Słownik prasłowiański, tom 1 A-B [PDF]

Zitiervorschau

SŁOWNIK PRASŁOWIAŃSKI

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET JĘZYKOZNAWSTWA

SŁOWNI!\ PRASŁOWIAŃSI\.I OPRACOWANY PRZEZ

ZESPÓŁ ZAKŁADU SŁOWIANOZNAWSTWA PAN POD REDAKCJĄ

FRANCISZKA SŁAWSKIEGO

CZŁONKOWIE ZESPOŁU:

WIESŁAW

BORYŚ

WACŁAW FEDOROWICZ KRYSTYNA HEREJ-SZYMAN1)KA WANDA NAMYSŁOWSKA WŁADYSŁAW SĘDZIK FRANCISZEK SŁAWSKI TADEUSZ SZYMAŃSKI MARIA WOJTYŁA-ŚWIERZOWSKA

WROCŁAW · WARSZAWA · KRAKÓW · GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET JĘZYKOZNAWSTWA

SŁOWNIK PRASŁOWIAŃSI\I TOM I A-B

WROCŁAW

·

WARSZAWA· KRAKÓW· GDAŃS K

ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA

OSSOLIŃSKICH

WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMll NAUK

1974

.

ZAKŁAD SŁOWIANOZNAWSTWA PAN PRACOWNIA JĘZYKA PRASŁOWIAŃSKIEGO 31-113 Kraków, ul. Straszewskiego 27

Recenzent JAN SAFAREWICZ

Obwolutę. okładkę i karty tytułowe projektował Janusz Bruchnalski

Printed In Poland Zakład

Narodowy

im.

Ossolińskich - Wydawnictwo,

Oddział w Krakowie ł974.

Nakład 2500 egz. Ark. wyd. 40; ark. druk. 30,5; ark. form.

Papier ilustr. kl. III 70 g 70 x 100. Oddano do składania 4 I 1974.

Podpisano do druku

Wrocław.

At 40,56,

2 XII 1974,

Druk ukończono w grudniu 1974 Zam. nr

22/74

·s-62-1278

Cena zł 130.­

Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, ul. Czapskich 4

WS'l'ĘP I.. Z HISTORII SŁOWNIKA

1. Prace nad Słownikiem prasło,viańskim (=SP) podjęto w r. 1954 z inicja­ tywy T. Lehra-Spławińskiego. Podstawowe za,gadnienia :: trunrapcKn: T'bJIKOBeH p eąHH I źaliti 'żałować' < źalb 'żal' ; av'Q aviti ' dawać na jaw, czynić jawnym' ( av& 'jaw, czuwanie' (bsł. ii'J!i-). Podobnie lit. dalyti ' dzielić' < dalis 'dział, część' ; łac. finire 'kończyć' ( finis 'koniec' 2 4•

Formant stał się w tej funkcji produktywny i tworzy czasowniki denominalne od różnych tematów rzeczowników, od przymiotników, a także i od przysłów­ ków: dar'Q dariti 'obdarzać, darowywać' < dar'b ' dar, podarunek' ; cin'Q ćiniti 'układać za porządkiem, czynić, robić; czarować' < ćin'b 'porządek, ład; narzę­ dzie, broń, praca, czyn' ; bab'{> babiti 'pomagać przy porodzie' ( baba 'baba, babka, kobieta pomagająca przy porodzie' ; bermen'(J bermeniti (zach. -płd. ) 'nakładać brzemię, ciężar, obciążać' ( bermę bermene 'brzemię' ; Ml'p blliti ' czy­ nić białym, bielić' < befa 'biały' ; cel'(> celiti (zach.-płd.) 'czynić całym, zdro­ wym, leczyć' ( cllo ' cały, zdrowy' ; l'ub' stblati ' ścielić, zaścielać' 3• 2. Rzadko spotyka się wzdłużenie samogłoski rdzennej jako dodatkowy morfem derywacyjny 4 (a : e), np. razo 'cięcie, cios, sztych' : rezati 'ciąć, rzezać' , dokładny odpowiednik lit. ruoias 'linia, rys, pręga' ; krajb ' skraj, kraniec, okrąg, kraina' : krojiti ' kroić, ciąć, odcinać' ; varo 'wrzenie, war, upał, wrząca woda' : Vbreti 'wrzeć' ; zaro 'żar, upał' : ie. {J"her- 'gorący', CS. zeraV'b 'żarzący się' ; cari pl. 'czary, gusła' : lit. kere'ti ' czarować' . 3. Prymarne derywaty odpierwiastkowe typu brodo, gono mają zwykle obok siebie iterativa i causativa na -iti z tą samą samogłąską rdzenną (zob. s. 56-7 ) Tak np. obok brodo, vozi., gojo, bleski., sveto ' światło', lepi., blr)di. mamy broditi, voziti, gojiti, blesciti, svetiti, Upiti, blr)diti. Tego rodzaju pary stały się zapewne punktem wyjścia do szerzenia się nowszych formacji typu bego 'bieg' 'lis' . Z tej funkcji wyparty został przez formanty nowsze -ica, �oka. 3. Ważnił! także już ie. funkcji\! suf. -a jest derywowanie od pierwiastków werbalnych rzeczowników abstrakcyjnych (ulegających zwykle konkretyzacji). Warstwa najstarsza wyróżnia się tymi samymi cechami co prymarne derywaty na -o-, a więc wokalizmem pierwiastka -o-, także w postaci wzdłużonej . Przykłady: kora : skora 'kora, skóra, skorupa' < (s)ker- ' ciąć, odcinać, oddzielać' ; kosa 'warkocz ; kosa' (= lit. kasa 'warkocz' ) : ćesati ' drapać, skrobać, czesać, ciąć' ; l)Za 'wiązanie, susz z wosku, w którym pszczoły miód składają' : vęzati 'wiązać' ; rg ka 'ręka' lit. ranka 'ts.' : renku rinkti ' zbierać' ; izo-gaga 'pieczenie w przełyku' : izo-zegl) izb-zekti 'spalić' ; kara ' skarcenie, kara' : koriti 'zmuszać do pokory, uległości' ; para 'para, opary' : prej12 preti 'rozgrzewać się' ; trava 'karma, pasza, trawa' : trovl) truti 'zużywać, jeść'. Pary typu slava : slaviti ( : slov12 sluti), chvala : chvaliti, blda 'nieszczęście, bieda' : bediti ' zmuszać, zwyciężać ; dręczyć' stały się punktem wyj ścia dery­ watów dewerbalnych, np. borna 'obrona, przedmiot broniący, brama, grobla' < borniti 'bronić, strzec' , buka : buka (płd.-wsch.) 'huk, hałas' 'rozpościerać'. Może to być pierwotne nomen actionis ) nomen acti. Tu należy też dercha (płd.) 'odzież' ( dbr(> derti 'drzeć' (por. rgbacka 'koszula' .s. 72 ) . 3 . Poświadczona jest także tak produktywna w językach slow. hipokory­ styczna czy w ogóle ekspresywna funkcja: svacha hip. do sviitbja 'swatka, koja­ rząca małżeństwo' ; mrcha 'padlina, ścierwo' : mftV7 'martwy'. We wsch.slow. produktywny jest typ ekspresywnych nominów agentis na -cha (nie tylko żeńskich, ale i męskich), np. ros., ukr. prjacha f. 'prządka' : prjastb 'prząść' ; ros. vracka f. 'kłamczyni' : vratb ' łgać', ukr. dacka m. f. ' ten (ta ) , kto daje' : daty 'dać' . =

Suf. -acho

1. Zaświadczony jest wyjątkowo, np. p7>tacho 'ptak' (płn.) : potako 'ts.' < *poto 'ts.' 44 (realnie zaświadczone tylko pata f. ) ; siromacho 'biedak' : siro 'osiero­ -0iały, opuszczony' (ukr. zniekształcone siróma ' biedak' ) . u Zob. np. Iljinskij Izv. XX 3 , 53-118, 4 , 1 35-86. '" Meillet Symb. Rozwadowski I 105-8, SC 23--4, por. też Shevelov PS 132-4. () suf. greckim zob. P. Chan trai ne, La formation des noms en grec ancien, 1933, 402-4. '" Onom. X 180-5. •• Taszycki SFPS V 445.

72

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

Funkcję hipokorystyczną pełni przede wszystkim w skróconych imionach osobowych, np. może już psł. Milacha < Milo-slava 'gratam gloriam habens' . 2. Najprawdopodobniej tego rodzaju hypocoristica osobowe, a także pro­ duktywny typ czasowników na -a-ti stały się punktem wyjścia wyabstrahowania się suf. -acha. 3. Formację tę cechowała oksytoneza. 4. Częściej spotykamy ten sufiks w postaci rozszerzonej -aśb : -acha, np. pol. dial. bielach 'biały zając' : ros. beldcha hip. ' biała krowa' , sch. bjelaś 'biały koń' . Suf. -acha Jest to formant wyjątkowy i nie ogólnosłow., np. cerpacha (wsch.) 'żółw' < cerp'ó 'skorupa' ; rQ bacha (wsch.) 'koszula' (czes.-sła. rubli§ 'koszula śmiertelna' , sch. dial. rubaca, rubina 'koszula' ) ( rQba 'kawał odciętej tkaniny, szata, odzież' (por. dercha 'odzież', s. 71). Oba te wyrazy pierwotnie zapewne miały odcień ekspresywny . Suf. -echa 1. Pojawia się przede wszystkim w hipokorystycznych skróconych męskich imionach osobowych, np. Radecka < Radoslava 'laetam gloriam habens' ; Do­ brecka < Dobroslava 'bonam gloriam habens' . Do tego typu nie należą ros. dem. od tematów na -en-, np. kdmeśek ( kdmem 'kamień' ; dial. kremeś6k ( kremćnb 'krzemień' ; olć�ek ( olćnb 'jeleń' . Wskazują one na stare nom. sg. kamę, kremę, elę p. s. 127 . 2. W apelatywach trafi.a się wyj ątkowo. Są one ograniczone tylko do kilku języków slow., np. lemecha 'lemiesz' (płn.) : lemeśb, lemeźb 'ts.' 45; lepecha bot. 'tatarak' (wsch.) : lepena 'liść' ; petecha 'kogut' (czakaw., już stczakaw., słe.) : pet-ucha (wsch.) 'ts.' : petelb (płd. ) 'ts.' : peti ' śpiewać, piać' . 3. Częściej spotykamy ten sufiks w postaci rozszerzonej -eśb : -echa. 4 . Podstawą przyrostka -echa jest -cho; -e- zostało wyabstrahowane z hipo­ koristików typu Bol'e-cha < Bol'e-slavc. . Niektóre z hipokorystycznych imion na -echo motywowane są również przez czasowniki na -eti, np. Zelecha < Zelislava : źeleti 'pragnąć' , Radech'ó < Rado­ slav'ó : radeti 'troszczyć się, starać się' . Suf. -echa, -'echa Zaświadczony jest szczątkowo w kilku wyrazach ekspresywnych, o zabar­ wieniu uczuciowym ujemnym, pejoratywnym. Jedynym wyrazem ogólnosłow . jest mat'echa 'macocha' < mati matere 'matka' (w niektórych językach slow. też ze zmiennym wokalizmem nagłosu suf. : -icha, -ocha, -acha, -ucha). Do kilku języków slow. ograniczone są: lepecha 'rodzaj placka; tatarak' (wsch . ) : lepecha (p. wyżej ) ; varecha 'wielka łyżka' (płn.) < variti 'wa1zyć, go­ tować' . Pewną produktywność wykazał ten sufiks w ludowym języku ros., gdzie tworzy : 1. ekspresywne (zwykle pejoratywne, niekiedy jednak też hipokorystyczne, pieszczotliwe) nazwy kobiet czy samic zwierząt, najczęściej oparte na przy­ miotnikach (w tym wypadku pełni funkcję formantu substantywizującego adi. ), niekiedy też na rzeczownikach ; u Vaillant GC II 1, 203, SI IX 496 dopatruje się tu także formacji ekspresywnej, hipokorystycznej do *lem-en, por. bułg. dial. lemen 'radło, pług' .

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

73

2. ekspresywne, zwykle o odcieniu pejoratywnym nomina actionis i nomina agentis, oparte na czasownikach. Suf. -icho

1. Trafia się wyjątkowo w hipokorystycznych skróconych imionach osobo­ wych, np. Milicho nomina acti, np. od­ pierwiastkowe *orslb w złożeniach lCto-orslb 'jednoroczny pęd, latorośl' (< *llto­ orst-slb) : Uto 'lato, rok', orsti orstp 'rosnąć', ot-orslb •pęd rośliny wyrosły od pnia, odrośl' < ot-orsti 'odróść, wyrosnąć ponownie' ; (od tematu infinitiwu) vijalb 'burza, zamieć' (płn. ) : vijati ( : viti ' wić' ) 'wić się, kurzyć się, np. o za­ mieci' . 3. Tu należy też niemotywowane myslb f. 'myślenie, wynik myślenia' (*mud-sli-) : ie. meudh- : maudh- : mudh- 'ro�ważać, pragnąć, lit. rnaudźiu mausti 'pragnąć, tęsknić' . 4. Suf. -lb wykazuje również niemotywowane ijglb m. 'węgiel', pierwotny temat na -f- (z wtórnym przejściem do odmiany na -jo-), kontynuujące ie. ang­ 'ts.' (o odpowiednikach bałt. p. niżej ). 5 . Podany materiał składa się z dwóch zasadniczych warstw. Pierwsza pierwotna nawiązuje do suf. -lo- : -slo- (p. s. 103-4 ). Należą tu wyrazy typu ggsli , lsli, soplb, myslb, gglb. Spotyka się tutaj dokładne odpowiedniki ie., np. gglb = lit. angHs, stpr. anglis 'ts.'. Grupa druga powstała przez nawarstwienie się suf. -b (tworzącego abstracta deverbalne i denominalne, na pierwotny imiesłów na -fa 141 • Punktem .

188

Otrębski GL II 105-7. R . B o s k o v i ć, Razvitak sufiksa u juinoslov. jezićkoj zajednici, 1936, 143-9, Sławski PSS II 87. Ho Leskien BN 455-64, Endzelin LG 250- 1 , Otrębski GL II 105-7. m Por. Brugmann Grdr. II 1 , 383-4, Lohmanu K Z LVIII 207. 130

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

107

wyjścia były więc formacje typu bylb 'roślina, ziele; to, co się stało, co było' ( bylo ' który istniał, wyrósł' : byti 'być, żyć, istnieć' ; gnilb ' zgnilizna' (dial.) ( gnilo : gniti 'gnić' 142 • Suf.

-elb

(tematy na -t-)

1. Należą tu przede wszystkim nazwy czynności i stanu rodzaju żeńskiego, ulegające zwykle konkretyzacji w nomina acti, nomina instrmnen�i, np. gybelb 'zaguba, zagłada' (płd .wsch.) : gybeti, gybngti 'ginąć' ; kgpćlb 'kąpanie (się), kąpiel, wo1a, naczynie do kąpania, miej sce kąpieli' : kr;>pati (sę) 'kąpać (się)' ; metćlb ' zamieć śnieżna, zawierucha' : met'} mesti 'rzucać, ciskać; wiać, dąć, o zawiei, zawierusze' ; obitelb ' mieszkanie; rodzina' (płd. ) : obitati 'mieszkać' ; pećalb (*pek-ćl&) 'smutek, troska' (płd.-wsch.) : pekti �ę 'troszczyć się' ; skrizal& 'tablica, płyta' (zach.-płd. ) : sch. kriZati ' krajać' ; topel& ' przepaść wodna; bagno' : tongti (*topngti) 'tonąć' ; scs. ml&ćalb 'milczenie' : mlbćati 'milczeć' ; obretćlb 'znalezienie, odkrycie' : obresti obręstg 'znaleźć' . 2. Wszystkie te rzeczowniki oparte są o pierwiastek werbalny. Wyjątkowo tylko brak motywującego czasownika, np. glibllb 'tr�ęsawisko, przepaść, otchłań' (dial.) : glib o 'ts.' , glibok-b 'grząski, bagnisty' ; kgdćlb 'przędziwo ; przyrząd do przędzenia' : kąd-rb, kąd-erb 'kędzior' . 3. Wyodrębnia się grupa nazw instrumentów muzycznych : pi§ćalb (*pisk­ elb ) 'piszczałka, fujarka; kość podudzia, piszczel' : piśćati 'piszczeć' ; sopelb ' piszczałka' : sopeti ' dąć, brzmieć, grać na piszczałce' (por. soplb s. 106 ) ; svirćlb 'fujarka, piszczałka' (płd.-wsch . ) : svirlti, svirati 'gwizdać, grać na piszczałce' . 4. Na uboczu stoi wyraz detćlb ' działanie, czyn' : deti 'kłaść, czynić' . Może to być twór literacki z epoki cyrylo-metodiańskiej . Spółgłoska -t- może pochodzić z nawarstwienia się na synonimiczne abstractum *detb w scs. blagodetb ' dobry uczynek, łaska' (p. jednak niżej ). 5. Ogromna większość należących tu wyrazów wykazuj e regularny akut na długiej samogłosce sufiksu, wyjątkowo na długiej samogłosce rdzennej

(gybćlb).

6. Widać wyraźne nawiązania do formacji na -li, 14 1• Kilka należących tu wyrazów można by uważać za derywaty na -lb od czasowników stanu na -eti: gybćlb, sopel&, piSćal&, svirCl&, scs. mlbćalb. Por. też sopelb : soplb 'ts.', ros. dial. bogatelb f. 'bogactwo' : bogatetb 'bogacić się' (w opozycji do bogatelb m. 'bogacz' z suf. -l' b ( -ljo-) . Wyrazy tego typu mogą stanowić punkt wyjścia całej kategorii. Już jednak w ie. istniały abstracta na -el, rekonstruowane na podstawie het. -el (śu-el 'wiązadło, sznurek' : łac. suo 'szyję, łączę' ; �urk-el ' kara śmierci' : �ark- ' umie­ rać' ) i łac. typu quer-ela ' skarga, narzekanie' : queror 'żalić się, jęczeć' ; loqu-ela 'mowa, słowo' : loquor 'mówić' . Także i złożone -t-ćlb ma paralelę w het. i łac. Suf.

-al'b

1. Jest to formant złożony : -a-l'&. Samogłoska -a pochodzi z absorpcji morfo­ logicznej wygłosu tematu podstawy derywacyjnej . A więc -al'b wyodrębniło się z podstawowego typu kov-a-l'& : kov-a-ti (p. s . 105 ), np. śival'b 'krawiec' : m O rzeczownikach tego typ u w strus. i w ros. zob. Azareh Leks. drevneruss. 238-54. 143 Zob. Varbot DIS 76. w

Meillet

Et. 4 1 7 .

108

Zarys slowotwórstwa prasłowiańskiego

łbVbCb : sbvejb 'ts.' : bsł. sju']fió (> lit. siuvu). Do tego wyrazu nawiązuje stare f. Śbvali : SbValbja ' szwaczka' . 2. W kilku językach słow. spotykamy -al'b w funkcji formantu tworzącego atrybutywne ekspresywne określenia, np. nosal'b (zach.) 'człowiek o wielkim nosie' < nosa; poi. wąsal 'mężczyzna z długimi wąsami' : wąs. O stanowiącym punkt wyjścia typie noga-l'b : noga p. s. 105 . Suf.

-elo

1. Przyrostek ten wyjątkowo pojawia się w starych wyrazach psł. Od podstawy werbalnej utworzone są: kvićelo 'ptak kwiczoł, Turdus pilaris' (dial.) : kvicati 'kwiczeć' ; vitelo 'rożen; mątewka' (dial.) : viteti 'obracać, kręcić, wiercić' u& (nomina agentis) ;0 brtJselo 'skorupa, czerep' (płd�-wsch. ) : br'68ati 'trzeć, ścierać, rzucać' ' por. bułg. śtirbel ' szczerba, wyszczerbione naczynie, narzędzie' : scrbiti 'wyszczerbiać' . Tu zapewne należy też niemotywowane dętelo : dętblo 'dzięcioł, Picus' ( *den­ tel- < *del-tel- < *delb-tel-) : delbti : dfbti ' dłubać' (a więc pierwotnie 'dłubiący, żłobiący' ) 146 . 2. Od podstawy przymiotnikowej utworzone jest dial. zivelo 'stworzenie, to, co żyje' : zivo ' żywy' : źivg ziti 'żyć'. Por. bułg. dial. br�zel 'nurt rzeki' : b[Zo 'szybki' . 3. Derywat odrzeczownikowy: pelvelo 'chwast' : pelva 'plewa' : pelv9 pelti 'plewić' . 4. Z rzeczowników rodzaju nijakiego należy tu krdelo 'stado, trzoda' (płd.) < krdo 'ts.' Jest to zapewne pierwotne deminutivum. W sch. zaświadczone jest el w hipokorystycznych imionach osobowych 147• 5. Przyrostek -elo kontynuuj e ie. -e-lo-, dobrze zaświadczone zarówno w rze­ czownikach prymarnych, jak i sekundarnych (deminutiva) 148 • W funkcji dem. częstsza jest w słow. odmianka -el'b -el'b (p. niżej ), której odpowiada dokładnie lit. -elis : -elis 149. Także i w abstraktach zaświadczona jest już w ie. oboczność postaci -el- : -el- 150 . Suf. -el'b 0

-

1. Występuj e zasadniczo w tych samych funkcj ach co -elo, np. dewerbalne Ćbmel'b : SCbmel'b 'trzmiel' : (s)cbmiti 'powodować ból, ściskać' ; denominalne: k[pel'b ' prymitywne obuwie z kawałka skóry lub łyka' (dial., = stpr. kurpelis 'kopyto', lit. kurpalis 'kopyto szewskie' ) : krpa 'płat, kawałek skóry' : krpati 'łatać, szyć' ; sch. brzelj 'ptak pomurnik, Tichodroma muraria' : b?'zo ' szybki' ; deminutiva : bratel'b hip. : brat'ó 'brat' (por. lit. broterelis 'braci­ siek' ) ; krdel'b 'trzoda, stado' (dial.} \ krdo 'ts.' ; kośel' i b : kośel' l b 'pleciony kosz, 0 kobiałka' < kośb 'kosz' .

Dobrze zaświadczone są też hipokorystyczne męskie imiona osobowe na

-el'b : -el'a 151•

ua Varbot D IS 83. "' Sławski SE I 202-3, Vasmer REW I 387-8. Spółgłoska -t- według nominów agentis na -tel'b, ślady postaci dętel'b są zachowane. m Maretić Rad JA LXXXII 100. us Brugmann Grdr. II 1, 365-7. 140 Otrębski GL II 1 14-- 7 . 110 Benveniste Origines 42-3, van Wijk RES XVI 243-4. 161 Maretić Rad JA LXXXII 1 0 1 , Taszycki Rozprawy I 86.

Zarys slowotw6rstwa prasłowiańskiego Sui.

109

-ela, -el'a

1. Przyrostki te występują w podobnych funkcjach co podstawowe -elo, -el'b. Jedynym ogólnosłow. wyrazem jest boćela 'pszczoła', najprawdopodobniej pier­ wotne nomen agentis do bueati 'buczeć, brzęczeć o pszczołach'. Do tego samego typu należy też kvićela : kvićala 'ptak kwiczoł, Turdus pilaris' : kvićelo 'ts.' : kvi­ ćati ' kwiczeć' . 2. W kilku językach slow. poświadczona jest dem. kosel'a, kosel'a (płn.) : kosel'b, kosel'b : kosb 'kosz' ; pustel' a 'pustynia' < pusto 'pusty' . 3. W poszczególnych językach slow. mamy też nomina agentis (zwykle pejo­ ratywne) i nomina attributiva z tymi sui. (psł. -ela, -eta : -el'a, -Cl'a). O męskich imionach osobowych na -el'a p. wyżej s. 108 . 4. Formanty te mają nawiązania ie.152 Sui.

-olo

1. Spotyka się wyj ątkowo w derywatach a) oarzeczownikowych, b) odprzy­ miotnikowych, c) odczasownikowych, np. : a) vreholo 'wierzchołek, szczyt' : vreht. 'ts ' z poszczególnych języków słow. por. czes. hrbol m. 'zgarbienie' : U[bo 'garb' ; słe. kozol 'koszyczek z kory' : ko­ zubo 'ts.' ( : koza 'koza', też o różnych przedmiotach podobnych kształtem) ; b) bułg. borzól 'potok górski' : borzel 'ts.' < borz ' szybki' ; c) sokolo 'sokół, Falco' : sokotati dźwkn. np. o głosie sroki, kury (por. też soćiti ' śledzić, łowić' ). 2. Dokładnym odpowiednikiem sui. -olo jest lit. -alas 153, formant bardzo produktywny, częsty w nazwach czynności i działacza, derywowanych od pod­ staw dźwkn., np. plepalas 'paplanina ; papla' : plepe'ti 'paplać' . Spotyka się także w funkcji deminutywnej, np. draugalas : draugas 'towa­ rzysz' . Sui. -ol'b, -olb .

0

1. Także i te przyrostki są wyjątkowe, np. bgbol'b 'pęcherz na skórze' (płd.­ zach.) : bgbol'b 'pęcherz na wodzie, na skórze, nabrzmienie, guz' : bgba 'pęcherz, bąbel, narośl na ciele, roślinie' ; mozol'b ' ślad uderzenia, siniec, krwiak ; guz, odcisk, nagniotek' : stwniem. masar •sęk, narośl na drzewach' , lit. mazgas 'węzeł, supełek ; guz, sęk' (są ślady grupy -zg- też w slow. ). 2. Obok postaci mozol'b (temat na -jo-) zaświadczony jest także pierwotny temat na -t- masculinum, a więc mozolb mozoli 154• 3. Sui. -ol'b powstał z nawarstwienia się strukturalnego -jb na pierwotne -olo. Tak np. bgbol'b zakłada pierwotne *bgbolo = lit. buiiibalas 'pęcherz, bąbel ; owalny, kulisty przedmiot1 duży węzeł' . Por. lit. sui. -alis (dawny i dial.) two­ rzący pejoratywne określenia osób, np. smirdalis ' śmierdziel' : smifdalas ' smród' 155. Suf. -ola, -ol' a 1. W materiale psł. pojawiają się wyjątkowo, np. gomola : gomol'a 'bryła, gruda' : Źbm!J źęti ' cisnąć, gnieść, tłoczyć' , w lit. dokładny odpowiednik męski gamalas 'bryła, kawał, ugnieciona masa' . 152 Meillet MSL XIV 1, Otrębski GL II 1 14-8. 1 53 Otrębski GL II 109-12. O germ. -ala- < -olo- p. Brugmann Grdr. II 1, s. 367. m

m

Vaillant GC II 1, s. 149. Otrębski GL II 1 12.

110

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

Z poszczególnych języków slow. por. pol. dial. kasz. bruzgola 'bąbel na wo­ dzie' : bruzgati (bruzgati) 'pluskać, pryskać' : lot. bruzgalas pl. 'bąble na wodzie powstające w czasie deszczu' ; czes. mrtvola 'trup, zwłoki' ( : ros. mertvelb m. 'umarły' ) : mftvo 'martwy' ; dial. laskie bachrola 'gruba kobieta' : bachrata 'ts.' ; nomina agentis : sch. zólja 'osa' < *bozol'a : bozati 'bzykać, o dźwięku wydawa­ nym przez lecące owady' ; ros. dial. sus6lja ' pijak' : susólitb ' powoli pić' . 2. Także i w lit. feminina na -ala są rzadkie 156• Suf.

-ulo, -ul' b

1 . Pojawiają się wyjątkowo, np. krivulo : krivul'b 'coś krzywego, np. krzywe drzewo, zakręt, zawój rzeki, drogi' < krivo 'krzywy' . Częściej spotyka się je w nazwach osobowych, przede wszystkim w sch. i bułg. 1 57 2. Formanty te powstały na gruncie pf.fł. Nawiązują do suf. -olo, -ol'b, ie. -ulo-, lit. -ulas, -ulys.

Suf.

-ul'a, -ula

1. Przyrostek -ula nie występuje w wyrazach psł. W poszczególnych języ­ kach slow . spotyka się go w funkcji formantu ekspresywnego tworzącego zwykle augmentativa, czy też pejoratywne nomina agentis 158• 2. Ekspresywny suf. -ul'a 159 dobrze jest zaświadczony we wszystkich pra­ wie językach slow. Tworzy deminutiva i hypocoristica, (niekiedy jednak też augmentativa , np. w ukr. ), rzeczowniki atrybutywne (odprzymiotnikowe i od­ rzeczownikowe), np. nazwy krów od ich maści. Nierzadkie są nomina agentis (zwykle z odcieniem pej oratywnym). W kilku językach slow. derywuje także nomina feminativa, przede wszystkim nazwy żon od nazwisk czy zawodów mężów . Dobrze poświadczony jest formant -ul'a również w imionach osobowych. Obok podstawowego rodzaju żeńskiego spotyka się masculina (imiona oso­ bowe, formacje ekspresywne, zwłaszcza nomina agentis). 3. W słownictwie psł. najczęstsze są deminutiva i hypocoristica, np. babul'a (płn . ) < baba 'baba, babka' ; bobul'a < boba 'coś okrągłego, zwłaszcza jagoda' ; bgbul'a < bgba 'kulisty, owal ny przedmiot, pęcherzyk, bąbel' ; devul'a (płn. ) < deva ' dziewczyna, dziewica' ; gomul'a < gomo 'bryła kulista, gruda' ; źegozul'a (płn. ) < zegoza 'kukułka'. 4. Spotyka się też rzeczowniki odprzymiotnikowe, np. krivUl'a 'krzywizna, coś krzywego, człowiek krzywy, kulawy' < krivo 'krzywy' ; sivul'a ' siwa krowa' < sivo ' siwy' . 5. Formacje odczasownikowe : ćeśul'a 'łuska, np. ryby; oderwana gałązka' (dial. ) : ćeśQ ćesati 'drapać, skrobać, czesać; rwać' ; chodul'a 'szczudło' : choditi 'chodzić' (nomen instrumenti ). 6. Początkowa samogłoska sufiksu wykazuje z reguły akut. 166 Leskien BN 476. m Zob. Maretić Rad JA LXXXII 127, Warchoł PSS III 56-7. 118 Por. Doroszewski PF XIV 67-8, S m a l - S t o ckyj, Abriss der ukrainiscben Substantivbildung, 1 915, 38. 159 Por. Belić AslPh XXIII 192-3 ; Zaręba SFPS V 457-64; Warchoł PSS III

55-63.

111

Zarys słowotwórstwa praslowiafiskiego

7. Suf. -ula, -ul'a są innowacją psł. Nawiązują do ie. deminutywnego -ula (tak jak -ula, -ul'b do ie. -ulo-), por. np. lit. -ule w funkcji deminutywnej i hipo­ korystycznej 160, -ula w funkcji tworzenia nazw żeńskich od odpowiednich mę­ skich 161 • Suf.

-olo, -olo

1 . Zachowane są szczątkowo w kilku wyrazach, np. :

od podstawy przymiotnikowej :

brgolezo) : brgo ' szybki, prędki' ;

brgolo 0

'ptak kowalik, Sitta'

zach. : psł.

od podstawy czasownikowej : sysolo 'suseł, Oitellus' (dial., z obocznymi po­ staciami : sosolo : susolo) : sysati 'świstać, syczeć' (nomen agentis); sedolo ' siodło' : ie. sed-, psł. sęd(> sesti 'siąść' , dokładny odpowiednik może w lot. sedli ) segli m. pl. ' siodło' < bałt. sedula-162• Niemotywowane: rgilo 'kąt, róg, narożnik' < ie. ang- : ank- 'zginać' , do­ kładny odpowiednik: łac. angulus 'kąt, róg' (*angu-lo-); pbkofa (płd. też pbcblo) ' smoła' ( ie. pik- 'ts.', łac. pix picis, lit. pikis ( *pik-yo-), gr. ntcrcroc ( *ntxioc) 'ts.' . 2. Suf. -ilo, -olo kontynuują ie. -ulo- 163• Spotyka się dokładne odpowiedniki ie. poszczególnych wyrazów psł. (p. wyżej sedolo, (>g'blo, por. też niżej b(Jbal'b). Najbliższym odpowiednikiem jest lit. -ulas 164 tworzące nomina actionis, n. acti, a także szereg wyrazów o odcieniu deminutywnym. Lit. -ulas alternuje nie­ kiedy z -alas 166, por. wyżej s. 109 bqbol'b : bqbol'b lit. buiiibulas 'pączek kwiatu; guz, węzeł, bryłka' : bu1nbalas ' pęcherz, bąbel; owalny kulisty przedmiot; węzeł'. 0

=

Suf. -ol'b

1. Także i ten formant jest wyj ątkowy. Spotyka się zarówno w derywatach

dewerbalnych, jak i denominalnych. Tworzy nomina agentis (n. instrumenti), np. ob-vrtol'b 'wierzchnia część przodu wozu, obracająca się na sierdzieniu, służąca do kierowania wozem' (zach.) : ob-vrteti : vrteti 'kręcić, obracać' . Spo­ tyka się też derywaty odrzeczownikowe i odpriymiotnikowe, np. bQbol'b : bgbol'b : bgba (p. s. 109); krno-dupol'b : ktno-dupbl'b 'człowiek małego wzrostu, niewyrosły, skurczony, kurdupel' (płn.) < krno-dupo 'krótki, kusy' . Bezpośrednia podstawa derywacyjna niejasna w wyrazach : vorbol'b 'wróbel' (dial., z obocznymi postaciami vorbbjb : vorbb. Suf. -yla Zalicza się tu niekiedy wyrazy kobyla i mogyla, oba niezbyt pewne. Psł. kobyla 'samica konia, klacz' jest w związku z łac. cabó -onis 'wałach' , caballus 'koń, zwłaszcza roboczy• , gr. xoc�iXAA'Y!t;; ' ts.' . Nie jest wykluczone, że bezpo­ średnią podstawą psł. kobyla jest *koby, nom. sg. pierwotnego tematu na -n-. Właściwym sufiksem byłoby tu więc strukturalne -la. 188 Leskien BN 485, Otrębski GL 126.

Otrębski GL I 1 8 1-2; II 12S-30. Brugmann Grdr. Il 1, 368, 371. 171 Kiparsky VJ 1956 5, 134-5. m

no

Zarys slowotwórstwa prasłowiańskiego

113

Psł. mogyla jest podejrzane o pożyczkę orientalną. Mało prawdopodobny jest związek z mogQ mokti 'móc', sugerujący pierwotne znaczenie 'miejsce pa­

nujące' 172•

Suf.

-bl1', -blo, -bla

1. Przyrostki te zaświadczone są szczątkowo. Formant -bl11 zachowany jest w derywatach dewerbalnych, np. nomen agentis petbllo 'kogut' (płd.) : peti

' śpiewać, piać' (co do -t- por. nomina agentis na -tel-, i pastuoh11, petuoh11, s. 74); nomen instrumenti vitbfa ' cewka tkacka, motowidło' (dial.) : viti 'wić, nawij ać' 173 : vitb 'res torta' . 2. Spotyka się też derywaty denominalne, np. kozbll11 'samiec kozy' < koza ' Capra' . 3. Wyrazy niemotywowane: orbll11 'orzeł' : ie. er-, or-, lit. erelis, dial. arelis (bałt. erelja-) 'ts.' , lit. postacie eras, aras są sztucznymi derywatami wstecz­ nymi 174 ; svJ·'dblo : svJ·'dblo 'świder, wiertło' : stwniem. swert 'miecz', ie. sy,er­ •ciąć, kłuć, wiercić' ; kQdblo : kQdbla 'kędzior, kosmyk splątanych włosów' (kudblo : kudbla 'ts.' ) : kf}d-łlb 'kądziel', kQd-rb, k(!d-erb 'kędzior' . 4. Niekiedy -blo alternuje z -efa, np. dętbl11 : dętel11 'dzięcioł' (p. s. 108 ) . 5 . O deminutywnym suf. -lę wyabstrahowanym z formacji na -blo zob. pod suf. -ęt6. Derywaty na -blo wykazuj ą zwykle pierwotną oksytonezę, wyjątkowo barytonezę. 7. Suf. -blo kontynuuj e ie. -i-lo- (-i- z pierwotnego tematu na -H 175• Por. wyżej vitblo : vitb. Nie widać podstaw do wyprowadzania go z germ.176 Do­ kładny odpowiednik lit. -ilas (f. -ila) zachowany jest również szczątkowo. 177 Suf.

-dlo

1. Jest to podstawowy formant psł. nominów intrnmenti. W bogatym ma­

teriale wyróżnić trzeba dwie zasadnicze warstwy: derywaty prymarne (od pier­ wiastka werbalnego) i derywaty sekundarne od tematów czasownikowych. Warstwa pierwsza, archaiczna, zaświadczona jest w pewnej ograniczonej ilości wyrazów. Warstwa druga jest produktywna. W poszczególnych językach slow. wyderywowały się złożone suf. -a-dlo, -i-dlo z wyabstrahowaną samogłoską te­ matyczną podstawowego czasownika. 2. Derywaty prymarne, np. : b'idlo ' narzędzie do bicia, ubijania, np. kołatka, płocha w krosnach' : biti ' bić' ; bydlo 'miejsce pobytu, miejsce zamieszkania' (zach . ) : byti ' być'. (pierwotnie 'to, co służy do życia' ) ; bordlo (zabordlo) 'to, co służy do obrony, zapora, umocnienie, palisada' : borti bor'(! 'zmagać się, wal­ czyć' ; grdlo 'gardło' : Zbr(j zerti (zer{> zbrati) 'pożerać, pochłaniać' ' ie. g•er- : gverg. 'ts.' (od tej samej podstawy także: zerdllo 'gardziel, ujście rzeki; wąwóz; źródło', z dllo 'gardziel, czeluść; wąwóz' ) ; młdlo 'przyrząd do międlenia lnu, ko­ nopi, międlica' : męti mbn{J 'miąć, międlić' ; mydlo 'coś służącego do mycia, pra­ nia' : myti 'myć' ; sidlo 'sidło' : ie. se(i)-, lit. sieti sieju 'wiązać' ; §'idlo ' narzędzie

f

1711

Vasmer REW

Il

144, tu też przegląd innych objaśnień.

178 Vaillant RES XXIII 156-7, J. J. Mikkola, Melanges Pedersen, 1937, 4 1 1 .

174 Fraenkel LEW 122. 176 Brugmann Grdr. II l , 368, Specht UID 245. 178 Z germ. wyprowadzał -bla Vaillant RES XXIII 156-7. 177 Otrębski GL II 121. 8

-

Słownik prasłowiański t . I

114

Zarys slowotw6rstwa praslowiańskiego

do szycia, szydełko' : siti 'szyć' ; (s)kridlo 'skrzydło' : ie. (s)krei-, lit. skriet i

skrieju 'latać'.

Jak widać, wokalizm pierwiastka nie jest jednolity. Postulowane budową -e-, -ei- jest jednak dobrze zaświadczone. 3. Derywaty sekundarne: bll'idlo ' środek do bielenia; miejsce, gdzie się coś bieli' ( beliti 'czymś białym powlekać, bielić' ; brękadlo : bręcadlo 'brzękadło' : 'gaduła, papla' ( bręćati, brękati, bręcati 'brzęczeć, dźwięczeć' ; krop'idlo 'narzędzie do kropienia' ( kropiti 'kropić' ; nos'idlo 'nosze, przyrząd do przenoszenia cię­ żarów; nosze do przenoszenia zwłok, mary' ( nositi 'nosić' . 4. W okresie historycznym widać tendencję do rugowania derywatów pry­ marnych. Tak np. obok ordlo pojawia się oradlo : orati, obok bidlo : bijadlo :

bijati.

5. Obok prymarnego znaczenia narzędzia czynności spotyka się też, jak widzieliśmy, znaczenia sekundarne: miejsca czynności, czy nawet wykonawcy czynności (brękadlo). W kilku językach słow.178 dobrze zaświadczone są także nomina actionis na -dlo (częste szczególnie w płd.slow., zwłaszcza w bułg. i słe.) . Mało prawdopodobne jest dopatrywanie się t u pierwotnej funkcji suf. -dlo. Naj­ prawdopodobniej jest to znaczenie sekundarne, uogólnione z podstawowego konkretnego. 6 .Akcent wyróżnia derywaty prymarne od sekundarnych. Pierwsze mają albo akut na długiej samogłosce rdzennej (b'idlo), albo też oksytonezę: (s)kridllo 179• Derywaty sekundarne wykazują akut samogłoski tematycznej podstawy dery­ wacyjnej (bel'idlo). 7. Psł. -dlo może kontynuować zarówno ie. -tlo- () lit. -klas) 180, jak i ie. -dhlo- 1Bl . Oba te sufiksy tworzyły także prymarne nomina instrumenti. Kilka przytoczonych wyrazów psł. ma dokładne, czy też bardzo bliskie odpowiedniki ie., np. ordlo = lit. arklas 'socha, radło' ; �idlo : stwniem. siula < siudhla (por. też łac. subula 'ts.' < su-dhla : suó 'szyję' ) ; g:rdlo : lit. gurklys 'podgardle, wole', stpr. gurcle, stlit. gurkle 'gardło' ; zerdlo : lit. gerkle 'gardło, gardziel' ; bidlo : stwniem. bihal m., ags. bil n. 'topór' < bipla-, biala- ; bydlo : lit. bukla 'mieszka­ nie, miejsce pobytu' . .

SUFIKSY Z PODSTAW OWYM

-n-

182

Suf. -n'b 1. Przyrostek -nc. zachował się w pewnej ilości z reguły niemotywowanych derywatów prymarnych (zwykle od pierwiastków werbalnych) o znaczeniu kon­ kretnym, np. belnc. (belem,) : bJno 'lulek, Hyoscyamus niger' : ie. bhel- 'biały, błyszczący', gal. belinuntia, ags. beolone ( *bheluna) 'Hyoscyamus' ; ćernc. 'pod­ stawa ogniska, palenisko, głębokie naczynie do warzenia' : ie. ker(::>)- 'palić, żarzyć, się', łot. cęri 'rozżarzone kamienie na sklepieniu pieca łaźni' , stwniem. herd 'ognisko, palenisko, piec kuchenny' ; ćpn'b 'łódka, czółno' : lit. kelnas 'ts.' , 178 Zob. Rusek Z DJ 1 958 s. 222-7.

no Kuryłowicz Acc. 287. 180 J. J. M i k k o l a, Melanges Pedersen, 1937, 409-13, Bruckner KZ XLVI 206-11, por. też Otrębski GL II 132. 181 Brugmann Grdr. II 1, 381 , Meillet Et. 315, SC 356. 180 Zob. Doroszewski PF XV 2, 3-16.

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

115

kelmas 'pie:ń drzewa' (ie. kel- 'bić, ciąć, siekać' ) ; derm, 'krzew i drzewo Oornus; berberys, cier:ń' : derQ dbrati ' drzeć' , tu też d no ' dar:ń', stind. dirf!d- 'pęknięty, rozłupany' ; grno 'ognisko, palenisko, piec garncarski' ( ie. gvhrnos ( < *gvher­ 'gorący' ) : łac� fornus 'piec' , stind. ghrna- ' żar' ; meno ' miara' (płn.) : mera 'ts.' ( ie. me- 'mierzyć', stind. manam n . ' mierzenie, miara' ; pelno 'łup ; zbiór, żniwo ; niewola' = lit. pelnas 'zysk, zarobek' , stind. pa'?Za- 'obiecana zapłata', ie. pel- 'zyskać, zarobić, sprzedać' ; tfno ' cier:ń' : stind. t riam 'trawa, źdźbło, ziele' , goc. paur-nus ' cier:ń' , ie. (s)ter- ' drętwieć, sztywnieć' ; sona ' sen' < *sapno : Sopati ' spać' , ie. sup-no-, gr. \.htvo� 'sen' j VCn'O 'wianek' : Viti Vbj(i, ie. Jfei- 'wić' . Jak widać, wokalizm pierwiastka nie j est jednolity. Obok naj częstszego stopnia zredukowanego pojawia się też -e- i oczekiwane w tym typie -o- (-e-). 2. Suf. -no tworzy także odpierwiaBtkowe, prymarne przymiotniki. Nie dziwi więc, że wśród rzeczowników znajdujemy niekiedy substantywizowane przymiotniki, np. serno 'szron' : serna 'biały, siwawy' : lit. serk8nas ' szron' : 'szarawy, siwawy, koloru sz ronu ' ; blazno 'maj aczenie, mamienie, pokusa; błąd; człowiek błądzący, obłąkany' : blazno ' zwodniczy, błędny, obłąkany'. 3. Suf. -no kontynuuj e ie. -no- formant zarówno prymarny, jak i sekun­ darny 183 • Jak widać z podanych przy kładów; nierzadkie są odziedziczone wy­ razy ie. z tym przyrostkiem. Dokładny odpowiednik lit. -nas (z odmianką -snas) ograniczony j est, podobnie jak slow. -no, zasadniczo do formacji starych, da­ tujących się niekiedy z okresu ie. 18 4 4. Wyodrębnia się grupa archaicznych rzeczowników należących pierwotnie do tematów na -u- 185 , a więc z pierwotnym suf. -nit,-, np. : syno ( ie. siinus ' syn' : stind. sunu-, lit. sunus ; oino 'porządek, obrzęd ; narzędzie, bro:ń; czyn' : ie. k""ei­ 'układać warstwami, porządkować', stind. cinóti, cayati 'ts.' ; stlino ' miejsce po­ stoj u, przebywania, obóz' : stati 'stanąć' , stind. sthiina- n. 'stanie ; pobyt; sta­ nowisko', stper. stana- n. 'miejsce' ; eelnu ćelnu ' człon' : lit. kelys 'kolano; ko­ lanko na źdźble' , psł. kol-emo 'kolano' ; ćerni ćernu 'szczęka, z ąb trzonowy' : kimr. cern 'szczęka', bret. kem 'lejek w młynie' , łot. cęruoklis ' ząb trzonowy' ; ćesno oesnu (płd.) : ćesnoko ' czosnek' : ćesati ' drapać, czesać, drzeć, rozrywać' . 5. Do tego typu nawiązuje odosobnione psł. zr'ny źr'nove f. ' żarna' , bsł. gir-nu- f. (ie. gvr-nu- 'ts.' : gver- ' ciężki' ), stpr. girnoywis, lot. dzifnus (: lit. girnos f. pl. ) : goc. -qairnus f. (*g"eranu-), stnord. kvern f. (*g�erna) 'ts.' .

f

f

Suf.

-no 1. Zaświadczony jest, podobnie jak -no, w pewnej ilości najczęściej niemo­ tywowanych derywatów prymarnych, np. dano ' dno' (*dhub-no-) = lit. dugnas 'ts.' (*dubnas), gal. ditbno- 'świat', ie. dheub- 'głęboki' ; krosno (zwykle pl. krosna)

' drewniana rama używana do różnych celów, np. nosidło ; stojak, wał tkacki, warsztat tkacki' : lit. krase 'krzesło, fotel' , psł. kreslo 'ts.' ; lokno 'grzybie:ń, lilia wodna' (zach. ) : lit. lukne f. 'ts.' ; runo 'wełn!!; owcy, skóra wraz z wełną' : n,vati 'rwać, odrywać, skubać' ' lit. rauti 'ts.' ; seno ' siano' < ie. lćoi-no-, lit. Sienas, gr. xo&v oc 'ts.' ; sukno 'sukno, gruba tkanina z czystej wełny zgrzebnej' : sukati : Sokati 8okQ ' skręcać przędzę, nić, powróz' j veno ' wiano' (*ved-no) : gr. �8vov ' ts.' : psł.

vedg vesti 'wieść,

183 184

185 186 8*

pojmować za żonę' 186 ;

zJ·'no ' ziarno'

< bsł.

zirna-, ie. gf-no-m

Brugmann Grdr. II l, 254-65. Otrębski GL II 1 66-9. Meillet Et. 453-4, Ekkert UZIS XXVII 5 1-68. Benveniste Origines 14 dopatruje się tu śladu ie. tematu na -r/n-.

116

Zarys slowotw6rstwa prasłowiańskiego

'ts.', łac. granum, niem. Korn ' ts.', lit. Urnis 'groch' (( ie. ger- ' dojrzewać', psł. zbreti 'ts.' ). 2 . Formant -no spotyka się również w funkcji strukturalnej formantu roz­ szerzającego archaiczny, heteroklityczny typ słowotwórczy, np. bagno : bagno 'błotnisty, grząski teren, bagno' (płn.) : germ. bhaghro-, bhoghro- ' ts.' pierwotnie ie. archaiczny typ nominalny na -r/n- 187 ; loz-es-no (zwykle pl. lozesna) 'miejsce, gdzie znajduje się płód, łono matki, macica' : *logo *lozese : lezati 'leżeć', por. należące do tej rodziny gr. /...ezoc, n. 'łoże' . Do wyrazu lozesno nawiązuje, być może, synonimiczne psł. lono (*log-s-no 188 • Suf. -na (-sna, -zna) 1. Przyrostek -na zachował się w pewnej ilości najczęściej niemotywowa­

nych derywatów prymarnych (częściej od pierwiastków werbalnych). Znaczenie jest zwykle konkretne, spotyka się jednak również nomina acti ( : n. instrumenti) < nomina actionis. Przykłady: borni a borni ii 'brona' < ie. bher- ' ciąć' , psł. borti bor'Q 'zmaga� się, walczyć' ; blizna ' ślad po r�nie, znamię; błąd w tkaninie' : bliz- < ie. bhlir}- : bhleir}- 'bić, uderzać' ; cenla cen(} 'zapłata (jako zadośćuczynienie), okup ; wartość czego' = lit. ktiina, dial. kaina ' cena, wartość', awest. kaena ' odwet, zemsta, kara' , gr. 7tOLV� 'okup za zabójstwo, grzywna; rekompensata, zemsta' , ie. qvoina < kvei­ 'zapłacić jako zadośćuczynienie, odpokutować' ; gl'ina 'glina' , gr. y/...lv"t) 'klej' : lit. glieti glieju 'smarować, lepić' ' ie. glei-; mena 'zmiana, zamiana; faza księ­ życa' = lit. at-maina, lot. maina 'zmiana' , bsł. maina < ie. mei- 'zmieniać' ; pelna : pelena 'pielucha' : ie. pel- pela- 'okrywać, osłaniać', 'SkQra, osłona' , z suf. na -n- też gr. 7te/.../.Ci. .. c, acc. pl. ' skóry' , łac. pellis ' skóra' ; pena 'piana' , stpr. spoyano ' ts.' (bsł. poinii) : stind. phena- m. 'ts.' ; sTina ' ślina; śluz' = lot. slienas f. pl. 'ślina' , ie. slei- : lei- 'śluzowaty, lepki' ; stornia 'przestrzeń ; jedna z dwu powierzchni czego' : sterti 'rozciągać, rozpościerać' ; struna 'struna' < ie. streu- < ster- ' smuga, pręga, pasmo, promień' ; vinla 'przyczyna, wina' : lit. vaina 'błąd, wada, skaza' , łot. vaina 'wina, przewinienie, błąd' < ie. y,ei-, lit. vyti veju 'pę ­ dzić, gonić, ścigać' ; vJ'nla 'fala' = lot. vilna, lit. vilni.� 'ts.', ie. itel- 'kręcić, wić, zwijać�, scs. volajati sę 'być miotanym, np. falami' ; vJ'na 'web:!-a' = lit. vilna, łot. vilna, goc. wulla, stind. i'trtfa, łac. lana ( *vlana) 'ts.', ie. y,/-na ( �t el -, �t�lrJ­ 'włos, sierść, wełna' ); zJ'nla 'gatunek dzięcioła' = lit. gilna 'drozd' ' lot. dzilna 'dzięcioł' , ie. ghel- : ghel- 'żółty, zielony, szary, niebieski'. 2. I tu, jak przy suf. -no, trafiają się substantywizowane przymiotniki, np. bolnla 'błona; biaława warstwa drzewa pod korą' < bolno 'białawy, jasny' lit. brilnas ' ts.' . 3 . Suf. -na występuje też w funkcji struktura.lnej przy rozszerzaniu archaicz­ nego typu słowotwórczego, np. stbgna 'ścieżka, dróżka' : stbga, stbdza : stbgda 'ts.' , goc. staiga- ' droga' (pierwotnie zapewne wyraz pierwiastkowy) < steigh-, psł. stig- ' śpieszyć, pędzić za kim' ; tina 'bagno, moczar, muł' : timen-, scs. timeno ' muł, bagno' ; vesnla 'wiosna' : stind. vasan-ta- m. 'ts.' (*ues-en-to-) : lit. vasara : vasara 'lato' ' łac. ver veris n. (*y,esr ), gr. �ocp �ocpoc, 'wiosna' (*y,e.9f ) e. heteroklityczny temat na -r/n- y,es-r y,es-n-es 'wiosna' 189 • ·

c=

,

187

188 189

B e n v e n i ste, op. cit. 12. Vasmer ES II 5 1 7 (dopisek Trubaeeva). B e n v e n i s t e, op. cit. 1 6, Pokorny IEW 1 1 74.

Zarys slowotw6rstwa prasłowiańskiego

117

4.

Wyodrębnia się grupa rzeczowników z suf. -sna, wyjątkowo też -zna, dęsna : dęsno ( *dęt-sna : *dęt-sno) ' dziąsło' , ślad pierwotnego ie. edont- : dont- : drtt- 'ząb' , lit. dantis, stpr. dantis, łac. dens dentis (*d1jt-s); lunl a 'księżyc, blask księżyca, łuna' ie. louk-s-na : łac. lUna 'księżyc, blask księżyca' , stpr. lauxnos pl. 'gwiazdy' , awest. raoxsna- 'błyszczący' , ie. leuk- 'świecić' : 'jasny, świecący', podstawą temat na -es- : -s- por. lit. NW Laukesa; plesnl a (*plet-sna) 'podeszwa. stopy, stopa' : lit. plesna, plesnas, plasnas, lot. plęsna, plęksna, stpr. plasmeno 'ts.' , ie. plet-es- (*plet- 'szeroki a płaski; rozszerzać' ), stind. pratha� n. ' szero­

np.

kość, rozszerzenie' ; tryzna ' stypa pogrzebowa, uroczystość ku czci zmarłego' : traviti 'dawać na. pożarcie, karmić, zużywać, niszczyć' , por. csł. tryti 'ścierać, trzeć' , raz-tryti 'frangere' . 5. Jak widać wokalizm pierwiastka nie jest jednolity. Dobrze zaświadczone jest oczekiwane w tym typie -o- (-e-, -u- ). 6. Suf. -na, -sna kontynuują ie. -na, -sna 190• Podane przykłady pouczają, że nierzadkie są odziedziczone wyrazy ie. z tym formantem. Odmianka -zna powstała na gruncie psł. Por. -snb : -Z'ltb (s. 118-19) i podane wyżej blizna, gdzie -z- należy do pierwiastka. W języku lit. wśród wyrazów na -na, -sna mamy też wyraźne nomina ac­ tionis, a także pejoratywne nomina agentis 191 • Suf.

-n'a

1. Jedynym pewnym starym przykładem jest tón'a (*topn'a) 'toń, obszar połowów' : topiti 'topić' , tongti 'tonąć' . . Bruckner 192 zaliczał tu też von'a 'woń, zapach' , rekonstruując *vod-n'a w nawiązaniu do csł. XIII w. svodet ' cuchnie', lit. uodziu uosti 'wąchać, węszyć' , gr. n. acti: basn& 'gadanie, zamawianie, bajanie' : bajati 'mó ­ wić, bajać, zamawiać, czarować', ros. dial. bdsit& 'ts.', ie. bha- ; pesn& 'śpiewanie, pieśń' : peti 'śpiewać' ; vasn& 'spór, zwada, kłótnia' : vaditi ' siać niezgodę, po­ wodować spór, oskarżać, obwiniać' , vaditi sę ' spierać się, kłócić się' . Niemotywowane: plesn& 'pleśń' : lit. pele'ti, ple'kti 'pleśnieć' , pelesiai pl. 'pleśń' . W funkcji strukturalnej : dęsn& ' dziąsło' (dial.), por. wyżej s. 117 oboczne postacie dęsna, dęsno. 2 . Suf. -sn& ma się tak do -n&, jak -sl& : -lb, -sna : -na -slo : -lo. W większości podanych przykładów -s- może być uzasadnione budową podstawy derywacyjnej . Oboczność -sni- : -ni- spotyka się także w kilku innych językach ie. (przede wszystkim w bałt., germ.) 197• W lit. i lot. istnieje tylko mała grupka wyrazów z tym sufiksem 198. W odpowiednikach ie. poszczególnych wyrazów psł. spotyka się -ni-, np. basn& : orm. ban ' słowo, mowa' , ags. boen 'prośba' (*bha-ni-s). Suf.

-zn&

1. Zaświadczony jest w kilku wyrazach psł. derywowanych nie tylko od pierwiastków, ale też i od tematów werbalnych. Tworzy nomina actionis > n. acti, np. ziznb 'życie' : ziti 'żyć' ; kuznb 'kucie, przedmioty wykute; kuźnia' : kują 115 Brugmann Grdr. II 1, 285-8, Lohmann KZ LVIII 207. m Otrębski GL II 170, Endzelin LG 21 1-2 . 117 Brugmann Grdr. II 1, 288-90. us Otrębski GL II 1 70, Endzelin LG 21 1-2.

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

119

kovati () kuti) 'kuć' , ie. kau- 'bić, ciąć, siec' , od tego samego pierwiastka z woka­ lizmem zredukowanym: scs. k'6zn& 'knowanie, umiejętność, sztuka, rzemiosło', kyzn& 'knowanie, chytrość, podstęp' ; bojazn& ' strach, obawa, lęk' : bojati sę 'lękać się, bać się' ; bolezn& 'choroba, cierpienie' : boleti 'doznawać bólu, cierpieć, chorować' ; prijazn& 'sprzyjanie, przyjaźń, miłość' : prijati ' być życzliwym, przy­ chylnym sprzyjać, kochać' ; scs. kajazn& ' kajanie się, skrucha' : kajati (sę) 'kajać się, żałować za przewinienie' ; es. govezn& 'szacunek poważanie' : goveti 'czcić, szanować' . 2. Suf. -zn& nie można odrywać od synonimicznego -snb. Przykłady pouczają, że jest to nowsza odmianka przyrostka -sn& (pewna produktywność, derywacja nie tylko prymarna, ale i sekundarna). Postać -znb : -snb jak -zna : -sna, por. też -izna : -ina 199 •

Odmianka -zni- obok -sni- zaświadczona jest w germ., ale nie widać podstaw do wyprowadzania słow. -znb z germ. 200. W bałtyckim sufiks ten jest zasadniczo nieznany. Całkiem wyjątkowe jest łot. piiznis 'coś zgniłego' : put 'gnić' 201 • Suf. -en-in'6, -jan-ino 1. Są to przyrostki złożone. Część podstawowa -en- , -jan- to formanty te­ matów spółgłoskowych na -n-. Część druga to singulatywny suf. -ino (zob. s. 120 ). Pierwotna odmiana spółgłoskowa zachowała się dobrze w pluralis (po odpad­ nięciu singulatywnego -in'6) gord'an-in'6 : gord'an-e, Sloven-ino : Sloven-e. 2. Sufiksy te tworzą nazwy mieszkańców pewnych okolic, stąd częste są w nazwach plemion i nazwach miejscowych, np. gordenin'6 : gord'anino 'mieszka­ niec grodu' < gord'6 'gród' ; berzanino ' mieszkaniec brzegu, wybrzeża' < berg'6 ' wzgórze, urwisko, brzeg' ; dvorenina : dvor'anino ' należący do dworu panującego, magnata' < dvor'6 ' dwór' ; selCnino : sel'aninc. 'mieszkaniec sioła' < selo ' wieś, osada' ; goreninc. : gor'anino 'mieszkaniec gór' < gora 'góra; las' ; Slovene 'Sło­ wianie' może od nazwy rzeki czy jeziora Slova, Slovje 202 ; Pol'ane 'Polanie' < pol'e 'równina, pole' . 3. Obie postacie -en- i -jan- mają dokładne odpowiedniki bałt. : lit. -en-as : -ion-is (tema,t na -H, np. gire'nas 'mieszkaniec lasu' < gire, giria 'las' ; kalne'nas 'góral' < kalna'i 'góry' ; dvarionis (dawne i dial.) 'pan z z dworu, ziemianin' < dvaras • dwór' , kiemionis 'wieśniak' (dial.) < kiemas 'wieś'. Litewskie NM na -ionys wymieniaj ą się z nazwami na -enai 203 • W tej samej funkcji występuje również lot. -ęns, pl. -ęni 204. Zarówno lit. -enas, jak i łot. -'Ęns tworzą też patronimica, np. lit. brole'nas 'syn brata' : brólis 'brat' , łot. brazęns 'ts.' z formantem -jan- zestawia się także gr. patronimrna typu oupixv(wv ' syn Uranosa, mieszkaniec nieba' < oup&.vLoi;; ' niebieski' i gal. nazwy plemion typu

Suessiones, KoupLwve:i;; .

Pierwotną podstawę tworzyły tematy na -en-. Postać -jan- uogólniła się wtórnie. Pierwotnie właściwa była po i, j, c z 8 podstawy derywacyjnej. 199 Por. E. Zupitza KZ XXXVII 397. Próby Brugmanna Grdr. II 1, 512-3, A. Vaillanta RES XXXVIII 214-5. 20� Endzelin LG 2 1 2-3. 202 Rozwadowski WP II 327-9. •os Otrębski GL II 1 83-4, 203-4. 20' Endzelin LG 221-2. 200

120

Zarys slowotw6rstwa prasłowiańskiego Suf.

-ino

1. Przyrostek ten tworzy przede wszystkim singulativa od osobowych rze­ czowników zbiorowych, od nazw mieszkańców pewnych okolic, nazw plemion, nazw miejscowych, np. bratino 'brat' : bratbja coll. 'bracia' : brato; ćel'adinr. 'należący do rodu, wspólnoty rodowej, jeden z domowników' : ćel'adb con. 'ród, wspólnota rodowa, wszyscy domownicy, służba' ; gospodin'ó 'pan, władca' : gospoda con. 'panowie' : gospodb 'pan' ; l'udin'ó 'człowiek' < l'udb, l'udbje coll. 'ludzie' ; obrini 'Awar; wielkolud, olbrzym' < Obre 'Awarzy' ; vojin'ó 'żołnierz' < voji pl. ; Rusini ' Rusin' < Rusb con. ' Ruś' . 2. Wyjątkowo spotyka się -in'ó w innej funkcji w wyrazach niemotywowa­ nych, np. mlini 'rodzaj naleśnika, blin' : melti mel'Q 'mleć' , czy też nomen agen­ tis : n. instrumenti k7>lin'ó 'klin, narzędzie do rozszczepiania, rozkłuwania' : kolti kol' n. acti) z suf. -ina, np. rod'iny pl. 'ro­ dzenie; urodziny, narodziny, poród; urodzaj ' , zach. nomen agentis 'rodzice' ( ro ­ diti ' rodzić' (por. wyżej rodina). Najczęściej mają one podwójną motywację: w czasowniku na -iti i w istniejącym paralelnie rzeczowniku, np. gost'ina 'go­ szczenie, gościna, pobyt poza domem ; uczestnicy gościny' : gostiti 'gościć, po­ dejmować gościa, być gościem' : gostb 'gość, obcy, przybysz' ; knst'iny pl. ' chrzciny' : knstiti 'chrzcić' : knsto 'chrzest' (por. lit. krikśtynos pl. 'chrzciny' : krikśtas ' chrzest' ) ; bratina (bratrina) 'bratanie się, związek braterski, grupa osób stanowiących wspólnotę' ( brato (bratro) : brat(r)iti sę 'bratać się' ; brus'ina zwykle pl. brus'iny 'opiłki powstałe przy ostrzeniu na brusie' : brusiti 'trzeć, ścierać, ostrzyć na brusie' : bruso 'kamiei1 służący do ostrzenia, brus' . 9. Rzadkie są wyrazy niemotywowane, nie mające na gruncie slow. pod­ stawy derywacyjnej, np. bolz'ina 'belka służąca do podpierama czegoś, podkładka drewniana, poduszka' ( : bolzbno 'belka podpierająca' ) = lit. balźiena 'podłużna belka brony' : łot. bdlzU 'podpierać' ; mal'ina ' malina' : lit. me'lynas 'niebieski, _ siny, modry' , melyne 'czernica', melsvas 'sinawy, błękitny' ; osina ' Granne' : osla ' osełka', ostro ' ostry' . 10. Dowodem produktywności suf. -ina jest nawarstwianie się na pierwotne archaiczne formacje, np. bl&votina 'wymiociny, wydzieliny przy wymiotach' ( bl&vota 'wymioty' ( blbvati 'wymiotować' (-ot-ina spotykamy też np. w sch. dial. czak. ) ; soltina : soltvina ' słona woda mineralna, słone źródło, bagno' : sol-th : solty soltove 'bagno, błoto ze słoną wodą' . W poszczególnych językach slow. spotyka się też nawarstwienia na nomina actionis z suf. -&ba, -&da, -tva, -n&je, np. scs. tat&bina 'kradzież' (też stczak.), bułg. dawne krivdina 'krzywda' , pravdina 'prawda', stczak. pitvina 'napój' , pol. ekspresywne intensiva typu gadanina, bieganina (znane też np. w ukr. ). Por. także ukr. hnyljatyna 'ścierwo', truchljatyna ' zbutwiałość' . 11. Rzeczowniki z suf. -ina wykazują opozycję akut (na pierwszej samogłosce sufiksu, czy też na długiej samogłosce rdzennej) : oksytoneza . .Abstracta odprzy­ miotnikowe cechuje oksytoneza 208• 12. Suf. -ina nawiązuj e przede wszystkim do odpowiednika męskiego -ino (por. belina 'białość, biel' : b&ino 'ktoś lub coś wyróżniające się bielą' ) i Wraz z nim do psł. formantu przymiotnikowego -ino. Niektóre wyrazy na -ina (-izna) mają obok siebie przymiotniki dzierżawcze z suf. -ino, np. ba­

bina : babino, bratina : bratino, zvcrina : zverino, materina (materizna) : mate­ rino. Mogą to więc być z pochodzenia urzeczownikowione pierwotne przymiotniki.

Spotyka się dokładne odpowiedniki ie., zwłaszcza bałt., poszczególnych

008

Kuryłowicz IG II 1 48, Acc. 223.

1 23

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

wyrazów, np. bolzina = lit. balziena (p. wyżej ) ; jarina = lit. eriena 'mięso jagnięce' ; ovbcina lit. avikiena 'mięso owcze, baranina' ; vJ'c'ina = lit. vilkiena ' skóra wilcza' , łac. pellis lupina; Z'Verina = lit. zveriena, łac. ferina ' dziczyzna' : ferinus 'zwierzęcy' . Z przykładów tych widać, że dla suf. -ina w tego typu formacjach trzeba przyjąć jako podstawę ie. -eina, urzeczownikowiony pierwotny przymiotnik na -eino-. Z drugiej jednak strony rzeczowniki zbiorowe na -ina wyraźnie zdają się nawiązywać do litewskich z suf. -ynas, np. berzina : lit. berzynas 'las brzozowy' . Wskazywałoby to więc na ie. -ina : -ino-. W języku lit. spotyka się także suf. -yna w funkcjach przypominających psł. -ina, np. kaimyna 'sąsiedztwo ; sąsiedzi' : kaimynas ' sąsiad' ; śeimyna 'fa­ milia, czeladź' : śeima 'rodzina' ; bobyna 'babina' : bóba 'baba' ; karvyna 'krówsko' : ktirve 'krowa' . Tu należą też nomina loci na -yne ( < -inja}, np. berzyne 'miejsce, na którym rosną brzozy' : berźas 'brzoza' 209 • Wszystko więc przemawia za tym, że w psł. -ina zlały się dwa formanty ie. -eina i -ina : -eino- : -ino-. Repartycj a obu tych postaci na materiale slow. jest niemożliwa. Podobne zmieszanie stwierdza się także w innych językach ie., np. łac. , germ.; (w germ. występuje znaczenie deminutywne ) 210• =

Suf.

