160 66 10MB
Polish Pages 164 Year 1917
Dbrowski, Jan Sprawa polska na Wgrzech Piotrków
^ó
Sprawa
polska
na
DR. JAN
widowni
migdzynarodowoj
DBROWSKI
IfcTo
2
SPRAWA POLSKA NA
WGRZECH 1914 1916
PIOTRKÓW
1917
Wydawnictwo „Wiadomoci
Polskich"
^
Sprawa
polska
na
DR. JAN
widowni
migdzynarodowej
DBROWSKI
^T£ 2
SPRAWA POLSKA NA WGRZECH 1914 • 1916
PIOTRKÓW
1917
Wydawnictwo „Wiadomoci
Polskich
DRUKARNIA PASTWOWA POD ZARZDEM — DEPARTAMENTU WOJSKOWEGO N.K.N.
Tym, co we krwi
trudzie nieli ory biae z ziemi wgierskiej do polskiej i
OFICEROM
I
ONIERZOM
KARPACKIEJ BRYGADY LEGIONÓW powicam.
I
Polska
i
Wgry w XIX
wieku
POWSTANIE LISTOPADOWE
R. 1848-9;
SMOLKA,
KOSSUTH, ANDRASSY- -OSTATNIE LATA PRZED
WOJN
Pocztek wieku XIX przyniós Wgrom narodowe odrodzenie zarówno na polu literatury nauki, jak polityki. Na czas wysokiego wzrostu uczu narodowych wolnociowych na Wgrzech przypado powstanie lii
i
i
stopadowe, na które patrzyli
walk
Wgrzy
nie tylko
jako na
take jako na walk z absolutyzmem o wolno ludów. ocen doniosoci powstania listopadowego tradycy przyjaznego stosunku Wgrów do Polski tumaczy naley akcy, jak w sprawie polskiej podjo wówczas szereg rad komitatowych, autonomicznej reprezentacyi spoeczestwa wgierskiego. Trzydzieci sze komitatów, z komitatami Nograd Bars na czele, zwrócio si z rezolucyami do króla wgierPolski z
Rosy,
lecz
T
i
i
dajc
od niego interwencyi
w
sprawie polskiej. Co wicej niektóre komitaty domagay si wprost wypowiedzenia wojny Rosyi. Jak wiadomo jednak, sfery wiedeskie stosownie do swojej taktyki wobec powstania, nie uznay za stosowne wystpi czynnie w imi tych postulatów.
skiego,
Akcya komitatów wgierskich odbia si jednake
gonym
echem
w
w
Sejmie warszawskim. Na Izb sejmowych dnia 25-go czer-
Polsce
i
poczonych wca przemówi pose Woowski, wyraajc wdziczno
posiedzeniu
narodowi wgierskiemu za adresy komitatów do króla i postawi wniosek, by powierzy Julianowi Niemcewiczowi zredagowanie podzikowania, które Sejm przesa
8
mia nastpnie Wgrom. uchwalony,
lecz
Wniosek zosta przez Izby zanim go wykonano, Rzd narodowy
zawiadomi Sejm na posiedzeniu poczonych Izb 5-go sierpnia 1831 roku, i wysa ju w gorcych sowach zredagowan odezw do Wgrów, któr te Izbom odczytano.
Na
tern
zakoczya si
na razie
Sejm wgierski rozwizany
—
w
sprawa, poniewa roku 1830, z powodu pa-
nujcej zarazy nie móg domaga si egzekutywy dla Niemniej jednake nie zapomniano komitatów. koa polskie w Paryu o tej sprawie, tembardziej, roku 1833, kiedy równie nie spuszczay jej z oka. Sejm ponownie si zebra, zajli si spraw polsk poBorsiczky, który pozostawa w relasowie Balogh cyach z emigracy polsk we Francyi, i oni to postanowili poruszy rezolucye komitatowe na posiedzeniu izby Borsiczky zwróci si w tej sprawie do Palaposelskiej. tyna Arcyksicia Józefa, który wszake odmówi interwencyi u króla, danej przez komitat Nograd, twierdzc, prawo pozwala mu interweniowa tylko w spraogólnoci Palatyn zwizany przez wach wgierskich.
da
e
W
i
—
e
pierwsz
sw on
W z
dworem
wytoczenia sprawy polskiej
go
to
i
rosyjskim,
pragn unikn
tak zreszt spónionej
powodu przyszo nawet pomidzy nim
;
z te-
a Borsicz-
kym do dosy ostrego starcia. Mimo to sprawa polska znalaza si na porzdku dziennym Sejmu z kocem 1833 roku, dziki wystpieniom Ludwika Kossutha, Franciszka Deaka
i
Franciszka
Kólcseya, którzy w sprawie polskiej wygosili gorce przemówienie. Zwaszcza Kólcsey, jeden z najwybitniejpublicystów wgierskich, wystpi barszych poetów mowie wygoszonej dzo gorco w obronie Polaków. na20-go listopada 1833 roku, dajc wyraz alowi, i
W
e
ród wgierski nie lakom, owiadczy:
by w Nie
stanie
orem
bylimy
w
dopomódz Po-
stanie
nic
innego
uczyni, jak tylko
bagalnemi
sowy zanie prob do
tronu królewskiego. Polacy to naród przez którego podzia wszczepia daleko widzca Katarzyna mier serce Europy, powodujc ran, która sprowadzi mier nas czy nie miewszystkich, jeeli nie bdzie uleczon. I limy susznoci, odzywajc si w sprawie Polaków, gdymy widzieli, jak inne bardzo wpywowe ludy opuszczaj
w
chodn obojtnoci
Królowi wolnego ludu wypada i naley narazi si dla wolnoci narodowej, wolnemu ludowi za wypada i naley wzywa króla do czynic to, speniamy taki obrony wolnoci narodowej obowizek przed Bogiem i ludmi, który sama natura w nasze piersi, a któremu zadouczyni jest poytkiem i chlub. Do interwencyi jednake, jakiej Kólcsey w drugiej swej mowie 22-go listopada, nie przyszo; w znacznej mierze na to niezdecydowane stanowisko wikszoci sejmowej, spowodowane zrczn polityk Paich z
;
woya
da
wpyno
la ty na.
Pojmowanie sprawy
w alki o ni, r
jako o wolno ludów, które zaznaroku 1831, byo przyczyn, polskiej
i
jednoznacznych z walk czyo si na Wgrzech w
e
hodujcy tym zasadom Polacy
w
roku 1848, by zacign si w szeregi wgierskie. Ochotnicy polscy stworzyli nie tylko kilkutysiczny Legion polski, ale walczyli nadto w formacyach czysto wgierskich, dostarczajc im zwaszcza oficerów. Na czoo przywódców powstania wysunli si niebawem polscy generaowie Dembiski, Bem i Wysocki. Zwaszcza zimowa kampania Bema, zakoczona oczyszczeniem Siedmiogrodu, zjednaa mu opini najzdolniejszego generaa wojsk powstaczych. Tylko ten, kto czyta poezye Petófiego, polegego jako adjutanta Bema i kto widzia do dzi jeszcze trwajc cze, wprost nawet kult Bema w Siedmiogrodzie, ten zrozumie, czem sta si ten polski dowódzca pospieszyli
— —
—
10
dla
Wgier
i
jak
silnymi
wzami przywiza Wgrów
do Polski przez obron ojczyzny Batorego. roku 1849 zanosio si przez chwil na wysunicie przez Wgrów ponownie sprawy niepodlegoci Stao si to z chwil interwencyi rosyjskiej, Polski.
W
—
przypadajcej na
wiosn tego
W
kwietniu pojawi si w sferach wojskowych wgierskich plan wtargnicia do Galicyi, zajcia Krakowa i wzniecenia stamPolsce pod hasem przywrócenia jej td powstania Z moliwoci wykonania tego planu niepodlegoci. liczono si nawet w Rosyi, gdzie co prawda przeceniano nieco cyfrowy udzia Polaków w armii wgierskiej. Wykonanie tego planu udaremnione jednak zostao przez wkroczenie do Wgier w maju 1849 roku 200.000 Rosyan pod dowództwem Paskiewicza, zdobywcy WarWysocki zamiast wtargn do Galicyi, musia szawy. na czele kilkunastu tysicy ludzi, wród których znajdoroku.
w
—
wa
Legion polski, podj obron karpackiej grapo Maramaros. Niebawem te ledz nicy od Spia miao powstanie wgierskie pod ciosami, zadanymi mu przez przewaajc armi sprzymierzonych. Rok 1849 odegra jednak w stosunkach polsko-wgierskich niezwy-
si
i
a
k
Wgrzy
w
samem mocarstwem, które zniszczyo pastwo polskie które te odtd cho w zmienionej formie, poczo zagraa nieustannie najywotniejszym interesom wgierskim. Z drurol.
znaleli
si oko
oko
z tern i
krew przelana we wspólnej walce zbliya Wgrów do Polaków spowodowaa w szerokich masach narodu ten nastrój, który z maemi zmianami przetrwa do dzisiaj. Polacy pozostali w opinii wgierskiej jedynym narodem, któnieubaganymi wrogami Rosyi
giej
strony
i
i
w
Wgrom
przyniós pomoc. „Boe co Polsk" i mazurek Dbrowskiego stay si pieniami narodowemi wgierskiemi, które i dzisiaj zna kade dziecko. Dla Polaków udzia w powstaniu
ry
rozpaczliwej walce czynnie
—
11
wgierskiem by jednem ogniwem wicej w walkach z mocarstwami rozbiorowemi, a zwaszcza w walce z Ro-
sy
o
czyo
wolno
narodu. Regularne wojsko polskie waltam niemal po raz ostatni pod wodz polskich
generaów. Stamtd te przysza do Polski bojowa pie „Stój carze, stój!", dajca wyraz tym nadziejom, jakie wizali Polacy z powstaniem wgierskiem tej nienawici, jak budziy w nich mundury rosyjskie, zjawiajce si ponownie dla stumienia zarzewia wolnoci. tych warunkach byo rzecz zrozumia, denia do walki zbrojnej z Rosy, rozwijajce si w latach nastpnych w Polsce, ledzone byy przez nieprzejednane ywioy wgierskie a zwaszcza emigracy, z wielkiem zainteresowaniem. Po realizacyi niepodlegociowych dpolskich, spodziewano si wytoczenia sprawy wi
W
e
e
forum Europy. Miar nastroju emigracyi wgierskiej wobec powstania styczniowego jest odezwa wydana 27-go lutego 1863 roku przez Ludwika Kossutha do Polaków z zapewnieniem ich o sympatyi i poparciu myl tego zakrztn si te Kosze strony Wgrów. suth okoo czynnego poparcia powstania i poczyni kroki u rzdu woskiego o interwency w sprawie polskiej. gierskiej przed
W
Plan jednake nie
uda si
osignito tylko zorganizowanie niewielkiego oddziau pod dowództwem pukownii
ka Nullo, który te wzi udzia w powstaniu. Podobnie zawiód si Kossuth w nadziejach pokadanych w Najak to podnosi w swoich pamitnikach. poleonie III Zmiana polityki Napoleona wobec Austryi wpyna, zdaje si, na to, 20.000 francuskich karabinów, przechowywanych na Modawie dla przyszego powstania wgierskiego, nie dostao si do Polski, jak to zarzdzi Kossuth. Ostatni jego prób, zmierzajc do czynnego poparcia powstania t.j. projekt stworzenia Legionu gierskiego z 5000 ludzi na pomoc Polakom, udaremni ,
e
W-
sam
Rzd
Narodowy,
nie
chcc naraa si
Austryi.
Wo-
12
bec tego musia Kossuth ograniczy si jedynie do wydania odezwy skierowanej do oddziaów wgierskich stacyonowanych w Galicyi, które wzywa do przyjaznego zachowania si wobec chronicych si z poza kordonu po-
wstaców. bnie
byo
te odezwa odniosa skutek. Podona Wgrzech, dokd chronio si wielu uczeIstotnie
i
stników powstania.
Mimo surowych
za przechowywanie zbiegów, roiy
pónocno szej
-
wgierskie, a
w
kar naznaczonych
si od
nich komitaty
szczególnoci dwory tamtej-
szlachty.
Oceniajc te wystpienia Kossutha i prawie jednoczesne enuncyacye Smolki i Andrassyego, pamita trzeba o rozwijajcym si wówczas bujnie panslawizmie rosyjskim.
Wobec
nym Wgrom
tego niebezpieczestwa, które historyczgrozio rozkadem i zniszczeniem na rzecz
Rosyi, morzu, znaleli wielkiej
ru,
a
si Polacy
która znalaza
wobec Polaków
Polakom
w
swój
utoniciem
w
sowiaskiem
Wgrzy na jednej linii opowyraz w polityce wgierskiej i
latach siedemdziesitych.
Dla polityków polskich w Austryi rozwizanie sprawy wgierskiej byo kwesty pierwszorzdnego znaczenia, gdy pomylne lub niepomylne zaatwienie jej decydowa miao o losach kierunku centralistycznego. Z tego punktu widzenia patrze naley na wystpienie Franciszka Smolki w sprawie wgierskiej, w parlamencie wgierskim 28-go sierpnia 1861 roku. Ówczesna mowa jego o stosunku Wgier do Austryi jest dla nas tern
e
przynosi wiele takich momentów, które waniejsz, dzi po latach odzywaj si znowu w zmienionych formach w sprawie polskiej. Smolka stan wówczas na stanowisku integralnoci praw pastwowych wgierskich okreli stosunek Wgier do monarchy jako ugod, który jednostronnie zmienia nie mona, lecz gdzie nasi musi do przywet w razie zbrojnego zatargu i
dy
wrócenia stanu dawniejszego.
Wystpujc
przeciw zamia-
13
rom ograniczenia samodzielnoci pastwowej Wgier pod pozorem ochrony innych narodowoci, przestrzega przed
Chorwatów
wygrywaniem
e
zwaszcza,
ustpstw
dla
Wgrzy
i
Wgrów
okazali
przeciwko
jaknajdalej
Chorwatów. Podnosi
maj obowizku wdzicznoci
sobie,
ch
idc
e Wgrzy
wreszcie,
oswobodzenie ich od Turków, bo byli szacem dla Austryi, która, oswobadzajc ich, zabezpieczya siebie przed podobnym losem. Utrzymanie si na historycznym stanowisku zawdziczaj Wgry tylko wasnej staoci i wytrwaoci. Z powodu tej mowy, podkrelajcej take czce Polsk z Wgrami, a w której widzimy tak wyranie analogi ówczesnej sytuacyi Wgier do dzisiejszego pooenia Polski, chociaby w kwestyi narodowoci, sta si Smolka przedmiotem ywych manifestacyi odpowiedzi na nie wystosowa ze strony Wgrów. sprawy on do Wgrów odezw, stwierdzajc polskiej i wgierskiej. „Wasza sprawa, to nasza, a nasza, nie
za
wzy
W
czno
to wasza".
Ugoda austryacko-wgierska w roku 1867 zapewnia Wgrom w duej mierze realizacy ich pastwowych wpyw na wspólne sprawy Monarchii. Wpywu tego nie zaniedbali oni take wywrze przy uregu-
de
i
w
lowaniu kwestyi polskiej
Austryi.
Gówn
rol odegra takiem jej rozwi-
oczywicie realny interes Wgier w zaniu, któreby zabezpieczao je wobec Rosyi
tu
slawistycznej
polityki, zataczajcej
i
jej
coraz szersze
pankrgi.
Rozumiano to u nas. Dosy wymieni tutaj nazwisko Stanisawa Komi a n a,*) który z rzadk u nas znajomoci stosunków wgierskich podkrela wtedy rol, jak odi
grywaj
odgrywa
mog Wgrzy w
sprawie polskiej, jak niemniej przyczyny, które skaniaj polityków gierskich do popierania naszych aspiracyi narodowych. i
w-
*)
St.
Ko zmian.
Listy
z
Pesztu.
14
Wyrazicielem tych dnoci politycznych kó wgierskich sta si hr. Juliusz Andrassy, wgierski prezydent ministrów, a póniej minister spraw zewntrznych, jeden z twórców trój przymierza i dzisiejszego ustroju monarchii.
Andrassy by jednym z tych, którzy doceniali donioso sprawy polskiej, nie tylko dla Wgier ale dla i
moliwo
zacaej monarchii i dlatego, ze wzgldu na targu z Rosy, by gorcym rzecznikiem stworzenia taGalicyi, któryby dawa narodokiego stanu wego rozwoju Polakom i otwiera przez to drog Auza stro-Wgrom do Królestwa Polskiego, które
mono
w
uwaa
jeden z najwaniejszych terenów dla przyszoci monarmowie z 20-go lutego 1866 r. wy uszczy chii. Ju
w
on swoje zapatrywania na kwesty polsk w nastpujcy sposób: „W ostatnim czasie, ssiadujcy z nami naród, który opatrzno zdaa si postawi u granic Austryi Wgier na to, aby by pewn oson przed zaborczei mi deniami panslawizmu, w oczach Austryi i wbrew Wobec ogólnego oburzenia opijej woli zosta rozbity. europejskiej, wspartego przez owiadczenia wszystnii kich prawie mocarstw, cie
zadra
rosyjski absolutyzm
i
w
no-
ju do pewnego stopnia, e podpisay ukad 1815 roku, przysu-
dyplomatycznej przyzna
mocarstwom, które guje prawo dania przywrócenia autonomii przyrzeczo-
jedyna chwila, w któmogo byo urarej zdecydowane wystpienie Austryi towa autonomi Polski, przynajmniej w pewnych graAle rzd by wtedy czem innem zajty: twórca nicach. patentu lutowego owiadczy wtedy w Radzie Pastwa, nej
tym ukadem. Wtedy
to
bya
—
i naley si
spodziewa,
e Wgrzy
po
dugoletniej teje Radzie abstynencyi zajm znowu opuszczone miejsca. Mocarstwa zachodnie, nie znajdujc adnego potern pastwie, którego zadaniem winno byo parcia podniesienie przez moraln si znaczenia veto, wy-
w
w
by
15
powiedzianego przez wszystkie pastwa europejskie, przestay zajmowa si kwesty, która bya wprawdzie kwesty europejsk, ale w pierwszym rzdzie kwesty austryacko-wgiersk. To by polityczny bd." Zostawszy w roku 1867 wgierskim prezydentem ministrów, nie zaniedba Andrassy wywrze swego wpywu i w sprawie polskiej w naznaczonym powyej kierunku, jak wiadcz o tern pamitniki Ziemiakowskiego, Faktem jest, w sprawie wprowadzenia w Galicyi jzyka polskiego jako urzdowego zadecydowaa u Monarchy interwencya Andrassy 'ego, którego prosi o poparcie Ziemiakowski. Po powrocie Franciszka Józefa I z Budapesztu, pojawio si znane rozporzdzenie cesarskie z czerwca 1869 r. o zastosowaniu jzyka polskiego. Jako minister spraw zewntrznych kontynuowa Andrassy swoj polityk polsk. Ustpstwa Austryi dla Polaków wywoay zaniepokojenie w Rosyi, a Andrassy'ego oskarano tam wprost, do wojny z Rosy, celem zagarnicia Królestwa Polskiego i stworzenia z niego przedmurza dla Austro-Wgier. Mimo wyjanie ze strony Bismarcka, Austrya nie ma niebezpiecznych dla Rosyi zamysów w tej sprawie, zaniepokojenie to nie ustawao, jak wiadcz o tern raporty ambasadora austryackiego w Petersburgu Langenaua. Stwierdzaj
e
e dy
e
—
one,
e
rzd
deskiego
z Polakami,
dla siebie z
tonomi nia
rosyjski
tej
pilnie
ledzi
widzc
przyczyny,
w
ukady rzdu
nich
e —jak
powan grob
weszy denia Polaków
w
realizacyi
stadyum
i
przez — do odbudowa-
twierdzi
Galicyi
Polski
to
wie-
w
au-
kiedy
chwili,
Rosya ostatecznie pooya jej koniec. Podobne wieci przychodziy i z Berlina, gdzie lkano si niekorzystnego wpywu stosunków galicyjskich na Poznaskie. Wobec tego Andrassy da uspakajajce
e
zapewnienia Bismarckowi, ale stwierdzi zarazem, cho gotów jest zrobi wiele dla przyjani niemieckiej, to je-
16
zamiar stanowczo zachowa narchii. Doda te przytem, i nikt nie cinak
ma
niezaleno mo-
moe ode da,
by pomaga do wytpienia jedynego niepanslawistyczrzuca go przez to w ranego elementu sowiaskiego miona Czechów, coby w Austryi oznaczao koniec yi
cia
parlamentarnego.
