylko znakulturalnych si zwizku cznem umocnieniem ekonomicznych nietylko umiaaby powstrzyma rodkowo-europejskiego litycznego

i

i

i

jednostronne

i

nieuprawnione tendencye german i-

staaby si zarazem niewzruszonym waem ochronnym zachodniej kultury przeciw Rosyi, która odcita od swoich zaborczych planów, niemal automatycznie zwróci by si mudemokratycznej reorgasiaa na drog wewntrznych relorm

zacyj ne,

lecz

i

nizacyi.

Dr.

OSKA U JASZI

Docent Uniwersytetu w Budapeszcie Redaktor dziennika »A Yilag*

SPIS RZECZY. I.

II.

Polska

i

Wgry w

XIX.

w

Sprawa polska na Wgrzech

str.

w

czasie

1)

Pierwsze tygodnie wojny

2)

Legiony na

3)

Postpy sprawy

4)

Akcya polityczna na Wgrzech

Wgrzech

wie polskiej

polskiej

na

Wgrzech

w

Polska

IV.

Materyay:

„

23

„

25

„

28

„

32

„

38

„

63

„

77

spra-

.

Wgry

III.

i

wojny

5

1)

Dwie odezwy

„

79

2)

Akcya komitatowa

„

82

3)

Parlament

„

96

4)

Legiony

„

124

5)

Sprawa polska

„

133

i

parlamentarzyci

w

prasie

oOo

.

.

.

.

DRyKARNIAf PaNSTWOWA* PODZARTADCM

.WgóTKboWIE

DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET PLEASE

UNIYERSITY OF

DK 4390 D3

TORONTO

LIBRARY

Dbrowski, Jan Sprawa polska na Wgrzech Piotrków

Oo