-izna 211

1 . Przyrostek ten występuje w tych samych zasadniczych funkcjach co -ina. Typowy jest dla płn.slow., produktywny szczególnie w kasz.-słi. Zasięg ogólno­ słow. ma tylko belizna, w języku sos. zaświadczone są 2 wyrazy: glavizna 'począ­ tek' i ukorizna 'obelga'. Przykłady: Od przymiotników niemotywowanych : bel'izna 'biel, białość; to, co białe, np. biała odzież, gleba, biaława warstwa drewna pod korą' (przy znaczeniu abstrakcyjnym też akcent blliznla) < belo 'biały' ; cel'izna : celiznla (płn.) : celina (p. wyżej ) ; ist'izna (płn . ) : istina (p. wy­ żej ) ; krivizna płn. : krivina (p. wyżej ) ; novizno, (płn. ) : novina (p. wyżej ) ; zl'tiznla ' żółtość, coś żółtego' (płn.) : z['tina 'ts.' Od rzeczowników: babizna (płn.) : babina (p. wyżej ) ; brat(r)ovizna (płn. ) : bratrina, bratrovina (p. wyżej ) ; otbcizna (płn.) 212 : otbcina (p. wyżej ) ; materizna ' spadek po matce' (płn. ) < mati matere 'matka' . 2. W dialekcie kaszubskim dobrze zaświadczone są collectiva, np. dąbizna : dąbovizna ' dęby' , skalnna 'skały' , por. pol. dziczyzna, nierogacizna, stpol. męż­ czyzna 'mężczyźni' , żeńszczyzna 'kobiety' , strus. chudizna 'biedota, biedacy' . Mamy tu również formacje typu celacnna 'cielęcina' , pajacnna 'pajęczyna' . Częste są abstracta odprzymiotnikowe, np. grebizna ' grubość' , su§yzna ' suchość' . Spotyka się też singulativa, np. gradznna, gradovizna 'ziarnko gradu', sńezyzna ·�żynka'. o

"'' Otrębski GL II 1 99-201, 2 1 2-3. 210 Por. Vondrak VSG I 543-6, Kuryłowicz Acc. 293, Brugmann Grdr. II 1, 273-9. 211 Zlb. H. S af a r ew i c z o w a, Nazwy miejscowe typu Mroczkowizna, Klimontowszczyzna, 1 956; N. M. S anskij Sbornik . . . V. V. Vinogradovu, 1 958, 330-41 . 111 Ale ros. pożyczone zapewne z zach.rus. języka kancelaryjnego, S anskij, op. cit. 340.

124

Zarys słowotwórstwa praslowiańskiego

3. Abstracta odprzymiotnikowe wykazują zwykle oksytonezę. Dla wyrazów o znaczeniu skonkretyzowanym typowa j est akcentuacja -i- sufiksalnego. 4. Suf. -izna jest odmianką podstawowego -ina, por. -na : -sna : -zna, -nb : -sn&, -zn&. Spółgłoska -z- wyabstrahowała się z wypadków typu belizna : *bllizo 'białawy, jasny' (dłuż. beliza 'biel drzewa' , bułg. dial. belizina 'biała ziemia' , ros. dial. beliz& 'jasna smuga' , belizina 'ts.') : bllo 'biały'. Por. też ros. dial. prjamiz& (prjamisb) : prjamizna : prjamina 'prostość, prosty kierunek' ; dr6biz& : drobizga ' drobiazg' 213 • Tematy spółgłoskowe na

-en- 214

1 . Istnieje kilkadziesiąt wyrazów psł. wykazujących formant -en-. Duża ich część nie ma odpowiedników ie., powstała więc na gruncie psł., co świadczy o pewnej produktywności tej formacji w okresie psł. W czasach historycznych suf. -en- nie wykazuje już produktywności. 2. Przede wszystkim ze względu na budowę nom. sg. wyróżnić trzeba trzy podstawowe grupy : masculina na -ę, -en&; masculina na -my, -menb ; neutra na -mę. Masculina na -ę,

-enb

1. Nom. sg. na -ę (( -en) 215 zaświadczony jest wyjątkowo (korę, sr§ę, stnzę), zwykle wyparty został przez pierwotny acc. sg. na -enb, poprzez któ°ry typ ten przeszedł naj częściej do tematów na -jo-. Śladem pierwotnego nom. sg. na -ę ( -en jest oboczna postać wokalizmu sufiksu -en- zob. niżej moZdźanb, sęZ'an&, a także typ z suf. -en-ino (s. 119 ). 2. Należące tu wyrazy są w większości niemotywowane, np. elenb elene 'jeleń' : stlit. elenis, dziś lit. elnis elnio : elnias 'ts.'' gr. e"JJ.6. c, 'jelonek' (*elno1t), �ł..occpoc, 'jeleń' (*el1;,i-bho-s), orm. eln elin 'ts.', ie. el-en- : el-n- : el-?I-; korę korene 'ko­ rzeń' (: kor'& 'krzak, krzew; korzeń' ) : lit. kere'ti keriu 'puszczać korzenie, pędy, krzewić się' , keras 'krzak, pień, karcz' ; stepenb stepene : stopenb stopene 'stopień, szczebel' : stopa ' najniższa część nogi stawiana na ziemi, stopa' , lit. stapas ' słup podporowy' , por. też należące tu stwniem. stuo(f)fa, niem. Stufe 'stopień, szczebel' ; bolenb 'ryba Aspius' (zach.-płd.) : bol- 'biały' , psł. bolto 'błoto, bagno' . 3. Wyjątkowo spotyka się zredukowaną postać sufiksu -n-: dbnb dbne ' dzień' , ie. dei-en- : di-n-, stind. dinam 'ts.', łac. nun-dinae pl. 'targi, które się odprawiały dziewiątego dnia', z wokalizmem pełnym: lit. diena, lot. diena ' dzień' ( *dein-). Por. niżej sJnbce. 4. Suf. -en- spotyka się również w funkcji strukturalnej formantu rozszerza­ jącego archaiczny typ słowotwórczy, np. pierwotny wyraz pierwiastkowy: asenb 'jesion, Fraxinus' : ie. os, łac. ornus 'gatunek jesionu' (os-en-os, psł. aseno ' ts.' ), lit. Usis, łot. uósis, stpr. woasis 'j eąion' (bałt. *os-i-). Tu należy też psł. *mesę zawarte w mćsęcb ' księżyc, miesiąc' (*mes-en-ko : *mes-'(f-ko-) : ie. mes-, stind. md� mdsa� por. dial. wsch. mes-iko 'księżyc'. 5. Ie. archaiczne tematy na -r/n- kontynuuj e: sr'śę sr'śene m. 'szerszeń' ( ie. lłrs-en- : lit. śirśuo -ens, stwniem. hurnuz (*hurzn-) 'tsJ' : łac. crabró -onis 'ts.' < *crasró) 216 • 218

m m

311

Por. Vaillant RES XXXVIII 21 1-4. Vaillant SI IX 490-6, GC II 1, 191-219. Zubaty RS II 4-5. Benveniste Origines 1 1 .

Zarys slowotwórstwa prasłowiańskiego

125

Por. też s]nbce ' słońce' ślad pierwotnego ie. tematu na -l/n-, zob. s. 101 . 6. Wyodrębnia się grupka wyrazów jasno motywowanych: denominativa: moźdZenb mozdZene : mozdźanb mozdZane (*mozg-en-b) 'mózg; drewniany gwóźdź, kołek, klin' < mozgo 'ts.' , stprus. muzgeno f. 'szpik kostny' , lit. s magens m. pl. 'mózg' ( *mazgen-), stind. majjan- m. 'szpik kostny' ; pr'ęslem, pr'ęslene 'krążek nakładany na wrzeciono' < preslo 'wrzeciono' ; pr'stenb pr' stene ' pierścień' < pr'sto 'palec', stpr. pirsten 'palec' ; strbzę stnzene 'rdzeń, medulla; najgłębsze nl.iejsce rzeki, nurt rzeki' : stnzb 'ts.' : stpr. strigeno f. ' mózg' , szwedz. streke ' nurt rzeki' (*strikan); deverbativa : grebenb grebene 'grzebień' : greb'} greti ' grzebać, drapać, czesać' , por. łac . pecten 'grzebień, grępla' : pectó 'czeszę, grępluję' ; sę.źenb s'ęźene : dial. sęźanb (*sęg-enb) ' miara długości, zasięg rozpostartych rąk, liczony od końca palców j ednej dłoni do końca palców drugiej' : sęg2 sękti ' sięgać' . 7. Tematy na -en-, -n- są dziedzictwem ie. 217 Z podanych przykładów widać nawiązania ie. kilku wyrazów (elenb, s1 'sę, moźdźenb, stnźę, dbnb). Przyrostek -en­ odgrywał w ie. dużą rolę w funkcji przede wszystkim sekundarnego formantu strukturalnego. Typowa dla języka praie. była zmienność wokalizmu sufiksal­ nego (-en- : -on-, -en- : -ón-, -n-), np. nom. sg. elen, acc. sg. elen, gen. sg. eln-. W poszczególnych językach ie. taki skomplikowany paradygmat upraszcz.ano, uogólniając zwykle jedną z tych postaci. W języku lit. tematy spółgłoskowe na -en-, -n- są zaświadczone szczątkowo 218 • Psł. trzem typom -ę : -enb -ene, -my -mene, -mę -mene odpowiada w lit. wspólny typ męski na -uo -ens, -muo -mens. Masculina na -my, -menb

1. Prawie wszystkie należące tu wyrazy są niemotywowane, np. ęćbmy ęĆbmene 'jęczmień, Hordeum' : ęćbno 'jęczmienny' najprawdopodobniej nawią­ zuj e do ie. ank- 'zginać', psł. rkotb 'zakrzywiony hak' , lit. dial. anka 'pętla', stwniem. ango, angul 'haczyk, kolec' , łac. uncus 'zagięty hak' , gr. óyxoc; ' zakrzy­ wienie, hak' ; kamy kamene 'kamień' : ie. ak-men-, alć-men/-mer- 'ts.', lit. akmuo akmens, stind. aśman- 'ts.' , stwniem. hamar 'młot' (pierwotnie kamienny); kremy kremene 'krzemień' : ie. (s )ker-, (s )krem- 'krajać, ciąć' , lot. kręms : krams, lit. dial. krams 'krzemień' ; pormy pormene (zach. -płd. ) 'promień, wiązka świetlna; pęczek, wiązka; strumień, źródło' : per(> pbrati, pbr(> perti 'przeć' ; remy remene 'rzemień' : ie. ar9-, ar- 'łączyć, spajać' , psł. arbmo : anmr, 'jarzmo' ; strumy strumene ( : struja, struga 'ts.' ) : ie. sreu- 'płynąć' = lit. dial. straumuó, sraumuo -mens 'strumień, bystry nurt rzeki' , por. gr. pe:uµoc n. 'prąd, nurt, strumień; zalew, powódź' , trackie }:;'t"pliµwv NW; palmy polmene ' płomień' : poleti 'gorzeć,

płonąć' . Jak widać, kilka wyrazów opartych j est wyraźnie o podstawy werbalne

(polmy, pormy, strumy).

2. N a gruncie poszczególnych języków słow. pojawiają się formy sugerujące psł. kamo, polmo, remi,, kremo. Jak widać z faktów kaszubskich, tego rodzaju wyrazy są wyraźnie wtórnymi derywatami wstecznymi, powstałymi niezależnie w poszczególnych językach słow. w oparciu o nom. sg. na -y. Tak więc kasz. 2"

21•

Brugmann Grdr. II 1, 292--3 1 2 . O trębski GL I I 1 65 -6, Stang VGBS 225-7.

126

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

kam, płom, rzem, krzem < kamy, plomy, rzemy, krzemy (notowane przez Lorentza. w słowińskim) 219 . 3. W języku ros. dobrze zaświadczone są archaiczne skonkretyzowane abstracta odprzymiotnikowe na -menb rodzaju męskiego i żeńskiego, np. góló­ menb 'powierzchnia jeziora nie osłonięta przed wiatrem; otwarte pełne morze; gładki pień drzewa' : gólyj 'nagi, goły' ; gluchmenb 'głucha noc' : gluchój 'głuchy' I suchmenb ' sucha, kiepska gleba; posucha' : suchój ' suchy' ; strus. uzmenb 'cie­ śnina' : f!Zok'ó 'wąski' 220. Tego rodzaju wyrazy spotyka się też w innych językach slow. 4. Przyrostek -my -mene kontynuuje ie. -men- tworzące nomina actionis () n. acti ), rzadziej n. agentis rodzaju męskiego (sufiks złożony z -en- nawarstwio­ nego na podstawowe -m-) 221 • Nom. sg. -my pochodzi z pierwotnego -món-, dobrze zaświadczonego na gruncie ie. Lit. dokładny odpowiednik -muo -mens derywuje przede wszystkim od podstaw werbalnych (pierwotne nomina actionis > n. acti), wyjątkowo od przymiotników 222 . Jak widać z podanego materiału, dokładne odpowiedniki ie. spotyka się wyjątkowo (strumy : lit. straumuo). Wynika z tego, że formacja ta wykazywała w psł. pewną produktywność. Suf.

-mę -mene 223

1. Zaświadczonych jest kilkanaście wyrazów psł. z tym formantem. Wszyst­ kie 'oparte są na pierwiastku werbalnym lub nominalnym. Typowym wokaliz­ mem pierwiastka jest e (e, er). Większość to wyrazy niemotywowane. Część z nich ma dokładne lub bardzo bliskie odpowiedniki ie. Typ ten wykazywał pewną produktywność w psł., jak świadczy grupa wyrazów nie znanych innym językom ie. Pod względem semantycznym jest to grupa archaiczna. Najczęstsze są wy­ razy konkretne na oznaczenie podstawowych przedmiotów, pojęć. Rzadkie są wyraźne nomina actionis ) n. acti. Oto podstawowy materiał: bermę bermene ' ciężar noszony, brzemię, płód' (*bhera men-) < bher- 'nosić, nieść' , psł. berg bbrati (zob.), wed. bhdriman- 'niesienie' ; jbmę jbmene 'imię' < *bnmen- < *rJmen-, iryj . ainmm n- n. (*rJmen-) : stpr. emnes, emmens m. (*enmen) ; plemę plemene 'rodzina, ród, plemię; nasienie' (*pled-mę) < pled- : ploditi 'pło­ dzić, powodować rodzenie'' plodo 'płód, owoc' ; selmę selmene ' ślemię, belka stanowiąQa grz1;>iet dachu' = lit. śelmuo śelmens m. ' szczyt dachu, okna ; długa belka' ; semę semene ' sianie; nasienie' < ie. se-men- 'ts.' < se( i)- ' siać' ' psł. sejf} seti 'ts.'' łac. semen -inis n. ' nasienie'' stpr. semen n. 'ts.' ' lit. se'mens, se'menys m. pl. ' siemię lnu' , stwniem. siimo m. ' nasienie' ; temę temene 'wierzch czaszki, ciemię' może do ie. (s)teg- 'pokrywać, osłaniać' = łac. tegmen -inis 'pokrycie, osłona' 224; timę timene 'błoto, bagno' (dial.) : ie. tł- : tiii-, psł. tajQ tajati 'tajać, 21 9

AJK VIII mapa 387, cz. II s. 208-13. O powstaniu tego typu skróceń p. Loh· mann KZ LVI 62-3. 020 Vaillant GC II 1, 2 1 0- 1 . 221 A . M ei l l e t, Wstęp d o językoznawstwa indoeuropejskiego•, 1958, 233-4, Brug­ ruann Grdr. II 1, 232-42. 22• Otrębski GL II 1 75-7 . ••• Isai.\enko Studie Havranek 1 14-30, A . Matl, ib . 139-49, W. Porzig IF XLII 221-74. „, Etymologia N . Trubeckiego, p. N . Durnovo SI VI 230 uwaga 1 .

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

127

topić się' ; vermę ' czas' (*vert-men-) : vrteti (sę) 'kręcić się, obracać się' , stind. va'l'tma n. ' ślad koła, tor' ścieżka' ' por. łac. annus vertens 'okres całego roku' ; :mamę 'znak' : znajQ znati 'znać, wiedzieć' , gr. yvwµix n. ' cecha, znak rozpo­ znawczy' (*gnó-mr,i ). 2. Na pierwotną formację na -mę -mene nawarstwił się niekiedy formant nowszy. Tak np. psł. Umę Umene ' drąg umacniający np. strzechę, stóg siana' ( = lit. liemuo liemens 'pień drzewa, słup, słupiec' ) odnajdujemy w Umę-gt. Umę-dzb zob. s. 66 225 . 3. O pewnej produktywności suf. -mę -mene w epoce psł. świadczy przekształ­ canie za jego pomocą ie. tematów na -r/n-, np. vymę vymene 'wymię' (*udh-men- : psł. udeti 'dojrzewać, nabrzmiewać' ) na miejscu ie. udh-r- : iidh-n- : stind. udhar udhnas 'wymię' ' łac. uber -is, gr. o?i&ixp o6&ix't"oc;; 'ts.' Podobnie jako wariant pierwotnego ormo (mającego nawiązania ie.) pojawia się na gruncie slow. nowsze ormę ormene 'ramię' . 4. Osobno wymienić trzeba dwa wyrazy nowsze: pismę pismene 'znak pisma, litera' : pisbmo 'pisanie, pismo' , piśQ pbsati 'rysować, ryć, malować, pisać' ; ćismę cismene 'liczba' (*cit-smen-, por. -slo : -la, s. 103-4) : cisti ĆbtQ 'liczyć, ra­

chować' . Zarówno treść tych wyrazów, jak i ich zasięgi ograniczone do sfery wpływów języka scs. przemawiają za tym, że są to nowotwory epoki cyrylo­ metodiańskiej 226 • 5. Na uwagę zasługuje wymienność formacji na -my -mene i -mę -mene, np. obok kremy -mene 'krzemień' , palmy -mene 'płomień' , pormy -mene 'promień' , dobrze zaświadczone są też synonimiczne kremę -mene, palmę -mene, pormę -mene 227• Por. też obok psł. sęzenb sęzene (p. s. 125 ) połab. sązmą 'stos, sąg drzewa' (*sęzbmę). Tę samą wymienność spotyka się w innych językach ie. 228 6. Jak widać z przykładów, suf. -mę -mene jest dziedzictwem ie. , kontynuuj e e. -men- : -mrJ. Suf.

-ent., -eno

1. Przyrostek -eno spotyka się wyjątkowo, np. lepem, 'liść' (dial.), łot. lepene, lepe 'podbiał pospolity' : lit. Zapas 'liść' ; §glent. 'kawałek węgla; węgiel' (płd.) 229 : 9glb m. 'węgiel' ; asem, 'jesion, Fraxinus' : asem asene 'ts.' (p. wyżej s. 124 ). 2. Częstsze są neutra na -eno, np. verteno 'wrzeciono' : vfteti (sę) 'kręcić się, obracać się' , stind. vartana· n. 'obracanie' , vartana- 'wprawiający w ruch' ; pbśenlo 'pszono, obtłuczone z łusek ziarno prosa' , urzeczownikowione pierwotne partie. praet. pass. od pbŚQ pbchati 'tłuc, obijać z łusek ziarno prosa, jęczmienia' ; zvenlo 'kawałek ryby, część pewnej całości, ogniwo', może z *zoveno : lit. źuvis 'ryba' , a więc pierwotnie także urzeczownikowione adi. n.230; połab. prąden(1 'przędza, pasmo przędzy' (*prędeno) : partie. praet. pass. prędeno : prędf! pręsti

'prząść' . 3. Na uwagę zasługuje nowsza grupa wyrazów, paralelnie przekształconych w poszczególnych językach slow. z pierwotnych tematów na -en-, np. selmeno "6

Sławski SE IV 1 44--5 . A . M atl, op. cit. 146-8. 117 F. S ł awski, L'Annuaire de !'Institut de Philologie et d' Histoire Orientales et Slaves XVIII, Bruxelles 1968, 355--6 . u s A . M e i l let, Wstęp do językoznawstwa ie.•, 1958, 234. '" Pierwotne singulativum, Lohmann KZ L VI 62-3. """ Vaillant RES XVIII 246-8. „s

128

Zary.� słowotwórstwa prasłowiańskiego

'ślemię' < selmę selmene; semena 'nasienie' < semę semene; stremeno ' strzemię' < stremę stremene. Por. też ukr. ramenó 'ramię' : ormę ormene; znamenó 'znak, znamię' < znamę znamene; hrebenó 'grzebień' : grebenb grebene : kasz. gfeb'ón -ona •grzebień' , kvofón -ona 'korzeń', jelón -ona 'jeleń' . 4. Suf. -eno, -eno kontynuuj ą ie. -eno - 231• Jak widać z podanych przykładów, naj częściej mamy tu do czynienia albo z rozszerzeniem na -o- pierwotnego te­ matu na -en- (asem, = łac. ornus < osenos), albo też z substantywizacją pierwot­ nego przymiotnika czy imiesłowu biernego na -eno. Suf. -ena 1. Zaświadczony jest wyjątkowo w wyrazach psł., np. selzena 'śledziona' , rozszerzenie pierwotnego tematu na -en-, dobrze zaświadczonego w odpowiedni­ kach innych języków ie., prapostać ie. sp(h)elgh : sp(h)elgh-en : sp(h)elgh-en-a; pelenla : pelna 'pielucha' (p. s. 116 ).

2. W językach czes. i sła. dobrze zaświadczone są pejoratywne określenia kobiet dewerbalne (nomina agentis) i denominalne (nomina attributiva) 232 , np. czes. stafena ' staruszka' : staro ' stary' , laskie brblena 'kobieta pyskata' < brblać 'burczeć, pyskować' . . Dokładny odpowiednik m.amy w ros., zwłas�cza dial., np. ros. slastena f. 'ła­ such, łakomczu9h' : slastb ' słodycz' ; dial. burena 'bura krowa' < buryj ' bury, brunatny' ; gladena m. f . _ ' dorodny człowiek, dorodna kobieta' < glddkij 'gładki, dobrze odżywiony' ; gulena f. 'hulanie, bawienie się; rozpustnica; krowa nie przychodząca na czas do domu' < guljatb 'spacerować, bawić się, hulać' . 3. Dokładnym odpowiednikiem jest lit. -ena derywujące od czasowników, rzeczowników i przymiotników. Tworzy np. nazwy czynności, służące dość często do pejoratywnego określenia osób, np. lit. dial. mUśena 'bicie' : musti 'bić' , gaisena 'zdechlak; padlina' : gaisti ' zdychać' ; paistena 'kto bzdury plecie' : paistyti 'pleść, bredzić' 233 .

-enb� (temat na -i) 1. Należy tu przede wszystkim losenb : l esem f. 'jesień' , stpr. assanis 'ts.' , goc. asans 'pora żniw, lato' (*asani-) : gr. -wpii w on-wpii 'pora zbioru owoców , jesień' < *ocr&poc : *ł5 croc p n. Jest to nawiązuj ący do tematów na -en- ślad ie. typu heteroklitycznego na -r/n- 234 (por. ves-na : lit. vasara, s. 116). 2. Grupa wyrazów na -enb to pierwotne (skonkretyzowane) abstracta na -b oparte na imiesłowie biernym, czy też na przymiotniku, np . : pecenb 'pieczone mięso ; (pieczona) wątroba' : pekJ pekti •piec' : pećeno 'pieczony' ; studenb 'zimno' : studeno 'zimny' : studiti 'robić zimnym, ziębić' . Suf. -ćno, -eno Suf.

1. Mamy kilka starych rzeczowników z tym przyrostkiem, utworzonych od rzeczowników, przymiotników, czasowników. 2. Od podstaw rzeczownikowych utworzone są np. brateno : bratrćno (zwykle dem. bratenbcb : bratrenbcb) ' syn brata, brat zwłaszcza stryjeczny, cioteczny, kuzyn ; hip. braciszek' ( brato, bratro, por. z tą samą budową lit. brole'nas ' syn Brugmann Grdr. I I 1 , 266-8. Laskowski PKJ PAN Kr. s. 28 38-9, 1 1 8 . ••3 Otrębski GL I I 177-8. •a• Benveniste Origines 1 9. 231

2a•

Zarys slowotw6rstwa prasłowiańskiego

129

brata; syn wuja, stryja lub ciotki' : brólis 'brat' ; sestreni (zwykle dem. sestren&c&) ' syn siostry, siostrzeniec' : sestra 'siostra' , por. lit. sesere'nas 'syn siostry' : sesuo

sesers

' siostra' .

3. Pierwotnym derywatem odrzeczownikowym jest też niemotywowane

lopenr, 'łopian, Arctium, zwłaszcza .Arctium lappa; liść' ( : lopuckr, 'ts.', s. 74 , lepem, 'liść' s. 127 ) : lit. lapas 'liść' , ważna roślina lekarska nazwana została od szerokich, wielkich liści. 4. W poszczególnych językach słow. dobrze zaświadczone są nazwy ludzi od miejsca, w którym mieszkają lub z którego pochodzą (nomina originis), np. stpol. krakowian : Kraków, dial. kasz. słi. rńeSórn ' mieszczanin' , sch. dial. czak., słe. grajan 'ts.' Wyrazy tego typu są wtórne. Powstały z przekształcenia pierwotnych tematów spółgłoskowych na -en-, -jan- np. psł. gord'an-inr, : pl. gord'ane (p. s. 119). 5. Rzadkie są także derywaty odprzymiotnikowe, np. li8an7> 'liszaj, choroba skóry; porost' < lich"' 'lichy, zły' (por. liśaj& s. 87 i ros. dial. liokój, lichie ' choroba skóry' ) ; moldem : molden'ó (zwykle dem. moldenbCb : moldenbcb) 'młody

mężczyzna, chłopiec, dziecko' < mold'ó 'młody' . Z poszczególnych j ęzyków slow. por. słi. peśór,m 'piechur' : peśó'i 'pieszy' , słe. nebęSóan ' niebianin' (kasz. ńeb'c 'burzyć' . 8. Od pierwiastka werbalnego utworzone jest niemotywowane cerenc. (erem) 'podstawa ogniska, palenisko ; głębokie naczynie do warzenia' : ćern'ó 'ts.' (p. s. 114). � 9. Mamy też nieliczne wyrazy niemotywowane z suf. -eno, np. koleno 'ko­ lano ; pokolenie, ród; człon; zakrzywiepie, zgięcie' : ćeln'ó, ćel'adb (s. 115, 64), lit. kele'nas 'kolano' , kelys 'ts.' ; poleno 'polano, kawał drewna, np. prze­ znaczonego na opał' : polti, poltiti 'rozszczepiać, rozcinać, rozpłatać' ; timeno ' muł, bagno' (dial. ) : timę timene 'błoto, bagno'. 10. Suf. -enr,, -eno nawiązują do tematów spółgłoskowych na -en-, powstały z rozszerzenia i.eh o tematyczne -o- (analogicznie więc do typu selmeno, semen, czy też kasz. jelón, kvofón (p. s. 128 ) . Długa samogłoska sufiksalna kontynuuje pierwotne -en, jak w uwzględnionym wyżej typie -en-inc. i w formacjach moz­ dZanb, sęzanb : sęzenb (s. 125 ) . Dokładnym odpowiednikiem suf. -enc. jest lit. -enas, tworzący patronimica, deminutiva i nomina originis 2a5. Suf.

-enb

(temat na

-i- )

Należy tu pierwotne skonkretyzowane abstractum glolenb f. ' golizna, nie pokryta mięśniami części nogi od kolana do stopy, goleń, kość podudzia' : gola •goły' .

135 Otrębski GL II 1 83-4. 9

- Słownik

prasłowiański t. I

130

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego Suf.

-anc.

1. Przyrostek ten zaświadczony jest dobrze zarówno w formacjach denomi­ nalnych, jak i dewerbalnych. Tworzy przede wszystkim od podstaw rzeczownikowych, np. : patronimica: bratane. : bratranc. (częściej dem. bratanbcb, bratranbcb) ' syn brata ; brat zwłaszcza nie rodzony, stryjeczny lub cioteczny, kuzyn' < bratc., bratrc.; sestranc. ' syn siostry' (dial.) < sestra ' siostra' ; wyrazy o odcieniu ekspresywnym, augmentatywnym, np. kubana 'wielkie naczynie' (płn. ) < kuba 'naczynie, zwykle z wydrążonego drzewa' ; k[banc. 'pry­ mitywne naczynie np. z wydrążonego drzewa; pudełko z kory; czerep ; wydrą­ żona dynia, tykwa' < krba : krba w podobnych znaczeniach ; kuranc. augm. (płn.) < kurc. 'kogut' . Tu zapewne należy też niemotywowane Ćbbana 'drewniana konewka, dzban' : Ćbbbro 'wiadro, ceber' : łot. ciba 'małe drewniane naczynie'. 2. W funkcji formantu tworzącego wyrazy ekspresywne (często nomina. attributiva) zaświadczony jest dobrze w większości języków slow. Często zwłaszcza spotyka się pej orativa i augmentativa (w płn. i płd.slow.), np. ros. brjuchtin -ana ' człowiek o dużym brzuchu, brzuchacz' (: brus. bruchtinicb 'na­ pełniać brzuch' ), słe. okan -ana 'mający wielkie oczy', glavan -ana ' człowiek o wielkiej głowie' ( = ros. dial. golovan); ros. dial. borodan 'brodacz' : ukr. bo­ rodanb 'ts.' Wyrazy o odcieniu pieszczotliwym, hypocoristica typowe są dla języka sch., np. brajan : brajo : brat 'brat' . Tu należy też czes. tchdn 'teść' : psł. tostb 'ts.' 3. Zaświadczone są również dobrze stare hipokorystyczne imiona osobowe, np. znane z kilku języków slow. Stojana : Stojislavc., Stojimira; VJ'kanc. : VJ'ko­ mirc., VJ'koslavc.; Bojano (p. niżej ), Doman'b : Domaslava, Neganc. : Negoslava1 0

Vojanc. : Vojislavr,.

0

4. Derywując od podstaw przymiotnikowych suf. -anr, tworzy nomina attri­ butiva, zwykle także o zabarwieniu ekspresywnym, np. bujana 'coś potężnego, silnego, gwałtownego, człowiek gwałtowny, niepohamowany; byk, buhaj' < bujb 'bujny, niepohamowany, gwałtowny' : bujati o 'potężnych, gwałtownych prze­ jawach' ; brzanr, 'szybki człowiek, szybkie zwierzę' < b[zt. ' szybki' : b[zati 'śpie­ szyć się' ; suchant. ' człowiek suchy, chudy, chudeusz' < suche. ' suchy' . Tego rodzaju rzeczowniki dobrze zaświadczone są i dziś w większości języków slow. Zwykle są to ekspresywne nomina attributiva, najczęściej o odcieniu pejo­ ratywnym, augmentatywnym. 5. Nie brak też odczasownikowych nazw działacza, np. bajanl'b 'opowiadaj ący, opiewający, pieśniarz; wieszcz' (wsch. ) < baj(> bajati 'gadać, bajać, zamawiać, czarować' ; beganb : bezant. ' człowiek biegnący szybko, zbieg' (zach.-płd.) < beg(> bekti, blgajQ, begati, blzq bezati 'biegnąć, biegać' ; bojanla 'bojący się, tchórz' (płn. ) < bojati sę 'bać się' ; mpćanl a ' człowiek milczący' (wsch.), < mpcq mpcati 'milczeć' ; stojana 'kto stoi, stojący; co stoi, stojak' < stojg stojati ' stać' . Ekspresywne nomina agentis na -anc. znane są dobrze zarówno w płn., jak i płd.slow. 6. Suf. -anc. powstał przez nawarstwienie się podstawowego -nc. na koń­ czące podstawę derywacyjną -a. Punktem wyjścia były więc formacj e typu sestrano : sestra, zupant. 'naczelnik żupy' : lupa ' określone terytorium, okręg' . Dokładnym odpowiednikiem jest lit. -onas, występuj ące w funkcjach po­ dobnych do slow. -anr,. Tworzy derywaty odrzeczownikowe, wśród których spo-

Zarys slowotw6rstwa praslowialiskiego

131

tykamy też nazwy pokrewieństwa i ekspresywne nomina attributiva, np. te­ v6nas ' dziadek' : tć'vas ' ojciec' , kupronas 'garbus' : kupra ' garb' . Nierzadkie · są też odczasownikowe nomina agentis, często z zabarwieniem pej oratywnym, np. stlit. valdonas ' spadkobierca, dziedzic' : valdyti valdo 'rzą­ dzić, władać' , lit. gagonas 'gęsior' : gagć'ti gaga 'gęgać' , dial . śaukonas ' krzy" kacz' : śailkti 'krzyczeć ' , śaukoti 'pokrzykiwać' 236 • Tu należą też łac. substantywizowane przymiotniki typu kaniec wyspy' : insula 'wyspa' , Silvanus 'bóg lasów i pól'
' dający się kopać, nadający się do ko­ pania' < kopati 'ryć, grzebać, kopać' ; kovadlbno : nakovadlbno 'podstawa żelazna, na której się kuj e metale, incus' : kovadlbn'ó, nakovadlbn'ó adi. < kovadlo, nako­ vadlo 'incus' . Tu należą może też: glezbno : gluzbno ' dolna część czego, spód; tyłek, kuper' : g{)Zbnc,, guzbn'ó < geza, guza : gezo, guzo 'guz ; tyłek, kuper; dolna część czego' ; pętbnlo ' znamię, znak np. wyciśnięty, wypalony ; ostroga' : pętbno adi. < pęta 'pięta', dokładny odpoWiednik: lit. pentinas 'ostroga' : pentia 'obuch siekiery', dawne 'pięta' . Tego rodzaju rzeczowniki nierzadkie są w poszczególnych językach słow., np. pol. cetno 'liczba parzysta' < Ćbtbno : Ćbtbn'ó 'parzysty' < Ćbt(! ćisti 'liczyć, czytać' ; parno 'parna, duszna pogoda' (laskie parno 'ts.' ) : parbno < para;

zimno : zimbno < zima.

2. Spotyka się też derywaty odrzeczownikowe, np. bravbno 'kłoda, belka, bierwiono' : bravb 'ts.' ; vapbno 'wapno' : vap'ó 'farba' , por. stpr. woapis 'ts.' , lot. viipi (viipu) viipet 'pomazać farbą' . Suf. -bno wykazuje również kilka wyrazów niemotywowanych, np. bolzbno 'podpierająca belka' : bolzina (p. s. 122 ), bolzbn'b, ros. dial. bólozenb = stpr. balsinis 'poduszka' ; borśbno 'mąka; żywność, pożywienie' (płd.-wsch . ) < ie. *bhar-s-ina : goc. bariz-eins 'jęczmienny' , łac. farina 'mąka' : far farris ' orkisz, zboże; mąka, kasza', tu może i łot. baru6t 'karmić, tuczyć' ; govbnlo 'kał, zwłaszcza ludzki' : ie. gvou-, gvou- , gvu-: orm. ku 'gnój ' , stind. guvati 'załatwia potrzebę, wypróżnia się' ; poltbnlo 'tkanina lniana lub bawełniana' (stara pożyczka ze slow. : fiń. palttina) : stind. pafas m. 'tkanina, sukno, szata' (( *palta-).

3.

Suf.

-bna

1. Przyrostek ten tworzy rzeczowniki denominalne, np. borzdbna : berzdbna 'bruzda, sulcus' : borzdbn'ó adi. < borzda 'sulcus' : borzditi 'czynić bruzdy' ; gri­ Vbna 'naszyjnik, jednostka pieniężna' : gr'iva 'grzywa' , pierwotnie 'szyja, kark' , stind. grivd 'ts.' ; kovadlbna, zwykle nakovadlbna 'incus' obok kovadlbno, nako­ vadlbno (p. wyżej ) ; nozbny pl. 'Scheide, Messerscheide' : nozb 'nóż' ; ustbna 'warga' : ustbn'ó adi. < usta n. pl. 'usta' ; vojbna 'wojna' : vojb 'żołnierz, wojak' , Vbj(J viti, scs. povin(!ti 'podbić, zawojować', bułg. nadvivam ' zwyciężam' , lit. vyti veju 'pędzić, gonić, ścigać' . 2 . Większość należących tu wyrazów to pierwotne urzeczownikowione przy­ miotniki żeńskie. Podobne formacj e spotykamy przy wszystkich przyrostkach na -bn-. 3. Wyodrębnia się grupa rzeczowników osobowych z przyrostkiem -bna, np. stryjbna 'żona stryja' : stryjb 'brat ojca, stryj ' , ujbna 'żona wuja' : ujb 'brat matki, wuj ' , korl'evbna 'córka króla' : korl'evz. adi. < korl'b ' król' , k7>nęzbna ' córka księcia, panna z książęcego rodu' : konęźb 'należący do księcia' < kt.nędzb, konęgo 'książę' . Typ ten jest dobrze zaświadczony w poszczególnych języ­ kach slow. Jak widać, w trzech z podanych przykładów można mówić o suf. -na nawar­ stwionym na podstawę na -b. Tak więc suf. -bna mógł też powstać w ten sam sposób co podstawowe -bnt. (p. s. 136 ).

138

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego Suf. -bn'b

1. Przyrostek -bn'b spotyka się przede wszystkim w rzeczownikach dewer­ balnych, np. bredbn'b ' sieć rybacka, którą się łowi brodząc po wodzie' (wsch. ) bred(! bnsti 'brodzić, łowić ryby brodząc po wodzie', synonimiczne brodbn'b =. lit. bradinys 'sieć ciągniona przez dwóch brodzących po wodzie ludzi' ; lł ezbn'b 'człowiek leżący, lubiący leżeć; przedmiot leżący' (płn.) : lezati 'leżeć' ; vadbn'l b 'bąk, giez' (wsch . ) : vaditi 'pchać, kłuć' ( : obada, ovado 'bąk, giez' ), por. lit. uodas 'komar' ; vęzbn'b (so-vęzbn'b) 'więzień' : vęzati (so-vęzati) 'wiązać' : vęzb (so-vęzb) 'wiązanie, więź'. Z poszczególnych języków slow. należą tu np. stpol. kupień 'nabywca, kupujący' (częściej z przedrostkami, znane też innym j ęzykom slow.) : kupiti 'kupić' ; strus. prichodbnb 'przybysz, obcokrajowiec' : prichoditi 'przychodzić' . W niektórych z tych wyrazów bezpośrednią podstawę derywacyjną tworzył dewerbalny przymiotnik na -bno, np. kupbn'b : kupbno : kupiti, brodbn'b : bro­ dbno : broditi. Tak więc z punktu widzenia genetycznego mamy tu do czynienia z suf. -jb w funkcji formantu substantywizującego adi. (p. s. 80-1 ). 2. Rzadkie są derywaty odrzeczownikowe, np. trgtbn'b 'samiec pszczół, truteń' (wsch.) < tr(! to 'ts.' 3. Wyjątkowe są wyrazy niemotywowane, np. bolzbn'b = stpr. balsinis 'poduszka' : bolzbno (p. s. 137 ) 4. Nie należy tu povodbnb f. 'powódź', utworzone od adi. povodbno (( po vode 'po wodzie' ; z tworzącym abstracta formantem -b). Por. synonimiczne povodb f. , povonb (s. ll8 ), sch. povodanj -dnja ( *povodbn'b). 5. Suf. -bn'b jest formantem sekundarnym powstałym z nawarstwienia się strukturalnego -jb na podstawowe -bno (tworzące rzadko rzeczowniki, zwykle przymiotniki). Dokładnym odpowiednikiem jest lit. -in-is, -in-ys tworzące zarówno przymiotniki jak i rzeczowniki pochodzenia przymiotnikowego 265• O nazwach miesięcy na -bn' b zob. s. 80-1 . .

Suf. -bn'a

256

1. Przyrostek -bn'a tworzy rzeczowniki od podstaw werbalnych (nomina actionis ) n. acti, n. loci, n. instrumenti) i rzeczownikowych (nomina loci, n. instrumenti), np. : od podstaw werbalnych : bredbn'a 'brodzenie; błąkanie się; łowienie ryb przy brodzeniu po wodzie; sieć rybacka, którą się łowi brodząc po wodzi e' (płn.) : bred(! bnsti 'brodzić, błąkać się; łowić ryby brodząc po wodzie' ; brodbn'a 'brodzenie, błąkanie się; sieć rybacka, którą się łowi brodząc po wodzie' (płn.) : broditi 'brodzić, łowić ryby brodząc po wodzie' ; edbn'a 'jedzenie, pożywienie; jadalnia' : emb est'i 'jeść'' edb 'potrawa, pożywienie' ; koltbn'a 'zamieszanie, zamęt, niezgoda, zwada, kłótnia' : koltiti 'wstrząsać, mieszać, wyprowadzać ze stanu spokoju' , koltiti sę ' spierać się, swarzyć się' ; kolbn'a 'miejsce, na którym się rąbie drzewo' : kol'g kolti 'kłuć, szczepać, rozłupywać' ; stajbn'a 'pomieszczenie dla koni, niekiedy też dla bydła' : stajati ' stać' ; od podstaw rzeczownikowych: dervbn'a ' pomieszczenie na drzewo' : dervo 'drze wo' ; golvbn' I a 'palące się polano, głownia' : golva 'głowa' (pierwotnie 'przednia część płonącego polana' ); kolbn'a 2. 'szopa na wozy' : kolo 'koło' , pl. kola, kolesa 'wóz' ; koval'bn'a 'kuźnia' (płn.) : koval'b ' kowal' ; nakovadlbn'a ••• Otrębski GL II 1 92-5 . •„ R. B o s k o v i ć, Razvitak sufiksa u jufooslov. jezickoj zajednici, 1936, 105-25.

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

139

'incus' : nakovadlo 'ts.' ; pelvbn'a ' miej sce na plewy' : pelva ' plewa' ; skonn'e dualis 'obuwie skórzane, skórznie' : skora ' skóra' . 2. Nomina actionis na -bn'a spotyka się we wszystkich prawie językach słow. Typowe są przede wszystkim dla płd.slow. We wsch.slow. suf. -bn'a właściwy jest przede wszystkim nazwom czynności ekspresywnym. Często bezpośrednią podstawę derywacyjną tworzą intensiva na -otati. Stąd wyodrębniony w kilku językach słow. złożony suf. -ot-bn'a (np. bułg., ros., ukr.). 3. Nomina loci na -bn'a spotyka się również na obszarze całej prawie Sło­ wiańszczyzny. Są to, w przeciw.stawieniu do formacji z suf. -iMe : -isko, zasad­ niczo nazwy pomieszczeń zamkniętych. Typowe są one przede wszystkim dla płn.slow. (gdzie występuj ą też przyrostki złożone, np. -ar-bn'a, -ov-bn'a). W ję­ zykach płd.slow. produktywny jest typ z suf. -n-ica, np. płn.slow. pekar'bn'a : płd. pekar'bnica. 4. Suf. -bn'a powstał z nawarstwienia się tworzącego abstracta przyrostka -ja na produktywny typ przymiotników z suf. -bno (przede wszystkim denomina­ tywnych, także jednak i dewerbalnych). Te tworzące pierwotną podstawę dery­ wacyjną przymiotniki często są zaświadczone, np. brodbn'a : brodbno, dervbn'a : dervbn'ó 'drzewny' , golvbn'a : golVbna, nakovadlbn'a : nakovadlbno, pelvbn'a : pel­

Vbno, skorbn'a : skonm,.

Pierwotne abstracta odprzymiotnikowe mogły albo ulec konkretyzacji, albo też przez nawiązanie bezpośredniego kontaktu z paralelnie istniejącymi czasownikami przeistoczyć się w nomina actionis. Dokładnym odpowiednikiem suf. -bn'a j est lit. -ine (< -inja) tworzące przede wszystkim rzeczowniki denominalne. Także i na gruncie lit. często spotyka się nomina loci, np. riitine 'miejsce pod dachem, gdzie ustawia się wozy' : ratai pl. 'wóz', dial. avine ' owczarnia' : avis ' owca' 257• Suf. -yn'i

1. Przyrostek -yn'i tworzy rzeczowniki denominalne. Jest przede wszystkim wykładnikiem mocji, urabiając żeńskie odpowiedniki niektórych osobowych rzeczowników męskich , np. bogyn'i 'bogini' : bog 'bóg' ; gospodyn'i 'pani domu, żona pana domu, gospodyni' : gospodb 'pan, pan domu, gospodarz' ; konęgyn'i 'księżna, pani, władczyni' : konęgr., kr.nędzb 'książę, pan, władca' ; orbfin'i 'nie­ wolnica' : orbo 'niewolnik' . Typ ten jest dobrze poświadczony we wszystkich prawie językach slow. We wszystkich prawie, poza scs. i pol., stwierdzamy wczesne wyrównanie do tematów na -'a. W niektórych językach slow. widać pewną produktywność tej formacji, por. scs. sr;>sedyn'i ' sąsiadka' : s�sedo ' sąsiad' , Samarenyn'i ' Samary­ tanka' : Samarenino ' Samarytanin' . W kilku j ęzykach slow. wyabstrahował się wtórny suf. -k-in'a ( -k- z częstego wygłosu podstawy derywacyj nej, niekiedy też z nawarstwienia się na synonimiczną formację z suf. -ka). W wyniku zmie­ szania się fonemów y : i pojawiaj ą się też przykłady typu stpol. chlopini 'chłopka' : chłop, rybitwini 'rybaczka' : rybitw ' rybak' (por. regularne pol. mistrzyni : mistrz, prorokini : prorok, stpol. cesarkini : cesarz). 2. Drugą podstawową grupą s ą abstracta odprzymiotnikowe (ulegające często konkretyzacji, np. w nazwy osób, przedmiotów, w nomina loci), np. bol­ gyn'i 'dobroć' : bolgo 'dobry, błogi' ; dobryn'i ' dobroć' : dobro 'dobry' ; g;rdyn'i "" Otrębski GL I I 193-5.

140

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego

'pycha, duma' : U[d'ó '.pyszny, dumny' ; prostyn'i ' prostota, dobroduszność' : prosta 'prosty' ; pravyn'i ' sprawiedliwość, prawość' : prava 'sprawiedliwy, prawy' ; pustyn'i 'pustkowie, pustynia' : pust'ó 'pusty' ; svętyn'i ' świętość, miejsce święte' : svęt'ó ' święty' . Wyodrębnia się grupka derywatów od przymiotników o temacie na -u-, np. lbgyn'i 'lekkość, ulga' : lbg'ó-ko 'lekki' < *ligu-; mękyn'i (: mękyna, zwykle pl. mękyny) 'plewy, łuski, zwłaszcza prosa' : męk'ó-k'ó 'miękki' < *minku- ; tę­ gyn'i ' ciężkość' : tęg'ó-ko 'ciężki' < *tingu-. Paralelnie do formacji na -yn'i spotyka się synonimiczne na -ota, rzadziej na -ostb, -ina, np. dobryn'i : dobrota, lbgyn'i : lbgota, prostyn'i : prostota, U[dyn'i : grdostb, pravyn'i : pravostb.

0 W poszczególnych językach slow. daje się zauważyć zmieszanie formacji na -yn'i (z :reguły, poza scs., -yn'a) : -ina. O produktywności abstraktów na -yn'i świadczy nawarstwianie się na for­ macje synonimiczne, np. ogólnopłd.słow. milostyn'i 'litość, jahnużna' : milostb; scs. blagostyn'i : blagostb 'dobroć' ; lbgostyn'i : lbgostb 'lekkość, ulga' ; sch. bo­ sotinja : bos Ota 'bosość' ; hromotinja : hromota ' chromość' . 3. Nierzadko spotyka się -yn'i w denominalnych nazwach roślin, · drzew i ich owoców, np. berkyn'i 'drzewo liściaste Sorbus torminalis, brzęk ; owoc tego drzewa' : berk'ó, berka 'ts.' ; berskyn'i 'brzoskwinia, drzewo i owoc' (zach.) : bersky -'óve 'ts.' ; scs. smokyn'i 'drzewo figowe, figa' : smoky -ave 'ts.', glogyn'i 'owoc głogu, głóg' : gloga 'głóg' . 4. Na uwagę zasługują dwa wyrazy niemotywowane: pergyn'i 'miejsce górzyste' : wed. Parjanya� imię boga deszczu i burzy : lit. Perkunija nazwa miejscowości lesistej , por. też goc. fafrguni 'lesiste wzniesienie' (ta sama rodzina co Peruna : Peryn'ó : lit. Perkunas p. s. 134, 135 , -g- : -k- determinanty pierwiastka per-) 258 ; jaskyn'i 'grota, jama, wydrążenie w skale, ziemi' (zach.), etymologia niepewna, por. może strus. jasko, ask'ó ' skrzynia' , psł. aSćb, aSćer'ó 'gatunek jaszczurki' . 5. Suf. -yn'i odgrywa dużą rolę w onomastyce slow. Podkreślić trzeba prastare nazwy miejscowe i terenowe płn.slow. typu pol. Gdynia, Bialynia, Dobrynia, Przeginia (*Pergyn'a), Prostynia, (por. płn.rus. typ ekspresywny prostynja m. f. 'człowiek prosty, szczery' , golynja 'człowiek biedny, goły' ). Spotyka się również stare imiona osobowe np. strus. Dobrynja f. m., Blaginja m.,

Borynja, Godynja, Gorbynja.

Podstawą tych nazw miejscowych czy osobowych są zwykle pierwotne skonkretyzowane abstracta. 6. Geneza psł. -yn'i nie jest definitywnie wyjaśniona 259• Dawniej dopatry­ wano się tu innowacji psł. : na pierwotne -y < -us (suf. bliski funkcyjnie, tworzący też feminina i abstracta, por. tematy na -u- stanowiące podstawę kilku starych wyrazów z suf. -yn'i) miałoby się nawarstwić ie. -ni : -nyii-, tworzące feminina (np. ie. pot-ni- 'pani' : poti- 'pan' ) 260• W. ostatnich dziesięcioleciach nie wyklucza się jednak dziedzictwa ie. : psł. -yn'i może kontynuować ie. -un-ya- w nawiązaniu

258 Por. R . J ak o b s o n, Slavic Mythology. „Funk and Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend", vol. II, New York 1 950, s. 1026, V. V. I v an o v, op. cit„ s. 1 07-8. 209 R. Laskowski, JP XLII 1 7 1-87. 2•0 Zubaty AslPh XXV 355-65, Studie II 335- 45, Meillet :f: t . 457-8, Vondrak VSG I 5 5 1 , Hermann ZslPh XII 1 1 9-20.

Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego do ogólnobałt. - uni -, toch.

gyn'a.

-une 261•

Por. omówione wyżej

Nie widać podstaw do dopatrywania się w psł. Suf.

-yn&

(temat na

141

Peryno ( : Peruno) : Per­

-yn'i

pożyczki germ.

262•

-i-), -yn'& ( ( -ynj&) 2ss

1. W dialektach ros. dobrze zaświadczone są odprzymiotnikowe rzeczownik.i

abstrakcyjne na -yn&, z reguły rodzaju żeńskiego, np. bel'!}nb 'polana pośród ciemnego lasu' : MZ.O; bystryn& 'bystry nurt rzeki' : bystro; golyn& 'miejsce puste, wypalony przez pożar las' : golo ; mokryn& 'mokre, grząskie miejsce' : mokro. W literackim języku ros. znane są: pustyn& 'osamotnione osiedle w lesie' : pusfa; svetlyn& 'jasna księżycowa noc, jaskrawe światło księżyca' : svetlt, 'jasny' ; teplyn& 'ciepło, ciepła, ładna pogoda' : teplo 'ciepły'. O dawnej produktywności tej formacji świadczą wypadki nawarstwiania się jej na inne sufiksy abstrakcyjne, np. ros. dial. mokred'!}nb 'bardzo mokre, grząskie miejsce' : mokred&; svetlotyn& 'bardzo jasne powietrze' : svetlota; go­ lyznyn& ' beznadziejnie puste miejsce' : golyzńa. 2. W dialektach ros. spotykamy też formacje odrzeczownikowe z suf. -ynb, np. guzyn& 'ostatnie miejsce za stołem' : guz, guzn6 'dolna, tylna część czego, zwłaszcza snopa' ; źaryn& 'żar ognia' : for'/J 'ts.' 3. Wydaje się, że formant -yn& nawiązuje ściśle do formacji na -yn'a. Mamy tu pierwotne abstractum na -& nawarstwione na podstawowe -yn-. Wymiana tworzących abstracta suf. -& : -ja jest nierzadka. Nie widać podstaw do wyprowadzania suf. -yn& z -ina 264. 4. W nazwach grodów strus. spotyka się masculina na -ynb ( -ynjb, por. łu­ życkie nazwy osobowe typu Dobryń, Gołyń, Radyń. Rodzaju męskiego jest też ros. dial. p6lyn& 'płomień, ogień, żar' pierwotne nomen agentis do psł. pollti ' gorzeć, palić się' .

Franciszek Sławski 181 E. B en venis te, Tokharien et Indo-Europeen. „Germanen und Indogermanen" Il, 1936, 232, Voo. I 5 1 : porównuje łac. pecunia : pecu; Pouoha Arohiv orientalni III 164, Ivanov VSJ III 107-8. ua Hipoteza Vaillanta R ES XXIV 1 8 1-4. 188 Azarch Issled. drevneruss., 1969, 57-7 1 . - Objaśnienie Ju. S . A z aroha, op. cit.

SŁOWNIK

A a

partykuła wzmacniająca i nawiązującą ) spójnik przeciwstawny, łączny ,..., pol. a przeciwstawne, rzadko też łączne (w stpol. znacznie częściej , jak dial. w słi. ) ; partykuła wzmacniająca i nawiązująca; używane też w ze­ społach spójników i wyrażeń spójnikowych, połab. a łączne, dłuż. a łączne, nawiązujące ('to' ), partykuła wzmacniająca, głuż. a 'ts.', czes. a łączne; przeciwstawne (rzadziej , w stczes. znacznie częstsze), partykuła wzmacnia­ jąca i nawiązująca; używane też w zespołach spójników i wyrażeń spójniko­ wych, sła. a 'ts.' ; słe. a przeciwstawne, dial. rezjańskie łączne, sch. a (por. Leskien AslPh XXII 1 ) przeciwstawne, łączne, rozłączne, partykuła wzmacniająca, nawią­ zująca ('to' ) ; używane też w zespole spójników, scs. « przeciwstawne, {rza­ dziej ) łączne, (rzadko) z odcieniem przyzwolonym 'jakkolwiek, chociaż' , partykuła wzmacniająca i nawiązująca; używane też w zespole spójników; {z konditionalem st1, sw) 'gdyby' Supr. {okres warunkowy niemożliwy, w tek­ stach Ewangelii = llWTe ) , bliskie 11wTe także w Euch. (w połączeniu z l\H), później w es. rzadko też 'jeżeli' (okres warunkowy rzeczywisty), bułg. a prze­ ciwstawne, (rzadziej ) łączne, partykuła wzmacniająca i nawiązująca; uży­ wane też w zespołach spójników i wyrażeń spójnikowych, a . . . a 'to . . . to; i . . . i; czy . . . czy; może . . . może' , maced. a przeciwstawne, łączne; 'skoro, skoro tylko' , a . . . a 'skoro tylko . . . od razu, natychmiast' , 'czy . . . czy, to. . . to' ; ros. a przeciwstawne; łączne; partykuła. wzmacniająca; występuje też w zespołach spójników (o funkcjach w strus. gramotach Borkovsk.ij SI XXV 184-90), ukr. a przeciwstawne; (rzadko) łączne (częstsze dial. ) ; partykuła wzmacniająca ; występuje też w zespołach spójników, brus. a przeciwstawne; łączne; partykuła wzmacniająca; też w zespołach spójników. ,...., Dokładnym pewnym odpowiednikiem jest lit. o 'i; a, ale' , por. też stind. at 'potem; i; to; tak', awest. aat 'potem; i; a, ale' . Pierwotny abl. sg. pron. *e-/o-. Funkcja kopulatywna powstała zapewne ze wskazania na współwy­ stępowanie w czasie. Mniej prawdopodobne pochodzenie z interi. *ó, *a, zob. a ! (ostatnio Kurz SI XXIV 144, Bauer Vyvoj ces. souveti 34-9, 125-7 z cennymi uwagami o rozwoju znaczeniowym). Bednarczuk BPTJ XIX 104, 111, 115, PSP 7-16, 70-1, Fraenkel LEW

JJ'.S.

514.

a! interi. wyrażająca różne żywe stany uczuciowe, najczęściej zdziwienie, za­

skoczenie, ból, niezadowolenie. dezaprobatę W tej samej postaci i w tym samym znaczeniu ogólnosłowiańskie. Odpowiedniki ie. : lit. a! a! na wyrażenie różnych żywych stanów uczu­ ciowych : o! 'ts.' (LKZod.), goc. ó! wyraża niechęć, zdziwienie, łac. a! iih!

10 - Słownik

prasłowiański t. I

146

a! - abl'bko

wyraża ból, żal, przykrość, zdziwienie, niezadowolenie, oburzenie, gr. d wy­ raża ból, żal, pogardę, stind. a! przy nagłym przypomnieniu sobie czegoś. Pokorny IEW 1, Machek ES2 33. W.B. ablanr. zob. ablom. a'lłlo dial. płd.-zach. 'jabłko, malum' ,....., poi. dial. słi. jablo 'jabłko' (natomiast stpol. jablo 'ts.' niepewne, tylko w SW II 120 bez dokumentacji), stczes. jablo 'ts.' ; słe. dial. jabl{> 'jabłko; jabłoń', bułg. dial. A6AO 'jabłko' . ,....., Rozszerzenie na -o- pierwotnego ie. tematu spółgłoskowego abl- por. pa­ ralelne rozszerzenie na -u- w ablo-ko (zob.). Oo do tematu por. stprus. woble 'jabłko' , a co do formantu lit. dial. 6buolas, lot. abuols 'ts.' Stosunek psł. ablo do pierwotnego tematu spółgłoskowego na -l- przypomina stosunek psł. bratr'b do łac. frater, gr. qipli1'"1JP (Fraenkel KZ LXIII 175-6). F.S.

ablonr. f. : ablanr. f. 'jabłoń, drzewo owoCO"\Ve Malus'

,....., pol. jabłoń 'Maius', połab. jobllln 'ts.', dłuż. jablm'i (u Muki też jako rzadsze m . ) 'ts.' , głuż. jabłoń 'ts.' , czes. jablon, stczes. jablon 'ts.', sła. jablon 'ts.' ; rus.-cs. ms11oni. 'jabłoń' , ros. dial .>i6AOHb ' ts.' , ukr. dial. A611iHb gen.

ablonp,:

A6110Hi. ,.....,

Por. pol. dial. kasz. jablońa, jablónka 'ts.', połab. jobMńa 'ts.' , ros. A6110HJł .ń6AbZHR, dial. A6AOHJl 'ts.' ablanp,: "" stczes. jablan 'ts.' ; słe. jablan 'ts.' , sch. jabliin m. 'topola włoska (Populus pyramidalis)' , stsch. i szczątkowo dial. też 'jabłoń' , es. llG111t Hb f. : mi;:uui. f. 'jabłoń' , bułg. AbAaH m. 'platan wschodni (Platanus orientalia)', u Gerowa R6AaH, a6AdH m. ; rus.-cs. llli ll llHb : 1m1>111tni. : ou11ni. 'jabłoń' . Por. słe. jablana 'jabłoń' ; bułg. dial. abAeH : Ji6AeH m. 'platan wschodni' . Od ie. tematu spółgłoskowego abl- 'jabłoń' , zob. ablo, abloko. Sprowadzaniu do psł. abol-nb (por. stprus. wobalne f. 'jabłoń' , o budowie którego Fraenkel KZ LXIII 175, 169) sprzeciwiają się odpowiedniki czes.-sła. i wsch.slow., a także całkowity brak w slow. śladów jakichkolwiek innych pierwotnych postaci naszego wyrazu poza abl-. Trzeba więc raczej przyj ąć alternację starą przyrostków -onb : -anb (Meillet MSL XIV 368 ), przypominającą obocz­ ności typu dQbrova : dQbrava (Bruckner AslPh XL 132 ) . Por. łac. Abella nazwa miasta w Oampanii słynnego z uprawy jabłek ( *ablona (Walde­ Hofmann I 3). F.S.