Zaatwiwszy w ten sposób spraw z Niemcami, zdecydowa si na danie Rosyi zapewnienia, e w Galicyi nie istniej adne organizacye powstacze, lecz odmówi stanowczo wyjanie co do stosunku rzdu do Polaków galicyjskich i uznajc to za ubliajce powadze monarchii, poleci Langenauowi owiadczy, e raczej zdecyduje si na wojn, ni na krok, któryby rzuci cie na prestige pastwa. Programowi swemu pozosta wierny Andrassy take podczas wojny rosyjsko-tureckiej. Uwaa on wówczas,
e
dla Austro- Wgier
do zajcia
Królestwa polskiego programu.
nadesza odpowiednia chwila
Polskiego i urzeczywistnienia ich Do zrealizowania tych pogldów,
Andrassy dawa stanowczy wyraz wobec monarchy, nie przyszo jednak ze wzgldu na znany przebieg i zakoczenie ówczesnego konfliktu o Bakan. Rok 1878 zamkn epok w stosunkach polskowgierskich. Nastpio zupenie wyrane osabienie rozlunienie tych stosunków, na które zoyy si gównie dwie przyczyny. Pierwsz z nich byo faktyczne zniknicie sprawy polskiej jako sprawy midzynarodowej, drug za definitywne uoenie si stosunków w obrbie monarchii Austryacko- Wgierskiej. Nie miay wic gry sposobnoci do zabrania gosu ani w sprawie losu o ile nie chciay Polaków poza granicami monarchii naraa si na zarzut mieszania si w sprawy wewntrzne obcego pastwa, ani te nie stykay si bezporednio z Polakami galicyjskimi, których ustrój dualistyczny skazywa na wyczny niemal kontakt z Wiedniem. Usta-
którym
i
W-
—
—
17 lenie politycznego
pooenia
Galicyi
i
dno tamtejszych
wzmocnienia autonomii kraPolaków do rozszerzenia jowej w ramach istniejcego porzdku, które zreszt nakazywa praktyczny rozum polityczny jako pierwszow Galicyi potrzeby rzdne zadanie, nie wywoywao zblienia si do Wgier, jako nie mogcego przynie i
i
e
ze strony wpyworealnych rezultatów, tern wicej, wych czynników centralnych kroki takie nie byy wcale chtnie widziane. Z tych to wszystkich powodów sto-
sunki polsko-wgierskie w ostatniej wierci XIX wieku ograniczay si do czysto zewntrznych objawów sympatyi, gównie na gruncie towarzyskim, przy sposobnoci rocznic historycznych lub uroczystoci narodowych. I poczy coraz bardziej.*) te objawy jednake Ten stan rzeczy dyktowany zreszt naturalnymi warunkami, uledz musia zmianie wraz z zapowiedziami moliwoci zmian istniejcym stanie rzeczy Europie. Ostatnie 10 lat przed wojn wzmagay zarówno w Polsce jak i na Wgrzech przekonanie, szybkimi krokami stosunkach europejskich, a zwaszcza zblia si kryzys
sabn
w
w
e
w
w
bezporednich ssiadów. Wzmoona agitacya moskalofilska i coraz wyraniejsza Rosyi do zupenego ujcia pówyspu Bakaskiego w sfer swych wycznych wpywów wyrabiay na Wgrzech stosunku Rosyi do
jej
dno
e
przekonanie, moliwoci zbrojnego zatargu z pastwem rosyjskiem, któryby na czy stron przechyli los wypadków, nie da si unikn. Z natury rzeczy zwróci wtedy musiano oczy na Polsk, gdzie jednoczenie wzrasta coraz bardziej obóz, opierajcy swe rachuby na zatargu Austro- Wgier z Rosy i liczcy na poparcie tego mocarstwa przy realizacyi pastwowych dpolskich. Ze strony Polski da dobitny wyraz pro-
ow
t
ornym
e
e
*) Warto jednak zaznaczy, w latach osiemdziesitych komitatach poruszono ponownie spraw polsk na wzór 1831 r.
w
kilku
2
18
rem, jak
i
sowem
Wadysaw
Studnicki zarówno piópodczas pobytu swego w Budapeszcie*).
gramowi tego obozu
rozwija si poczy objawy ponownego zblienia si do siebie Polaków i Wgrów i próby wzmocnienia i zacienienia wzajemnego stosunku obu narodów. Za inicyatyw modziey akademickiej w e Lwowie powsta tam klub polsko-wgierski po przyjedzie grów na uroczysto 3 Maja 1908 roku. Wród inteli-
Na
tern tle
r
W-
byo duo zainteresowania dla Klub rozwin dziaalno informacyjn
sprawy. i zapoznawcz zwaszcza przy pomocy wzajemnych wycieczek do Polski i Wgier. Najdoniolejsz bya wycieczka polska z 1909 r. na obchód ku czci bohaterów aradzkich, przyjmowana demonstracyjnie w szeregu miast wgierskich, gencyi lwowskiej
w
tej
Budapeszcie, gdzie Izba poselska urzdzia roku uroczyste posiedzenie na cze delegacyi polskiej.
a
zwaszcza
W
1912 za inicyatyw posa E. Ko vacsa, dr. A. Diveky'ego bar. A. Nyary'ego powsta w Budapeszcie klub poli sko-wgierski, w którym prócz powyszych zaznaczyli Giesswein wybitniejsz dziaalsi posowie Dobieczky noci. Prasa od pocztku odnosia si przychylnie do dziaalnoci klubu, a zwaszcza dzienniki Budapesti Hirlap, Pestl Naplo, Vilag, Budapest. Aagyar- Orszag, A. Nap, zaliczajce si do najpowaniejszych organów prasy. Rozpoczto te organizowa podobne kluby w pograniczWgier. Stowarzyszenia takie nych miastach Galicyi zaznaczyy si zwaszcza w Nowym Sczu w Preszodziaalnoci. Wród wielu wycieczek wie (Eperjes) wgierskich podnie przedewszystkiem naley przybycie wspaniaej delegacyi Wgrów na uroczystoci grunwaldzkie 1910 i. w Krakowie, jakote na 50-cioletni rocznic powstania styczniowego do Lwowa, gdzie dziki staraniom prez. Rutowskiego zgotowano jej niezwyke i
:
i
yw
*)
Die Oesterreichiscfc-ungarische ['rag.
i
19
Niezmordowanym dziaaczem by na Wgrzech prof. dr. Adryan Diveky, znany historyk publicysta, który, zapoznawszy si przez kilkuletni pobyt w Polsce z naszymi stosunkami, sowem piórem informowa o nich swych rodaków. Z szerszych akcyi wszcztych przez klub polskowgierski wymieni trzeba akcy w sprawne Chemszczyzny. Na danie lwowskiego komitetu chemskiego zainicyowa p. T. Stamirowski, prezes klubu, akcy na Wgrzech, majc na celu wniesienie masowego protestu do przyjcie.
i
i
Sejmu wigierskiego przeciw oderwaniu Chemszczyzny. Akcya powioda si w zupenoci. Zwaszcza wiec w Hodmezó-Vasarhely zorganizowany przez posa Nagy przy udziale tysicy wocian wgierskich wypad imponujco. Poniewa jednak ówczesne Koo Polskie w Dumie za-
dao
zaprzestania akcyi
w
Galicyi,
przeto
i
na
W-
grzech zaniechano wniesienia gotowego ju protestu na porzdek dzienny Izby poselskiej. tyme czasie podniesiono w Galicyi i na grzech spraw Polaków zatatrzaskich jak wiadomo ju przed laty nasi jzykoznawcy poruszyli fakt jzykowej i etnograficznej przynalenoci pogranicznej ludnoci Ora-
W
W-
;
Spia do narodowoci polskiej. Ludno ta nie posiadaa adnej wiadomoci narodowej, gdy, znajdujc si pod wpywem duchowiestwa sowackiego spotykajc si w kociele wycznie z jzykiem sowa-
wy
i
i
w
urzdzie prócz niego z wgierskim, nie miaa sposobnoci zetkn si z polszczyzn. Polska gwara góralska ulegaa zesowaczeniu, a szczególnie skutecznie pracowali nad jej zagad ksia sowaccy. Wogóle niema tam mowy o madziaryzacyi, tylko o sowaczeniu ludnoci, której cyfry nie da si cile okreli,
ckim, a
lecz która
szkole
i
zapewne
Realne wyniki
poczta przez posa
nie przekracza
w
100.000.
sprawie przyniosa akcya rozd-ra Bednarskiego, znanego dziaatej
20 cza
spoecznego na Podhalu,
a popierana przez
ówcze-
sny organ zwizku Podhalan, Gazet podhalask. Pismo to stao si gorcym rzecznikiem sprawy Polaków wgierskich, oryentujc co do niej spoeczestwo polskie i wysuwajc praktyczny program postpowania w stosunku do Wgrów i Sowaków. Deniem grupy dziaaczów podhalaskich (dr. Bednarski, Gwid, Orkan, na Orawie Stercub) byo uwiadamianie narodowe Polaków wgierskich drog akcyi legalnej. Przystosowujc odpowiednio Gazet Podhalask, postarano si o rozSpiu, gdzie w kilka powszechnienie jej na Orawie miesicy rozchodzia si ona ju w 1000 egzemplarzy. Opierajc si na interpretacyi ustaw wgierskich, postanodo wprowadzenia jzyka polskiego zamiast wiono kocioa i zmiesowackiego do gminy, szkoy ludowej rza do uzyskania ksiy polskich. Starano si te o zakrajowego stosowanie jzyka polskiego jako jzyka jakie na razie pow urzdach. Byo to maximum stawi byo mona dla ludnoci polskiej rozrzuconej od Szczawnicy po Jabonków a zagroonej gównie zesowaczeniem. Aczkolwiek ze strony polskiej unikano starannie coby mogo narazi stosunek do Sowszystkiego, jak równie mieszania si w kwesty sowaków wacko-wgiersk, mimo to ruch polski, zmierzajcy tylko do obrony swego, spotka si ze strony Sowaków z jak najgorszem przyjciem. Przyczyn tego bya w pierwszym ruch polski zmniejszy liczb Sowarzdzie obawa, ków na Wgrzech, do których dotychczas zaliczano Polaków. Objawio si to zwaszcza przy spisie ludnoci, przy którym zapisywali górali jako Polaków tylko ci i
dy
i
da,
a
—
—
e
komisarze spisowi, którzy byli Wgrami, Sowacy za wcigali ich na listy ludnoci sowackiej. Dzienniki sowackie atakoway ruch polski z powodu jego lojalnego stanowiska wobec Wgrów, dajc, by Polacy dopo-
21
magali im
w
walce
z
Wgrami.
Poniewa za dania
spotkay si ze strony polskiej z odmow, rozszerzono walk, atakujc Polaków take z powodu ich stanowiska wobec Rosyi, a nawet z powodu tworzenia polskich organizacyi wojskowych w Galicyi. Ze strony wgierskiej ruch spotka si z przychylopinii. Opinoci, zarówno organów rzdowych jak nia ta znalaza swój wyraz na zjedzie dziennikarzy górnowgierskich w roku 1914, który uchwali popiera usilnie postulaty narodowe Polaków na Wgrzech. Zwaorgan rzdzcej na Wgrzech szcza „Magyar Figyelo" partyi pracy, w szeregu artykuów akcentowa potrzeb zjednania sobie narodu polskiego przez ustpstwa napodnosi konierodowe dla Polaków na Wgrzech czno wprowadzenia jzyka polskiego do kocioa, szkoy ludowej i urzdowania gminnego. te
i
,
i
Powysze fakty wiadcz, e ostatnie lata przed wojn przyniosy u spoeczestwa wgierskiego znacznie wiksze ni poprzednio zainteresowanie si spraw polsk, dyktowane przedewszystkiem
Rosy. Moment ten uwiadamiano
moliwoci
starcia
zbrojnego z nie polskiej
i
na
tern tle
sobie
równie
przychodzio do
i
coraz
po
stro-
silniej-
e
po Zauway jednake trzeba, szego zblienia si. obydwóch stronach praca w tym kierunku bya w chwili wybuchu wojny dopiero w pocztkach. Przebieg wypadków wykaza, jak korzy odnio-
saby bya sprawa gierskie lepiej
byo
polska,
gdyby spoeczestwo
w-
o naszych stosunkach poinformowane.
ii
Sprawa polska na Wgrzech
w
czasie
wojny
25
1.
PIERWSZE TYGODNIE WOJNY
Nastrój, jaki
panowa
Wgrzech
na
sprawy polcharakteryzowa mona
tu po wybuchu wojny
skiej
dla
Przyczyn tego byy wszech-miar pomylny. z jednej strony powyej skrelone stosunki Wgrów do najgroniejszym nieprzyPolaków, z drugiej za fakt, jacielem monarchii austryacko-wgierskiej a w pierwszej mierze Wgier, bya Rosya. Na Wgrzech zdawano sobie dokadnie ju od szeregu lat spraw z celów polityki zwycistwo Rosyi, rosyjskiej na Bakanie i rozumiano, któreby doprowadzio do zupenej przewagi na pówyspie jako
ze
e
e
bakaskim oznaczaoby w niedalekiej przyszoci upadek pastwa wgierskiego. Agitacya panslawistyczna prorozmaitymi rodkami wród Sowian wgierskich, a liczca take na poparcie prawosawnych Rumunów, wskazywaa niedwuznacznie, ostatecznym celem Rosyi jest rozbicie Wgier na szereg jednostek, które dajc byt narodowy poszczególnym ludom faktycznie jednak oddawayby je w rce Rosyi. Nie wojna z Rosy staa si dla mona si wic dziwi, Wgrów walk o byt, wojn w caym tego sowa zna-
wadzona przez
Rosy
e
e
narodow.
czeniu
pami
faktu,
e
Odyy
silne
nikt inny jak
i
tak wspomnienia
1848
r.,
wanie Rosya dopomoga
W
dz
parze z wówczas do zmiadenia Wgier. odwetu sza tutaj sympatya dla Polaków, którzy wspó-
26
swemu odwiecznemu wroyczliwy gowi. Tern wszystkiem tumaczy si gorcy w pierwszych tygodniach nastrój, jaki wojny panowa Wgrzech. Puki na wgierske dla Polski opuszczay oswobodzenia Warszawy stolic z hasem a uroczysta nie przelewali
krew
przeciw
i
procesya przedsiwzita na ulicach Budapesztu przez tysiczne tumy dla uproszenia zwycistwa zakoczya si
odpiewaniem „Boe co Polsk." Równolegle do tego cho w innych oczywicie formach ksztatowa si nastrój kó politycznych. Liczono si wprawdzie z faktem, e wybuch powstania w Polsce, wobec warunków nowoczesnej wojny jest rzecz, która w szerszych rozmiarach uda si nie moe dlatego da ani nadziei w tym kierunku nigdzie powanie nie wyraano, co wicej dzienniki zaznaczay nawet, e warstwy posiadajce w Polsce, zwizane mnóstwem interesów materyalnych z Rosy nie dadz si poruszy do adnego gortszego kroku, chociaby ze wzgldu na ostrono co do wyniku wojny. Powszechnie atoli dawano wyraz przekonaniu, e cae spoeczestwo polskie pod zaborem rosyjskim z niecierpliwoci oczekuje chwili oswobodzenia z pod jarzma rosyjskiego i e bdzie w sto-
-
i
sunku do Rosyi zachowywao neutralno. Z wielk sympaty przyjto na Wgrzech solidacyi stronnictw politycznych
w
Galicyi
i
fakt kon-
utworzenie
Legionów. Zupenie samorzutnie powstaa wród modziey wgierskiej myl pospieszenia w szeregi Legionów a nawet utworzenia osobnego Legionu wgierskiego, któryby walczy u boku polskich. Myl ta zostaa niestety spaczon skutkiem wmieszania si w spraw zupenie niepowoanych czynników ze strony polskiej, które tworzc na miejscu w Budapeszcie osobne komitety, rozpoczy werbunek i to najczciej ywioów zupenie si do szeregów legionów nie nadajcych. Mimo pospieszya do to, przewanie wprost na wasn rk,
27
Legionów uczuciami,
gar modziey która w walkach
oywiona
jak
Legionów
dodatnio umiaa
najleps/.emi
si zaznaczy. Te pocztkowe nastroje ulegy atoli rycho duej zmianie. Przyczyn tego byy z jednej strony wieci, jakie nadchodziy z Warszawy, z drugiej za wypadki zachodzce na galicyjskim terenie wojny. Trzeba powiedzie wyranie, e stanowisko, jakie w stosunku do Rosyi zajy prawicowe stronnictwa Królestwa Polskiego, byo
do
Wgrów
niespodziewanem ale wprost niezrozumiaem. Rozumiano tam i rozumie si do dzisiaj stosunki panujce pomidzy Polakami a Niemcami nikt nie spodziewa si ani nie objawów przyjani czy serdecznoci dla Niemców ze strony Polski. Od lat atoli panujce na Wgrzech przekonanie, pomidzy Polsk a Rosy istnieje przepa nie do przebycia, w y kopana dla
nie tylko
i
da
e
7
narodowy religijny wiadomo, najgroniejszym wrogiem Polski, utrzymy-
przez rozbiory, ucisk
e
i
i
Rosya jest wao zarówno polityków tamtejszych jak
i
szerokie
bd
koa
spoeczestwa w mniemaniu, e Polacy naturalnym sprzymierzecem mocarstw centralnych, od zwycistwa których zaleao wogóle wypynicie kwestyi polskiej na porzdek dzienny spraw Europy. Opinia ta zostaa warszawskie i petersburskie owiadczenia bardzo powanie zachwiana. Ujemne te objawy wzmocnione zostay przez zajcia na terenie galicyjskim. Ju pierwsi przez
przybywajcy z pola walki do Wgier przynieli ze sob odgosy zdrady, które rosy coraz bardziej a które nieodróniay pocztkowo winnych od niewinnych. dugiego trzeba byo czasu, aeby poinformowa opini wgiersk, e Polacy z mahinacyami moskalofilów ruskich ranni
Do
e
jednoczenie wspólnego, tern bardziej, z tern zasza sprawa rozwizania Legionu wschodniego, która dla Wgrów zdawaa si stwierdzeniem faktu, nie mieli nic
e
by
nietylko
w
Królestwie ale
i
Galicyi
spoeczestwo
polskie
28
opowiada si po
stronie Rosyi.
Czynnikiem, który
spraw polsk postawi mia
na
Wgrzech
we waciwem wietle, staa si dopiero krew przelana przez Legiony polskie. 2.
LEGIONY NA
WGRZECH
Fakt wysania II-ej Brygady Legionów polskich na Wgry, z innych przyczyn dla nas tak bolesny i niepo-
dany odegra dla sprawy polskiej na Wgrzech rol decydujc. Opinia publiczna zdezoryentowana w wysokim stopniu w zwy wspomnia-
wobec czynu, wobec ofiary, która si sw powiceniem przemówia do niej nieodparcie. tych samych miejscach, w których legionici polscy Wysockiego staczali walki z armi rosyjsk 1849 r., ujrzeli Wgrzy drug brygad Legionów polskich powstrzymujc znowu inny, groniejszy moe od tamtego, najazd rosyjski w chwili, gdy w samej Polsce dociera on pod mury Krakowa. Przeciw wojskom rosyjskim, które we wrzeniu 1914 r. wtargny ze Wschodniej Galicyi do pónocnych Wgier a gównie do komitatu Maramaros wysan zostaa Il-ga brygada Legionów, dopiero co sformowana nemi owiadczeniami znalaza si i
W
w
Krakowie. Operacye puków polskich w padzierniku 1914 r. zostay uwieczone tak pomylnym skutkiem, w cigu niemal jednego tygodnia zostaa ogromna przestrze kraju uwolniona od nieprzyjaciela wypartego przez Karpaty do Galicyi. I mimo niepomylnego dla Legionów wyniku walk pod Mootkowem, sytuacyi tej zmieni ju zasadniczo nie zdoay kilkakrotnie przewaajce siy rosyjskie mimo szeregu prób ofensywnych. Trwaa, jakby wkopana w ziemi grupa Hallera pod Rafajow, bataliony Zieliskiego i Januszajtisa zamykay bagnetem
e
29
kad
si otwieraa na dugim froncie wschodnich Karpat. Niezomn stra trzymaa u granic Wgier „elazna Brygada" przez dugie zimowe miesice, by z wiosn ruszy z ziemi wgierskiej do polskiej w zwyciskim pochodzie dotrze do brzegów Dniestru szczerb,
jaka
i
i
bessarabskich stannic na Kresach Rzeczypospolitej.
Ten
przebieg kampanii zimowej Legio-
nów zjedna onierzowi polskiemu
nie tyl-
ko na górnych Wgrzech, uratowanych bezporednio od
wdziczno wietn opini o jego bojowej wartoci. Pamitano tam dobrze o tym fakcie, e przez przecze karpackie obsadzone przez legionistów, nieprzyjaciel nie zdoa wtargn ani na krok w gb kraju, mimo zmiennych na innych zniszczenia ale
i
w caym
kraju
i
terenach losów wojny. Faktem
jest,
e tam,
wiay si Legiony ustawaa panika wród tujcej
si do
w
zupen rkojmi
nich
gdzie pojaludnoci go-
bo
ucieczki przed Moskalami,
widziano
bezpieczestwa.