'ts.' , ukr. A611y11J1 'ts.' , brus .

ab1usr.ko dial. zach. dem. do ablo, abloko

,....., pol. jabłuszko od XVI w., dłuż. jabluśko, głuż. dial. jabluśko, czes. dial. jablouśko, jablóśko, sła. dial. jabluśko. ,....., Por. głuż. jablućko, czes. jablićko, dial. jablatko. F.S. O budowie zob. I 79.

abł"Lko 'owoc jabłoni, jabłko, malum' , też o owocach i przedmiotach podobnych

kształtem ,....., pol. jabłko (w XV w. i dziś dial. płn. też jeblko) 'malum' , także o innych owocach i przedmiotach podobnych kształtem, kulistych, zaokrąglonych, np. 'rzepka, okrągława kość w kolanie' (już w XVIII w., też dial. ), prze­ starz. 'jabłoń' , połab. jopt'u 'jabłko' , dłuż. jabluko, stdłuż. jabko 'jabłko ; rzepka', głuż. jabluko 'ts.' , czes. jabłko 'jabłko', też o owocach i przedmiotach podobnych, np. 'gałka u miecza; łęk u siodła' , sła. jablko 'jabłko ; rzepka' ;

abloko - abrędo ----

147

słe. jabolk9 'jabłko' , też o owocach i przedmiotach podobnych kształtem, 'rzepka', sch. dawne i dial. (przede wszystkim czak.) jabuko 'jabłko' , es. ll&ll'LKO : IHll'LKO 'ts.', maced. ja60.!lKO 'jabłko; grdyka, jabłko Adama ; górna część policzka', arch. 'podarunek' ; ll&ll'LKO : 11u•ll'LKO, 11G110Ko : l!l&llOKO 'jabłko' , też o przedmiotach rus.-cs. podobnych, ros. A6.rzoKo 'ts.' , ukr. A6.rzyKo, dial. też A6.rzoKo, A6.rze«o, A6Ko 'ts.' , brus. dial. A6.rzb1Ka n. 'ts.' ,....., Por. też ze zmianą rodzaju: sch. (w języku literackim i najczęściej w gwa­ rach) jabuka f. od XIV w. 'jabłko' (i o przedmiotach podobnycb), 'jabłoń' , stare i dial. również ' dar' , zwłaszcza 'dar zaręczynowy, weselny' , a nawet 'zaręczyny' {por. Bruckner Sl V 427), es. ll&H Kll : l!l & 1''LKll f. 'jabłko' , maced. dial. jabldka : ablaka f. 'jabłoń; jabłko' (Małecki SW II 42), bułg. A6o.rzKa f. 'jabłoń ; jabłko, górna część policzka' (u Gerowa też a6o.rz«a), ros. dial. A6.rzoK m . 'jabłko' , brus. A6JZblK m. 'ts.' Ie. dial. *ablu- 'jabłko' (germ. *aplu- ) ags. mppel; celt. ablu- ) stir. ubull) zostało w psł. rozszerzone przez przyrostek -ko-, rozszerzający zwykle dawne tematy na -u-. Podstawą jest dawny temat spółgłoskowy na -l- (szczątkowo jeszcze zachowany w bałt.) abl- : abel- : iibol- : iibOl-. Por. lit. obuolys ( = łot. abuolis), 6buolas ( = lot. abuols) 'jabłko' i łac. Abella nazwa miasta w Kam­ panii sławnego z uprawy jabłek (pierwotnie *'miasto jabłek' ). Jeden z nie­ rzadkich wyrazów typowych dla płn.-zach. ie. Sachmatov AslPh XXXIII 89 bezpodstawnie uważał wyraz psł. za pożyczkę celtycką. Trautmann BSW 2, Fraenkel KZ LXIII 168-201 (o ie. tematach na -l-), F.S. Pokorny IEW 1-2. - Por. ablo. np.

eoni. , part. zasadniczo płn. ; łączy synonimiczne i niesynonimiczne człony alternatywy 'albo, sive, vel' ; nawiązuje i wzmacnia pytanie, wykrzyknienie 'czy, czyż, an, utrum' pol. dial. abo spójnik łączący synonimiczne i niesynonimiczne człony alternatywy 'albo' ; spójnik przeciwstawny 'ale' ; wprowadzający zdania przyczynowe 'bo' ; part. nawiązuj ąca i wzmacniająca pytanie, wykrzyknienie 'czy, czyż' ; stpol. od XIV w., też (rzadko ) w funkcji spójnika łącznego 'i, a' , dłuż. abo 'albo ; do, około' : raz abo peś 'około 5 razy', głuż. abo 'ts.', czes. dial. laskie abo 'albo, lub, czy' , słowac. lud. i poet. abo 'albo' ; strus. llGO 'albo, vel' (2 przykłady z gramot XIV w.), ros. dial. a6o (u Dala rjazańskie, kurskie, woroneskie) 'albo', a6ó-ząo 'co bądź; chociaż', a6ó-Kax 'jak bądź', ukr. a6ó 'albo, alboż, lub, czyli' , brus. a6ó 'ts.' ,..._, z płd.slow. por. słe. dial. rezjańskie abo-j 'albo' . Złożenie z parataktycznego spójnika a i part. wzmacniającej bo (zob.), por. i-bo, a-li-bo i paralelne budową i rozwojem znaczenia lit. arba ' albo, aut' (ar ' czy; albo; i, też' , bd zob. bo). Klemensiewicz GHJP 446, Bauer Sbornik Travnicka 79-92, Bednarczuk PSP 35-8 . L.B.

abo

,..._,

abręd'h abręda : abroo'h abreda dial . 'pęd roślinny, gałązka, latorośl', coli. abrędi. : abrooi., abrędi.je : abredi.je abrędo : abrędb : abrędbje: pol. dial. jabrząd pl. -ędy 'gatunek topoli' (o za­ !'.'

sięgu Nitsch WP II 112, który przypusz cza, że jest to pierwotna nazwa mało ­ polska; z pol. : ukr. dial. R6póHm 'ts.' , Sławski SE I 482 ), stpol. wyj ątkowe z XVI w. jabrząd (Łopaciński PF IV 767), pol. dial. jabrządź, jabrzędź 'to­ pola' (z dialektu lasowiackiego MAGP VII m. 314 i cz. II 51 : jabzoć jabZi/a

I()*

148

abrędo - aby

'ts.', z wtórnym rodzajem m.), jabrzędzie, abrzędzie con. 'topola nadwiślańska' (Łopaciński PF V 691, 749), sła. dial. jabrat', con. 'sep6olłl abrecl'I> zob. abręd'I> abred1o zob. abręd"" abredi;.je zob. abręd'I> aby dial. zasadniczo płn., part.

ograniczaj ąca 'byleby, byleby tylko' , uwydatnia ­ jąca np. życzenie ; spójnik warunkowy, celowy (pierwotnie tylko z ogranicze­ niem 'żeby tylko' ), dopełnieniowy ,....., pol. aby spójnik wprowadzający zdania celowe, skutkowe, dopełnie­ niowe, podmiotowe, przydawkowe, part. ograniczająca 'tylko, byleby tylko, zaledwie' , stpol. od XIV w. też spójnik wprowadzający zdania warunkowe 'gdyby' (dziś w tej funkcji zwykle w połączeniu z wyrazem tylko), przyzwa­ lające 'choćby' , part. uwydatniająca życzenie ' niech, oby' , dial. jako spójnik mało rozpowszechnione, częste za to jako part. ograniczająca, wzmacniająca ' choć, choćby, byle, tylko, przynajmniej , chybaby' , dłuż. aby spójnik wpro­ wadzaj ący zdania celowe 'aby, ażeby' (w głuż. według Pfuhla przestarzałe), porównawcze 'jak gdyby, tak jakby' , part. uwydatniaj ąca życzenie 'oby', czes. aby spójnik wprowadzający zdania celowe, skutkowe; dopełnieniowe, podmiotowe, przydawkowe, part. uwydatniająca życzenie 'oby', stczes. też spójnik wprowadzający zdania przyzwolone i wyjątkowo warunkowe, sła.

aby - ace

149

aby spójnik zdań celowych, skutkowych, dopełnieniowych, podmiotowych,

przydawkowych, rzadko warunkowych, part. uwydatniaj ąca życzenie 'oby, żeby' ; scs. ll E bl (tylko w Supr.) 'gdyby' ; strus. llEbl spójnik wprowadzający zdania celowe (o zasięgu Borkovskij , Sintaksis drevneruss. gramot, 1958, 163-4), warunkowe 'gdyby, jeśliby tylko', part. wzmacniająca życzenie 'oby' , ros. dial. a6bi spójnik-part. 'by­ leby, żeby tylko' , też w złożeniach z zaimkami i przysłówkami, np. a6bi-Kmo 'kto bądź' , a6i:1-1caK 'jak bądź', ukr. a6u spójnik-part. ' aby tylko; byleby' , part. uwydatniająca nieokreśloność zaimków, przysłówków: a6uoe 'byle gdzie, gdzie bądź', a6uxmo 'byle kto, kto bądź', dial. spójnik wprowadzający zdania celowe 'aby, ażeby', warunkowe ' gdyby tylko', part. uwydatniająca życzenie 'oby, żeby' , brus. a6bi part. spójnik 'byle tylko, byleby, gdyby tylko' , part. uwydatniaj ąca nieokreśloność: a6b1-KaA[ 'kiedy bądź, kiedykolwiek' , a6b1-xmó 'ktokolwiek, kto bądź, każdy' , dial. też spójnik wprowadzający zdania przyczynowe 'ponieważ' . ""' Połączenie spójnika-part. a (zob.) i pierwotnego kondicjonalu-aorystu by (zob.), całość pi.erwotnie współrzędna. Wydaje się, że pierwotne znaczenie ('i by, byJeby, gdyby tylko' ) najlepiej zachowało się na Rusi i w scs. Mało prawdopodobne jako punkt wyjścia pierwotne praeteritum drugiego członu, a więc funkcja oznajmująca ze znaczeniem 'i był' (pogląd Travnicka, Hist. mluvnice ceska III, 1956, 61-3 ). Por. Klemensiewicz GHJP 481, 495, 501, Bauer Vyvoj 177-8. F.S. dial. płd. 'zaraz, natychmiast, bezz włocznie, już' W tym samym znaczeniu : ,___, scs. 1rn1>re, 1rn11re, bułg. es. a6ue (Duvernois I 9 z Rakowskiego ) ; rus.-cs. ll E h ffl , llGllre. ,___, Możliwy związek z gr. iXqiocp 'zaraz, od razu' , &qivw ' niespodzianie, nagle' ( ( *abh-, pierwotny temat na -r/n-). J. Schmidt, Die Pluralbildungen der indogerm. Neutr n 1889, 216 uwaga 1, Lewy IF LIV 46-7, Pokorny IEW 2. - Ze względu na trudności głosowe nie przekonuj e wyprowadzanie (Berneker Zbornik Jagicia 597) z *obb-je, *obhi-jod 'zu der Zeit' od anaforycznego *i-. F.S.

ab&je

a ce zob. ce ace dial. (zasadniczo

płn. ) partykuła deiktyczna ) spójnik warunkowy, przy­ zwalający ,..._, stpol . acz od XIV w. przede wszystkim spójnik warunkowy (do po­ czątków XVI w.) i przyzwalający (dziś w tej funkcji przestarz., literackie), rzadko wprowadzał też zdania przyczynowe, podmiotowe, a przede wszystkim dopełnieniowe ('że, quod' ), również part. pytajna (o znaczeniach stpol . por. Bauer JP XXXVIII 13-6, Urbańczyk ib. 17-20), dial. kasz . . ac 'a co �' : ać to? 'a co to T', stdłuż . ac 'czy; choć, aczkolwiek ; jak' , głuż. hac, przestarz. a� ' niż (po stopniu wyższym) ; aż do ; czy' , stczes. ać (wyjątkowo też aće) spójnik warunkowy (zanika w XV w. ), przyzwalaj ący (i dziś w tej .funkcji, ale tylko­ w języku literackim), w przekładzie tekstów biblijnych także partykuła pytajna, sła. ac przestarz . 'choć, jakkolwiek' ; słe. ace = ak9 'jeżeli' , stserb. ace 'i' (wyj ątkowe, por. Vondrak VSG II 525 ) ; ros. dial. atte, a'ł. 'co j eszcze !, a jakże !'' strus. llYłl (rodzime : w Ruskiej Prawdzie, w gramotach na brzozowej korze, : por. Borkovskij, Sintaksis

aće - agnę

150

drevneruss. gramot, 1958, 180) spójnik warunkowy, przyzwalaj ący, ukr. att ! 'patrz !, spójrz !, widzisz !', dial. też 'tylko' (co do różnicy znaczenia por. scs. llWTll : pol. dial. jacy p. at'e), brus. dial. att ' chociaż, jeżeli' . ,.._, Przejrzyste złożenie a + ce v. (por. w podobnej funkcji a-że i luźne połą­ czenie a ce w bułg., gdzie ce istnieje też samodzielnie). Pierwotnie może part. deiktyczna 'a oto, patrz' . Punktem wyj ścia rozwoju spójnika warunkowego i przyzwalającego, a także part. pytajnej było przede wszystkim znaczenie drugiego członu (por. w podobnych funkcjach słe. ce, bułg. ce). Klemensiewicz GHJP 494-5, 499-500, Bauer. Vyvoj 308-9, 332-4. V. ako, at'e (tu szczególnie o formach rus. i słe.). l!'.S.

acekoli : acekolive(k'L) dial. zach. 'choć, quamvis, licet'

aceko/i: ,.._, stpol. aczkoli, głuż. haćkuli, czes. ackoli, stsła. aćkoli. ...., acekoli-fle(ko) : ...., pol. przestarz. aczkolwiek notowane od XVI w., stpol.

też

aczkolwie od XV w., czes. aćkoliv, przestarz. aćkolivek, sła.. przestarz. aćkof­ vek. ,.._, Złożenie z ace i partykuł koli, -ve(ko). Stanislav Studie Travnicek 1958, 103-7. Zob. aće, koli, -ve(ko).

L.B.

aeekolive(k'L) zob. acekoli aCiti zob. obaciti, baciti adati adajQ dial. zach. ' starać się poznać, szperać, badać, scrutari'

Za.chowane tylko w stczes. jadati jadaju 'ts.' . Pierwotne iterativum, czasownik podstawowy zachowany w bałtyckim: lit. uosti uodZiu 'węszyć, obwąchiwać, wąchać' ' lot. uóst uózu, uódu 'ts.' (oparte na temacie perfectum od- por. gr. óawaoc perfectum od ó�w 'pachnąć, wonieć' ). Por. też łac. odor 'węch, zapach, woń' , orm. hot 'zapach. woń' . Rozwój znaczenia 'badać' ma paralelę w łac. odOrari 'węszyć, wąchać, wie­ trzyć' : 'wywąchiwać, wyśledzać, badać' . Matzenauer LF VIII 16, Zuba.ty BB XVIII 245-6, Iljinskij PF XI 183-4, Trautmann BSW 202, Meillet MSL XIX 175 (wskazuje na pierwotną podstawę atematyczną), Vaillant RES XXII 7 (znaczenie ' scrutari' tłumaczy wpływem pierwotnego złożenia obadati zob.). 1!'. S. Zob. badati.

aga zob. agoda, vin-jaga agnę agnęte 'jagnię, agnus'

W tym samym znaczeniu: ,.._, pol. jagnię gen. jagnięcia (w XV w. z oboczną postacią jegnię, Sławski SE I 488), połab. jógną, dłuż. jagńe gen. jagńeśa, głuż. jehnjo jehnjeća, czes. jehne jehnete, sła. jahna jahnat'a ; słe. jagnje -eta (u Pletersnika też agnje), sch. jagnje jiignjeta : janje janjeta, BOS. llfHll llrH Ull , maced. jame pl. jaZHUl-ba: jaza1-1t1a, bułg. ame pl. amema, dial. Ame; ros. RZHAma pl. 'jagnięta' (: sg. dziś wtórne RZHeHOK, strus. 11rHltl : iuHa ) , ukr. R?HA gen. RmAmu, brus. RmA 11211.Rąi. ,....., Pierwotne deminutivum z właściwym nazwom młodych zwierząt suf. -ęt­ od nie zaświadczonego w slow. *agno == ie. *ag•h-no-s lub *og•h-no-s 'jagnię' . Dokładnych odpowiedników ie. nie ma. Wyraz słow. (w bałt. nie zaświad­ czony) wyróżnia się nagłosową samogłoską długą. Por. z samogłoską począt­ kową pierwotnie krótką: irl. uan, cymr. oen 'jagnię' (*ognos, ie. •offhnoa),

agnę - agnbCb

151

ags. eanian 'kocić się (o owcy)', holend. dial. oonen 'ts.' (*aunón == *auna ­ 'jagnię' == ie. *agvhno-); łac. agnus 'jagnię' , gr. &µvóc; 'ts.' < &�vóc; (to ostatnie z pierwotnego *agvnos, które może być też podstawą wyrazów łac. i slow. ) . Osthoff IF IV 289-90, V 324-7, Meillet BSL XXIV 183-4 (opierając się na trudnościach głosowych w związku z samogłoską nagłosową i spół­ głoską tylnojęzykową, oddziela wyrazy słow.-celt. -germ. od łac. -gr. ), Pedersen KZ XXXVIII 315, Pokorny IEW 9. - Georgiev RES XL 94-6, wychodząc z pierwotnego psł. *ogn'ó, a- w agnę objaśnia wpływem czasownika agniti (sę), utworzonego według niego od pierwotnego *ogn'ó ze wzdłużeniem samogłoski pierwiastkowej . Nie widać podstaw. F.S. 'bazia, kotka (kwiatostan .Amentum) ; topola (Populus)' ,....., czes. przestarz. jehned 'bazia' , stczes. jehned 'bazie' ; słe. jagned 'topola czarna (Populus nigra) : jagnjed, sch. jagnjed gen. jagnjeda, w XVII w. u Mikalji jańet 'ts.' ; rus .-cs. ornmĄHffl : mrn mĄHffl coll. 'topole czarne' (u Jana Egzarchy !). ('./ Por. też 1. ze zmianą rodzaju: czes. jehneda 'bazia' , sła. jahnada 'ts.', dial. jakneda 'topola biała (Populus alba)', sch. nowsze jagnjeda ' topola czarna' ; 2. z adideacj ą do bagnę, bagniti (zob.) : stpol. bagniędź m. 'gałązka wierzby z pączkami kwiatowymi, bazie' (Słownik stpol. I 57 odczytuje mniej przekonująco jako bagnięć), pol. dial. bagniądź 'palma wielkanocna' , bagnięć f. 'wiązki gałązek wierzbowych' , bagniąć f. 'wierzba iwa (Salix caprea) ' , por. też brus. 6az11Amu pl. 'bazie wierzby'. Do agnę (zob.), drzewo nazwane od wełnistych bazi, przypominających pęczek owczej wełny, por. paralele semazjologiczne: pol. bazia ' owieczka.' i 'kotka na drzewie, .Amentum' , stpol. (już w XVI w. u Reja) dziś dial. bagnięta, bagniątka 'bazie' : pol. dial. bagnię 'jagnię' , sła. lud. bahniatka 'bazie' : bahniatko 'j agniątko' , brus. 6amA 'bazia wierzby' : 'jagnię, bara­ nek' . - Według Machka LP I 94-6 budowa wskazuje na pierwotne coll., por. govędo. Iljinskij PF XI 184. F.S.

agnęd'I> agnęda

'kocić się (o owcy)' W tym samym znaczeniu: ,....., dłuż. jagniś se, czes. jehniti se (Jungmann), sła. lud. jahnit' sa ; słe. jagnjiti : jagnjiti se, sch. jagnjiti, jagnjiti se : janjiti, janjiti se, maced. jamaM : jamaM ce, bułg. dm.Ft ce; ros. 1tmumbc1t, ukr. dial. 1tmumuc1t. ,....., Produktywne denominativum od nie zaświadczonego poza tym w slow. *agn'ó (zob. agnę, agnbcb), por. gorditi, m12citi, s9diti. Zob. kotiti sę. - O obja­ F.S. śnieniu V. Georgieva p. agnę.

agniti (sę)

'jagnię' ,....., stczes. jehnec gen. jehence 'jagnię' ; słe. jiignjec -njeca : iignec -neca 'baranek' 1 sch. janjac jiinjca 'jagnię' 1 jaga­ njac -anjca 'baranek' , agnec rel. 'Baranek (boży)', SCS. IUHhlłh : mrnhqh 'jagnię, baranek' , iunhqi. somn1t 'Baranek (boży)', maced. ameą rel. 'baranek, hostia', bułg. ómeą 'ts.' ; ros. ómeą -Hąa rel. 'baranek ofiarny, hostia' , ukr. dmeą -Htł!t 'ts.', brus. dmeą -11ąa 'ts.' ('./ Dem. od nie zaświadczonego w slow. *agn'ó (paralelne do agnę, zob.), agn-bcb : agn-ę jak tel-bcb : tel-ę, źerb-&cb : źerb-ę. F.8.

agni.ci. agnbca

152

agoda - aohokati

agoda

'jagoda (mięsisty, soczysty owoc, bacca)', przen. o podobnych mięsi­ stych częściach ciała, zwłaszcza 'policzek' ,...._, pol. jagoda 'bacca' , dial. też 'borówka, poziomka, czernica, wiśnia' (por. stpol. jagody śliwne ' śliwki' ), jagody pl. poet. 'policzki, lica' , stpol. i dial. w tym znaczeniu też sg. jagoda, stpol. ślinne jagody 'migdały, gruczoły w gardle' ; połab. jOd'�dai pl. 'jagody; ospa, ospa dziecinna' ; dłuż. jagoda 'bacca' ; głuż. jahoda 'ts.' ; czes. jahoda 'poziomka; jagoda, bacca; znamię na ciele', stczes. też 'policzek' ; sła. jahoda 'poziomka ; jagoda, bacca', dial. 'morwa' ; słe. jagoda 'jagoda, bacca; poziomka' , też o czymś podobnym kształtem do jagody, sch. jagoda 'poziomka; j agoda, bacca' , dial. i stsch. 'obrzmienie gruczołów, zwłaszcza szyjnych', jagode pl. •górna część policzka, policzki' ; scs. llrOJ\ll 'owoc (drzewa)' Sav. : Mar. Zogr. .Ass. HllOJ\'L (zob. Grivec Slovo VI-VIII 27, inaczej .Aitzetmiiller Kratylos V 78), maced. jawoa 'poziomka.; jagoda, bacca', bułg. Awoa 'poziomka' , też o innych podobnych owocach ; strus. 1UOJ\C1 'jagoda, zwłaszcza owoc winorośli' , ros. Azooa 'jagoda, bacca' , dial. 'poziomka, borówka', 6UHHaR R.zooa 'figa', por. też R.zoouąa 'pośladek, za­ dek' , dial. 'policzek ; brodawka piersi' , R.zooKu dial. 'górna część policzka' ; ukr. R.zooa 'jagoda, bacca; poziomka' , R.zoou pl. 'policzki' ; brus. Azaoa 'jagoda', AzaoKa dial. też 'okrągła górna część policzka' . ,...._, Od psł. aga, jaga zachowanego tylko w złożeniu vin-jaga (zob.). Dokładne odpowiedniki: lit. uoga, lot. uóga 'jagoda' (Trautmann BSW 202, Fraenkel LEW 1165 ). Suf. -oda wyjątkowy w psł. , też w innych nazwach botanicz­ nych zob. olb-oda, por. też lag-oda, svob-oda (o budowie Fraenkel ZslPh XX 54-8). - Inaczej, ale bez przekonującego uzasadnienia, o vinjaga Sadnik ­ .Aitzetmiiller VWSS 1, 12-3. F.S.

achati aohaje

'wykrzykiwać ach' pol. aohać -am 'wykrzykiwać ach' , czes. rzadkie aohati też 'wzdychać' ; słe. ahati -am 'stękać' , SCh. ahati -am •wykrzykiwać ach', bułg. axaM 'ts.' j ros. axamb -a10 'wykrzykiwać ach' ' dial. też ' stękać, jęczeć' ' ukr. axamu -aro 'wykrzykiwać ach' . ,...._, Od interi. aoho ! Budowa jak w baoati, ohrupati, chripati. Por. niem. aohzen r--;

'stękać, jęczeć'

F.S.

< aoh !

ach'l> !

interi. wyraża żywy odruch uczucia W tym samym znaczeniu : r--; poi. aoh ! od XIV w. (dial. także part. pleo­ nastyczna na początku wykrzyków w pieśniach ; stpol. też z dat. 'biada !' : aoh nam! 'biada nam!' ), dłuż., głuż., czes. aoh!, słowac. ach!, aoh ! ; słe. dh! , sob. ah! od XVI w. (też w funkcji part. wzmacniającej inne interi.), bułg., maced. ax! ; ros., ukr., brus. ax! ,...._, Z poi. albo z brus. : lit. ak : ok 'ts., ach !' (LKZ od. ). W podobnym znaczeniu spotykane również w wielu innych językach ie. : łac. ah!, stwniem. ah!, niem. aoh!, franc. te 'kiedy, przecież, .ri;a 1wr.ri;a me' (Nosovic ) . Por. aky spójnik porównawczy 'jak, tak jak, podobnie jak' (o budowie zob. Sadnik - .A.itzetmiiller VWSS 1, 15 ) : stsch. od XIII w. aki, scs. llH'U , strus. llH'.lil , llHH, ros. dawne i dial. aKU (Dal, SRNG). Złożenie z part.-coni. a i partykuły zaimkowej ko (zob. koto). W poszczegól­ nych językach z przyczyn fonetycznych i znaczeniowych oddzielenie ako i jako jest niemożliwe. Stąd u niektórych badaczy identyfikacja z jako (zob. np. ostatnio Sadnik - .A.itzetmiiller VWSS 1, 15). Z pierwotnego jako po­ chodzą zapewne: pol. dial. słi. ak"o eoni. wprowadza zdania czasowe ' gdy, kiedy' , też porówna.nie 'jak' , dłuż. ako : ak eoni. wprowadza zdania czasowe 'gdy, kiedy' , porównanie 'jak', głuż. przestarz. u Pfuhla ako, ak : hak(o) = jako, stczes. wyjątkowe ak eoni. wprowadza zdanie czasowe 'gdy, kiedy' (Bauer Vyvoj 252), sła. ako = jako. Berneker SEW I 26, BER I 6, Skok ER I 1. F.S. ,_,

ale

partykuła wzmacniaj ąca i nawiązująca ) spójnik przeciwstawny ......, pol. ale spójnik przeciwstawny od XIV w., rzadziej partykuła wzmac­ niająca wyrażająca najczęściej zdumienie od XVI w., wykrzyknik zdziwie­ nia; zdumienia, zaskoczenia, stpol. też part. ograniczająca ' przynajmniej ' od XV w., dłuż. ale spójnik przeciwstawny; wykrzyknik (scherzhaft drohend ), głuż. ale spójnik przeciwstawny ; wykrzyknik przy ganieniu, karceniu, czes. ale spójnik przeciwstawny; partykuła wzmacniaj ąca ; wykrzyknik zdziwienia (szczegółowo o funkcji w czes. p . Bauer Vyvoj 63-6, 81-2, 348-9), sła. ale 'ts.', dial. też part. 'prawie, blisko' ; sch. dial. czakaw. ale spójnik przeciwstawny, sztokaw. ale interi. wyraża­ jąca zdziwienie, zaskoczenie; wykrzyknik podniety, zachęty 'nuże !' (RSA.N) , bułg. a;ie spójnik przeciwstawny (Duvernois), dial. aAe ! interi. na wyrażenie zdziwienia, zaskoczenia (Gerov) ; ros. dial. a.Ile : aAe spójnik przeciwstawny, rozłączny; part. potwierdza­ jąca i pytajna (Dal, SRNG), ukr. a.Ile spójnik przeciwstawny; partykuła wzmacniająca, dubitatywna i pytaj na; wykrzyknik zdziwienia, niezadowole­ nia, brus. a.Ile spójnik przeciwstawny ; part. wzmacniaj ąca. Złożenie z a + le. L.B. Zob. a, le. ,_,

dial. płn. spój nik alternatywny, rezultatywny pol. dial. (Sląsk, Orawa, Czadeckie) alebo 'albo, bo' , stdłuż. alebo 'albo' , czes. dial. wsch.mora.w. alebo (Bauer Vyvoj 63), sła. alebo 'albo, lub, bądź' ;

alebo

,_,

alebo - ani

15 5

brus. dial. (mohylowskie) a;ie6o (Karskij Belorusy II-III 82). ,..._, Złożenie z a + lebo. Bauer Studie Travnfcek 1958, 84, 86, Bednarczuk RS XXII 17, PSP 38-9. Zob. a, lebo. L.B .

partykuła wzmacniająca i nawiązująca, partykuła pytajna; spójnik przeciwstawny, alternatywny, rozłączny a/i: ,..._, stpol. od XV w. (niknie w XVIII w. ) ali spójnik przeciwstawny, łączny , wynikowy 'ale, ale oto; a tu, a już, a zaraz; a oto, więc', wprowadza zdanie czasowe bezpośrednio następcze 'aż, póki nie' , w XVI w. rzadko też spójnik rozłączny 'albo, czyli' (SP XVI IBL ) , part. deiktyczna 'oto' , uwydat­ niająca kres w obrębie okolicznika czasu 'aż' , stczes. wyjątkowe (1 przy­ kład) ali 'ale' ; słe. ali spójnik rozłączny, alternatywny, przeciwstawny; part. pytaj na ' albo ; ale; czy' , wykrzyknik, sch. ali spójnik przeciwstawny 'ale, lecz, sed' od XIV w., partykuła em.fatyczna, wykrzyknik wyrażający np. zdziwienie, niezadowolenie, stsch. od XIII w. i dial. też spójnik alternatywny, rozłączny 'albo, czy też, vel, aut' , dial. wprowadza też zdania przyczynowe 'ponieważ' , part. pytajna ' czy' (RS.AN), scs. un ' ale; jeśli; czy' (por. jednak Bauerova Slavia XXVI 572-575), bułg. dial. a;iu 'ale; albo; czy' (BDial. II 123 : Rodopy), maced. a;iu pot. 'albo, vel; czyż, czy' ; strus. ill'IH 'ale, sed; albo, vel; j eśli, si' , ' czy, czyż' , 'przynajmniej ', ros. przestarz. i dial. a;iu spójnik pytajny, part. pytajna ' czy, czyż, czy to', spój­ nik alternatywny 'albo, vel' , dial. też spójnik przeciwstawny ' ale, sed' , stukr. a;iu 'albo; ale; aż' , ukr. dial. aAb 'ale, jednak, sed' (Żel., Hrincenko ), brus. dial. a;iu ' albo, vel, aut; czyż, czy; ale, sed' . aliho: stpol. alibo spójnik rozłączny, alternatywny od XIV w. 'albo, lub', dziś albo (z zanikiem i) notowane od XIV w. 'ts.', stpol. też spójnik przy­ czynowy 'bo' , dial. spójnik przeciwstawny ' ale', stdłuż. albo spójnik rozłączny alternatywny 'albo, lub' ; słe. dial. rezjańskie aliboj 'albo' , part. pytajna ' czy', maced. dial. a;i6y 'ale' (Gerov Dop. : Debar); ros. dial. QAU6o, a;iu6o, Q/lbÓO spójnik alternatywny ' albo, vel' t part. wzmacniająca 'wszak, wszakże' , wprowadzająca 'być może' (SRNG), ukr. dial. aAb6o 'albo, vel, aut' , brus. aAb6ó ' albo, vel' , dial. a;il6o ' czy, czyż' , a;if,6 ' żeby tylko' . ,......, Zło żenie z a + li + bo. Bauer Studie Havranek 1958, 81-7, Bednarczuk RS XXII 13-4, PSP

all : alibo

,..._,

,..._,

28-35, 75-6. Zob a, bo, li.

alibo zob.

ama ani

zob.

all

L.B.

jama

partykuła wzmacniaj ąco-uwydatniająca negację; spójnik dysjunktywny ,....., poi. ani od XIV w. spójnik dysjunktywny 'neque, nec' , partykuła wzmacniająco-uwydatniająca 'nawet nie, również nie, neque, ne quidem' , dial. (Warmia, Kurpie, część Mazur, płd. Śląsk) też spójnik porównawczy 'jak' , gl;uż. ani spójnik dysjunktywny; partykuła wzmacniająco-uwydat­ niająca, czes. ani 'ts. ' , dial. laskie, moraw. też spójnik porównawczy 'jak', sła. ani spójnik dysjunktywny ; partykuła wzmacniająca negację 'nawet nie, również nie' ; spójnik porównawczy 'jak' ;

ani - ano

15 6

słe. dial. (rezjańskie, prekmurskie) ani spójnik dysjunktywny, por. też rezj . anikoj 'jak' , sch. dial. czarnogórskie ani-ga ! interi. 'oto on' ; ros. dial. anit:HC partykuła wzmacniaj ąca 'nawet, aż nawet' (SRNG), ukr. ani (u Żel. też anu) 'ani, ni' (wzmacnia negację), brus. ani part.-spójnik wzmacniające negację 'nawet nie, całkiem nie, ani nawet' . Złożenie z a + ni. Bednarczuk PSP 64-7. Zob a, ni. L.B. ,..._,

interi. i partykuła wskazująca 'a oto, oto' , wzmacmaJąca i nawiązująca 'no tak, a więc, otóż' , eoni . wskazuje zwykle na stosunek przeciwstawny między zdaniami. W funkcji interi. i part. : ,..._, pol. ano part. wzmacniająca 'tak, no tak' , nawiązująca 'a więc, zatem, otóż' , wykrzyknikowa 'ha! cóż !', dial. part. potwierdzająca 'tak' (Karłowicz SGP, o zasięgu MA.GP XI m. 509, cz. II 26, Małecki - Nitsch .AJPP m. 448), w XVI w. part. nawiązująca, prezentująca 'otóż, więc' , potwierdzająca 'rzeczywiście, oczywiście', wskazująca ' oto', dial. płd. han 'tam oto' (Sławski SE I 399-400), dłuż. ano : anu interi. zachęty ' nuże!', ano jo part. 'tak jest' , czcs. ano part. potwierdzająca ' tak' (w tej funkcji od XVI w.), wzmacniająca wyraz powtórzony 'właśnie', stopniująca 'nawet, całkiem' , dial. też wyrażająca zdziwienie, ano ne wzmocnienie ne­ gacji 'nie, nie tak' (Hruska DSCh), sła. ano part. potwierdzająca 'tak' , na­ wiązująca 'a więc' , wyrażająca sprzeciw z odcieniem ironii, sarkazmu, dial. an : an 'tu, oto tu' , an ' tam, oto tam' (Kalał) ; sch. dial. ano part. potwierdzająca 'tak, oczywiście' (RSA.N), dawne wy­ jątkowe w XVI w. an part. pytajna ' czy nie, co �' (RJA.Z) ; ros. pot. an part. wzmacniająca, podkreślająca przeciwstawienie wypo­ wiedzianemu twierdzeniu 'a właśnie że (nie), mimo wszystko (nie)', dial. ano : anó interi. 'a więc; oto; aż, nawet' (Dal, SRNG), ukr. dial. anó : ally interi. 'hej ! żywo !', part. wzmacniająca, an-6ó ! interi 'zobacz no!', am)e ! 'ts.' (Żel.), anó , any okrzyk odpędzający psa (Leks. Bjul. VI 8, 23), brus. anó part. ' zresztą' (Nosovic), any interi. przy odpędzaniu 'precz !' , też na wyrażenie przykrości, mimowolnej aprobaty, zachęty, przypuszczenia (Nosovic). W funkcji spójnika : stpol. od XV w. ano eoni. wskazuj e na stosunek łączny między zdaniami 'i, i oto, a oto, a więc, a właśnie' (też dial., Karło­ wicz SGP), na stosunek przeciwstawny między zdaniami ' a tymczasem, ale, a jednak, wszakże' , wprowadza zdanie przedmiotowe 'że właśnie, jak wła­ śnie' lub przyczynowe 'bo właśnie', stczes. ano eoni. wskazuje na stosunek łączny i przeciwstawny między zdaniami 'i, i oto' , ' ale, a jednak, wszakże', także na stosunek podrzędny 'gdy, podczas gdy', czes. arch. an ana ano (wprowadzane na miejsce ano już w stczes.) wprowadza zdania podrzędne sposobu 'jak' , przyczynowe 'ponieważ, gdyż' , czasowe 'podczas gdy, kiedy' ; słe. dial. an9 eoni. 'i, et; lecz', an eoni. 'i, et' (Slav. Leks. 198 : Rezja), 'lecz, ale; prócz' (Plet. ), sch. dial. ano : ano eoni. od XVI! w. 'a więc, wła.śnie', 'a zatem' (RSA.N ; częściej a ono, RJA.Z I 22), stsch. XIV w. ano 'a oto',. bułg. dial. anó eoni. 'dlatego, ponieważ' (Gerov) ; strus. ilH O : ilH'L eoni. 'a, vero' , ros. pot. an eoni. łączy dwa zdania, z któ­ rych drugie wyraża niezgodność, przeciwstawienie temu, czego oczekuje się na podstawie pierwszego zdania ' a okazuje się, a w rzeczywistości, a tu, a mimo to' , dial. ano : anó 'tak, że, aż, a oto; a zamiast tego; lub, albo'

ano

,..._,

,..._,

157

ano - apati

(SRNG), ukr; dial. aHó, aHÓ-.lleM eoni. ' ale, tylko, ale tylko' (Żel., Hrin­ cenko), brus. óno:»e eoni. 'ale, ale oto' (Nosovic). Pierwotne złożenie z wykrzyknika deiktycznego a i n.-acc. sg. n. zaimka. ono (zob. oni;) w funkcji partykuły. Być może, iż to złożenie zlało się z in­ nym złożeniem, a mianowicie eoni. a + part. no, ni>. - W poszczególnych językach slow. także nowsze złożenie w funkcji zaimka a + oni; ona ono: stpol. od XIV w. an ana ano 'i on, et ille ; a on tymczasem, ale o�; jak on właśnie' , czes. an ana ano 'który' (już stczes.), bułg. dial. anóu : a11eu : a1193u 'tamten' (BDial. Il 123 : Rodopy). Zubaty Studie Il 53-106, Bauer Vyvoj 51-2, 83-4, 120-1, 224-5, Sławski SE I 399-400, Machek ES2 37, Sadnik - Aitzetmilller VWSS 1, 4. ,...._,

W.B. apati apaje : apeti apejg 'obserwować, oglądać; oczekiwać; mniemać, sądzić ;

podejrzewać' stczes. japati : japati -aju 'obserwować, oglądać, nadsłuchiwać' (wg Machka ES tu też czes. dial. laskie roz-japati 'szybko rozchwytać, rozebrać owoce' , z-japati 'pochwycić' ) ; es. (zwłaszcza rus.-cs . ) 7,Hn«mTn u -mtN. u 'lękać się, obawiać się, vereri' , �(« )«nnu (c11 ) , :i;«mn11TH -11w. 'podejrzewać, nie dowierzać, suspicari; wyśmie­ wać się, szydzić, kpić, cavillari' (Jagić AslPh XXX 458, Rozwadowski RS II 101), H67,««D'llHlU'L (już w XI w.), H67,ll'1D11H'LIH 'niespodziewany, nagły, inopi­ natus' . Dewerbalne nomina actionis (acti) : es. zwłaszcza rus.-cs. :i;«mn'L 'rozmyśla­ nie; myśl; wątpliwość', ui;:i;umn'L ' nieoczekiwanie, nieczekanie' , (z kontrakcją ) :i;«n'L : 7,'1Dll f . 'podejrzenie, posądzenie' , B67,'L 7,llOll 'niespodzianie'. Stąd 1. adverbia: a) scs. B'LH67,(ll)llna;, K'Lnei;rnna;, w Supr. także B'LHE7,.l llD'L, K'LH67,ll«Dh 'nagle, niespodzianie, e�oc7tLVlJc;' , rus.-cs. K'Lne:i;(ll )Il nOl( , B'LHE7,llmnov, B'LHE7,(ll )llll'L 'ts.' , derywat : adi. es. zwłaszcza rus.-cs. B ('L)HG7, (ll ).tnhH'L ' nagły, niespodziewany' , ros. BHe3ÓnHblU ) bułg. BneJÓnen 'ts.' ; b) es. zwłaszcza rus.-cs. HEB'L7,UH'L , H6B'L7,llllnh 'niespodziewanie, nagle, znienacka' () adi. HeK'L7,llllHhH'L 'niespodziewany, nagły' ), ros. u Dala HeJóny 'nagle' ; c) rus .-cs. H7,Hll7,llHl, H7,HE7,rn'LI : H7,'L Hll7,.lll'U 'nagle', ros. u Dala U3He3any 'ts.' (z es. ) ; dłuż . ńezjapki, ńezjabki 'niespodzianie, nagle, przypadkiem, nien aumyśl ­ nie' , głuż. njejapcy (u Pfuhla też njewjapki, njewjapcy) 'ts.'. 2. adi . : (oparte chyba wprost na verbum) stczes. nejapny ' niespodziewany, nieoczekiwany' , nowsze 'nieporadny, niezgrabny, niedorzeczny' , czes. arch. japny 'obrotny, bystry' (wg Machka ES 170 wtórne z nejapny); rus.-cs. H67,(ll )llni.uuu 'nagły niespodziewany' , adv. ue:i;(ll )u1i.uo (ros. u Dala 11e3amtb1u, 11eJan110 'ts.' ), ukr. dial. 3Ón110 'nieprzyjemnie, przykro' (Hrin­ cenko). 3. sub st. : stczes. nedojiepie n. ' niespodzianka' , z nedoji6pie 'niespodzianie' = czes. dial. moraw. z nedojipky 'ts.' ; es. 7,llMDHHl 'zamysł, commentum, machina' . 4. verba: es. zwłaszcza rus.-cs. 7,llMDHTH ca -011114 c11 'podejrzewać, miec w podejrzeniu, suspicare, suspicari', iter. :i;, z prejotacją jasenL : jasen'I>

'drzewo j esion, Fraxinus' W tym samym znaczeniu: r--- stpol. jasień XIV-XVIII w. (dziś dial. płd.) : pol. jasion przestarz. zapisane już w XIV w., dziś jeszcze normalne w dialek­ tach płd. , por. też słi. jilsó'IJ-n, połab. josin < *jaseni., dłuż. jaseń, dial. jasen, głuż. jaseń, czes. dial. jasen : jasen, stczes. jasen, dziś czes. jasan (już stczes.; -an- < -en-, upodobnienie do nagłosu ja-), sła. jasen, dial. jasen; słe. dial. jasen, sch. jasen, bułg. Acen ; maced. jacen; ros. Aceni., rus.-cs. mci.H'L, ukr. Aceni., Acen, dial. Acinb, brus. Acenb. ,....., Upodobnieniem nagłosowego ja- do samogłoski sufiksalnej (por. odwrotny wypadek w czes. jasan p. wyżej ) tłumaczyć należy zapewne już psł. dial. postać jasenb : jesena: pol. jesion od XVI w. dziś w języku ludowym zarówno płd. jak i płn. (już w XV w. gać Jesionowa), płn.pol. jesień (zaświadczone już w XV-XVI w. ), połab. jisin (w NM) , czes. dial. jesen, chodzkie jesan, już stczes. jesen; słe. jćsen, sch. dial. zach. jesen (już stsch.), por. też bułg. 6cen (o- za­ pewne ( je-). ,....., Stary wyraz pierwiastkowy ie. os, w slow. rozszerzony o suf. -en- (por. mesęob), spotykany też w innych nazwach roślin zob. jęcbmy. Najbliższe od­ powiedniki : lit. uosis, lot. uósis, stpr. woasis 'j esion' ( *osi-), łac. ornus ' ga­ tunek jesionu' (*os-en-os), cymr. onnen (*osna) 'jesion' . Machek CSR 180-1, Verdiani Botanica e linguistica . . . , 1959, 50. 1!'.S. ,._,

asi

dial. zach. partykuła deiktyczno-podkreślająca; spójnik przeciwstawny ,....., stpol. wyjątkowe asi 'ale, sed' (jeden przykład w Kaz. święt.), dial. kasz.-sH. as 'i, oraz' , czes. asi 'może, prawdopodobnie, prawie, blisko, około' , stczes. as(i) 'przynajmniej , choćby, około, coś, saltem' (może i 'ale, sed' przeciwstawne, co kwestionuje Bauer Vyvoj 53), sła. asi 'prawie, blisko , około' , 'prawdopodobnie'. ,....., . Tu może też ros. dial. ace, ace, acu, acb part., interi . 'a oto, a no, patrz ! ' , 'co , jak , hę Y (pytajne)'. Złożenie z a + si (enkl. dat. zaimka zwrotnego). Bednarczuk PSP 24-5, 73-4, ESSJ 1-2. L.B. Zob. a, si, ati. dial. płd. 'drzewo liściaste, topola drżąca, Populus tremula' W tym samym znaczeniu : słe. jasika : jesika, sch. jasika, bułg. dial. J1cu1 zob. osokor'I> astręb'I> 'ptak drapieżny

Astur' W tym samym znaczeniu: ,....., pol. jastrząb -ębia od r. 1401, ale z gen. jastrzęba (dziś dial.), zaświadczonym jeszcze w XVII-XVIII w., oboczna postać jastrząlJ -ębia co najmniej od XVI w. ; od XV w. też dial. płn. jestrząb (zob. Taszycki Z dawnych podziałów dial. jęz. pol., 1934, II 41, 64), połab.

astrębo - aśćerica

1 60 jostrąb (tylko jako nomen jaćep, jaśćep, jaśćerp (też o

proprium), dłuż. jastśeb -ba : jastśeli -bja, dia.l. innych ptakach drapieżnych, jak np. 'krogulec, ' sokół, myszołów', Wirth BSS II m. 79), głuż. jatfolJ -bja Pfuhl, dziś żywe tylko w NM Jatfob (zob. Wirth 1. c.), czes. jestrab -a, dial. jastfab, stczes. jastrab, jestrab, sła. jastrab (dial. też bez prej otacji astrab, astriab Ferianc SNV 100) ; słe. jastreb, jastreb (także o innych ptakach drapieżnych, np. o ' sępie' ),

u Pletersnika też jastrob z kilku słowników i z gramatyki Metelki z r. 1825,

(rzekomo stpol. jastram jest j ednak nieporozumieniem, zob. Bal 47-8), sch. jastreb, płd. jastrijeb (też ' sęp' , u ludu niekiedy o każdym ptaku drapieżnym poza orłem i sokołem), es. mCTpH'L , bułg. Acmpe6, -6om (Acmpe6 Bpa6tlap 'krogulec' ), maced. jacmpe6; strus. mcTplll G'L XII-XIII w., mcTpH'L, ros. Acmpe6 -a (też 'Buteo ; Falco

jaatran

JP XL

lanarius' ), dial. bez prejotacji acmpe6óK dem. (Filin SRNG I 287 ), ukr. Acmpy6 -a (u ludu też 'krogulec' ), dial. Acmpi6, bez prejotacji acmpA6 -a, brus. Acmpa6 -a. ,...,,.,

Najprawdopodobniej od słabo zaświadczonego adi. astro ' szybki' (zob.). Budowa uderzająco przypomina dwie inne stare nazwy ptaków jarębb i go­ l9 b&, pod wpływem których nasz wyraz otrzymał też na gruncie historycz ­ nym wtórną postać jastrębb. Pierwotne znaczenie byłoby 'ptak szybki, bystry' . Ten sam rozwój znaczenia w łac. accipiter 'jastrząb' , porównywanym zwykle z gr. wxó-7t't'epoc;, stind. aśu-patvan- 'prędko latający' (też o ptakach drapieżnych). - Mniej prawdopodobne dopatrywanie się tu archaicznego i niezwykłego dla słow. compositum (ostatnio Machek LP III 106, ZslPh XXVIII 164, Vey BSL XLIX 24-40: *ast>-(s)tr-ęb- ( ie. *ólć u -ptr - , por. wyżej łac. accipiter, gr. wx.Ó7t't'epoc;). Meillet - Vaillant RES XIII 101-2, Lang LF LI 20-8, Sobolevskij Sł V 439-40, Korfnek Sl XII 206-9, Bulachovskij Izv. SSSR VII 116-7, F.S. Vaillant GO II 1, 158-9, RES XXXI 115.

astr'.&

' szybki, bystry' Por. ,._ sła. dial. jaster 'szybkie, bystre spojrzenie' ; ukr. dial. Acmep -pa 'jastrząb' . ,-.,., Derywaty : pol. dial. kasz. (wyjątkowe) jastfóg ' jastrząb' , czes. dial. wsch.moraw. jastfit' 'bystro patrzeć', sła. jastrit' ' przenikliwie patrzeć, bystro spoglądać, natężać wzrok' , jastrivy 'bystry, przenikliwy (o wzroku, spojrzeniu)' . Najprawdopodobniej także podstawa derywacyjna ogólnosłow. astrębo (zob.). Z *as-rr, (z wtrąconym -t- por. ostro), wyraz wyłącznie słow. z *ó"lt-ro-, por. ie. ól!U-s ' szybki' : stind. iiśu-, awest. iisu-, gr. wx.óc;, łac. comp. ócior ' szybszy' . Stosunek *ó"lt-ro- do *ólłu- byłby taki sam jak bsł. *aśra- (zob. ostri,) : *aśu- (łot. ass 'ostry' , psł. osi,ti,, Trautmann BSW 15). Meillet - Vaillant RES XIII 101-2, Kofinek Sl XII 206-9. F.S.

ascerica :

płn.

ascer'l>ka

'jaszczurka, La.certa'

jeszczerzyca : wieszczerzyca, dial. kasz.-słi. jeśćlię ­ (o zasięgu MAGP IV m. 1 94, AJK IV m. 161, cz. II 80-2 ; o protetycznym v- zob. Bruckner KZ XLV 300, XLVI 204, Sławski SE I 523), połab. 'l'istdra[ćd, dłuż. dial. jaśćerica, jaśće lic ka (Sorb. Sprachatlas III m. 36, Fasske Vetschau l, głuż. jeSćelca, dial. też jaśćeric a (o zasięgu Sorb . Sprach-

ascerica :

....., stpol. XV w.

feca : veśćlefeca

ascerioa - aś6ero

161

atlas 1. c.), czes. jeśtefice (stczes. od XV w. też jeścefice), dial. jaśćerica (Bar­ tos DSM), sła. jaśterica, u Kalała też jaśtorica ; słe. dial. jaśćerica, sch. dial. sztokaw. ze Sremu jaśterica, kajkaw. (Hrvatsko Zagorj e) jaśćerica też 'pryszcz na języku' (Skok ER I 638); strus. mtpepHlfll , ros. Azqepuqa (też dial., np. MeI.r,nicenko Jaroslavl ), brus. Amttapbtqa . ,....., Por. też ukr. dial. RzqypuqR (Hrincenko ). asceroka : I'-' stpol. XV-XVII w. jaszczorka : jeszczorka (jako NO od XIII w. ), postaci z -or- szczątkowo zachowane w gwarach (MAGP IV m. 194), kasz. veścl orka : veśćlórka (A.JK IV m. 161,· cz. II 81-2 ), od XVI w. pol. jaszczurka (Mącz. 71a/42, 242b/5), postać panująca dziś także dial., MA.GP 1. c., głuż. dial. ieSćelka, w słowniku z ok. 1800 r. jeśćerka (Sorb. Sprachatlas III m. 36), czes. jeśterka (stczes. od XIV w. też jeścerka), dial. jaśCirka, Ucerka, ·merka (Bartos DSM, Kott Dod. DSM, Hruska DSOh, Malina Mistfice), jaś'ć'urka (Lamprecht Opava), sła. dial. jaśterka, wsch. jaśćurka (Kalał, Buffa DIM Luka, Sipos Biikk-Gebirge) ; ros. pot. AzqepKa, też dial., np. Dal, SRSO, SL Rjazan., ukr. Azq ipKa, dial. też AzqepKa, AzqypKa (Stieber A.JŁemk. m. 145, Hrinćenko, Żel. ), brus. AmttapKa. ,....., Od aśceri, o suf. -ica : -oka zob. s. 94, 98. Pierwotnie może nazwy samicy (Mośko JP XLVI 204) . Por. rzadką postać aSćera : pol. dial. kasz. jasoóra, vieśćóra, v!eśćura (AJK IV cz. II 82), czes. dial. iscera (Malina Mistfice), sła. dial. jaśćura (Sipos Biikk-Gebirge). - O postaciach z -ur- p. ascero. Vasmer REW III 502-3, Sławski SE I 521, 523-4, Skok ER I 638. Zob. guscerica. W.B.

ascer'l> ascera 'zwierzę z gromady gadów Sauria, zwykle jaszczurka (Lacerta) ,

salamandra (Salamandra)' I'-' stpol. XV w. jaszcz6r 'jaszczurka, Lacerta agilis' , dłuż. jaśćor -a 'jasz­ czurka; salamandra', głuż. dial. jaSćor 'jaszczurka' (Michalk Neustadt 432 ) , czes. jeśter - a 'smok' , jeśtefi pl. 'grupa gadów, jaszczurki, Sauria' , stczes . je.Mer -a 'smok; jaszczurka', sła. jaśter 'jaszczurka; smok', jaśtery pl. 'jasz­ czurki, Sauria' ; sch. wyjątkowo w lud. zagadce guśter jaśter (guśter normalna nazwa 'jaszczurki' ), w XVII w. wyjątkowo też jaśter ' choroba gardła, angina' (RJAZ IV 487 ), scs. lltpep'L -Il Supr. 'jaszczurka' ; rus .-cs. 1111pep'L 'jaszczurka' XIV w.; ros. Azqep (dial. też Azqap), zwykle pl. Azqepbt 'żyj ący w Afryce i Azji gad Manis' ; przestarz. 'jaszczur, ogólne określenie wymarłych gadów', dawniej i dial. także ' choroba bydła, pryszczy stpol. XIV-XV w. jeszutność ' marność, próżność, vanitas, res vanae' ), czes. liter. jeśitny 'zarozumiały, próżny' . Nie jest wykluczone, że wyraz dostał się do języka sos. ze środowiska wielkomoraw. Oprócz faktów stczes. przemawiałaby też za tym częstość wyrazu w kazaniach papieża Grzegorza, przetłumaczonych z łac. przez

aśutb - ato

163

Czecha (zachowanych w redakcji rus. XIII w.). Etymologia niejasna. Naj ­ częściej analizowano a-śutb : człon drugi łączono z śut'ó ' bezrogi' (Berneker SEW) ; ros. dial. iuymi!M 'ugór, pole leżące odłogiem' (Kalima ZslPh XX 416 n . ) , sujb pusty, próżny, daremny' do ie. *Reu- (Iljinskij RFV LXXIV 127-9 } ;ros. iuym ' błazen, trefniś', iuymeM ' żartem' , iuymumb ' żartować', dial. też ' swawolić, psocić, oszukiwać, okpiwać' (Sobolevskij Sl V 441). Człon pierwszy a- Iljinskij 1. c. identyfikował z stind. a-, gr. w-. Holub-Kopecny 152 łączyli z sła. jaśit' sa 'płoszyć się, o zwierzętach ; szaleć, wygłupiać się', jaśo ' pędziwiatr, lekkoduch' . Vasmer REW I 33-4, LI.vov Ocerki 20-39. F.S. -

atce zob. at'e ati dial. przede wszystkim płn., part. nawiązuj ąca, deiktyczna, wzmacniająca.

życzenie, rozkaz > spójnik wprowadzający zdanie celowe, dopełnieniowe ,...., stpol. ać (XIII-XV w.) spójnik, part. wprowadza zdanie celowe ' aby' , przedmiotowe ' żeby' ; uwydatnia życzenie ' niech', częste szczególnie w Biblii szaroszpatackiej (według Brii.cknera SE 2 u Leopolity zastępowane przez ' niech, i' ), dziś dial. żywe na Śląsku Cieszyńskim (gdzie można by przyjąć wpływ czeski, Klemensiewicz GHJP 457), spotykane jednak też i w innych dialektach, i to w pierwotniejszym znaczeniu ' a oto, atoć' (Karło­ wicz SGP I 3), czes. at' spójnik wprowadzający zdania 1. celowe ' aby', 2. przyzwalające ' chociaż, jakkolwiek' , part. uwydatniająca życzenie, rozkaz ' niech', at' at' ' czy. . . czy', w stczes. też w pierwotnej postaci ati obok dzi­ siejszego znaczenia także jeszcze szczątkowo w funkcji współrzędnego spój­ nika łącznego 'i' ; maced. dial. am ' a' (Małecki SW II 5 ) ; strus. 1m., rzadko 11T1t ( = llT'L, llTO) spójnik, part. ' aby; niech' w funkcjach tyh samych co w stpol. i stczes., ros. dial. amb ' wszak, przecież', ukr. u Ż el. amb ' a niech sobie, niechaj (i tak będzie)', brus. dial. at1u:»e part. ' alboż, czyż' (N osoviC\). ,...., Złożenie a + spójnik-part. ti (zob.), pierwotne znaczenie ' a oto, i oto, i' za­ świadczone realnie. Mniej prawdopodobne dopatrywanie się w II członie dat. sg. zaimka osobowego ty. - Por. aće, aze. Vondrak VSG II 523-4, Bauer Vyvoj 170-3. F.S. . • .

ato part. wskazująca i nawiązuj !J!ca 'oto, a oto, ecce', spójnik nawiązuj ący

u•

' a więc' ,....., stpol. od XV w. ato part. wskazuj!J!ca ' oto, a oto' (też dial., Karłowicz SGP), dial. nawiązuj ąca ' otóż' (Szymczak Domaniewek), stpol. XV-XVI w. spójnik nawiązuj ący 'i oto' , przeciwstawny ' a jednak, przecież' (SP XVI IBL ), dial. też ' bo' (Karłowicz SGP); sch. ato, a to eoni. ' i oto, a oto' (RJ.AZ I 21-2 ), śrbułg. XVI w. 11To ' oto, a oto' ; strus. llTO : llT'L ' niechaj , niech' , ros. dial. amo : amó part. i eoni. ' czy na­ prawdę, czyż, czy to możliwe !', ' mimo wszystko nie, otóż nie; inaczej, w prze­ ciwnym razie; tak, oczywiście, naturalnie; oto, a oto' (SRNG), ukr. amó eoni. ' a, ale, a tymczasem', ' prócz tego, jeszcze' (Hrincenko, Ż el.), w SUM tylko amó:»e part. ' naturalnie, właśnie, tak, na pewno' , brus. dial. amó eoni. ' a jeśli nie, to' (N osovic). ,...... Z part. li: pol. atoli eoni. wyraża przeciwieństwo, kontrast lub odmienne ujęcie treści ' jednak, mimo to, ale, wszakże' (już w XVI w. ), stpol. XV w.

164

ato -ave

'oto, mianowicie, ecce, scilicet' , w XVI w. też part. podkreślająca oczyw i­ stość wypowiedzi 'przecież', nawiązuj ąca 'otóż', dial. 'oto, ot' (Karłowicz SGP ) ; sch. atoli eoni. 'a gdzieżby, a jakby, a cóż dopiero' ; ros. dial. am ó -11b : amóu-Au 'alboż, czyż, czy naprawdę' (SRNG). Por. interi.: pol. at wyraża niecierpliwość, lekceważenie, pobłażanie, po­ gardę 'och, co tam, ot tak' , ros. dial. am wyraża np. sprzeciw, zaprzeczenie, lekceważenie, wyrą;ut, niezadowolenie (SRNG), ukr. am wyraża niezadowo­ lenie, przykrość, zmartwienie, brus. am wyraża stanowczość, przykrość, rozpacz, beztroskę, niefrasobliwość. Złożenie z a i n.-acc. sg. n. zaimka to (zob. to). Berneker SEW I 2 1 , Rudnyćkyj ED 40, Sadnik - Aitzetmiiller VWSS W.B. 1, 4-5.

at'e (?, atce? ) part. nawiązująca, pytajna, uogólniająca ) spójnik pytajny, wa­ runkowy .._, stsch. aće 'j eżeli, gdyby' (dziś kontynuowane może przez kajk. ce, RJAZ I 31), scs. ixm Te : m m Te (por. A. Meillet, Sur l'initiale des mots vieux slaves Gce et 11 , odbitka z „C6opHHKa no cnamrn:oBe;:i;eHm-o " II, 1907, 2-3 ) 'je­ żeli, gdyby' ; (rzadko) ' choćby ; czy' , też jako part. uogólniająca po zaimkach, przysłówkach: mile LlWT6 'ktokolwiek , którykolwiek' (szczegółowo o funkcjach i rozwoju znaczenia w scs. J. i M. Bauerovi Sl XXVI 157-79). ,.._, Formy dwuznaczne (mogą należeć tu, na co wskazuje raczej ich znaczenie, ale głosowo mogą się też sprowadzać do bliskiego funkcyjnie pierwotnego a + Ce v. ace) : słe. ace 'jeżeli' ' brus. dial. all 'chociaż, jeżeli' ' strus. a'le 'ts.' . Z wygłosowym -i: stpol. jacy XV-XVI w. part. uogólniaj ąca: jacy kto 'ktokolwiek, byle kto' , jacy który 'którykolwiek' ; XVI-XVII w., dziś dial. płd. 'tylko' (o rozwoju znaczenia Sławski SE I 483 ) ; scs. Supr. ixmT11 'gdyby' (zwykle wyprowadzane z ixmre i;11 ) ; dwuznaczne: etrus. 11Y11 'j eżeli, chociaż' . Pochodzenie, a nawet i rekonstrukcja prapostaci, niepewne. Meillet MSL XX 108-10 (por. też Musić AslPh XXIX 625) wyprowadzał z *at-ce, w pierwszej części złożenia byłaby zachowana pierwotna postać spójnika a, o drugiej części zob. će, ći. Grupa tć miałaby więc dać takie same kontynuanty jak psł. tj, czego jednak nie można poprzeć żadnym innym przykładem. Według Gallisa ScSl XI 110-21 z pierwotnego a + Ćbto (zob.), nie widać podstaw. Zob. też Falk SO XXVII 63-5. F.S.

ave : jave 'nie we śnie, w stanie czuwania, na jawie' "' stsch. javi od XVI w. 'jawnie, otwarcie' ( : jave), w XVI w. 'w stanie czuwania, na jawie' , dziś javi przestarz. 'tak jakby' , scs. ll B'll , mB'll 'jawnie, publicznie ; jasno otwarcie ; rzeczywiście, faktycznie, istotnie' , ll B'll TBop11r11 'czynić jawnym, obj awiać, ogłaszać' , bułg. lud. JiBe, liBe 'nie we śnie, w sta­ nie czuwania' , śrbułg. m B'll 'ts.', mB11 mKo 'tak jakby' ; strus., rus.-cs. l\B'll , IH'll 'jawnie, widocznie; jasno' . ......., Zwykle wzmacniane przyimkiem na: pol. na jawie od XV w. 'nie we śnie, w rzeczyw istości' , w XVI w. też 'na wolnej przestrzeni, nie pod dachem' , czes. najeve (stczes. na jeve, na jeve) 'w stanie czuwania, nie we śnie', byti najeve 'być jasnym, widocznym' , sła. na jave 'jawnie, otwarcie, na jawie' ; sch. najavi, na javi 'w stanie czuwania, na jawie' , bułg. naABe, na ABe też 'na jaw, na światło dzienne' , maced. najaBe, dial. najavii : na najvi (Małecki SW II 72) 'ts.' ;

ave- avo

1 65

ros. (Dal.) 1wAee 'jawnie, widocznie, jasno' , y mfoe 'na jawie', ukr. dial. nalrn i 'nie we śnie, rzeczywiście, na jawie' , brus. 11aAee 'ts.'

Najbliższe odpowiedniki w bałt. i indoirań. : lit. dawne ovyje 'na jawie. nie we śnie' (o rodzimości wyrazu zob. Buga Izv. XVII 1, 35-6, Fraenkel LEW 519), stind. avi? 'jawnie' , awest. avis 'jawnie, przed oczyma' . Wyrazy te wskazują na ie. a1J,tis-. Spodziewane psł. *avb nie zaświadc zone (choć ten typ adv. dobrze był znany, por. Vaillant GO II 682-8 ), rzadkie pol. dawne na jawi (u L. z XVII w. = na jawie), czy też ros. RBb f. 'jawa, jaw , realna rzeczywistość, nie sen' są późnymi nowotworami. Postać ave powstała pod wpływem produktywnego typu adv. krome, gore, doll, pierwotne loc. sg. Meillet RES VI 173, Trautmann BSW 21, Sła.wski SE I 526-7, Sadnik F.S. Aitzetmiiller VWSS 38-40. aviti avQ : javiti javg ' dawać na jaw, na światło dzienne, czynić jawnym, wi­ docznym, znanym' pol. jawić ' czynić widocznym, znanym, wiadomym, jawnym, okazywać, odkrywać, podawać do wiadomości' od XVII w. , dziś przestarz., w XIV­ XVI w. tylko w złożeniach, np. ob-jawić, wy-jawić, z-jawić 'uczynić jawnym, pokazać, odkryć, podać do wiadomości' , dłuż. jawiś ' objawiać, pokazywać, czynić jawnym, wiadomym' (zwykle z przedrostkami), głuż. jewić 'ts.', czes. jeviti ' okazywać, objawiać' (o rozwoju znaczenia zob. Machek ES 178) , sła. javit' 'ts.' ; słe. javiti -im ' oznajmić, ogłosić, objawić' , sch. javiti javim 'zawiadomić, donieść, dać znać, ogłosić' , javiti 6vce 'prowadzić stado' , scs. H11T11 llBlllN>1 l!l BllTll mR111N> 'dać na jaw, na światło dzienne, ujawnić, pokazać, okazać, obja­ wić, podać do wiadomości', bułg. RBA RBUUJ 'uczynić jawnym, widocznym, pokazać, odkryć, wyjawić; zawiadomić' , maced. jaeaM jaeum 'ts.' ; rus.-cs. llBllTll llB1110 , m B11T11 ldBi\IO ' dać na jaw, na światło dzienne, ujawnić, pokazać, okazać, dać znać, podać do wiadomości' , ros. R6Umb RBA1Ó AeuUJb 'objawić, okazać, przedstawić', ukr. RBumu R61l1Ó JiBuUJ 'ts.', brus. w złożeniach np. Bbt-RB ŹZfb, npa-RBilJb 'ts.' "" Od ave, javc, por. lit. dawne ovytis ' zjawić się we śnie' : ovyje ' na jawie, F.S. nie we śnie'. avo part. wskazująca 'oto, a oto' , jako eoni. 'a oto, więc' "" stpol. od XV w. awo w funkcji deiktycznej 'oto' , od XVI w. jako spój­ nik adwersatywny z odcieniem deiktycznym 'a oto, a tu; tak oto, więc' ; w XVI w . też w funkcji modalnej ' może' , XIV-XVI w. awa ' oto' , w XVI w. ' może' , dial. młpol. haw ' oto tu ; tędy' (od XVII w. ), stdłuż. XVI-XVIII w. haw 'tu oto', sła. dial. wsch. awa 'oto; ale' (Ka.lal), hav 'tu; tam' (Sławski SE I 411) ; stsch. XIV-XVI w., też w czarnogórskich pieśniach ludowych avo 'oto, a oto' (RJAZ ), śrbułg. XV w. llBO 'oto jest, oto są; nagle' (Sadnik - Aitzet­ miiller VWSS 1, 5 ) ; strus. XII-XIV w. 11Boc1> 'oto, ot' (Vasmer REW I 3), XVI w. Il BOC61 ros. aeócb 'a nuż, kto wie, być może', dial. aeócb-ma, aeócb-me, aBÓcb-mo 'ts.' , aeocb1 ' gatunek klonu, Acer' W tym samym znaczeniu : ,...._, poi. jawor od XII w. , połab. jovar� pl. ('lasek j aworowy' ), dłuż. jawor, głuż. jawor, czes. javor, sła. javor; słe. javor, sch. javór (o czak. javor ' wawrzyn' Vaillant RES XII 91 ),

scs. tylko adi. llBOpOB'L Supr., bułg. ABop, dial. też aBop, maced. ja8op ; ros . .ń8op, ukr. AB ip JiBopa, brus. JiBap (dial. też 'Acorus calamus, tata­ rak' ). ,...._, Z poi. albo z brus. : lit. jovaras 'ts.' (LK.Ż od. ). Prawdopodobnie pożyczka z germ. *ahor, zaświadczonego dobrze w dia­ lektach germ., np. w bawarskich, wyrugowanego przez stwn. ahorn. Wyraz germ. stoi w związku z łac. acer 'jawor, klon', gr. &xocp11oc 'wawrzyn' , &xocaToc; ' klon, jawor'. Schwarz AslPh XL 284-7, Nitsch JP XXVII 31, K.iparsky GLG 229-30, Moszyński PZJP 37-40, Verdiani Botanica e linguistica, 1959, 71-4. Machek LP II 154 uważa za pozostałość po przedie. substracie. F.S.

an.n'I> : jan.n'I> 'nie skryty, publicznie wiadomy, widoczny, otwarty' ,...._, poi. jawny 'nie tajny, nie skryty, publicznie wiadomy, widoczny' od XIV w., stpol. (z obocznymi postaciami jawni, jewny) w szerszym znacze­

niu, też 'będący na otwartej przestrzeni, pod otwartym niebem; publiczny' (np. jawna droga, jawne miejsce); 'stojący otworem, wszystkim dostępny ; jasny, wyraźny ; okazały, wydatny' , kasz.-słi. iavni : jwvni 'publicznie wia­ domy, widoczny, nie skryty' , dłuż. rzadkie jawny ' otwarty, odkryty, nie skryty, publicznie wiadomy, jasny, wyraźny' , głuż. z-jawny 'nie skryty, jawny, widoczny, publiczny' ( : z-jewić zob. aviti), czes. z-jevny 'nie skryty, nie tajny, publicznie wiadomy, widoczny' ( : z-jeviti ' dać na jaw, objawić, wyjawić' ), sła. javny przestarz. i dial. (zwykle z-javny) 'ts.' ; sch. jiivan -vna : jiivni 'nie skryty, publicznie wiadomy, widoczny, otwarty, publiczny' (stąd słe. javen -vna 'ts.' ), bułg. ABen ABna, maced. jaBen jaBna 'ts.' ; rus.-cs. 1H1>H'LIH 'publicznie wiadomy, widoczny, jawny, odkryty', ros. ABHblU (ABen ABna) też 'jasny, wyraźny, oczywisty', ukr. ABnuu, brus. Aynbi 'ts.' ,...._, Z suf. -bnt. od adv. ave : jave. O tym typie słowotwórczym zob. Meil­ let Et. 439, Brodowska-Honowska, Słowotwórstwo przymiotnika w języku scs., 1960, 97-8. F.S. avati avajg : jaVati javaj(_) imperf. (iter.) do aviti, javiti Jako iter. : ......, poi. *jawiać *jawiam tylko w złożeniach, np. objawiać, wyjawiać, zjawiać od XV w., dłuż. -jawjaś, np. roz-jawjaś, hoz-jawjaś, głuż. -jewjeć, np. z-jewjeć; jako imperf.: słe. javljati -am, sch. javljati jiivljam, scs. i\ B u11rn 11 11111un> , IHIUllTH IHllllUi\ ; rus.-cs. m1111nn m111mio, ros. R8/lRmb R81ZA10, ukr. RBllAmu R81ZA10, brus. w złożeF.S. niach, np. 8bl-Ry;zAąb, npa-RyllA'l/b ......, .

az"L : jaz"L : ja pron. pers. wskazuje na osobę pierwszą az;, : sch.-cs. azb, scs. 11:i;'L, bułg. a3 (o zasięgu w płd.-wsch. Bułgarii BDA I ......,

m. 160 ; Stojkov Slav. Stud. 1963, s. 149-52 ) ; rus.-cs. ll:i;'L. ,...._, jazo : ......, stpol. jaz (zupełnie wyjątkowo, 1 przykład w Psałterzu floriańskim 108, 3, Łoś GP III 159), połab. joz (Lehr-Spławiński GP 185), stczes. jaz spotykane jako archaizm jeszcze na schyłku XV w.;

azo - aze

167

słe. jaz, sch .-cs. jaz&, scs. m�.., (wyjątkowo w Mar.), bułg. dial. Ju, ke (o za­ sięgu BD.A I m. 160, Stojkov 1. c.), maced. jac, dial. też jaska (Małecki SW); strus. m�,.. typowe jeszcze dla niektórych oryginalnych zabytków II po­ łowy XVI w. (Borkovskij - Kuznecov Istor. grammatika russ . jaz.11, 1965,

231).

ja :

("-..I

"' pol. od XIII w. ja, o użyciu w stpol. w funkcji podmiotu zob. Nie­ minen LS I .A 264-93, dial. (w gwarach znających a) ja, kasz. jw, słi. ja'Jh połab. jo, dłuż. ja, głuż. ja, czes. ja już od początku XIV w., sła. ja; słe. dial. ja (Plet.: wsch. Styria, Biała Kraina), sch. ja (już w najdawniej­ szych zabytkach), bułg. dial. A (nie tylko zach., ale też wsch., zob. BD.A I m. 160, Stojkov 1. c.), maced. dial. ja; strus. m (panujące dopiero w świeckim piśmiennictwie XVII w.), ros. A, ukr., brus. A ......, Najprawdopodobniej pierwotną postacią jest jaz'ó (az'ó wtórne z zanikiem protetycznego j, por. Meillet Sl I 198) < *jeza, jak *jasno ( *jesn'ó. Innowacja psł. z wzdłużeniem nagłosu do ie. eg-, eg(h)om 'ja' : stind. ahdm, awest. azam, lit. as (dawne es), stpr. as, rzadko es, goc. ik, stwn. ih, niem. ich, łac. ego, gr. eycfl, eycflv, orm. es. - Postać ja, rozpowszechniająca się wyraźnie dopiero na gruncie historycznym języków slow., powstała ze skrócenia pierwotnego jazo. Knutsson ZslPh XII 94-102, Vaillant GO I 183, Sławski SE I 477-8 F'.S. {z szczegółowym przeglądem literatury). •

az1tno

dial. płd. ' skóra zdarta ze zwierzęcia, corium detractum' "' es. (w red . serb., bułg. i rus. ) lł�no, m�(i.)no , wyjątkowo też m�BEno 'ts.' "' Por. słe. dial. aźevina 'odpadki skóry przy garbowaniu' . Derywat: adi. es. m�hH'll H'l> ' skórzany' . Ślad nie zachowanej w slow. ie. nazwy kozła ag- (lit. ozys, łot. azis, stind. aja�,). Por. jaz& (zaliczane tu przez Janzena ZslPh XVIII 29-32). Substan­ tywizowany przymiotnik n. Najbliższy odpowiednik : lit. ozinis adi. 'koźli, z kozła' (bsłow. *azinja-, postać slow. kontynuuje bsłow. *aźina-), por. też lit. oźena ' skóra kozia' (LKZod.). Pod względem budowy i znaczenia azbno dokładnie odpowiada stind. ajinam n. ' skóra' wykazującemu jednak krótki wokalizm pierwiastka. Rozwój znaczenia jak w psł. koza : koza. Berneker SEW I 45-6, Trautmann BSW 22, Pokorny IEW 6-7, Mayr­ hofer KEW.A I 23, Fraenkel LEW 519, Sadnik - .A.itzetmiiller VWSS 1, 42.