Zaszczytna ta dla Legionów polskich opinia znalaza swój wyraz przedewszystkiem w prasie wgierskiej, której przedstawiciele licznie spieszyli na teren wojenny najbardziej ich obchodzcy, to jest górne Wgry. czasach kiedy w caej prasie europejskiej gucho byo o Legionach polskich i kiedy o II-ej brygadzie nawet prasa polska nie wiele si rozpisywaa, amy dzienników
W
w-
pene byy artykuów powiconych walkom, organizacyi bohaterstwu Legionów Bray w tern udzia
gierskich
7
i
.
zarówno najpowaniejsze organy prasy jak i dzienniki kolportaowe; zwaszcza „Budapesti Hirlap", „Az Ujsag", „Az Est" r Nepszava u „Pesti Naplo", „Magyarorszag" „A Nap" i „Alkotmany- szeregiem artykuów informoway swoich czytelników o sprawie Legionów, a same tytuy tych najpowaniejszych i najpoczytniejszych orga,
nów
opinii publicznej
na
.
,
Wgrzech daj miar
zaintere-
sowania si tamtejszej opinii polskim onierzem.
30
Zainteresowanie
widoczne
dzisiaj
jest
to,
a
mimo dugiego trwania wojny miar jego prócz gosów prasy
bdzie i ten fakt, e broszura informujca o walkach Legionów polskich wydana po wgiersku przez N. K. N. w cigu 8-miu miesicy rozesza si w dwóch wydaniach na Wgrzech. Zainteresowanie to nie ograniczao si bynajmniej do II brygady Legionów. Walki pod Dblinem, Lowczówkiem i Konarami przyniosy na jego Brygady a walki staczane gry imi Pisudskiego na Woyniu jesieni 1915 roku, gdzie obok Legionów walczyy puki wgierskie zaznajomiy tamtejsz opini z pozostaymi pukami Legionów. cze, jakie modzie wgierska ywi dla Uznanie Legionów znalazy swój wyraz w ofiarowaniu karpackiej brygadzie Legionów sztandaru z orem biaym, który deniech
W-
i
i
i
putacya
modziey
we Worochcie
czajc
z bar. Syntinisem na czele
wrczya
1914 r. generaowi Durskiemu, zawystylizowany w gorcych sowach, po polsku, 7-XII
budapeszteskich towarzystw akademickich.
adres
wobec Legionów objawi stosunku ludnoci do legioniszpitalach na Wgrzech. Ogól-
Nastrój opinii publicznej
si przedewszystkiem stów, przebywajcych
w w
ne traktowanie legionistów byo nie tylko bardzo dobre ale w szeregu miast jak Budapeszt, Koloszwar, Brasso, Arad i Temeszwar traktowano ich ze szczególnem wyrónieniem, starajc si uprzyjemni im pobyt objawami sympatyi nietylko w darach ale nieraz i w ksikach polskich pamitajcych jeszcze, jak w Aradzie, rok 1848. szych oPrzykr scen pobytu na Wgrzech bya dla nierzy trudno porozumienia si a co zatem idzie i trukorzystania z dzienników i ksiek bdcych niejednokrotnie jedyn rozrywk w murach szpitalnych. Stwieristotnych powodów dzi jednak naley z naciskiem, do skarg mieli legionici na Wgrzech bardzo mao i nigdy ich polska narodowo nie bya tego powodem.
m
dno
e
e
31
instytucy na Wgrzech staa si ostatecznie k mienda placu, a póniej stacya zborna Legionów w Budapeszcie. Komend placu utworzon w lutym 1915 r. (IV. Molnar utca 47) obj pocztkowo kap. 3-go puku Legionów Andrzej Wais, Niebawem po zamienieniu zborn mianowany zosta komendantem jej na stacy 1915 r. kap. 2-go puku Jan utej ostatniej od lipca czyski a po nim, od listopada kap. 3 go puku Stefan Pasawski, wówczas rekonwalescent z ran odniesionych w kampanii karpackiej. Dla stacyi zbornej mieszczcej si pocztkowo przy Veress Palne utca 32 ofiarowao niebawem miasto obszerny budynek przy Muzeum Kórut 11, którego powicenia dokona w dniu 3 padziernika 1915 r. ks. Biskup Bandurski w obecnoci reprezentantów Legionów i armii oraz delegatów N. K. N. polityczne oceniy i oceniaj nale-
Sta
Koa
ycie czyn Legionów. w rezolucyach komitatowych
Objawio si
to nie tylko
wgierskich, o których po-
poniej, lecz take w owiadczeniach kierujcych polityków i sfer miarodajnych. Wprawdzie miarodajni politycy wgierscy byli tego zdania, na które zreszt i my cho z innych powodów pisa si moemy,
mówimy
e
Wgry
posiadaj dostateczn armi do obrony swych grapuki Legionów powinny walczy na ziemi polnic i skiej, a miejsce ich zaj winny uywane na innych terenach puki wgierskie, lecz niemniej nie wpywao to na ich stanowisko wobec Legionów.
e
Prócz zada wojskowych spenia wic na Wgrzech druga Brygada inn, waniejsz moe jeszcze rol. Krew jej, zastyga na niegach karpackich, staa si dla caych Polska yje i Wgier niezomnem wiadectwem, niepodlegy. Przekonano si, chce jako naród wolny
e
y
i
e
wnukowie
sybirskich
mczenników
nie zeszli z wie-
32
e
pod zewntrzn kowej drogi walki z Rosy, ujrzano, skorup oportunizmu jest w Polsce zdrowy instynkt, widzcy jej przyszo we wasnej armii i we wasnem patam ludzie, gotowi da krew za wolno stwie, narodu. Druga Brygada postawia na Wgrzech spraw
e s
polsk we 3.
waciwym
wietle.
POSTPY SPRAWY Legiony
wgiersk
z
POLSKIEJ NA
WGRZECH
wyprowadziy opini tego okresu dezoryentacyi, w jak popada polskie
i
ich walki
po pierwszych tygodniach wojny. Wyrobiy one
cz
e
w
niej
najzdrowsza narodu polskiego hoduje i to czynnie tej zasadzie, której hodowaa Polska od lat 150-ciu t. j. zasadzie ornej walki z Rosy. Na tern tle rozwin si te moga pomylnie akcya into przekonanie,
formacyjna, prowadzona ze strony Polski gównie przez Biuro prasowe Dep. Wojsk. N.K.N. jakote przez delegata N. K. N. p. Tadeusza Stamirowskiego, prez. klubu polskowgierskiego we Lwowie, a spotykajca si ze strony prasy i kó politycznych wgierskich z jaknajlepszem prasie przyjciem. Pojawi si szereg artykuów gierskiej informujcych o stanie Polski podczas wojny grudjakote o deniach politycznych narodu polskiego. e rm a n, niu 1914 r. bawi w Budapeszcie wiceprezydent odbywajc szereg konferencyi, w lutym 1915 r. przyby tam ówczesny prezes N. K. N. prof. Wad. Leop. Jaworski dla odbycia konferencyi z prezydentem min. hr. sfery Tisz. Konferencye te stwierdziy zasadniczo, publiczne wgierskie odnosz si przychylnie do postu-
w-
w
W
G
e
latów polskich mieszczcych si w sferze moliwoci zakrelonych przypuszczalnymi wynikami wojny i odpowiadajcych zasadniczym interesom mocarstw centralnych. Ze strony sfer miarodajnych wgierskich zaznaczono wtelos Polski zawisym jest dy niedwuznacznie,
e
w
duej mierze od
laków skie
i
e
zachowania
stanowisko zajte przez
uwaane bdzie
sic;
samych
Po-
spoeczestwo
pol-
przez mocarstwa centralne za jeden
czynników decydujcych. pocztek wiosny 1915 r. stanowi dla Mimo, Austro-Wgier moment bardzo krytyczny ze wzgldu na niepomylne uksztatowanie si operacyi wojennych spowodowane upadkiem Przemyla, da si wówczas w opinii publicznej wgierskiej zauway stanowczy zwrot sprawy polskiej. Zwrot ten zawdzina cza naley w pierwszym rzdzie Legionom polskim, których znaczenie stao si ju w tym czasie rzecz powszechnie rozumian na Wgrzech, a w znacznym stopniu take akcyi informacyjnej prowadzonej ze strony N. K. N. Wtedy to bowiem t. j. w marcu 1915 r. nastpiy dwie enuncyacye w sprawie Polski, enuncyacye jeszcze bardzo ogólnikowej natury, ale wane zarówno pochodziy one ze strony bardzo powaprzez to, od nych osobistoci politycznych, jakote przez to, czasu odezwy prof. Kmety'ego, który po wybuchu wojny wystosowa w póurzdowym pimie Az Ujsag gorce wezwanie do narodu polskiego, byy pierwszymi tego rodzaju wystpieniami. Mam tutaj na myli odczyt hr. Andrassy'ego oraz przemówienia wygoszone na koncercie zainscenizowanym przez klub polsko-wgierski, na rzecz domu dla rekonwalescentów - legionistów, który stworzy zamierza tene klub w Budapeszcie. Na koncercie tym, który si odby z pocztkiem z
e
korzy
e
e
marca zabierali gos bar. Albert N y a r y i Eugeniusz R akosi. Bar. Nyary, prezez klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie skreli w gorcych sowach historyczne
zwizki midzy Polsk a Wgrami nawizujc do wypadków ostatnich miesicy podniós bohaterstwo Legionów polskich i ofiary, jakie poniosy dla obrony Wgier. Drugim mówc by Eugeniusz Rakosi czonek Izby magnai
34
redaktor naczelny póurzdowego dziennika Budapesti Hirlap, jeden z filarów rzdzcej partyi pracy narodowej, którego przemówienie z tych powodów
tów
i
du
W
przemówieniu swem da on posiadao donioso. obecna wojna przyniesie zmartwychwyraz nadziei, Polacy liczy mog i buwstanie Polski i stwierdzi, dowa na przyjani poparciu Wgrów, których deniem jest by wspólnie z nimi módz wpywa tak jak dawniej na losy wiata. Charakter powanej enuncyacyi politycznej posiadao wiadczenie hr. Juliusza Andrassy'ego, b. min. spraw
e
e
i
wewntrznych, a obecnie szefa partyi konstytucyjnej najwpywowszego z przywódców opozycyi w Sejmie
i
wgierskim,
si
tern doniolejsze,
e
z
gosem
w
jego liczyy Austro- Wgrzech
licz sfery miarodajne nie tylko dniu 10-go marca 1915 r. wygosi ale i w Niemczech. hr. Andrassy w sali starego parlamentu w Budapeszcie odczyt p.t. „Cele dobrego pokoju." Jako jeden z cei
W
lów takiego pokoju uzna
Andrassy dla mocarstw centralnych konieczno oderwania od Rosyi Królestwa Polskiego. Wychodzi on tutaj z przyczyn prawie wycznie wojskowej natury stwierdzi, e mocarstwa centralne wtedy tylko miayby obowizek bezwarunkowego zajcia si spraw polsk, gdyby Polacy hr.
i
zaboru rosyjskiego czynnie dopomagali w walce z Rodecydujcym dla moile za tego nie czyni, sy. carstw centralnych musi by wojskowy punkt widzenia, domagajcy si odebrania Królestwa Rosyi pozbawienia jej w ten sposób monoci zagraania najwaniejszym centrom Niemiec i Austro-Wgier, zwaszcza i przez to przymierze francusko-rosyjskie utracioby jedno z najwaniejszych swych zaoe. Stwierdza jednake ju wówczas tylko przez stworzenie zadawalajcego Polaków to, stanu politycznego dla Królestwa, unikn da si niebezz
O
i
i
e
pieczestwa
i
idei
odwetu ze strony Rosyi.
35
Andrassy'ego byo pierwszem w Austro Wgrzech publicznem a zasadniczem ujciem problemu polskiego ze stanowiska mocarstw centralnych a posiadao ono tern wiksz warto, dyktowane byo prawie wycznie interesem tyche mocarstw. Stwierdza ono te wyranie, najywotniejsze interez polsk racy stanu, sa tych mocarstw zgodne widzc pierwszy krok do postawienia sprawy polskiej jako sprawy midzynarodowej w oderwaniu Królestwa Polskiego od Rosyi. Tak przedstawiaa si sytuacya na Wgrzech co do sprawy polskiej przed ofensyw majow. Jako charakterystyczne jej rysy stwierdzi naley niewtpliw przy-
Owiadczenie
hr.
e
e
s
chylno zarówno czynników
politycznych szerokich sfer spoeczestwa wgierskiego dla narodu polskiego jego polity-
jak
i
cznych
de.
niekorzystnie
wpyw
faktu,
i
W
wpyw
e
praktyce
atoli
odbija si na
tern
niezdecydowanej sytuacyi wojennej,
linia
bojowa rosyjska
cigna
si
nie-
mal pod murami Krakowa a miejscami przedzieraa si nawet do Wgier. Realni politycy liczy si musieli z faktem, gdyby sytuacya ta nie ulega korzystnej ;mianie przed zawarciem pokoju, to zajta podówczas przez sprzymierzonych Królestwa Polskiego bdzie musiaa w najlepszym razie za przedmiot wymiany za okupowane przez Rosyan czci Galicyi i przytem grozi moe narodowi polskiemu nawet pogorszenie w dotychczasowej sytuacyi politycznej, któreby byo niewtpliwem w razie osobnego pokoju z Rosy lub te nowego podziau ziem polskich. Z tej te przyczyny zarówno koa polityczne jak i odpowiedzialne organy prasowe ograniczay si jedynie do objawów sympatyi dla narodu polskiego i jego cierpie, lecz nie wysuway adnych konkretnych projektów rozwizania sprawy polskiej, jako nie majcych uzasadnienia w ów-
e
cz
suy
e
36 czesnej
sytuacyi
wojskowej
i
politycznej
a
przez
to
pozbawionych realnego znaczenia. Zwycizka ofensywa armii sprzymierzonych i szybGalicyi Królestwa zmiekie posuwanie si ich w niy radykalnie te stosunki. Ju sam fakt decydujcych zwycistw nad Rosy nastraja opini optymistycznie czyni j podatniejsz do zajcia si sprawami obcych z chwil, kiedy bezporednie niebezpieczestwo zagraajce Wgrom mino. Przedstawiciele prasy wgierskiej spieszyli tumnie na najwaniejszy wówczas polski teren wojny docierajc z kolei do Przemyla, Lwowa, Lublina a wreszcie Warszawy. Dzienniki wgierskie zasypywane byy masami korespondencyi z Polski, korespondencyi, które zajmoway si wprawdzie gównie operacyami wojennymi i stanem kraju spustoszonego przez wojn, i
gb
i
i
w kadym
zapoznaway to niekiedy bardzo dokadnie opini wgiersk z naszym dorobkiem kultuale
razie
i
deniami ralnym i politycznym oraz ze stanowiskiem Wtedy to ostatecznie bezpowrotnie naszego narodu. znikny wszelkie wtpliwoci co do stanowiska spoeczestwa polskiego we wschodniej Galicyi a zastpi je podziw dla wytrwaoci i dzielnoci mieszczastwa lwowskiego, które tysice wgierskich onierzy uratowao od niewoli rosyjskiej chronic ich czsto z naraeniem wasnego ycia. Korzystna ta zmiana bya najbardziej uderzajc w dziennikach póurzdowych zajmujcych doi
i
wstrzemiliwe stanowisko. Wtedy te prasa wgierska daa ponownie wyraz podziwu dla Legionów polskich w tak gorcych sowach, e s one niewtpliwie najpikniejszymi, jakie o Legionach polskich wypo-
tychczas
wiedziano
w
prasie europejskiej.
Bardzo yczliwe i pene znajomoci rzeczy korespondencye wychodziy zwaszcza z pod piór korespondentów wojennych: Gezy Herczega („A. Nap u ) KaziBeli Landauera mierza Kazmeriego („Pesti Napló"), $
37
Oskara Jaszfego (docent Uniw. w Buu dapeszcie, Red. n VHdg ) a wreszcie znanego historyka wybitnego uczonego Ludwika Szadeczky'ego, prof. Uniw. w Kooszwarze {„Budapesti Hirlap"). Ponadto wród wielu publicystów wgierskich, którzy zabierali
( n
Alkotmdny u ),
i
w
amach
prasy wgierskiej, zaznaczyli si szczególnie: E. Rakosi, red. naczelny w n Budapesti Hirlap" Karol Banyai, literat, wyborny znawca „Alkotmdliteratury polskiej, Bela Turi, red. naczelny u ny i Ks. Opat Emeryk Vodicska, referent prasy so-
gos
sprawie Polski na
,
tak
w
Min. Spraw wewntrznych. tej sposobnoci chc wyranie zaznaczy, prasie jak u wybitnych osobistoci politycznych
wiaskiej Przy
w
e
i
znajdowao
pene zrozumienie pooenie
lestwa Polskiego. Rozumiano niedol tego
okropnociami
wojny
i
Kró-
kraju dotkni-
niepewnoci przyszego
swego losu jako te wszystkie choby ujemne, wynikajce z tego konsekwencye. Tern lepiej umiano oceni przyobjawy dodatnie, zwaszcza stanowisko Lublina jcie, jakie to miasto zgotowao Legionom polskim spotkao si w prasie wgierskiej z wyrazami prawdziwej i
radoci
W
i
uznania.
tych warunkach
uzna Naczelny Komitet Naro-
dowy potrzeb wzmocnienia akcyi prowadzonej postanowi zorganizowanie czas na Wgrzech i
dotych-
w
tym
N. K. N. w Budapeszcie. Kierownikiem delegacyi zosta i na przyszo dotychczasowy delegat N. K. N. p. Tadeusz Stamirowski. Obok p. G. Lisowskiego, który tylko przez kilka tygodni w czerwcu i lipcu bawi w Budapeszcie, wzili nadto udzia
celu staej delegacyi
w
pracach delegacyi bar. Juliusz Syntinis jako sekretarz oraz Dr. Jan Dbrowski jako referent prasowy.*) *) Delegacya miecia si od czerwca 1915 r. przy Yaci utca 74, póniej od listopada przy Jozsef-Kórut 5, a wreszcie od marca 1916 roku
przy Rakoczi-ut. 62.
38
Czonkowie delegacyi nawizali stae stosunki z pras wgiersk, jakote prowadzili akcy informacyjn w koach politycznych parlamentarnych. Kierujce osobistoci wgierskiego wiata politycznego otrzymyway od delegacyi stale wiadomoci o sytuacyi w Polsce deniach programowych naszych stronnictw. Przedsiwzito te szereg podróy informacyjnych na prowincye, aeby dostarczy materyaów dla toczcej si wanie tern miejscu chc te podnie akcyi komitatowej. i
i
W
wybitne zasugi grzech
pooone
przez p. Tadeusza
dla
sprawy
polskiej
Stamirowskiego
i
na
W-
bar. Juliu-
sza Syntinisa.
4.
AKCYA POLITYCZNA NA WGRZECH W SPRAWIE POLSKIEJ.
spraw polsk uczyni aktualn spraw midzynarodow byo zdobycie Warszawy naFaktem,
który
i
stpujce za nim wyparcie Rosyan z Królestwa go przez armie sprzymierzone. Jak wszdzie
Wgrzech rozumiano donioso
e
tej
tak
i
na
pojmowano, rzdu zagadnie
chwili
t
Polskie-
i
chwil przesza sprawa polska z przyszoci do rzdu kwestyi, które w najbliszym Wszystkie czasie rozwiza trzeba bdzie praktycznie. z
obozy polityczne
dawna spraw
na
Wgrzech zdaway
z tego,
e
rozwizanie
sobie
sprawy
ju od polskiej
najywotniejszych interesów Wgier i z góry musiay si postara o najkorzystniejsze rozwizanie jej dla siebie. Jednym z kroków w tym kierunku by musiao niewtpliwie stwierdzenie przyjaznego dla Polaków stanowiska, któreby rozpraszajc ewentualn nieufno stanowio w razie potrzeby platform do wzajemnego zblienia si. tym te duchu wystpia caa prasa wgierska, dajc z jednej strony wyraz szczerej zupenie radoci z wyparcia Rosyan z Warszawy, z drugiej za dotyczy
W
39
akcentujc przychylno kó politycznych wgierskich w bardzo zdedla sprawy polskiej. Trzeba zauway, cydowanym tonie wystpiy tu zwaszcza dzienniki póurzdowe znajdujc do tego assumpt w póurzdowym owiadczeniu, jakie znalazo si wPolitische Korrespondenz. Wyraao ono przekonanie, Polacy nie ufaj podnosio, uwolnienie Polski z pod Rosyi jarzma rosyjskiego jest yczeniem i caej monarchii i wyraao nadziej, wojna przywróci Polsce upragnion wolno. podobnym
e
e
e
i
powanem
Wgier
W
wyraay si take póurzdowe
duchu
e
Lloyd, przypominajcy zwizki
dzienniki
czce
:
Pester
Polsk
i
gry przez krew wspólnie przelan i stwierdzajcy danie obu narodów, polegajce na obronie kultury
Wza-
za-
w
chodniej i wyraajcy ufno pomyln przyszo narodu polskiego, oraz Az Ujsag stwierdzajcy, upadek
e
W arszawy r
jest
e
ajcy dum, dzenie
Polski,
zmartwychwstaniem i wyrawgierska krew popyna za oswobo-
zarazem która
odezway si
jej
ju
nie
zaginie.
W
tym samym
opozycyjne, jak Pesi Eirlap Nepszava, Vilaq, Magyar Hirlap i Magyarorszag. Nie ulega te adnej wtpliwoci, opinia prasy wgierskiej odzwierciadlaa prawdziwe uczucia narodu wgierskiego wobec zajcia Warszawy, które byo znakiem uwolnienia Polski od stuletnich rzdów rosyjskich, rzdów tych Rosyan, których Wgrzy niena widzie tak szczere mieli przyczyny. Ten fakt, jakote coraz pomylniejsza sytuacya wojenna na terenie wschodnim z natury rzeczy musiay dodatnio na nastrój szerokich mas i pogldy polityków wgierskich na rozwizanie kwesty i polskiej, która w realnych zupenie ksztatach stawaa teraz na porzdku dziennym. Najblitonie
dzienniki
}
e
wpyn
sze
w
miesice
miay te przynie
pozytywne
wyniki
tym kierunku. Nastrój szerokich
kó spoeczestwa
wgierskiego
40
pogldy jego na praktyczne rozwizanie sprawy skiej miay znale wyraz w akcyi komitatów i
gierskich.
Inicyatyw do
pol-
w-
da
klub polskowgierski w Budapeszcie, który ograniczy si dotychczas do skromniejszej znacznie akcyi na rzecz stworzetej
akcyi
domu dla rekonwalescentów - legionistów, dnak z powodu odmownego stanowiska kó nia
która
je-
wojskowych, nie zostaa uwieczona pomylnym skutkiem. Gdy z wiosn 1915 r. nastpia pomylna zmiana w sytuacyi wojennej, postanowi klub polsko-wgierski, rozpocz akcy na rzecz Polski, wzorowan na akcyi chemskiej przed kilku laty a polegajc na wniesieniu do parlamentu adresu, opatrzonego tysicami podpisów
W
caych Wgier. mu, by wpyw swój
tym
da
miano od Sejwywar w kierunku odbudowania Zanim atoli pomys samodzielnego pastwa polskiego. z
adresie
zrealizowany, wystpi bar. Juliusz Syntinis wznowienia akcyi wzorowanej na akcyi komitaz tów na rzecz Polski z r. 1831. Projekt ten zmierzajcy do postawienia sprawy polskiej na Wgrzech na znacznie silniejszej i powaniejszej podstawie zosta akceptowany przez klub polsko wgierski w Budapeszcie. sierpniu 1915 r. wystosowa imieniem klubu bar. Alten
zosta
myl
-
W
Nyary odezw
do wszystkich rad komitatowych oraz miast autonomicznych na Wgrzech, w której powoujc si na zwizki przeszoci, na interesa Wgier, a wreszcie na zasugi pooone przez Legiony polskie wojny, wzywa je do dla obrony Wgier w obecnej uchwalenia rezolucyi, w myl przysugujcego im prawa, sejmu wgierskiego z daniem, by przy zado rzdu warciu pokoju miarodajne koa wgierskie interwenioway bert
i
na korzy Polski przez zabezpieczenie jej samodzielnego bytu narodowo-pastwowego. jak Rozpoczta w ten sposób akcya najlepsze rezultaty; w cigu 4-ch miesicy od wrze-
wydaa
41
—
uchwalio rezolucy w sprawie polskiej trzydzieci kilka rad komitatów rad miast autonomicznych, które w myl ustawy znale si maj na porzdku dziennym Izby poselskiej sejmu. Poza kilku miejscowociami, w których w celach informacyjnych bawili p. Stamirowski i bar. Syntinis, ogromna
nia 1915
do stycznia 1916
r.
i
wikszo
powzit
zostaa na skutek samej tylko odezwy klubu polsko-wgierskiego. Szereg dziaspoecznych, zwaszcza na prowinaczy politycznych cyi z prawdziwem powiceniem pracowa dla sprawy. Kooszwarze, gdzie zarówno miasto jak komitat rezolucyi
i
W
i
uchwaliy rezolucy domagajce si w zdecydowanym tonie niepodlegego pastwa polskiego, na polu akcyi komitatowej zaznaczyli si najbardziej profesorowie tamtejszego uniwersytetu, a zwaszcza Ludwik Szadeczky, Aleksander Marki, S. Apathy, Fabinyi i Kossuthany, jakote prezydyum tamtejszego „Koa modziey uniwersyteckiej". Ponadto wiele sympatyi dla sprawy polskiej objawili tam nadupan hr. Bethlen i wiceupan p. Dozsa, burmistrz m. Haller oraz praat Hirschler. Energicznie wystpio te w sprawie polskiej miasto Szolnok, dziki pracy syndyka tamtejszego komitatu Józefa Kelego, oraz b. posa z party i niezawisoci Arpada Bozoky'ego, autora broszury o przyszem pastwie polskiem. Równie ze strony tamtejszego nadupana hr. Jerzego Szapary'ego i wiceupana Alberta Kuryego akcya doznaa wybitnego poparcia. Dziaali ponadto w sprawie polskiej w Kaposvar (komitat Somogy) wiceupan Kacskovits, notaryusz Talljan, burmistrz Sebastyan Kowacs i pose Stefan Szabo jak niemniej sam nadupan Geza Makfalvai w Preszowie wiceburmistrz p. Magyar, kanonik Zaborowsky, wiceupan Bano i urzdnicy komitatu Dessevffy, Hanuszowski, Dvortsak oraz prof. August Csatary, obok nich obywatele ziemscy Szemere i Berze viczy; w Miskolczu bur. Franciszek Nagy; w Szatmar Nemeti wicebur. A. :
;
:
42
Kórósmezei, pose Kelemen, proboszcz Belteki, p. A. Kadoss; w Nagy Banya (kom. Szatmar) bar. Robert i Juliusz Syntinisowie, proboszcz ew. Revesz, dyr. gim. Jan Rencz*).
Rezoiucye uchwalane przez komitaty róni si ze ich sob co do formy co do treci. Przewana zwraca si w myl wezwania klubu do rzdu wzgl. sejmu wgierskiego z daniem interwencyi na rzecz Polski, zwrot domagajcy si naprzyczem zauway naley, rodowego bytu i wolnoci dla Polski jest dla Wgrów
cz
i
e
bytem pastwowym, z pastwem narojakim dzi jest dla nich pastwo wgierskie.
jednoznacznym
dowym, Naród
majcy pastwa
nie
dowoci
z
dla
jest
Wgrów
tylko naro-
bez narodowego samodzielnego bytu. Niektóre
powoanemi do zabierania gosu kwesty midzynarodowej, we wszystkich atoli rezo-
komitaty nie czuy si
w
i
lucyach brzmi nuta zasadniczej przychylnoci dla narodu polskiego i nadzieja lepszej dla nas przyszoci. Zauwa-
y
e
rezoiucye uchwalane byy prawie bez wyjtku jednomylnie itobez ró nicy stronnictw. Najdalej idce rezoiucye uchwalane byy te
trzeba,
zarówno przez komitaty o zdecydowanej wikszoci opo-
w
których przewag maj zwplennicy rzdu. Pamita te trzeba o tern, rzd zaj wobec akcyi stanowisko zasadniczo neutralne i nie przeszkadza nigdzie wyraaniu si opinii
zycyjnej jak
przez rady komitatowe,
i
e
spoeczestwa.
Akcya midzynarodowa rezoiucye uchwalane w sprai
narodu wgierskiego byy bardzo doniosym krokiem akcyi na rzecz Polski na Wgrzech. Stwierdziy one ponad wszelk wie polskiej
przez autonomiczne
reprezentacye
Miasto Nagy Banya zaznaczyo si bardzo serdecznem przyjciem polskich ze wschodniej Galicy W zimie 1914 r. Due zasugi oraz tu: bar. Syntinis, prób. W. Szok, radca len. L. Berkel, pooyli panie Paszor, Nyiry, Marton, Neubauer, Weigard, Balczer. *)
uchodców :
i
43
wtpliwo, e ogromna gierskiego rozumie
e
wikszo
wspólno
narodu winteresów
w odbudowaniu Polski Wgier Polski w idzi najpewniejsz dla siebie gwarancy Owiadprzeciw zamachom ze strony Rosy czenia te day zarazem silniejsz podstaw politykom i
i
r
i.
opiniom, jakie wygosili oni w sprawie Polski czy to w prasie, czy te na posiedzeniach Sejmu wgierskiego w grudniu 1915 r. Zarazem byy one ze strony Wgrów wyrazem takiej sympatyi dla Polaków, z jak nie zwrócili si oni do adnego ze sprzymierzonych z nimi narodów w czasie obecnej wojny.
wgierskim
i
Z opinii wygoszonych w prasie najwiksz wag przywizywa naley do artykuu hr. Juliusza Andras-
w
dnia 12 wrzenia 1915 r. n Neue Freie Presse" a jednoczenie „Magyar Hirlap", organie wgierskiej partyi konstytucyjnej, której przywódc
sy'ego, ogoszonego
w
jest
hr.
„Kwesty a by piewszym racyonalnym uj-
Andrassy.
polska" ciem na
i
Artyku
ten nosi tytu
gruncie praktycznym, na gruncie opuszczenia Królestwa przez Rosyan, sprawy polskiej ze sta-
nowiska interesów mocarstw centralnych. Jako zasadnicze punkty rozwizania kwestyi polskiej wyznacza hr. Andrassy konieczno oderwania Polski od Rosyi oraz wczenie jej do rodkowej Europy w tej
by moga tworzy moliwie wielk si ywotn. Rozpatrujc stanowisko zajte przez Polaków w cigu wojny przychodzi do przekonania, e mimo wszystko zajli oni czynne stanowisko nie po stronie Rosyi lecz po stronie mocarstw, czego najlepszym doformie,
wodem
w
s czyny Legionów
i
puków dalej, e po-
polskich
armiach sprzymierzonych. Podnosi on mylne rozwizanie kwestyi polskiej jest koniecznoci dla mocarstw centralnych. Gdyby bowiem si okazao, tego uczyni nie potrafi, Polacy z koniecznoci zwró-
e
44
Rosy, wysuwajc im idea narodowego zjednoczenia. Ten skutek miaby zarówno zwrot Polski Rosyi, jak podzia Polski pomidzy Niemcy Austry. Nie uwaa te hr. Andrassy, aby zupenie
ci by
musieli oczy na
i
i
samodzielne Królestwo Polskie leao w interesie nie tylko mocarstw centralnych ale i samych Polaków. Dlatego jako jedyne wyjcie uwaa on przyczenie niepodzielnego Królestwa Polskiego do jednego z mocarstw sprzymierzonych i to nie jako prowincyi, lecz jako ciaa posiadajcego zapewnion prawno -pastwow indywidualno o polskim charakterze narodorazie przyczenia wym i z polskim rzdem. do A u s t r o g i e r musiaoby ono z Galicy . Przestrzega te w kocu przed maostkow nieufnoci przy rozwizywaniu sprawy polskiej, wzywajc do postawienia jej na gruncie wzajemnego zaufania z uwzgldnieniem historycznych indywidualnoci i naturalnych praw narodu polskiego, dozobowizuj one jako Wgier wie najlepiej, dajc, mocniej, anieli narzucone gwarancye. Artyku hr. Andrassy'ego odbi si szerokiem echem uwaano, w caej prasie europejskiej, tern wicej, kierownicze koa na Wgrzech zgadzaj si zasadniczo stanu. Polsce zrobi on z rozumowaniami tego nadzwyczajnie dodatne wraenie, które odbio si w szetelegramów, wystosowanych na rce hr. regu pism Andrassy'ego przez najwybitniejszych polityków naszych. hr. Andrassy'ego stay si z bie-
W
W
jedn
tworzy
cao
e
e
e
ma
e
W
i
Wywody
giem czasu zasadniczem ujciem tzw. austryackiego programu w sprawie Polski, polegajcego na niepodzielnoci Królestwa Polskiego utworzeniu z niego z Galicyi osobnego organizmu pastwowego w obrbie Monarchii austryacko-wgierskiej. Aczkolwiek boi
i
wiem
ze strony
sfer
oficyalnych tak
w
Austryi jak na
45
wysza wówczas adna enuncyacya w kwestyi polskiej wyjwszy owiadczenia wgierskiego ministra „a latere" bar. E. Rosznera, który w mowie do wyborców dnia 5 wrzenia 1915 r. da wyraz nadziei pomylnego rozwizania kwestyi polskiej dla rozwoju
Wgrzech
nie
narodu polskiego, to jednake
drog poufnych
stawa si coraz
program ten jego podnosi w znacznej mierze cyi
bardziej i
ten fakt,
enuncya-
znanym.
Si
e zgadza
si zasadniczo z programem wygoszonym przez Naczelny Komitet Narodowy w
on
odezwie z dnia 8 sierpnia 1915 r. jakote przez Koo polskie w Wiedniu w uchwaach powzitych po zajciu Warszawy, a który to program silne znalaz poparcie i u wielu czynników politycznych Królestwa Polskiego.
Kwestya polska znalaza si na porzdku dziennym obrad Izby poselskiej Sejmu wgierskiego przy sposobnoci dyskusyi budetowej w grudniu 1915 r. Ze strony partyi opozyjnych poruszy j zasadniczo znowu hr. A ndrassy powtarzajc raz jeszcze argumenty swe o szkoi
dliwoci zwrócenia
Polski
Rosy io niebezpiecze-
stwach wynikajcych znowego podziauPolski. Zaznaczajc, e jeliPolacy zechc zwiza si zEurop rodkow przeciw panslawizmowi, to ta powinna zapewni im byt prawnopa stwo wy, zakoczy pozdrowieniem Polaków imieniem
li-
narodu wgierskiego, przyjtem owacyjnie przez Izb. tym samym duchu przemawiali posowie pra. Aleksander G e s s w e i n (chrz. sp.), który nacisk na opinii wyraonej przez naród wgierski w sprawie Polski w uchwaach komitatowych; hr. Albert A p pony i, jeden z najwybitniejszych polityków wgierskich, wietny mówca, który w imieniu partyi niezawisoci zaznaczy, monarchia nie wprawdzie do zdobyczy
W
:
pooy
i
e
terytoryalnej, lecz nie
dy
zamyla take zwróci
Polski
pod
46
jarzmo
da
rosyjskie
miejsce,
pragnie jakie i
narodowi polskiemu
mu si naley w
dów zachodnio-europejskich,
kole naro-
a tern
samem
za-
ekspansy Rosyi; pose Karol Huszar (kat. lud.), który podniós gos za wolnoci przeciw podziaowi Polski, a wreszcie pose Stefan Szabó (maa wasno), który da wyraz s^mpatyiludu bezpieczy
i
siebie przed
i
wgierskiego dla Polaków.
stronnictwa rz-
Ze strony
nastpia adna enuncyacya, jak równie ze strony rzdu, którego reprezentanci nie zabierali wogóle gosu w kwestyi ogólnej
dowego
(partya pracy narodowej)
nie
w
odpowiedzi na interpelacye hr. Esterhazy'ego owiadczy hr. Tisza, i co do zarzdu obszarów okupowanych nastpia pomidzy rzdem austryackim a wgierskim ugoda, dyktowana wzgldami na stosunki narodowe w obszarach i potrzebny personal urzdniczy, a polegajca na tern, i okupowane czci Serbii przypady w sfery wpywów wgierskich, a Polska w sfer wpywów austryackich, zgodnie rósytuacyi politycznej. Jedynie
wnie
pooeniem
z
Ówczesna
geograf icznem. sesya parlamentarna
przyniosa
zatem
zasadnicze wyjanienie stanowiska opinii politycznych kó na Wgrzech, w sprawie polskiej to nie tylko przez powysze owiadczenia ale i
dziki konferencyom odbytym wówczas z politykami wgierskimi przez posa ziemi piotrkowskiej p. MichaLempickiego, który w poowie grudnia 1915 r. bawi w Budapeszcie. Konferowa on z prez. ministrów Tisz, z prymasem Wgier, kard. Csernochem, hr. i
a
z i
przywódcami Dobieczkym,
tyi
partyi z hr.
konstytucyjnej,
z
rzdowej Khuenem Hedervarym hr. Hadikiem z parAndrassym (prezes) hr. Appohr. Karolyim i
Fóldesem (wiceprezes) z partyi niezawisoci, z posem Giessweinem (chrz, spo.) oraz z posami Huszarem ze stronnictwa katolicko -ludoRakovszkym
nyim
i
p.
i
47
e
zarówno sfery Konferencye te stwierdziy, wszystkie stronnictwa politymiarodajne jak wego.
i
Wgrzech przeciwne Królestwa midzy mocarstwa
czne na
s
podzieleniu
doceniajc zarówno niebezpieczestwa takiego zaatwienia sprawy jak warto Polaków jako czynnika zorganizowanego centralne,
i
w odrbny pastwowo-narodowy organizm. ekspanzy monarchii w krajach sowiasko
-
Uwaajc prawosaw-
nych za niekorzystn dla jej wewntrznych stosunków, wskazywali politycy wgierscy na Polsk, która nie dajc adnych powaniejszych punktów tarcia wobec Austryi
i
berem
Wgier,
byaby
poczona z nimi pod jednym najpodaszem najpewniejszem i
wzmocnieniem ich mocarstwowego stanowiska. Opinia polityczna wgierska w kwestyi poczenia Polski z Austro- Wgrami okazaa si jednolit. Rónice pojawiy si tylko co do kwestyi, kiedy naley przystpi do sprecyzowania stanowiska Wgier w sprawie polskiej, oraz kwestyi ustosunkowania si prawno-poli tycznego Polski do monarchii.*) Sesya parlamentarna przyniosa równie dowody, e Wgrzy gotowi s zwalcza jaknajostrzej wszelkie próby centralizmu, co nie jest bez znaczenia dla ostatetecznego rozwizania sprawy polskiej, zwaszcza ze wzgldu na Galicy. Niedwuznacznie te wyrazia reprezentacya parlamentarna wgierska swój nieprzychylny nastrój wobec Czechów, panujcy powszechnie na grzech z powodu stanowiska zajtego przez nich w czasie wojny. Znalaz on swój wyraz w prasie zwaszcza po rozwizaniu Sokoa czeskiego przez rzd austryacki,
W-
*) Z powodu mów wygoszoszonych w Izbie poselskiej nastpia wymiana telegramów pomidzy N. K. N. a pezydyum izby. Trzeba tu
zauway,
e
odpowied prezydenta Beothyego, która w Polsce zrobia wysan bya, jak si okazao, zarówno bez wiedzy
niezbyt dobre wraenie,
czynników miarodajnych, jakote Tekst jej wywoa w najpowaIzby. niejszych wgierskich koach poselskich stanowcze zastrzeenia. i
48
powitano z zadowoleniem. Prasa wgierska zapodczas gdy znaczaa wtedy nie dwuznacznie grzy, Niemcy i Polacy przelewaj krew w obronie monarchii, Czesi dziki akcyi Sokoa odpoczywaj w oboktóre
W-
e
Podobne gosy odzyway si i w parlazach jeców. zarówno koa politymencie. Rezultatem tego byo, czne jak i prasa wgierska, stany na stanowisku,
e
e
Austrya sta si powinna pastwem narodowem niemieckim, któreby ujo w karby Czechów, co oczywicie sta si moe jedynie po odczeniu Galicyi od Austryi.
wysuwajca z jednej strony konieczno stworzenia pastwa ukraiskiego, z drugiej za przyczenia do wschodniej Galicyi Chemszczyzny Agitacya
ukraiska,
i
nie znalaza na
Wgrzech odgosu.
wskazywa Wgrom, nie da
si
osign w
e
Realizm
polityczny
oderwanie Ukrainy od Rosyi
tej
wojnie, a
wasny
interes
pa-
stwowy nakazywa im pozostawienie wschodniej Galicyi w rkach polskich zabezpieczajcych Wgry od przeniesienia agitacyi ukraiskiej
na ich terytoryum. Kieronigdzie sprawy ukraiskiej
wnicy polityki wgierskiej zaoonym przez Ukraiców informanie wysunli. cyjnem czasopimie „Ukrania* wydawanem po wgiersku pracuj przewanie pióra niemieckie i ukraiskie. Ci za publicyci wgierscy, którzy zabrali w niem gos, przewanie ludzie znani z przychylnoci dla Polski, stanli na stanowisku polskoci Galicyi wschodniej ugody
W
i
polsko-ukraiskiej.