W.B. - F'.S.

aze part.

deiktyczna 'a oto, i oto', part. wzmacniająca ) spójnik łączny, czasowy (bezpośrednio następczy), skutkowy, przedmiotowy, przyczynowy "' pol. aż part. wzmacniaj ąca, uwydatniająca kres w obrębie np. okolicz­ nika czasu, miejsca, sposobu; spójnik łączny uwydatniający bezpośrednie następstwo w czasie 'i oto, a zaraz, a już' ; spójnik wprowadzający zdania skutkowe, stopnia i miary, czasowe bezpośrednio następcze ' (do)póki nie' , w stpol. (od XIV w., z obocznymi postaciami: jaż, aże, haże) też zdania przed­ miotowe, sposobowe ('że' ) ; dial. pospolite jako spójnik wprowadzający zda­ nia czasowe bezpośrednio następcze (na Śląsku też celowe ' aby' ), dłuż. az, aźo, dial. haź, azy part. wzmacniająca okoliczniki miejsca i czasu ('aż' ) ; spójnik wprowadzający zdania dopełnieniowe, skutkowe, czasowe (' dopóki, dopóki nie, aż'), przyczynowe, celowe, czes. al part. wzmacniająca np. oko-

168 liczniki miejsca, czasu ('aż' ), adv. ' dopiero', spójnik wprowadzający zdania czasowe ('aż, dopóki nie, dopiero jak' ), skutkowe, stczes. aze, az też spójnik łączny 'i' , spójnik wprowadzający zdania przedmiotowe, sła. az part. wzmac­ niająca, np. okoliczniki miejsca, czasu; określaj ąca przybliżenie 'blisko, do' ; spójnik wprowadzający zdania skutkowe ('aż' ), czasowe ('aż, kiedy, gdy' ), warunkowe ('j eżeli' ) ; słe. dawne i dial. prekmurskie ar 'bo, ponieważ' ( ( *aze), sch. dawne are 'bo, ponieważ', częściej arb, spotykane do XVIII w. też w funkcji spójnika wprowadzającego zdania skutkowe; ros. aJSC (pot. i dial.) part. wzmacniająca okoliczniki czasu i miejsca ; spójnik wprowadzający zdania skutkowe, strus. lime : ""'" spójnik wprowa­ dzający zdania przedmiotowe ; warunkowe ('jeżeli' , o zasięgu Borkovskij, Sintaksis drevneruss. gramot, 1958, 167 nn. ) ; ' aż do ; a oto', ukr. aJSC 'a oto; a' ; part. wzmacniająca np. okoliczniki miej sca, czasu; spójnik wyprowadzający zdania czasowe ('aż, dopóki' ) ; skutkowe, stukr. l\me, limi. też spójnik zdań przedmiotowych, przyczynowych, brus. aJSC 'i oto, a oto ; aż' (part. wzmacnia­ jąca, spójnik wprowadzający zdania skutkowe). ,..._, Połączenie dw.óch pierwotnych partykuł a + ze (por. aće) z pierwotnym znaczeniem ' a oto, i oto' , które stało się punktem wyjścia rozwoju w spój niki skutkowy, czasowy (bezpośrednio następczy) i inne. W starych fazach po­ szczególnych języków slow, funkcj e te nie były jeszcze jasno rozróżniane. Nitsch, Studia z historii polskiego słownictwa, 1948, 20-6, KlemensieF.S. wicz GHJP 468, Bauer Vyvoj 232, 2 74-5.

B

ba ! interi. na wyrażenie zdziwienia, powątpiewania, przypuszczenia, dezapro­ baty, potwierdzenia, obrzydzenia pol. ba wyraża zdziwienie, zwątpienie, rozczarowanie: 'ha ! , oho ! ; a nawet ; n o tak, zaiste ; owszem, przeciwnie', stpol. też ' no, nuże', dłuż. ba na wyrażenie zdziwienia, zdumienia ('ba' ) ; wstrętu, głuż. ba 'be' (w zwro­ tach do dzieci : o czymś brzydkim), czes. ba 'ba' (' oczywiście, tak; no tak, zaiste; co więcej , a nawet' ), sła. ba 'ts.', uwydatnia też przeczenie, negację; sch. ba na wyrażenie negacji, sprzeciwu ; zdziwienia; potwierdzenia, też przy straszeniu, zaskakiwaniu kogoś; (w zwrotach do dzieci) 'be' (o czymś brzydkim), bułg. 6a uwydatnia zwykle znaczenie przeciwne do wyrażonego w poprzednim zdanim•(często z ironią), też zdziwienie: 'ba ! , ależ nie !, skądże ! ; a jakże � !, co � !' ; ros. 6a na wyrażenie zdziwienia ('ba' ), ukr . 6a 'ba !, o ! , oto !, no !', brus. 6a 'ts.' !""-' Już ie. part. (interi.) wzmacniaj ąca, zapewniająca: lit. ba 'oczywiście, przecież' , lot. ba part. wzmacniająca, ba! na wyrażenie zdziwienia, radości, awest. ba part. wzmacniająca, zapewniająca. F.S. Trautmann BSW 22-3 . ,._,

baba 'matka ojca lub matki, avia ; stara kobieta, staruszka, anus, vetula ; ko­ bieta w ogóle, femina ; kobieta pomagająca przy porodzie, położna, obste­ trix ; zamawiaczka, znachorka, czarownica' (też w dial. połączeniach baba jęga i jęga baba) ; dial. baby i bab"Lky pl. 'gromaQ.a gwiazd, Plejady' (por. Moszyński KLS2 II 40, Kupiszewski JiS X 152-3 ) ; hip. babica i bab"Lka Z podstawowych znaczeń rozwinęły się zapewne już w psł. liczne przenośne, sprowadzające się do kilku jasno zarysowanych grup : 1) związane chyba z podobieństwem do kształtów starej kobiety : 'różne przedmioty służące do wbijania, wsadzania, zatykania' , np. 'kloc do ubi­ jania' ; 'różne przedmioty służące za podstawę, oparcie', np. 'kowadełko (do klepania kosy) ; słup coś podpierający, filar; kość w nodze zwierzęcia (wyjątkowo i człowieka)' ; 'różne przedmioty służące do łączenia, spinania' , np. 'rodzaj klamry; pętelka' ; też 'rodzaj obrzędowego pieczywa w kształcie ściętego stożka ; kopka zboża, siana; snop' ; zapewne 'różne gatunki grzybów' (np. 'borowik, Boletus edulis' ), może też 'ptak pelikan, Pelecanus onocro­ talus L.' ; 2 ) związane z lekceważącym stosunkiem do starych kobiet : 'różne bez­ wartościowe przedmioty (zwykle drobne i występujące w większej ilości)' , np. 'mała, bezwartościowa ryba; drobna moneta' ; 3 ) związane ze znaczeniem ' zamawiaczka, znachorka, czarownica' : dial. nazwa motyli, zapewne według wierzenia, że pod ich postacią kryje się wiedźma; nazwy licznych roślin (zapewne używanych w medycynie ludowej ) , np. 'Plantago, Salvia'.

170

baba

baba : ,....., pol. baba ' avia' (od XIV w.) : ' anus, vetula; femina, uxor; obste­ trix' od XV w., 'zamawiaczka, czarownica' od XVI w., 'obrzędowe pieczywo ; kloc służący do ubijania' , dial. kasz. też ' chmura zwiastuj ąca grzmot, chmura deszczowa; ostatni snop zboża' , baby pl. stpol. od XV w. i dial. 'Plejady', połab. bab'J 'avia (matka matki)', bob'J : bobo 'obstetrix', bobo 'anus, vetula' (o zróżnicowaniu postaci Lehr-Spławiński - Polański SE I 22), dłuż. baba ' anus, vetula ; femina; obstetrix ; pieczywo obrzędowe szczególnie przy pogrzebie' , baby pl. 'Plejady; garście, snopki lnu na polu' , głuż. baba ' avia; anus, vetula; obstetrix ; pieczywo obrzędowe ; ptak pelikan' , baby pl. 'Plejady', dial. (na pograniczu dłuż. i głuż.) ' avia' (Schuster-�ewc ZslPh VI 574), czes. btiba (stczes. i dial. też baba) ' avia; anus, vetula; femina; obste­ trix ; znachorka; chmura przynosząca burze' , dial. 'rodzaj pieczywa; ostatni snop zwieziony z pola' , btiby pl. 'Plejady' , sła. baba ' avia; anus, vetula; fe­ mina ; obstetrix ; pieczywo obrzędowe', jezi-baba 'baba-jaga, baba-jędza' , dial. 'duży, nocny motyl' ; słe. baba (od XVI w.) ' avia; obstetrix; femina; stojący stary pień drzewa, stary kół płotu ; różne przedmioty, w które się coś wtyka, np. haftka, słup z otworami na drążki', dial. babo zagati ' stary obyczaj słoweński odpowiadający poi. staremu i lud. topieniu marzanny' , sch. baba 'avia ; anus, vetula ; obste­ trix ; symbol zimy', dial. ' mamka, niańka; obrzędowe pieczywo ; przedmiot służący do podpierania, podtrzymywania czegoś; rodzaj kowadełka' , scs. U liil 'mamka' (Ass.), es. też 'avia; obstetrix', bułg. 6ó6a ' avia; anus, vetula; femina, uxor; obstetrix ; wróżka; epitet sił demonicznych, sił przyrody, zwie­ rząt; błona płodowa; ptak pelikan' , maced. óa6a 'avia ; anus, vetula ; teściowa; obstetrix' ; strus. BilBil 'avia ; kobieta zamężna; obstetrix; wróżka, incantatrix' , us1i1 pl. 'Plejady' , ros. 6ó6a 'avia ; femina, uxor (szczególnie wieśniaczka) ; obstetrix ; rodzaj słodkiego pieczywa; kloc do wbijania pali; ptak pelikan' , 6ó6bz pl. lud. 'Plejady' , 6ó6a-Juó (stąd poi. baba-jaga) 'baba jędza, wiedźma' ( = ukr., brus. 6ó6a-R2ó), ukr. 6ó6a 'avia; anus, vetula ; femina; obstetrix; znachorka ; żebraczka; kloc do ubijania ; pieczywo obrzędowe; ptak pelikan', 6ó6u pl. 'Plejady' , brus. 6ti6a ' a.via ; anus, vetula ; femina; obstetrix; kloc do ubijania; ptak pelikan' . ,_, babica : ,_, poi. dial. babica (już w XV w. w zn. 'gatunek wierzby, Salix' ), 'obstetrix ; rodzaj obrzędowego pieczywa; część pieca między właściwym piecem, a kominem' , kasz. ' czarownica' , czes. babice peior., stczes. 'obstetrix' (od XIV w.), dial . 'gatunek gruszek' , sła. babica ' obstetrix' ; słe. babica 'hip.; avia ; obstetrix ; samica małych ptaków; haftka; mutra śruby; kowadełko do klepania kosy' , dial. też 'pusta kolba kukurydzy, pusta łuska gryki ; kopka snopów na polu ; bot. grzyb Boletus edulis; zool. ryba Cobitis barbulata' (Plet.), sch. babica 'hip. ; obstetrix; kowadełko do klepania kosy' , stchorw. wyjątkowe (XIII w.) 'mamka, nutrix' , dawne dial. (kajk.) 'słup podtrzymujący dom' (Belostenec), dawne 'bot. Plantago' (u Mikalji), też inne rośliny: 'Ranunculus aconitifolius, Bellis perennius' (Simonović Bot. rec.), dial. 'obrzędowe pieczywo' , babice pl. ' złe duchy morzące dzieci', bułg. 6ó6utJa 'anus, vetula; obstetrix' , dial. 'hip. ; przędziwo z drobnego lnu, wiązka drobnych, złej jakości włókien konopnych' , maced. 6a6utJa 'hip. ; obstetrix' ; ros. dial. 6ci6utJa ' kobieta w średnim wieku; coli. baby, babiniec; rosocha przy żurawiu studziennym; piasta koła; zool. ryby Cottus gobio L., Neogo-

baba - babina

1 71

bius fluviatilis' , ukr. prowinc. 6d6utJR ' anus, vetula; bot . .Alyssum campestre', pl. 6dóut1i 'bóle, kolki w brzuchu' (Ż el., Hrincenko ). ,....., baboka : ,....., pol. babka ' avia; anus, vetula; obstetrix ; znachorka; bot. różne gatunki rośliny Plantago' (w tych znaczeniach od XIV-XV w.), 'rodzaj pieczywa; bot. gatunek grzybów jadalnych ; zool. ryba śliz, Gobius ; ważka' , od XVII w. i dziś dial. (podhal. ) ' drobny pieniądz' , dial. ' kowadełko do kle­ pania kosy; zool. biedronka, Coccinella semipunctata' , babki pl. 'Plejady' (od XV w.), połab. bopk� 'obstetrix' , dłuż. babka 'hip.; obstetrix' , babki pl. 'Plejady', głuż. babka ' hip. ; avia', czes. babka 'hip. ; avia ; anus, vetula' (od XIV w.), 'rodzaj pieczywa ; pień, pniak', dawne 'rodzaj małej klamry' (Jungmann), przestarz. (od XV w.) i dial. ' drobna węgierska moneta, drobny pieniądz' , dial. 'obstetrix; znachorka; kowadełko do klepania kosy, sierpa ; skobel; bot. Plantago' , sła. babka 'anus, vetula ; stary węgierski pieniądz małej wartości', dial. 'obstetrix; kowadełko do klepania kosy', też babka 'ku­ kiełka' ; słe. biibka 'anus, vetula; kukiełka, lalka', dial. babke pl. 'krótkie kości w nogach cieląt i owiec między racicami i udem', sch. bapka 'hip.' (od XVI w . ), dial. 'rosocha, na której jest oparta belka szczytowa dachu; drobny pieniądz', dawne wyjątkowe 'bot. Plantago' (Mikalja), bułg. 6d6xa 'hip.; dawna drobna srebrna moneta' , maced. 6anKa 'narośl, wole' ; ros. 6a6Ka 'aviai anus, vetula (zwłaszcza wieśniaczka)', przestarz . i prowinc. ' obstetrix ; znachorka, znachor' , dial. 'kowadełko do klepania kosy, kucia koni; kopka, stos snopów, snop, słup służący do podparcia czegoś, podpórka, nóżka; część nogi nad kopytem u zwierząt, staw kostkowy u człowieka; pętelka u haftki ; pierścień łączący kosę i kosisko; bot. Plantago, Salvia ; grzyb bo­ rowik ; zool. ryba śliz, Gobius fluviatilis ; motyl' (por. liter. 6a6o'tKa ' motyl' ), 6d6xu pl. 'pieniądz' (Dal), ukr. 6a6Ka 'hip. ; avia ; anus, vetula; rodzaj pie­ czywa ; część nogi nad kopytem u zwierzęcia; pętelka haftki ; bot. Plantago, Salvia ; gatunek grzybów ; zool. ryby .Aspro, Gobius, Cottus ; wa.żka' , przest. i prowinc. 'obstetrix ; znachorka' , dial. ' kowadełko do klepania kosy' , brus. 6a6Ka 'avia; rodzaj pieczywa ; kowadełko do klepania kosy; kopka ze snopów; kość w nodze zwierzęcia; bot. gatunek grzybów', pot. ' anus, vetula' , przestarz. 'obstetrix', dial. 'bot. Plantago ; kloc podkładany pod węgieł domu' (Nos.), poleskie 'rzemień łączący dwie części cepów' (Leks. Polesl>ja 93). ,....., Z pol. albo z brus . : lit. babka ' słodkie pieczywo ; hsć laurowy, przyprawa kuchenna' (LKZ od. ). Wyraz języka dziecinnego. Dokładne odpowiedniki : lit. bóba ' starsza, zamężna kobieta' , dem. bobute też 'babka, avia; położna' , lot. baba ' stara kobieta; czarownica; dźwig do podnoszenia ciężarów, zwłaszcza do ciągnięcia sieci' (ale porównywane zwykle z naszymi wyrazami, np. przez Bernekera, Vasmera, Pokornego, śrwniem. bdbe, bóbe ' staruszka' jest pożyczką z zach.­ slow.). Do baba stare hip. babica z suf. -ica i baboka z suf. -oka. Meyer IF VI 109, Trubacev STR 71-2, Piskur JiS X 6-15, Kupiszewski JiS X 1 52-3 , Sulan SSH V 153-64 (o węg. babka : bapka zapożyczonym ze słow .), Szymczak NSPP 62-7. W.B. - R.L. - F.S. babica zob. baba babina : dial. płn. babizna ' spadek po babce' babina : ,...., stpol. XV w. babina 'spadek po babce' ;

1 72

babina - babiti'

słe. XVI w. babina 'spadek, haereditas' (Megiser), bułg. 6a6w1,u pl. 'dom i rodzina babki' (też dial. Stojkov Banat) ; ros. dial 6a6w1,a 'maj ątek należący do żony' (SRNG). ,...._, babizna : ......, pol. XV-XVI w. babizna ' spadek po babce' , dial. ' spadek po matce ; własność żony; spadek po żonie' (Karłowicz SGP) ; ukr. 6a6uJ1-1a 'spadek po babce' (Hrincenko, dial. bojkow. Slav. Leks. 63), brus. 6a6uJ1-1a 'ts.' (Nosovic) . ,...._, Por. stpol. XV w. babczyzna 'spadek p o babce' . Od baba, o budowie zob. s. 121, 123. W.B.

babin'L : babLjL adi. poss. do baba, też jako pierwszy człon nazw roślin, np. ba­ bin'L zQb'L, babLjL zQb'L •o różnych roślinach' babino : ,...._, pol. dial., np. kasz. babin adi. poss. (też wyj ątkowe stpol. XVI w.), babin mróz 'mróz październikowy' (Karłowicz SGP: wsch. Karpat3 ), dłuż. babiny adi. poss., bot. babina du!ika 'macierzanka, Thymus chamae­ drys' , babine zele 'driakiew, Scabiosa succisa L., czarcikęs, Succisa' , głuż. babiny adi. poss., stczes. babin i babin adi. poss. ; sch. (już stsch.) babin (i babin) adi. poss., też w licznych nazwach roślin, np. babini zubi ' Tribulus terrestris L .' (u Vuka z Dubrownika), bułg. 6a6u1-1 adi. poss., też w nazwach roślin, np. 6a6u1-1 KBac 'rojnik murowy, Sempervi­ vum tectorum; karmnik, Sagina L.', 6a6u1-1u 3a6u 'Tribulus terrestris L.', maced. 6a6u1-1 adi. poss., też w nazwach roślin, np. 6a6w1,a oymu11a 'macierzanka pia­ skowa, Thymus serpyllum' , 6a6uu Ja6 ' Tribulus terrestris' ; strus. 6iX611H'L adi. poss. 'aviae' (XII w.), ros. 6d6u1-1 'ts.' , dial. też 'nale­ żący do zamężnej kobiety' (Pskov. sl. ) , ukr. 6abu1-1 adi . poss. , 6a6u1-1e 11fmo 'babie lato' , brus. 6d6i1-1 'należący do babki' . ,...._, babbjb : ,...._, pol. babi ' należący do baby, właściwy babie' (od XV w.), babie lato 'krótki okres słonecznych dni na początku jesieni; pajęczyna unosząca się w tym okresie' , też w nazwach roślin, np. babie �by 'żywiec, Dentaria' , dial. 'kocanki piaskowe, Helichrysum arenarium ; buławnik mieczolistny, Oephalanthera longifolia' (w. XV w. 'tulementum, kasza perłowa' , Rosta­ fiński Symbola I 499), dial. babia mać 'akuszerka' (Karłowicz SGP), dłuż. babi 'należący do starej kobiety, babki' , zwykle tylko w nazwach terenowych, np. babi nugel 'A1tweiberwinkel' , czes. babi 'należący do starej kobiety, babki, kobiecy' , babi lćto = pol. babie lato, też w nazwach roślin, np. babi ucho 'babka, Plantago', babi zub 'łuskiewnik, Lathraea, pieprzyca, Lepidium' , sła. babi zwykle tylko babie leto = pol. babie lato, lud. też w nazwach roślin : babie brucho ' szałwia, Salvia pratensis' , babie rucho 'Salvia' (Kalal) ; słe. bf.tbji ' dotyczący starej kobiety, babski, kobiecy' ' sch. (od xvrr w.) babji i bablji adi. poss., też w nazwach roślin, np. babji zub(i) 'żywiec, Den­ taria ; Tribulus terrestris' ; rus. -cs. 61\61111 'anilis', ros. 6a6uu 'babom właściwy' , ód6be 11emo ' krótki okres słoneczny na początku jesieni' , dial. też częste w nazwach obrzędów, obycza­ jów i roślin, np. 6a6uu 3y6 'sporysz, Claviceps purpurea' . ,..._, Od baba. W.B

babiti bab'Q 'pomagać przy porodzie, zajmować się położnictwem, obstetricem

esse, obstetricare' ""' pol. babić 'pomagać przy porodzie, trudnić się położnictwem' (od XVI w.), dial. też 'wkładać czepiec podczas oczepin, czepić' (SGP), kasz. babie są ' ciepło się ubierać, opatulać się' , dłuż. babiś ' trudnić się położnic­ twem ; czynić starą babą' , babiś se ' opatulać się jak stara baba' , głuż. babić

babiti - bab&j&

1 73

'trudnić się położnictwem' , u Pfuhla też 'czynić starą kobietą' , babić so ' owijać się (ciepło ), otulać się' , czes. babUi ' pomagać przy porodzie' (od XV w. ) , u Jungmanna też ' czynić starą kobietą', babiti se ' stawać się staruszką', sła. babit' 'trudnić się położnictwem' ; słe. bdbiti babim 'trudnić się położnictwem' , sch. biibiti babim 'ts., pomagać przy porodzie' (od XVII w.), też 'być mamką, piastunką; stawać się starą kobietą' (RMat.), es. &11&1tT1t &A &llai> ' obstetricem esse' , bułg. dial. 6a6R 6a6uut 'odbierać dziecko przy porodzie' (Gerov Dop.), maeed. 6a6aM 6a6uut ' pomagać przy porodzie' ; strus. & A&1tT1t &AGlllO ' obstretricem esse' , ros. dial. 6aóumb 6a6;z10 6a6uut& 'zajmować się położnictwem, znachorstwem : wróżyć; być zamężną' (Dal, SRNG ), 6a6umbCR ' stawać się zniewieściałym, upodabniać się do baby; spę­ dzać czas z kobietami' , dial. 'trudnić się położnictwem ; rodzić, stawać się matką' , ukr. 6ó6umu 6a6;z10 6a6uut 'trudnić się położnictwem' , 6Góumurn ' nie­ wieścieć' , brus. 6a6it1b 6a6;z10 6a6im 'odbierać dziecko przy porodzie' , dial. 'spowij ać, przewijać; poświęcać czemuś zbyt dużo uwagi, cackać się' 1 6d6it1t1a ' opatulać się jak baba; cackać się ; guzdrać się; zaniedbywać się, stawać się star!J! babą' (Jureanka Mscisl.). Por. bułg. 6a6yBaM lud. 'odbierać dziecko przy porodzie' . Od baba (zob.), por. przede wszystkim znaczenie ' obstetrix' . Dokładny W.B. odpowiednik : lit. bóbyti 'ts.' (LKZ od. ). ,.._,

babizna zob. babina baboniti zob. boboniti babon'L zob. bobon'L babotati zob. bobotati babot'L zob. bobot'L babrati babr'Q dial. płn. 'brudzić, paćkać' , babrati sę 'paćkać się, walać się' � pol. babrać babrzę : babram, 'brudzić, walać, paćkać' , 'robić coś źle, nie­

dbale, brudno' , u L. z XVIII w. 'gmerać' , dial. też ' czarować mleko' (Karło­ wicz SGP z Podhala), 'gadać głupstwa' (Zaręba Siołk.), babrać się 'grzebać się w czymś, zwykle brudnym, paćkać się', czes. babrat babram 'robić coś źle, niedbale, babrać, paćkać' , babrat se 'babrać się, paćkać się' , u Machka ES babrati se jako moraw., sła. 'guzdrać się', sła. babrat' babrem, babrat' sa ' ts.' ; ukr. 6a6pamu -a10, 6a6pamucR 'ts.' sch. nowe Mbrati -iim 'gmerać, dłubać, guzdrać się koło drobiazgów' podejrzane o pożyczkę z węg. babral 'grzebać się, babrać się' (RSAN, w RJAZ nie zaświadczone). ,.._, Dźwkn., por. w podobnym znaczeniu pol. paprać, paprać się, czes. dial. moraw. paprat' sa, sła. paprat' sa, może i het. paprai- 'babrać, brudzić; babrać się; grzeszyć' (Machek ES 21). - W podobnym znaczeniu także z przyr. -l- : poi. dial. bablać ' mącić, mieszać' , bablać 'płukać, moczyć w wo­ dzie' (Karłowicz SGP), u L. bablać 'gmerać' , czes. dial. bablat' 'robić, niedbale, niechlujnie, paprać' , bablat se 'babrać się, np. w błocie' ; sle. babljati 'beczeć, o owcach ; bełkotać, jąkać się' ; ukr. dial. 6d6JZRmurn 'paćkać się, babrać się; guzdrać się' . F.S.

bab'hka zob. baba babLjL zob. babin'L

174

babb8ka - baćiti

babi.sk'b ' właściwy, charakterystyczny dla bab' , zob. baba

('1emm ' żądny, chciwy' . ,....., Od bagti, bagati, bazati, baziti. If'.S.

be

zob. bekati

bebrena bebreno wsch. 'bobrowy, fibrinus, castoreus' ....., strus. B6BplllH 'lio : B'lioBpmH'lio 'bobrowy, z futra bobra'. "' Por. ros. u Dala 6o6puHwu 'bobrowy' , brus. 6a6pbiHw 'ts.' Ad.i. poss. do bebra. Bliskie budową: awest. bawraini- 'bobrowy', wolskie If'ibrenus NW, łac. jibrinus 'bobrowy", stwniem. bibarin 'ts.' , gall. bebrinus 'ts.', lit. bebrinis 'ts.' Pokorny IEW 136-7, Trubacev ESSJ 39-40. W.B.

bebren":&

zob. bobr'r. beće dial. zach. i płd. bekati 'balare' ......, poi. beczeć beczę 'bala.re' , 'brzydko, fałszywie śpiewać; płakać głośno; wydawać przeciągły dźwięk (o niektórych instrumentach muzycznych)', stpol. XVI w. beczenie w glowie 'szum, brzęczenie' (Linde), dłuż. bjacaś bjacym 'balare; pejor. płakać, śpiewać', dial. becaś : lJecaś 'ts.', głuż. bjećeć bjeću, rzadziej beceó belu 'balare' , czes. bećeti becim 'balare; pejor. płakać', dial. chodz. beMt = beceti (Hruska DSCh), mora.w. bećat' 'płakać' (Bartos DSM) ; słe. bęćati bećim 'balare ; wrzeszczeć, drzeć się' , sch. bććati becim 'bala.re, ryczeć (o bydle) ; wrzeszczeć' . ......, Dźwkn. jak ·bekati (zob.). Co do różnicy struktury obu czasowników por. np. bręcati : brękati, krićati : krikati, ckrip eti : ckripati, syćati : sykati. R.L

bebr'l>

beCati

bedra

=

zob. bedro

bedrenik'l>

zob. bedrr.nr.cr.

bedrenr.cr.

zob. bedrr.nr.cr.

bedrinr.cr.

zob. bedrr.nr.c&

n. pl. bedra : bedra f. ' okolica kości biodrowej (ilium), coxa, lumbus, femur' bedro : ,..._, poi. biodro ' część ciała zwykle człowieka, obejmuj ąca górną część uda i sąsiednią część tułowia (coxa, femur, lumbus)' od XV w., dial. często bez przegłosu biedro (o zasięgu MAGP II m. 93 ), dłuż. przestarz. bjedro 'lędźwie, biodro' (Berneker), głuż. bjedro 'ts.' , czes. bedra heder n. pl. 'ts.' , przen. także 'plecy, barki' , w stczes. oprócz najczęstszego znaczenia 'femur, lumbus' też 'pośladek, kłąb (nates, clunes)', dial. płd.-czes. bedro 'szczyt dachu' (Machek ES: 'lomenice' ), por. pol. dial. ubiedrze 'wyższe miejsce łąki ; zbocze, stromy brzeg' (o zasięgu w kasz. zob. AJK I m. 31), sła. bedro zwykle pl. bedra 'biodra, lędźwie (femur, lumbus)' ; słe. bedr9 'górna część uda', pl. będra (żartobliwie bedręsa) 'nogi', sch. bedro pl. bedra od XVI w. 'górna część uda; udo (coxa, lumbus, femur)', bułg. 6eiJpó pl. 6eiJpa 'udo', ma,ced. 6eiJpo 'udo, górna część uda' ; ros. od XVII w. 6eopó pl. 6i!opa 'udo, udziec, górna część uda, okolica kości biodrowej ', dial. 'część warsztatu tkackiego' (Melbnicenko Jaroslavl), ukr. rzadkie 6eiJpó 'górna część uda, lędźwie, kłąb' (u Żel. też 6iiJpó) bedra f. : ......, {w tym samym znaczeniu co w poszczególnych j ęzykach slow.

bedro

•

......,

bedro - bednnbCb

200

bedro) : stpol. XV w. biodra, dziś dial. (o zasięgu MA.GP II m. 93 ), stczes. bedra ; słe. dawne i dial. prekmurskie bedra, sch. bedra od XII w. (dial. też 'jedna z dwóch pionowych belek prasy oliwnej' ) , scs. 1rn,11;pll 'biodro, górna część uda (femur)' Ps. Sin.; rus.-cs. GtlAPll ' górna część uda (femur, lumbus)', ros. Dal 6eopa (z es. ) . ,..._, Brak pewnych odpowiedników, co przy nazwie części ciała nie dziwi. Próby łączenia z łac. femur -inis 'udo, biodro' nie przekonuj ą (o wyrazie łac. Meillet DEL3 399, Walde - Hofmann I 477). Rozwadowski RS II 104 wskazując na pol. dial. u-biedrze ' stok, zbocze, stromy brzeg' łączył z lot. bedre 'wgłębienie, dół' ( : best będu ' kopać' , rdzeń ten co w bosti bodp ) . B.Sz. - F.S Sławski SE I 33-4, Vasmer REW I 68.

bedr'L 'szczęśliwy, bogaty'

Wyraz niepewny. Na płd.slow. *bedro ' szczęśliwy, mający się dobrze' wydaj e się wskazywać rus.-cs. wyjątkowe G'L,ll;pff pl. : H Kpll�H Ero G"LAP" G'LIWll 's:u&'l)voucrocv, locupletati sunt' (Srezn. I 196), przepisane błędnie ze źródła płd.slow. przez kopistę ruskiego z adideacją do G'L,i1;p'L111, GOAP'r.1 11 ' vigilans' , zob. bodro (Lunt Language XXIX 129). Za rekonstrukcją taką przemawiają także derywaty, zob. bednno 2 . Dokładnym odpowiednikiem może być stind. bhadrdAf 'szczęśliwy, po­ myślny, obiecujący szczęście; szczęście' (j eżeli pochodzi z ie. *bhedro-). Lunt Language XXIX 128-33 (rekonstrukcja prapostaci, szczegółowa historia całej rodziny na tle ie. ). T.Sz.

bedr:&nik'L zob. bedr1>n1>c1> bedr:&n'L 1. adi. do bedro

"' stpol. z XV w. biedrny, u Lindego z XVIII w. biedrzny, głuż. bjederny (Pfuhl), czes. bederni, stczes. z XV-XVI w. bedrni, sła. stare bederny (SSJ) ; słe. będrn (w SSKJ bedrn ) ; ros. 6eoepHuu. ,...., Formacje nowsze : 1. bedreno : sch. bedreni, bułg. 6eopen, maced. 6eopen ; ros. 6eopennuu ; 2. bedrovo : pol. już u Knapskiego biodrowy, też dial. kasz. lfodrovi (Lo­ rentz PW), głuż. bjedrowy (Zemann), sła. bedrovy (SSJ); ros. dial. permskie 6eopÓ6blU (SRNG). B.Sz. - K.H. Od bedro.

bedr:&n'L 2. 'bogaty, szczęśliwy' "' scs.

Gtl,ll; p'LHO

adi., tylko w Euch.

n p11Ht.1ET'L GtlAP"LHO K'L�AllHiltl

&v't'oc7t6�omv' (SJS 70) 'bogata nagroda'. ,....,

'7tAoucr(ocv TI]v

Na istnienie tego wyrazu wskazują też dobrze zachowane derywaty, zob. bednnbcb : bedrbniko. Od bedro (zob.) z suf. -bno (Lunt Language XXIX 128-33). T. Sz.

bedr1>n1>c1> : bedr:&nik'L, bedren1>c1> : bedrenik'L, bedrin1>c1> 'roślina lecznicza Pim­ pinella, zwłaszcza Pimpinella saxifraga' ('biedrzyniec mniejszy albo pospo­ lity' ) bedrbnbcb : bedrbniko: ,...., pol. biedrzeniec (też dial., np. u Kucały PSM), stpol. już w XV w. biedrzeniec, wiedrzeniec : biedrznik, czes. bedrnik, stczes. bedrnik : vedrnik, sła. bederencek (dial.) : bedernik (przestarz., dziś bedrovnik); słe. będrnik ;

bednnbCb - bekati

201

ros. 6eopeH 'związany z brzozą, dotyczący brzozy, z brzozy zrobiony, betulinus ,

cum betulis, e betula factus, betulae' ,..._, pol. brzozowy od XV w., dłuż. bfazowy, głuż. brezowy, czes. bfezovy : bfizovy (już stczes. brezovy od XV w. ) , sła. brezovy ; słe. brefzov, sch. brezov od XIV w. , . bułg. 6pA3oB : 6pboB, maced. 6pe3o6 ; strus. 1rnpe:1;0K'Lrn od XII w., ros. 6epe3oBbiu, ukr. 6epe3oBuu, brus. 6.npó3aBbl. Przymiotnik ten substantywizowano przy pomocy kilku suf. (niektóre z tych formacji mogłyby być już psł.), stąd: berz-ov-ica 'coś z brzozy, np. sok brzozowy, kij brzozowy ; miejsce porośnięte brzozami' (o budowie zob. s. 98-9 ) ,..._, stpol. XV w. niepewne brzozowica 'łąka, na której rosną brzozy' , czes. dial. bfezovica ' sok brzozowy' , Bfezovice NM (już stczes. }, sła. dial. brezovica ' sok brzozowy' , też ' kij, pręt brzozowy' ; słe. brefzovica ' sok brzozowy ; pręt brzozowy', sch. brezovica 'pręt brzozowy', dial. też 'gatunek trującego grzyba' (RSAN), częste NM i NT (góra, rzeka}, bułg. Epe3f!6Ut{a NM (BER I 76); ros. 6epe30BUtfa (dial. też 6epe3ÓBUtfa) ' sok brzozowy; napój z tego soku' , ukr. 6epe3oBUtfR 'sok brzozowy' . ,..._, berz-ov-oka 'coś z brzozy, np. przedmiot zrobiony z kory brzozowej lub ga­ łązek brzozy' (o budowie zob. s. 94-5) ,..._, pol. dial. kasz. bf l ozóvka 'tabakierka z kory brzozowej', głuż. Bre­ zowka NM, czes. bfezovka ' tabakierka z kory brzozowej ; miotła brzozowa ; pręt brzozowy' , u Jungmanna też 'gatunek grzyba, opieńka, Agaricus cam­ panulatus' , dial. wałaskie • sok brzozowy' , rzadkie bfizovka 'pręt brzozowy' , sła. wsch. Brezufka NM; słe. brefzovka ' pręt brzozowy ; sok brzozowy' , sch. brezóvka ' gatunek truj ą­ cego grzyb�, Lactarius torminosus; ptak Tetrao tetrix' ; ros. 6epe30BKa 'wódka, nalewka brzozowa' , dial. ' sok brzozowy; ptak sowa, Surnia ulula i świstunka, Phylloscopus sibilatrix' , ukr. 6epbiBKa 'nalewka brzozowa' , dial. bojk. 6epboyKa ' brzoza'. ,..._, berz-ov-bcb ' pręt brzozowy, las brzozowy' (o budowie zob. s. 99-101 } pol. dial. kasz. Bfozóvc NT (pole i las brzozowy}, głuż. brezowc ' pręt brzozowy, gałązka brzozowa' , czes. dial. bfezovec -vca 'ts.', sła. brezovec -vca 'ts.' ; słe. brefzovec 'kij , pręt brzozowy ; bot. Rotwurz, tormentilla' , sch. brezo­ vac -óvca 'pręt brzozowy' , dial. 'las brzozowy', 'grzyb Lactarius torminosus' , liczne NM (RJAZ ) ; strus. 1:ept:7;0Khlfh NM, ukr. Eepe3ÓBetfb NW. berz-ov-iko 'las brzozowy ; coś związanego z brzozą' (o budowie zob. s. 90-1)

,..._,

,..._,

,..._,

14 *

berzov'ó - berz'ó

212

,....., poi. reg. brzozowik 'sok brzozowy' (SJP P.AN), dial. kasz. (z wtórnym -nik) bfozovńik 'las brzozowy' ; sch. brezovik -ika 'las brzoz9wy' , też NM (RJ.AZ ) ; ros. 6epesosuK 'grzyb podbrzeźniak, Boletus scaber', dial. też 'las brzozo­ wy; sok brzozowy; chrząszcz majowy; gatunek cietrzewia' , brus. 6.RpósaBiK (u Nosoviea 6epesoBuK) 'sok brzozowy' , dial. 6epesoBUK 'marzec' (Nosovic). ,..., Adi. poss. do berza. B.Sz. - W.B. - JJ'.S. Por. berzbn'ó. berzozoh. dial. wsch. 'miesiąc marzec (Martius ) lub kwiecień (Aprilis)' ,..., strus. Gepe�o�on. już w r. 1144 'kwiecień' (u Srezn. też bez przykładu es. Gpt�O�Olł'L 'ts.' ), ros. dawne 6epesosó11 6epeso3ÓAb 'marzec lub kwiecień' (Dal, SI.AN, w SRNG nie notowane), ukr dawne 6epe3Ó30Ab (r. 1691, Rud­ nyćkyj ED 2, 110), dawne i dial. 6epe3o3iA -3ÓAa, 6epe303 Ź/lb -JÓJZR, skrócone: 6epesiAb -3ÓJZR, 6epe3iAb -J iAR 'marzec' , dawniej też 'kwiecień' (transpozycj ą skrótu ukr jest rzekomo poi. brzezol ' marzec' w Słowniku pol.-ros. C. Kondra­ towicza, Petersburg 1775 zob. Obrębska-Jabłońska SO XX 2, 109-13). Złożenie · z berza + zola 'popiół' . Nazwa nawiązuje do pierwotnej żarowej uprawy roli, podstawowe znaczenie 'pora palenia drzew i sporządzania popiołu (psł. zola) brzozowego, służącego za żyzną warstwę gleby pod zasiew' . - Rus.-cs. Gpt�o�po'L 'kwiecień' z adideacj ą drugiego członu drogą etymologii ludowej do zor'a 'aurora, lux' . Miklosich SM 2-3, Hensel, Słowiańszczyzna średniowieczna, Poznań 1952, 19, Obrębska-Jabłońska, I. c., Hołyńska PJ PAN 51 s. 35-9. - Miklo­ sich LP 17 interpretował jako „betularum viriditas i. e. mensis, quo betulae virescunt" (por. też Vasmer REW I 77). B.Sz. - JJ'.S. berz'l> dial. zach.-płd. 'koloru brzozy, z białymi plamami, pręgami' ,....., poi. dial. Brzeza 'nazwa krowy' (Karłowicz SGP I 128 z Krakowskiego zob. niżej ), czes. dial. bfezf, ( = bfezava krava) 'z białym grzbietem i brzuchem' , brezo 'wół tejże barwy' ; słe. bręza 'nazwa krowy albo kozy z białymi pasmami', sch. dial. brez m., breza f. wsch. i płd. nazwa i imię domowych zwierząt o sierści podobnej kolorem do brzozy, np. białych z czerwonymi plamami, czy też z białymi albo czarnymi pręgami na głowie', ikawskie br'iza 'kobyła z białym nosem' , bułg. 6pm pl. 6pesu 'z białą plamą na czole (o bawole)', zach. Epha 'imię bawolicy z białą plamą na czole' , maced. 6pe3 'z białą plamą na głowie', 6pesa 'biała plama na głowie zwierzęcia' . ,.._, Derywaty : ,....., poi. dial. brzeziaty 'obojętnej maści z białą pręgą wzdłuż grzbietu' , rzadziej 'pstry' (Zaręba NB 68), brzezula 'krowa o grzbiecie i brzuchu białym' = (krowa) brzezawa (u Karłowicza SGP I 127, np. z Ropczyckiego), czes. dial. bfezavy, bfezisty 'z białym grzbietem i brzuchem (o krowie)', bfe­ zul'a nazwa krowy, u Jungmanna bfezka nazwa krowy, sła. dial. brezavy 'z białymi łatami, plamami (o wole, krowie)' ; słe. brefzast 'z białymi pasami (o bydle, kozach)', sch. dial. brezast, brezav = breza (zob. wyżej ). ,..., Por. też poi. NM Brzoze, nazwisko Brzozy (Bajerowa, Onomastica III 1-42, 293-323, Taszycki PSS III 51-4, Rozprawy IV 285-8), strus. NM 1mf.

.

.

·

GEpE�'IJH.

Stary ie. przymiotnik ściśle związany z nazwą brzozy zob. berza, por. goc. bafrhts 'j asny' , alb. bardh 'biały' . - Zob. brezgr,. JJ'.S. BER I 85, Pokorny IEW 139.

berzoka - ber:tbno

213

berz'l>ka zob. berzica berzi.je n. 'zagajnik, las brzozowy' ,...., stpol. brzezie n. 'las brzozowy' (XV w.), do dziś częsta NM Brzezie, czes. bfezi n. ' zagajnik, lasek brzozowy' (od XIV w. w NM, też dial., np. Bar­ tos DSM, Hruska DSCh) : bfizi n. 'gałęzie brzozy, brzezina' , sła. brezie

n. 'gaj brzozowy' ; słe. brfzje n. 'las brzozowy', sch. brezje n. 'ts.' (RJAZ, RS.AN), też częsta NM, bułg. Epe3be NM (BER I 76); strus. 1rnpt�LHl NM, ros. dial. 6epe3be : 6epe3be n. 'las brzozowy ; gałęzie brzozowe' (SRNG, Pskov. Slov.). ,...., Por. też z rozszerzeniem -ov- : czes. bfizovi n. 'gałęzie brzozy' : bfezovi n. 'lasek brzozowy' , słe. brezovje n. 'lasek brzozowy' , sch. breziivlje n. coli. 'ts.' (RS.AN), dawne brezovje n. (np. u Belostenca XVII-XVIII w.) 'teren, gdzie jest wiele brzóz', ros. dial. 6epe3oBbi n. coli. 'brzozowe drzewa'. Coll. do berza (zob. s. 85-6 ). W.B. - F.S. ,

berz1>n'I> 'z brzozą związany, dotyczący brzozy, betulinus, cum betulis' ,...., pol. dial. kasz. bfezni 'brzozowy', głuż. Brezna NM, stczes. Brezno NM, u Jungmanna też Bfezna NM; sch. dawne brezan 'brzozowy' (tylko u Stulicia), też NM np. Brezna Gra, Brezna (RJAZ);

strus. Hpt�LHO NW (XII w.). "' Urzeczownikowione przymiotniki berzbm 'miesiąc kwiecień' : śrbułg. spt�tHt. (Ochrydzki .Apostoł XII w., cyrylicki dopisek w .Ass.), rus.-cs. spt�LHt. 'ts.' XII w. (zob. berzbńb). Przymiotnik ten substantywizowano przy pomocy kilku suf. (niektóre z tych formacji mogłyby być już psł. ), stąd: berzbnica 'miejsce porośnięte brzozami, las brzozowy' (o budowie zob. s. 98-9) "' poi. Brzeźnica częsta NM, NT i NW (już stpol. Taszycki Rozpr. nr 177), stpol. wyjątkowe brzeźnica 'las brzozowy' (XIII w.), dial. 'gatunek gruszek' , dłuż. Breznica nazwa prowincji, czes. Bfeznice NM i NT od XIV :w. ; słe. brfznica ' gatunek gruszek, gatunek jabłek' , sch. Breznica NM i NW od XVI w., Breznice NM XIII w., bułg. Epl311uąa NM (BER I 76 ) ; ukr. 6epe3HUt/R 'las, zagajnik brzozowy' . ,...., berzbniko 'coś związanego z brzozą; gałązki brzozowe, las brzozowy, miej sce porośnięte brzozami' (o budowie zob. s. 90-1) ,...., stpol. brzeźnik 'las brzozowy' (XV w. ), głuż. breznik 'gatunek motyla, Birkenfalter', czes. dial. bfeznik 'las brzozowy' , stczes. NM . XIII w. ; słe. dawne brfznik 'marzec' , sch. Breznik NM, bułg. Epl311uK NM, już stbułg. spt�HHKt. od XI w. ; strus. sept�HllK'L 'las brzozowy' ( Y ) XV w., ros. 6epe3HUK -a (dial. też 6epe3HUK -a) �agajnik, las brzozowy' , dial. �pastwisko na miejscu lasu brzO""· zowego; gałązki brzozy; gatunek grzyba' , ukr . 6epl311tiK 6epes11uKa 'las brzozowy' (też dial. bojk. Slav. Leks. 7 4), brus. 6Rp3s11iK 'las brzozowy ; ga.-. łęzie brzozowe' . ,....., berzhńako 'coś związanego z brzozą; zagajnik, las brzozowy, gałęzie brzozy' (o budowie zob. s. 89-90) "' poi. brzeźniak 'zarośla z młodych brzóz, zagajnik brzozowy; �e młodych brzóz', dial. 'rodzaj grzyba' , głuż. breznak 'gatunek motyla, 'Birk,en„ falter', czes. bfezńdk 'piwo marcowe : zając marcowy' ;

214 ros. 6epe3HAK -a ' zagajnik, las brzozowy' od XVI-XVII w., ukr. 6epe3HAK -a 'gaj, las brzozowy' , brus. dial. 6epe3HRKÓM adv. 'wzdłuż lasu brzozowego' (Nosovic) . ......., Od berza (zob. s. 210), por. lit. berźinis 'brzozowy' : berzas 'brzoza'. Por. berzovo. B.Sz. - W.B .,._ F.S. .

berzLn'L 'miesiąc marzec (Martius) lub kwiecień (Aprilis)' ......., czes. bfezen -zna 'marzec' od XIV w. (stąd stpol. wyjątkowe w BZ brzezień 'ts.' , Nehring AslPh VI 180, Urbańczyk BZ 91, Obrębska-Jabłońska

SO XX 2, 109-10); słe. brefzen brefzna ' marzec' od XVI w. (też dial. : Karyntia, Górna Kraina), dial. także 'kwiecień' ; ros. 6epi3m& -31-lR dawne ' marzec; kwiecień' (SIAN), ukr. 6epe3eHb -31-lR 'marzec' , dawniej i dial. też 'kwiecień' . ......., Por. 1. z rozszerzeniem -ov-: ukr. dial. 6epe3Ó8eHb -81-lR ' kwiecień' , 2. z innymi suf. : śrbułg. liPfl�OK ' kwiecień' (Kalendarz t'hrnowski r. 1275, BER 76), es. z XIV w. lip'l�OK'L 'ts.' ; słe. bręznik ' marzec', brus. dial. 6epe3o8 iK 'marzec' ; bez suf. -jb: berzbno 'kwiecień' : śrbułg. liPfl�llH'L (Ochrydzki Apostoł XII w., cyrylicki dopisek w Ass.), rus.-cs. 1ipt1�hH'L XII w. Substantywizowany za pomocą suf. -jb (zob. s . 80-1 ) przymiotnik berz-bno (< berza ' brzoza' ), urzeczownikowiony także i bez suf. -jb w tym znaczeniu, por. wyżej śrbułg. 1ip11�en'L. Pierwotne znaczenie 'okres brzóz, okres, kiedy brzoza zaczyna puszczać pitny sok' , por. es. 1ip'L�OcOK'L (zamiast *1ipt1�ocoK'L) 'kwiecień' ' brus. dial. COKOBUK 'marzec' ' lit. sultekis ' czas, kiedy drzewa (zwłaszcza brzoza) puszczają sok', przestarz. 'kwiecień' : sula 'sok brzozowy'. Miklosich SM 2-3, K. Moszyński KLS2 I 27, II 1, 152-3, Hołyńska­ Baranowa PJ PAN 51 s. 33-5, Grafenauer Slovenski Etnograf 1962, Stabej Loski Razgledi XIII, 1966, 77. B.Sz. - W.B. - F.S.

berfanin'L berźanina 'mieszkaniec brzegu, wybrzeża, incola ripae' pol. dawne brzeżanin -na 'ten, kto mieszka na brzegu ; mieszkaniec miejscowości Brzeg' (L., stąd czes. u Jungmanna bfezanin -na 'ts.' ), Brzeżany NM, stczes. bfeźenin 'ten, kto mieszka na brzegu', Bfezene, BfUany pl. NM ,...._,

(Gebauer SL, Profous MJC I 190-2 ) ; słe. bręzan -zana 'mieszkaniec brzegu, wybrzeża' , sch. dawne breźanin ' mieszkaniec gór' (Stulić), Brezanin NO (RSAN), Breziini pl. NM (RJAZ ) ; strus. 1iepea11lne pl. 'mieszkańcy brzegu, wybrzeża', ros. dial. 6epe:»eaue : 6epe:»etiHa -:»eaH pl. 'mieszkańcy wybrzeża' , Eepe:»cauu NM (Vasmer RGN I 349 ), ukr . Eepe:»eaHe NM (1. c.) . ......., Ze stbułg. *Berźane : gr. NM Bep�tocv� (Vasmer SG 214), por. też dawną nazwę grodu w okolicy Skopia Bep�ocvoc < *Berzane (Georgiev VBE 70). Od bergo, o suf. zob. s. 119. W.B.

beriisł'L zob. bergovit'I> bedLcL, bedLk'I> zob. berg'I> bedLn'L berz&na berź&no : bergov'I> bergova bergovo 'dotyczący brzegu, do brzegu się odnoszący, na brzegu się znajdujący, rosnący, litoreus, litoralis' ,..._, pol. · brzeżny od XV w. (już w XIV w. brzeżne 'rodzaj opłaty' ), ozes. przestarz. bfeźni od XVI w., dawne u Jungmanna też bfezny, sła. brezny ; słe: brezen -zna -zno, sch. br'ijezni, scs. 1ipflit1hH'L (Supr. ), bułg. 6pe:»eeu (BER I S5) ;

berzbno :

berźM1;0 - beseda

215

strus. XIV-XV w. 1rnpembH'UH, ros. przestarz. i dial. 6epe:HC11óu -11aR -11óe, dial. także 6epe:» besedbnika

'uczestnik rozmowy, pogawędki' "' pol. biesiadnik -ka 'uczestnik biesiady, uczty' (w XVI w. też biesied­ nik), dial. kasz. "lJesadnik -ka ' ta.' , głuż. bjesadnik -ka 'biorący udział w spot­ kaniu towarzyskim, pogawędce, g-awędziarz', czes. besednlk -ka 'ts.', sła. besednlk -ka 'ta.' ; słe. besędnik -ka 'mowca; obrońca, adwokat' (też dawne i dial.), ach. od XVI w. besjednik -ka 'mówca' (u Vuka nie notowane), w XVI w. także 'obrońca', es. późne BECtJl.LHH n. 'mówca' , bułg. 6eceo11uK 'uczestnik rozmowy, pogawędki', maced. 6ecea11wc 'mówca' ; strus. &ect,11,i.HHH'L 'mówca; współuczestnik rozmowy' , ros. dial. 6ecea11uK -Ka 'uczestnik rozmowy, pogawędki; ukochany, adorator' (Dal, SRNG), uk1 . 6ecio11uK -Ka 'współuczestnik rozmowy'. ,..._, l>obrze zaświadczone też odpowiednie fem. z suf. -ica: pol. dial. kasz.

besedr.niko - bescado

217

lJesadńica, czes. dawne besednice, słe. besednica (też dial.), sch. besjednica, ros. dial. 6eceoHUtftl. Od besedbno, beseda, zob. s. 90-1.

W.B.

R.L.

�

R.L.

- W.B.

besed1tn-i. adi. od beseda ('J poi. biesiadny od XVI w., głuż. bjesadny; słe. besęden, sch. od XVIII w. besjedan; ros. 6eceoHwu, brus. 6.11ce0Hl>Z. ,....., Por. czes. besedni od XV w. ( besed-r.n'r.. besked'I> zob. bescad'I>

beskyd'I> zob. bescad'lt beSCad'lt : besked'I> : beskyd'lt m. dial. płn. 'góra, grzbiet górski, wzniesienie',

'las na grzbiecie czy stoku góry' ,....., poi. dial. bieszczad 'bór na górze' (L. : u górali karpackich), Bie­ szczady pl. 'nazwa odcinka Karpat od źródeł Osławicy do źródeł Świcy', notowane od XIII w, (Beschad XIII w., Byeschady, Byeschczadi XV w.), w XVI-XVII w. też Bieściad, Beściad, dial. Bieszczad 'nazwa lasu, nazwa zalesionej góry' , sła. Bezcadi, Biscadi :pl. ' część Karpat między Kysucąi i Laborcem' (Martinka Slovenska rec VIII 108 ) ; ukr. EettJao -oa 'nazwa części Karpat o d Jabłonki do źródeł Stryja i Lato­ ricy' (Hrincenko: z Zakarpac. Rusi), na Zakarpac. Rusi też Bescedel nazwa łąki. ,...._, beskedo : ,...., poi. od XV w. u Długosza Biesked, Bieskod, w XVI w. Beskied 'nazwa części Karpat' ; ukr. 6ecKeo : 6ecKem 'góra, skała ; stromizna, urwisko, rozpadlina górska; jar nie do przebycia', 6ecKeoa ' stromizna, urwisko ; jar, parów, wąwóz; jar nie do przebycia w lesie' (Marusenko Materiały k slovarju ukrainskich geograficeskich apellativov, Polesoe 217 ; wyrazy sięgają daleko na wschód od Dniepru, np. na Zadnieprzu 6eiuKem -my ' stromizna, urwisko, jar nie do przebycia' , 6ecKemm.11 COll. 'urwiska, j ary' 7 Hrincenko ). f'J beskydo ('J pol. dial. beskid m. ' szczyt; grzbiet górski; góra; granica' , na Śląsku 'przełęcz' (Pawłowski, Nazwy miejscowe Sądeczyzny I 162 ), 'grzbiet górski, który można przejść' (Nitsche GTP 28), u Lindego 'bór na górze' (u górali karpackich), Beskid i Beskidy pl. 'nazwa części Karpat od Bramy Morawskiej po Czeremosz', w postaci Beskith, Bes kit zapisane już w XVI w.; w powiatach górskich Beskid : Bieskid liczne NT (nazwy góry, wzniesienia, lasu na wzniesieniu, pola, łąki), czes. dial. beskyd m. 'grzbiet górski łączący dwie góry' (Pflr. slov.), 'wierzchołek góry nieporośnięty lub porośnięty krza­ kami, kosodrzewiną' (Kott Dod. DSM, Machek ES2 52), Beskydy pl. : Be­ skyd m. 'nazwa części Karpat' , sła. dial. beskyd : bezkyd m. 'górski grzbiet łączący dwie góry; grzbiet porosły tylko krzakami, kosodrzewiną, goły wierz­ chołek' (Ka.lal), Beskydy pl. (SSJ VI 260) : Beskidy (Isacenko SRS) 'nazwa części Karpat' , też Beskyd w licznych nazwach gór (Martinka I. c., Polak Slovenska rec VIII 153 ) ; ukr. dial. 6ecKuo m. 'góra, skała; głęboki wąwóz, jar, rozpadlina górska ; grzbiet górski; skalisty łańcuch górski' , w XVII w. 'grzbiet górski dający się przejść; górski las' (Tymcenko), EecKuo : EecKuou pl. 'nazwa części Kar­ pat', Beskid, Beskit, Biskid liczne NT na Łemkowszczyźnie, Bojkowszczyźnie, Rusi Zakarpackiej (nazwy szczytów, części grzbietu Karpat, połonin, la­ sów) . ('J

beićado:

218

beśćado - bez

Wyraz meJasnego pochodzenia . i o niejasnej budowie słowotwórczej . Próby objaśnienia na gruncie słowiańskim (np. K. Moszyński KLS2 II 2, 884-8) nie przekonują. Zapewne stara pożyczka, źródło zapożyczenia jednak niepewne. Z wysuwanych w literaturze domysłów może najbardziej prawdo­ podobna pożyczka z germ. *bi-skaid: śrdniem. beschet (czytaj besket), skand. besked 'rozdział, rozdzielenie, granica' , co miałoby dać slow. *beskedo � bes­ ćado. Postać beskydo miałaby być później szą pożyczką z niepoświadczonej germ. postaci *bi-skid (Rozwadowski JP II 162-4 ). Wg Kopecnego (Adolfu Kellnerovi 168) z germ . *bi-skaid mogłyby pochodzić obie postacie, zarówno beSćadr,, jak i beskedr, (porównuje pol. ros kiep, ros. CKenamb : 14enamb) ; postać beskid mogłaby być rezultatem ukraińskiego rozwoju fonetycznego. - Inne źródła zapożyczenia wątpliwe : hipotetyczne trackie *beskeidos, *beskaidos ' granica' (np. Loewenthal Zeitschrift f. Ortsnamenforschung VI 1, 79), alb. bjeshka, bjeshke 'hala, góra (zalesiona) ; hale, góry (zalesione)'. Sobolevskij RFV LXIV 101, Rozwadowski JP II 162-4 (WP I 318-9 ), RS VI 69-70, Dobrowolski, Studia historyczne ku czci. Kutrzeby II, 1938, 205-46, Martinka Slovenska rec VIII 107-9, Polak Slovenska rec VIII 151-3, Vasmer REW I 82, Marusenko Leks. Bjul. IX 65-73, K. Moszyński KLS2 II 2, 882-8, Wysocka Acta archaeologica Carpathica X 1-2, 21-3 7 (tu szczegółowo o zasięgu, historii i dotychczasowych objaśnieniach nazw).

W.B. - F.S.

bez praep. cum gen. ' sine' ,..._, pol. od XIV w. bez ( : beze) 'sine' , stpol. XV w. też 'wbrew, contra; prócz, oprócz ; przed' (do XVI w. w znaczeniu ' sine' częściej przez, Urbańczyk JP XXVI 134-9), w dialektach nastąpiło znaczeniowe pomieszanie bez i przez, stąd bez także praep. z acc. 'przez, na wskroś ; z powodu, dla' , 'per' (w tej funkcji już w XV w.), dial. śl. bez + num. 'ponad, więcej' , kasz. baz ' sine; per' (wyjątkowe b"oz, czyżby ślad formy zdyspalatalizowanej Y), baz + num. 'około, w przybliżeniu, circa' , słi. baś ' sine' (brak dyspalatalizacji -e­ w pol. bez tłumaczy się niesamodzielnością, proklitycznością przyimka, Stie­ ber SPAU XLVII 308-10), formy z miękkim li poświadczone tylko w ma­ teriale onomastycznym (Rozwadowski RS II 83-6, SSNO 162-4), por. też może stpol. XV vv . pobiezczynić 'zbezcześcić' (Łoś GP I 161 ) ; przyczyny braku palatalności b w pol. niezupełnie jasne (zob. różne próby wyj aśnienia: Iljinskij SO VIII 157-9, Ułaszyn MPKJ V 282-95, Urbańczyk JP XXVI 134-9), stdłuż. dial. l>ez ' sine' (np. u Jakubicy, Chojnana), głuż . bjez ( : bjeze) ' sine' , też w znaczeniu ' między' (zamiast mjez), czes. od XIV w. bez (: beze) 'sine' , sła. bez ( : bezo, tylko w bezo mna) ' sine' , dial. od XV w. beze 'ts.' (Sta­ nislav DSJ II 605 ), wsch. bez praep. z acc. 'przez, per' (Kalał) ; sch. od XII w. bez, jako proklityka bez ( : beza, przed spółgłoską palatalną bez) ' sine' , scs. Gil� ( : &ee ) : GE�'h 'sine' , bułg. 6e3 ' sine' , maced. 6e3 ' sine' ; strus. od XII w. GE� (: &ee ) : GE�'h ( : &qo) : Ellm ' sine' , ros. 6e3 ( : 6e3o) 'sine', ukr. 6e3 'sine', dial. też praep. z acc. 'przez, per' (Hrincenko, Stieber AJŁemk. m. 225), dial. 6i3 'sine' (Żel. ), brus. 6e3 ' sine' . Zachowanie spółgłoski wygłosowej w bez (i w innych przyimkach tego typu) jest wynikiem ścisłego związku przyimka z następującym wyrazem, dzięki czemu wygłosowe spółgłoski w przyimkach zachowywały się na ogół j ak spółgłoski śródgłosowe (Meillet SC 155, 478, Et. 153). Por. jednak z za­ tratą w określonych pozycjach końcowego -z: dłuż. bźe (wynik kontaminacji ,...._,

bez - bezdono

219

*lJe i pśez) 'sine' (przed grupą wś), głuż. bje ' ts.' (Muka, s. v. bźez), strus. Gil ' ts.' (przed s, z, c, ś, ć). Przyimki bez i perz w szeregu dialektów slow. uległy pomieszaniu (por. wyżej '.nierzadkie bez jako praep. cum acc. o znaczeniu 'per', zob. też perz w różnych językach słow. jako praep. cum gen. 'sine' ). Wynikiem kontaminacji obu przyimków są formy : pol. prefiksalne brzez- zachowane w kilku nazwach miejscowych (już od XII w., Bruckner AslPh XXIII 239, Ułaszyn MPKJ V 288, SSNO 263-4), dłuż . bźez praep. cum gen. 'sine', w tej samej funkcji sła dial. (od XVI w . ) liptowskie, turczańskie brez, breze (wyjątkowo też jako praep. cum acc. 'per', Stanislav DSJ II 6051 606), słe. brez ( : brezi), dial. bręs (Tominec Orni vrh), sch. dial. od XIV w. brez (RJ.A.Z, RS.AN, Vuk), ukr. dial. 6pe3 (też w znaczeniu 'per' , Żel., Hrincenko, Stieber .AJŁemk. m. 225) . O pref. bez- p. Jahn Slavica III, 1972, 13-34. Dokładne odpowiedniki ie. : lot. bez 'sine' , lit. be 'ts.' , stprus. bhe 'ts.' , dalej stind. bahi"IJ- 'zewnątrz' . W końcowym -z można by dopatrywać się wzmacniającej partykuły zi (zob. Kirste .AslPh VIII 395-8, Walde KZ XXXIV 520). R.L. Berneker SEW 54, Vasmer REW I 69, Sławski SE I 30. IJezded'L bezdeda płn. 'nie mający dziadka'

Wyraz zachowany tylko w NO i NM: stpol. od XIV w . Biezdziad ( : Przez­ dziad XIII w.) NO (SSNO ), połab. Bisdede NM, stczes. Bezded -da ( : Bez­ deda f.) NO, sła. Bezded (Svoboda SOJ 101 ) ;

,......, strus. Gll7;JJ.11JJ.'L .NO. ,......, Na wyraz wskazują liczne derywaty zachowane w nazwach miej sco­ wych, np . : 1 . z suf. -jb: czes. Bezdez -ze m . NM (Profous MJC I 75), strus. &ll7;JJ.'lla>'L m. NM, ros. EeJOeJK: NM, brus. EeJOJeJK: NM; 2. z suf. -ja: pol. B'iezdziedza NM, strus. &ll7;JJ.'lla>.l NM ; 3. z suf. ovo, -ova -ovo : pol. Biezdziadowo NM, sła. Bezdedov NM (SJS VI 156), ros. EeJoeooBo. Złożenie z bez i dedc. Rozwadowski RS II 83-4 (WP II 360-1 ), Vasmer REW I 69. W.B . -

bezd'Lna, bezd'I>no zob. bezd'LD'L 2 bezd'Ln'L 1. : bezd'Ln'i. : bezd'Ln&n'L ' nie mający dna, bardzo głęboki, fundo carens' bezdono : stpol. od XVI w. bezedny (u L. z XVIII w. też bezdny), czes. beze­ dny od XV w. (rzadziej bezdny), sła. bezdny : bezodny ; sch. od XVI w. bezdan -dana, -dano (rzadziej -dna, -dno), u Vuka z Czar� ,......,

nej Góry, scs. Gll7;JJ.'LH'L, maced. 6eJ001t; ukr. dial. adv. 6eJ01to 'bardzo głęboko' (Leks. Bjul. VI 39). ,....., bezdon'b : słe. brezdiinji, sch. bezadnji (u Vuka z Czarnej Góry), bezdanji; ukr. 6eJó01tiu (też dial., Hrincenko, Żel. ). ,....., bezdonbm : ,..._, pol. od XVI w. bezdenny, czes. (u Jungmanna) bezdenny ; es. Gll7;JJ.'LHLH'L, bułg. 6eJ001te1t -mta -1t1to ; strus. Gll7;JJ.'LHLH'LIH, ros. 6eJiJó1t1tblU (też dial., SRNG), ukr. 6eJiJó1muu, brus. ,.....,

6R30Ó1t1tbl. ,.....,

Od wyrażenia przyimkowego bez d'bna. Por� paralelne lit. bedugnis 'bez­ denny' . - Z innymi suf.: pol. dial. kasz. biizdńovli, głuż. bjeż(e)dnity, sch. z XVIII w. bezdanit, stczes. bezednivy. R.L. W.F. -

220

bezdono - be

bezd'LD'L 2. : bezd'Lna : bezd'LnO 'przepaść, otchłań, abyssus, locus fundo carens' bezdom : ,......, stpol. XIV w. wyjątkowe bezden, stczes. bezden bezedna : bezdena; słe. brezen : brezden -dna, sch. od XVI w. bezdan (u Vuka z Czarnej Góry) : bezdan -dna : -dana, w RJAZ od XVIII w. tez bezadan, es. GG�Ą'Llł'L, na stbułg. G6�1'\'LH'L wskazuje ngr. · NM Mm:cr8oóvt (Georgiev VBE 70-1);

rus.-cs. GG�A"'""' · ,...._, ,....,, pol. nowsze poet. bezdna (u L. nie notowane), czes. rzadkie be­ zedna : bezdna, u Jungroanna bezdna j ako sła. sch. od XVI w. bezdana (też u Vuka), bezdna, bezdna, bezna, w RJAZ od XVIII w. bezadna, scs. •rn�Ą'LHll, bułg. 6i3011a (tez u Gerova) , maced. 6e3011a; strus. Gll�Ą'LHll, ros. 6i3011a (w SRNG 6t!3011ocmb 'wielka ilość, mnóstwo' ), dial. pskowskie tez 6e311a (Pskov. Slov.), ukr. dial. 6bo11a (Żel.). ,....., Por. też scs. GG�A'LHllltl, strus. od XI w. GG�i'\'LHllltl. bezdono ,......, pol. od XVIII w. bezdno (nowsze bezedno), głuż. bjezdno : bjezedno, czes. bezedno : bezdno, sła. bezdno; słe. brezfl{> : brezdn9, sch. od XVII w. bezdno, bezdno : bezno, bezno; ukr. dial. 6i3110 (Leks. Bjul. VI 9: Czerkasy), 6e3iJ110 (Polesne 215 ). ,...._, Substantywizowany noro. sg. przymiotnika bezdono. - Lokalnie spotyka się też wtórne znaczenie 'kałuża, bajorko', o rozwoju znaczenia 'bezdenna. przepaść' : 'kałuża' zob. Tołstoj SGT 235-6. ---' Por. bezdonbje, bezdonb.

bezdona:

R.L. - W.F. - F.S. bezd'LDL zob. bezd'Lni.je bezd'LnLje n. : bezd""LnL f. 'przepaść, otchłań, abyssus, locus fundo carens' bezdonbje : pol. od XVI w. bezdnie n. (SP XVI IBL), stczes. XIV w. bezednie n . ; sch. wyjątkowe w XVIII w . bezdanje n. , scs. G6�Ą'LHHHl·n., bułg. 6e3iJf,11ue n. ._,

(Mladenov BTR ) ; . . st.rus. od XI w. G6�A'L Hitw n., ros. dial. 6e3iJ611be n. (Dal, SRNG), brus. 6R30ómie n. (też dial.). bezdonb : ,......, pol. bezdeń bezdni (u L. nie notowane) ; sch. bezdan -dni : -dani (RSA.N, RMat., może już o d XVI w., RJAZ I 266) : bezdanj, es. Glll;Ą'LHi.; strus. GG�A'LHL, ukr. dial. 6e3óiJe11b (Żel. ), brus. 6e3oa11b . ......, Por. też nowsze: pol. rzadkie bezednia, bezdnia, sch. bezdanja (RSA.N), ukr. 6e3ÓOH!l . .A.bstracta od adi. bezdono, o budowie zob. s. 85-6 . W kilku językach też z innymi suf. np. : głuż. bjezdonk, czes. dial. bezed'nica, sch. bezadnjica, bez­ danica, ros. dial. 6e3oó1111uK, ukr. dial. 6e3Óo11i11a (PoleSI>e), brus. 6Jl3oó1111iąa. ,...._,

R .L. - W.F. bezd'LDLD'L zob. bezd'LD'L 1 bezd'Ln'i. zob. bezd'Ln'L 1 be aor. 3 sg. do byti ....., stpol. XIV w. imperf. 3 sg. biesze, 3 pl. biecką, połab. iroperf. 3 sg. ni-blłs, dłuż. imperf. bech bC§o, głuż. iroperf. bech bese : be, stczes. aor. 2, 3 sg. be, imperf. biech bieśe (Gebauer HMC III 2 , 207-8), stsła. XV w. imperf. 3 sg. bieśe (Stanislav DSJ II 402) ; stsłe. aor. 3 sg. beśe (Fryz.), w XVII w. be, dial. rezjańskie iroped. bej

ślady też w innych gwarach, zob. Ramovs Morfologij a slovenskega jez. 144-5 ), sch. iroperf. bjeh bjeśe (dawne też bje) : bek bese, b'ijah b'ijase : bejah

be- bćda

221

bejaśe, scs. imperf. H�'L H : H11me : Hme, bułg. imperf. i aor. 6Rx 6t!tue : 6e, maced. imperf. 6e6 6eme; strus. aor. H�'L ..,, (postać &11 z es.), imperf. GM�'L GMDl6. _, Z pierwotnego *bhu-e-t do ie. bheu-, zob. byti. Odpowiedniki ie. : stprus. be : bei 'był' , grec. e-q>Ó'YJ (Berneker SEW I 115). Wg Vaillanta RES XXII! 151-2 tu należy także lit. be- partykuła podkreślaj ąca duratywność akcji czasownikowej (przytacza es. ne be mesto ideze ne be lezachu mertvii). - O ge­ nezie funkcji imperf. zob. Meillet - Vaillant SC 274-5. Postaci imperf. kontynuują formę be-ja-. P. Sivic Linguistica XI 61-9. Trautmann BSW 40-1, Vaillant GO III 65-6, Pokorny IEW 149. -

W.B. - F.S.

beda ' nieszczęście, niedola, cierpienie, malum' , dial. 'ubóstwo, nędza, inopia' '

'przymus, konieczność, niezbędność', płd. 'oszczerstwo, potwarz' "' pol. bieda 'inopia ; malum; zmartwienia, kłopoty' od XIV w., ale pier­ wotnie tylko w regularnej postaci biada (spotykanej jeszcze w XVIII w., dziś dial.), nieregularne bieda pojawia się w XV w., początkowo jako interi., na oznaczenie 'groźby kary, nieszczęścia, niebezpieczeństwa , vae !, heu !' (tak jeszcze tylko u Mącz., dziś dial. np. kasz.), u Lindego pierwszy przykład na subst. bieda z r. 1626; dziś w języku liter. stara postać biada tylko w sekun­ darnej funkcji interi.; nowsze znaczenia : 'ludzie niezamożni, nędzarze; biedny człowiek' , dial. też (bieda, bida, notowane już w XV w.) jako 'postać ba­ jeczna, mityczna; ćma, motyl nocny' , 'trud; krzywda; ubogie mienie' , ' słota, zamieć śnieżna' biady,, dem. biatki pl. 'pasowanie się, zapasy' (Karłowicz SGP, .AJK III m. 103, cz. II, s. 43, Sychta SK), dłuż. beda arch. 'nieszczęście, smutek, malum' , dziś zwykle jako interi. ' vae!, heu ! ' , głuż. beda arch. 'nie­ szczęście, utrapienie, nędza, malum, inopia', dziś zwykle jako interi 'vae !, heu!', czes. bida 'inopia; malum; kłopot, cierpienie' , książkowe (od XIV w.) beda 'malum, kłopot, utrapienie, nieszczęście', jako interi. 'vae ! , hen !', sła. bieda 'inopia ; malum; kłopot' , dial. ' motyl nocny, ćma' (Vazny JMSN 98-9); słe. beda 'inopia' (wg Plet. z innych języków slow. ), sch. notowane od · XIII w. bijeda : beda ' inopia; malum' , 'potwarz, kalumnia ; człowiek, rzecz bez wartości; zła siła, diabeł' , dial. też 'rodzaj cerkiewnego podatku' , scs. HAii 'malum ; nędza, bieda, cierpienie, niedola; konieczność, niezbędność; niebezpieczeństwo' , bułg. 6eoa ' nieszczęście, niedola, bieda, malum ; obwi­ nienie' , maced. 6eoa 'malum; inopia ; kłopot, strapienie' , dial. 'potwarz, oszczerstwo' ; rus.-cs. G'l!A" 'malum ; inopia ; niebezpieczeństwo ; przymus ; chłosta, bicie; przykre położenie, konieczność' (por. RFV XLIII 181), ros. 6eoa 6eMi (acc. sg. 6eoy) 'malum, nieszczęście, niedola, zmartwienie, plaga, nieprzyjemność' , dial. też 'nieszczęśliwy człowiek ; konieczność, potrzeba; czas sianokosów; błoto ; wina, przewinienie' (SRNG), ukr. 6ioa 6i0u (acc. sg. 6ioy) 'malum; inopia' , ' nieszczęście, niedola, zło, klęska, plaga ; kłopot, utrapienie, zmartwie­ nie; nędza, ubóstwo' , dial. też 'zły, leniwy, niegodny człowiek ; bies, nie­ czysta siła, coś strasznego' , brus. 6Roa (acc. sg. 6noy) 'malum; inopia ; utra­ pienie, zmartwienie, kłopot'. ,....., Najprawdopodobniej nomen postverbale do beaiti. Pierwotne znaczenie byłoby �przymus, konieczność' ) 'stan godny pożałowania, nieszczęście, nie­ dola, cierpienie' ) 'ubóstwo, nędza' . Dokładnym odpowiednikiem formalnym jest alb. be (*bhojdhii) 'przysięga' . Lit. beda 'bieda, nędza; nieszczęście', lot. będa 'ts.' mogą być pożyczkami słowiańskimi (za wyrazy rodzime uważają je

222

bUa - bUiti

Buga RR II 161, Fraenkel LEW 38). Nie widać argumentów za możliwością związku z bosti bodp (próba Kalimy Neuphilologische Mitteilungen L, . 1949, 225-9, Bulletin de la Societe N eophilologique LI, 1950, 38-9, zob. RS XVIII 129). Kuryłowicz A.ce. 283. R.L. - F.S. bediti bed'(! ' zmuszać, skłaniać, zwyciężać; niesprawiedliwie oskarżać, spotwa­ rzać; męczyć, dręczyć; powodować biedę, szkodę' ; bediti sę (rzadko też bez sę} 'pasować się, mocować się, walczyć; cierpieć biedę, męczyć się, dręczyć się' ,....., pol. biedzić się 'mieć z czym biedę, kłopotać się, męczyć się' , dial. 'cier­ pieć biedę, być w niedostatku, dręczyć się, męczyć się' , w tych znaczeniach późne, stpol. od XV w. 'pasować się, mocować się, walczyć', u Mącz. 198 b : ustawicznie sie biedzę = kosztuję swoich sił; dial. na Mazurach biedzić się 'pasować się' (Mrongovius}, u Lindego też biedzić (jako nie używane) ' biednym czynić' , zbiedzony 'zgnębiony', dial. kasz. 'czynić biednym, nędznym, powo­ dować biedę, nędzę', dłuż. beźiś se beźim se 'męczyć się, biedzić się; bić się, walczyć' , głuż. bedźić -dzu 'walczyć, pasować się' , bedźić só 'wysilać się; drę­ czyć się, męczyć się' , sła. biedit' bied'i, 'biedować, żyć w biedzie, niedostatku' , dial. biedit' sa 'kłopotać się, męczyć się (z kimś}' ; sch. (notowane od XIII w. ) bijediti b1jedim : bediti bedim 'niesłusznie ob­ winiać, oskarżać niesprawiedliwie, spotwarzać' , stsch. do XIV w. bijediti 'na­ legać, skłaniać' , bijediti se dawne 'być zmuszanym' (XIII w. } ; 'powściągać się; ociągać się; być w biedzie, dręczyć się' , scs. &11]1,lłTM Hlll]J,/i\ 'zmuszać, skła­ niać; przekonywać, namawiać' , es. też ' walczyć' , bułg. 6eoA 6eouut ' niesłu­ sznie, bezpodstawnie obwiniać' też dial. (Stojkov Banat 38), 'oczerniać, spo­ twarzać' , dial. 'namawiać, przekonywać', maced. 6eoaM 6eouut 'spotwarzać, niesprawiedliwie oskarżać' ; rus.-cs. od XI w. GflJJ.MTll GfllllJJ.Ol( : &11:lllOl( 'przekonywać, persuadere; zmu­ szać, powodować', ros. dial. 6eoumb 'wyrządzać szkodę, szkodzić, płatać figle, swawolić, niszczyć, marnować, psuć' (SRNG), ukr. dial. 6iolimu 6io:»ey 6iouut ' cierpieć biedę; trzymać kogoś w nędzy, ubóstwie; lżyć, wymyślać', 6iolimucR ' cierpieć biedę' , brus. dial. 6Ro3UtflJa 'przedstawiać się biednym; klepać biedę, biedować' . Por. złożenia : pol. dial. po-biedzać ' zmuszać zwłaszcza do jedzenia, natar­ czywie prosić, namawiać' (Karłowicz SGP) = czes. po-bizeti 'pobudzać, za­ chęcać' : dawne czes. po-biditi 'popędzić, pobudzić, zachęcić' , na-biditi 'po­ pędzić, wezwać' , sła. po-bediti ' zamęczyć, udręczyć, zwyciężyć' (Rozwadow­ ski RS II 106), ros. no6eoumb 'zwyciężyć, pokonać' , y6eoumb 'przekonać' , dial. 'uprosić', rus.-cs. O\'li1l:AHTH 'uprosić, przekonać; rozkazać', Ol(GflA1tT1t u ' być przekonanym, przymuszonym' , n O&fl]l,MTll 'pokonać, zwJ ciężyć, pobić; zniszczyć, splądrować; rozkazać, zażądać' , ukr. no6ioumu no6iibtcy -ouiu 'zwy­ ciężyć' , scs. nO&flJJ.MTll nO&fllliJJ.Hi ' zwyciężyć, pokonać' , Ol(G11:JJ.HTK 'zmusić' . Pierwotne causativum. Najbliższe odpowiedniki ie. : goc. baidjan 'zmu­ szać' ( : beidan 'oczekiwać', wg Rozwadowskiego RS II 106 w germ. też 'er­ tragen' ), stisl. beiaa ' zmuszać, popędzać, żądać' , por. też gr. 7td&w 'namawiam, przekonuję' , łac. fido fidere 'wierzyć, zawierzać, ufać' . O znaczeniu wyrazu zob. Rozwadowski RS II 105. Przyjmowanie, że jest to pożyczka germańska (np. Meillet Et. 252) nieuzasadnione (Kiparsky GLG 59, Vasmer REW I 68). W niektórych wypadkach chodzi o późniejsze denominalne formacie od Mda (np. sła. biedit' ' żyć w biedzie' , ukr. 6ioumu 'ts.' ). ,_,

blditi - bega

223

Ljapunov Izv. XXXI 33-42 dołączał tu lit. baidyti 'przestra8zać, wypła­ szać" (por. jednak Fraenkel LEW 29), Trubacev ESSJ 40. R.L. - 1!'.S.

bedLnik'L ' człowiek żyjący w niedostatku, ubóstwie; nieszczęśnik, człowiek go­

dzien litości, vir afflictus, inops' I'-' stpol. od XV w. biednik 'człowiek biedny, ubogi' , głuż . bednik 'nędzarz ; kaleka' , czes. bidnik ' człowiek podły, nikczemny, nędznik ; biedak, człowiek ubogi' , stczes. w XIV w. biednik 'ts:, sła. arch. biednik 'ts : ; słe. liter. nowe bednik ' nieszczęśnik' (SSKJ, Plet. nie notuje), sch. od XVIII w. b'ijednik : bednik 'ts. ; biedak, nędzarz', dial. u Vuka 'oszczerca' , es. w XV w. &'llJl.LHHH'L ' nieszczęśnik ; kaleka' , maced. 6eo11uK ' biedak, czło­ wiek ubogi; człowiek godzien litości' ; strus. od XI w. &'llJl.LHHH'L ' nieszczęśnik; kaleka' , ukr. dial. 6io11uK 'biedak, człowiek ubogi' (u Hrincenki z Rusi Zakarp. ) . ,.._ Od bedbnt., o suf. -ikt. zob. s. 90-1 . W tym samym znaczeniu szerzy się w jęz. slow. jako niezależna paralelna innowacja formacja z suf. -akt. od beda: ,..._, pol. od XVII w. biedak (też dial., Kucała PSM 164, Olesch Sankt Annaberg), czes. bidak, dial. bldak; sch. dial. bedak -aka (RS.AN ); R.L. - F.S. ukr. 6ioaK 6ioaKa, brus. 6RoaK 6eoaKa. ,....,

bedLD'L 'ubogi, nędzny; nieszczęśliwy, godzien litości' ,...., pol. od XVI w. biedny (w XVI w. wyjątkowo też bidny < biedny) 'ubogi,

nie mający środków do życia ; nieszczęśliwy, godzien litości ; o przedmio­ tach : skromny, nieefektowny, małej wartości, byle jaki' , dial. też 'chory' (Kucała PSM 184), dłuż. bldny 'nieszczęśliwy, nędzny, godny politowania', głuż. bldny 'ubogi,• nędzny; mizerny, wątły, chorowity, ułomny', czes. bldnfJ 'ubogi; nieszczęśliwy, godzien litości' , bidny ' nikczemny, podły; nędzny' , stczes. biedny 'miser' , sła. biedny ' ubogi, nędzny ; mizerny, słaby' ; słe. befden -dna 'ubogi, nędzny', sch. od XIII w. b'ijedan ' nieszczęśliwy, go­ dzien litości ; ubogi; o małej wartości, lichy, mizerny, marny' (RJ.AZ), u Vuka z Dubrownika 'miser' , scs. &'llJl.LH'L ' ubogi; trudny; niebezpieczny' , bułg. 6eom ' nieszczęśliwy; ubogi' , u Gerova też 'przynoszący biedę ; niebezpieczny' , maced. 6eoen 'ubogi; nieszczęśliwy, stroskany; podły, lichy' ; strus. już w XI w. &'llJ\LH'.LIH 'ubogi ; żałosny, nieszczęsny; trudny' , ros. 6eonbiu 'ubogi, nędzny ; skąpy, nikły, szczupły ; nieszczęśliwy' (też dial . ) , ukr. 6ionuu 'ts.' ( o zasięgu n a Łemk. zob. Stieber .AJŁemk. m. 310), brus. 6eonbi ' ts.' I'-' Z pol. albo z brus. : lit. biednas 'ubogi, nędzny' (Fraenkel LEW 38). R.L. - F.S. Derywat od beda.

bega f. ' bieg' : m., f. 'istota biegająca' I'-' stczes. w XIV w. beha ' cursor, biegacz' ; sch. bijega 'ucieczka' (wyjątkowe w pieśni lud. z XVIII w., RJ.AZ ), bega : bjega 'ta, która ucieka' (tylko w zagadce, Vuk ) ;

ukr. reg. 6iza 6izu 'bieg, ucieczka' (Hrincenko), brus. 6Rza 'bieg, np. ko­ nia, rzeki' ,.,_,, Por. słe. pribega 'ucieczka, schronienie, refugium' (Miklosich VG II),sch. w XVI w. odbiga 'rebellis, ten, kto ucieka' (Sławski PSS II 83 ).

224

bega

-

begati

Nomen actionis : nomen agentis do bćżati : b�gati. O suf. -a zob. s. 59-61. Dokładny odpowiednik: lit. bega f. 'bieg' (LK2od.). R.L. F' S -

.

.

i płd. • człowiek biegnący szybko, zbieg, uciekinier' begam,: pol. biegan w XVI w. ' tułacz, obieżyświat, włóczęga, hultaj' , Biegan NO od 1210 r. (SSNO), stczes. Behan NO ; sch. przestarz . i dial. began : bjegan ' zbieg, uciekinier', wg RJ.AZ nowe z XVIII w. bjegan -gna 'fugax' , jako NO Began (RSAN, wg RJ.AZ bez związku z bjegati ). Por. 1. pol. Bieganów NM nowa (SGKP), dial. kasz. 6eganc 'posłaniec, goniec' (Sychta SK) ; sch. Bjegana : Begana NO f. (RJAZ ), bułg. dial. 6ezauKa 'kobieta, która wyszła za mąż wbrew woli rodziców' (Gerov Dop. ) ; 2 . ros. dial. 6evuiH -a ' człowiek, który uciekł z więzienia' (SRNG); błzam: ,...., pol. Bieżan NO z 1384 r. (SSNO) ; sch. bezan 'zbieg, uciekinier' (RSAN), bjezan m . 'ts.' : bjeżan f . ' zbiegowie, uciekinierzy ; ucieczka' (Vuk), jako NO Beżanb od XIII w. (RJAZ ), bułg. dial. 6e:»eÓH 'uciekający od czegoś złego ; uciekinier' (Gerov), Ee:»eÓH NO (BER I 107 ). ,...., Por. pol. jako NM Bieżany, Bieżeń, Bieżanice, Bieżanów (SGKP ) ; sch. Bjeżani m. pl. nazwa wsi koło Dubrownika : Biżani (RJ.AZ), bułg. dial. 6e:»eÓHKa 'kobieta, która wyszła za mąż wbrew woli rodziców' (Umlenski Kjustendil), 6e:»ea11cKu ceam6u 'wesela takich kobiet' (Gerov Dop.), Ee:»eóweo NM (BER I 107), maced. 6e:»ea11et.J -111.Ju ' zbieg, uciekinier' ; strus. Gf!mt11tHH'L 'ts.' , ros. 6e:»emet.J 'uchodźca' (też dial. , SRNG), ukr. 6f:»ee11et.Jb -Ht.JR 'ts.', brus. 6e:»ea11et.J 'ts.' Nomina agentis do bezati, bćgati, o suf. -antJ zob. s. 130-1. K.H. -F'.S.

began'l> dial. zach. i płd. : bEian'l> dial. zach. ,....,

,....,

•

begati bćgajg ·'poruszać się pośpiesznie, być w biegu, w szybkim ruchu, currere', begati sę dial. płn. 'przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach)' błgati: pol. biegać biegam 'poruszać się pośpiesznie, być w biegu, być ,__,

w szybkim ruchu; krążyć' od XIV w., XIV-XVI w. też ' uciekać; robić na­ jazd, napadać', u L. biegać na koniu, na wozie 'pędzić, szybko jechać' , po­ dobnie dial. kasz. vegac -aią oprócz 'być w biegu, pośpiesznie się poruszać' też 'jechać' , 'j echać po morzu, żeglować', śląskie biegać ' chodzić' (Zaręba Siołkowice), dłuż. bćgaś b egam ' currere' , głuż. bćhać bćham 'currere; często biegać, musieć biegać, mieć biegunkę', czes. od XIV w. bćhati bćhdm ' currere, szybko się poruszać, szybko chodzić' , dziś też ' chodzić w ogóle' , stczes. XV w. też 'uciekać' (Novak SlHus), sła. behat' b ekam ' currere, poruszać się szybko' ; słe. befgati -am 'currere ; gzić się (o bydle) ; gonić, płoszyć; wprowadzać w błąd' , sch. od XIV w. bjegati bjegam 'uciekać', sos. i;un11 Gflm& 'uciekać; unikać, wystrzegać się' (p. Huntley IJSLP XI 45-52) , bułg. 6.Rza,n -aiu ' currere ; uciekać; unikać, wystrzegać się' maced. 6eza.M -aiu (dial. lJagam, Małecki SW) 'uciekać, odchodzić, unikać, stronić' ; strus. od XI w. GUHH Gut1io 'uciekać; unikać', ros. 6ezamb 6eza10 'być w biegu, poruszać się pośpiesznie, currere; uciekać; unikać; stronić', dial. też ' (szybko) jechać, jeździć' (także po morzu 'żeglować, płynąć' ), ukr. 6fzamu 6fza10 'szybko się poruszać, być w biegu, currere' , dial. 'zaspokajać popęd płciowy, o krowie' (Hrincenko), brus. 6ezat.Jb 6eza10 ' currere ; gonić się, o krowie'. ,.....,

225

begati - blgn(!ti

sę: ('"o.J pol. biegać się 'przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach)', dłuż. begaś se ' ciągle biegać, gonić; przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach)', głuż. behać so 'ts.' , czes. behati se 'ts.' , sła. behat' sa 'przejawiać popęd płciowy

begati

(o krowie)' ; słe. bęgati se ' mozolić się, trudzić się' , bułg. 6A2a,u ce 'usuwać się na bok, nie przeszkadzać' , ros. 6e2ambcR 'przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach)', dial. też 'gonić, biegać, currere' , ukr. 6fzamucR 'przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach)'. ('"o.J Iterativum do bezati bezg, begti begf} . Rozwój znaczenia w begati sę 'prze­ jawiać popęd płciowy' jak w goniti sę, por. też w tym samym znaczeniu niem. R.L. JJ' S laufen (podstawowe znaczenie 'currere' ), laufisch sein. -

.

.

begava 'biegunka, diarrhoea' ,...._, głuż. behawa ' biegunka' , czes. dial. behavka 'ta.' ;

bułg. dial. 6ezaBuąa 'biegunka' (Gerov); ukr. 6i2a1JKa 'biegunka' (Hrincenko). Por. bezava: dłuż. bezava 'biegunka' , głuż. bC:&ava 'ts.' ; ros. dial. 6e:HCaBa 'gatunek mięty, Mentha arvensis' . ('"o.J Por. ad.i. begav?>: głuż. behavy 'przejawiający popęd płciowy (o zwierzę­ tach)', u Pfuhla też blhawa 'samica przejawiająca popęd płciowy', czes. be­ havy ' często, chętnie biegający, ruchliwy' , dial. behava krava 'krowa często przejawiająca popęd płciowy' , sła. behavo adv. 'biegając tu i tam' , dial. bćhavy ' niespokojny, ruchliwy, niestały' ; słe. befgav : bęgav 'niespokojny, biegający' . Deverbativum od begati ( : bezati). W.B. -JJ'.S.

begł'L 'szybko się poruszający; który uciekł, fugitivus' � pol. od XVI w. biegly 'znaj ący się na rzeczy, doświadczony' , stpol.

XVI-XVII w. i dial. też 'szybko biegnący, prędki, rączy, żwawy' , w XVI w. wyjątkowo też 'zbiegły' , głuż. behly 'wprawny w czymś, znający się na czymś ; lotny' , czes. od XV w. behly 'włóczący się' , stczes. też 'będący w obiegu, użyciu, doświadczony, znający się na czymś' ; bułg. 6AzAa 'przezwisko kobiety, łtóra uciekła z domu' (Gerov) ; strus. XV w. BU1''YH 'zbiegły, fugitivus' , też 'dotyczący ucieczki' , ros. 6eutblu 'zbiegły, pobieżny, przelotny; płynny, potoczysty' (z ros. bułg. 6ezM -211a 'pobieżny, powierzchowny' , maced. 6ezoA -zAa 'ts.' ), ukr. 6i211uu 'zbiegły; biegnący' , brus. 6ezAbl 'ruchliwy, nieuchwytny; nie wywołujący trudności, swobodny' . ,...., Por. 1. „słe. bęgljiv 'przelotny, niestały' . 2. z suf. -bOb (substantywizowane part. ) beglbCb 'ten, który uciekł, uchodźca, zbieg' : sch. od XVI w. bjeglac bjegaoca, bułg. 6ei!Aeą, pl. 6e2Mąu; strus . su1'1i.11 i. : -eąi., ros. 6ez.11eą, ukr. 6i2Aeąb. Pierwotne partie. praet. act. II do b eg-np ti . R.L. - W.B.

begnQti begng 'pobiec; uciec' pol. biegnąć biegnę (też dial., Sychta SK) 'biec, currere; iść prędko, spieszyć się ; sunąć, przesuwać się; rozciągać się, prowadzić' , dłuż. begnuś : benuś 'pobiec' , głuż. behnyć blhnu 'uciec, zbiec' (Pfuhl) ; słe. begniti rzadkie 'pobiec', 'przesunąć się' (SSKJ), sch. o d XVI w. bje­ gnuti bjegnem 'uciec' , u Vuka 'pobiec' ; _...,

strus. suHO\'Tlł płynąć' . ,....,

-

ov

15 - Słownik prasłowiański t. I

-ni. 'uciec' (Slov. DRJ), ukr. JiZT-tymu 6imy 'biec;

226

begnQti - begun'b

Por. czes. od-behnouti od-behnu 'odbiec; opuścić, zaniechać' , po-behnouti po-behnu 'pobiec; opuścić, poniechać', sła. po-behnut' po-behnem 'pobiec' ; słe. po-befgniti -nem 'uciec' , scs. u�-llflrHłi\Tll 'uciec' (Supr. ), 'wybiec; uniknąć' (Euch.), nO-llflrHłi\TH 'uciec' ; ros. u3-6emymb -ny 'uniknąć' . Inchoativum do bezati, o budowie zob. s. 44-5 .

R.L.

- F.S.

begQt'L : begQt':r. ' szybko się poruszający, bieżący, płynąoy' ,...., czes. behuty 'bieżący, płynący (zwłaszcza o wodzie)', dial. wałaskie bjehuta voda 'bieżąca woda' (Sverak Karlovice), stczes. behuty (k6n) 'koń wy­ ścigowy' , dial. też bjehuti 'ruchomy (np. o piasku)' (Malina Mistfice), moraw. behuci ' szybki, biegnący' (Bartos DSM) ; słe. bęgoc -rjca 'przelotny, niestały', sch. XVI-XVIII w. bjegilć 'biegnący, uciekający; szybki, prędki; szybko przemijający, nietrwały' ; ros. dial. 6e2ft{,UU 'biegnący; przepuszczający wodę, przeciekający' (SRNG), ' sypki' (SlovarL Rjazan. ) , ukr. 6i2ft{,UU ' szybki; bieżący, płynący (o wodzie)', brus. 6R2ft{,bl 'bieżący' , u Nos. też 'płynący' . Por. czes. dial. moraw. behucky adv. 'bieżąco' (Kott Dod. DSM), słe. bęg6ten ' krótkotrwały, przelotny; szybko przemij ający' , ros. dial. 6e2fmKu adv. 'biegiem, pędem' (SRNG). Stare part. praes. act. do begti beg(!, rozszerzone też wtórnie suf. -jb. ,...._,

W.B. - F.S.

begQt':r. zob. begQt'L begti beg(! płn. 'poruszać się przy pomocy szybkich ruchów nóg, currere; uciekać; ciec, płynąć' ,...., pol. biec 'biegnąć, currere' (inf. biec u Lindego bez dokumentacji; w zło­ żeniach przybiec, wybiec już w XVI w. u Mącz . ; nie używany dziś praes. biegę u Lindego wyjątkowy z XVIII w., dziś biegnę zob. begn(!ti), dial. kasz. lJec lJegf! -ześ (Lorentz PW, Sychta SK) ; strus. i;11y11 -rov -meTi. 'uciec' (SlovarL DRJ), ros. dial. 6et{,b : płn. 6et{,U (: 6ezmu : 6e21.{,u) 6e2f, 6R2f 6R2uut, wg SRNG 6ćzmu : 6ezmu : 6e21.{,U ' cur­ rere ; uciekać; płynąć' , w SRNG też 'jechać ; płynąć na statku' , ukr. 6izmu -:m:f -uut ' currere; szybko jechać, płynąć; płynąć, ciec; upływać (o czasie)' (Hrin­ cenko), prowinc. też 6fZ1./,U, 6{1./,U 'currere' (Żel.), brus. 6ez%l 6RZJ 6R:»Cblut ' currere; uciekać; przemij ać, upływać (o czasie)'. ,...., Por. sch. po-bjeći po-bjegnem 'uciec' . Dokładnym odpowiednikiem mogłoby być lit. be'gti be'gu 'biec; płynąć; ciec' , lot. begt begu 'uciekać' . Inf. begti jednak niepewny, utworzony może wtórnie do beg(! (z wyrównaniem do typu mogf! mogti, stergfltt stergti). Meillet Et. 27. R.L. - F.S.

begun'L 'biegacz, człowiek lub zwierzę szybko biegające', płn. 'nazwa obracają­

cych się części różnych urządzeń, np. oś, na której obracaj ą się drzwi; płozy sań lub kołyski; wierzchni kamień żaren' ,...., pol. biegun 'oś, na której obracają się drzwi (o zasięgu w dial. zob. Dejna .A.GKiel. m. 454); wygięte półokrągłe płozy przy kołyskach, zabaw­ kach' , ' szybki koń wierzchowy, rumak' , stpol. w XV w. 'goniec; włóczęga; odstępca' , w XVI w. też 'zbieg, profugus ; biegacz' (jako NO już w XIV w., SSNO), dial. płn.-zach. 'płozy sań' (o zasięgu MA.GP II m. 51, .A.JK V m. 210), 'półokrągłe dolne części u konika drewnianego lub kołyski' (Sychta SK, To­ maszewski GŁ, Maciejewski Ohełm.-dobrz.), u Maciejewskiego też ' górny ka­ mień żaren' , czes. behoun 'biegacz ; chłopak do posyłek, goniec; koń wyści-

bćguno - beg'b

227

gowy' , 'górny kamień młyński; nazwa obracaj ących się części różnych urzą­ dzeń' , stczes. od XIV w. bekun 'biegacz; włóczęga; uciekinier' , dial. moraw. bćkuny pl. ' osie, na których obracają się wrota stodoły' (Bartos DSM), Kott Dod. DSM w różnych znaczeniach technicznych; słe. bęgun arch. 'uciekinier, dezerter' , sch. bjegun bjeguna, wg RB.AN bje­ guna 'uciekinier' (wg RJ.AZ w XIV-:XVI w., dziś tylko rozszerzone bje­ gunac : begunac), es. &UO\'H'L już w Nomokanonie jako termin prawny 'iudicii fugiens, fugitivus', bułg. 6ezyn, por. NM EezyHOBfłU Breznisko (BER I 107 ) ; strus. o d XI w. &UOVH'L 'uciekinier' , ros. 6ezyn -a 'biegacz', 'kamień młyń­ ski' , 6ezy1ll;i pl. 'urządzenie do tarcia różnych materiałów' , dial. 6ezyn 'ucie­ kinier', 'tłuczek kamienny do rozcierania farby na płycie; koryto w młynie między dwoma rzędami pali lub desek' (Dal), w SRNG w różnych znacze­ niach, np. ' czółenko tkackie ; poprzeczna belka w drzwiach' , ukr. 6izyn -yna 'biegacz', ' oś, na której obracają się wrota' , dial. 'wierzchni kamień młyński' (Hrincenko), 6izynu pl. 'urządzenie do tarcia różnych materiałów', brus. 6Rzyn -a 'szybkobiegacz ; odbiegający wciąż od pracy'. Nomen agentis do beźati, b�gati, o suf. -un'b zob. s. 134-5. W poszczególnych jęz. zach. i płd.slow. szerzy się w podobnych znacze­ niach wtórne nomen agentis z suf. -aćb : ,.._, pol. od XVI w. biegacz (też dial., np. Lorentz PW, Sychta SK), głuż. bekać, czes. bekać, stczes. w XIV w. bekać -e, sła. bćhdć; bułg. dial. 6eza'l (Gerov Dop., Umlenski Kjustendil), maced. 6e­ ,.._,

za'l.

,....,

Por. też z suf. -ak'O: głuż. blhak, czes. ukr. 6i:»eaK -Ka (Hrincenko, Żel.).

behdk,

sła.

Mhdk;

ros. dial. 6e:HCaK,

R.L. - F'.S .

beg'L bega ' szybkie poruszanie się istot żywych, cursus ; szybkie poruszanie się

(o przedmiotach martwych) ; ucieczka ; płynięcie, cieczenie' pol. od XIV w. bieg -u ' cursus ; szybki ruch, obrót przedmiotów; prąd rzeczny', od XVI w. też 'przebieg, rozwijanie się wydarzeń w czasie' , w stpol. też ' ucieczka' (XV-XVI w.), 'jazda, podróż' (XVI w.), wyjątkow o w XIV w . 'najazd' , dłuż. od XVI w. beg -a ' cursus' (u Muki z Jakubicy i Megisera), głuż. bek -a ' cursus ; przebieg czasu' , czes. od XIV bek -u (stozes. -u : -a) ' cursus; ruch w ogóle, ruch w miejscu, obracanie się (przedmiotów) ; przebieg wydarzeń' , stczes. też ' ucieczka' (XIV w.), 'cieczenie' : zensky blh 'men­ struacja' (XV w.), sła. bek -u 'cursus; przebieg wydarzeń w czasie' , dial. beh źensky 'menstruacja' (Kalał) ; słe. od XVI w. bĘg 'ucieczka' , książkowe też 'przebieg czasu' , sch. od XVI w. b'ijeg 'ucieczka' , w RS.AN także 'płynięcie, przepływanie wody, rzeki' , es. (w red. bułg., serb. i rus.) &U'L ' ucieczka' , bułg. 61iz 6ezim 'cursus ; ucieczka ; cieczenie, płynięcie' , maced. 6ez 'ucieczka' ; strus. od XI w. &u'L 'ucieczka', ros. 6ez óha ' cursus ; szybki ruch ; pły­ nięcie, przepływanie (wody, fali) ; ucieczka' , 6eza -ó6 pl. 'wyścigi konne' , przest. 'ucieczka' , ukr. 6iz 6fzy 'cursus ; płynięcie, cieczenie' , brus. 6ez 6ezy 'cursus' . Deverbativum od bćgti bćgg (o budowie zob. s. 58-9 ). - Najbliższy odpo­ wiednik ie. : lit. begas ' cursus' , por. lit. begis 'ts.' , lot. bpga 'ucieczka' (Fraen­ kel LEW I 38). Berneker SEW I 54, Vasmer REW I 67, tam dalsza literatura. ,.._,

......,

R.L. - W.B.

15

228

begoma - bllavo

beg'Lma adv. dial. wsch. 'biegiem'

""' ros. dial. 6ez.Ma (SRNG), ukr. rzadkie 6izMa, u Żel. 6iz.Mó, brus. dial. 6ez.Ma (Nosovic). ,......, Por. słe. begoma rzadkie (SSKJ ), u Plet. bęgoma. Do bezati, begn9ti, blgo. K.H. - F. S .

belak'L zob. bel'ak'll belast'h : bel'ast'L 'o barwie zbliżonej do białej, albidus, subalbidus' -.- pol. dial. bialasty (Zaręba NB 85 : małopolskie), czes. dial. moraw. bel'ast'!) ' białawy' ; sch. belast, bjelast 'białawy', bułg. dial. 6rMecm 'ts.' (Gerov Dop . ) ; ukr. 6i.ttAcmuu : 6i.ttacmuu ' ts.' (też di.al.). Por. synonimiczne: 1. słe. bęlkast, sch. belist'!), bułg. dial. 6ć.rtucm (Gerov). Derywat od belo.

,._,

bjelkast ; 2. czes. u Jungmanna F.S.

belas'L : bel'as'L : beles'L 'o barwie zbliżonej do białej , albidus, subalbidus' stpol. białasy 'o barwie zbliżonej do białej, albi.dus, subalbidus' (SP ,...._,

XVI IBL : 3 przykłady z 1. połowy XVI w.), u L. tylko z Crescencjusza r. 1549, wyjątkow o jeszcze z początki.em XVII w. u Kn., dziś aliś ' mężczyzna o jasnych złotawych włosach' (Sychta SK), sła. dial. wsch. belis 'biały chleb, kołacz' ; sch. bjeliś dial. 'jakaś ryba w Czarnej Górze', Bjeliś dawna NM, nazwa pola w Czarnej Górze (RJAZ ) ; ros. dial. 6e11um ' rodzaj placka, pieroga z mięsem' (SRNG). bClaśb ,_, stpol. NO Białasz XV w. (SSNO ) ; sch. beliis, bjelaś 'biały koń, siwek' ; ros. dial. 6e11Am m. 'ryby płynące stadami wiosną w czasie tarła', 6e11AmKa 'o jasnowłosych dziewczętach, ludziach ; biała krowa' (SRNG), ukr. dial. 6i11am -ama 'biały chleb, u ubogich' (Hrincenko ). � Por. ros. dial. 6e11,;iw, : 6e11blm ' coś wyróżniającego się bielą' . Derywaty od belo, o budowie zob. s. 77-8. Zapewne nowsze paralelne dery­ waty, powstałe niezależnie w poszczególnych językach slow. Por. betocha : belochi, bćlucha : bCluchi. F.S. r....,

helota 'biel, białość, albitudo, albor' , z wtórną konkretyzacją 'coś wyróżniającego się białością' ,_, głuż. bClota 'albitudo, albor' , czes. przest. (od XIV w.) belota 'ts.' , sła. belota : bielota 'ts.' ; słe. bęlóta 'albitudo, albor' , sch. bjelota 'ts.' (wg RJAZ tylko u Stulicia), dial. belota 'wół o białej sierści' (RSAN), stsch. Bjelota NO (XIII w.), dem. Belotica NO (XI w.), serb.-cs. XVI w. G1!11on 'albitudo, albor' , bułg. 6e.aoma ' ts.' ; strus. wyjątkowe w XI w. GMOT'1 'albitudo, albor' , ros. dial. 6e.aoma 'ts.' (SRNG), ukr. dial. 6i11oma 'ts.' , brus. pot. 6e11ama 'ts.' ,_, Z wtórnym rozszerzeniem suf. -ja : słe. dial. bflr)ca 'albitudo, albor' , sch. od XVI w. bjeloća 'ts.' Por. 1. maced. 6e11omuja 'albitudo, albor' . 2. stczes. bClosta : belesta 'droga mleczna' (XIV-XV w.), z czes. głuż. bełosta 'ts.' , sła. belosta : belesta 'ts.' Abstractum od belo. W.F. - W.B. - F.S.

237

belovato - belUga

belovat'L dial. płn. 'o barwie zbliżonej do białej, albidus, subalbidus'

,.._, pol. dial. kasz.-słi. l> alovatt : l> alovaVi, dłuż. bćlowaty (już u Chojnana XVII w.), głuż. u Pfuhla belowaty, stczes. belovaty, sła. belovaty ; es. 6111\0 Kn'L ' subalbus' (Miklosich LP : bez przykładu, a więc niepewne) ; ros. 6e/lo6ambiu, ukr. 6illyBamuu, u Żel. 6illo6acmuu, brus. 6e/la6amb1. ,..._, Por. w podobnym znaczeniu : 1. głuż. belojty, czes. belovity, sch. dawne od XVI w. bjelovit 'clarus, perspicuus' (RJAZ), dziś NO Belovif'i6 (RSAN); 2. głuż. bćlaty, czes. u Jungmanna belaty, ukr. dial. 6i/lKamuu (Leks. Bjul. II 73). F.S. Derywat od belo.

belovols'L 'wyróżniający się białymi, jasnymi włosami'

,.._, pol. bialowlosy (u Lindego bez dokumentacji, nie notowane w Słowniku stpol. i SP XVI IBL ) , czes. bćlovlasy, sła. bielovlasy ; słe. bęlolas, sch. belovlas, bułg. 6e/lo6/lac ; ros. 6e/lo60/lócb1u, ukr. 6illo6o/lócuu, brus. 6e/la6a/lÓcbl. Por. głuż. belowlosaty (Zeman), belowlosny (Pfuhl). K.H. - F.S. Złożenie z be'lo i volso. ,.._,

belozor'L 'mający biały, jasny wygląd'

,....., pol. przest. białozór 'ptak drapieżny z rodziny sokołów, Falco gyro­ falco' (od XVI w., wg współczesnych wyraz uważany za pożyczkę ruską, SP XVI IBL ), w XV w. Bialozorek, Bialozorzeo NO, głuż . belozor 'Falco gyrofalco', czes. od XVI w. bćlozor : bćlozoreo 'biały sokół' , sła. dial. belozor 'ts.' (Kalał ) ; bułg. 6e/lo3óp 'roślina dziewięciornik błotnJ , Parnassia palustris' (BER I

109);

ros. 6Mo3óp (u Dala 6e/lo3ap ) m. 'roślina Parnassia palustris' , dial. 6e/lo3Ópbiu 'mający jasne oczy' (Pskov. Slov.), ukr. 6illo3ip (u Hrincenki też 6illo3óp) -3ópy 'Parnassia palustris', dial. 6illo3ip -3ópa : 6i/lo3óp -3ópa 'piękny, urodziwy mężczyzna, ukochany; epitet księżyca' , 6illo3óp 'sokół' (Żel.), 6illo3 ipe'llb ' epitet, czy też gatunek sokoła' (Hrincenko), 6illo3ópuu 'mający jasne oczy' (Hrincenko, Żel.) 6i.103ipo'lKa 'lśniąca, błyszcząca

gwiazdka' (Żel.). _, Por. wtórny przymiotnik : ros. dial. 6e/lo3ÓpHbZU 'oczyszczony, wyklaro­ wany' (Dal), ' (o koniu) mający biały znak na oczach' (SRNG). Złożenie z beto i -zoro : zbreti. Pierwotne znaczenie 'mający biały, jasny wzrok, wygląd', stąd wtórnie nazwy rośliny wyróżniającej się białymi kwia­ tami, ptaka o jasnym upierzeniu. Ślady pierwotnego znaczenia zachowane w ukr. 'piękny, urodziwy (mężczyzna)', ' epitet księżyca, zapewne jasny' . W .B . - F. S .

belt'Lk'L zob. bel'Lk'L 2 beluga 'coś białego, białawego, np. ziemia, zwierzę, ryba, roślina'

pol. dial. bialuga 'gleba iłowata' (Karłowicz SGP : Augustów), 'roślina bylica, bielica, Artemisia' (u Polaków litewskich) ; słe. dial. bęluga : beljuga 'biała krowa', karynckie beluha 'biała kura' , sch. dial. beluga, bjCluga 'biała maciora' (Vuk, RSAN) : belug ' biały wieprz' (RSAN), bułg. dial. płn. -zach. 6ell1óza 'biała gleba' (BER 109) ; ros. 6Myza 'wędrowna ryba z rodziny jesiotrów, wyz, Huso huso, Aci­ penser huso ; wieloryb Delphinapterus leucas' (stąd nowsze pożyczki : pol. bieługa, czes. bćl1tga, bćluha, sła. bieluha, słe. beluga), dial. też ' gleba biaława, ,.._,

belUga -belo boga

238

gliniasta, piaszczysta, glinkowato-piaskowa, popielatka' , 'ptak czajka' (SRNG : Nowogrodzkie, Jarosławskie, z Litwy, Łotwy), 6e;r,yzu pl. 'wielkie fale z białymi grzebieniami' (SRNG: .Archangielsk) , 6e;r,1Óza 'biała glina; roślina złocień właściwy, Chrysanthemum leucanthemum ; jakaś drobna ryba' (SRNG : Ołonieckie, Kostromskie, Ural), ukr. 6i;r,yza '.Acipenser huso' , u Żel. też 6iA7bza, brus. 6RAyza '.Acipenser huso' . ,....., Derywat od belo, o suf. -uga zob. s. 68. F.S.

beluz'L ' o barwie zbliżonej do białej , białawy, albidus, subalbidus'

Na wyraz taki zdają się wskazywać: ,....., maced. 6e;r,y3Aa6 : 6e;r,y3Ha6 'białawy' ; strus. BHOV�1'1tK'L11t XV w. : BHOV�HlłK'L XVII w. 'o barwie białej , biała­ wej', ros. dial. 6e;r,y3o6ambiu : 6e;r,y3zo6ambiu 'j asnawy ; szarawobiały' , 6e;r,y306UHa, 6e11y3zo6uHa 'j asna plama' , 6e;r,y3za6blU 'szarobiałej maści, o koniach' , 6e;r,j3ZAblU ' szarobiały' (Pskov. Slov. , SRNG). ('-' Derywat od belo; -uz- pełni funkcję deminutywną, por. -iz- w bćl-iz-na (zob.).

F.S.

bel'L bela beto 'mający barwę przeciwstawną do czarnej, właściwą śniegowi,

mleku (albus)', 'mający barwę zbliżoną do białej ', 'jasny; czysty' , przen. ' dobry, sprzyjający, szczęśliwy' , 'piękny' , belo dbnb 'widny, jasny, pełny dziei1' ('-' pol. biały od XV w., stpol. i dial. bialy, bialy dzień (stpol. bialadnia 'w biały dzień' ), kasz .-słi. Bali b1'óg 'dobry Bóg' , połab. b'ole, dłuż . bćly, bćly źeń, głuż. bely, bely dźeń, czes. bily (stczes. biely), bily den, dial. bićle zbozić 'żyto' {w opozycji do innych zbóż), sła. biely, biely den; słe. befl, beli dan, sch. beo (dial. bel) bćla, bćlo (b'ijel bijela bijelo) : b eli, b'ijeli, beo dan, scs. BH'L, bułg. 6A11, 6A11 óbt, maced. 6e;r, (dial. b'al, Małecki SW),

6e;r, ÓeH ;

strus. B'lllł 'L11t, ros. 6eAbiu (6e;r, 6e;r,a 6e;r,o, wg SSRJ też 6e;r,ó, por. Ki­ parsky Wortakzent 270), 6eAblU deHb, ukr. 6i11uu, 6f;r,uu deHb, brus. 6eAbl, 6eAbl

Ó3eHb. ('-'

Z ie. bhelo- : stnord. bal 'ogień, stos', ags. boćl ' stos' , stind. bhiila- n. 'blask'. Na gruncie bałt. z apofonią *bhola- : bhola- : lot. bals : bals 'blady' , lit. balas 'biały' (Juskevic) : bcilti 'bieleć' . Jak widać, pierwotnym znaczeniem psł. belo było 'błyszczący, lśniący; jasny, koloru śniegu, mleka' . - Zob. bolto. Trautmann BSW 29-30, Pokorny IEW 118-20, Sadnik - .Aitzetmiiller VWSS 2, 128-32. Nie widać podstaw do wyprowadzania z prapostaci bail6s (próba Machka ZslPh XXIX 347-8). W.F. - F.S. -

bel'L bog'L 'białe, jasne bóstwo'

,....., pomorskie NM poświadczone od r. 1208: Belbuc, Belbuch, Belboch, Bel­ bog, Belbok (Lorentz SNH 7, Trautmann EOO II 105), głuż. Belob6h 'biały Bóg, bóstwo światła dawnych Słowian' , nazwa góry koło Budziszyna Beloboh (obok Óornoboh, ale obie nazwy nowsze, zob. Nehring .AslPh XXV 72), czes. Belboh 'Bóg dobra u Słowian' (u Jungmanna niepewne 'idolum' ), NO Belboh (Svoboda SOJ 38, 94), NM Bćlbozice poświadczone od r. 1406 (Profous MJC I

47-8, V 126 ) ; ros. NT Ee;r,bie 6ozu koło Moskwy, Ee;r,o6o:»ecKuu MOHacmbip w okręgu ko­ stromskim (Niederle SSK II 160). ('-' Por. słi. i kasz. lJaU b�óg 'dobry Bóg' (zob. Krcek .AslPh XXXIII 179), bułg. (Gerov) BHKa ,n;o 6R11a 6oza 'woła, krzyczy bardzo silnie' , ,n;a BH,n;H 6HJI ,n;eH, ,n;a BH,n;H H a3 6R1ia 6oza 'abym ujrzał pociechę, radość' , HHMaM en 6R11a

bćlo boga - bćloko

239

6oza OT TOH t.IOBeK 'nie mam z nim spokoju' , pol. w nazwie wsi na Podolu Bialobożnica (SGKP I 186-7 ). Zestawienie z belo i boga, podstawowe znaczenie 'jasny, dobry Bóg'. Nehring .AslPh II 384, XXV 66-73, Niederle SSK II 160-1 , Lorentz T.Sz. - F.S. SNH 7.

Bel'L gord'L zob. Belogord'L bel'Lka 'coś białego, białawego, zwłaszcza o zwierzętach z białym, białawym

ubarwieniem' pol. dawne i dial. płn. bialka 'kobieta' (.AJK II m. 72), stpol. 'pszenna biała mąka' (XV w.), 'białe pieczywo, bułka' (XVI w.), wyjątkowo w XV w. 'wiewiórka, futerko z wiewiórki' (w XVI w. w tym znaczeniu pożyczka ruska bielka : bielka), czes. belka 'białe, jasne zwierzę domowe; gleba z dużą zawartością wapna' , dial. 'biała mąka, białe pieczywo ; białe, jasne odmiany roślin' , stczes. 'biała kobieta' ; słe. bĘlka 'białe, białawe zwierzę; ptak Lagopus mutus' , dial. 'biały chleb ; ryba ukleja, .Alburnus lucidus; gatunek jabłek, gruszek' , sch. dial. b'ijelka 'białe, białawe zwierzę; kuna, Mustela foina; ptak jaskółka oknówka, Deli­ chon urbica, białorzytka, Oenanthe oenanthe; ryba piekielnica, .Alburnoides bipunctatus; kobieta o jasnych włosach ; białko jaja' (Vuk, RSA.N), bułg. 6A.11Ka 'wiewiórka, Sciurus vulgaris, kuna, Mustela foina' , dial. 'imię zwierzę­ cia z białą sierścią' (BDial. I 66), 'biała owca' (Gerov), 'białko j aja' (Gerov, BDial. III 39, 202, Umlenski Kjustendil), maced. 6e1Z1ca 'imię białego zwie­ rzęcia domowego ; białko j aja (też dial. Małecki SW); białko oka' ; strus. od XI w. CTlll K� 'wiewiórka ; futerko z wiewiórki' , ros. 6e11Ka 'ts.' , dial. też ' chlorek rtęciowy' (SRNG), ukr. 6iAKa 'wiewiórka' , dial. też 'białko oka' (Żel. ), brus. 6e!lKa 'wiewiórka' . ,_, Substantywizowany przymiotnik belo (o budowie zob. 94-5 ) . W.B. - F.S. Por. belica. ,_,

bel'Lk'L 1. 'bielutki, albulus' dem., intens. do belo (" głuż. belki. 'bielutki' ;

bułg. dial. 6e1Z«a 'bielutka' dem. od 6e!l 'biały' (Stojkov Banat). ,_, Por. też: a) z innym suf. nawarstwionym na pierwotne beloko: słe. bĘlkast, sch. belk-ast 'białawy' (wg RJ.AZ bjelkast 'albidus' od XVIII w.), bułg. dial. 6101ZKa6 'białawy' (Gerov Dop.), ukr. dial. 6illK-amuu 'białawy' (Dzendze­ livsr.kyj Leks. Bjul. II 73 ) ; b ) złożone formacje n a -oko, -bko w znaczeniu 'albulus, albidus' : bet-ic-bko zach.-płd. : głuż. beticki, czes. beticky, słe. bĘlicek, bułg. 6e1Zutto« ; por. sch. beticast, bułg. dial. 6e11tó 2. heloka : belt'l>k'I> beltoka 'coś białego, zwłaszcza. białko jaja, albumen ovi, rzadziej białko oka, album oculi'

be/oko ,.._. pol. dawne (od XV w.) i dial. bia�ek -lku : -lka 'albumen ovi' , stpol. też 'album oculi; bielmo', słi. b'alk -k"u ' albumen ovi', połab. b'ol�k 'albumen ovi' , dłuż. bllk -ka 'ts. ; album oculi' , dial. 'biała ryba' (Fasske Vetschau), głuż. bllk -ka 'albumen ovi' , u Pfuhla też ' album oculi; gatunek ryby', czes. bilek -lku (już stczes. bielek od XIV w.) 'albumen ovi' (też dial., np. Siat­ kowski Kudowa I 96 ), sła. bielok -lka 'ts.' ;

bułg. dial. 6eA'aK : 6eA'óK ' albumen ovi' (BDial. I 186, BDA I cz. 2, 21-2), maced. 6eAoK 'ts.' ; ros 6eAÓK 6eAKÓ 'albumen ovi; album oculi', dial. też 'biel drzewa; góra · ze szczytem pokrytym wiecznym śniegiem' (Dal), 'kreda do pisania, bi.ele­ nia ; arszenik ; grzebień fali pokryty białą pianą' (SRNG), ukr. 6iAÓK 6iAKa 'alb"?-men ovi; album oculi' (też dial., np. Stieber AJŁemk. m. 400), brus. 6JlAOK . ts. , ,.._. Por. wtórne zapewne neutra: ,...., pol. białko ' albumen ovi ; album oculi' (też dial.), czes. dial. moraw. bilko 'albumen ovi' , sła. bielko 'album oculi', dial. 'albumen ovi' ; bułg. dial. 6eAKO 'album oculi' (Umlenski Kjustendil) ; ukr. dial. 6iAKO : 6iAbKo 'album oculi', może też 'albumen ovi' (Żel., Stieber 1. c.). ,.._. bilt&ki: ,.._. pol. dial. kasz. b'dltk -a 'albumen ovi; twardówka w oku', czes. dial. laskie biltek 'albumen ovi; album oculi' (Horecka Frenstat, Lamprecht Opava); bułg. 6eAmiK 'albumen ovi', dial. 6eAmiK : 6eAmoK (postaci fonetyczne, z różnym rozwojem -o-, zob. BDA I m. 2), dial. też 'kawałek białego kwarcu' (Gerov, BDial. I 186, IV 89), 'biel drzewa' (BDial. I 67), maced. dial. 6eAmaK ' album en ovi' ; ros. dial. 6eAmÓK 6eAmKa ' albumen ovi' (SRNG), ukr. dial. łemk. 6iAmÓK 6iAmKa 'ts.' (Hrincenko, Stieber 1. c.). ,.._. Por. wtórne zapewne neutra : pol. dial. kasz. b'dltko, z Litwy bialtko 'al­ bumen ovi; album oculi' , czes. dial. b'yltko 'album ovi' (Steuer Baborów) ; ukr. dial. łemk. b'iltko ' albumen ovi' (Stieber 1. c.). Por. sch. bjelutak 'kawałek kwarcu; spojówka', bułg. dial. 6eAOmÓK : 6eAymÓK 'albumen ovi' (BDial. II 70); strus. suonK'h ' albumen ovi.' (XV w.), ros. dial. pskow. 6eAymóK : 6eAyaóK 'ts. ; album oculi' (Dal, SRNG). Zapewne drogą etymologii ludowej w nawiązaniu dó -toko : tekti tek() . Substantywizowany przymiotnik belo (o suf. -'óko zob. s. 93-4 ) . Postać belt'ók'ó wtórna ; -t- objaśniać zapewne należy analogią do zJ'tok'ó (zob.). - Por. ten sam przymiotnik substantywizowany: 1. przy pomocy innych sufiksów: słe. bęljak 'albumen ovi.' , dial. płd.styr. bęljanjek -njka 'ts.' , sch. bijelac 'ts.' (od XIV-XV w.), bioce 'ts.' (od XVII w.),

241

bćloko - bllbcb

bjelance 'ts.' (od XVII w. ), bułg. dial. 6e.11u.110, 6e.11'K'a, 6e.11uH:;,, 6'e.!lmÓ, 6e.11mUHÓ 'albumen ovi' (BDA I cz. 2, 21-2 ), maced. dial. Mlka, b'ali8ti n. 'ts.' (Ma­ łecki SW) ; strus. XV w. GU'LT11 'albumen ovi' ; 2. bez sufiksu : pol. dial. kasz. b'włe n. 'album oculi' (Lorentz PW); bułg. dial. 6'aAo, 6'aAomo 'albumen ovi' (BDA I cz. 2, 21-2).

W.B. - F.S. belL f. ' białość ; biała barwa', stąd wtórnie przez konkretyzację 'coś białego,

np. biaława warstwa drzewa pod korą; biała farba, bielidło ; biały tłuszcz' pol. biel f. 'białość, biały kolor, siwizna', 'biaława warstwa drewna znaj ­ dująca się tuż pod korą' (w tym znaczeniu od XVI w., nowsze też m.), przest. 'bielidło, puder' (od XV w.), w stpol. w znaczeniach konkretnych : ' mąka pszenna; tłuszcz niesolony ; błoto, bagno' (ód XV w., też dial.), 'biały ubiór ; biały barwnik, biała farba' (od XVI w.), dial. kasz. też 'bielmo' , dłuż. bel f. ' biaława warstwa drewna pod korą' , głuż. bćl f. 'białość, biała barwa; biaława warstwa drewna pod korą; bielmo ; biały tłuszcz', czes. od XIV w. bll f. (nowsze rzadkie m. ) 'białość, biała barwa ; najlepsza biała mąka; biaława warstwa drewna pod korą', stczes. też 'białko jajka ; tłuszcz', sła. bel' f. 'bia­ łość, biała barwa ; biaława warstwa drewna pod korą' , dial. też ' słonina' ; słe. bęl f. 'biaława warstwa drewna pod korą; choroba oczu, zaćma, kata­ rakta' , u Plet. też 'grzyb mączniak' , svincena bel 'biel ołowiana' ; strus. G'111' b f. ' białość, biała barwa ; białe tło tkaniny; skórki wiewiórki', ros. potocz. 6eJZb 6eJZu f. ' białość, biała barwa ; coś białego ; biała farba; bia­ ława warstwa drewna pod korą' , dial. 'białko oka; każda drobna ryba; piana na falach ; zagajnik brzozowy wyrosły na wypalonym miejscu' (SRNG, SRSO, Melbnicenko Jaroslav!), archangielskie 6uJZb f. 'bagno, moczar' « *bll b , Vasmer REW I 85), ukr. 6iJZb 6iAi f. 'białość, biała barwa', u Żel. i Hrin­ cenki też 'biała nić, nici lniane; biaława warstwa drewna pod korą ; bielizna; płótno' , dial. łemk. 'słonina' (Hrincenko ), brus. 6eJZb 6ćAi f. 'białość, biała barwa' . ,..._, Por. należące tu zapewne wtórne: . 1. masculina (mało prawdopodobne pierwotne tematy na j o ) : poi. biel m. 'teren podmokły, bagienny, nizina' (w gwarach zwykle f.), ' słonina' , 'biaława warstwa drewna pod korą' (też f.), stczes. bll m. 'biała mąka' (XV w.); sch. bjelj m. 'warstwa drewna pod korą' (RSAN, RMat. ), b'ijelj m . (dial. też bijeljac, bijClac, bilac) 'rodzaj koca, wełniana derka' (od XV w.); strns. sub m. 'bielidło' , ukr. 6iAb m. ' bielidło, biała farba' (Hrincenko). 2. feminina na -a (mało prawdopodobne pierwotne tematy na -ja): poL dawne (XVII w.) biela 'gatunek grzybów', stpol. XV w. 'lulek, Hyoscyamus niger', Biela NO od XIV w., dial. kasz. b'ela ' biała barwa' , czes. dial. mora.w. bćl'a 'krowa białej barwy' ; słe. beflja 'pobielanie' , sch. Bjelja NO (RJAZ ) ; ukr. dial. bojkow. 61.tt 'a 'biała, barwa ; śnieg; biała, krowa'. Abstractum od belo. W.F. - W.B. - F. S ,..._,

-

-

belLcL belbca ' człowiek wyróżniający się białością, jasnością skóry, cery, odzie­

16

nia ; zwierzę białej , siwej maści' ,....._, pol. NO od r. 1204 Bielec (SSNO I 143 ), słi. lJela : lJelc 'człowiek biało­ włosy' , w SGP bielec ' biel w drzewie' {Wlkpol.), stczes. bćlec -lee ' człowiek wy­ różniający się białością, jasnością, ein Weisser' (też NO Bllec); - Słownik prasłowiański t. I

belMb

242

-

bll'ako

słe. bęlec -lca 'człowiek czy . zwierzę wyróżniające się białością (np. biały koń, siwek; biały wół)', 'bielmo ; biel drzewa' , sch. bijelac -elca (bt!lao) 'czło­ wiek wyróżniający się białością (też NO, XIV w. )', 'zwierzę białe, zwłaszcza koń' ' •człowiek świecki (też ksiądz ) w przeciwieństwie do zakonnika' od XIV w., 'białko jaja' od XIV w., dawniej też 'bielmo', es. i:ui.ąi. 'mający jasną szatę, candidam tunicam habens' , bułg. 6eJZet1 -At/U 'człowiek świecki, nie duchowny' (Gerov), maced. 6eJZet1 'człowiek rasy białej, wyróżniający się białością' ; strus. &Uhlfb 'laicus' , ros. dial. sybirskie 6eJZbt1bi pl. 'góry pokryte wiecz­ nym śniegiem' , w SRNG 6eAe1J 'jakaś trawa' , dawne 6eJZet1 -AbtlCŹ ' człowiek żyjący w klasztorze, ale jeszcze nie zakonnik' , ukr. dial. 6iJZbtlŹ pl. 'biała przędza' . ,....., F.S. Derywat od bllo. O funkcji suf. -bCb zob. s. 99. -

belLmo 'biała nieprzezroczysta plama na rogówce oka, leucoma' ,....., pol. od XV w. bielmo 'biała nieprzezroczysta plama na rogówce oka utrudniająca widzenie, leucoma' , czes. · od XIV w. bllmo 'leucotna ; białko oka' , stczes. też 'choroba oczu, katarakta, zaćma' , sła. bel'mo 'leucoma' ;. słe. dial. styryjskie b?lfi9 'choroba oczu, zaćma, katarakta' , óbęln11110 'ko­ łatka, tintinnabulum' , bułg. 6u110 pl. 6u11a 'grzbiet góry; szczyt dachu' , dial. też 'szczyt czegoś w ogóle' (Gerov), 'najwyższa część mendla' (BDial. III 40), 'pozioma belka podtrzymuj ąca pułap' (Umlenski Kjustendil), w XVII w. dem. 6u;iąe 'kołatka, dzwoneczek', maced. 6u110 'grzbiet góry' ; rus.-cs. w XI w. 1>11110 'deska, w którą uderza się dla podawania sygnałów' , ros. 6u110 'ts. ; nazwy uderzających części różnych urządzeń i maszyn, np. serce dzwonu, przybijaczka krosien, tłuczek maślnicy' , dial. też 'tłuczek moździe­ rza; różne części sań; prasa do ubijania masła' , ukr. 6U110 'kołatka ; skrzydła przy saniach chroniące je przed przewróceniem' , brus. 6i11a n. 'uderzający przedmiot, np. serce dzwonu ; żerdź przy wozie' , dial. 'ruchoma część cier­ licy, przy pomocy której międli się len' (Jurcanka Mscisl.), z Polesia 6u110 'pozioma żerdź drabiny wozu' (Leks. Poles1>ja 162), 61{111a : 6u11a pl. 'poprzeczne listwy w ramie krosien' (ib. 195). "' Por. głuż. bidmo 'płocha, przybij aczka' (też dial., Michalk Neustadt), ' drąg; belka do zamykania bramy, zasuwa, rygiel' . Od biti, o suf. -dlo zob. s. 113-4. Bliskie budową: stwniem. bihal n. 'topór' , ags. bil n. 'siekiera, topór' < *bipla-, *biala- (Trautman BSW 33, p. jednak też Pokorny IEW 118). O rozwoju znaczenia zob. BER I 48. Por. formację nowszą opartą na temacie iterativum: pol. dial. bijadlo 'rama krosien, w której umieszczona jest płocha' (Karłowicz SGP z Lubel­ skiego, AJK VI m. 280 z Krajny), dłuż. bijadla pl. n. : biwadla pl. 'ts.' , dial. biwalo 'ts.' (Fasske Vetschau), głuż. dial. bijadna pl. t. 'ts.' (Michalk N-eustadt) ; słe. bijal9 'ts.' T .Sz. - F.S.

bidło kasz. 'ts.'

bijati bijajQ : bivati bivajQ iter. do biti

hijati: "' poi. od XV w. bijać, też dial. (Kucała PSM 253, Olesch Sankt Annaberg, Sychta SK), dłuż. bijaś, czes. przestarz. bijeti, stczes. bijeti -eju, sła. bijat' ; ukr . 6iJimu 6i10 (Hrincenko). "' Por. głuż. do-bijeć, na-bijeć, wu-bijeć; słe. na-bijati, o-bijati, po-bijati, raz-bijati, u-bijati, za-bijati, sch. na-bijati nabijam, o-bijati o-bijam, po-bijati po-bijam, raz-bijati raz-bijam, u-bijati u-bijam, za-bijati zacbijam, scs. OV- BlllHlł -m lii\ ; strus. R'L�B1tmT11, O-B1tmT11 , OV-B1tmTH, brus. 3a-6ilif,fb -A10 ; hivati: "' dłuż. biwaś, głuż. przestarz. biwać (Pfuhl), czes. bivati;

bijati - bimb scs. snsnn -lla Assem. ; strus. snsnn -iuo, ros. 6u6amb. Por. słe. na-bivati, raz-bivati,

2 49

,...._,

u-bivati, za-bivati, bułg. 6-6u6aM, oo-6ti6aM, 3a-6ti6aM, U3-6ti6aM, 1ta-6ti6aM, no-6ti6aM, pa3-6U6aM, y-6ti6aM, maced. 6-Óu6a, Oo-6u6a, 3a-6U6a, U3-6U6a, 1ta-ÓU6a, pa3-ÓU6a, y-6U6a ; ukr. 00-6u6amu, 3a6u6amu, 1ta-6u6amu, no-6u6amu, po3-6u6amu, y-6u6amu -6a10, brus. 6-ói6atJb, Oa-6i6lltfb, 3a-6i6lltfb, na-ÓŹ6lllfb, y-6i6lltfb. O budowie zob. s. 47 .

bij:&eL bij bCa : bijLca m. 'ten kto bije, uderza, percussor'

K.H. - F.S.

czes. bijce m. 'boj ownik; zapaśnik' , stczes. od XV w. bijce -e m. 'ten kto bije, percussor' ; słe. bijec -jca ' szermierz ; zabijaka, zawadiaka' (Plet.), es. GllHIJll 'percussor' , bułg. dial. rodop. 6tiet1 'tłuczek stępy' (BDial. II 129); strus. s11111J11 'zabijaka, zawadiaka, rixator' , ros. 6uut1a m. 'ts.' (Dal). Por. scs. ovsv.nlJll 'morderca', soro-ovsHHIJL Supr., Vl\OB11110-ov&11H1Jll. Od biti, oparte na temacie praes. (por. także iter. bijati). O suf. -bCb zob. s. 99. Por. oparte na temacie iterativum bivati: stczes. bivce -e 'ten kto bije, percussor' ; słe. bivec -vca, strus. GllBLIJL GHBLIJll 'zabijaka, zawadiaka, rixator' . Formacja wtórna utworzona od nomen actionis: boji.ci. 'ten kto walczy, pugnator' : stczes. bójce -e m. 'pugnator' ; słe. b6jec -jca 'bojownik ; morderca' , sch. bOjac bójca (też u Vuka) 'boj ownik ; pugnator; zawadiaka, awanturnik', bułg. 6oet1 -UtJU 'boj ownik ; awanturnik' , maced. 6oet1 'ts.' ; ros. 6oet1 6out1a 'wojownik, bojownik ; żołnierz ; uczestnik walk pięścia1 skich' , dial. 6out1-bz pl. 'pojedyncze urwiska, skały na rzekach ; progi niebez­ pieczne dla statków' (z ros. czes. przestarz. bojee 'boj ownik' , sła. bojee 'ts.' ), ukr. 6oćt1b 6iuwi 'bojownik, żołnierz' , brus. 6aet1 6aut1a 'ts.' Por. scs. w Supr. OVGOlllJll , Vl\Os1111oov&oH1Jll 'morderca' . T.Sz. - F.S ,...._,

,...._,

bim1>

bi bi

w połączeniu z part. praet. act. na -la służy do tworzenia conditionalu ,......, stsłe. bim Fragm. Fryz. (van Wijk Geschichte 219), sch. dial. czakaw. bin bis bi bimo bite bi (zob. Belić Izv. XIV 2, 252 ; o wtórnym przej ściu -m ) -n p. Sławski DPS 91 ), już w XIII w. bim w zabytkach ozakaw. (RJ..AZ I 363 ), scs. Gll ł.lh G H GH, śrbułg. Głlt.th. ,..._, W tej samej funkcji od naj dawniej szych czasów występuj ą także kon­ tynuanty aorystu bycho by: pol. bym byś by od XVI w. (też dial. np. kasz. , Lorentz GP III 981), stpol. o d XIV w . bych byś by (używane j eszcze do połowy XVI! w., Łoś GP III 301 ), dziś dial. np śląskie bych, małopol. bych, byk, byf (Karłowicz SGP, Małecki-Nitsch AJPP m. 474), kasz. u Krofeja jeszcze bych bychomy bychmy (Lorentz 1. c.), dłuż. by, głuż. bych by by (Mucke HLF 609-10, Sewc GRR 205), czes. bych bys by (Havranek - Jedlicka CM 293), stczes. bych by by (Gebauer HMÓ III 2, 42 7, SL ), sła. bych by (w języku ży­ wym tylko by, zob. Stanislav DSJ II 375, 416-7); słe. bi (SSKJ, Ramovs MSJ 146), sch. od XIII w. bih bi bi (od XIV w. szerzy się ugólnienie bi na wszystkie osoby, RJ..AZ I 362 ), dziś obocznie też wtórna postać bisam bisi poświadczona już w XVI w. (Belić Ist. II 2, 86, Albin ZbFL XI 17-23 ), scs. obok GllML w najstarszych zabytkach także obocznie G'Ll�'L G'LI G'LI (Vondrak AG 511-13, van Wijk, 1. c., 218), bułg. 6ux 6u 6u (też dial. np. BDial. I 242, Stojkov Banat; w niektórych dialektach zastąpione przez praes. czasowników imperf., zob. Mircev Ist. gram. 209-10,

bim1> - birit'"

250

por. także np. Kocev Grebenskij at govor, 1969, 77), maced. 6u (Koneski GMJ 499 ; rzadkie w języku ludowym, zob. tenże Ist. 169 ) ; ros. 6bl (skrócone 6), w tej postaci od pocz. XIII w . (Durnovo Ocerk 328), szczegółowo zob. Garde L'emploi du condit. et de la partie. by en russe, 1963, ukr. 6u (skrócone 6), dial. 6u-.M 6u-c& 6u-c&.Mo 6u-c&me (Hrincenko), brus. 6bl. Z ie. *bh(u)]!i- do *bheu- zob. byti. Najbliższe odpowiedniki : stlit. biti, dial. lit. bit 'był', conditionalis -bime -bite 1-2 pl., stlit. -bi 2 sg. (Otrębski GL III 231), lot. biju 'byłem' , łac. fió fis fit fieri 'powstać, stać się ; być zro­ bionym' (*.ftiJ < ie. *bhf;!-ijó, fió analogiczne do fis fit, zob. Walde - Hof­ mann I 504). O częstym w językach ie. występowaniu aorystu w funkcji modalnej zob. Otrębski 1. c. Meillet Et. 26, 94-5, SC 265-6, Berneker SEW I 115, Vaillant GO I 87, Pokorny IEW 148. O 3 pl. bg ( *bh1pi-nt) zob. ostatni.o Mares IJSLP V 28-30, Sivic Linguistica XI, 197 1, 61-9. T.Sz. - F.S .

birati birajg iter. do b&rati ,....., stpol. od XVI w. bierać (w XV w. birać 'spożywać pokarm' ), też dial. (Lorentz PW, Kucała PSM), czes. dial. birat' ; sch. od XVI w., też u Vuka birati biram, bułg. 6upa.M (Gerov), maced. 6upa.M, dial. bir'em -eś (Małecki SW) ; ros. 6upam&. � Por. formacj e prefiksalne, np.: dłuż. huberaś, zabćraś, głuż. wuberać, czes. ubirati, .zabirati, sła. uberat' (dawne ubierat' ), zaberat' ; słe. ubiraU ubiram, zbirati zbiram, scs. H�Bnpnn, C'LB1tpnn -1uN•, bułg. uJ6upaM, ca6upa.M, c6upa.M ; strus. M�s11pinn, C'LB1tpllTM, cos11pn11 , ukr. J6upamu, o6upamu, brus. Ja6ipaą&, na6ipaą&. O budowie zob. s. 4 7 (o postaci -ber- Sadnik - Aitzetmiiller VWSS 4, 277).