Akcya Komitatowa
w
sprawie polskiej zostaa faktycznie zakoczon z wiosn w 1916 roku i z tej te przyczyny N. K. N. na posiedzeniu swem z 2 maja uchwali wysa odpowiedni adres do wszystkich rad komitatowych, które rezolucy uchwaliy. Opierajc si na tych rezolucyach wystpi Hr. Teodor Batthyany 30 marca 1916 r. na amach Magyar orszag organu
49 partyi
niezawisoci
weszy
z
daniem, by koa
polityczne
w-
w
kontakt z reprezentacy Polaków austryackich celem porozumienia si z nimi co do kwewedle niego nastpi winno przed styi polskiej, które sfinalizowaniem ugody z Austry. Hr. Batthyany jest równie inicyatorem rezolucyi, jak stronnictwo niezawisoci uchwalio jednogonie w dniu 7-go czerwca 1916 r. Rezolucya ta zawiera program stronnictwa w sprawie polskiej, streszczajcy si w protecie
gierskie
-
przeciwko nowemu podziaowi Polski w daniu stworzenia pastwa polskiego z wasnym rzdem armi. Rezolucya ta zalecajca prei
i
zydyum
nawizania stosunków polskiej z odpowiednimi czynnikami polskimi skimi, stanowi wstp do wypadków, jakie stronnictwa
w
sprawie
i
wgier-
w
sprawie polskiej nastpiy w czasie letniej sesyi sejmu wgierskiego. Dla stanowiska stronnictw opozycyjnych wogóle miarodajnym sta si artyku hr. Andrassy'ego o mowie Bethmana-Hollwega, ogoszony w Magyar Hirlap 7-go kwietnia, w którym wyraajc zadowolenie ze stanowiska kanclerza da zarazem wyraz alowi, rzd wgierski Stwierdzi nie zaj dotd w tej kwestyi stanowiska. oswobodzenie Polski stao si z koniecznoci te, jednym z celów wojennych pastw centralnych. Takie same stanowisko zaj hr. Apponyi w mowie wygoszonej 7-go kwietnia do reprezentantów partyi niezawisoci. Mowa kanclerza niemieckiego daa hr. Andrassy'emu sposobno do ujcia raz jeszcze zasadniczo sprawy polHr. Andrassy, który ogosi w „Neue Freie skiej. Presse" 23-go kwietnia artyku sprzeciwiajcy si aneksy u Serbii, zamieci w tyme dniu we „Frankfurter Ztg. artyku powicony mowie kanclerza niemieckiego, którego najwaniejsze punkty tycz si Polski. Akcentujc raz jeszcze konieczno oderwania Polski od Rosyi bstwierdza hr. Andrassy, naród polski
e
e
i
e
zaj
50
móg
wobec mocarstw centralnych dowówczas zdecydowane stanowisko, gdy te mocarstwa wyjawi swój faktyczny program w kwestyi polskiej. W oczekiwaniu dzie piero
tego programu podkrela hr. Andrassy nastpujce wytyczne w sprawie polskiej tej za wykluczone uwaa za:
równo
nowy podzia Polski jakote
zjedno-
czenie wszystkich trzech zaborów jako lece poza sfer moliwoci polskiej. Nie uwaa za celowe stworzenia odrbnego pastwa z samego Królestwa Polkryjcego
powane
niebezpieczestwo dla sprzymierzonych, podobnie jak i kondominium mocarstw centralnych nad Polsk. Jako jedyne wyjcie wysuwa zatem przyczenie niepodzielnego Króleskiego
jako
stwa Polskiego do jednego tralnych, poczenie go
z
z
mocarstw
cen-
posiadan dotd przez
to
stworzenie z nich samomocarstwo dzielnic Polski dzielnego organizmu pastwowego. Tutaj wic wyranie jedyne moliwe daje do poznania hr. Andrassy, wyjcie widzi w poczeniu Królestwa z Austro- Wgrami. powysze wywody hr. AndrasZauway wypada, sy'ego poprzedzone w lutym znanym owiadczeniem ksii
e
e
cia
e
Lichtensteina,
Austrya
otrzyma Króle-
stwo Polskie
zostay zaatakowane przez koa anek-
syjne niemieckie.
„Alldeutsche Blatter"
powiedzi artyku
cz
dy
p.
Classa,
zamieciy
który akceptuje
w od-
wprawdzie
wywodów hr. Andrassy'ego lecz stwierdza, e on do przyczenia Królestwa do Au-
stro-Wgier
w
przeciwiestwie do tego stawia postulat przyczenia niepodzielnego Królestwa do Niemiec Galicyi rzekomo zbytecznej a w konsekwencyi tego dla Austro-Wgier. Zbierajc wszystkie dane nakreli mona sytuacy polityczn na Wgrzech w sprawie Polski przed letni sesy Izby poselskiej w sposób nastpujcy: zarówno i
i
51
wszystkie stronnictwa polityczne stay zasapodniczo na stanowisku niepodzielnoci Królestwa czenia go z Austro- Wgrami. Wpywaa na to zarówno
rzd
jak
i
i
obawa przed rzuceniem Polaków w ramiona Rosyi w rajakote zie niepomylnego rozwizania sprawy polskiej, do oddania teje sprawy w rce Austro- Wgier. Ujcie jej bowiem przez Niemcy mogoby w przyszoci sprowadzi utrat Galicyi ze wszystkiemi niekorzystnemi konsekwencyami tego dla Wgier.
dno
Wszystkie te stronnictwa tym zasadniczym stanowisku,
by
definitywnie
rozwizan
i
przez
przez stworzenie
jedynie polskiego. Politycy
odrbnego pastwa towali si doskonale we
mona traktowa sk e wszelkie
e
wgierskie stany na kwestya polska moe
fakcie,
na równi z
poowiczne
e
wgierscy zoryensprawy polskiej nie
kwesty rusk czy jej
litew-
rozwizanie, chociaby
autonomi narodow czy prowincyonaln,
nie pro-
wadzi bynajmniej do celu a grozi nieobliczalnemi komplikacyami na przyszo. Wasna te sytuacya polityjedynie czna bya dla Wgrów najlepszym dowodem, odrbny organizm pastwowy bdzie dla Polaków i dla
e
sprzymierzeców zadawalajcym rozwizaniem sprate zasadniczo do poczenia tego wy polskiej. pastwa polskiego z Monarchi habsbursk, rónili si przywódcy polityczni narodu wgierskiego pomidzy sob jedynie co do stosunku, w jaki to pastwo postawione ma by do Austro - Wgier. Stronnictwa opozycyjne wysuny program tryalizmu. Stronnictwo niezawisoci widziao bowiem w nim realizacy swych zasadniczych w kierunku uzyskania wasnej armii zniesienia celnej i bankowej wspólnoci z Austry. konstytucyjne (lir. AnStronnictwo katolicko-ludowe drassy'ego) stojce na gruncie dualizmu ugody z 1867 r. zepewni on rópopieray tryalizm w przekonaniu, ich
Dc
de
i
i
i
e
wnowag
si
w
Monarchii
i
zabezpieczy
Wgry
raz na
52
zawsze przed zakusami centralistycznymi. Odmienne stanowisko zajmowa rzd popierajca go partya pracy narodowej. Broniono tu dualizmu ale na gruncie konWgry zawieraj stytucyi wgierskiej orzekajcej, ugod ze wszystkimi krajami pozostajcymi pod berem bez wzgldu na ustrój i prawno - paHabsburgów i one jednym stwowe stanowisko tych krajów do siebie kontrahentem a tamte drugim. Nie chcc wic wyrzeka si pyncych z tego korzyci pozostawiano z tej strony i
e
e
s
Austryi Polsce swobod uoenia wzajemnego do siebie z biegiem czasu stosunku. Trzeba jednake zauway, i rzd i partya pracy narodowej uwaokazao si, tryalizm austryacko - wgiersko - polski za program, moe pod dydanych warunkach wzity który
e
e
aj
by
w
skusy*).
Czerwcowe obrady Sejmu wgierskiego maj
zasadni-
e
sprawy polskiej z tej przyczyny, po raz pierwszy od wybuchu wojny doczekao si urzdowego okrelenia stanowisko monarchii austro-wgierskiej w kwesty i przyszoci Polski. Podobnie jak poprzednio, sprawa polska poruszon zostaa podczas dyskusy budetowej. Pocztek rozprawom da znowu hr. Juliusz Andrassy w mowie wypowiedzianej dnia 14-go czerwca. Podkrelajc na wstpie konieczno deklaracyi ze strony AustroWgier stwierdzajc niemono zwrócenia Polski pod panowanie rosyjskie, zaj on si prawie wycznie k w esty niepodzielnoci Królestwa, któr w danym momencie uwaa widocznie za najaktualniejsz. cze znaczenie dla
i
i
Stwierdzi i
bardziej
trzeba,
e
trudno
byo dobra
silniejszych
przekonywujcych argumentów przeciwko po-
dziaowi
anieli
traktujc
rzecz
te,
ze
które
wytoczy
Hr. Andrassy,
i
to
stanowiska interesów mo-
W
*) zwizku ze stanowiskiem partyi rzdowej wyoniy si projekty poczenia ich w jedn przyczenia do Wgier Boni Dalmacyi z Chorwacy, zgodnie z deniami samych Chorwatów. i
i
cao
53
carstw centralnych
a
przedewszystkiem
W-
e
rozdarcie Polski rzucajce Polaków gier. Podkreli, w ramiona panslawizmu „z wgierskiego punktu widzenia
najwikszym bdem, wyobrazi", podczas gdy uspokojenie
byoby najwiksz lepot
mona
jakie sobie
w
i
udaremni rosyjsk agitacy. Z duem znawstwem stosunków zaj si nastpnie hr. Andrassy dzisiejszym stanem umysów w Polsce, wydotychczasowe postpowanie Europy wobec kazujc,
Polaków
kwestyi
tej
e
Polaków skazuje ich na ugod z Rosy, która tylko przez wiaroomstwo rosyjskie nie miaa dotd powodzenia; gdyby wszake zwycistwo mocarstw centralnych miao sta si katastrof dla Polaków, to wówczas zrozpaczony naród wszystkiemi siami, których nie naley lekceway, stanie po stronie solidarnoci sowiaskiej, obok której niema dla Wgrów „miejsca na mapie .
w tej kwestyi maj o tyle wiksze znaczenie, e wród Wgrów nie istniej rónice w pogldach na panslawizm e w tej kwestyi by Wywody
hr.
Andrassy'ego
i
caej opinii publicznej. on rzecznikiem Ze stanowiskiem hr. Andrassy 'ego zesolidaryzowali si inni mówcy opozycyi t. j. Praat Giesswein i
spo.) oraz hr. Apponyi i pose z partyi niezawisoci. Ten ostatni zaznaczy, ctwa opozycyjne zgodne co do stanowiska
(chrz,
Saghy
e
tej
pokrywa si ono
w
rezolucy sprawie przez stronnictwo niezawisoci
styi polskiej
lon w
e
s
stronni-
i
z
kweuchwa-
w dniu
7-go czerwca.
Nastpnego
zabra
dnia
prezydent ministrów
hr.
Tisza.
w Z
sprawie polskiej gos mowy jego podkreli
naley przyczenie si do dania hr. Andrassy 'ego, by decyzya w sprawie polskiej zapada jak najprdzej oraz do owiadczenia Kanclerza niemieckiego co do losów Polski.
Trzeba
jednak
szed znacznie
stwierdzi,
dalej
e
hr.
Tisza po-
od Betthmanna Holi-
54
w ega
zarówno przez ciepo,
z jakiem
akcentowa przy-
w
szczególnoci Wgier wobec kwesty i polskiej, jak równie przez podkrelenie, u wszystkich czynników na Wgrzech panuje w tej nastpio to bezsprawie tasama atmosfera zwaszcza, porednio po mowie hr. Andrassy'ego. Jako najwaniejjednak naley ostaszy punkt mowy hr. Tiszy miarodajne czynniki tnie jego zdanie stwierdzajce, przy uregulowaniu kwestyi Monarchii kierowa si polskiej moliwie daleko idcem wziciem pod uwa-
stanowisko Monarchii a
jazne
e
e
uwaa
e
bd
ycze g pierwszy Po
interesów narodu polskiego.
i
urzdowych mocarstw centralnych odezwa si gos wcigajcy Polaków jako równorzdny czynnik do dyskusyi nad rozwizaniem kwestyi raz
ze sfer
Stao si za to w chwili, w której zasadnicze stanowisko Polaków w deniu do wasnego pastwa polskiej.
dostatecznie
W
byo
znane.
tym samym duchu zredagowan bya odpowied
premiera wgierskiego na
podkrela on skiego
wan
przy rol,
w
niej
telegram prezesa Biliskiego;
ywy
rozwizaniu
jak odegra
wspóudzia rzdu wgier-
sprawy tu
maj
zaznacza przywódcy narodu
polskiej
i
polskiego.
suy
moe Jako komentarz do mowy premiera artyku póurzdowego „Budapesti Hirlap" pod tytuem owiadczenie. Zaznacza on „ Polska", omawiajcy jego najwikszy poytek i najmniejsze niebezwyranie, pieczestwo zawiera dla mocarstw centralnych to rozwizanie kwestyi polskiej, które doprowadzi do odbu-
e
dowania pastwa polskiego runku zmierza Nie bez znaczenia
bd jest
usiowania
i
e w
kie-
rzdu wgierskiego.
te gos
„Alagyar-Hirlap" organu podkrelajc znaczenie niepo-
Andrassy'ego, który dzielnoci Polski dla Austro-Wgier stwierdza, interesowane w sprawie polskiej w znacznie hr.
tym
e s
one
wikszym
55
e
dlatego obowizkiem icli Niemcy, by musi osignicie u sprzymierzeca pomylnego jej rozwizania. Zbierajc wyniki dyskusyi polskiej w Sejmie wspraw nasz posuna gierskim stwierdzi musimy, ona niewtpliwie naprzód. Owiadczenie rzdu trzeba
stopniu anieli
i
e
w kadym
razie
traktowa
w
zwizku
zarzdzeniami, administracyi na auz
wprowadzajcemi korzystne zmiany w stryacko-wgierskim terenie okupacyjnym (przyczenie Chemszczyzny) a przez to w zwizku z krokami poczynionymi w maju 1916 r. przez Koo Polskie u miarodajnych czynników monarchii. Jeeli nie nastpio owiadczenie rzdu w kwestyi poruszonej przez hr. Andrassy'ego, to zapewne z powodu nieukoczonych wówczas jeszcze rokowa z Niemcami w tej sprawie. jei
e
rzd wgierski stan wyranie za niepodlegoci Królestwa, to tego dowodz
dnake
wyniki sierpniowych konferencyi min. spraw zewntrznych bar. Buriana z kanclerzem niemieckim. Jak wiadomo zasadniczym wynikiem tych konferencyi bya zgoda obydwu mocarstw centralnych na utworzenie i ogoszenie pastwa polskiego z niepodzielnego Królestwa. Jak z tego wida rokowania te nie poszy po linii, na której stay miarodajne czynniki monarchii i ogó stronnictw politycznych wgierskich. Nie trzeba akcentowa, wyniki tych rokowa nie bynajmniej ostatecznemi i stafaz w rozwoju kwestyi nowi jedynie bardzo polskiej ze wzgldu na definitywne jej rozwizanie przy rokowaniach pokojowych. Enuncyacye wgierskich mstanu, jakie po tych ukadach nastpiy, stwierdzaj, w ten sposób wanie ocenia si ich wyniki w politycznych koach wgierskich. Wrzeniowa sesya Sejmu wigierskiego przyniosa ponown, drug w cigu trzech miesicy debat polsk, najlepiej
s
ów e
e
wan
e
56 a to
w
acy
monarchii austryacko
zwizku
z
dyskusy nad dyplomatyczn
sytu-
wgierskiej i polityk obecnego ministra spraw zewntrznych. Zabierao w sprawie polskiej gos trzech mówców z ona opozycyi i prezydent ministrów hr. Tisza. Pierwszy poruszy j hr. Batthyany, przywódca lewej frakcyi stronnictwa niezawisoci. Mowa jego skierowan bya w znacznej mierze przeciw wszelkiemu cilejszemu gospodarczemu i politycznemu zblieniu si Wgier do Niemiec, jako gronego dla niezawisoci punkt samodzielnoci narodu wgierskiego. Ten i widzenia kierowa hr. Batthyany 'm, i przy rozwaaniu obszernym wywodzie przedstawi kwestyi polskiej. on dzieje wzajemnych stosunków polsko-wgierskich od r. 1830 a w szczególnoci obecn akcy komitatów -
am
W
w-
gierskich za przywróceniem
pastwa
polskiego,
poczem
zaj si
stosunkami, panujcymi przed wykuchem wojny na ziemiach polskich a w szczególnoci w PoznaSzczegóowo przedstawi hr. Batthyany dzieje skiem. polityki antypolskiej, ustaw jzykow, kolonizacyjn, i o wywaszczeniu a wreszcie stosunki szkolne i kocielne, by przez porównanie stosunków pod wszystkimi „w Austryi we trzema zaborami doj do wyniku,
e
niekorzystniejszych
w
Poznaskiem we wzgldnie stosunkach yli a czciowo dzi
wzgldnie najlepszych,
a
i
yj
Polacy". Na szczególniejsz uwag zasuguj wywody hr. Batthyany'ego tyczce rozstrzygnicia sprawy polskiej, którego domaga si jaknajspieszniej, aeby stworzy fait accompli, któregoby nie mona byo zmieni bez wzgldu na kocowy wynik wojny. Potpi on podzia administracyjny Królestwa widzc jedyne wyjcie w stworzeniu
polskiego niezawisego
rodowego
w
„odpowiednim
zwizku
przez dynasty". Widoczn
tu jest
pastwa z
na-
monarchi
ch
poczenia
57
pastwa
polskiego
z
monarchi habsbursk chociaby uni
personaln. Przedstawiwszy korzyci nia
odrbnego pastwa
zwizkowego
gi
hr.
przeciw stwoPolskiego pastwa
Batthyany
Królestwa
z
z utworze-
polskiego, jako ochrony przed pan-
slawizmem, zwróci si
rzeniu
pynce
Rzeszy niemieckiej
Z innego punktu widzenia uj kwesty polsk drumówca opozycyjny pose Ugron, przyjaciel polity-
czny hr. Andrassy'ego (stronnictwo konstytucyjne). Zaznaczywszy we wstpie, przyczyn upadku Polski bya przedewszystkiem dza zaborów u jej ssiadów, zaj si przebiegiem sprawy polskiej w czasie wojny.
e
e
zarówno w Królestwie jak w Galicyi powstaa do utworzenia pastwa polskiego, z Królestwa Galicyi pod berem Habsburgów e wyrazem tej dnoci byy Legiony Polskie. Nastpnie zaj si pose Ugron gównie na podstawie memoryau, jaki w tych sprawach zoyo Koo Polskie kierownikom rzdu monarchii sytuacy, jaka zapanowaa w Galicyi w okupowanej przez Austro - Wgry czci Królestwa
Stwierdzi,
i
dno
i
i
—
—
i
e
wyjtkiem kilku szczegóów pose Ugron zrozumia odczu doskonale to, co leao na sercu kadego Polaka pragncego rozwizania Polskiego.
Trzeba stwierdzi,
z
i
kwestyi polskiej, korzystnego nie tylko dla nas, ale dla monarchii austryacko- wgierskiej. Z gbokim realizmem przedstawi on sytuacy, jaka zapanowaa latem 1915 r. w odzyskanej z rk rosyjskich Galicyi, podniós zapa i powicenie Polaków, a zwaszcza Lwowian, ratujcych tysice jeców austryi
ackich,
i
ze
smutkiem
dotkn powodów,
które
zdoa-
58
y
zmrozi
wysoki
ten
spraw uchodców
podnoszc szczególnie niesusznych oskare, ja-
nastrój,
polskich
i
kiemi Polaków galicyjskich obarczano. Stwierdzi wreszmimo to, przykre te fakty nie zdoay sprowacie, dzi narodu polskiego z obranej raz drogi, aczkolwiek
e
zmuszony by podkreli zy wpyw, jaki one wywary na opini Królestwa Polskiego. Zwracajc si do stosunków na okupacyi austryackiej omówi szczegóowo spra-
w
wojskowej, jej niedomagania i bdy, brak potrzebnych organów cywilnych, kwesty jzyka administracyi
niemieckiego, rol ydów, spraw oddziaów robotniczych i rocznicy Konstytucyi 3-go maja. Zaznaczywszy
e
wiat polityczny
jest na rozdrogach pomidzy dwoma mocarstwami cenwskazujc na dnoci Polaków do utworze-
„polski
stajnych tralnemu,
i
pastwa polskiego pod berem Habsburgów na zasadzie r y a z m u wezwa pose Ugron nia
t
1 i
czynniki miarodajne do zaradzenia
zemu, dopóki
nie jest
A p pony
ograni-
zapóno. Trzeci
mówca opozycyjny
czy si
hr.
jedynie do wezwania rzdu, zostaa jaknajspieszniej rozstrzygnita. ci
i
by sprawa polska
Jak z powyszych wywodów widzimy, reprezentanopozycyi wgierskiej stanli na stanowisku rozwiza-
sprawy polskiej pod egid Habsburgów, za nieprzesdzon jeszcze na tym punkcie. nia
W
odpowiedzi na to zabiera gos strów hr. Tisza i skada w kwestyi owiadczenie, w którem wyraa tylko
form,
wy
w
jakiej
uwaajc j
prezydent minipolskiej
krótkie
ubolewanie nad pose Ugron poruszy traktowanie spra-
czynniki wojskowe i austryackie"; hr. Tisza umywa rce od odpowiedzialznaczyo to, noci za postpowanie tych czynników, stwierdza, dziao si to wszystko bez woli i wspóudziau rzdu Nie tumaczy ani nie usprawiedliwia niwgierskiego. polskiej
przez
e
n
e
.
59
czego a
koczy przemówienie swe ustpem,
analogicz-
co powiedzia w czerwcu, a stwierdzajwszystkie decydujce czynniki monarchii pracym, uwzgldni przy rozwizaniu sprawy polskiej „d-
nym do
tego,
e
gn
enia
yczenia
i
Polaków".