K.P. - F.S.

birit'i. birit'a 'ten kto ogłasza zarządzenia, wydarzenia, herold, praeco' ,....., dłuż. bćrio, rzadziej birio 'herold; strażnik; egzekutor; poborca podat­ kowy', głuż. bćrio ' strażnik, dozorca więzienny' , 'herold' (Pfuhl), czes. bifio, rzadko bific 'siepacz, pachołek katowski' , dial. płd.czes. bjific 'komediant' (Machek ES2 54), stczes. bifio 'herold' , 'pachołek katowski' od XIV w., sła. birio przestarz. 'miej ski pachołek' ; słe. biriC -Ua 'ts.', 'woźny sądowy', w XVI w. 'siepacz' (Megiser 1592), dial. b�rć bęricę (Tominec Orni vrh), sch. tylko w słownikach Jambresicia i Voltidziego b'irió (kajkaw. zam. b1rić, RJAZ) ' apparitor, praeco, lictor' , dziś dial. w okolicach Karlovca birió (Mazuranić Prinosi 63), por. może NO Birió

(RSAN), es. &11p1twT1> m. 'praeco' ; strus. &np11yi. 'herold' (już w Pov. vr. let), ros. hist. 6upw% -a 'ts.' (też dial. SRNG; u Daia także 6up'luu, 6upu" 'ts.' ), ukr. tylko u Żel. (z Y ) 6ipu'l 'ts.' (stare 6ip'luu 'poborca podatków' , ib.), stukr. XV w. 6uputto 'herold' (Tym­ cenko), brus. hist. 6ipytt -a ros. 6upwtt. � Budowa i znaczenie przemawiają przeciw rodzimości wyrazu (związek z b&rati podtrzymuj e ostatnio Sanskij ES 124). Nie przekonuje również ze względu na budowę i chronologię · wyprowadzanie z włoskiego birra 'zbir, szpicel, tajniak' . Najprawdopodobniej mamy tu starą pożyczkę orientalną (może awarską), poi'. tatarskie bojorowcy ' rozkazodawca, władca' , osmańskie =

birit' b - biti

251

buj:urudzu ' szef, naczelnik' ( ( bujur- 'rozkazywać' ) zasymilowaną na gruncie slow. poprzez substytucję suf. slow. -itjb chyba na miejsce zapożyczonego -ći. Solovnev Slavia XV 412-17, Vasmer REW I 87.

F.S. - T.Sz.

biti b bj(! 'uderzać, zadawać razy (dial. 'kuć; młócić' ), tłoczyć, ubijać, wbij ać;

napadać, atakować ; zabijać; wytryskać, wybuchać (np. o źródle, krwi)', srdbce bbjetb 'serce bij e, kołacze'' dial. biti bojb 'walczyć' ' biti sę 'walczyć; przejawiać popęd płciowy (o zwierzętach) ' biti : "" pol. bić biję 'zadawać razy, chłostać, uderzać, walić (też o gradzie, rzadziej o deszczu) ; wbijać, zakładać np. pale; wytłaczać, tłoczyć, odciskać' , np. bić monetę (już stpol. ), bić olej (stpol. też bić księgi 'tłoczyć, drukować' ) ; ' czynić gęstym, ubijać, miesić' (np. bić maslo, śmietanę; bita droga ' o twardej nawierzchni' od XV w.) ; 'kopać, wiercić, np. rów, szyb' (też dial., stpol., także bić drogę 'torować' ) ; ' strzelać; zabijać; zwyciężać ; dzwonić, wydzwa­ niać; tętnić, pulsować; wytryskać, wybuchać' ; piorun bije ' uderza' (stpol. też wiatry biją), serce bije ' uderza, stukoce' , strzelba bije ' niesie' ; myśl. i dial. 'śpiewać (o przepiórce)', w podstawowych znaczeniach od XIV w., stpol. też 'napadać, nacierać, godzić' (dziś dial. ) ; 'gnębić, uciskać' (dziś dial . ) ; 'kuć' ( w skostniałych zwrotach, np. bić złoto na monetę, bite zloto 'kowane' , XVI w.), połab. bajt 3 sg. praes. beje 'bić, młócić' , dłuż. biś biju ' uderzać; zabijać zwierzynę' , peńeze biś 'bić monetę' , głuż. bić biju 'bić, uderzać', wolij bić ' wytłaczać olej' , bita smjetana ' krem' , czes. biti biji ' uderzać, tłuc; zabi­ jać' , hrom bije, srdce bije 'uderza' ; arch. 'strzelać' , 'młócić' (w skostniałych zwrotach też dial., byl bit jako zito 'wielce'), bity 'kuty, kowany' (np. pasy bite ze zlata) ; biti mince 'bić monetę' , dial. biti 'wlewać się' (np. o potoku do rzeki), stczes. już w XIV w. biti biu ' uderzać, zabijać' , bity 'o monetach', sła. bit' ' uderzać; wbijać, wsadzać ; tłuc, rozbijać ; zabij ać; napadać, atako­ wać' , hrom bije, srdce bije 'uderza', krv bije 'uderza, napływa' , nieco bije do oći 'coś oczywistego', bit' mince 'bić monetę' , bit' boj 'walczyć' ; słe. biti bijem ' uderzać; pulsować (o sercu)' , boj biti 'toczyć walkę' , sch. b'iti b'ijem (zaświadczone już w XIII w.) ' uderzać, tłuc, walić, tupać, ubijać; kuć; padać z siłą, silnie uderzać (np. o deszczu, gradzie, wietrze) ; strzelać, ostrzeliwać; międlić, np. konopie, gręplować wełnę; kopać, wykopywać np. jamę (nogą) ; wybuchać, wytryskać (np. o źródle, krwi, płomieniach) ; uciskać, cisnąć (np. o obuwiu) ; dręczyć, trapić, męczyć (np. o gradzie, poża­ rze, upale, gorączce) ; grasować (o zarazie) ; zabijać, zwyciężać' , srce bije ' stuka, stukoce' , biti boj 'walczyć', put bije 'prowadzi' , scs. &11T11 B h llb : BHlil\ 'bić, uderzać', bułg. 6u;i ' uderzać, tłuc, bić (np. w dzwon, bębeń) ; strzelać, ostrze­ liwać ; męczyć, dręczyć (o chorobie) ; zabijać; pokonywać, zwyciężać' , dial. 'kuć; gręplować, np. wełnę' ; 6Amap, {lapmy1-1a, zpaiJ 6ue 'wiatr, burza, grad uderza, chłosta' , 6u;i MAA1 1. blekota dial. płn. 'beczenie, balatus', zach. też 'bełkotanie, paplanie'

i nomen agentis 'gaduła, papla' ,._, pol. dial. kasz.-słi. blek�ot ' beczenie, krzyczenie, np. kóz, dzieci', w daw­ nej polszczyźnie jako nomen agentis blekot ' gaduła, papla, jlł!kała' (Linde z Knapskiego), już w XV w. blegot 'jąkała' , w XVI w. 'gaduła, papla; plot­ karz' (SP XVI IBL), głuż. blekot 'jąkanie, bełkot' , czes. blekot 'beczenie, balatus; paplanie; bełkotanie', stczes. ' papla, pyskacz' , sła. dial. blekot 'be­ czenie' ; ros. dial. 6Ailwm 'choroba owcza' , ukr. dial. 6Ab, ros. 611u:xce) , w wyraże­ niach typu stpol. po-blizu, stczes. o-blizu, brus. na-611f3y 'w pobliżu, blisko'. Dokładnych odpowiedników brak. Do ie. pierwiastka bhlig - : bhleig ­ zaświadczonego w łot. blaizit 'gnieść, naciskać; uderzać' iter. do bliezt 'ude­ rzać, bić', łac. fligere 'uderzać' . Pierwotne znaczenie 'ściśnięty, stłoczony, przyległy' . Rozwój znaczenia jak w gr. &..yz� 'blisko' : &yzw ' ściskam' , franc. pres, włos. presso, appresso 'blisko, obok' : łac. pressus 'stłoczony, ścieśniony' . Mikuckij RFV XXII 291, Osthoff KZ XXIII 84-5, Berneker SEW I T.Sz. 61-2, Kronasser HS 126, Vaillant GO II 2, 533, 616.

blizo

-

blizb

269

bliz'L 2. adv. , praep. cum gen. 'blisko, prope'

,..._, stpol. w XV w. bli.z 'niedaleko, obok (o miejscu); około prawie' , stczes. adv. i praep. bliz 'blisko' już w XIV w. ; słe. bltz adv. 'blisko' (też dial. np. bl�s, Tominec Orni vrh), praep. z gen. ' przy', sch. dawne od XIII w. bliz adv. i praep. z gen. 'blisko, prope' , scs. 61111�'L adv. loci et temp. ' blisko' , praep. z gen. lub dat. 'przy' , bułg. 6JZu3 adv. arch. poet. 'blisko' ; rus.-cs. 6111t�'L adv. i praep. 'blisko' , ros. 6JZu3 praep. z gen. 'blisko, wedle, około, w pobliżu' , ukr. 6JZU3 praep. z gen. 'blisko' , stukr. XV i XVIII w. 6Au3o adv. 'ts.' (Tymcenko). ,.._, Pierwotną podstawą jest acc. sg. masc. adi. blizo (zob. blizo 1), por. nizo, von'b.

Brugmann IF XXVII 269-71, Vondrak VSG II 274, Vaillant GO II 2, T.Sz.

688-9.

bliz'Lko adv. i praep. 'niedaleko (w czasie i przestrzeni) ; około'

pol. od XV w. blisko (stpol. też blisku XV-XVI w., w XVII w. 'niedaleko w przestrzeni, w małej odległości; niedaleko w czasie, niezadługo ; dokładnie, dobrze, wnikliwie; prawie, mniej więcej , w przybli­ żeniu' , dial. kasz. blizk�o, blazkvo 'blisko, w pobliżu' ; w tym samym znaczeniu : dłuż. blizko, głuż. blisko, czes. od XIV w. blizko (też dial., Bartos DSM, dziś także blizce), sła. blizko, dial. bl'isko (Buffa DIM Luka) ; sch. bl'isko, bułg. 6JZU3Ko, maced. 6JZucKy; ros. 6JZU3Ko, dial. też j ako praep. z gen. 'w pobliżu, około, w przybliżeniu' (SRNG), ukr. 6JZu3bKO od XVI w. (Tymcenko), brus. 6JZf3Ka. Por. połab. blajzek < *blizoko adv. ' blisko' . T.Sz. Od blizoko. ,..._,

blizce)

,..._,

bliz'Lk'L ' znajdujący się w niewielkiej odległości, propinquus'

,.._, pol. bliski ' znajdujący się w niewielkiej odległości, przyległy, sąsiedni, niedaleki w czasie, niedawno miniony' , w użyciu rzeczownikowym ' członek rodziny, bliski krewny, przyjaciel' , stpol. od XIV w. bliski : blizek 'niedaleki (o czasie, miej scu); krewny, powinowaty ; bliźni' , kasz. blizlć� : blazlći 'pro­ pinquus', dłuż. blizki 'ts.', głuż. bliski 'ts.' , czes. blizky 'ts.' , sła. blizky 'ts.' ; słe. blizek -zka 'ts.' , sch. nowe (Vukowi nie znane) blizak -ska 'ts.' , sch.-cs. lillH�'LK'L 'ts.', bułg. 6JZU3oK -3Ka 'ts.' , maced. 6JZu30K -cKa ' ts.' ; ros. 6JZU3Kuu : 6JZu30K -3Ka -JKÓ 'ts.' , pl. subst. 611uJKue 'krewni' , ukr. 6JZU3b­ Kuu 'bliski ; krewny; bliźni' , brus. 6Ai3Ki 'bliski' . ,.._, Derywat od blizo (zob. blizo 1.), przyr. -ko normalnie rozszerza dawne tematy na -u- (Trubeckoj BSL XXIV 130-7, Vaillant BSL XXXI 43-6, T. Sz. Rysiewicz Studia 101-11).

blizL adv. 'blisko, prope'

scs. 611H�b adv. i praep. 'blisko' ; strus. 6111ł�b adi. indecl. i adv. 'bliski, niedaleki' , 'blisko, obok' , jako adv. 'obok, w pobliżu, blisko ; wkrótce, skoro ; w przybliżeniu, prawie' , jako p1 aep. z gen. 'obok, nie opodal; około (o ilości)' (SlovarL DRJ), ros. 611u3b praep. z gen. 'blisko, wedle, około (w czasie i przestrzeni)' , ukr. dial. 6JZU3b adv. 'blisko' . ,.._, Od adi. blizo (zob. blizo 1 . ) , por. stpol. blizi 'bliski' ; strus. 611H�b wskazujące na blizbjb. Budowa jako w slow. pravb : prava, premb : premo (por. Brug­ mann IF XXVII 271, Vondrak VSG II 274, Meillet SO 471). T. Sz. ,..._,

270

bliźa - bl(.)diti

blifa dial. zach., słe. 'bliskość, sąsiedztwo'

pol. dawne bliża (Kn., L. z XVIII w.), słi. bVizw (Lorentz PW), dłuż. głuż. bliźnja, stczes. blize (: czes. bliza, Jungmann) ; słe. bliźa. Abstractum od blizo, o budowie zob. s. 81-2 . W tym samym znaczeniu z innymi formantami: 1. z suf. -b: czes. bliz -i (Jungmann) ; ros. dawne i dial. 6AU3b (SSRJ); por. sła. blizen -zne (Jungmann) < blizno; 2. z suf. -jb: pol. dial. kasz. Wiz (Lorentz PW), dłuż. bliz -a, bliź -y, czes. T.Sz. - K.H. - F.S. poet. bliź -e. ,..._,

bliźa,

,.._,

blizika 'krewny, powinowaty'

,...., sch. od XIII w. bliZika m. i f. 'krewny, krewna', od XVI w. też zbiorowe 'krewni, rodzina' , scs. 6ll1tm1tK1' m. ' bliźni' ; strus. od XI w. &1rnm1tKll m. i f. 'krewny, swojak, krewna' . ,...., Por. sch. dial. i może dawne blizika 'krewni, rodzina' ; z suf. -iko: strus. 61\lłmHK'L 'krewny, swojak' ; z suf. -ica: połab. blajzajcfł (� *blizice) n. pl. f. 'bliźnięta (dziewczęta)', sch. dial. (Czarnogóra) blizica 'krewni, rodzina' (RSAN). Od comp. bliźi z suf. -ika, o budowie zob. 91-2. W.B. - F.S.

bliziti zob. bliziti blQditi bl(.)d'{J 'postępować niewłaściwie' : 'być w błędzie, popełniać błąd, eITare' , 'odstępować od właściwej drogi' () 'żyć rozpustnie, wszetecznie, moechari, scortari' ), 'mylić drogę, błąkać się, wałęsać się, errare, vagari' , 'mówić bez sensu, bredzić, szaleć, być chorym umysłowo' ; ' sprowadzać na niewłaściwą drogę, powodować błąkanie się, wprowadzać w błąd, zwodzić, errare facere' ,...., pol. błądzić błądzę (w stpol. od XIV w. inf. błędzić cofający się w XVI w.) ' errare, vagari' , też 'popełniać błąd, mylić się, postępować niewłaściwie, er­ rare, non recte facere' od XIV w., w XV w. też 'chwiać się, potykać się' , stpol. od XV w. też 'bredzić, np. w gorączce, pleść od rzeczy; być chorym umysłowo, szaleć' (dziś dial. : słi. ; Kucała PSM), połab. bl{Jddl (*bl{Jdilo) 'mylił drogę, błądził' , dłuż. bluźiś -im 'powodować błądzenie, sprowadzać na błędną drogę; plątać, gmatwać; błąkać się, mylić drogę, errare; bredzić, majaczyć' , błuźiś se 'mylić się, mijać się z prawdą' , głuż. błudźi6 ' błąkać się, błądzić, errare' , u Pfuhla też 'wprowadzać w błąd, bałamucić', błudźić so 'dawać się zbałamucić, mylić się' , czes. blouditi -dim ' errare (mylić drogę , błąkać się bez celu; popełniać błąd)' , stczes. od XIV w. bluditi blUzu 'ts.' , dial. moraw. bludit' ' zwodzić, wprowadzać w błąd, mamić' , sła. bludit' ' errare (mylić drogę, tułać się, błąkać się; być w błędzie)' ; słe. bl� diti -im ' errare (błądzić, błąkać się, wałęsać się); pleść od rzeczy, mówić głupstwa; mieszać, fałszować; wprowadzać w błąd, zwodzić', blodi se mu 'bredzi, majaczy' , sch. blUditi -dim ' errare (błądzić, błąkać się, . tułać się ; być w błędzie, mylić się)' od XIV w„ ' żyć rozpustnie, rozwiąźle, moechari' od XVI w., w XVII-XVIII w. też 'wprowadzać w błąd, zwodzić, mamić' (i dziś bluditi se 'dawać się wprowadzać w błąd' , RSAN), dial. bluditi blUdim 'pieścić, rozpieszczać, blandiri' (u Vuka z Dubrownika) od XVI w. : bliidet bliidim 'roić, śnić z otwartymi oczyma' (Skok ER I 173-4 : Kos.-Met.), scs. 6 11'1\Jl.HTlt Glld\mJI."' -Jl.MWH ' errare (błąkać się, mylić drogę ; popełniać błąd )', 'scortari, fornicare (żyć wszetecznie, rozpustnie)', bułg. dial. 6Aooa (6AooA) -outu : 6AooaR, 6AioaM 'błąkać się, errare ; mówić przez sen, bredzić', 6iAoaM

blQ diti - blQ do

271

'poruszać się powoli, brnąć, np. po błocie, śniegu' (BER I 99), maced. 611aoaM -oaut 'bredzić, majaczyć' , dial. 6Aanoa.u -oaut 'błąkać się, tułać się' : (Ma­ łecki SW) bliind'aja bliind'M 'błądzić, błąkać się, errare' (z es. : maced. 6AyoaM -ouut ' błąkać się, tułać się' ) ; strus. Gl\OViJ.HTlł Gl\OVi!iOV 'errare (mylić drogę, błąkać się; popełniać błąd, mylić się)' , 'errare facere, powodować błądzenie, błąkanie się' , ' żyć roz­ pustnie, scortari', ros. 6Ayotimb 611y:J1Cy 6Ayauutb : 6Ayouutb pot. i dial. 'błąkać się, wałęsać się, mylić drogę', dial. (z oboczną postacią 6Ayoamb) też 'psocić, swawolić, zbytkować ; robić coś niedozwolonego, zabiei ać coś cudzego po kryj omu, wyrządzać szkodę; oszukiwać, okłamywać' (Dal, Slovari. Urala, Meli.nicenko Jaroslavl), 6Ayaumb 6Ay:J1Cy -ouutb 'żyć wszetecznie, rozwiąźle' (wg Dala w tym znaczeniu es. ), ukr. 6Ayaumu 6Aya:J1Cy 6Ayouut 'errare (błąkać się, mylić drogę ; popełniać błąd, mylić się)', 6AyiJumu cAoea.uu pot. 'mówić nieprzytomnie, majaczyć' , brus. 6Aya3ft1b 6Ay:J1Cy 6Afo3 iut 'błąkać się, tułać się' . ,._, Iter.-caus. do blęsti blędQ . Najbliższe odpowiedniki: lit. blandyti(s) 'wałęsać się ; zaciemniać się; mrużyć oczy; wstydzić się' , lot. bluódUies 'wałęsać się' ( = blandities), ' nie patrzeć prosto w oczy, wstydzić się' , ags. blendan 'ośle­ piać' , stwniem. blenten, blendan (*blandjan) ' zaciemniać, oślepiać' . Buga RFV LXX 100, Trautmann BSW 34-5, Pokorny IEW 157-8 . T.Sz. - F.S.

blQd'L blQda 'niewłaściwe postępowanie' : 'mylne mniemanie, odstępstwo od pra ­ widłowości, normy, error', ' odstępstwo od właściwej drogi' () 'rozpusta, wszeteczeństwo'), 'błąkanie się, wałęsanie się, erratio' ; 'utrata panowania nad rnzumem, obłęd, szaleństwo, deliramentum, vesania' ; 'istota błądząca, po­ woduj ąca błądzenie' ....., pol. błąd błędu 'mylne mniemanie, fałsz, odstępstwo od prawidłowości, normy, pomyłka ; wada, zły nawyk' , stpol. od XV w. często 'o przekraczaniu nakazów i przepisów religijnych' , też 'błądzenie, błąkanie się' (dziś dial., Karłowicz SGP, Kucała PSM), 'bezdroża, manow ce' , ' szaleństv. o, utrata pa­ nowania nad rozumem, obłęd' (dziś dial., Karłowicz 1. c.), w XVI w. także ' ma.mość, ułomność, nieszczęście' ; 'błądzący w sprawach wiary, heretyk' (SP XVI IBL, L.), dłuż. błud 'błędny ognik' , dawne i dial. też 'error, błąd, pomyłka' , głuż. błud 'pomyłka, omyłka; zmieszanie, konfuzja; obłąkanie, obłęd' , czes. blud 'błędne mniemanie, błąd, omyłka, error' (w tym znaczeniu od XIV w.), 'herezja, kacerstwo' , u Husa też 'wszeteczeństwo, rozpusta' (Novak SlHus), dial. 'błądzenie' (Kubfn Kladsko), 'jakaś roślina powodu­ j ąca błąkanie się, błądzenie' (Bartos DSM), czes. bloud ' narwaniec, dureń, głupstwo' , notowane już u Gebauera jako blud (ale nie poparte przykładem), sła. blud 'niewłaściwy pogląd, omyłka, error; herezja ; chorobliwe urojenie, majaczenie; błądzenie', dial. blUd 'roślina nostrzyk, Melilotus' ; słe. bli}d 'omyłka, błąd, error; rozkosz, rozpusta; obłęd, szaleństwo', sch. blUd 'rozpusta, nierząd, rozwiązłość' od XIV w., dawne od XVI w. też 'mylne mniemanie, pomyłka, error' , 'rozkosz, żądza' , scs. GlłliiiJ.'L 'rozpusta, rozwiąz­ łość; cudzołóstwo' ; rus.-cs. Gl\OVA'L ' error, pomyłka, błąd' , 'rozpusta, nierząd, cudzołóstwo' (stąd bułg. 6Ayo 'nierząd; zamęt, zamieszanie, bezład' , maced. 6Ayo 'rozpusta' , ros. 6Ayo -a 'ts.' , ukr. 6Ayo, brus. 6Aya 'ts.' ) ; ros. dial. 6Ayo ' błąkanie się, błądzenie', ukr. dial. 6Aya 'błąkanie się, błądzenie ; nierzysta siła powodująca błąkanie się' , u Ż el. 'omyłka, błąd, error' , brus. dial. 6Ayo ' zgubienie drogi,

2 72 właściwego kierunku' , dial. poleskie 6.4yo 'zamroczenie, zamęt w głowie' (Leks. PolesI>ja 21). ,...., Por. dłuż. dawne bluda = blud, słe. bl{Jda 'error', sch. XVI-XVII w. blUd f. (i dziś jako rzadkie = blUd m.). Wyraz motywowany podwójnie: na stare nomen z wokalizmem -o- do blęsti blędą nawarstwił się wtórny derywat wsteczny od bl(> diti. Dokładny od­ powiednik: lit. blandas 'zaćmienie (umysłu)'. T.Sz. - F.S.

blQdLnica zob. blQdLnik'L blQdLnik'L bl�dbnika 'kto błądzi, błądzący ', fem. blgdLnica

'"'"' pol. dawne błędnik -ka od XVI w. ' człowiek błądzący, heretyk' , od XVIII w. 'labirynt' , dial. 'błędny ognik' (Karłowicz SGP), dłuż. blud­ nik -ka 'człowiek błądzący, błąkający się ; duch błędny; błędny ognik' , głuż. bludnik -ka 'człowiek błądzący, wyznający błędną wiarę, heretyk' , u Pfuhla też ' duch błędny; obłudnik, hipokryta', czes. bludnik -ka 'heretyk (przestarz . ) ; baśniowa istota nadprzyrodzona' (SSJO), stczes. już w XIV w . •kto błądzi, kto jest w błędzie' , sła. bludnik -ka 'heretyk ; tułacz, włóczęga' (Isacenko SRS ) ; słe. blodnik -ka liter. 'kto błądzi, błąka się' , przestarz. 'rozpustnik' , sch. blUdnik -ka 'kto błądzi' : dawne 'heretyk' , dziś 'włóczęga, błąkający się' (u Vuka jako zach.), 'rozpustnik, wszetecznik' (w tym znaczeniu od XIV­ XV w. ), sos. GlllńJ\LHllK'h -Kil 'rozpustnik, fornicator' (Supr. ) ; rus.-cs. w XI-XIV w . GllOl(J\LHllK'h -Kl\ 'scortator' (stąd bułg. 6.4fonuK 'ts.' , maced. 6AyonuK 'ts.' ), ros. arch. 6AyomiK -nuKa 'rozpustnik, cudzołożnik', dial. 'psotnik, zbytnik; szkodnik' (SRNG), ukr. przestarz. 6.4yoHUK -nuKa 'roz­ pustnik' , u Żel. 6AyoHu1< -Ka 'człowiek sprośny, nieprzyzwoity' , 'labirynt' , u Tymcenki z XVI-XVIII w. 6.4y01lUI< ' kto błądzi' . ,....., blf>dbnica : ""' pol. w XVII w. błędnica 'zjawisko mamiące, mamidło' (L. ), dłuż. bludnica 'błądząca, błąkająca się ; zakład dla obłąkanJ ch' , w NW ' ein Spreearm in Burg' , głuż. bludnica ' mara, mamidło ; zakład dla obłąkanych' , sła. rzadkie bludnica 'żebraczka; heretyczka' (Isacenko SRS ) ; słe. blodnica liter. 'meretrix' (SSKJ ), sch. o d XIV w . blUdnica ' meretrix' , dziś też bludnioa 'coś co błądzi, błąka się (o planecie) ; dom rozpusty' , sos. GlllńJ\LHll'lil ' meretrix' ; rus.-cs. XI-XIV w. GllOl(A (L)H11qtt 'meretrix' (stąd bułg. 6.4f0Hut1a, u Ge­ rova 6AyoHUtja 'ts.' , maced. 6Ay0Hut1a 'ts.' ), ros. przestarz. 6Ayonut1a 'ts.' , dial. fem. do 6AyonUI< (SRNG), ukr. przestarz. (u Tymcenki z XVII w.) 6.4foHUt/R ' meretrix' . ,....., Od blf>dbno, o budowie zob. 90-1, 98. T.Sz. - K.H.

bl{Jdbniko :

blQdLD'L 'związany z niewłaściwym postępowaniem, związany z błędem, błądze­

niem' : 'zawierający błąd, mylny' , 'będący w błędzie, odstępujący od wła­ ściwej drogi' () 'grzeszny, rozpustny, niemądry' ), 'błądzący, błąkaj ący się, zabłąkany ; obłąkany' ; ' sprowadzający na niewłaściwą drogę, wprowadzający w błąd, zwodniczy ' ,....., pol. blędny 'zawierający błąd, fałszywy; błądzący, błąkający się; wpro­ wadzający w błąd, zwodniczy; obłąkany, nieprzytomny' od XV w., stpol. (z oboczną postacią blądny, por. słi. blf>dni) w szerszym znaczeniu, także 'grzeszny' od XIV w. ; koń, w6l błędny 'błąkający się, błądzący, zabłąkany' , dłuż. bludny 'zawierający błąd, mylny; wprowadzający w błąd, zwodniczy ; obłąkany, pomylony', u Jakubicy XVI w. ' błądzący, błąkaj ący się' , głuż. bludny 'zawierający błąd, mylny', 'obłąkany, pomylony' , czes. bludny ' za-

273 wierający błąd, mylny ; heretycki, kacerski ; będący w błędzie, błądzący, błą­ kaj ący się, tułaczy, wędrowny', stczes. też 'grzeszny; wprowadzający w błąd, zwodniczy, powodujący błądzenie' , sła. bludny ' zawierający błąd, mylny; błądzący, błąkający się, tułaczy, wędrowny ; zwodniczy, powoduj ący błą­ dzenie' ; słe. bl(jden -dna 'błąkający się, błądzący, tułaczy, wędrowny; zwodniczy, wprowadzający w błąd, uroj ony' , sch. blUdan -dna -dno 'rozpustny, rozwiązły, nierządny' od XIII w., 'błąkający się, zbłąkany' (RS.AN), w języku dawnym od XVI w. 'będący w błędzie, mylny, fałszywy, erro:re captus', 'rozkoszny, miłosny, voluptarius', u Vuka tylko bla dni sin ' syn marnotrawny' , scs. IHl16Jl.hH'L 'rozpustny, rozwiązły, wszeteczny, lubieżny', &lll6Jl.hHJ.11t ChlH'L ' syn marnotrawny' (stąd: rus.-cs. &llOVJI."""'" ' &llOVJI."""'" cYH'L > bułg. 6.1tyoe1-t, u :Mladenowa BTR też 6.1ti.oe1-t, 6.1tyom cu1-t, maced. 6.1tyom, ros. 6.1tyo1-tbiu, 6.1tyOHblU dm, ukr. 6.1tyOHUU, brus. 6.1tyOHbl CblH 'ts.' ) ; ukr. 6.1tyo1-tuu ( u Żel. też 6.1tyonuu) 'zbłąkany, błąkający się; błędny, mylny, zwodniczy (np. o drodze)' , brus. dial. 6.1tyo1-tbiu 'zbłąkany, błąkaj ący się (o bydle)'. Derywat od bl!Jdo, blgditi. F.S. blQkati (sę) bl(JkajQ (sę) dial. płn. 'wałęsać się, włóczyć się, tułać się, błądzić, vagari' ......, pol. w XVIII w. bląkaó kogo 'wprowadzać w błąd, powodować błądze­ nie, błąkanie się', dziś bląkaó się 'chodzić nie mogąc znaleźć drogi, wyjścia, błądzić ; wałęsać się, tułać się, kluczyć' od XV w. (w XVI w. też blękaó się), w XV-XVI w . błąkający 'błądzący, vagus', czes. dial. moraw. blukat' (se) 'tułać się, błąkać się, wałęsać się' , o różnych dial. wtórnych ekspresywnych postaciach, np. blunkat (se), blonkat, bluncat (se), bloncat (se), zob. :Machek ES 35, sła. dial. wsch. blukac śe 'ts.' (Kalał, Buffa DIM Lńka); ros. dial. 6.1tyKamb nowogrodzkie, kurskie, woroneskie 'błądzić, wałęsać się, włóczyć się' , 6.1tyKambcll 'włóczyć się' , ukr. 6.1tyKamu a10 -{icut 'błądzić, błąkać się; tułać się, włóczyć się' , dial. 6.1tyKamuc!l 'błądzić, włóczyć się, chodzić bez celu' ' bru� . �.flyKĆlt/b -10 -em 'wałęsać się, błądzić, włóczyć się', u Nosoviea , 611yKat1t1a ts. ......, Płn.slow. nowotwór do bl'}diti (zob.) j ak brukati : bruditi, nl} kati : nl}diti. Por. lot. blankstU 'odstępować, odchodzić na bok', blankstUies · ' włóczyć się, wałęsać się, wałkonić się' . Buga RFV LXX 101, Sławski SE I 36, Vasmer REW I 95. - Iljinskij PF XI 190-1 dopatrywał się tu dekompozycji prefiksu z *ob-l(Jkati (rekon­ struuj ąc *l2 kati ' czynić zakręt, zbaczać z drogi' ) pod wpływem blgditi. ,_,

-

T.Sz. - F.S. bl"Lcha 'mały bezskrzydły owad z rzędu Aphanitera, pasożytujący na ssakach

i ptakach, pulex' '"" pol. od XV w. pchla (forma przestawiona z *blcha, por. niżej bułg. dial. 6ox.1ta, tak Briickner PF VII 182-5 , Rozwadowski GJP 193, :Meillet SO 7 7 ; inne, mniej przekonuj ące obj aśnienie dał Ułaszyn PF VII 425-70, PorJ IX 33-8 : blcha > plcha ) pchla), dial. oprócz najczęstszej postaci pchla też pcha, pka, pla; na peryferiach zachowane formy pierwotniejsze z nagło­ sową spółgłoską dźwięczną: blecha ( : plecha), blycha, zob. :MAGP VIII m. 389, cz. II s. 125-6, połab. blaxfł, dłuż. pcha, dial. bcha (stare blocha według :Muki I 42 zapożyczone od słowackich kolonistów), głuż. pcha (też dial. , :Mi­ chalk Neustadt), tcha, dial. bka, tka, u Bernekera SEW 62 też dial. blokha,

18

-

Słownik prasłowiański t. I

274

blacha - blbkn()ti

czes. blecha (też dial. , Gregor Slav.-buc.), dial. blecha (Steuer Baborów ), stczes. w XIV-XV w. blcha (Gebauer HMÓ III 1, 179, 190-1), gen. pl. blech (stąd czes. blecha, zob. też HMO I 63), dial. z r. 1511 blucha (tak Ge­ bauer I. c. I 295), sła. blcha, dial. bliha, blixa (Kalał, Sipos Biikk-Gebirge 235, Buffa DIM Lńka 133), bl'xa (Stanislav Liptov 171), blucha (Kalał), bucha (Machek ES 34) ; sle. bólha, dial. b�xf! (Tominec Orni vrh), sch. od XV w. buha (RJAZ ), buva (buha, buva, RSAN), dial. czak. buha buhi, buka buki, es. 1wL�ll , bułg. 6Mxa, dial. 6ii1u1a, 6ouAa, 6axAa, rodopskie 6iiAa, 6Ma (BDial. II 134), maced. 6oJlea, dial. bliixa (Małecki SW), 6yea, 6ya (Vidoeski Kumanovo 54) ; rus.-cs. &l'l'L�ll , &'Ll'lo�" ' &l'IO�ll, ros. 6Aoxa, pl. 6Jlóxu, ukr. 6Aoxa, brus. 6Jlb1xa. ,....., Por. połab. blaxvoj nom. acc. pl. (*bloxavy). Dokładne odpowiedniki w bałt. : lit. blusa, lot. blusa 'ts.' Inne języki ie. mają nazwy podobne, ale nie dające się sprowadzić do wspólnej prapostaci. Podobne przekształcenia (związane zapewne z tabu, zob. Havers NLS 127) spotykamy też w innych nazwach robactwa, por. gn'ida, VoŚb. Z nagłosowym b- lub bh-: afgańskie vraza (< *brusa), gr. tliu/../.oc. ( gen. sg. (*pl'usca), dłuż . bluśó -a, bliśó (i < 'u, Muka HLF 108-9), dial. blySć (Muka 1. c. przyjmuje adideację do blyśó 'blask' ), głuż. bluSó, stczes. bl'u8ć (Machek ES 35, dial. tylko w wyrażeniach je jag bluSć 'mizerny, wynędzniały', bledy jak bluśó 'blady' , Malina Mistfice, Bartos DSM: wsch.moraw., Machek ÓSR 207-8), sła. dial. bl'ust' -u; słe. bljuSć, sch. dial. pljitśt (Vuk), es. Gl'llOWTb; ros. nA10Uf -a, u Dala też 6A10Uf, ukr. nA10Uf -a, dial. zach. 6A10Uf : nA10Uf (Żel., Makowiecki Sł. bot. 173-4), brus. n;i10iu'l -y. "" W poszczególnych językach slow. pierwotna nazwa rośliny 'Hedera helix:' przeszła też wtórnie na rośliny przypominające czymś bluszcz: stpol. w XV w. bluszcz 'kurdybanek, Glechoma hederacea' , błotny bluszcz ' słodkogórz, Sola.num dulcamara' , dial. bluszcz 'fasola' (M.AGP VII m. 315), sła. dial. bl'ust' -u 'roślina psianka czarna, Solanum nigrum' ; słe. blju8ć 'Tamus communis; przestęp biały, Bryonia alba' , plUSć 'żywo­ kost lekarski, Symphytum officinale' , dial. ljuse 'Tam us communis' (już w XVII w. bluSć, ZNZO XXXI 1, 198, por. też Strekelj AslPh XXVII 64), sch. od XV w. bljuśt m. ' Tamus communis' (dial. czak. bljuśó zob. Ne­ manić Sitzungsber. d. phil.-hist. 01. OIV. Bd. I s. 369, 428), dial. też bluz, bljuz(d) 'ts.' (synonim: zmijino groźde), kajkawskie u Belostenca bljuść ' szparag, Asparagus silvestris' , bułg. dial. 61110iu , nA10iu ' chmiel, Humulus lu­ pulus; Tamus communis' ; ukr. dial. zach. 6A10iu 'słodkogórz, Solanum dulcamara', nAWUf 'kurdybanek, Glechoma hederacea' . Etymologia niepewna. Z dotychczasowych objaśnień najbardziej prawdo­ podobna możliwość związku z bl'bvati bl'ujQ 'wymiotować, vomere' . Wg Mo­ szyńskiego PZJP 64 spożyte jagody bluszczu powodują wymioty, stąd używa się ich jako środka wymiotnego. Budowa w szczegółach niejasna. Może z pierwotnego *bl'ust-jb, por. sch. dial. bljust 'Bryonia alba' (RSAN, w RJ.AZ ' Tamus communis', 'Humulu.s lupulus' ), u Vuka bljuśtiti 'brzydzić się' :

bl' uśćb - bl' uzgati

280

bljuśti mi srce 'odczuwam wstręt, brzydzę się' , bljutav : bljutak 'budzący ob­ rzydzenie, wstręt, o potrawach' , w RJAZ wyjątkowe bljus m. 'wybuch (krwi), eruptio (sanguinis)', nawiązujące może do stpol. bluszczeć : pluszczeć 'wytryskać, wypływać strumieniem' ; por. też w RSAN: bljuśt f. 'zepsute, spleśniałe wino ; rodzaj krosty na twarzy (por. pol. dial. bluszcz ' narośl na. dębach i bukach' ) ; ciekła plwocina, która się wydziela przed wymiotowa­ niem' (co do różnicy znaczeń por. np. maced. 611yjct6UtJa 'plwocina' : 'Lolium temulentum' ). Wczesną zatratą motywacji objaśnić trzeba postać pl'uśćb zapewne pod wpływem asymilacji na odległość (por. w przeciwnym kierunku: sch. dial. bljuz, bljuzd), o zmianach tego typu zob. Solmsen KZ XXXVII 579, En­ dzelin ZslPh XVIII 115. Ze względu na trudności morfologiczne mniej prawdopodobne łączenie z ie. *bheug-, *bheugh- 'giąć, zginać, skręcać' (próby Bernekera IF X 151, Osten-Sackena IF XXIV 238-9, Iljinskiego .AslPh XXIX 486, RFV LXII 257). Strekelj .AslPh XXVII 64-5, Berneker SEW 65, Vasmer R S V I 180 (o zasięgu rośliny), REW I 96. T. Sz. - F'.S. ' tryskać, chlustać, effundere (effundi) cum strepitu' , przen. 'pleść niedorzeczności, paplać, ineptire' ; perl. bl'uzgnQti "' pol. bluzgać -am 'tryskać, chlustać, rozpryskiwać się' , u L. w tym znaczeniu nie notowane, XVI-XVIII w. 'pleść niedorzeczności, bredzić głupstwa, bzdurzyć, paplać, bajać' ; słe. bljuzgati -gam 'brodzić w błocie, chlupać, pluskać' , sch. od XVIII w.

bl'uzgati bl'uzgaj{>

' chlustać, tryskać, chlupotać (effundi cum strepitu), człapać po błocie w przemoczonym obuwiu, lać (o deszczu); pleść niedorzeczności, paplać (ineptire )' ; ros. dial. zach. ÓA1Ó32amb 'bredzić niedorzeczności, paplać'. r"-.1 W podobnym znaczeniu zaświadczony w pol. i sch. wariant z bezdźwięcz­ nym wygłosem pierwiastka bl'uśćati, bl'uśćiti : stpol. bluszczeó ' bluzgać, tryskać, o krwi' (XVI-XVIII w.), sch. dial. bljuśteti -tim : bljuśtiti 'wy­ dzielać się, ciec silniej (o plwocinie)', bljuśtiti 'rzucić, wyrzec coś niesto­ sownego' . Por. derywowane wstecznie: pol. bluzg 'wytrysk, chlupnięcie, bryzg' , słe. bljuzga 'chlapanina, płynne błoto' , sch. dial. bljuzga : bljuzga 'ulewny deszcz, grząskie błoto'. Perf. pol. bluz(g)nąć 'trysnąć, chlusnąć, rozprysnąć się' ; słe. bljusniti bljusnem : bljusniti kaj 'wyrwać się gwałtownie z jakąś uwagą' (też dial., Tominec Crni vrh), sch. bljuznuti -nem 'buchnąć, wytrysnąć (np. o wodzie, krwi, ogniu)', dial. też bljusnuti, bljuhnuti; ukr. 6/r/Ó3Hymu -Hy ' buchnąć, trysnąć; wyrzec, wygadać, palnąć jakieś słowo', u Żel. też 611103Hymu 'wytrysnąć, wybuchnąć' , 6111ÓxHymu 'buchnąć, trysnąć' , dial. bojkowskie ó11 'y311ymu 8 o'l.u 'powiedzieć coś obraźliwego, zuchwałego' (Slav. Leks. 83 ). Pierwiastek ten sam co w bl'bvati bl'ujQ (zob.), z ekspresywnym -zg- (wy­ mieni�ącym się z -g- jak -sk- z -k-, zob. l\Ieillet SC 215 ). Dokładny odpo­ wiednik : lit. bliauzgóti 'pleść niedorzeczności, bajać' , por. też bliauzyti, bliaugzti 3 sg. bliauzgia 'ts.', bluzge'ti 'o odgłosie przy stukaniu, drapaniu' , lot. blauzget blauzgu 'brzęczeć, trzeszczeć, stukać, rozbrzmiewać; gadać, paplać' , bluzget 'pluskać (się)' .

bljuzgati bljuzgam, bljuzgati bljuzgam

bl'uzgnQti:

bl'uzgati - b]botati Buga RFV

LXX 101,

Machek Studie

15, 17,

281 Otrębski LP

bl'uzgngti zob. bl'uzgati bl'uzna zob. blizna 1 bl'uzniti bl'uzn'e 'pleść niedorzeczności, bredzić, bajać, ineptire'

I 123-4. T.Sz. - F.S.

('o' pol. bluźnić 'uwłaczać temu, co j est przez religię uważane za święte, urągać, blasphemare, maledicere' od XV w., w XVI w. też 'lżyć, obrażać, spotwarzać' (poza sferą wiary i religii), dial. 'przeklinać; mówić głupstwa, opowiadać o sprośnych, nieprzyzwoitych syrawach ; marnować czas, żyć nie­ porządnie' (Karłowicz SGP, Nitsch DPS, Szymczak Domaniewek), czes. blouzniti 'bredzić, np. w gorączce, mówić od rzeczy; marzyć' , dial. bl'uznit', blUznit' 'mówić od rzeczy o nieprzyzwoitych sprawach ; paplać; łajać kogoś' (Bartos DSM, Jungmann, Sverak Karlovice), sła. bluznit' 'bredzić w gorączce; marzyć, śnić' ; ukr. 61t10J11umu -mó -11uut 'blasphemare' (już Leks. Zyz. 1596, s. 99; za­ pewnt z pol.), brus. 61t7Ó31ł itJb 'mówić głupstwa' , 61tlÓJ1łitJtJa ' śnić się, roić się' , u Nosoviea 61t10J1tftJb 61t10JHIÓ 6.1tlÓ3Him 'mówić głupstwa; blasphemare' . ,.._, Por. 1. z nagłosem bezdźwięcznym: czes. plisniti 'łajać, strofować kogoś' , dial. płd.-wsch. pUzniti 'ts.', sła. dial. pluznit' 'plotkować, paplać, bredzić' (Kalal) ; 2. z uproszczeniem nagłosowej grupy spółgł.: czes. dial. wsch. louzniti 'łajać' (Pfir. slov.). W niewątpliwym związku z bl'M;ati bl'uje, bl'uzgati. Pierwotnie więc 'wy­ rzucać z siebie plwociny, wymiociny' ) ' pluć słowami, pleść niedorzeczności, bzdurzyć' . Bezpośrednią podstawę stanowiło chyba nomen bl'u-znb, por. poi. dial. wyjątkowe bluźń (Karłowicz SGP: okolice Pińczowa) o znaczeniu nie­ pewnym, może 'zły, nieprzyzwoity postępek, uczynek' , stpol. wyjątkowe XV w. bluźny 'obelżywy, bluźnierczy' . Baudouin de Courtenay PF III 4 72, Bruckner IF XXIII 217, Sławski SE I 35. - Machek ES 35 uważał za ekspresywny nowotwór od blgditi. T Sz. - F.S. Mało prawdopodobne. .

blbotati blbot'(> ' niewyraźnie, niezrozumiale mówić, bełkotać, mamrotać' (: 'pa0

plać b�dury' ) ; 'o odgłosie gotującej się albo płynącej wody, bulgotać, szemrać' ,....., poi. dial. bełkotać -oce 'gulgotać, o głosie indyka' , bolbotać -ocę 'jąkać się, niewyraźnie, niezrozumiale mówić, bełkotać, mamrotać' (Karłowicz SGP: Mazowsze, okolice Tykocina), u L. z końca XVIII w. 'mącić, mieszać płyn', kasz. -sli. bvulb11otac -ocą 'mówić szybko, niewyraźnie, bełkotać; chlapać się w wodzie, babrać się w błocie, mieszać płyny', dłuż. dial. blubotaś 'bulgo­ tać, wrzeć; szemrać (o płynącej wodzie); bełkotać, jąkać się' , czes. daw­ niejsze blbotati -tam 'bulgotać, kipieć, wrzeć; bełkotać, jąkać się' (Jungmann), dial. bl'botat : blbotat -oce 'bulgotać, wrzeć; szemrać, o wodzie' (Bartos DSM, Malina Mistfice), sła. blbotat' -oce 'o odgłosie wody wrzącej lub płynącej, bul­ gotać, bełkotać' , dial. też ' paplać, gadać, jąkać się' (Kalał ) ; maced. dial. 601t6omu 'huczy, rozlega się ( o dźwięku)' ; ros. dial. 601t6omamb -6o'ly -6ó'letttb ' mamrotać, bełkotać, mówić niezro­ zumiale; pleść bzdury, paplać' (nie tylko zach. jak u Dala, ale też na Uralu, SRNG), ukr. dial. 601t6omamu -o'lj -ó'leiu ' niewyraźnie mówić; paplać, traj­ kotać, gadać' , brus. 6a1t6amatJb -atty -ó'laut 'pleść bzdury, paplać, trajkotać; bełkotać, krzyczeć niezrozumiale; gulgotać, o indyku' . ,.._,

bJbotati - bJkati

282

Stąd nomen actionis albo nomen agentis bJboto : pol. dial. bolbot 'bełkot, niezrozumiałe mówienie' (Karłowicz SGP : okolice Tykocina), kasz.-słi. bul­ bot, bvuzbvot ' człowiek wiele i prędko mówiący ; mówiący niewyraźnie ; mówie­ nie szybkie, niezrozumiałe' (Karłowicz 1. c. ), sła. blbot -u 'bulgot, bulgotanie, szemranie' ; ukr. dial. 6oA6óm : 6ó;i6om 'gaduła, papla' . Por. należące tu słabo zaświadczone chyba późniejsze innowacj e: bJbotati: sła. blbtat' 'bulgotać, szemrać' , czes. dial. moraw. bl'ptat 'rozgotowywać się' , roz-blptane j'idlo 'rozgotowane jedzenie' (Machek ES 35); bJbati : dłuż. dial. bulbaś 'toczyć się z łoskotem' ; bJbo: czes. blb, blbea -bee 'kretyn, głupiec, idiota, matoł', blby 'głupi, szalony', sła. blby 'ts.' (pierwotnie 'człowiek niezrozumiale, niewyraźnie mówiący' , por. łac. balbus 'człowiek bełkocący, bełkotliwy', stpol. u Mączyńskiego balbod 'ts.', zob. bolbotati i Machek ES 34); bJblati : sła. dial. blblati - am 'wydawać chlupocące dźwięki (o cieknącej lub wrzącej wodzie), bulgotać, szemrać ; paplać, gadać; j ąkać się, bełkotać' ( Kalal, Jungmann), blbla blbla ! o nieartykułowanych dźwiękach człowieka, któremu wycięto język (Schulze KZ L 129); bJboliti: bułg. 6M6ó;i.n -uiu, dial. też 6;io6ó;iR, 6Aa6ó;i.n 'szemrać, bulgotać (o płynącej wodzie)', dial. ' mówić cicho, niejasno, niepoprawnie' . Dźwkn. Pierwiastek bJb- ( : bolb- : bleb- zob. bolbotati, bolboliti, bolboniti, bolbositi, blebetati). Por. lot. bulbulet 'bić, grzmocić; huczeć, dudnić; krzyczeć, wołać' , łac. bilbere 'bulgotać, o płynach' . Inne odpowiedniki ie. pod bolbotati:

blebetati.

Berneker SEW 117, Sadnik - Aitzetmuller VWSS 166-7. V. Machek, Zeitschrift flir celtische Philologie XXVIII, 1960, 68-9, ES2 56 łączył czes. blby z stirl . borb, borp 'stultus' z ie. *burbos. Nie widać podstaw. -

T.Sz. - F.S.

b!cati b]ćQ dial. zach. 'o ogniu : palić się gwałtownie, huczeć, buzować'

,......, pol. dial. podhal. belaeć 'palić się gwałtownie, huczeć, buzować' , czes. dawne blćeti blći, dial. blćet, blćat blćim 'ts.' (Bartos DSM, Malina Mistrice), na wsch. Morawach : ohen vy-blCal 'wybuchnął' (Bartos 1. c.), sła. blCat' blCi 'palić się płomieniem, płonąć, pałać' . ,......, K.P. - F.S. Dźwkn., do rodziny bJkati (zob.).

b!kati b]ćQ : bJkajQ dial. płn. ' o odgłosie płonącego ognia, poruszonej, mąconej, wrzącej wody' , 'bełkotać, paplać, gadać' , perf. b!knQti

dawne belkać bełczę 'mącić płyn przez nagłe poruszenie' w.), dłuż. dawne balahaś -cham 'paplać; trajkotać' , czes. blkati 'buchać w górę, o płomieniu ; migotliwie płonąć' , moraw. blkat blkU też 'o bul­ gotaniu przy wrzeniu' (Bartos DSM), blkat 'bełkotać, bulgotać, szemrać', ' migotać' (Belic Dol. ), sła. blkat' -a : blkat' -a 'palić się płomieniem, płonąć, pałać' , dial. wg Kalala też 'bełkotać, bulgotać' ; ros. dial. 6ó;iKamb -Ka10 'paplać, gadać' (SRNG, Dal), ukr. 6ó6Kamu -Ka10 'dzwonić; paplać, gadać, pleść', brus. dial. 6ó6KatJb 'o odgłosie przy zanurza­ niu w wodzie (np. o kamieniu rzucanym do wody, plusku ryby)'. ,......, W płd.slow. nie zaświadczone, w sch. bJk- ) buk-, a więc bJkati zlałoby się z bukati (zob.). Perl. h!kngti : stpol. XV w. belknienie ' plusk wody, sonus aquae pulsae', wz-belknąć 'wzbić się (o dymie)' , sła . bl'knut' 'buchnąć płomieniem, zapłonąć' ; ,......, pol.

(L. XVIII

b]kati - b] k _ _

_ _ _ _

283

ros. dial. 6ó4KHymb : 6011KHYmb 'wypaplać, palnąć coś niestosownego', ukr. 6óeK11ymu 'zadźwięczeć, zadzwonić; palnąć głupstwo, chlapnąć' , brus. dial. 6óe1rnyt1b perf. do 6óeKalłb· Dźwkn. Por. interiekcj e: czes. dial. moraw. blk ! 'odgłos buchającego pło­ mienia' , sła. bl'k! : blk ! 'ts.' , ukr. 6oeK ! ' brzdęk !, trzask !', brus. 6oeK ! 'o dźwięku przy wpadnięciu czegoś do wody, plusk : ' . - Tego samego typu dźwkn. : dniem. bulken, hol. bulken 'ryczeć' , stang. baelcan 'krzyczeć' , ang. belch 'buchać (o ogniu, dymie), miotać, wyrzucać z siebie (ogień, lawę, dym )'.

K.P. - F. S.

b\knQti zob. b!kati b\kotati b] kot'Q dial. zach. 'o głuchych, gardłowych dźwiękach, bulgotać ; mówić

niewyraźnie, niezrozumiale' ; 'o palącym się gwałtownie ogniu' ,_, pol. bełkotać (rzadko belgotać znane też dial., notowane od XVIII w. ) bełkocę : bełkoczę 'mówić niewyraźnie, niezrozumiale, jąkać się' , w ogóle 'o głuchych, gardłowych dźwiękach' od XVI w., stpol. bełkotać bełkocę (dial. również bełkotam), też 'o mowie dziecka' (XVI w.), 'o palącym się gwał­ townie ogniu' (XVI w., zob. b]cati), czes. blkotati -ota (dial. -oce) 'bulgotać, np. o potoku, o wodzie wrzącej ; szemrać' , dial. też ' niewyraźnie, niezrozu­ miale mówić; migać, migotać, o świetle' (Malina Mistfice, Bartos DSM), sfa. blkotat' -ooe 'palić się płomieniem, płonąć', diaJ. wg Kalala też 'bulgotać, o głuchych, gardłowych dźwiękach' . Por. ukr. 6e11bKomcimu Ko tty -Kótteta : 6e11b1wm fmu -Kotty -Komuta ' niezrozu­ miale, niewyraźnie gadać' . Do rodziny bJ kati, b]ćati, zob. s. 52-3. K.P. - F.S. ,_,

-

blkot'L dial. płn. 'bulgotanie, głuche gardłowe dźwięki, niewyraźna niezrozu0

miała mowa' : ' człowiek mówiący niewyraźnie, niezrozumiale, j ąkała' row­ nickie 'przeklęty', veseo 'wesoły' : ' biedny, nieszczęsny' . Znaczenie ' głupi' rozwinęło się na Rusi z 6Jla:»eeHHb1u, 61lazóu jako epitetu dla szaleńoów. Preobrazenskij ES 27-8, Havers NLS 132-3, Sławski SE I 35-6, Vasmer REW I 90. - Mało prawdopodobna rekonstrukcja blago, i próby nawiązania do łac. flaccus 'bezsilny, zwiotczały, słaby' , gr. �ĄCiĘ �ĄCixóc;; 'słaby, głupi' czy łac. flagitium ' zniesławienie, sromota' (zob. Berneker SEW I 58, Walde - Hofmann I 507, Reichelt KZ XLVI 344, Prellwitz BB XXV 282-3 ) . - Fraenkel ZslPh XXI 150-1, zestawiał blago z lit. blagnas ' nieodpowiedni, niestosowny, zły' porównując różnicę wokalizmu z lit. slabnas : slow. slabo. T.Sz. - F.S.

bolg'L

bolna 1. 'biaława cienka tkanka w organizmach żywych, dzieląca, łącząca lub

20•

okrywająca poszczególne narządy, otoczka, osłonka, membrana ; prymi­ tywna szyba okienna; skóra, pellis ; biaława warstwa drzewa znajdująca się tuż pod korą' "' poi. blona 'membrana', stpol. w XV w. 'łożysko, w którym znajduje się płód; plaster' , w XVI w. też ' bielmo, biaława plama pokrywaj ąca ro­ gówkę oka ; otrzewna; jelita ; szyba w oknie' (też dial., Moszyński KLS2 I 529) , dial. 'chmura, obłok' (kasz ., zwykle pl. blonJ) ; 'rodzaj tłuszczu zwierzęcego, tłuszcz obrastający kiszki świńskie, tłuszcz wokół żeber' (AJK I cz. II

308

bolna - bolnbje

s. 108-10, też z Lubelskiego), dłuż. dawne błona ' otoczka, osłonka, mem­ brana' (Chojnan), czes. blko dem. od bolto

boltbce : dłuż. blośco 'zarośla, lasek na błotnistym terenie' (*boltbce), stczes. w XV w. blatce dem., też NM Blatce (Profous MJC); sch. od XIV w. bliice dem., też NM (RJAZ: Serbia, Bośnia, Hercegowina), bułg. dial. 6Aamąe dem. (Gerov), NM Ellaąa « *Ellamąa, pierwotne pl., BER), na stbułg. *baltbce wskazuj e gr. NM BotA't'e-rcn (Vasmer SG 150 ) ; strus. w }( V w . BOrnTblJ€ dem., ros. 60Aómt1e dem., ukr. 601l fmt1e dem ., na Polesiu 60Alimt1e, 6oAymąe 'ts.' (Tołstoj SGT 145), w XVI-XVIII w. 6ollomąe (Tymcenko ), brus. 6allómąa n. dem. ,...., bolt?Jko : poi. od XVI w. blotko dem., też dial. kasz. (Lorentz PW, u Sychty SK ' staw' ), dłuż. blotko ' zarośla, lasek liściasty' , pl. blotka 'mały teren błot­ nisty, bagnisty, zwłaszcza porosły laskiem' , głuż. blótko dem. (Pfuhl), czes. blatko dem. ; na stbułg. *balt?Jka wskazuj e gr. NM Boc:>..-rouxoc (Vasmer SG 161). ,...., Od bolto, o suf. -bee, -oko zob. s. 101, 93-94. K.H. - F.S. ,....,

,....,

boltJ.n'l> boltbna boltbno 'związany z błotem, bagnem, błotnisty, bagnisty, grząski ; zrobiony z błota, gliny, paluster ; luteus' -.... poi. blotny od XV w., dłuż. blotny, głuż. blótny, czes. przestarz. i dial. blatny, stczes. blatny, sła. blatny; słe. blaten -tna (już u Megisera), sch. blatan -tna od XV w., es. Bl'lllTbH'L , bułg. 6AameH -mHa, maced. 6Aamm -mHa ; ros. 6oAÓrnHblU, ukr. 6oAÓmHuu, brus. 6aAÓmHbl. ,...., Por. też 1. powstałe już na gruncie poszczególnych języków slow. formacje z suf. -iko, -ica (o ich funkcji zob. s. 90-1, 98-9 ) na oznaczenie 'istot czy roślin żyjących na błotach, bagnach' albo też ' miejsc błotnistych, bagnistych' : boltbn-iko: poi. dial. blotńik ' zły duch; ryba piskorz, Misgurnus fosUis ; przezwisko odmiej scowe urobione od błot' (Sychta SK), stpol. błotnik 'bagno, kałuża' (L.), dłuż. błotnik 'mieszkaniec Błot, der Bewohner aus dem Spree­ wald', głuż. blótnik 'ryba tuńczyk, Thynmis', stczes. blatnik 'ptak błotny' ; słe. blatnik 'grążel żółty, Nuphar luteum' , sch. blatnik 'miejsce błotniste, bagno' (RSAN), bułg. dial. 6AamHuK 'roślina knieć błotna, Caltha palustris' (Gerov Dop. ) ; ros. 6ollÓmHuK 'roślina rzęśl, Callitriche' , dial. ' dzika gęś; żuraw; zły duch żyjący na bagnach; grzyb koźlak; roślina strzałka wodna, Sagittaria

313

boltbno - bolzina

sagittifolia', ukr. u ,Żel. 6011ómnu1< 'bagniste pastwisko ; ptak Limosa', brus. 6a11ómni1< 'roślina rzęśl, Callitriche' ;

boltbn-ica: stpol. blotnica 'pratum palustre' (już w XV w.), u L. z XVIII w. też 'roślina bagnica, Scheuchzeria', dial. kasz. 'roślina mącznica lekarska, .Arctostaphylos uva-tU'Si', głuż. blótnica 'roślina ba�nica, Scheuchzeria; zie­ mia bagnista' , czes. olatnice 'roślina bagnica, Scheuohzeria' , dial. 'chata zro­ biona z błota' (Kott Dod. DSM ) ; słe. bliitnica 'błotna woda; gatunek ryby, Squalius Agassizii' (Pletersnik), w SSKJ blatnica 'roślina namulnik brzegowy, Limosella aquatica' , sch. bllttnica 'błotnista niwa ; gtttunek gruszki' (RSAN), też NM (RJAZ ) ; ros. dial. 6011ómnut1a 'duch bagna, po d postacią młodej dziew­ czyny uwodzącej mężczyzn; droga przez bagno, mocz�ry', ukr. u Ż el. 6011ómnuw1 'roślina bagnica, Scheuchzeria' . 2. przymiotniki z suf. złożonym -bn-bsko: dłuż. btotań-ski ' zum Spreewald gehorig', scs. &MTLH-t>CK'L 'adi. a nomine civitatis pannonicae ductum' (już w Ż K). Od subst. bolto, z suf. -bno. T.Sz. - K.H. F S -

.

.

7' błotami , bagnami, pa­ luster' ,....., dłuż. 1iłotski 'mtlezący a.o "Blot, zum Bumpfwald, Bpreewald gehorig' : blotowski 'ts.', czes. f>latsky 'pochodzący ze wsi Bhtta' ; sch. bliitski 'palustęr, dotyczący wsi Blata', es. &1111 TLCK'L (Traktat Chrabra) : &IUTLHLCK'L 'adi. a nourine civitatis Pannonicae ductum' (już w Ż K), bułg., maced. 611ómc1.niiberstehenden mietnes der beiden Schlittensohlen verb:indet' (mietne ' die Stiitze auf den Schlittensohlen' ),

314

bolzina - bolźiti

bdlzit 'podpierać' , u Miihlenbacha ' den Schlitten mit den balzieni versehen, stiitzen' , stprus. balsinis 'poduszka' , pabalso 'ts.' . Por. też stind. wed. bar­ his n. 'podściółka, przykrywające ołtarz, posłanie z ziół, traw, na które kła­ dziono ofiary' , upa-barhariam 'poduszka, miękkie pokrycie' , awest. barazis 'poduszka, przykrycie', stwniem. balko, niem. Balken 'belka, bierwiono, kłoda' (germ. *balkan- ). Pierwotnie zapewne 'podkładka drewniana' . Wg Moszyń­

skiego KLS2 I 589: „wszystkie niemal nazwy dla poduszki. . . służą też Sło­ wianom do określenia pewnej części s ań i wozu, pełniącej funkcję podkładki pod pomost, drabiny czy wasąg" . Berneker SEW 70-1, Trautmann BSW 25-6, Persson Beitr. I 267 uwaga 3, II 849 uwaga 1, 799 uw. 2, Bruckner SE 31-2, Willman-Gra­ bowska Symb. Rozw. II 167-7 1, Pokorny IEW 122-3, 125-6.

T.Sz. - F.S.

bolz"L bolza dial. płd.-wsch. ' żmija, wąż'

,..._, sch. dial. blaza ' żmija, która według ludowego wierzenia strzeże skarbu' ; ukr. dial. zach. 6óAo3 m. 'duża żmija' (Żel.). Zapewne do ie. bhelg h- 'nabrzmiewać, pęcznieć' (Pokorny IEW 125-6, zob. bolzina). �or. polzo. Sadnik - Aitzetmiiller VWSS 5, 338. W .B. ,....._,

bolzLno dial. płn. 'belka podpierająca'

kasz .-słi. blozno ' nasad sań, pozioma belka leżąca na stramach sań' (AJK II m. 74, MAGP II m. 55), w AJK II cz. II s. 96 notowane też wy­ j ątkowe postacie by,ózno, byozńo, buezmve, z wtórnym wokalizmem rozbija­ jącym grupę spółgłoskową : bl ozeno, b!Jolzyno, kasz. blozno również 'jedna z dwu podstaw zakrzywiających się w górę, na których przesuwają się sanie po śniegu, płoza' , Sychta SK (tu też z asymilacj ą na odległość postać blozmo 'płoza; kłoda w torfowisku' ), AJK V m. 210 cz. II s. 75, u Kolberga Po­ morze 469 'obręcz u koła' ; ros. dial. ołonieckie 6óA03HO 'gruba deska' (Vasmer REW I 103), wg SRNG 'drewniana podstawa sochy, do której umacnia się soszniki i rączki celem podtrzymania sochy w czasie orki' . Por. pol. dial. kasz. bozn, b!Jozen m. 'nasad sań' , blozna f. 'ts.', ros. dial. 6óA03Ha 'rączki u sochy' , 6óAo3eHb -3HR 'nagniotek, odcisk' 6oAo3nAx (SRNG). Do tego samego pierwiastka co bolzina (zob.). Ros. dial. 6óAo3enb < *bolT .Sz. - F. S . Zbnb = stprus. balsinis 'poduszka' . ,....._,

,....._,

==

bolZiti bolźg dial. zach. i płd. ' czynić błogim, szczęśliwym, uszczęśliwiać' , 'wiel­

bić, wychwalać' ,......, stpol. w XV-XVI w. blożyć 'chwalić, pochwalać, schlebiać' , czes. blaźiti 'uszczęśliwiać; czynić błogim' , przestarz. blażiti se ' cieszyć się, rado­ wać się' , stczes. blażiti -zu -ziś już w XIV w. przede wszystkim 'błogosławić, beare, beatum praedicare' (stąd głuż. u Pfuhla blaźić 'ts.' ), sła. blazit' ' spra­ wiać komuś radość, czynić szczęśliwym' ; słe. blaziti -źim 'łagodzić ; uszczęśliwiać' , sch. blaziti bldzim 'uspokajać, łagodzić, mitigare, lenire ; uszczęśliwiać, napełniać szczęściem, beare', 'jeść mięso, carnes edere' , stsch. w XIV-XVI w. 'wielbić, sławić, beatum prae­ dicare' , już w XIII w. 'błogosławić' (RJ AZ) , scs. 1:1u1opw (ca) 'walczyć, zmagać się' , ros. dial . 6ópum&cn 'walczyć, zmagać się' (SRNG), brus. dial. 6ópiąb -pi10 : -p10 'walczyć, prze­ magać, zwyciężać, zmagać się' , 6ópitJtJa 'walczyć, pasować się, zmagać się' (Nosovic, Jureanka Mscisl.). ,...._, Por. NO : stpol. Borzy-s'taw od XII w. (Taszycki Rozprawy I 52, 94), . czes. Bofi-slav, sch. Bori-slav, _strus. Bori-slav71 (Milewski IIO 110). Zapewne wtórne w stosunku do pierwotnego borti (zob.), może i denomi­ nalne (zob. boro 3.). Por. Vaillant GO III 298 odrzucający bezpośredni zwią­ T.Sz. - F.S. zek z germ. *barjan.

bork'.L borka dial. płd. 'związek małże:ński, connubium , u uptiae' , 'wesele, uczta weselna' ,....., sch. książkowe brak -ka loc. braku ' małżeństwo, związek małże:ński, connubium , nuptiae' od XIII w., wyjątkowo w XVII w. też 'uczta, biesiada' (RJ.AZ, RSAN ; Vuk nie notuje), scs. 1>puL 1>p11K11 'wesele, gody weselne' , 'związek małżeński' , bułg. nie ludowe 6paK 6paK'óm pl. 6póKoBe 'małżeństwo, związek małżeński, ślub' , dial. wyjątkowe z pieśni ludowej 'uczta weselna' (Gerov, Mladenov BTR), maced. 6paK ' związek małżeński, ślub', dial. ' we­ sele' (RMJ), z Soluńskiego brak, brakó : brakut 'wesele' (Małecki SW), por. brakóvam -kóvaJ 'mam, odbywam wesele' (ib. ) ; strus. &pl\K'L (wyjątkowo też &hp11qn pl.) 'związek małżeński, ślub' od XI w., 'uczta (pierwotnie weselna)' XII-XV w. (Slovan. DRJ), ros. nie lu­ dowe 6pa7 ' sosnowy, szpilkowy las' > 'las w ogóle' i wtórnie 'teren, gdzie rośnie lub rósł las' > ' nieużytki, moczary, torfowiska' . Por. należące do tej samej rodziny stisl. barr 'szpilka, drzewo szpilkowe' (*bhors-), alb. breth, bredhi 'jodła' (*bhrozdh-). Nie widać podstaw do wyprowadzania ani wyrazu slow. z germ. (tak ostatnio Stender-Petersen SGL 271), ani germ. ze słow. (tak Martynov SGLV 108-12, por. Milewski RS XXVI 132). Bruckner AslPh XXXIX 4-5 łączył boro z bara 'bagno' . Kiparsky GLG 61-2 , Moszyński PZJP 283-7, Ekkert VSJa IV 110-2, UZIS XXVII 28-36, Moszyński Uwagi 4-6, Tołstoj SGT 22-41.

......,

K.P. - F.S. bon. 2. bora 'branie, zrywanie; to, co zebrane, to, co się zbiera : zgromadzenie, zbór, drużyna; danina' ; płd.-wsch. 'fałda, zmarszczka' ,....., stczes. bor -a, -u 'zastęp, zgromadzenie, zbór' ; sch. dial. bor 'fałda, zmarszczka' (u Vuka bóra f. 'wgłębienie w krasie' (RSAN), bułg. dial. 6óp 6opf.m 6opo6e 'zmarszczka, fałda ; zbiór, zespół, drużyna' ; rus.-cs. GOp'L 'rodzaj daniny, tributum' , ros. dawniejsze i dial. 6óp -a 'bra­ nie, wzięcie, popyt, targ' (6ópoM 6pamb •zrywać rękami np. żyto' ), •zmarszczka, fałda' ( : 6opa f. ' ts.' ), 'podatek, danina' , ukr. dial. 6fp 6ópy 'danina, podatek' , 6ópu pl. 'fałdy, zmarszczki' . ,....., Nomen actionis > nomen acti do bbrati berg (zob.). Częstsze w złożeniach z prefiksami, zob. jbz-boro, na-boro, oto-boro, po-boro, Bo-boro, za-boro. Pierwotne znaczenie czynnościowe lepiej zachowane w nowszym derywacie bero (w zło­ żeniach z prefiksami i w kompozitach), np. pol. odbiór -bioru 'wzięcie, otrzy­ manie, odebranie, przyj ęcie czego' , sła. odber 'ts.' , sch. vinober -ra ' winobra­ nie' (Vuk), es. Kl1HOGep'L 'ts.', bułg. dial. euHoóep 'ts.' (Gerov, Mladenov BTR), 2po3iJ06ep 'ts.', maced. 2po3iJoóep 'ts.' . Dokładne odpowiedniki ie. : lit. baras 'pokos, pas zżętego zboża, trawy' , podstawowe znaczenie 'zagon, który można obsiać, tj. obsypać (apiberti) za jednym razem' (Fraenkel LEW 35 za Bugą), gr. qi6poi; 'podatek, danina' , stind. bhrira- 'zabieranie ze sobą, unoszenie, zysk, zdobycz', nowsze 'mnó­ stwo ; ciężar, brzemię' . Meillet Et. 215-6, Vasmer REW I 106, Trautmann BSW 31.

bor'!.

3.

K.P. � F.S.

bora

'walka'

,....., słe. bOr bóra. ,...., Por. też es. GOpb, bułg. dial. 6ópa (6opa aa ce 6opuM), rus.-cs. GOpb, brus. dial. 6ópKu pl. Typowe dla drugiego członu starych imion osobowych (nomen actionis lub nomen agentis), np. : stpol. Raci-bor (od XII w., zob. ratiti), Woj-bor (od XII w., por. Borzy-woj, zob. vojb), Slawo-bor (w XIII w., por. Borzy-slaw),

bora - borbje

337

Żeli-bor Zeli-bor

(zob. źeUti), stczes. Ohote-bor (zob. choteti), Rati-bor, Zeli-bor, sch. (wg Mareticia ' qui pugnam desiderat' ), strus. ł'nu-sop'li. {od XI w.), lfou.sop'li. (od XII w.). Nomen actionis (w imionach też nomen agentis) do borti bor'e (zob.). Dokładny odpowiednik ie. : stind. bhdra- 'walka, spór' , por. awest. bOiwra- 'ts.' Tupikov Slovari. dr.-russ. imen, 1903, 145, 390, Maretić Rad JAZU LXXXI, 1886, 134-5, Taszycki Rozprawy I 53, 66, 117, SSNO I 2, 217, Svoboda SOJ 57, 71 ; Bartholomae IF X 199-200, AIW 962. F.S.

boraka dem. od bora 1. ,....., pol. borek -rku ' mały las iglasty' od XVI w., w XV w. 'lasek' (też dial., np. Zaręba AJŚ II m. 195), czes. borek -rku 'mały las' od XIII w., dial. ' drzewko sosnowe' (Pfu. slov.), borky pl. ' torf, borowina', sła. borky pl. 'szyszki sosnowe' (Ka.lal); sch. b6rak -rka hip. od bor od XVI w., dial. 'skrzyp, Equisetum' (RS.AN ), też liczne NM (RJAZ) ; strus. sopoK'li. 'mały las sosnowy', ros. 6opóK -pKa 'ts.' , dial. też 'zagajnik sosnowy na wzgórzu; pagórek, zwłaszcza porośnięty lasem' (SRNG), ukr. 6ipóK -pKa 'mały las sosnowy' (Hrincenko), brus. dial. 6apóK -pKa 'ts.' (No­ sovic), poleskie 'mały lasek' (Tołstoj SGT 24), óypóK ' kępa, pagórek' (o. c. 34). "-' W.B. F.S. Dem. od bora, o budowie zob. s. 93-4. bon.ba 'zapasy, walka, bój' "-' czes. rzadkie liter. borba ' burzenie; walka' (SSJC), sła. borba 'walka, zapasy' (Isacenko SRS, Kalał) ; słe. b�rba 'zapasy, walka' , sch. bOrba 'ts.' (od XIX w., też u Vuka), es. sophH 'walka, certamen' , bułg. 6op6a 'zapasy, walka' (też u Gerowa), maced. 6op6a 'walka, bój , zapasy' (też dial., Małecki SW 9: bOrba) ; rus .-cs. sophs.t 'walka, zapasy', ros. 6opb6a 'walka, zapasy' (też u Dala, ale nie notowane przez SRNG), ukr. dawniejsze 6op6fl ' ts.' (Żel.). ,....., Nomen actionis do borti bor'e (zob . ) ; Meillet Et. 273, SC 355 uważał za derywat od zaświadczonego tylko w strus. XI-XII w. soph 'walka, bitwa' . Prasłowiańskość kwestionowano, bo kilka z podanych odpowiedników to mniej lub więcej pewne pożyczki z innych języków slow. : na pewno czes., słe., może i sła., ukr. T.Sz. - F.S. Orzechowska MS PAN 8 s. 171-2. bor'Lk'L

-

bor&cL 'ten, ido walczy, zmaga się, woj ownik, zapaśnik'

,....., czes. boree -rce 'zapaśnik, boj ownik' (podejrzane o pożyczkę ze sła. albo z ros., Machek ES 38), sła. boree -rea ' zapaśnik' : borca m. ' bojownik' ; słe. boree -rea (u Pletersnika też boree -rea) 'zapaśnik, szermierz; ten, kto wal­ czy, woj ownik' , sch. od XIII w. borae -rea : b6rac -rea 'woj ownik, bojownik ; zawodnik, zapaśnik' (dziś liter.), scs. sophlfh Supr. 'wojownik, ten, kto walczy, bellator', bułg. 6ope1J -PTJU 'boj ownik, woj ownik ; zapaśnik', maced. 6ope1J

'wojownik, bojownik' ;

strus. sopbqh, sopeqh 'woj ownik, bellator, luctator' , ros. 6ope1J ·PTJCŹ 'bo­ j ownik, wojownik; zapaśnik' (też u Dala), ukr. 6ope1Jb -pwi (u Żel. óópeqb -pqR ) 'ts.', brus. 6ap3tJ -pqa 'zawodnik, zapaśnik' . ,...., Nomen agentis do borti bor'Q. T. Sz. Z. Gołąb i K. Polańslr.i Sł XXIX 529.

bor&je zob. boroVLje 22

-

Słownik prasłowiański t. l

bosaka - bosonoga

338

bosak'L bosaka : dial. płd. i wsch. bos'ak'L bos'aka 'człowiek bosy; zwierzę nie podkute, przedmiot nie okuty' pol. bosak -ka 'coś niepodkutego, np. koń, wóz, sanie' (też dial. Karłowicz SGP), dawne od XVI w. ' człowiek chodzący boso, z nagimi sto­ pami' , też dial. wsch. i kasz. bosak Lorentz PW, Sychta SK (już XIV­ XVw. NO Bosak, SSNO), pl. bosaki 'obuwie przystosowane do noszenia na nagie stopy', dial. 'obuwie drewniane' (Maciejewski Chełm.-dobrz. 194)1 na bosaka 'boso' (o zasięgu w gwarach zob. MA.GP VIII m. 364, cz. II 56), w gwarach rzadko też w tym znaczeniu bez przyimka bosak, bosaka (MAGP 1. c.), głuż. bosak ' człowiek bosy' , czes. od XIV w. bosak -ka ' ts.', 'włóczęga' , już w XV w. NO Bosak (Gebauer SI. ), sła. bosak -ka 'bosy, biedny człowiekr włóczęga' , NO Bosak (Buffa DIM LUka) ; słe. bosak -ka 'człowiek bosy' (Pletersnik), sch. Bosak -saka NO (RSAN), bułg. dial. rodopskie óocaK ' człowiek bosy' (BDial. V 157 ) ; stukr. XVII-XVIII w . BOCllK'L ' człowiek bosy' (Tymcenko), dial. óocaK : na óocaKa : 6ocaKó-n (Żel.) : 6ocaKa (Hrincenko) adv. 'boso'. "' bos'aka: pol. dial. ·wyjątkowe na bosiaka 'boso' (MA.GP VIII m. 364, cz. II 56 : koło Sokółki) ; słe. bosjak -ka 'bosy człowiek' (SSKJ), sch. dial. bosjiik -jaka 'niepodkuty wół; wół o słabych kopytach' (RJAZ, RSAN ) ; ros. 6ocAK -Ka 'włóczęga, oberwaniec, biedak ; włóczędzy, oberwańcy, bie­ dota' (z ros. książkowe pożyczki: słe. bosjak 'włóczęga, oberwaniec' SSKJ, sch. bosjiik 'ts.' RSAN, bułg. 6ocAK 'ts.' ), ukr. 6ocA1c -Ka 'włóczęga, oberwa­ niec, biedak' (też u Hrincenki), brus. óacAK -Ka 'ts.' , u Nosoviea ' człowiek bosy' . "' Substantywizowane adi. boso, o suf. -ako : -'ako zob. s. 89-90.

bosaka:

,..._,

......,

W.B. - F.S.

boso adv. : dial. zach. i płd. bosojQ : dial . płn. bos'Lk'Lml> 'gołą nogą, nudis pedibus' boso : ""' pol. od XV w. boso (też powszechne w gwarach, o postaciach fone­ tycznych i zasięgu MAGP VIII m. 364, cz. II 56, AJPP m. 396, Dejna AGK m. 384 i 377), głuż. boso, czes. boso (też dial. Bartos DSM), sła. boso;. bułg. Ha óoco ; ros. 6óco, ukr. od XVI w. 6óco . ""' bosoif! : "' kasz.-słi. bvosą : bvosg (Lorentz PW, o zasięgu MA.GP 1. c. ) ; bułg. dial. 6óca-ma (Gerov) . bosak'blllb: "' pol. dawne XVII w. boskiem, dial. boslćem : boskem (AJPP m. 396, MAGP 1. c.), czes. dial. morawskie i laskie boskem (Jungmann, Bar­ tos DSM, Lamprecht Opava, Horecka Frenstat) ; ros. dial. ÓOCKÓM (SRNG). "' Por. adv. 1. bosy: pol. dial. bosy (Nitsch DPŚ, MAGP 1. c.), głuż. bosy ; 2. bosaky zob. s. v. bosoko. W.B. - F.S. Adv. do boso. .......,

bosojQ zob. boso bosonog'L bosonoga bosonogo 'mający gołe nogi, bosy, nudipes' "' pol. bosonogi 'nudipes', czes. bosonohy 'ts.', sła. bosonohy 'ts.' ; słe. książkowe bosonóg -ga -go 'nudipes', sch. od XVI w. bosonog -ga -g 'nudipes' (w tym znaczeniu dial. bosonog Elezović Kos.-Met. ), ' nie okuty ;. odkryty, o głowie', dial. 'nie mający buta na j ednej nodze' (RJAZ, RSAN),

bosonoga - bosti

339

bułg. 6oc01-1óz 'nudipes' , dial. też 'jeszcze nie kuty, o zwierzęciu' (Gerov Dop. ), maced. 6oco11oz 'nudipes' ; ros. 6oco11ózuu -zan, -we 'nudipes' , dial. 'z kopytem bez wyżłobienia w środku, o koniu' (SRNG), ukr. 6oco11ózuu 'nudipes' , brus. 6aca11ózi 'ts.' . ,...., Compositum złożone z boso i noga. Por. paralelnie zbudowane złożenia: lit. bas(a)Mjis (: kója 'noga' ) 'bosy' , lot. baskiijis 'ts.' , niem. barfu� ' ts.' Fraenkel ZslPh XIII 219 (zob. bos o ) . W.B.

bosota 'stan człowieka bosego, chodzenie bosą nogą, pedum nuditas ; ludzie

bosi' ,...., słi. buosóta, acc. bl'ósotą 'pedum nuditas' (Lorentz PW), głuż. bosota 'chodzenie bez obuwia, bosą nogą ; ckliwość, mdłość', czes. u Jungmanna bosota ' chodzenie boso' ; słe. książkowe bosijta 'pedum nuditas', sch. dial. bósota ' stan człowieka bosego' (RSA.N): bosota 'człowiek bosy' , serb.-cs. XIV w. GOCOTll 'pedum nuditas' , bułg. 6ocoma 'ts. ; niedoświadczenie, niewiedza' , maced. 6ocoma 'ts.' ; strus. XV w . i:ocoTll 'pedum nuditas' , ros. dial. 6ocoma 'bieda, nędza ; włóczędzy, oberwańcy, biedota' (SRNG), ukr. 6ocóma 'włóczędzy, oberwańcy, biedota' , u Żel. 6ocoma 'pedum nuditas ; bieda, nędza' , brus. 6acama : 6acóma 'włóczędzy, oberwańcy, biedota' . ,...., Rozszerzone innymi suf. : 1. -ja: sch. dial. od XVII w. bosoća 'pedum nu­ ditas' (RJAZ, RSA.N ), 2. -in'a : sch. od XVII w. bosotinja ' stan człowieka bosego ; ludzie bosi, obdarci' (RJAZ, RSA.N), dial. bosot'inja 'brak obuwia, chodzenie boso' (Elezović Kos.-Met.). Abstractum ) collectivum od boso, z suf. -ota. Por. wskazujące na stare abstracta bosy , bosb: 1. ros. dial. 6oc6a -Bbl : 6óco6b -Bu 'stopa' , 6odmA ' człowiek chodzący boso' (SRNG), W. B. 2. ros. dial. 6ocb 'włóczędzy, oberwańcy, biedota' (SRNG).

bosti bod9 'kłuć, uderzać czymś ostrym, pungere', bosti sę 'kłuć się nawzajem,

walczyć rogami (o bydle)' pol. bóść bodę 'uderzać przedmiotem spiczastym, np. rogami, ostrogą ; uderzać, kłuć' , stpol. od XV w. i dial. ' cornu petere', połab. biist 'pungere ; kłuć, gryźć (o muchach)', głuż. bosć bodu 'rogiem lub ostrym końcem czegoś kłuć', czes. arch. busti bodu, już od XIV w. stczes. bósti bodu 'pungere', dial. moraw. bilet' bodu 'ts.' ; słe. bósti bódem 'pungere ; wbijać igłę, robić ukłucia' , sch. od XIII w. bósti bodem 'pungere', scs. GOcT11 EOiJ.lh 'ts.' (Euch., Supr.), bułg. 6ooa 6ooetu, aor. 6óoox 'kłuć ; kłuć rogami ; wbijać igłę, robić ściegi' , maced. 6ooe 'kłuć rogami ; przebij ać' , dial. 'kłuć' (Małecki SW) ; strus. w XI w. EOCTlf , EOiJ.OV 'kłuć (rogami, kopytami, ostrzem)', ros. dial. 6ocmu : 6ocmb 6ooy 6ocJetub 'pungere' (Dal, SRNG), ukr. dial. łemk. 6ocmu 6ooj 6oMiu 'ts.', brus. 6ac11i 6aoj 6aiJ3eiu ' ts.' ,...., hosti sę : pol. bóść się 'uderzać rogami; uderzać się rogami nawzajem' ; słe. bósti se 'uderzać rogami (o bydle)', sch. bósti se 'kłuć się; walczyć ro­ gami lub głową' , bułg. 6ooa ce 'uderzać się rogami (o bydle)', maced. 6ooe ce 'ts.' ; strm�. w XIII w. i;ocT1tC11l 'walczyć' , ros. dial. 6ocmucb : 6ocmurn 'uderzać się rogami ; walczyć' (SRNG ), brus. u Nosoviea 6ócflbCR -oycR 'uderzać się rogami' . ,.....,

hosti :

,....,

.......,

22 •

340

bosti

-

bosbko

W nowszej postaci bodati : czes. bodati -dam 'kłuć, dźgać, pungere' , dial. laskie ' kłuć rogami', sła. bodat' -dam ' kłuć, drażnić' ; słe. dial. b{}dati -dam 'kłuć; robić ściegi', sch. dial. czak. w XVIII w. bodati -dam 'kłuć' (RJ.AZ : z Kavanjina) ; ros. 6ooamb oa10 oaeut b 'kłuć rogami' . Najbliższe odpowiedniki : lit. iterat. badyti badau 'kłuć, bóść' , lot. badU badu 'kłuć rogami' , łac. fodio fodere 'kopać; kłuć'. W bałtyckim też z wo­ kalizmem -e- : lit. besti bedu bedźiau 'kłuć, wiercić czymś ostrym, kopać' , lot. best ' ts.' Trautmann BSW 29, Meillet - Vaillant SC 220, Pokorny IEW 113-4, Safarewicz SJ 268. T.Sz. - W.B . bos'L bosa boso 'nie obuty, nudipes, non calceatus; nie podkuty' ,......, pol. od XIV w. bosy 'nudipes, excalceatus' , 'nie okuty, nie podkuty (o wozie, kole, koniu itp.)', dial. cieszyńskie 'mający białe dolne części nóg, o zwierzęciu' , kasz. 'goły, nieporośnięty, np. o górze; przygłupi, pozbawiony rozumu' (Sychta SK), połab. bOse 'nudipes' , dłuż. bósy 'ts. ; nie podkuty' , przen. 'źle odziany' , głuż. bosy 'nudipes; nie podkuty' , przen. też 'czczy, jałowy (o rozmowie)', u Pfuhla 'bez należytych dodatków (o potrawie), mdły' , czes. od XIV w. bosy 'nudipes ; nie podkuty' , przen. 'niedojrzały, niedoświad­ czony' (też dial. Hruska DSCh), sła. bosy 'nudipes ; nie podkuty' ; słe. bfjs bósa ' nudipes ; nie podkuty ; bezpodstawny, nieprawdziwy' , sch. od XIII w. bas bi>sa boso 'nudipes; nie podkuty' , dial. 'odkryty, odsłonięty, o głowie; łysy; bez dodatków, sam, o potrawie' (RSAN), es. GOC'L 'nudipes' (już w ŻK), bułg. 6oc 'nudipes ; nie podkuty', przen. 'nieobeznany, nie przy­ gotowany należycie', dial. 'niedopieczony, o chlebie' (BDial. II 132), maced. 6oc 'nudipes; nie podkuty; nieprzygotowany, niedoświadczony' ; strus. GOC'Llll ' nudipes, non calceatus' , ros. 6ocóu : 6oc 6oca 6óco 'ts.', dial. óocaR AÓutaob 'koń o słabych kopytach (nie podkuty1)', ukr. 6ócuu od XV w. 'nudipes' , dial. 'nie podkuty', ' z ciemną sierścią i białymi łapami, o psie, z białymi kopytami, o byku' (Hrin�enko), 'tOA06i1c 3 6óco10 zy6010 ' mężczyzna bez wąsów' , brus. 6ócbz 'nudipes' . ,....., Kontynuuj e ie. bhoso-s 'nagi, goły, obnażony' . Dokładne odpowiedniki : lit. biisas 'nudipes, non calceatus' , 'nie podkuty, o saniach' (Kurschat I 278), łot. bass 'nudipes' , stwniem. bar ' obnażony, goły, nagi' (dziś niem. bar 'ts.' : bar-fu/J 'nudipes' ), por. także orm. bok 'nudipes' < *bhoso-go-. B sł. ogranicze­ nie znaczenia do 'z nagą, gołą nogą, kończyną' ma więc paralelę w orm. Fraenkel (ZslPh XIII 219, LEW 36) dopatrywał się wpływu złożeń bosonoga (zob.), lit. basakojis 'nudipes' . Ślady pierwotnego znaczenia szczątkowo za­ chowały się w slow., np. kasz. 'goły, nieporośnięty, np. o górze, o kamieniu' , sch. ' odkryty, odsłonięty, o głowie', ukr. 'tOAOBiK 3 6óco10 2y6010 'mężczyzna bez wąsów' . Pedersen IF V 46, Trautmann BSW 28, Vasmer REW I 111, Sławski SE I 39, Pokorny IEW 163. K.P. W.B. - F.S. bos'Lk'L bosaka bosc,ko dial. płn. dem. do bosa ,....., kasz. bwos/ćf, 'bosy, nudipes; nie okuty, o kołach' (Lorentz PW), czes. dial. morawskie bosky 'bosy' (Jungmann, Malina Mistfice ); ros. dial. 6oc11f'L (BER I 75); strus. 11pn'llH blfb : 11pneui.qi. 'brat, frater' , ros. dial. 6pamene11 -n11a 'ts.' (SRNG), ukl'. XV w. 11pn11u i.qi. 'ts.' (Tymcenko ). ,...., Por. bułg. 6pamen11e 'hip. do 6paT' (używane tylko w voc., Gerov), maced. 6pamenw 'ts.' ; z suf. -oko: stpol. XV w. bracianek 'brat stryj eczny' ; ros. dial. 6pamenoK -nKa 'brat' , 6pameneK -H&Ka 'ts. ; brat stryj eczny lub cioteczny ; sposób zwracania się do kogoś' (SRNG); z suf. -ika: strus. 11p11Te nnn'L 'brat', ros. dial. 6pamenuK �Ka 'brat, młodszy brat ; przybrany brat; brat stryjeczny lub cioteczny' (SRNG), brus. 6pa11eniK 'brat stryjeczny lub cioteczny' , dial; 6pa11emniK 'ts.' (Jankouski Mat. dyj al. 1960, 67).

braten&c& :

357

bratem, - bratina

bratrenbcb :

.......,, dłuż. od XVII w. bratśeńc -ca 'brat stryjeczny lub cioteczny, kuzyn' , stczes. XIV-XVI w. bratfenec -nce 'brat ; kuzyn, krewny' . Por. stczes. XIII w. NO Bratrena f. (Gebauer Sl. ). Do brata : bratra, o budowie zob. , s. 128-9. R.L. - K.H. - W.B. ,._,

bratenLcL zob. braten'L bratik'L : dial. zach. bratrik'L dem., hip. do brata, bratra. bratiko : ,....., poi. dial. kasz.-słi. bracik, brac9k -ka (Lorentz PW), NO Bracik z r. 1387 (SSNO), głuż. dial. braćik (Michalk Neustadt ), sła. bratik; ros. 6pamwc -Ka, dial. 6pamuKu pl. bot. np. 'Melampyrum pratense ; Viola tricolor; Prunella vulgaris' (SRNG), ukr. dial. 6pamuK ( Źel.), brus. 6ptit1iK .......,, bratrika : .......,, pcil. dawne XV-XVII w. bratrzyk, dial. bratrzyk (Karłowicz SGP z Kaliskiego), dłuż. bratśik (też dial., Fasske Vetschau), głuż. bratfik, czes. bratfik. ,...._, Na prapostać bratika wskazują też: sch. bratićina 'bratanica' od XVIII w., bratiković, bratiković m. używane tylko w voc. bratikoviću 'bracie, braciszku' •

(RS.AN ), es. cpn11Y1tWTb, i;pn11Y1tYb ' consobrinus' . Postać bratrika ma dokładny odpowiednik w stprus. bratrikai dem. voc. pl. T.Sz. - F.S. 'bracia' (Trautmann .ApSD 313).

bratimiti bratim'Q, zwykle bratimiti sę dial. zach. i płd. 'zawierać, zawrzeć z kimś związek braterski, bratać się, nazywać bratem, fratrem appellare' ,......., pol. dial. kasz. braHrńeńe 'bratanie się' (Lorentz PW) ; sch. bratimiti -mim 'proponować, zaproponować komuś zawarcie związku braterskiego, nazywać bratem, prosić jak brata, zaprzyjaźnić się lub przy­ jaźnić się z kimś' , bratimiti se od XV w. 'zawierać, zawrzeć z kimś związek braterski, bratać się, przyjaźnić się' , bułg. 6pamuMA -MUUt 'czynić kogoś swoim bratem, nazywać bratem' , dial. 'wypuszczać z jednego ziarna lub korzenia kilka łodyg, źdźbeł, o roślinach' (Mladenov BTR ), 6pamuMA ce 'bratać się, zawiązywać pobratymstwo', maced. 6pamuMu ce 'ts.' . .......,, W.B. Denominativum do brat-ima, o budowie zob. s. 57.

bratim'L bratima 'ten, kto zawarł związek braterstwa, przybrany brat' ,....., pol. dial. kasz. braHm -ma 'hip. do brat, używane zwłaszcza przy wza­ jemnym zwracaniu się szlachty do siebie' (Lorentz PW) ; sch. od XVII w. bratim �ma 'członek bractwa kościelnego, sodalis' , dial. (już u Belostenca) 'przybrany brat, przyjaciel, pobratymiec' , Bratim NO (RSA.N), bułg. dial. 6pamuM 'przybrany brat, przyjaciel' (Gerov), maced. dial. 6pamuM 'przybrany brat; drużba pana młodego' ; ros. dial. 6pamuM -Ma 'brat stryjeczny lub cioteczny' (SRNG), ukr. 6pamuM -Ma 'przybrany brat, przyjaciel' (Hrincenko) . ,._, Por. sch. bratimac 'hip. do brat' (w pieśniach ludowych). R.L. - K.H. - W.B. Od bratiti (sę), brata.

bratina dial. płd. i wsch. : bratrina dial. zach. i płd., dial. płd.-wsch. zwykle w oparciu o adi. bratbsko, bratovbska: bratLscina : bratoVLscina 'bratanie się, stosunki braterskie, związek braterski, grupa osób stanowiących wspólnotę, zwłaszcza rodzinną' bratina : ..._, słe. bratina 'braterstwo, stosunki braterskie' (Piet. s. v. bratinja) ; ros. dial. 6pamuHa 'dzieci tej samej matki lub tego samego ojca' (SRNG). ,......, Por. słe. bratinja 'braterstwo, stosunki braterskie' (Piet.). bratrina : : stczes. bratfina • stowarzyszenie, bractwo' ; ,...._,

358

bratina - bratino

słe. dial. bratrina 'braterstwo, stosunki braterskie' (Piet. ) . ,....., "' sch. przestarz. od XV w. braśtina (dawne też bratśtina, bra­ śćina) 'bractwo, stowarzyszenie religijne', dawne też 'krewni' (RJ.AZ, RSAN) ; strus. od XII w. spnLYHH!ł : spni.ipHH!ł : spnipHH!ł ' świąteczna uczta . skład­ kowa' , ros. dial. 6pómttw1a : 6pamttuna 'grupa, wspólnota chłopska zjedno­ czona wspólnymi interesami lub celami' , 'grupa chłopów zebrana w celu wspólnego obchodzenia jakiegoś święta, np. początku lub końca prac polo­ wych, uczta składkowa urządzana z tej okazji' (SRNG), 6pómttuna ' obrzę­ dowe kolektywne święto myśliwskie, rybackie, pszczelnicze' (w tym zna­ czeniu już strus., Zelenin Sbornik Sobolevskij 130-6), ukr. 6pamttunó ' sto­ warzyszenie, zwłaszcza religij ne' (Zel. ), dawne XV w. spni.ipHH!ł 'uczta skład­ kowa' (Tymcenko) , brus. 6pamttuna 'stowarzyszenie, którego członkowie ko­ lejno corocznie urządzają w swoim domu modły połączone z ucztą, uczta z tej okazji' (Nosovic). ,....., bratovbscina : "-' słe. bratovśćina ' stosunki braterskie, braterstwo' , •związek rzemieślników, cech, stowarzyszenie' (od XVI w.), 'bractwo, kompania; bractwo religijne', sch. od XVI w. bratóvśtina 'bractwo, stowarzyszenie reli­ gijne; związek rzemieślników, cech' , dial. ' stosunki pokrewieństwa, rodzina' , bułg. 6pamoBUfUna 'braterstwo, stosunki braterskie; zbratanie się, pobratym­ stwo' (Mladenov BTR); ros. 6pómo6ttjuna 'związek braterski, braterstwo' (Dal), dawne ' stowarzy­ szenie, zespół' (SSRJ), dial. 6pamo6UfUHa 'grupa chłopów zebrana w celu wspólnego obchodzenia jakiegoś święta, np. początku lub końca prac polo­ wych, uczta składkowa urządzana z tej okazji' (SRNG). ,..._, Od brata : bratn,, adi. bratbSko, bratovbsko, o budowie zob. s.120-3 .

bratbscina :

W.B. - F.S.

bratin'L 1. subst. dial. zaąh. i płd. 'brat' , zwykle dem. bratim.cr. ,..._, poi. dial. kasz. bratlin 'brat' (na Półwyspie Helskim) , płn. kasz. bra­ ci in pl. braclinove 'ts.' (też derywaty np. bracina m. 'ts.', bratink 'braciszek;

bratanek' , Sychta SK, Popowska-Taborska RS XXX 39-40 ; wg Lorentza PW bramn dem. do brat), stpol. XV w. (2 przykłady z Rozmyślania przemy­ skiego) braciniec 'brat', dziś dial. śląskie braćińec 'brat stryj eczny lub cio­ teczny' (Nitsch DPŚ ) ; sch. bratinac -tinca 'brat stryjeczny lub cioteczny' , dial. braćinac -ćinca hip. 'brat' (RSAN ; wg Vuka braćinci pl. ' bracia' , ten sam przykład z pieśni ludowej ), formę bez suf. ·bCb kontynuuje może NO Bratin z XIII w. (wg RJAZ derywat od Brata ( Bratoslav). ,......., Od brata, o suf. -ino zob. s. 120. T.Sz.

bratin'L 2. adi. 'należący do brata, fratris' ,....., sch. ludowe bratin 'fratris' (Vuk, RSAN) od XV w., bułg. dial. 6pómun 'ts.' ; ukr. dial. 6pómun 'fratris' (Zel. ). ,_, Rozszerzone o suf. -bsko: sła. dial. bratinsky 'braterski' , bratinstvo 'brater­ stwo' (Kalał), słe. bratinski 'braterski' (Pletersnik), sch. od XVI w. bratinski 'fraternus' (RJ.AZ ), bułg. dial. 6pómuncKu 'braterski' , adv. 6pambi11cK'u 'po bratersku' (Stoj)rnv Banat) . . Por. ros. pot. 6pam11un 'fratris' (też dial., SRNG), ukr. dial. 6pamnu11 ' ts.' (Zel. ). Najprawdopodobniej pierwotny derywat od coll. bratbja z suf. -ino.

T.Sz. - F.S.

bratinbcb - bratovizna bratb111C1> zob. bratin'I>

359

1.

bratiti brat'g 'nazywać bratem, uważać za brata, łączyć' , bratiti sę : dial. zach. bratriti sę 'zawierać związek braterstwa, zawierać przyjaźń' bratiti: ......, pol. przestarz. bracić bracę ' czynić braćmi, łączyć, jednoczyć, ze­ spalać' (SJP P.AN ) ; słe. ksi!\!żkowe bratiti ' łączyć, jednoczyć' (SSKJ), sch. bratiti bratim ' za­ wierać związek braterstwa' , ' nazywać kogoś bratem, uważać za brata.' (RJAZ), bułg. dial. 6pam.11 -muiu, aor. 6pamrix 'nazywać bratem, uważać obcego za brata.' (Gerov Dop., BDial. II 132 : 6pameM 'ts.' ), 6pamlł -muiu 'wypuszczać nowe korzenie lub strąki, o roślinach' (też RBKE), dial. np. rodopskie 6pameM 'wypuszczać z jednego ziarna kilka źdźbeł' (BDial. II 132, por. też Mladenov BTR, BDial. I 69). ,...._, bratiti sę: ,_, poi. od XVI w., dziś przestarz. bracić się bracę się 'zawierać przyj aźń, przyjaźnić się z kim' (też dial., Karłowicz SGP z okolic Ropczyc, kasz. braceo są, Sychta SK), już w XV w. zbracić się (1 przykład), sła. dial. bratit' sa 'zawierać przyjaźń, bratać się' ; słe. bratiti se bratim se 'zawierać przyjaźń, bratać się' , sch. bratiti se 'ts.' od XVIII w., też 'zawierać pobratymstwo, uznawać kogo za brata' (RSAN); strus. spnHTHCłll spimocn 'bratać się, zawierać związek braterstwa' , ros. dial. 6pamumbc.11 -muiubc.11 ' 6paToM nprurn:�1>XBaT1>c.11 ' (SRNG), stukr. w XVI w. 6pamumurn 'bratać się' (Tymcenko ) . ......, bratriti sę : ........, dłuż. tylko z pref. pobratśiś se -tśim se 'zbratać się' , . głuż. bratfić so bratfi so 'bratać się' , czes. bratfiti se 'przyjaźnić się, zaprzyjaźniać się' (SSJC; też bez se: bratfiti bratfim 'zawierać przyjaźń, łączyć, jednoczyć, zespalać' ), w XV w. bratfiti se bratfu se 'jednoczyć się, łączyć się' , sła. bratrit' sa bratrim sa 'zawierać przyjaźń' . ........, R.L. - T.Sz. Od brata : bratra, o budowie zob. a. 57. bratit'& bratit'a ' syn brata, bratanek' ,....., słe. dial. bratic -tića ' syn brata, bratanek' (też dial. ze Styrii), 'brat stryjeczny' (Kraina, Pletersnik), briitić, bratrić 'ts.' , dem. do brat, wg SSKJ bratić -tića i bratić dial. wsch. 'brat stryjeczny lub cioteczny' , stare ' syn brata, bratanek', sch. od XVI w. bratić ' syn brata, bratanek' (RJAZ, Vuk), 'brat stryj eczny lub cioteczny' , wg RSAN bratić i bratić -tića też dem. i hip. do brat; strus. s pnHYL ' syn brata, bratanek' XV w., spllTHYLHll ' córka brata, bra­ tanica' (Srezn.), ros. dial. 6pamu'l -'la 'brat' (SRNG: Archangielsk). ,...._, Od brata : bratra z suf. it'b. T.Sz. bratovati zob. bratati bratovina zob. bratovizna bratovizna dial. płn. : bratovina dial. płd. : bratrizna, bratrovizna dial. zach. • spadek po bracie' bratovizna : "" pol. dawne XV-XVII w. i dial. kasz. bratowizna; ukr. 6pamoBU3Ha (Żel., Hrincenko ). ,...._, bratovina : ,...._, bułg. dial. 6pamoBnUHa (BER I 75), maced. 6pamo8uHa. "' bratrizna : ("'..J czes. dial. moraw. bratefizna (Bartos DSM). ,....., bratrovizna : ,....., czes. dial. moraw. bratrovizna (Bartos DSM), sła. bratrovizeń (Kalał). ,...., Por. ukr. 6pamiBUJUHa ' spadek po bracie, majątek brata' (Żel.). Od brata : bratra, adi. bratova : bratrova, o budowie zob. s. 120-4. W.B.

360

bratova - bratucędo

: dial. zach. bratrov'L 'należący do brata, fratris', w tym samym zna­ czeniu też bratov1tsk'L : bratroVltSk'L bratovo : ,..._, poi. dawne XV:--XVII w. brat6w, dziś dial. np. kasz. bratOv; młpol. brat6w (Sychta SK, Kucała PSM; por. też np. u Karłowicza SGP bratowy, brat6w), w języku literackim tylko jako subst. bratowa 'żona brata' od XVI w. (też dial. np. Sychta I. c.), sła. bratov (Isacenko SRS); słe. bratov (SSKJ ; u Pletersnika bratoven, bratpvlji), sch. bratov od XVI w. (RJAZ ; wg RSAN też bratóv), es. spnoB'.L, bułg. 6pamo6 (też dial. np. 6pamorft -Ba, BDial. III 42 : Ichtiman), śrbułg. spnoB'.L (BER I 74), maced. 6pamoB ; ros. dial. jako subst. 6pamoBa, 6pam6sa (SRNG: zach., pskowskie, z Litwy) , ukr. 6pamiB -moBa -moBe, brus. 6pamay . bratrova : dłuż. brat8owy, głuż. bratrowy, czes. bratruv (zob. np. Pfu. slov. s. v. bratrovec 'syn bratruv', w SSJC s. v. bratrova 'bratrova zena' ; jako wyraz hasłowy tylko u Jungm.anna bratrU'l' bratrova). ,....., bratovbSko : bratrovbsko : poi. dial. kasz. bratovslći, dłuż. bratśojski, głuż. bratrowski, stczes. bratrovsky, sła. dial. bratovsky (SSJ), słe. bratovski, sch. bratovski (RSAN ; w RJAZ tylko jako NM Bratovski Vrh). Jak świadczy derywat bratovbścina (zob.) pierwotny zasięg adi. bratovbsko był większy. ,....., Od brata : bratro z suf. -ova, -ov-bska. T.Sz. - F.S.

bratov'L

....,

.......,

,.....,

bratov1tsk'L zob. bratov'L bratov1tscina zob. bratina bratrana, bratranica zob. bratana bratran'L, bratran1tc1t zob. bratan'L bratren'L, bratren1tC1t zob. braten'L bratrik'L zob. bratik'L bratrina zob. bratina bratriti sę zob. bratiti bratrizna zob. bratovizna bratrovati sę zob. bratati bratrovizna zob. bratovizna bratrov'L, bratroVhsk'L zob. bratov'L bratr'L zob. brat'L bratr1tC1t zob. brat1tc1t bratr1tja zob. brathja bratr1tn'1t zob. brathn'1t bratr1tsk'L zob. brathsk'L bratr1tsky zob. brathsky br ałr1tstvo zob. brat1tstvo bratucęd'L dial. płd. ' syn brata, bratanek' ,....., sch. od XIII w. bratućed m. 'brat stryjeczny, patruelis' (por. coll. przestarz. bratućed f. 'bracia stryjeczni' ; dial. też bratoced m. 'brat stryj eczny' , RSAN), scs. Supr. spitTOYYAA'.L m. 'bratanek, syn brata' , rus.-cs. spilTOVYitA'L m.

bratućęda -:-- brata

361

' ts.' , bułg. dial. 6pamy'łeo m. 'brat stryjeczny lub cioteczny' (Gerov), ze Strandży 6pamy'łem m. 'ts.' (BDial. I 69; dial. też 6pamo'łeo m. 'ts.', Gerov), maced. 6pamy'łeo m. 'brat stryjeczny' , dial. bratuient m., pl. bratuiendi : bra­ tuienti 'kuzyn' (Małecki SW). ,....., Wtórne: 1. bratucędo ' syn brata, bratanek' : sch. dial. bratućedo n. i m. 'brat stryjeczny' , os. &pllTOVYAJ\O n. 'bratanek lub siostrzeniec' (stąd: rus.-cs. &pllTOVYllJ\O : &pllTOYllJ\O 'bratanek' , ros. stare 6pamy'łaoo ' ts.' ) ; 2 . bratućęda ' córka brata, bratanica' : sch. o d XVI w . bratućeda f. ' siostra stryj eczna, (soror patruelis' , es. BpllTOVY•All : &pnOYAJ\ll f. ' córka brata, bra­ tanica' (stąd: rus.-cs. &p11TOVYlJ\ll : &pllTOYllJ\ll 'ts.' , ros. stare 6pamy'łaoa ' ts.' , Dal), bułg. dial. 6pamytteo-Ka (: 6pamotteoKa) ' siostra stryjeczna lub cio­ teczna' (Gerov), maced. 6pamytte,)a ( : 6pamy'łem-Ka) ' siostra stryjeczna' , dial. bratuie'IJka 'kuzynka' (Małecki 1. o. ). Stare compositum (zrost) z I członem brat- i II cęd-. Łoś SS 63-5, Dickenmann Untersuchungen iiber die Nominalkomposi · tion im Russischen, 1934, 64, Fraenkel ZslPh XIII 207. R.L. - F.S.

brat'I> brata : di.al. zach. i płd. bratr'I> bratra 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; krewny dalszego stopnia' : 'członek wielkiej rodziny, wspól­ noty rodowej , plemiennej ; człowiek bliski, złączony więzami przyjaźni, to­ warzysz' brata : ,....., pol. brat -ta ' syn tych samych rodziców lub jednego z nich' (od XIV w.), ' człowiek bliski, z którym jest się związanym przyjaźnią, bliskimi stosunkami' , dawne 'krewny dalszego stopnia, consanguineus' (od XV w.), 'członek jednego rodu szlacheckiego' (od XIV w. ), 'członek tej samej g.rupy ludzi odczuwanej jako wspólność plemienna, zawodowa, korporacyjna' (od XV w.), 'bliźni, proximus' (od XV w.), dial. kasz. ' drużba weselny' (też Karłowicz SGP : z Litwy), 'grzyb znaleziony w pobliżu innego grzyba' (Sychta SK), połab. brot 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich' , dłuż. dawne w XVI w. i dial. brat -ta 'ts.' , czes. poet. i dial. (już w XIV w.) brat -ta 'ts. ; człowiek bliski, przyjaciel, kolega' (SSJC, Pffr. slov. , Bartos DSM), sła. od XV-XVI w. brat -ta ' syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; członek tego samego lub po�rewnego narodu, tej samej warstwy społecznej' (też dial. wsch., Stanislav DSJ I 484-5 ) ; słe. brat brata • syn tych samych rodziców lub jednego z nich' (już u Me­ gisera ), ' członek tego samego lub pokrewnego narodu' , 'człowiek pokrewny, bliski' , sch. od XIII w. brat -ta 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; krewny dalszego stopnia, np. brat stryjeczny; przybrany brat', 'członek tego samego narodu, wspólnoty plemiennej, bractwa, rodak ; człowiek bliski, przy­ jaciel, kolega' , scs. &pllT'L -Tll 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; człowiek pokrewny, bliski' , o repartycji form BpllT'L : &p11Tp'L w klasycznych zabytkach scs. zob. L. Moszyński PSS 1958, 26-7, por. też Horalek Evan­ geliafe a ctveroevangelia 84-5, Kurz Slavia XI 413-4, ostatnio LbVOV Ocerki 65-9, bułg. 6pam 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich' , • członek tego samego narodu, rodak' , 'człowiek bliski, kolega, współ­ towarzysz' , 'forma przyjacielskiego zwracania się do kogoś' , u Gerova 'każdy człowiek, zwłaszcza najbliższy' , dial. pl. 'wyrastające z jednej łodygi gałęzie, owoce, o roślinach' (Gerov), maced. 6pam 'syn tych samych rodziców lub jed­ nego z nich ; towarzysz, współtowarzysz' ; strus. &pllT'L -Tll 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; (lzłonek tej samej wspólnoty plemiennej ; człowiek bliski, współtowarzysz', ros.

362

brat'O - bratbCb

-ma syn tych samych rodziców lub jednego z nich ; członek tej samej wspólnoty narodowej, zawodowej ; człowiek bliski' , 'forma familiarnego lub przyjacielskiego zwracania się do kogoś', dial. 'drużba weselny' (SRNG), ukr. 6pam -ma od XIV w. 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich' (też 'dalszy krewny' ' np. 6pam y nepmux 'stryjeczny brat' ), 'członek cechu, bractwa' , 'forma familiarnego lub przyj acielskiego zwracania się do kogoś' (Hrincenko), brus. 6pam -ma ' syn tych samych rodziców lub jednego z nich' , ' człowiek bliski, pokrewny' (w zwrocie 6pambi u ciicmpw ), 'forma przyj aciel­ skiego zwracania się do kogoś' . ,...., bratn: ,...._, stpol. XV-XVI w. wyjątkowe bratr -tra 'syn tych samych rodzi­ ców lub jednego z nich' (uważane za bohemizm, zob. Basaj - Siatkowski RKJŁ X 70, za rodzimością przemawia jednak dial. z Kaliskiego dem. bratrzyk), dłuż. brats -t8a 'ts.' (też dial. Fasske Vetschau), głuż. bratr -tra 'ts.' (też dial. Michalk Neustadt), czes. od XIV w. bratr -tra 'ts. ; członek tej samej wspólnoty plemiennej, narodowej, zawodowej ; czł'owiek bliski, towarzysz, przyj aciel, kolega' , dial. też brater -tra (Lamprecht Opava ), sła. dawne od XV w. i dial. zach. bratr -tra = brat (Stanislav DSJ I 484-5) ; stsłe. w Fryz. bratra g . sg., dial. płn.-zach. brdter -tra, rezjańskie bratar : brater bratra; też brat bratra = brat (Pletersnik, Ramovs ZSJ I 66, 119, 126, Slav. Leks. 207), scs. spnp'L -TPll = spn'L (uważane za archaizm lub morawizm, zob. Horalek 1. c., Kurz 1. c., L. Moszyński 1. c., L1>vov 1. c.), stąd strus. XII-XIII w. GpllTp'L -Tpll. ,...., Najprawdopodobniej, jak wykazał Rozwadowski Rozprawy XXV 426 (WP II 161-2) brato kontynuuj e prapostać *briitos, paralelnie do cymr. brawd 'brat' , może i lit. dial. brótis 'brat' (LKZod.) , brótas 'ten, który zawarł z kimś związek braterstwa; narzeczony' (Kurschat Thes. z Juszkiewicza). Mniej prawdopodobne dopatrywanie się tu dysymilacji bratn, ) brat'O (por. przemawiające za takim objaśnieniem słe. dial. brat bratra). W postaci bratr'O szczątkowo zachowany stopień zanikowy suf. -er- (Kuryłowicz IG II 112), por. sestra. Odpowiedniki ie. : goc. bropar 'brat' , łac. frater 'syn tych samych ro­ dziców lub jednego z nich, brat stryjeczny lub cioteczny; członek tej samej wspólnoty, współobywatel' , stirl. ,brath(a)ir 'brat, członek wielkiej rodziny' , stind. bhratar- 'brat', grec . rppii't''YJP 'członek bractwa, rodu' , orm. elbair U= *bhrater), 'ts.', toch. pracar 'ts.' , por. też lit. dem. broter-elis 'braciszek' . Pierwotne znaczenie ' członek wielkiej rodziny, wspólnoty rodowej, plemien­ nej', stąd wtórnie 'syn tych samych rodziców lub jednego z nich' , zob. Isa­ cenko Slavia XXII 58-9, Trubacev STR 59, Benveniste Voc. I 212-4. Berneker SEW I 82, Trautmann BSW 36, Pokorny IEW 163-4, Truba­ cev STR 58-63, Szymczak NSPP 85-90, Burjaeok Nazvy sporidnenosti R.L. - W.B. - F.S. 66-70, Benveniste Voc. I 212-4. brali.ci., dial. zach. i płd. bratri.ci. dem., hip. od brat'O, bratn,. bratbcb : ,...., stpol. XV w. braciec braćca, połab. brotac, czes. przestarz. bratec -tce, sła. poet. bratec -tca; słe. briltec briltca, sch. od XIII w. bratac braca (wg RSA.N też brdtac braca), bułg. 6pamet1, maced. 6pamet1 ; strus. sp11Ti.qi. , ros. 6pamet1 6pómt1a (też dial., SRNG), ukr. 6pamet1b 6pamwi, brus. dial. 6pót1t1Y voc. (Nosovic) . ......., bratrbcb : ,...., stczes. od XIV w. bratfec -trce; słe. dial. np. z Karyntii bratrc (Pletersnik). ,....., O deminutivach na -bob zob. s. 100.

6pam

·

363

brafbCb - bratbja

Inne stare formacj e dem. i hip. : 1. bratoko (o suf. -oko zob. s. 93-4 ) : bratroko: pol. od XV w. bratek bratka (też dial. np. kasz. bratk -ka, Lorentz PW, Sychta SK), dziś zwykle voc. bratku, NO Bratek już w XIV w., czes. rzadkie i poet. bratek -tka (Pfir. slov.), sła. bratku, pot. bratko (SSJ), dial: bratok (Ka.lal) ; słe. bratek -tka, sch. dial. bratak : bratak -tka (RSAN), bułg. 6pamKo m., dial. też w formie 6pamoK (Gerov, Mladenov BTR ), maced. 6pamoK, 6pamKo m.; ros. 6pamóK -mKa (też dial., SRNG), ukr. dial. 6pamóK -mKa, brus. 6pamóK

-mKa ; bratrako: stpol. NO z XIV w. Bratrek (SSNO ), stdłuż. w XVI w. bratrk ; 2. bracha (o tej formacji zob. s. 70-1 ) : pol. brach -cha od XVI w., dziś zwykle voc. bracku, jako NO od XV w. Brack (SSNO), czes. od XIV w. brach -cha, sła. przestarz. książkowe tylko voc. bracku; por. też czes. bracha m . , brus. dial. 6paxHa m., 6paxHuKa m., 6paxHuK ; 3. bratiśb (o budowie zob. s. 7 7 ) : poi. braciszek -szka od XVI w., już w r. 1437 Braciszewski NO, dial. np. braciś (Sychta SK), z Mazowsza braciś (Karłowicz SGP), dłuż. bratśiśk (< *bratriśbko), sła. dial. bratiśko m. (SSJ), dial. wsch. braciśek -ska (Buffa DIM Lu.ka ) ; sch. N O z XIV w. Bratiś (RJAZ) ; ros. dial. 6pamuzu -zua (SRNG), w języku literackim tylko 6pamuzuKa m. stukr. 6pamuzuoKo XVI w. (Tymcenko ), brus. dial. 6pa14izueK -mKa (Nosović). W poszczególnych językach słow. spotyka się też 1óżne inne formacj e, dem. i hip., szczególnie bogaty pod tym względem jest język sch.

R.L. - T.Sz. - F.S.

bratLja : dial. zach. i płd. bratrLja f. coll. do brata : bratro

bratbja : ,......, stpol. od XIV w. bracia f. con., dziś tylko n. pl. do brat (w tej funkcj i już w XV w., też dial. bracia : bracia : braciaj : braci MAGP X m. 483, Dejna AGK m. 40), połab. brot'd n. pl. do brot, sła. od XV w. bra­ tia n. pl. do brat (Stanislav DSJ Il 63 ) ; słe. dial. briitja f . con. (Plet.), sch. braća (dawne od XIV w . i dziś dial. bratja) f. con., dial. braćija : braćija 'ts.' (RSAN), scs. EpnHm f. coll. (szczegó­ łowo o repartycji postaci 1>pnHm : 1>pnpH11 zob. SJS I 141), stąd sch. od . XIII w. bratija : bratija, maced. 6pamuja f., ros. 6pamU11 f., ukr. 6pam ifi, brus. 6pa14iR f. zwykle o ' członkach zgromadzenia zakonnego' ; bułg. 6pamR n. pl. do 6pam, dawne śrbułg., XVII-XVIII w. bratia f., dial. 6pamu(u)a f. con. (BER I 7 4, Szymański PKS 15 s. 169, Ivanov Izsledvanija Mladenov 89), dial. zach. też 6paKR coll. (Ivanov 1. c.), maced. 6paiu'b ; ukr. dial. 6pamepniu . ,...._, Por. z suf. -bnc.: pol. dawne od XV w. bratny (też dial., Karłowicz SGP), stdłuż. XVI w. (Jakubica) bratrny. Od brata : bratrc. z suf. -bn'b. R.L.

bratbn'b :

brati.sk'L : bratrLsk'L 'właściwy bratu, odnoszący się do brata, fraternus', 'nale­ żący . do brata, fratris' ....... stpol. XV-XVI w. bracki : bracski, dziś dial. kasz� bracki, głuż. bratski, sła. bratsky ; słe. brdtski, sch. od XIII w. bratski, es. spllTLCK'L, bułg. 6pamcKu, maced.

bratbsko :

6pamcKu ;

strus. spnLCK'L111 , ros. 6pamcKuu (też dial., SRNG), ukr. 6pamcbKuu, brus.

6pat,fKi.