Zwrot
ten musi
jednake posiada znaczenie zupenie inne ni czerwcowe owiadczenie hr. Tiszy ze wzgldu na wypadki, które zaszy tymczasem. Akcentujc silnie uwzgldnienie y-
cze narodu
polskiego
przyrzekajc
im
poparcie ze strony kompetentnych czynników monarchii, da hr. Tisza do poznania, jak wielk do nich przywizuje wamia tu hr. Tisza na myg. Nie potrzeba dodawa, i
e
li przedewszystkiem stanowisko, jakie zajmie Królestwo
Owiadczeniem uczynionem w chwili, w której oczekuje ono dania mu monoci stworzenia swej legalnej odpowiedzialnej reprezentacyi, otworzy on zaPolskie.
i
mono
razem dla teje reprezentacyi rzucenia na szal wakhgo sowa przy ostatecznem rozwizaniu sprawy polskiej. Podobne akcenty znajdujemy w odpowiedzi hr. Tiszy na telegram wiecu w Filharmonii warszawskiej, w której, podkrelajc przychylno sfer miarodajnych dla „polskiej Galicyi" stwierdza premier wgierski gotowo uczynienia „dla narodu polskiego wszy-
stkiego,
co
ley w
liwoci". Hr. Tisza jest
zakresie ludzkiej
mem
stanu
powiedziane sowo. Nie trzeba
wacym
mo-
kade wy-
za zapomina
o tern, jak wane to dla jego owiadczenia stanowi przemówienia reprezentantów opozycyi wgierskiej, przytoczone po-
wyej
a
podkrelajce
moliwo
realizacyi
programu
habsburskiego, odpowied prezydenta Izby poselskiej Beóthy'ego na telegram piotrkowskiego zjazdu L. P. P. z wrzenia 1916 a wreszcie wynurzenia szeregu polityków wgierskich sprawie Polski, ogoszone przez „Gazet
w
Wieczorn "
,
a
pochodzce z pocztków padziernika 1 9 1 6 r
60
Z wynurze
tych widocznem nictwa polityczne wgierskie
jest,
e
pragn
wszystkie
stron-
jak najszybszej decyzyi w sprawie polskiej, za miarodajne dla jej rozwizania yczenia
e uwaaj i
narodu
naszego
e
denia
Legionów pierwszorzdn rol przy i
czynowi
polskich przypisuj teme rozwizaniu. Bardzo wyranie odczuwa si
e
definitywne rozwizanie przyniesie dopiero kongres pokojowy.
towanie faktu,
wy
polskiej
akcenspra-
Przedstawiciel
rzdzcego
stronnictwa
pracy
naro-
dowej, prezydent Izby poselskiej Beóthy, podnoszc konieczno zaatwienia sprawy polskiej w myl ycze w sprawie polskiej narodu polskiego stwierdzi,
e
stoj wszystkie stronnictwa wgierskie na samej platformie,
tej
dowego
wojny
Pester Lloydu, p. przyniesie dopiero
nie sprawy
naczelny redaktor Vezsi zauway,
póurz-
a
e
koniec
ostateczne rozwiza-
polskiej.
Bardzo wyranie zdeklarowali si reprezentanci stronnictwa konstytucyjnego. Przywódca jego hr. Andrassy, przypomniawszy stanowisko, jakie zaj co do rozwiobecny stan zania kwestyi polskiej, zaznaczy,
e
sprawy polskiej niezgodny
gldami
na
Legionów
te
jest
najrealniejsz
z
jego po-
e
czyn przesanek,
Stwierdziwszy,
kwestye.
jest
z
Polacy stworzyli sami dla rozwizania kwestyi poltak czyn ten jak i interesa skiej, wyrazi nadziej, Europy rodkowej doprowadz do susznego rozwizajakie
e
nia
sprawy
polskiej.
Pose
Ugron
bardzo wyranie zaakcentowa,
e
z
tego stronnictwa
stronnictwo jego
i
obec-
uwaa poczenie Królestwa Polskiego w jedno pastwo pod berem HabGalicy
nie z
sburgów
zadawalniajce jedynie dlatego program ten kwestyi polskiej i za
e
ych
si
popiera.
Na
rozwizanie
bdzie
z ca-
temsamem stanowisku stan
61
i
ksi
e
doda,
przyczem
Windischgratz,
dopiero
chwila zawierania pokoju rozstrzygnie definitywnie kwesty polsk. Przywódca stronnictwa niezawisoci hr. A p pony podniós konieczno jak najrychlejszego rozi
e
wizania
sprawy polskiej, zauwaajc, pogld ten podzielaj take miarodajne sfery monarchii. Podkreli, e wojna obecna uprzytomnia spoeczestwu wgier-
konieczno odbudowania pastwa
skiemu
polskiego
wykazujc pynce std korzyci
i
wyraz przekonaniu,
e
polskiej zaspokoi interesa
Hr. Aladar
Zichy,
sprawy
rozwizanie
ostateczne
da
narodu polskiego. prezes stronnictwa
katolicko-
ludowego, osobisto bardzo dobrze poinformowana o po-
gldach panujcych zarówno
w
rzdowem,
stronnictwie
e
w
partyach opozycyjnych, stwierdzi wyranie, sprawa polska znajduje si obecnie na drodze, która jak
i
wedle opinii polityków wgierskich, nie jest odpowiedni, lecz doda zarazem, e obecna forma rozwizania sprawy polskiej nie jest bynajmniej trwa. Wyraone tutaj pogldy przywódców politycznych narodu wgierskiego zasuguj na baczn uwag polityków polskich. Wskazuj one dowodnie, program poczenia Oalicyi z Królestwem pod berem Habsburgów nie zosta przez Wgrów bynajmniej porzuconym i oczekuj oni wyrazu i na-
e
ycze
e
rodu polskiego razu
danego
przez
i
w
tym take
de
kierunku,
reprezentacy
i
to
wy-
Królestwa
Polskiego. lestwa
Rzecz kierowników politycznych Króbdzie t kwesty si zaj, co do niej si wy-
powiedzie
Wgier.
i
ustali
program
dziaania
bd
w
stosunku do
Bez wzgldu na to, jakie ostateczne rozwizania sprawy polskiej, trzeba stwierdzi,
wyniki
e
par-
62
lament wgierski by jedynym w Europie, z którego trybuny rozlegay si w sprawie polskiej gosy nietylko szczere i nam yczliwe, gosy, wród których nie byo wyjtku, lecz bdce jednoczenie wyrazem denia do
w
dzisiejszych takiego rozwizania sprawy polskiej, które warunkach politycznych narodowi naszemu obiecywao byt pastwowy na zdrowych i silnych oparty podsta-
wach,
i
jeeli politycy
wgierscy,
stawiajc
swój
pro-
w
kwestyi polskiej kierowali si interesami pastwa wgierskiego, to jest to tylko dowód, jak zgodne
gram
s
pastwowe
Wgrzy
w
interesa Polski
s
i
Wgier.
te jedynym narodem
w
Europie, który
swych warstwach, przez uchway komida wyraz swej woli, dajcej odbudowania
najszerszych
tatowe,
niepodlegej Polski. Stanowisko zajte przez
Wgrów
wobec sprawy
niewtpliwie jedn z jasnych kart jach naszego narodu w czasie wielkiej wojny. polskiej jest
w
dzie-
III
Polska
i
Wgry
Ostatnimi progami, na których zatrzymaa si kultura aciska w swoim pochodzie na wschód byy Polska Wgry. Na wschód od nich znalazy si ju ludy i obce wiar i kultur Zachodowi, wobec których przypada Polakom z jednej strony rola szerzycieli zachodniej kultury poród nich, z drugiej za nierzadko rola obroców Europy przed zalewem barbarzystwa Wschodu. Na polskich i wgierskich ziemiach zatrzymyway si w cigu dugich wieków fale najazdów tatarskich i tureckich. Nie i
sign
poza Warszaw Karpaty, a fakt ten potwierdzia wojna obecna w ca-
te expansya
potrafia
rosyjska
ej swojej rozcigoci. Wszystko to wzmacniao wiekowe poczucie solidarnoci midzy Polsk a Wgrami. Tysic lat
historyi
szukali
gierska jest
wiadczy te,
zdobyczy i
ni
i
ani Polacy ani
podboju obcych ziem
polska krew
pyna
kademu narodowi
kultury
e
tylko
w
najdrosze: ich
i
Wgrzy ludów.
nie
Wi-
obronie tego, co
jzyka,
wiary,
ziemi.
Ktokolwiek, cho pobienie, przejrza dzieje wiekowego stosunku Polski do Wgier, ten stwierdzi musia, Wgry to jedyny z naszych bezporednich ssiadów, z którym nie mielimy zatargów na tle istotnego przeciwiestwa interesów. Starcia polsko-wgierskie, jeli nie byy zajciami natury lokalnej, ograniczay si do zatargów wywoanych polityk dynastyczn panujcych, czsto obcych pochodzeniem, z któr prawdziwe interesa danych pastw bardzo mao miay wspólnego. To te usi-
e
66
owania Zygmunta Luksemburskiego, zatargi Macieja impreza JeKorwina z Kazimierzem Jagielloczykiem rzego II. Rakoczego, stay si w rezultacie epizodami dziejowymi, a prowadzce do wspólnego w tylu wyi
padkach postpowania. Sprzecznoci sigajcej ywotnych interesów obu narodów, jak wobec Krzyaków lub Rosyi, nie
byo midzy Polsk
Wgrami.
a
przyj muwzgldu na wa-
Taki, a nie inny przebieg historyczny
siay stosunki polsko-wgierskie, tak ze runki naturalne, jak i na warunki polityczne obu krajów. O warunkach naturalnych zadecydoway Karpaty, niewprawdzie komunikacyi midzy Polsk utrudniajce a Wgrami, lecz przecigajce midzy nimi tak wyran tak Polacy, jak i Wgrzy uznawa musz granic, za niezaprzeczon wasno ssiada wszystko, co ley po zatargi o ekspanzy terytodrugiej stronie gór, tak, ryaln w tym kierunku z góry musz by wykluczone.
e
e
e
morzem, do którego z biePotguje to jeszcze fakt, ekspanzya giem Wisy kieruje si Polska jest Batyk pastwowa Polski szuka musi ujcia przenarodowa i
e
i
dewszystkiem na wschodzie, podczas kiedy Wgry wraz biegiem Dunaju zmierzaj w swej ekspanzyi na pówypotrzebuj dostpu do morza Adryatysep Bakaski i
ckiego.
Wgrów s
tak Etnograficzne terytorya Poloków i cho siebie bardzo blizkie nie styrozmieszczone, wic kaj si nigdzie bezporednio z sob. Wykluczone spory narodowociowe o charakterze granicznym, walka o poszczególne gminy czy nawet jednostki, jaka wytwarza si np. na pograniczach polsko- niemieckiem, polskoczeskiem, lub polsko-ruskiem. Co wicej powstaje tutaj
s
e
s
nawet pewna solidarno dzielajcych ich
ywioów
Najwaniejszym tak
Wgier
jak
i
polsko-wgierska wobec rozruskich czy sowackich.
atoli jest
Polski
s
fakt,
e
wynikami
narodowy dugiego procesu ustrój
67 Szlachta, inteligencya
historycznego.
i
mieszczastwo
s
s
na caych Wgrzech wgierskie, podobnie jak w zasadzie polskimi na caem terytoryum historycznem polskiem. Sto lat rzdów obcych poczynio wprawdzie szczerby w tym stanie posiadania Polaków, ale istotny stan rzeczy nie uleg zasadniczo zmianie i odbudowanie pastwa polskiego rychoby potrafio te szczerby wypeni, podobnie jak si to stao na Wgrzech. Narodowoci otaczajce Polaków jak Litwini, Biaorusini i Rusini (Ukraicy) podobnie, jak yjcy na Wgrzech (poza Chorwacy) Sowacy, Rusini oraz Rumuni, narodowociami posiadajcymi jedn tylko warstw wociask oraz bardzo nieliczn inteligency. Niet. j. które z nich posiadaj w dodatku bardzo sab, a nieraz wprost samowiedz narodow. Poniewa Polacy (poza Niemcami, bdcymi przewanie yi
s
adn
Wgrzy
s
wioem napywowym) na swoich terytoryach historycznych jedynymi narodami posiadajcymi
struktur spoeczn zarazem jedynymi narodami mogcymi utrzyma na swych ziemiach pastwo, przeto analogia pooenia odbija si musi w postpowaniu ich w stoi
i
sunku do
siebie.
Stosunki
te
zapewne na dugo
w
przy-
szoci nie ulegn zmianie. Wbrew krcym o tern pogoskom, Wgrzy rozwijaj si liczebnie kulturalnie a nie w mniejszym stopniu Polacy mimo, e od lat dziesitków znajduj si w niesychanie cikiem pooeniu narodowem politycznem. Niema za mowy o tern, by ssiadujce z nimi narodowoci w krótkim czasie potrafiy ich w tym rozwoju docign a nie dopiero przei
i
i
wyszy. Z powyszych danych wynika,
przeciwiestwa
Polsk
wszystkiem
interesów
Wgrami by
a z
powodu
e
zasadniczego
pomidzy
moe
przedenie warunków naturalnych, które
68
stwarzaj co wicej potrzeb solidarnoci midzy obyw praktyce, dwu narodami. Rzecz oczywista jednak, a zwaszcza przy praktycznym rozwizywaniu kwestyi polskiej wyoni si musi cay szereg momentów, które pod uwag, aeby zrozumie istniejc sytrzeba pierwszym rzdzie za trzeba tu rozway tuacy. warunki Wgier jako czynnika dysponujcego w tej
e
wzi
W du
wpywem politycznym. Momentem, który w wysokim stopniu wpywa na stanowisko Wgier w polityce zagranicznej, a zwaszcza chwili
si
i
za
na stanowisko ich wobec ewentualnych zdobyczy terytoryalnych Austro- Wgier, jest wzgld z jednej strony na wpyw Wgier w obrbie Monarchii, z drugiej za
sytuacy ywiou wgierskiego w obrbie samych Wgier. Jak wiadomo ywio wgierski liczy niewiele e wicej nad poow ludnoci pastwa wgierskiego wobec tego decydujcy wpyw, a nawet wycznie, na rzdy kraju zawdziczaj Wgrzy umiejtnemu wyzystrzeeniu ukadu si tam istniejcego. Rzecz skaniu na
i
—
i
prosta,
e
deniem Wgrów
musi
by
nietylko staranie
do narodowoci niewgierskich nie wpywa aden czynnik obcy (czego np. nie mogli dotd unikn u siebie Polacy) lecz take o to, by istniejca na Wgrzech równowaga si nie ulega zmianie na ich niekorzy, zwaszcza przez wzmoenie si liczebnie lub politycznie tyche narodowoci. Std oczywicie wypywa konieczno niedopuszczenia do
si od
to,
wcielenia
by na stosunek
ich
w obrb Wgier waciwych
plemiennych jak równie
niech do powikszania Mo-
narchii takimi elementami, któreby
wpyn
terytoryów obco-
niekorzystnie
mogy
na uksztatowanie si stosunków na Wgrzech. Tyczy si to w pierwszej mierze nabytków na ziemiach serbskich a zwaszcza aneksyi Serbii, któraby w obrbie Monarchii austro-wgierskiej zgromadzia wszystkie kraje zaludnione przez Serbów i Chorwatów. Aneksya Serbii
69
bowiem, pozornie przecinajca definitywnie niebezpieczn dla Wgier kwesty serbsk doprowadziaby w rezultacie do katastrofalnego dla Wgier rozwizania tej kwestyi. Niewtpliwem jest bowiem, po upywie pewnego czasu sfery centralne monarchii musiay do doprowadzenia do skutku jakiej ugody z Serbami, którzy przestaliby by czynnikiem zewntrznym a staliby si integralnym skadnikiem monarchii. Uoenie z nimi ko-
e
dyby
rzystnego modus vivendi byoby zatem interesem Monarchii. Ostatecznie wczeniej czy póniej mogoby nastpi poczenie wszystkich krajów serbsko-chorwackich
w
jedn jednostk jeeli nie pastwow to autonomiczn, odcinajc Wgry od dostpu do morza mogc sprowadzi do rzdu kraju koronnego. Sytuacya ta je byaby tern groniejsz dla Wgrów, e w krajach serbskochorwackich zamiast Chorwatów wysunby si na czoo ywio serbski jako liczebnie silniejszy, a ze wzgli
i
du na prawosawie bliszy panslawizmu anieli katoliccy Chorwaci. Co wicej Serbowie staliby si wtedy czynnikiem miarodajnym w bakaskiej polityce monarchii, któr staraliby si kierowa, nawet wbrew Bugaryi w stron Morza Egejskiego. Te wszystkie wzgldy nakazuj Wgrom sprzeciwienia si aneksy Serbii, poza zapewnieniem sobie oczywicie pewnych punktów wanych ze wzgldów strategicznych, których posiadanie pozwolioby kadej chwili wpywa decydujco na zachowanie si Serbii. Opór Wgrów przeciw aneksy Serbii tern wiksze ma szanse, pastwa koalicyi pogodzi si mog wprawdzie z odstpienia Macedonii Bugarom, lecz w imi swego prestige broni serbskiego pupila od ostatecznej zagady. Aczkolwiek Wgrzy nie mog uwaa za podane dla siebie samych nabytków poza granicami monarchii, jako mogcych naruszy istniejc w monarchii i na Wgrzech, a korzystn dla nich równowag si, to jei
i
e myl
bd
70
spraw z tego, e monarchia nie moe wyj z pustemi rkoma ze zwyciskiej wojny, choby ze wzgldu na terytoryalne zdobycze swoich sprzymierzeców. Wobec maego prawdopodobiestwa na Bakanie, pozostaj tylko na zysku we Woszech bytki w Polsce. Std zrozumiaym jest program wgierdnake zdaj
sobie
i
i
ski
w
sprawie polskiej. Niewtpliw jest rzecz,
e najgroniejszym
wrogiem sta si w ostatnich kilkudziesiciu latach dla Wgier panslawizm a z nim szerzca go Rosy a. Rosya Morza ródziemnego przez opanowanie pówyspu bakaskiego spotyka na swej drodze Wekokrzyuje si z ich ekspansy polityczn gry nomiczn. Std te wyranym celem Rosyi stao si ostateczny ich podzia chociaby na rozbicie Wgier szereg drobnych pastewek narodowociowych, które, opiek rzecz naturalna, pozostawayby pod wpywem zmierzajc
do
i
i
i
i
Rosyi
i
póniej
wczeniej czy
wszechrosyjskie.
Akcy
prowadzia Rosya drog ludnoci,
liczc
na
wsiknyby w
morze
przygotowawcz do tego agitacyi
znalezienie
celu
wród
niewgierskiej dobrego dla niej pod-
oa, zwaszcza wród ywioów sowiaskich prawosawnych. eby nie dopuci do wzrostu tego gronego niebezpieczestwa musz zmierza Wgry do zarówno zamania jej wpypokonania Rosyi wu na pówyspie bakaskim jak moliwie dalekiego i
i
i
odsunicia jej od swych granic, któreby uniemoliwio oddziaywanie Rosyi na stosunki wgierskie. Nastpi
moe jedynie przez oderwanie od Rosyi stworzenie z nich odziem polskich rbnego organizmu pastwowego, któposiaryby nie tylko oddziela Wgry od Rosyi, ale to
i
i
dostateczne siy wasne do stawiania oporu deniom rosyjskim. Takie rozwizanie sprawy jest dla Wgier
da
71
e
podane,
idee panslawistycznc
tern
bardziej
nie
znajdoway nigdy prawdziwego podoa
wród
Polaków.
Polska pozostajca od lat kilkuset antagonizmie z Rosy z powodu walki o wpy-
w wy w krajach
stale
litewskich
i
ruskich, Polska,
której
upa-
dek zosta faktycznie spowodowany przez pastwo ronastpnie przez lat dziesitki konsekwensyjskie, tnie do zgniecenia wszelkich pastwowo - twórczych Polaków, ta Polska nie moe nigdy by poda-
dce
de
tnym materyaem
dla
panslawistycznej
by
agitacyi
e dy
rosyj-
Nie moe niem tern wicej, ona do poddania najbardziej kulturalnego narodu sowiaskiego, Polacy, pod wpywy niszej kultury rosyjskiej jakim roztopienia jego narodowej indywidualnoci we falach i sowiaszczyzny. Ten stan faktyczny rozumiej bardzo dobrze na Wgrzech, gdzie powszechnym jest przekonanie, Polacy narodem sowiaskim pod wzgldem etnograficznym, ale nie politycznym. Nie potrzeba udowadnia, nakrerol odegra w interesie Wgier tylko Polska silna i posiadajca wszelkie dane samodzielnego bytu narodowego i pastwowego. Nowy podzia Polski, któryby musia wród Polaków due rozgoryczenie w stosunku do mocarstw centralnych, kryby dla Wgier niebezpieczestwo, na które tam ju dostatecznie zwrócono uwag; zrozpaczeni i zawiedzeni w swoich oczekiwaniach Polacy musieliby skania si ku wysuwanemu przez Rosy programowi zjednoczenia ziem polskich. Nie jest te dla Wgier podanem, by decydujcy gos w sprawie Polski uzyskay Niemcy, bo wówczas do Królestwa Polskiego, przyczonego do Niemiec, ciyyby z koniecznoci i inne dzielnice Polski. Wtenczas za mogaby nastpi w bliszej lub dalszej przyszoci utrata Galicyi, a co zatem idzie porednie okolenie Wgier na olbrzymiej przestrzeni przez wpywy skiej.
s
e
lon
s
moe
e powyej
wywoa
72
mogaby
których decydujca przewaga nie dla nich korzystn.
niemieckie,
by
Zwizanie Polski w jakiejkolwiek formie z monarchi austryacko- wgiersk ley z rozmaitych przyczyn w interesie Wgier, który w tym wypadku jest zupenie identyczny z intere-
Mono
uzyskania pesami dynasty i habsburskiej. wnego wpywu na sprawy polskie, konieczno lojalnej wzajemnoci w stosunkach polsko-wgierskich, zwaszcza ze wzgldu na polityk obydwu tych narodów wobec ssiadujcych z nimi narodowoci, dawayby Wgrom gwarancy, e nowo powstae pastwo polskie nie przy-
W
kombinacyi byoby te moliwe poczenie Galicyi z Królestwem Polskiem, któreby w duniesie
im szkody.
tej
ej mierze wzmacniao nowe pastwo
i
wzmagao
jego
si
oporu przeciw Rosyi. Nie bez znaczeuia bowiem byaby tutaj kwesty a ruska. Polacy we wasnym interesie
sta by
musieli na stray,
aeby prdy
moskalofil-
szerzyy si wród Rusinów, mieszkajcych na terytoryum dzisiejszej Galicyi, a w ten sposób kadliby tam przedostania si ich na Wgry. Nikt te nie udzi gdyby Wschodnia Gasi na Wgrzech co do tego, licya rzdzon bya przez Ukraiców, to oznaczaoby to przeniesienie si ruchu ukraiskiego pomidzy Rusinów wgierskich, lub te uczynioby to przeniesienie si zalenem wycznie od dobrej woli Ukraiców i mogoby
skie nie
e
by
przez nich
wygrywanem
jako atut polityczny
sunku do Wgier. Gwarancyi
w
gyby da Wgrom take rzdy
tym kierunku
w sto-
nie
mo-
w
Galicyi niemieckie które nie przeszkadza-
wschodniej, lecz jedynie polskie, jc rozwojowi Ukraiców u siebie, nie miayby jednak adnego interesu w szkodzeniu ssiadowi i naraaniu przez to podanych dobrych z nim stosunków. Toczca si obecnie wojna, bdca zapasami wielkich
narodów europejskich,
umocnia niewtpliwie
W-
grów
w
przekonaniu co do ich oparcia siej, jako narodu liczebnie niewielkiego, o zwizek z jednym z wielkich narodów europejskich. Zarazem jednak obawa przed zbytni przewag nawet zaprzyjanionego lecz znacznie potniejszego od Wgier narodu, nakazuje szuka Wgrom stosunków z innymi mniejszymi narodami, któreby stanowiy dla nich pewn asekuracy. Tern tumaczy naley niezwyk popularno obecnie na Wgrzech przyjani wgiersko-tureckiej i wgiersko-bugarskiej pod hasem pokrewiestwa turaskiego. Dalszym czonem w tym
zwizku byaby
Polska.
I
tumaczy
tern
naley
sobie
dzi na Wgrzech gosy, które domagaj si, by Wgry utrzymyway w przyszoci cise stosunki z Turcy, Bugary Polsk, które to pastwa opierajc si o zwizek z narodem niemieckim w Austryi Niemczech, stanowiyby z jednej strony wa pomidzy Europ rodkow a wschodni, z drugiej za utrzymywayby podan równowag pomidzy Niemcami a zwizanymi z nimi sabszymi narodami. te
liczne
i
i
Bez wzgldu na bierze
ustrój
formie Polska sobie naley,
ostateczne ksztaty przy-
to, jakie
pastwowy polski, oraz czy w jakiej bdzie zwizan z Wgrami, uprzytomni i
e
odbudowanie pastwa polskiego
zmie-
ni musi
stosunki polsko-wgierskie. Zamiast stosunku narodu polskiego do i Wgier oraz na odwrót,
Wgrów
wrócimy znów do stosunków polityki dwóch pastw do siebie. I dlatego tu bdzie nie tylko zewntrzna ale wewntrzna polityka Polski, zarówno pod wzgldem ekonomicznym, narodowym jak wojskowym. Z tego comy powiedzieli wyej, wynika, o antagonizmie polsko-wgierskim mowy by nie moe e wobec tego naley do takiego uoenia stosunków wzajemnych, któreby usuwao moliwe punkty tarcia, akcentujc solidarno postpowania. Nie naley oddawa si obawie, jakoby stosunki i
wan
i
i
e
dy
i
74
ekonomiczne mogy pomidzy Polsk a Wgrami stworzy konkurency, dziki rolniczemu gównie charakteprodukcya rolna Królestwa rowi obu krajów. Wiemy,
e
Polskiego nie wystarcza ju waciwie na potrzeby kraju, i zboe wgierskie znajduje doskonay zbyt w kra-
e
O
konkurencyi niema niemieckich. dostarczy nam mogy a zato iloci yta i mki pszennej, jakie co
jach
by
Wgry
bd
wic mowy duych bd
dzi sprowadza Królestwo z zewntrz, podobnie jak byda na rze dostarczanego dotd ze stepów rosyjskich. Tak samo stanby otworem rynek polski dla owoców a zwaszcza win wgierskich, których import uniemoliwiay dotd i
wysokie ca
rosyjskie.
by
mowy o tern, by rozwijajcy si Nie moe te dopiero przemys wgierski i polski mogy ze sob kondla ich ochrokurowa. Owszem Polska i Wgry ny musiay prowadzi wspóln ochronn polityk prze-
bd
mysow
wobec
kiego i czeskiego z td przez Wgrów,
Austry
a
przemysu niemieckiego, austryactakim powodzeniem uprawian do-
silnego
Wgrami
mimo
to,
e
granica celna
midzy
nie istnieje.
Polska posiada natomiast bogactwa naturalne, bardzo podane dla Wgier, które nie posiadaj prawie korzystania z naszych pokadów nafty i wgla. wglowych jest rzecz pierwszorzdnego znaczenia dla
Mono
Wgier zmuszonych sprowadza wgiel z zagranicy. Nie trudno te byoby poczy nasz rewir wglowy z pobliskimi Wgrami z pominiciem obcego terytoryum, odpowiedni przebudow istniejcych linii kolejowych (Szczakowa, Trzebinia, Owicim, ywiec, Csacza), co zarazem stanowioby najkrótsze poczenie Warszawy Krakowa z Budapesztem. Wschodnie Karpaty przecite przez
i
s
ju
kolejowych. Dla przyszego uksztatowania si stosunków polskoi
obecnie dostateczn sieci
wgierskich ogromne znaczenie
linii
ma wzajemna polityka
75
wobec obcych narodowoci w
obrbie obydwóch musimy we wasnym interesie do tego, krajów. by aden czynnik obcy nie mia gosu przy regulowa-
Dy
do Rusinów czy do innych narodowoci zamieszkujcych ziemie polskie domaga si musimy uznania tych kwestyi za kweniu naszego stosunku
i
stye
wewntrzne
polskie.
Std
bez wszelkie sympatye rasowe czy polityczne
wzgldu na
wstrzyma
si musimy od ingerencyi w jakiejkolwiek formie w sprawy narodowociowe wgierskie. Kada
inna metoda prowadzi jedynie do nietrudnego rewanu strony zaatakowanej. Jedynie lojalne uzna-
Wgrów spraw narodowociowych za wewntrzne sprawy obu krajów jest tutaj podanem wyjciem to nie tylko w interesie Polaków Wgrów ale nie przez
Polaków
i
i
i
i
dotyczcych obcych narodowoci. Nie trzeba te zapomina, e w duym zwizku
pozostawa bdzie
sob
powstanie wzgldnie istnienie narodowych armii w Polsce i na Wgrzech, jakote o tern, polityka tych krajów zarówno wobec wschodnich jak i zachodnich ssiadów duo posiada bdzie linii wspólnych. Tym wszystkim wzgldom ustpi te musz te drobne rónice, jakie wyoni si przy szczegóowem uoeniu wzajemnych stosunków, ze
e
mog
dno
obu stron istnie bdzie do lojalnego ich uoenia i utrzymania. Piszc w tern przekonaniu niniejsze uwagi pragn przedewszystkiem zainteresowa mocniej kierowników naszej polityki t tak ywotn kwesty i pobudzi publicystyk polsk do gbszego rozstrznicia zwizanych z ni zagadnie. jeeli tylko z
IV
Materyay
79
DWIE ODEZWY
1.
Odezwa Rzdu Narodowego Przesana Komitatom wgierskim a zakomunikowana poczonym Izbom sejmowym dnia 5. sierpnia 1831 roku.
Rzd Narodowy
powzi wiadomo,
polski
e
szlachetny
naród wgierski sam wród powszechnej obojtnoci Europy sprawy pierwszy podniós za nami gos braterski dla naszej w adresie komitatów do najjaniejszego Cesarza Austryi podawielkomylny naród moe tak miao nym. Szlachetny tylko i
w
imieniu ludzkoci, cywilizacyi i potrzeb Europy przemawia, rzd to ojcowski i sprawiedliwy, przy którego tronie podoa przeszo i zapytywa przybny gos wznosi si,
wywoywa
szoci moe.
Ta sympatya narodu wgierskiego w
acuch
dzisiejszej
przyjaznych chlubnych wspomnaszej sprawie wzrusza prawie bratnich narodów. I w lunie dwóch ssiednich w królach istniay pomidzy nami zwizki. Szlachta dach osiadaa za dawnych czasów na wgierska rada przenosia si kwitny, swobody za które tej ziemi, gdzie niegdy swobody dzi potomkowie ich moe jacy lej krew w zawzitych boi
i
i
i
koci Wgrów spoczywaj w jednych mogiach pod Warn, gdy przed czterema wiekami podobna sympatya dwóch narodów podobna szlachetna sprawa wywioda je na bój z potg groc Europie. Dawalimy wzajem nieraz jedno bero obu naroprzyjmowalimy królów, dom rozkazywao. Jake mio clzi wspomnie, e królewna
Koci Polaków
T
jach.
i
i
i
i
e
równie polska jak wgierska, dobra Jadwiga skojarzya PolDnieprem granice sk z Litw utwierdzia nasze, których si dzi krwawo dobijamy. Jak mio dzi wspomnie powtórzy, najgroniejszym pogromc Moskali by prowadzi zwyKról Stefan Batory, który daleko za cizkie ory polskie, pod któremi zastpy wgierskie laury
potn
i
i
Dwin
e
i
Dwin
i
80
dodaj wagi naszym ozwanie si narodu wpodnosz razem o naszych przyszych
zbieray.
Te wspomnienia przeszoci
uczuciom
przez
gierskiego losach te
mylno
szlachetne
dzisiejsze
obudzonym wielkomocne nadzieje, do jakich sprawiedliwo nim panujcego monarchy Franciszka I nateraz nad i
i
Tómacz uczu powszechnych Rzd Nadaje Polakom prawo. upowania X. N., abycie udawszy si rodowy polski wzywa na miejsce, owiadczyli narodowi wgierskiemu najwysz i
e
wdziczno
to uczucie równie Polaków. Powiedzcie mu, cay naród Sejm, jak wojsko nasze bohaterskie, jak jakikolwiek los nam niebo przePowiedzcie mu, przenika. znacza, gotowa ju zota karta dzisiejszych dziejów naszych, czyn ludzki, czyn braterski zaa na nich zapisany bdzie
Rzd
i
i
e i
cnych
Wgrów.
Odpowied na adresy wystosowane
Franciszka Smolki
do
z
Wgier
po mowie 1861
r.
Wyrazy gorcych uczu wystosowane do mnie, za sowa obrony dla witej wgierskiej sprawy, przyjmuj z wdziczno-
zoy
ci, aby je
—
w rce
narodu.
Naród mój Polska caa, kocha Was Wasz spraw, a ja byem tylko wiernym tómaczem tych uczu, które dla Was mieszcz si we wszystkich sercach na tej szerokiej przestrzeni Dnieprem. art midzy ojczyzny naszej Wasza sprawa, to nasza a nasza to wasza. przelewali obficie przeszoci walczylimy wspólnie wolnoci eurokrew nasz w obronie wiata, cywil izacyi
—
i
W
T
W
i
—
i
i
pejskiej.
w
Wam
jest winna, rzucia nieuznaniu, co nam absolutyzmu, pod któnas i Was na pastw ostatnich wysilen rym chocia gorzko, ale dumnie "jczymy. Czyli miecz w rku, czyli te na nich kajdany, zawsze chorgiew wolnoci 'powiewa przed nami. chorgwi, tylko pod t, wszelkie przeciwnoci Pod
Europa
i
t
i
zwalczamy. Dzielimy losy narodowego nieszczcia; przyjdzie chwila korona w. Szczepana dla nas, a z pomoc pociechy zarówno z Jagiellonów Koron. wietnoci, zabynie dawn Sztuczne domowe niesnaski, szerzone nieprzyjacielsk rk, znii
bo
i
kn
musz, bo
wolno
jednoczy, ale nie
wani
narody. Dzie-
81
si
bd
wicków Waszej naszej przeszoci, niechaj rkojmi wiadectwem, e walczc o wolno dla siebie, radzimy zawsze chtnie dzieli si z ni z drugimi. Wierni wielkiej ojców Waszych spuciinie, pozyskacie serca obok Was z Wami na jednej ziemi mieszkajcych „ rodowoci, które ostatecznie poznawszy Wasze dla nich brater i
.
i
,
wspólno jedno celów, Wami walczy bd o suszne dla
skie usposobienie, a
dnoci
z
prawa.
Wam
i
wspólnie nich
i
i
w je-
dla V
Temi sowy przemawia Polska przez usta moje, podajc stale wieczycie ucinienie doni braterskiej. i
82
2.
Wyjtek
AKCYA KOMITATOWA
odezwy Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie do rad komitatowych wgierskich. »W roku 1849 szeregi rosyjskie przedzierajce si przez z
Karpaty po trupach Polskiego Legionu, stojcego tam na stray, zej mogy na nasze yzne równiny, a dzisiaj pierwsze fale gronego najazdu rosyjskiego powstrzymay dzieci legendarnego Legionu Polskiego. Wsi, miasta, komitaty, uratowali od spustoszenia. Bronili nas, gdy wasna ich ojczyzna lega wskutek popioach. Podzia Polski by jednym z najwojny w gruzach i
niesprawiedliwszych historyi
sion
gow
da Polska moewolnoci*.
s'wiata.
prawnie Odezwa powoujc si
z
podnie-
dla siebie
na
Deaka, Kossutha Andrassy'ego w kwestyi polskiej wzywa do uchwalenia rezolucyi, domagajcej si zadowolenia narodowych aspiracyi Polaków. stanowisko
i
UCHWAY KOMITATÓW Komitat Temes.
z
24113 1915. Do klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Prob z daty 25 u. m. przedkadam Radzie Komitatów wnioskiem przychylnym.
Co si za na to
to
rj
wspódziaania przy rozszerzaniu arkuszy wtedy uczyni, gdyby rzd
mógbym to tylko zezwolenie, gdy chodzi
do podpisów,
da
tyczy
L.
Temes war, 4 wrzenia 1915
tu
o ruch ogólno krajowy.
r.
Wiceupan
(podpis nieczytelny)
83 Miasto
Kooszwar.
L.
12358 1915. Unia 23 wrzenia 1915
Drodzy Przyjaciele
i
r.
Rodacy!
Rada woln. król. m. Kooszwaru na zwykem posiedzeniu odbytem 23-9 1915 r. pod L. prot 192 przyjmujc do wiadomoci pismo klubu polsko-wgierskiego co do susznego sprawiedliwego zaatwienia sprawy polskiej, jednomyln uchwa orzeka, i daje wyraz protokolarnie sympatyi odczuwanej dla postanowia wystosowa nastpujc rezonarodu polskiego Sejmu wgierskiego w sprawie przyPoselskiej Izby lucy do niezawisego suwerennego Pastwa wrócenia samodzielnego i
i
i
Polskiego: Kr. woln. m. Kooszwar na podstawie uchway Rady na na podstawie prawa, wynikajposiedzenia z 22-IX 1915 r. zwraca si z nastpujc r. praw. 1886 art XXI 2-go cego z § prob do Izby Poselskiej Sejmu wgierskiego: Niech raczy zai
wg. Rzdowi, by wywar, zapewniony Wgrom w konwpyw na sprawy zewntrzne Austrowgierskiej stytucyi gier w tym duchu, by po spodziewanym zwycieskiem zakodla naszych sprzyczeniu obecnej wojny wiatowej dla nas leci
król.
W-
i
mierzeców, ukady pokojowe zawary take
przywrócenie
samodzielnego, niezawisego suwerennego Pastwa Polskiego. Tylko przez przywrócenie suwerennego Pastwa Polskiego mona w zupenoci cakowicie naprawi t historyczn niesprawiedliwo, któr ssiadujce z Polsk mocarstwa popeniy na narodzie polskim przez kilkakrotne rozbiory. Dzisiaj te naley sprzymierzonym mocarstwom rodkowo-europejskim w ich
naprawi popeniony przez zniweczenie Pastwa Polskiego wielki bd, który niemao winien temu, e zbyt wzmoona na siach Rosya, jako bezporedni ssiad popada w konlikt wojenny z Niemcami Austro -Wgrami. Suwe-
wasnym
interesie
i
renne
Pastwo
dowego rozwoju i
odzyska wszystkie warunki naro-
wyzyskania naturalnych
róde
si
i
bdzie
w dzicznym, lecz zarazem potdla mocarstw towarzyszem pomocnym
nietylko zawsze
nym
i
Polskie
centralnych
gotowym
r
i
—
wobec kadego nowego ataku, lub nieprzyPrzeciwnie za polskie jaznych przygotowa ze strony Rosyi. rosyjskiego, czy to panowania prowineye oswobodzone z pod podzielone na 2 czci, czy te w caoci przyczone do je-
bd
dnego ze zwyciskich mocarstw w najlepszym razie nie istotnie zwiksza tej pomocy, której dzi naród polski udziela
84
mocarstwom centralnym przeciw potdze
rosyjskiej.
—O
wiele
e naród polski zawiedziony znowu w swych nadziejach narodowych nie bdzie ródem wewntrznego wzmocnienia ani dla
za prawdopodobniej szem
jest,
Niemiec, ani dla Austryi ani dla Wgier, lecz
bdzie staym
de Rosy czej
podoem
ra-
separatystycznych
pozorem do nowego napadu ze strony która znowu przez haso oswobodzenia zjednoczenia bdzie moga liczy na poparcie i
i,
i
caego narodu polskiego
przeciw mocarstwom central-
tak jak przed kongresem wiedeskim 1814 i\, kiedy naród Prusom i przypolski stan po stronie Rosyi przeciw Austryi czyni si do tak wielkiego wzmocnienia potgi Rosyi, która
nym
i
na kongresie si pokazaa. Poniewa za ewentualne udanie si napadu rosyjskiego w pierwszym rzdzie do-
wówczas ju tyka
i
Wgier,
niezawise
przeto najwyszym Polskie
Wgier
interesem
suyo mu
Pastwo
za tarcz
jest,
by
obronn wobec
Rosyi. Jest obowizkiem Wgier wobec samych siebie, aeby wszelkimi stojcymi do rozporzdzenia rodkami day wzicia pod uwag tego inte-
by ju teraz akcentoway to w czasie odpowiednim, zanim w szybkim biegu wypadków stan wobec faktów dokonanych. Bo niezdolnym do ycia jest to pawol maoduszten naród, który swe wasne interesa stwo
resu
i
i
i
podporzdkowuje interesom innych pastw
nie lub tchórzliwie i
choby to byli sprzymierzecy, zamiast realizowa czasem. wszelkimi od niego zalenemi rodkami przywrócenie suwerennego Pastwa Polskiego dziejce interesie Wgier, a take w dobrze zrozumiaym inte-
narodów,
te interesa
Jeeli
si w resie
i
Niemiec
i
Austryi,
pozbawioby Austry
i
Niemcy czci
wspólnej zdobyczy, to otwiera rozszerzenia terytoryalnego si dla nich odpowiedni sposób dla obfitego zabezpieczenia ich w kadym kierunku przez nabytki terytoryalne w tych innych zdobyczach, które znalazy sic ju w posiadaniu sprzymierzonych które da Bóg z pomoc naszej broni w ich posiadaniu si jeszcze znajd (Uchwa te ro/.esano wszystkim Komitatom wgierskim). ze
da
i
Komitat S
z
i
1
a
g
y,
L.
16336-1916 dnia 29 wrzenia 1915.
Do Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Na ponownie przesan mi prob co do poparcia sprawy polskiej odpowiadani z powaaniem co nastpuje:
1) Prob wystosowan do Rady Komil Korni /wróci si z rezolucy do Sejmu o sprawiedliwe za nie sprawy polskiej, Rada Kom tatowa uchwa powzit na posiedzeniu 29-go wrzenia przyja do wiadomoci, a poi wa nowa proba wielce szanownego klubu nie zawiera no wych motywów stosunki w midzyczasie istotnie si nie zmieniy nie widz powodu do przedoenia tej sprawy nownie na porzdek dzienny Rady Kom i tatowej. Delegatów Wielce Szanownego 2) Delegatów N. K. X. Klubu, jeli mia zaszczyt powita, z radoci przyjm z gotowoci popr.
tat
i
i
i
bd
i
Zilah, 8-XII
1915.
Wieupan Komitat
Szatmar
Rada Komitatu
(Podpis nieczytelny'
30-IX 1915. wyraz
...daje
nadziei,
tej
brzymiej wojny wiatowej wyjdzie take go narodu, który tyle wycierpia.
Miasto
Kecskemet.
L.
e
W
e
e-
30628-1915. Budapeszcie.
grudnia b. r. don' Rada miasta Kecskemet w nastpstwie po-
odpowiedzi na pismo
powaaniem,
ol-
polski
1
DoPrezydyum Klubu polsko-wgierskiego w z
zapasów
z
w o no
siedzenia z 30-go wrzenia
b.
z
5-go
wystosowaa rezolucy
r.
do izby poselskiej, w sprawie wzicia pod uwaprzy zawarciu pokoju susznych pretensyi narodu polskiego. Rezolucy wysalimy 15-go padzier-
g
nika do Izby Poselskiej.
Kecskemet, 7-XII 1915
r.
Wiceupan Komitat
Ho
n
t.
L.
(Podpis
nieczytelny
250 M. B -- 10131-1915
ai.
sz.
Dnia
30-9 1915.
Rada Komitatowa, wychodzc od tych przez wieki istniewgierskim daje jcych wzów midzy narodem polskim i
wyraz swym przyjaznym uczuciom,
opartym
na
hi-
storycznych podstawach, dzi, kiedy zmartwychwstay znowu kiedy niedalekiem jest rozdni dawnej narodowej chway strzygnicie losów narodu polskiego, dajc wyraz najgortszej i
86 jego sympatyi gboko odczuwanej wobec narodu polskiego na nowo w caoci odprzyszych losów i spodziewajc si, yje dawna jego narodowa chwaa lnicemi zgoskami zapisana na wieki w dziejach wiata. Ma te na sercu suszne sprawiedliwe zaatwienie kwestyi polskiej, lecz zajcie stanoi wiska w tej sprawie uwaa za przedwczesne tern bardziej, kompetentne czynniki do dzisiaj tego nie uczyniy wobec czego uwaa mieszanie si w t spraw za przekraczajce jej komi
e
e
—
petency. Komitat C s a n a d, L. 483 kgy 9823-1915. 4 padz. 1915. Rada komitatowa zwraca si z prawdziw sympaty ku ludowi polskiemu, który tyle wycierpia. Uznajc bohaterstwo, Polacy przyczynili si do zrzucenia od tak dawna z jakiem pow wizach trzymajcej ich niewoli, daje wyraz nadziei, pewniejszej przyszoci. kój przyniesie im podstawy lepszej Hodujc tradycyi, która w przyszoci uczyniaby narody polprzyjaciómi sprzymierzecami, ssiadami ski i wgierski
e
i
i
w zej sejmu
i
zwraca si do Izby posów poleca jej rozwadze sprawiedliwe zaatwienie sprawy
dobrej doli, zjazd
wgierskiego
suszne
i
i
polskiej. Komitat
Spi,
1635-1916.
L.
Do Prezydyum Klubu
Dnia 13-X 1915.
polsko-wgierskiego.
Pismo Klubu polsko-wgierskiego w sprawie susznego sprawiedliwego zaatwienia kwestyi polskiej wystosowane do Komitatu spiskiego, Rada Komitatowa wzia pod rozwag na dajc wyraz sympatyi odposiedzeniu odbytem 13-X u. r. z gotow radoci czuwanej dla narodu polskiego postanowia, i
i
e
by dla narodu podziepolskiego rzecznikiem popierajcym lajcym ziszczenie urzeczywistnienie polskich ideaów narodowych. temu
zuytkuje odpowiedni po
czas,
by
i
i
Rady Komitatowej Prosimy o przyjcie tej wiadomoci Rada Komitatowa jakote doniesienia z mej strony, spiska w najbliszym czasie zajmie si na nowo t spraw. spiskiej
e
Lewocza 8-V 1916 Za wiceupana (pod.
nieczyt.)
Esztergom
Konut.it
(Ostrzyhom).
L5.X
1915.
zabezpieczenia losu Polski.
Do Prezydyum Klubu polsko-wgierskiego w Budapeszcie. Z powaaniem donosz, te p s ni o z 25 s erpn a b.r. i
i
i
w powyszej sprawie Rada naszego Komitatu wzia pod obrady na zwykem kwarta nem posiedzeniu 15. X 1915 n/.n a u s y je za swoje wystosowaa rezolucy do z b v w tej sprawi e. s e s k e r.
/.
i
1
|
1
i
j
Eszteregon
1
3. XI
I
1915.
Wiceupan
(pod.
nie/
Nograd. L. 1569-319 1915, dnia 15-X Rada Komitatu X ogra d z zadowoleniem wita ten
Komitat
e
L915. wielkiej
cz
stanowice najwiksz da< wnej Polski, uwolnione zostay z pod jarzma rosyjskiego dzielne wojska wgierskie wziy godny udzia w uwolnieniu narodu ywicego ku nam braterskie uczucia a idc za wskazówk historyi zw racajc si do minionych wielkich czasów z niewzruszon wiadomoci odczuwa, e ukochana ojwtedy najczyzna wgierska wtedy bya siln
doniosoci
fakt,
ziemie
i
T
i
i
Europy, kiedy naród, braterskim uczuciem sta u boku wgierskiego narodu. Dlatego to w dobrze zrozumiaym interesie naszego p a s t w o w e g o bytu zwracamy do Król. w g. rzdu, by przy zawieraniu pokoju, walce, zechcia zaj si losem który nastpi po krwawej narodu polskiego zapewni mu to sprawiedliwe traktowanie na które w peni zasuguje ten wraz z nami walczcy naród. Uchwa t naley ogosi w dzienniku urzdowym Komitatu
bardziej
otoczona
polski
y,
bya szacunkiem
rozwija si
z
i
7
si
i
Miasto
Deb rczy n.
L.
292— 19096-7506
1915
z
d.
18-X
swoje propozycye rady finanse miejskiej, zgodne z propozycyami komisyi prawnej polsko-wgierskiego klubu proby owiadcza, w nastpstwie
Wydzia municypalny uznajc
za
i
e
wystosowuje rezolucy do sejmu wgierskie w sprawie urzeczywistnienia polskich interesów narodowych. Komitat Jasz-Nagykun-Szolnok. L 26229 kg Dnia 20-X 1915 r. Rada Komitatu Jasz-Xagykun-Szolnok przejta temi przywdziejaznemu uczuciami, które oddawna oba narody czyy 1915.
i
88
mne
cznie wspominajc w czasie naszych walk
zachowanie
daje wyraz
si bratniego
narodu
gbokiej sympatyi
ku narodowi polskiemu zwraca si przez król. wg. rzd z prob do Sejmu wgierskiego, by na majcym si zebra kongresie pokojowym reprezentant nasz podniós dobitnie swój gos w interesie przywrócenia wolnoci Polaków. i
Uchwa t
rzdowi
przedstawia si dentowi ministrów.
Nagyvarad. L. 238/18745 Wydzia municypalny myli ujte w
Miasto
i
Panu
Król.
Prezy-
dnia 25'X 1915. projekcie
Rady
Miej-
w
caej rozcigoci uznaje za swoje i na podstawie tam przytoczonych przyczyn nie chcc obecnie rozwodzi si nad korzyciami, jakiebymy zyskali w zdolnej do ycia, silskiej
nami duchowo
zczonej
Polsce przeciw sowiaskiej hegemonii, naszemu naj wikszemu wrogowi, nej, nie
z
zapomina
historyczna
i
o
tych
przeszo
i
uczuciowych kartach, które wspólna, pokrewne waciwoci charakteru wnio-
nasz naród a Polaków, a które w sercu kadego pragnienie, by majcy si zebra kongres pokojowy postpi z Polakami sprawiedliwie. Dajc wyraz sympatyi swej dla Polaków odkada jednak do czasu ukoczenia wojny wiatowej powzicie uchway, co do poparcia w Budapeszcie Polaków dla odzyskania wolnoci.
sy midzy
Wgra budz
de
Komitat
Zolyom.
L.
299
z
dnia 23/X 1915.
Komitat Zolyom przechowuje z czci tradycye braterstwa polsko-wgierskiego wynikajce z historycznej przeszoci; wiadomy jest jednak tego, wród krwawych wypadków srocej si obecnie wojny wiatowej niemoliwem jest oczekiwanie skutecznego wyniku od akcyi danej przez klub dlatego prob t przyjmuje tylko do wiadomoci.
e
i
Komitat Udvarhely. L.-7506/351 1915, dnia 27/X 1915.
Rada Komitatu Udvarhely penem sercem podziela tradycyjn sympaty narodu wgierskiego ku polskiemu wobec król.- wg. rzdu daje wyraz yczeniu, by przy zawarciu pokoju doznay z jego strony odpowiedniej opieki byt narodowy prawa wolnociowe i
i
Polaków.
Vas.
Komitat Braterski sach skania patyi
dla narodu polskiego. czas zajcia stanowiska
w
i
v cgierski
zawizany w dawnych penej cl do wyraenia gbokiej sym-
Rad Komitatow
odczuwanej
czem
L9256 1915.
zwizek
by nadszed ju dlatego polskiej ()
L
tej
kwestyi
nic
zawiadamia si wiceupana
w
uwaa
Nie
jedna sprawy
dla poparcia
przedsibierze
Komitatu
i
u
va
jego
myl
przewodnia:
quo ant, a jeli nie, 4-go podziau Polski
Czy
to czy nie
pozostania po Wojnie
status
wyania si niebezpieczestwo
?
Hr. Stefan Tisza odpowiada dzi na te pytania. Jako prezydent ministrów nie móg wchodzi naturalnie w szczegóy jasno owiadczy, kwestyi, lecz stanowczo status quo ant jest wykluczony. Któr z wielu form rozwizania otrzyma Polska, o tern oczywicie nie mówi. Niema te moe czowieka, któryby o tern móg mówi zupenie stanowczo. Bo przy kadem rozwizaniu, jakie sobie mona wyobrazi (cho wedle nas kade rozwizanie, jakie si wyania jest zawsze postpem ku lepszemu wobec niewoli rosyjskiej) najmniejsze niebezpieczestwo zawiera odbudowanie jednolitej Polski. Najmniejsze niebezpieczestwo, a moe te najwikszy poytek. Rosyjska Polska jest zbyt duym obszarem, z zupenie obc ludnoci, aeby mocarstwa rodkowo - europejskie czuy
e
i
i
ch
przyczenia go do siebie. Szczliwie zorganizowane Polskie Królestwo tron polski byyby przeciwnie dla mocarstw rodkowo-eropejskich takim wzrostem na siach, któryby obiecywa by wpywowym czynnikiem w obliczeniach co do przyszych stosunków si w Europie. ywio polski nie odegra w tej wojnie takiej roli, jakaby odpowiadaa dwustoletnim tradycyom w alk o wolno. To chciano mu te zarzuca, lecz jak niesusznie, to widzi si natychmiast, gdy si rozway srogi los rozerwanego na czci narodu od czasu trzech rozbiorów. walkach o w olno wszystkie narody Europy pozostawiy go wasnym siom; w czasie obcego i
r
W
r
ucisku nikt nie interesowo si jego losem, tylko sentymentalni poeci i kobiety. dobrymi sdziami narodu wgierskiego byli ci, którzy na sejmach dali, by przesa mu moraln po-
Moe
moc. Innej pomocy nie mogli ofiarowa, sami prow adzc pokor
jow broni nieustann a rozpaczliw walk. Cay wiat peny by wygnaców polskiego narodu. Wielcy ich artyci w miastach europejskich zamieniali narodow bo nie mieli narodu wasnego, któryby
y w jednostkach
saw
móg
na europejsk,
j
im
w
da. Naród
rodzinach tylko, lecz literatura, sztuka, religia umiowanie swej rasy utrzymywao w nim idealn jeod stuleci, która to jedno staa si ródem cudownych si zdoln jest do tego, eby znalazszy organ w zmartwychwstaym Królestwie jako dusza wrócia do ciaa do ycia pobudzia jednolicie ten narodowy organizm, który nie móg i
i
dno i
i
w
swych czonkach, bo
te
czonki
y
byy zwizane obc sub.
150
W
wielkich problemów kwerazie wród wielu zawarciu pokoju jednym z najciekawbdzie przy stya polska szych zagadnie. Fizygnomia Europy si zmieni. Jak wielu naszych onierzy z walki tak nie jeden kraj nie wróci cao z woj-
kadym
Moe
i
bd
i
wród
tych pastw zabici na wojnie. Nie po ostatnim strzale armatnim otrzymamy posi te, trway targi, porzdkowanie, wrzenie, kój bez troski. Lata nowe rozmieszczenie si. Dzi za wre jeszcze walka na ziemiach polskich. To za podwójnie koniecznem czyni ostrono stanu. Hr. Stefan Tisza dyskretno w owiadczeniach nie móg powiedzie wicej, ni powiedzia, lecz wielkie ciepo, jak mi z jakiem podnosi sympaty Wgier wobec Polski i której ostrze mioci brawur, strza rzucon z zdaje si sobie i spodziewskazuje kierunek, w jakim si wszyscy rozwizania tej kwestyi. ny.
te
e
udmy
bd
mów
i
s—
—
yczymy
wamy
Los Polski 'Wiadomoci Polskie* nr. 92 Niejednokrotnie spotykamy si jeszcze z twierdzeniem, e gównej przyczyny krwawej wojny obecnej szuka naley w ekonomicznej rywalizacyi midzy Angli a Niemcami. Nie zaprzeczam, e antagonizm gospodarczy, obejmujcy coprawda nie obydwa te narody, lecz tylko pewne wpywowe ich warstwy, przyczyni si w wielkiej mierze do wcignicia Europy w bezprzykadne obecne twierdz,
e w
Od pocztku wojny jednake midzy
przesilenie.
dziedzinie gospodarczych przeciwiestw
Niemcami napróno szukamy tego waciwego, zasadniczego problemu, którego rozwizanie przynie maj krwawe zapasy narodów; problem ten ley zupenie gdzieindziej, a mianowicie w rozstrzygniciu nastpujcych pyta dziejowej ewolucyi:
Angli
a
— Czy mocarstwa centralne bd miay mono dalszepolitycznej caoci? Czy Austrogo rozwoju swej gospodarczej istnie w swych dotychczasosych ponadal Wgry bd mogy i
Czy Bakan litycznych granicach? kulturalnej sfery wpywów cznej i
—
bdzie nalea do ekonomiEuropy rodkowej?
Albo te: Czy dalszemu rozwojowi Niemiec, jako kierujcemu mocarstwu w Europie rodkowej, przeszkodzi ma powstanie nowej konstelacyi pastworozbicie Austro-Wgier wej, która stojc pod hegemoni Rosyi wywieraaby stay na Czy Bakan na zasadzie me kraje Pónocy? cisk na Niemcy i
i
— 151
chanicznego przeprowadzenia problemu narodowociowego sta si ma wraz z Azy grup maych, lennych pastewek
Ma
caratu?
Dodatnie rozwizanie
pierwszego
problemu
oznaczaoby
polityczne scakowanie Europy roddefinitywne, gospodarcze kowej, która rozwijajc si w caej tej dziedzinie pod znakiem zachodniej kultury, pod hegemoni Niemiec, doprowadziaby i
do powstania tworu przejciowego, zmierzajcego ku wytworzeniu « Zjednoczonych pastw Europy*. Staoby si to z wykluczeniem Rosy która ustrojem swoim, uwarunkowanym elementami autokratycznymi azyatyckimi, stanowi by moga tylko przeszkod w zacieniajcym si zblianiu zespoleniu w jedno Europy zachodniej rodkowej. Dodatnie za rozwizanie drugiego problemu stanowioby cofnicie rozwoju .gospodarczego politycznego w Europie rodkowej o dziesitki lat wstecz, byoby wydaniem dzisiejszej moi,
i
i
i
i
Bakanu
up
rosyjskim wpywom, kultury zachodniej w Europie rodkowej na rzecz kultury oryentalno-azyatyckiej. Jeli suszne jest takie sformuowanie problemów, to powiedzie moemy, dotychczasowy bieg w ypadków historycznarchii,
a przez
to
i
Azyi mniejszej
osabieniem
i
na
zatamowaniem
e
T
nych sprzyja rozwizaniu, zmierzajcemu ku utrzymaniu Europy rodków ej pod kierownictwem niemieckiem t. j. zachodnio-europejskiem. (Mimo bowiem obecnej paradoksalnej, a nawet perwersyjnej sytuacyi zwycistwo mocarstw centralnych oznaczaoby zwycistwo zachodniej Europy mrlijre lui wprawdzie nie w chwilowych wynikach, jednake w logice rozwoju hi7
—
storycznego).
Los ziem polskich, zdobytych przez mocarstwa centralne,
mona osdzi
jasno
i
susznie tylko
z tej
perspektywy.
Trze-
by Polska bya. nieodwoalnie harmonijnie wcielona do kompleksu pastw sfery ekonomiczno-kulturalnej Europy rodkowej. To moliwem jest tylko wówczas, jeeli przewaajca ba,
i
i
wikszo
podlego
Polaków bdzie miaa zapewnion i
swobod
nie-
kulturalno-politycznego
rozwoju.
Jeli to si nie uda, jeli do zespou rodkowoeuropejskiego dostanie si Polska ponownie rozdarta, Rosya nie bdzie potrzebowaa si trudzi, by propagand przyrzeczeniem zjednoczenia Polski now niebezpieczniejsz polsk irredent, która w Rosyi pokada bdzie musiaa ostatnie nadzieje urzeczywistnienia swych dnoci. i
wywoa
T
i
152
W
obron Europy rodkowej zachorosyjskim autokratyzmem, Polska staaby si wkrótce du przed niepewnem gniazdem intryg coraz bardziej niespokojnem panslawistycznych. Niepodobna obecnie, w wirze wypadków, dyskutowa nad politycznego zjednoczenia wikszoci szczegóami narodowego Polaków w obrbie mocarstw centralnych. Pewne jednake zasadnicze punkty mog, jak sdz, ze spokojem teraz ju ustali; ten sposób, zamiast
i
i
i
Zjednoczenie okupowanego obszaru z Galikonstytucyi austro-wgierskiej byoramach cy w by drog prowadzc najpewniej do zadowalajcego rozwizania. 1)
cisy
polityczny zwizek niemieckiej,
z Niemcami wzmocnione w przyszoci w ten sposób Austrya Polska prowadzi tylko tak polityk, która nie naruszaaby ekonomicznych i militarnych interesów swego sojusznika, jak wogóle caego kom pleksu narodów rodkowo-europejskich. 3) Mniejszo rusiska musiw obrbie polskiego ustroju uzyska zapewnienie swego narodowo - kulturalnego rozwoju
2)
gospodarczy
zagwarantowa musiaby
i
opinii
bd
i
przez daleko
idcy kom*
e i
r ule.
Kwestya ydowska rozwizana by
4) polskiej autonomii
musi
w obrbie
na zasadzie zdecydowanego liberalizmu poekonomicznego. Polska w tym duchu zorganizowana byaby nietylko znakulturalnych si zwizku cznem umocnieniem ekonomicznych nietylko umiaaby powstrzyma rodkowo-europejskiego litycznego
i
i
i
jednostronne
i
nieuprawnione tendencye german i-
staaby si zarazem niewzruszonym waem ochronnym zachodniej kultury przeciw Rosyi, która odcita od swoich zaborczych planów, niemal automatycznie zwróci by si mudemokratycznej reorgasiaa na drog wewntrznych relorm
zacyj ne,
lecz
i
nizacyi.
Dr.
OSKA U JASZI
Docent Uniwersytetu w Budapeszcie Redaktor dziennika »A Yilag*
SPIS RZECZY. I.
II.
Polska
i
Wgry w
XIX.
w
Sprawa polska na Wgrzech
str.
w
czasie
1)
Pierwsze tygodnie wojny
2)
Legiony na
3)
Postpy sprawy
4)
Akcya polityczna na Wgrzech
Wgrzech
wie polskiej
polskiej
na
Wgrzech
w
Polska
IV.
Materyay:
„
23
„
25
„
28
„
32
„
38
„
63
„
77
spra-
.
Wgry
III.
i
wojny
5
1)
Dwie odezwy
„
79
2)
Akcya komitatowa
„
82
3)
Parlament
„
96
4)
Legiony
„
124
5)
Sprawa polska
„
133
i
parlamentarzyci
w
prasie
oOo
.
.
.
.
DRyKARNIAf PaNSTWOWA* PODZARTADCM
.WgóTKboWIE
DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET PLEASE
UNIYERSITY OF
DK 4390 D3
TORONTO
LIBRARY
Dbrowski, Jan Sprawa polska na Wgrzech Piotrków
Oo