,...._,

......., pol. od XVI w. braterski (też dial. np. kasz.), głuż. bratrski, bra­ terski, czes. od XIV w. bratrsky, stczes. XIV-XV w. też bratfsky, sła. dial. wsch. braterski (Buffa DIM Luka) ; słe. bratrski (Pletersnik), es. spnpLCK'L ; ukr. 6pamepCb1­ 'dzwonić, dźwięczeć' , 'uporczywie o coś prosić, molestować', 6pbmttamb -tty -'l.Utub 'dźwięczeć, dzwonić, brzdąkać' (SRNG), ukr. 6puub'«Źmu 6puu&'l.y 6puHb'lUut 'dźwięczeć (o strunach)', dial. 6pe1lbttamu 6pe11bttf 6pmbttum 'ts.' t 6pRMttamu -tty -ttum •dźwięczeć, dzwonić', 6pjmttamu -ttf -ttum 'o głosie wyda­ wanym przez lecącą pszczołę' (Hrincenko ). brękati : ,...._, poi. brząkać brząkam : brzękać brzękam 'wydawać dźwięk (o przed­ miocie metalowym, szklanym, o strunie)' (też dial. np. kasz. bff!kac bff!kdt Sychta SK) od XVI w. (SP XVI IBL), dłuż. bfakaś bfakam 'ts.' (już u Choj­ nana XVII w. bfeka8 'ts.' ) ; ros. 6pA1camb 6p.R1Kóu 'ostry, dobrze tnący', 'przenikliwy, chłodny, o wietrze', 'wstrętny, ohydny, obrzydliwy' , 6pi:10Kuu : 6pozi>Kóu też 'cuchnący, śmierdzący dymem, czadem' (SRNG), ukr. 6pui>Kuu 'szpetny, odrażaj ący' (od XVI w., Tymcenko), dial. 6pumbKUU 'ostry, dobrze tnący ' (Żel.), brus. 6pbioKi 'szpetny, nieładny ; wstrętny ; brudny' , dial. też 'niesmaczny, o piwie' Nosovic, 'pełen swądu, zaduchu' Jureanka Mscisl. (z brus. : lit. britkus 'okropny, szkaradny', Fraenkel LEW 59). Por. powstałe na gruncie poszczególnych języków slow. : ,.....,

380

bridt,ko - briti

1. brid-bno (zob. brida) : pol. wyjątkowe XVIII w. brzydny tylko c0mp. brzydniejsza 'brzydsza, gorsza' (L., SW); słe . briden -dna 'ostry; gorzki' , sch. bridan -dna ' bolący, bolesny' (RSAN, RMat.), XVIII w. 'srogi, surowy',

'urwisty, strorny' (RJAZ) ; ros. dial. 6puoHo adv. 'wstrętnie, ob rzydliwie' (SRNG), ukr. dial. 6puofto adv. ' ts.' (Hrineenko), brus. dial. 6pbi'OHbl 'wstrętny, ohydny' (Nosovic); 2. abstractum bridakostb (por. bridostb s. v. brido) : pol. brzydkość 'brzy­ dota, szpetota ; coś nieładnego, szpetnego', stpol. XV- XVI w. 'uczucie wstrętu ; rzecz brzydka ; zgroza, klęska; nudności, wymioty, choroba mors­ ka', czes. rzadkie bfitkost ' ostrość; zjadliwość' , stczes. od XV w. bfidkost 'ostrość; brzydota, nieczystość', sła. britlcost' 'ostrość' ; słe. od XVI w. bridkf)st 'gorycz ; strapienie, smutek; niepokój, trwoga, strach' , sch. od XVI w. br'itkost 'ostrość; wyrazistość' (RSAN ), ' surowość' ; ukr. 6puoKicmb -Kocmi 'ohyda, wstręt, brzydota, szpetota' (od XVI w., Tymcenko), brus. 6p,;z01p11TR" 'novacula' , bułg. 6pum6a 'ts.', dial. 'nóż kieszonkowy' (Gerov, BER I 79, Stojkov Banat, V'.hglenov BEz XIII 258); strus. już X I w. cp11TR1ey 6p6o3 iut 'wydeptywać ścieżkę w trawie ; fermentować, burzyć się' . "' Na pierwoine iter. brad'ati wskazuje stpol. podbradzać (konia) 'pławić w wodzie płytkiej' (Oresc. 1549 s. 516 ). Czasownik o potrójnej motywacji: iterativum do bresti brbdQ : brbsti bredQ (stąd znaczenie 'chodzić po wodzie, błocie, grząskim terenie' ), causativum do tegoż czasownika (stąd 'powodować brnięcie, chodzenie po wodzie, błocie, grząskim terenie' , np. 'pławić' ), denominativum od brodo (stąd 'przechodzić, przebywać w bród' , por. w różnych językach zestawienie brodo broditi}. O bu­ dowie zob. s. 56-7. - Ze znaczenia kauzatywnego zapewne 'mącić wodę, mieszać' , stąd zaś dial. 'burzyć się (o płynie), fermentować' . - Najbliższe odpowiedniki w bałt. : lit. bradyti bradau 'brodzić' , lot. bradU : bradiit 'ts.; kroczyć, iść; pleść głupstwa' . Por. płn. brediti s. v. bresti. Van Wijk .AslPh XXXVIII 3 . R.L. - W.B. brod'b broda, 'płytkie miejsce w rzece lub jeziorze, przez które można przejść lub przejechać, vadum' ,.._, pol. od XIV w. bród brodu 'vadum', stpol. w XV w. wyjątkowe 'miejsce w rzece sztucznie przysposobione do łowienia ryb' , XVI-XVII w. ' nurt, prąd, głąb, woda, rzeka' , w bród 'brodząc; obficie' (od XVI w.), dłuż. brod -a 'vadum', głuż. bród broda : -u ' ts.', czes. od XIV w. (jako NM już w XIII w. } brod -u 'ts. ; miejsce, gdzie pławi się lub poi bydło' , poet. też 'strumień (np. łez, krwi)', sła. brod -u 'vadum' , przest. brody pl. 'mnóstwo, wielka ilość' ; słe. brqd -a ' vadum, przeprawa' (Pletersnik, od XVI w.), 'prom, czółno do przewozu przez wodę' , dawne XVI-XVII w. 'przystań, port' , sch. br6d broda 'statek, łódź' (od XIV w.), 'vadum' (od XIII w.), dial. 'płytkie miejsce przy brzegu rzeki, gdzie się poi bydło, pierze bieliznę itp. ; miejsce w jeziorze, gdzie się łowi ryby; miejsce na rzece odpowiednie do budowy młyna wod­ nego' (RS.AN), es. BpO]l;'L 'vadum' , bułg. 6poo 6póoom 'ts.' , maced. 6poo 'ts.' ; strus. BpO]l;'L 'vadum' , rus .-cs. u Jana Egzarnhy w znaczeniu anatomicznym, ros. 6poo 6p6oa 'vadum ; przejście, przekroczenie rzeki w płytkim miejscu' , dial. też 'przejście po podściółce przez mokre, błotniste miej sce; strumyk ; ścieżka w trawie lub zbożu (wydeptana lub wykoszona) ; ścieżka ; rodzaj niewodu' (Dal, SRNG), ukr. od XV w. 6pio 6p6oy ' vadum', dial. 'potok, strumyk' (Hrincenko) , 6poa 'nizina na lewym brzegu rzeki' (Poles1>e 218), brus. 6poa 6póoy 'vadum; ślad w trawie' . Por. inne formacje dewerbalne : słe. brijst -ti 'vadum' (Plet.), stczes. bfistie 'vadum' , Bfistvi, ludowe Bfistev NM (od XVI w., Profous MJC I 193-4), ros. dial. 6peo '6po,a; B o3epe' (SRNG}. Deverbativum do bresti brbd(J : brbsti bredQ , o budowie zob. s.58-9 . Dokład­ ny odpowiednik w lit. bradas 'połów ryb' : 'błoto' (LK�od. ), por. też brada -os ' bród; wielkie błoto (np. na drodze)'. - W poszczególnych językach slow. wtórne nawiązanie do broditi. Berneker SEW I 86-7, Trautmann BSW 37, Vasmer REW I 174. ,....._,

R.L. - W.B. brodLD'h ' do przebrnięcia, dający się przebrnąć, wymagający brodzenia' ,..._, głuż. pfebrodny 'dający się przebrnąć, przejść w bród' (Pfuhl), czes. brodny 'ts.' ; słe. br{iden 'odnoszący się do przeprawy ; żeglowny' , sch. brodan 'żeglowny' ,

'dający się przej ść w bród; odpowiedni do przechodzenia w bród' (RSAN ), ' dotyczący statku, okrętu' , bułg. 6p6oen ' odnoszący się do brodu' (BER I 80 ) ;

384

brodbno - brojiti

ros. dial. 6póaffhlU '-płytki, -po którym można brodzić; -pulchny (o śniegu)' (SRNG), 6póiJHblU nymb 'grząska, błotnista droga ; droga pokryta świeżym, sypkim śniegiem' (Dal). R. L. - W.B. Adi. do broditi brod'g, brodo z suf. - b n o. __,

brodhn'h

brodMi'a : brodbn'a 2. f. : bredhn'i. bredbn' a : bredLn'a 2. f. dial. płn. ' rodzaj sieci rybackiej, którą się łowi brodząc po wodzie' brodbn'b : "-' pol. dial . brodzień 'mały niewód z matnią lub bez, czworoboczny, podłużny' (Karłowicz SGP); ros. dial. 6póoeHb -oHR ' niewielki niewód ciągniony przez brodzących po wo­ dzie ludzi' (Dal, SRNG) . ......., brodbn'a : -..,, stpol. w XVI w. u Klonowica brodnia 'sieć rybacka sporządzona z łyka', dial. 'sieć rybacka do połowu drobnej ryby' (Karłowicz SGP : z Tyko­ cińskiego ), por. zabrodnia 'ts.' (Cresc. 1549 s. 641, Bruckner AslPh XI 123 ) . ,.._, Z innymi suf. w takich samych znaczeniach : poi. dial. brodnik : brodniak (Karłowicz SGP: z Litwy, też u Żeromskiego), kasz. brodzanka (Karłowicz SGP); ros. 6póanilK (Dal, SRNG), brus. 6paaHi7< -HiKĆ1, dial. poleskie 6poiJHilK (Polesbe 166 ). bredbn'b : "" ros. 6peoeHb -OHR ' niewielki niewód ciągniony przez brodzący ch po wodzie ludzi' , dial. 'rodzaj dużej wierszy' (SRNG), ukr. 6peiJmb -aHR ' krótka sieć rybacka' (Hrincenko ), brus. dial. poleskie 6p3iJeH' ' średnia prze­ nośna sieć rybacka' (Poleshe 166). "-' bred&n'a : "-' ros. dial. 6piihui 'rodzaj sieci rybackiej używanej do połowu w płytkich miejscach' (SRNG), ukr. dawne 6peoHA 'łowienie ryb przy pomocy ręcznej sieci' (Bilećkyj-Nosenko ). � Z innym suf. w tym samym znaczeniu : ros. dial. 6peoHilK (Dal, SRNG). Do broditi brod'Q i bresti bnd'J : brbSti bredg . Uderzają bliskie odpowiedniki na gruncie bałtyckim : lit. bradine -es 'sieć ciągniona przy pomocy łodzi' , bradine : bradinf)s 'sieć ciągniona przez dwu brodzących ludzi' , bridinf)s 'ts.' , łot. bradenis : bradinis : bridenis 'mała sieć, sieć ciągniona przez bro­ dzących ludzi' . Por. też inaczej zbudowane lit. bride 'sieć', lot. bridźas 'rodzaj sieci' . - Brodbn'a : bredbn'a to skonkretyzowane pierwotne nomina actionis (zob. bredbn'a : brodbn'a, por. ukr. 6peaHA 'łowienie ryb przy pomocy ręcznej sieci' , też lit. bradas 'połów ryb' ) do broditi i bresti, w których to czasownikach również pojawia się znaczenie 'łowić ryby niewodem brodząc po wodzie' : pol. dial. kasz. brolec 'zastawiać sieć na węgorze' (Sycbta SK), ros. dial 6pecmu : 6poaumb 'łowić ryby niewodem w płytkim miejscu' (SRNG), ukr. 6poaumu 'ts.' . Por. też inne deverbativa do bresti : broditi : pol. dial. kasz. bró1ka ' mały niewód do ciągnięcia wzdłuż brzegu' (Sychta SK), ros. dial. 6poo 'rodzaj sie,ci' , 6peM4 : 6poM11 'ts.' , ukr. dial. 6pooAK 'rodzaj małego niewodu służącego do łowieniii ryb przy brzegu' (Berlizov Leksyka rybalbstva ukrai'nshkych hovoriv Nizllboho Podnistrov'ja 31-2). - Postaci brodbn' b : bredbn'b to substantywizowa,ne przymiotniki brodbno : *bredbno (por. bredbn'a) do broditi : bresti1 o budowie zob. s . 80-1. K. Moszyński KMP 167. W.B.

brodLn'a 1. zob. bredbn' a 1 brod&n'a 2. zob. brod&n'& brojiti brojQ ' ciąć' , płd. 'liczyć' , płn. ' czynić, robió, wyrządzać' , zwłaszcza ' czy­ nić coś złego, postępować nieprzyzwoicie' ,..._, pol . broić broję 'dokazywać, psocić·, płatać figle' , w XV w. tylko 'czynić,

brojiti - brojb

385

wykonywać, facere' , w XVI w. już także w znaczeniu negatywnym, a więc nie tylko 'czynić, robić, wykonywać, sprawiać, trudzić się, borykać się' ale też ' czynić, popełniać coś złego' , ' awanturować się, pastwić się, znęcać się' , ' swawolić' , broić figle, psoty ' dokazywać' , u Reja: miecz broi, siecze a morduje 'tnie' (por. dial. miecz brojący Karłowicz SGP) , dial. zwykle w znaczeniu negatywnym ' czynić coś złego, powodować kłopot, dopuszczać się czegoś, dokuczać, psocić; krzyczeć na kogoś o coś złego' , szczątkowo j ednak zacho­ wane też pierwotne znaczenie pozytywne, tak więc u Olescha Sankt Anna­ berg 'wyrządzać coś złego albo coś dobrego' , stpol. XVI w. broić się 'poru­ szać się, kręcić się, kłębić się ; źle postępować, awanturować się, swawolić ; gotować się do walki, walczyć, bronić się' , dłuż. brojś broju 'rozsypywać, trwonić, marnować' (dial. brojiś -jim 'ts.' ), brojś se 'kręcić się, wałęsać się' , głuż. brojić broju 'trwonić, marnować, rozrzucać' (też dial. Michalk Neustadt), czes. brojiti -jim 'szemrać, burzyć się przeciw komuś, oponować' , dial. moraw. 'figlować, psocić' (Bartos DSM), stczes. XIV w. brojiti se broju se 'wałęsać się' , sła. brojit' -jim 'szemrać, burzyć się przeciw komuś, oponować' , dial. wsch. brojic 'figlować, psocić' , 'zadawać się z chłopcami' (K3.lal); słe. przestarz. brójiti -jim 'liczyć' (podejrzane o pożyczkę z sch. lub es. ) , w XVI w . u Megisera też ' spostrzegać; rozumieć' , sch. o d XIV w . brojiti -jim 'liczyć' , 'uważać, sądzić coś; znaczyć, mieć znaczenie ; czytać; mówić wyraźnie; obj aśniać, tłumaczyć' (RSAN), es. EpOHTlł Epo� 'liczyć' , bułg. 6poA 6pouut 'ts.; płacić', dial. 'uważać' , 6póuM 'określać liczbę przez wyliczanie po kolei' (Mladenov Vidin), maced. 6pou 'liczyć' (też dial. brujim : brója bruiś Małecki SW), pr:ien. 'uważać' ; ros. dial. 6poumb ' szperać, gmerać, grzebać' (Dal, SRNG), ukr. 6pó i'mu 6pó10 6pói"ut ' dokazywać, figlować' , stu.kr. XVI-XVIII w. 'czynić, robić coś złego' (u Żel. 6poimu 3.11óe 'czynić zło, powodować nieszczęście' ), XVIII w. 6póumu : 6póumurn 'postępować wbrew zasadom prawa, wykraczać przeciw czemuś' (Bilećkyj -Nosenko), dial. bojkowskie 6pouemu 'psocić, figlować' (Slav. Leks. 95), brus. dial. 6poit1b 'swawolić, postępować nieprzyzwoicie' (Noso­

vie). ,....,

Z poi. : lit. dial. brajyti ' dokazywać, bawić się' , również brajóti 'ts.' (LK�od. ). Iterativum do briti, o budowie zob. s. 56-7. Pierwotne znaczenie 'ciąć, na­ cinać' zachowane szczątkowo (np. stpol. XVI w. miecz broi 'tnie' ), stąd uogól­ niono 'czynić, robić, wyrządzać', co do rozwoju znaczenia negatywnego por. słe. norce briti ' dokazywać, swawolić' ; płd.-słow. 'liczyć' od 'nacięcia, R.L. - T.Sz. - F.S. karbowania' .

brojL broja dial. płd. 'liczba, numerus' ,..._, sch. od XV w. broj broja 'liczba, cyfra, numerus; ilość' , dial. 'liczenie', 'litera' , RSAN (z sch. zapewne słe. przestarz. brój brója 'liczba'), bułg. 6pou

6póRm 'liczba, cyfra ; numer' (też dial. np. Stojkov Banat), maced. 6poj ' liczba, ilość' . ,..._, Por. nowsze derywaty od brojiti: 1. poi. dial. kasz. broje -jów pl. ' dokazywanie' (Sychta SK), czes. rzadkie broj m. 'bój, walka' (SSJÓ), sła. poet. przestarz. broj -ja ' drużyna, hufiec woj skowy' u Kalała ' zbroja' ; 2 . czes. rzadkie poet. broj -je f. 'zbroja', u Jungmanna 'ilość; niepokój , zamęt, tumultus' , stczes. XIV w. niejasne broj 'municulum' czy ' muticulum' (Gebauer SL, Flajshans Klaret) ;

2S - Słownik prasłowiański t. I

386

brojb - brono

3. pol. dial. kasz. broja 'ten lub ta, co broi' (Sychta SK) ; słe. brijja ' miesza­ nina; brud (o jedzeniu); zamęt' ; brus. dial. 6póu1ca 'psotnik, zbytnik' (No­ sovic). Psł. dial. brojb 'numerus' - stare nomen z wokalizmem -o- do briti (Sheve­ lov PS 109, Vaillant GO III 417), o budowie zob. s. 58-9 . Pierwotnie zapewne ' nacięcie, karb' > ' nacięcie na karbowanym kiju służącym do liczenia' ) 'liczba. R.L. - T.Sz. - W.B. oznaczona nacięciem' (zob. Skok ER I 209). broneti bronejg : bruneti brunejg 'bieleć, lekko brązowieć, stawać się jasnym, błyszczącym' broneti: "' sła. broniet' -nie, -neju : broniet' sa 'ciemnieć, pokrywać się jasno­ brunatnym kolorem' , poet. ' czerwienić się' , u Kalała 'rumienić się, o owocach; rozbłyskiwać się, rozjaśniać się (na wschodzie)', u Jungmanna sła. broneti -nim 'żółknąć, brązowieć' ; ros. dial. 6ponemb -neem 'dojrzewać, o owsie', 'bieleć, siwieć' , ukr. 6pon imu 'dojrzewać' (Rudnyćkyj ED 215 ) . Por. ros. dial. 6ponumbCR ' kłosić się, o owsie' (SRNG). bruneti: słe. dial. wsch.styryj skie brunćti -nim 'brązowieć, dojrzewać, o zbożu' ; ros. dial. 6pynemb -neem : -mim ' dojrzewać, o owocach, zbożu' , 'bieleć, siwieć' (SRNG). "' Por. ukr. 6pynumurn 'pączkować, o drzewach' . Z wokalizmem -y- bryneti: ros. dial. 6pbmemb 6pbmum ' bieleć, siwieć; bielić się, jaśnieć' (Dal, SRNG), ukr. 6punimu 6punie 'stawać się, być ledwie widocz­ nym' (Hrincenko) ; por. ros. dial. 6p"bmR 'przezwisko człowieka rudego' (SRNG). Inchoativa do brono : bruno, o budowie zob. s. 47. Postać pierwiastka bryn­ może być stara, Pokorny IEW 136-7 obok bhro-no- : bhrou-no- rekonstruował R.L. - W:B. też adi. bhru-no- (stwniem. brun, ags. brun, zob. brono). r-.;

r-.;

·

bron'L brona brono : brun'L bruna bruno 'o jasnej, błyszczącej barwie, zwłaszcza białawy i jasnobrązowy' "' poi. dial. śląskie, wlkpol., kasz. brony : bróny : bronny : bruny ' o barwie sierści: gniady, kasztanowaty, brunatny, brązowy, ogorzały, śniady, przyczerniały, siny' (Zaręba NB 23-4), czes. przestarz. brony 'biały, o maści konia' od początku XIV w. (SSJC), dawne też bronny 'ts.' (Jung­ mann), sła. bron(y) 'białawy, o maści konia' (Kalal ) ; chorw.-cs. XIV-XV w . BpOH'.L 'biały, albus' (SJS); rus.-cs. &pOH'IJlł ' biały, płowy, siwy; pstry, srokaty, o maści konia' (Srezn., SJS, zob. Sbornik Sobolevskij 122 ). ,......., Nowsze derywaty powstałe zapewne na gruncie poszczególnych języków slow. : 1. substantywizowane adi. f. brona : czes. przestarz . i poet. bruna 'biały, siwy koń' , stczes. bróna 'ts.' (stąd stpol. XV w. bruna 'gniadosz albo siwek' ) ; ros. dial. 6pOHa ' kłos owsa lub innych roślin nachylony w jedną stronę' (Dal, SRNG ) ; 2. bronbcb (substantywizowane adi., o suf. -bCb zob. s. 99-100): stczes. XIV w. bronec -nce 'kdo je bronf ; ros. dial. 6ponet1 -nwi 'rośliny, np. różne gatunki widłaka, Lycopodium, czworolist, Paris quadrifolia, gruszyczka okrągło­ listna, Pirola rotundifolia' (SRNG), brus. dial. 6ponet1 -Ht1a 'roślina biedrzeniec mniej szy, Pimpinella saxifraga' (Nosovic) ;

brono :

brono - bronbka

387

3. abstractum bronb f. : czes. przestarz. i poet. bron m. 'biały koń' (SSJC), sła. poet. bron f. 'czerwień (krwi, twarzy)' (SSJ ), u Kalala bron st'astia ' blask szczęścia' ; ros. dial. 6poHb f. 'kłos owsa; kłosy i źdźbła słomy pozostałe przy układaniu zboża w stodole' , 6poHR 'kłos owsa' (SRNG) ; 4. zob. s. v. bronbka. bruno : ,..._, pol. dial. bruny = brony (nie można jednak wykluczyć wpływu śrwniem. briin, dniem. briin 'brunatny, brązowy' ) ; słe. brlln 'czerwonawy, płowy, o dojrzałym zbożu' ; ros. dial. 6pfHbZU 'podsmażony, o maśle' (SRNG). ,....., Wskazujące na taką postać nowsze derywaty powstałe zapewne na grun­ cie poszczególnych języków slow . : 1. brunbCb (substantywizowane adi., o suf. -bCb zob. s . 99-100); ros. dial. 6pymitf -ntfa 'rośliny, np. widłak, Lycopodium, czerniec gronkowy, .Actaea spicata, biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga' (SRNG) ; 2. pierwotne abstractum brunb f. : ros. dial. 6pym f. ' kłos trawy, zwłaszcza owsa ; grono jagód' (SRNG) ; 3. brunbka zob. s. v . bronbka. Por. słe. brnit 'pełny, o kłosach' (Bezlaj ES poskusni zvezek 10). Wysunięto dwa możliwe objaśnienia wyrazu: 1. Przyjmując za pierwotną jedynie postać brono identyfikuje się ją ze stind. bhradna� ' czerwonawy, żółtawy, płowy, zwłaszcza o maści koni' (tak już Miklosich EW 22). W, tym przypadku postaci z wokalizmem -u- tłuma­ czyłyby się pomieszaniem brono z niemiecką pożyczką (śrwniem. briin, dniem . briin, niem. braun 'brunatny, brązowy' ), por. pewne zapożyczenia (Kiparsky GLG 143, Hinze WDLP 137), np. pol. dial. kasz. brun : brun?: 'brunatny' , dłuż. bruny 'ts.' , głuż. bruny : bróny 'ts.' , czes. dial. bruny 'ts.', słe. brun ' ciem­ nobrązowy' lub w płd.slow. z pożyczką włoską (włos. bruno 'brunatny, ciemny' ), np. sch. dawne brun 'brunatny' . Obj aśnienie to nie tłumaczy wokalizmu zredukowanego i wokalizmu -y- (zob. niżej ), a także występowania postaci bruno w gwarach wsch.slow. 2. Oboczne postaci brono : bruno, a także postaci z wokalizmem zreduko­ wanym (zob. brbneti) i wokalizmem -y- (zob. bryneti s. v. broneti) kontynuują ie. pierwiastek *bher- ' błyszczący, jasnobrązowy', a więc bhro- : bhrou- : bhrft- (Pokorny IEW 136-7 ), z · formantem -no-. Stwniem., śrwniem. briin 'błyszczący, brązowy', ags. briin 'ts.' , stnord. briinn 'ts.' byłyby bliskimi postaciami prapokrewnymi. - Na ogólnosłow. zasiąg wyrazu wskazują dery­ waty. Pierwotne znaczenie 'błyszczący, jasny, biały' nie tylko o maści koni, jak świadczą liczne nazwy roślin z białymi, jasnymi kwiatami lub jagodami. Trautmann BSW 35, Herne SF 106-7, Vasmer REW I 125, Moszyński : PZJP 240, KMP 245, Mayrhofer KEWA II 451, Pokorny IEW 136-7, Bezlaj ES (posk.) 10, Sadnik - .Aitzetmiiller VWSS 3, 151-3. ·

R.L. - T.Sz. - W.B.

bronLka : broni.ka •coś błyszczącego, bronbka : ,....., bułg. dial. rodopskie

białawego, jasnobrązowego' 6p6mca 'pryszcz, wrzód (n'hnI : brucati brućg 'wydawać głębokie dźwięki, np. gruchać (o gołębiach)', ' brzęczeć' dial. brukać 'gruchać, o gołębiach' (Karłowicz SGP), dłuż. brukaś brucu: dial. brukaś brukam 'brzęczeć' , czes. broukati ' mruczeć, mamro­ tać, ofukiwać kogoś' : brukot ' głuchy odgłos, np. brzęczenie trzmiela, gru­ chanie gołębi' ; sch. brukati se -kam se ' śmiać się, wyśmiewać się' (też Vuk) : dial. bruk ' dźwięk, brzęk' , bruka ' hałas, wrzawa' ; ros. dial. 6pyKamb -Ka10 ' niezrozumiale mówić, wymawiać, bełkotać' (SRNG ), ukr. prowinc. 6pyKamu -Ka10 'gruchać, o gołębiach' : interi 6pyKy ! 'o głosie gołębia' . ,.._, Por. z wtórną, typową dla wyrazów ekspresywnych nazalizacją: pol. dial. brąkaa się 'o popędzie płciowym u kota' (Małecki - Nitsch .AJPP m. 205), głuż. brunkaa 'brzęczeć' , słe. brunkati -kam : -ćem 'brzęczeć, o bąku' . brucati: ,.._, głuż. brućea -ći ' brzęczeć, o owadach' , czes. brućeti 'mruczeć' , sła. brućat' 'burczeć, mruczeć, gderać' ; sch. dial. brUćati se 'kpić sobie z kogoś, naśmiewać się' (RS.AN). ,.._, Por. dłuż. brucyś -ym 'brzęczeć, o owadach' .

hrukati: ,.._, pol.

392

brukati - brusina

Dźwkn., podstawowe *b(h}ril, - występuje w wielu wyrazach ie. o podstawie dźwkn. O najbliższych odpowiednikach bałt. zob. brukati 2. Koffnek Studie 207-9. R.L. - F.S.

brukati 2. brukaj() : bruchati bruchaj(!

dial. płd.-wsch. 'szybko, gwałtownie wyrzucać, rzucać, miotać', 'nagle wypływać, wytryskiwać, tryskać' brukati : ....., ros. dial. 6pyKamb -Karo 'rzucać, miotać; brykać, wierzgać; bóść, szturchać' . ....., Por. 1 . verba: sch. dial. bruknuti bruknem 'gwałtownie wylecieć' od XIX w., bułg. dial. 6pyKBa, 6pyKnyBa 3 sg. 'tryska, o wodzie' , też np. 'o nagłym dźwięku kobzy' (BDial. II 132 ) ; 2 . deverbativa: sch. ludowe bruka ' obrzmienie, pęcherz, pryszcz' , bułg. dial. płd.-zach. 6pfKa 'mały pryszczyk, wysypka na ciele' (BER 81), maced. dial. 6pyKa 'pryszcz, trądzik' (RMJ), brus. dial. 6pfK 6pfKa 'najszybszy prąd w rzece' (Nosovic). bruchati : ,......, słe. bruhati bruham 'wyrzucać z siebie, pluć np. krwią, kaszleć; tryskać' , 'buchać' np. voda bruha izpod skale, gora ogenj bruha 'wyrzuca' , kletve bruhati 'miotać klątwy' (także SSKJ bruhati), bułg . dial. 6pyxaM 'paplać, pleść bez sensu, mówić byle co' (Gerov Dop.); ros. dial. 6pyxamb -xcho 'bóść rogami ; kopać, bić, deptać nogami ; rzucać w kogoś' (SRNG). ,...., Por. 1. z suf. -k-: bułg. dial. 6pyxKaM 'silnie kaszleć' (BDial. II 133), 6pf zob. brusLnica

394

brusa - brusbnica

brus'L brusa

'ociosana, graniasta bryła kamienna; ociosany kawałek kamienia służący do ostrzenia, szlifowania' , dem. brus'Lk'L, płd. brusr.cr. ,...._, pol. brus -sa 'okrągły kamień obracający się na osi służący do ostrze­ nia' (od XIV w., też dial., np. na Podhalu, zob. T. Estreicher, J. Zborowski JP XXVIII 121-,--2 ), 'grube drewno tarte' , dial. 'belka, kloc' , podhal. 'duży ser owczy w kształcie kręgu' (Karłowicz SGP), dłuż. brus -sa ' okrągły kamień obracający się na osi służący do ostrzenia' (w gwarach w tym znaczeniu zwykle dem. brusk, br-uscik Wirth BSS m. 59), głuż. brus -sa 'ts.' , dial. 'osełka' (Wirth BSS m. 58, Sorb. Sprachatlas I m. 70), czes. od XIV w. brus -sa 'ka­ mień obracający się na osi służący do ostrzenia, szlifierka' , stczes. 'osełka' , sła. brus -sa 'urządzenie do ostrzenia, szlifowania' ; słe. od XVI w. briis -sa 'kamień lub przyrząd do ostrzenia, szlifowania' , rzadko 'sposób szlifowania' , 'niezgrabny, wielki człowiek' , sch. brus -sa loc. brusu 'kamień lub przyrząd do ostrzenia, osełka' , dawne też 'kamień, z któ­ rego robi się brusy, osełki' (RJAZ ), bułg. 6pyc 6pycom 'kamień do ostrzenia, osełka, brusek' (też dial. ), 'gruby kawałek o kształcie czworograniastej bryły, głównie połeć słoniny' (Gerov, BER I 82), dial. 'belka' (Mladenov BTR), maced. 6pyc 'kamień szlifierski' ; strus. 11pOl(C'h 'ociosane drewno' (Srezn.), 'krawędziak, kloc drzewa budul­ cowego' (Poppe Materiały strus.), ros. 6pyc -ca 'ociosana belka' , 'kamień do ostrzenia, szlifowania zwykle mający kształt płaskiego czworościanu' (też dial., np. Slovarb Rjazan.), dial. 'belka służąca jako różne elementy kon­ strukcyjne w ludowym budownictwie' (SRNG), ukr. 6pyc -ca 'belka, kloc; osełka' , dial. 'kawałek czegoś (np. mydła) w formie czworościanu; rodzaj grubej deski; kłoda, belka w ścianie ; osełka do ostrzenia kosy ; skała' (Żel., Hrineenko, Slav. Leks. 95), u Żel. też 'nieokrzesany łobuz' (stąd zapewne pol. dial. brus ' człowiek nieokrzesany' , Karłowicz SGP: z Podola), brus. 6pyc -ca 'kamień do ostrzenia; belka, kloc' , dial. 'poprzeczna belka podtrzy­ mująca sufit; belka pod podłogą' ( Tureanka Mscisl., Leks. PolesLja 132), 'osełka do kosy' (Leks. PolesLja 94). Por. strus. &pOl(Ch 'kamienna, graniasto ociosana buława' , ros. dawne 6pycb ' ts.' (SIAN). Z brus . : lit. dial. brusas 'osełka' (LKZod.). Dem. 1. brusoko : ,.....,, pol. brusek -ska (też dial. Karłowicz SGP, Kucała PSM 144), dłuż. brusk -ska, głuż. dial. brusk (Wirth BSS m. 59), czes. brousek -ska, dial. brusek -ska (Malina Mistfice), brósek -ska (Gregor Slav.-buc. ), sła. brusok -ska; słe. brusek -ska, sch. dawne u Stulicia i dial. brusak -ska (RJAZ, RSAN ) ; ros. 6pycóK -cKa, ukr. 6pycóK -cNa, brus. 6pycóK -cKa . 2. brusbcb : sch. dawne i dial. brusac -sca (RJAZ, RSAN), bułg. dial. 6pyceą (Gerov), por. z suf. -bCb w innej funkcji : stczes. brusec -sce 'ścierka' , słe. brusec -sca 'ten, kto ostrzy, szlifuje' , sch. dawne kajk. brusec -sca ' ts.' (RJAZ). ,...._, Możliwa podwójna motywacja: pierwotne nomen do broSnQti i wtórnie deverbativ:um do brusiti, co do rozwoju znaczenia por. bułg. dial. 6puc, u Gerova,; 6pbic 'brus, osełka' < brysati. Machek ES2 68-9, Sadnik - Aitetmiiller VWSS 218-9. ,...._,

,...._,

,...._,

R.L.

-

W.B.

-

l!'. S .

brus'Lk'L, brusr.cr. zob. brus'L brusr.nica : : dial. płd.-wsch. brusr.nika 'jagoda brusznica, Vaccinium vitis idaea' hrusbnica : ,...._, pol. od XVIII w. brusznica, dial. brusznica, bruśnica, brzusznica

brusbnica - brushno

395

(Belcarzowa JP XL 286-9, MAGP XII m. 553, cz. II 14: Podhale, Orawa, Spisz, pogranicze białoruskie, słi. ), dłuż. brusnica, głuż. brusnica ( : prusnica), o zasięgu w gwarach zob. Sorb. Sprachatlas III m. 112, czes. od XIV w. brusnice, sła. brusnica ; słe. brusnica : brusnica, sch. brusnica (też 'borówka czarna, Vaccinium myrtillus' RSAN), bułg. 6pycmit1a (u Gerova też ' Vaccinium myrtillus' ), maced. dial. 6pya-1ut1a ; ros. dial. 6pyc1-tutfa (Dal, SRNG, już w XV w., Grinkova Slav. Fil. III 111 : z Nowogrodu), ukr. 6pyc1-tUtfR, brus. 6pyrni1-1a. ,....., Por. ros. dial. archangielskie 6py:» : br'Lstati brostaj{> płd. i wsch. 'wypuszczać pączki, pędy' , 'ob­ jadać młode pędy roślin' ,..._, słe. brstiti -tim 'objadać pąki, młode pędy ; plewić chwasty' , brstiti se 'wypuszczać pączki' , sch. brstiti -tim 'objadać liście, młode pędy, np. o kozach' (też dial. np. brstit brstim Elezović Kos.-Met.), ' zrywać i jeść to, co się zerwie', dial. 'wypuszczać pączki, rozwijać się' (RSAN), bułg. dial. 6pacmA -muut 'kar­ mić młodymi pędami roślinnymi; ścinać, przygotowywać pędy roślinne na. pokarm dla bydła' (Gerov), 6picmR 'ts.; objadać pączki, trawę lub liście

hrc,stiti:

400

brastiti - broVb

z krzewu, o kozie' (BER I 84), maced. 6pcmaM -mum 'objadać liście, młode pędy' ; ukr. dial. 6pocmumuCR 6poU/YCR -cmuutcR 'wypuszczać pędy, pączki' (Hrin­ cenko ). ,...., brostati: ,...., słe. dial. brstati -tam 'objadać pączki, młode pędy' , sch. dial. brstati -tam 'wypuszczać pączki, liście' (RS.AN); ukr. dial. 6pócmamucR -marocR -macutcR 'wypuszczać pędy, pączki, pączko­ wać' (Hrincenko, Żel.). ,-.., Por. słe. brstęti -tirn 'wypuszczać pędy, pączki' . Denominativa do brastb : brosto, o budowie zob. s. 57, 46-7. R.L. - W.B.

br'l>st"L zob. br'l>sti. br'l>sti. f. : br'l>St"L m. 'pąk, pączek roślinny; młode pędy rośliny'

('-.J słe. bfst -i f. 'pąk na drzewie, pączek kwiatu, młody pęd rośliny; pędy rośliny (coll.) ; drobne (suche) gałązki' , sch. bfwt f. 'młode pędy roślinne' ; bułg. lud. 6picm f. 'liście, młode pędy roślinne' ; ros. dial. płd. 6pócmb f. 'pączek rośliny' (Vasmer REW I 126, w SRNG też coll.), ukr. 6pócmb 6pócmi 'pąk na drzewie, pączek kwiatu; gałązki na drzewie; (rzadkie) kiść np. jarzębiny' . ,....., Jako masc. : ,-.., słe. brst bfsta : brsta 'pąk na drzewie, pączek kwiatu, młody pęd rośliny; pędy rośliny (coll.)', sch. od XVI w. brst m. 'młode pędy rośliny' (też u Vuka), czak. brst brsta : brst brsta, bułg. 6picm pl. 6picme m. 'liście, młode pędy roślinne' (wg BER zach.), maced. 6pcm m. 'młode pędy (ścięte na pokarm dla bydła)' ; ukr. reg. 6pócm 6pócmy 'pąk, pączek' (Hrinc., też na Rusi Zakarpackiej, Jagić .AslPh VII 496). ,-.., Najprawdopodobniej z ukr. (tak już Berneker SEW 91) : pol. dial. (Pod­ hale) brość 'zawiązki nowych liści pojawiających się jesienią na gałęziach bukowych' (Karłowicz SGP), czes. dial. wałaskie brozd : brozg ' zawiązek pączka na drzewach' (dźwięczny wygłos i -zg wtórne: por. oboczność -zd- : -zg­ w drozda : drozgo, gvizdati : słe. zvizgati), sła. poet. brost 'pąk, z którego rozwija się kwiat', dial. też 'pączek na drzewie' (Kalał), z wtórnym -sk dial. brosk 'ts.' (Kalał). O pierwotnej znaj omości wyrazu także i na zachodzie świadczy dłuż. barść -ća 'pąk, młody pęd drzewa ; szczebel drabiny wozu' (-ar- z sekundar­ nego r , Muka I 17, por. głuż. borno 'bagno' s. v. brana, bronbje). Coll. brostbje 'pączki drzewa, młode pędy' (o budowie p. s. 85-6): słe. bfstje : brstje, sch. dial. brśće (RS.AN); ukr. dial. 6pócmR n., 6pócmc (Hrincenko, Żel. ). Najbliższy odpowiednik : ags. brustian 'puszczać pąki' , z apofonią śrwniem. briustern 'obrzmiewać'. Ten sam pierwiastek co w bfucho, bfucho (< ie. *bhreu-s­ ' obrzmiewać; Jfńszczać pędy, pączki' ). - Oboczne formy brosto m. : brostb f. może odpowiadają dawnej opozycji funkcjonalnej : wyraz o znaczeniu jed­ nostkowym : collectivum (o collectiwach z suf. -b zob. Lohmann KZ LVIII -

-

207-9).

Van Wijk IF XXIV 235, Pokorny IEW 170-1. Zob. bfusto : bfusty.

F.S.

br'l>VL brovi f. 'kłoda, belka, tignum, trabs' , 'kłoda drzewa, belka służąca do przejścia np. przez potok' ,...., stczes. XV w. bfev bfvi 'kładka' , w NM Bfve poświadczone już w XII w. (Profous MJC I 214) ; słe. brv -vi 'kładka' , 'ławka wioślarska' , sch. brv v i 'kładka, ponticńlus' , -

broVb - brovbno

401

'belka, bierwiono, trabs, tignum' , bułg. dial. 6pOB f. 'kładka' , 'bród na rzece, po którym przepędza się bydło' (Gerov) ; strus. spbBI. : sp'LK I. 'belka, kłoda, bierwiono, trabs, asser' , sepsi. : Bp'Lsi. 'tratwa, ratis', ros. dial. 6po6b -Bu ' deseczka nad framugami okien lub drzwi służąca jako półka do układania drobnych przedmiotów' , 'łukowata drew­ niana podkładka pod kluzami na zewnętrznej stronie burty chroniąca przed tarciem liny kotwicznej', ukr dial. berv 'pniak' (Berneker SEW I 92 ), kar­ packie 6ep(b), 6upb(x), huculskie ber ( ( *b[Vb ) berl}y : ber'ii 'kładka' (Rudnyćkyj ED 105, Janów Symb. Rozwadowski II 276). ,......, Por. nowsze postacie : ukr dial. 6ep6a 'kładka' (stąd zapewne pol. wy­ jątkowe z XIX w. bierzwa 'belka, bierwiono' ), sch. dial. brva f. 'kładka' , bfvo n. 'ts.' (RSAN) . Rekonstrukcja prapostaci, a także i etymologia niepewne. Najprawdo­ podobniej bri,v& i bbTVb wtórne, powstałe z pierwotnego bravb (o nierzadkiej metatezie w grupie jer + płynna zob. Berneker I. c., Briickner SE 26). Rozwadowski RS I 251 rekonstruował bbrbVb < *bhereu- (zróżnicowanie postaci tego wyrazu w poszczególnych językach slow. byłoby wynikiem wyrównań w obrębie paradygmatu). - Może do ie. bhru-, bkreu- 'belka, bierwiono ; kładka, most' . Najbliższymi odpowiednikami byłyby: gall. briva « *bhreua) 'most' , stisl. bru f. 'ts.; grobla z belek' . Dawniej łączono z bry brove (zob. Meringer WS I 187-92, Schrijnen KZ L 144-6), por. sch. bfvno 'nieco podwyższony skraj czego, margo' : ros. dial. 6po6b 'wą.ski pod­ wyższony pas ziem.i między koleinami na drodze' . Berneker SEW I 92, Pedersen KZ XXXVIII 322 (o alternacji o : b), R.L. - F.S. Pokorny IEW 173. .

.

hr'ltvi.no

'kłoda, belka, tignum, trabs' ,......, stpol. XIV-XV w. birzwno, birwno (dial. z uproszczeniem grupy spółgłoskowej bierzno, bierno), niemotywowany wyraz ulega najrozmaitszym przekształceniom wywołanym asymilacj ą (stpol. wirzwno, birbno, birzmno, bierzmno), czy też uproszczeniem grupy spółgłoskowej (birzmo, bierzmo, biermo, dial. bierzno, bierno, bierzmo), czes. od XIV w. bfevno, sła. brvno; słe. brvn9 : brun9 (: dial. brven brvna ), sch. od XVII w. bfvno gen. pl. brvana (też 'nieco podwyższony skraj czegoś' ; możliwe pomieszanie znacze­ niowe z bry brove, zob. brav„), w RJAZ I 688 także dawne bamo, scs. spi.ai.uo, s p'Lsi.uo, bułg. dial. 6pOBnó (por. dial. 6ip6en też 'grube miejsce nici' , BER 82 ) ; strus. BLpl.KLHO : 11p1>BLHO : Bp'LBLHO : GpllKLHO : Bepsi.no , ros. 6pe61lÓ (też dial. np. 6p'cumó), dial. . 6epnó , 6'apnó, 6p 'uynó, wyjątkowo 6'up'aBnó, 6p'oMnó (ARG m. 74), ukr. dawne 6epBno od XVI w., brus. dial. 6pó61lbl pl., 61ip11ó · (Nosovic, BRS), poleskie 6p3yuó (Leks. Polesi.ja 131). ,....., Por. 1. broveno (postać nowsza z wtórnym e): pol. bierwiono późne, noto­ wane u L. od XVIII w., w XVII w. bierzwiono, czes. dial. wa.łaskie brveno (Bartos DSM), ros. dial. óepBenó (Dal, SRNG), ukr. dial. óepBeHó (Hrinc., URS), brus. 6ep61inó. 2. bravina : pol. dial. berwina (Karłowicz SGP : Orawa), sch. brvina też 'kładka' (Vuk, RSAN), ros. dial. óepBuna (SRNG), ukr. dial. 6ep6w-1a 'część warsztatu tkackiego' (Hrincenko). Z płd.slow. : rum. btrna ' bierwiono, belka' (Mihaila Impr. 40). Derywat od brov b , o suf. -bno zob. s.136-7 . Rozwadowski RS I 251 reR.L. - F.S. konstruował bbrbVbno (p. broVb) .

26

-

Słownik prasłowiański t. I

402

brozda - brozgati

br'Lzda,

zwykle pl. br'Lzdy dial. płd.-wsch. 'prymitywne wędzidło, kołki, pręty' , ' uzda' ,....., słe. bfzda, często pl. brzde (dawne też bruzda, dial. prekmurskie brózda) 'wędzidło, uzda; rodzaj kleszczy, kluba (Klero.me) ; hamulec', sch. dawne )(III-XIV w. brbzda, brazda (w XVII w. wyjątkowe brsta) 'wędzidło ; uzda' (RJAZ), dziś w słownikach Benesicia, Francicia brzda 'wędzidło' , scs. Ep'L:i;Jl.'11 pl. Ps. Sin. ' wędzidło ; uździenica, uzda' (Meillet RS II 60-1, też

śrbu.łg .

n-p.

w

Pl.'.�rzu. bolońl.'.kim}, bu.lg .

n.ie,}W;wne,

6pi3oa

�

ópocma

'uzda, uździeniclli' (tylko Mladenov BTR), por. tu może należące bułg. dial. 6po3oe n. ' drewniany klin łączący grządziel z płozem w radle' (Gerov Dop. ) ; strus. od X I w. Ep'L:i;,11.11 , Epo:i;,11.11 (E'Lp'L:i;Jl.ll), zwykle pl. Ept.:i;,11.Y , i;po:i;JJ.'LI (Ei.p:i;JJ.'LI) ' wędzidło, uzda' , dziś ros. z es. 6pa3oa (u Dala też 6po3oa) zwykle pl. 6pa3obi 'wędzidło, uzda' (z akaniem, notowane od r. 1296, Sobolevskij RFV LXIV 121, Lekcii 81, Nahtigal Ę!RL II 303), ale na peryferiach zachowane też rodzime 6py3obe pl. : 6py3be 'wędzidła w uździenicy' (SRNG: archangielskie, ołonieckie, okolice Leningradu), ukr. dial. 6po3iJa 'wędzidło, uzda' (Berneker SEW 92, Miklosich EW 23). ,...., N owe i sztuczne: czes. brzda 'hamulec' nie notowane w stczes. i dial., nowo wprowadzone przez �afaffka w r. 1853 (Machek ES2 71) chyba ze słe., sła. brzda 'ta.' (także nie notowane w dial.). N a pierwotne *borzda wskazują� ros. dial. 6opo3ouAxa 'pałka albo żelazny pręt, za pomocą których kieruje się sankami przy zjeżdżaniu z góry' (SRNG), tu zapewne połab. brozd'el m. 'klin w radle lub w pługu' , czes. nabrazdnik 'klin w pługu' , ros. 3a6opo3eJt'ftUK, 3a6opó3HUK 'kliny do regulowania szero­ kości czy głębokości orki' (Szydłowska-Cegłowa Lud XLVIII 38). Najbliższy odpowiednik: lit. bruzd-uklis 'kołek drewniany, kołeczek uży­ wany zamiast guzika w bieliźnie; klocek -przywiązywany do szyi świni� aby j ej utrudnić ucieczkę' , w XVII w. 'uzda' (stąd Trautmann BSW 38-9 re­ konstruuje bałtosłow. bruzda- 'uzda' ) . Por. też stnord. broddr 'szpic; strzała, grot' , stwn. brort 'krawędź, kant, brzeg' < germ. *bruzd- z ie. *bhr0zdh- czy *bh[zdh-. Co do znaczeń 'wędzidło' : 'uzda' zob. Qdidlo, uzda, łac. frenum (w obu tych zn::tezeniach). Berneker SEW 92-3, Trautmann BSW 38--9, Vasmer REW I 125, Mo­ szyński PZJP 234. - Nie przekonują : Macllek MNHMA, Sbornik . . . Zuba­ teho, 1926, 420-3, Vaillant RES XXII 43. W kilku językach też denominativa : es. Ep'L:i;Jl.HTH 'kierować, regere' , oEp'L:i;Jl.HTH : OEfl'LJl.HTH • założyć wędzidło, uzdę, okiełznać' ; strus. Ep'L:i;Jl.nTH : i;p i.:i;Jl.HTH 'kiero�aić końmi' ; słe. brzdati 'nakładać uzdę, kiełznać' ; .nowe: czes. brzditi, sła. brzdit' 'hamować' . Por. też ros. dial. 6opo3oumb 'powstrzymy­ wać konia wędzidłem.' (SRNG � Donieckie, tei Dal), w@b.:z;ują,ce takie na. R.L. - F.S. *borzda- p. wyżej . �

br'Lzgati brozgaj(J = bryzgati

,....., sła. brzgat' (sa) ' ślinić się' (Kś.lal) ; sch. dial. brzgati -gam 'szybko mówić; spieszyć się' (RSAN ; zob. adi. brzo : brzdo, por. jednak dial. brzgalo 'przyrząd do pryskania, sikawka' , RSA.N), bułg. 6pi32a.M 'pryskać, kropić' (Gerov), maced. 6p32aM 'wytryskiwać, pryskać, bryzgać, oblewać' . "" Por. 1. sch. dial. bfzdati se bfzdam se ' brudzić się jedzeniem wokół ust• RSA.N (*brozdati, -zd- : -zg- jak w bręzgati : bręzdati) ; 2. słe. błskati -kam 'grzebać', bułg. 6pia dial. zach. 'wydawać niski, burkliwy głos'

,...., poi. dial. brykać 'fukać, burczeć na kogoś' (Karłowicz SGP : Łowickie i Poznańskie), 'mówić o kimś zarozumiale' (ib.: okolice Ropczyc), tu też może dawne w XVII w. strasznym szumem wicher bryka (L.), czes. dial. brykati 'krzyczeć na kogoś' (Pfir. slov. ). ,.._, Perfectivum : poi. dial. bryknąć 'krzyknąć, powstać na kogoś' (Macie­ jewski Chełm .-dobrz .), czes. dial. bryknouti : bryknouti 'krzyknąć' (Pfir. slov. ) .

26*

404

brykati - bryla

Por. rzeczownik dewerbalny : czes. dial. bryk 'krzyk, żart' (Pfir. slov.), sła. dial. bryk 'żart' (Kalał). Dźwkn., do brukati 1. Najbliżej stoi lit. brukuoti 'gruchać, o gołębiach' . Kofinek Studie 207-9. R.L. - W.B.

brykati 2. brykaj ) czes. bfednouti bfednu 'tajać, rzednąć, rozpuszczać się' , arch. 'brodzić' . Do bresti br&d'J : brbsti bredg, o budowie zob. s. 44-5. R.L. - W.B.

brLnc.m 1. brbn'Q 'wydawać dźwięk, dźwięczeć', zwłaszcza 'brzęczeć, o owadach'

......., stpol. XV w., wyjątkowo jeszcze w XVI w. brznieć brnię 'rozlegać się, dawać się słyszeć, wydawać dźwięk' , dial. śląskie brnieć brni 'dźwięczeć, rozlegać się; mruczeć; brzęczeć, o owadach' (Karłowicz SGP, Nitsch DPŚ, Steuer Sulków), kasz .-słi. bfńeo bfńą 'brzęczeć, o owadach' (Lorentz PW), od XV w. z wtórnym -m- (w XV w. 2 razy, w XVI w. już 191 razy) brzmieć brzmię 'dźwięczeć, sonare' , od XVI w. ' mieć rozgłos, słynąć' , dial. śląskie 'grać, rozlegać się, o dzwonach, muzyce' (Zaręba Siołkowice, Olesch Sankt Annaberg), kasz. bfrńdo : bfrheo bfmi : bfemdo bfemi 'brzęczeć, szumieć' (Sychta SK), stczes. brneti brnu 'brzęczeć, dźwięczeć' , dial. 'brzęczeć, o owa­ dach ; mruczeć, burczeć' (Bartos DSM, Sverak Karlovice), laskie brnet' 'trząśó się', dziś w j ęzyku liter. przede wszystkim w zwrotach klava mi brni, uśi

408

brbnćti

brni 'szumi, huczy w głowie, w uszach' , loket brni ' cierpnie, drętwieje' (w tych znaczeniach też dial., np. Bartos DSM, Lamprecht Opava ), sła. brnat' : brniet' brnim 'dźwięczeć; cierpnąć; drżeć' ' hlava brni, usi brnia ' szumi, huczy w głowie, w uszach' , dial. brniet' : brnet' ' brzęczeć, dźwięczeć' ; słe. brneti brnim 'brzęczeć' , bułg. dial. 6pi1-ma -Heiu 'brzęczeć, o owadach' (Gerov) ; ros. dial. zach. 6pe,.,,em& -mim 'wydawać dźwięki, dzwonić, brzęczeć' (Dal, SRNG), ukr. 6puHfmu 6pumó 6pumiiu ' dźwięczeć, np. o strunach ; brzęczeć, o owadach ; szemrać, o wodzie' , dial. 6pmźmu 6pemó 6peHuiu 'ts.', też z wtórnym -m- 6pu.łdmu 'huczeć, grzmieć' (Żel.), dawne XVII-XVIII w. GpHMflTll : Gp uu1t 'wydawać dźwięk, dźwięczeć, rozlegać się' (Tymeenko; chyba pod wpły­ wem pol.). ,...., Por. 1. sch. dial. breniti -nim 'brzęczeć, bzykać, o musze', bfnćati -cim : Mncati -cam 'brzęczeć, o owadach' (RS.AN); 2. perl. słi. bfnQc ' zabrzęczeć' (Lorentz PW). Dźwkn., por. interi. wyrażające brzęczenie owadów, dźwięk instrumentów muzycznych : bułg. 6poH ! 6po.M ! , ros. dial. 6p&m& ! (SRNG), ukr. 6puHb l , brus. 6puH-6puH ! (Nosovic). W ścisłym związku z bręćati. Tego samego typu bliskie głosowo, ale niezależne genetycznie: stwniem. breman 'mruczeć, brzęczeć, brzmieć, huczeć' , łac. fremo 'głucho brzmieć, chrzęścić, brzęczeć, mruczeć, rżeć, zgrzytać' , gr. �peµw 'ryczeć, huczeć; dźwięczeć; krzyczeć; szemrać, zawo­ dzić; rozbrzmiewać', stind. bhramara- 'pszczoła' . - Zwykle przyjmowano oboczną postać br&meti, której istnienia materiał slow. jednak nie potwierdza (przeciwko niej już Bruckner SE 45). Historia pol. brzmieć wyraźnie wska· zuje na wtórność tej postaci (upodobnienie b-n ) b-m, por. borna, pesnb). Meillet RS II 65-6, Sławski SE I 46, Otrębski PorJ 1962, 20-2, Mayr· hofer KEW.A II 528-9, Pokorny IEW 142-3, Sadnik - .Aitzetmiiller VWSS 3, 184-6. R.L. - W.B. F.S. -

br:&neti 2. br&nej9 dial. płn. 'pęcznieć, puchnąć, obrzmiewać'

,...., pol. od XVII w. brzmieć brzmi (o wtórnym -m- zob. brbneti 1.) 'puchnąć, pęcznieć' , dawne XVIII w. też brzmieć brzmieje 'ts.' (L.), dial. nabrnięty 'nabrzękły, obrzmiały' (Karłowicz SGP), śląskie brnuńć brńe 'puchnąć, pęcz­ nieć' (Olesch Sankt .Annaberg), czes. dial. laskie nabrnet' 'napuchnąć, obrzęk­ nąć' (Bartos DSM), sła. dial. wsch. nabrinec nabrineje 'ts.' (Buffa DIM LUka); ros. dial. 6peHem& -ueem 'puchnąć, obrzmiewać; dojrzewać, napełniać się, rumienić się' (SRNG), ukr. 6pw1imu : 6peuimu 'pęcznieć, obrzmiewać; dojrze­ wać' (Żel.), brus. 6pbmAą& ' puchnąć, obrzękać' . ,......, Do brbneti 1. O rozwoju znaczenia zob. b9bonati. Por. lit. briiikti brinksta, 'pęcznieć' (LKZod. ). W.B.

br1>neti 3. brbn' Q 'być jasnym, błyszczącym'

,......, sła. dial. brn(i)et' : brn(i)et' sa ' ciemnieć, czernieć' (Kalał) ; ros. dial. 6pmemb 'siwieć, bieleć; mienić się, migotać' ( : 6pmem& -ueem 'puchnąć, obrzmiewać, dojrzewać, napełnfać się, rumieni ć .się' Dal, SRNG), ukr. 6puHźmu 6pumó 6puHuiu 'wyróżniać się jaskrawą barwą (zwłaszcza czer­ woną) przy kwitnięciu, dojrzewaniu, o kwiatach, owocach ; błyszczeć, lśnić'� dial. 6pm imu -mó -mii.u ' błyszczeć, o rosie' (Hrincenko ), 'płowieć, dojrzewać ; siwieć' (Żel. ). ,......, Por. wtórne nomina powstałe na gruncie poszczególnych języków slow. : 1. czes. dial. brno -ne 'wół brązowawy, o sierści podpalanej', sła. brna ' określenie zwierząt domowych z ciemną, brązową sierścią' ; sch. dial. brnja.

brbneti - b·rbskl'anc.

409

'biała plama na sierści zwierzęcia ; pączek drzewa owocowego' , brnja : bfnja •zwierzę z białą plamą' ; 2. czes. dial. brńavy 'brązowawy, białawy', sła. brnavy : brńav'fl 'ciemno­ brązowy' , brnasty 'rudy' ; słe. brnit, bfnjav, brnjast, brnjat 'pełny, o kłosach' . Verbum stanu do bronc. : brunc., o budowie i wokalizmie zob. s. 55-6 .

R.L. - W.B .

brLskel'L zob. br&skl'an'L br&skl'an'L : br&sk'an'L 'krzew bluszcz, Hedera helix' (może też br&skel'L : brLskl'L)

,....,,, stpol. w XV w. brzeszczan, brzecztan, brzestan, brzostan, w XVI w. brzestdn, u Kn. brzeszczan, brzestan ('bluszcz wijący się po ziemi, Hedera terrestris' }, stdłuż. XVII w. barstran : barstron, czes. bfećt'an, stczes. bfectan, bfestan, sła. brectan; słe. brśljan, dial. też brślęn, brślin, bfselj -slja, br8óęl m. (por. należące tu także czes. brcal m. 'barwinek, Vinca', sła. dial. brćial 'ts.', Machek CSR 183), brscek -scka (te ostatnie postacie wskazują chyba na pierwotne brb8k'b, brbskćl'b, brb8kl'b), sch. brSljan od XVII w. (adi. MSljanov od XV w.), dial. też Mśljen, brsljin, brsljika; dawne i dial. brstan od XVI w. : brsten (z wtór­ nym drugim -r- : bNtran, berstran XVI-XVII w., por. też dial. briStan, bfśta), brsćan (barsćan), brstan (brstran, brestran), kajk. bfscan (Fancev AslPh XXIX 379), bułg. 6pim/1.RH, dial. 6pit/,Jl.RH., 6piw,J1.e11., 6pi.,,J1.e11., 6pemJ1.AH; z metatezą: 6pimHeJ1., 6peumeA, 6pemHRJ1., 6pimHeJ1. ' , por. też dial. 6pimeJ1. (*brbs­ kćl'b, por. wyżej postacie słe.), maced. 6pw.llaH, 6puur.m, dial. 6ipv,J1.m (Ku­ kus), 6pótuAeH (Deb'br), z metatezą bri8nal, brisnil (Małecki SW). "' W wsch.slow. zachowane tylko szczątkowo: ros. (6epe3Ka) 6epecmeH 'powój ', ukr. 6opoUJaHuK , 6pev,umaH, 6po.,,emaH 'Hedera helix' (Makowiecki Sł. bot.

174).

Pożyczki z płd.slow. : ngr. µnpoucrAtocv'Y), µnpoucr/..o u ' Hedera helix', węg. boro­ szlan od r. 1801 'wawrzynek wilcze łyko, Daphne mezereum' , rum. boro�lean

'Hedera helix' . Nie jest wykluczone, że należy tu silnie przekształcona drogą etymologii ludowej (adideacja do bersto, berza, verse., brusbnica, dernb, klenc.) płn.slow. nazwa 'trzmieliny, Evonymus' krzewu pod pewnymi względami przypomina­ jącego bluszcz (obie rośliny mogą być roślinami pnącymi, obie trujące; owoce obu są podobne, zob. jednak Cbmelb): stpol. XV-XVI w. przmiel, trzmiel, przmielina, dziś trzmielina, czes. brslen, dial. moraw. brSlen (Jungmann), stczes. XIV w. brsniel, sła. brSlen, dawne brslen; ros. 6epecKJ1.em, u Dala też 6epecKJ1.eo , BepecK11eo , 6�pecKJ1.en, 6epecope11.b, ,,uepecKJ1.em ; wg SRNG dial. 6pycKJ1.em, 6pycKJ1.e11., 6pycJ1.en, 6pycJ1.uHa, 6pycbz11uHa, 6pycnuv,nuK, 6pycblnuna, 6py;Jl(;.MeAb ; ukr. 6epecK.11em, 6pyc/lńna, dial. też 6epecKJ1.eH, 6epecKJ1.en, 6pyceJ1.tma, 6pyc11eBuHa, 6pycJ1.eHuHa, 6pycmiHa, u Mako­ wieckiego Sł. bot. 148 też 6py;Jl(;Me/1.b i brus. 6pb132J1. [Ha (por. także zapoży­ czone chyba z brus. pol. prowinc. wsch. bryżdżelina, bryzgulina, SWil ) ; 6epc­ postaci wsch. może kontynuować pierwotne brbsk- (por. z płd.slow. sch. dawne u Mikalji XVII w. berśtran, u Vrancicia XVI w. barśtran 'Hedera helix' ). - Także i postać brus- znajdujemy w płd.-słow. : bułg. dial. 6pyw,J1.e1t 'Hedera helix' . Za możliwością pomieszania nazw obu krzewów przemawia sch. dial. kajk. brsljenka 'Evonymus europeus' : brSljan, brSljen 'Hedera helix' (RJ.AZ I 683, Simonović Bot. Rec. 194).

brbskl'ana - brbzgnQti

410

-������

Rekonstrukcja prapostaci i etymologia niepewne. Formy stdłuż. wskazy­ wałyby na *brsk-, zapewne jednak wtórne z brbsk-. Podstawę tworzą zaginione wyrazy *brbska, *brb8k'b. Mało prawdopodobny związek z brastb : brosto ' pączek rośliny; młode pędy rośliny' (por. sła. dial. brosk). Zwykle oddziela się nazwy roślin 'Hedera' i 'Evonymus' . Machek CSR 153 rekonstruował *brośćb 'Hedera' nawiązując do niejasnego etymologicznie łac. bruscus 'dziki mirt' . Sadnik - Aitzetmiiller VWSS 3, 149-50 nawiązuj ą koniec końcem do *bher- 'błyszczeć' (od połysku liści), łącząc z berka 'Sorbus torminalis' . Nazwę rośliny Evonymus czes. brslen Machek CSR 141-2, NR XXXIV 89-92 łączył z psł. pręsleno (podstawą nazwy miałoby być podobieństwo owocu z szypułką do wrzeciona z przęślikiem). Miklosich EW 21. K.H. F.8. -

brLskl'L

zob.

brLsk'an'L brLsti

br1>skl'an'L

zob.

zob.

brLskl'an'L

bresti

brLzgnQti 1. bnzgnl}

płn. 'kisnąć, zaczynać kisnąć.' ,....., sła. brznut' 'kisnąć, zaczynać kisnąć (o mleku)' , dial. też bfznut' 'ts.' (Kalal) . Poza tym tylko z pref. : sła. nabrznut' 'zacząć kisnąć, nadkwaśnieć (o mleku ) ; obrzmieć, napełnić się sokami (zwykle o roślinach)' (co do rozwoju znaczeniowego por. niżej ukr. o6pecKnymu ), rus .-cs. XI w. partie. praet. act. oBp'L�r'LmL ' skwaśniały' (Srezn. ) . N a tym oparty derywat bnzglo ' kwaśniejący, zaczynający kwaśnieć' : czes. dial. moraw. brzgly 'kwaśniejący, zaczynający kwaśnieć, o mleku' (Bar­ tos DSM), poza tym tylko z pref. : pol. dial. obrzly 'który dostał obrzazgu, przykrego posmaku' (SW s. v. obrzazgly), czes. dial. moraw. nabrzgly ' nad­ kwaśniały, zaczynający kwaśnieć (o mleku)' (Bartos 1. c.), sła. nabrzly ' obrzmiały, przepełniony sokami (zwykle o roślinach)', ' nadkwaszony, za­ czynający kwaśnieć (o mleku)', u Kalala nabrz(g)ly, nabrzly 'ts.' . Por. : 1 . niewątpliwie wtórne sła. zbfzgat' sa 'skwaśnieć, o mleku, żętycy' (Kalał), bułg. dial. 6po:»cou 'piecze w gardle' ; 2. paralelnie zbudowane oparte na brezgati: pol. tylko w SW bez doku­ mentacji obrzazgnąć : obrzyzgnąć 'dostać obrzazgu, przykrego posmaku' , strus. XV w. partie. praet. act. KB11c11 0Bp11�r'Lmuo 'skwaśniałego', ros. dial. 06pe3mymb 'skisnąć, skwaśnieć (o mleku)' (Dal); z innymi pref. : ukr. prowinc. ua6phmymu ' nadkwaśnieć, nadpsuć się (o mleku)' , npu6pecKuymu, 36pecKnymu ' ts.' (Zel.), tu zapewne także należy o6peC1mymu 'nabrzmieć, napęcznieć' (ib . ) . N a tym oparte sprowadzające się d o -brezglo : -bresklo 'skwaśniały, o nie­ przyjemnym smaku' : pol. notowane tylko w SW obrzazgly : obrzyzgly ' który dostał obrzazgu' , ukr. dial. 6pe3KAe .MOAOKÓ 'mleko, które zaczęło się kwa­ sić' (Slav. Leka. 11), 11a6ph2;zuu ' nadkwaśniały, o mleku' (Żel., stąd u Hrinc. ) , 36pecKAuu 'ts.' (Żel.), czes. adv. nabfeskle 'zgorzkniale, kwaśno', por. też ros. 6pe32AUBblU 'brzydzący się ; wyrażający obrzydzenie; budzący obrzydze­ nie' ; ukr. dial. ua6pecKAuu, T-ta6pe3KAuu ' nabrzmiały, obrzmiały' (URS). Do brezgati : breskati, o budowie zob. s. 44-5 (o wokalizmie tych formacji Kuryłowicz AI 216). R.L. ,.._,

bn.zgnQti 2.

zob.

brezgati 1.

bi·uchaćb - hfucho

411

bruchacr. dial. płn. 'człowiek o dużym brzuchu'

,..._, pol. od XV w. brzuchacz, dłuż. bfuchac, głuż. brjuchać, czes. bfichać już u Husa (Novak SlHus), dial. np. moraw. i laskie bfuchdć, sła. bruchdć; ros. dial. 6p10xa11 (Dal; w SRNG nie notowane), ukr. dial. 6pyxótt (Rud­ nyćkyj ED 226), brus. 6pyxtitt -ó. ,....., Derywat od Mucho : bfucho, o suf. -aćb zob. s. 102 . R.L. - T.Sz.

bruchata zob. bruchat'L biuchah. dial. płn. 'mający duży brzuch, o dużym brzuchu' , bruchata ' brze­

mienna' ,...._, pol. od XVI w. brzuchaty (w XVI w. też 'tłusty, otyły', dial. także 'pękaty, np. o stogu siana', już w XVI w. przen. 'pękaty' ), dłuż. bfuchaty, głuż. brjuchaty, czes. bfichatfJ już u Husa (Novak SlHus), sła. bruchaty ; strus. i;pt0�llT'L11t, ros. 6p10xam&iu (: 6p10xacmwu), ukr. 6p10xtimuu, dial. 6py­ xamuu (Hrinc., Rudnyćkyj ED 226) już w XVIII w., brus. 6pyxam&i. ,....., Subst. adi. bfuchata: stpol. XVI w. brzuchata klacz ' źrebna' (L. z Oresc.), ros. u Dala 6p10xóma.11 'brzemienna' . Derywat od bfuch : bfucho z suf. -ato. R.L.

bfucbnQti dial. słe.-ros. 'puchnąć, wzdymać się, obrzękać' ,...._,

słe. dial. o-bruhniti (Styria), za-bruhniti (Kraina) ' nabrzmieć, obrzęknąć' ; dial. 6pwx11ym&(CJ1) 'moknąć, wilgnąć; wzdymać się, puchnąć, obrzę­

;,os.

kac . ,..._, Onomat. od pierwiastka tego samego co bfucho, bfucho. Budowa jak np. w puch-n(!ti, bręk-nQti. Suman AslPh XXX 301-2, Kofinek Studie 209. R.L.

brucho dial. płn. 'venter, uterus'

=

bruch'L

,..._, W tym samym znaczeniu: pol. brzucho od XV w. (stpol. i dial. także 'żołądek' ), dłuż. bfucho, czes. od XIV w. bfichQ (też przen. 'wypukłość np. naczyń' ), stczes. XIV w. również bi'ucho, sła. brucho (też 'rzecz lub część czegoś podobna do brzucha' ) ; strus. spw�o, ros. 6pióxo (lud. też 'wypukłość, garb, wzniesienie' , 'brze­ mienność; wnętrzności', SRNG ), ukr. dial. 6pyxo (Hrinc. ), brus. pot. 6pyxa n . ,....., Zob. bfucho; co do różnicy rodzaju por. ggzo : ggzo, udo : ud0• bruch'.L bfucha dial. płn. ' część tułowia poniżej klatki piersiowej, venter, uterus' ,....., W powyższym znaczeniu: ......., pol. od XIV w. brzuch (przen. 'pękatość, wypukłość np. naczyń' już u Kn. ; stpol. od XVI w. , dziś dial. też 'żołądek' ; 'obżartuch, żarłok' ), dłuż. bfuck, głuż. brjuch : bruch, stczes. XIV w. bfuch (też dial.), dziś bfich (także przen. 'wypukłość np. naczyń' ) , sła. dial. bruch (Kalal) ; strus. i;pio�'L, ukr. dial. łemk. bfix : briux : brux (Stieber AJŁemk. ·

m. 257). ,.....,

Wyraz oparty na pie. onomatopeicznym pierwiastku *bkreu-s- ' pęcznieć, obrzmiewać' (por. analogiczną genezę niem. Bauch ' brzuch' , psł. dial. ba­ chora). Najbliższe odpowiedniki ie.: cymr. bru m. 'venter, uterus' (*bhreuso-, dokładny odpowiednik.! ), stisl. briosk 'chrząstka' , śrwniem. brusche 'guz, Beule' , niem. Brausche 'ts.'. - Mało prawdopodobny pogląd Kofinka Studie 209, który - w oparciu o slow. formy z twardym r (zapewne wtórnie stward­ niałe) - uważa bfucho za kontynuację ie. *bhrus- z wtórną palatalizacją ekspresywną.

412

bf ucha - bfu8bko

Iljinskij AslPh XXIX 487, Osten-Sacken IF XXVIII 142-4, Pokorny IEW 170-1. - Lekov SO XII 139-40 starał się dać nawiązania bułg., zob. jednak BER 81, 84. Zob. bfucho ; bfuchngti. R.L.

brust'L : brusty bfustove dial. zach. 'łydka'

W powyższym znaczeniu : ......- pol. dial. brzust : brzus (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej ). ,....., pol. dial. (wyjątkowe, z okolic Bochni) brzustwa; geografia pol­ skich nazw łydki opartych na pierwiastkach bfuch-, bfust- wyraźnie nawią­ zuje do obszaru łużyckiego (Wielkopolska, płn. Śląsk, zach. i śr. Podkar­ pacie; zob. Zierhoffer Studia 21-2, 29) : stgłuż. XVIII w. bristwa : bristwja, dial. płd.-wsch. bristej -stwje i ze zmianą rodzaju pod wpływem brjusćo głuż. (też dial.) bristwo : bristwjo. ,....., O strus. 1>povcuu 'część ciała' p. Trubacev Etim. 1972, 32-3. Ten sam pierwiastek, co bfucho : bfucha (zob.). Budowa jak w należącym do tej samej rodziny brostb : brosto (zob.), por. też inną psł. nazwę łydki lysto : lysto. Oo do postaci bfusty -ave por. pol. dial. lystwa (też już ie. bry brave). Pierwotne znaczenie 'wypukła część, wybrzuszenie, np. nogi' ; w tym samym znaczeniu ' łydka' zob. regularne deminutiva do bfucho

bi-usta : bi-usty:

(bfucha) : bfuśbce, bfusbko (bfusbcb, bfuśbko). Sewc Studia Lehr-Spławiński 499-501 .

,...._,

R.L.

-

F.S.

brusty zob. bfost'L brust'e : bfost'i. m. dial. zach. 'wypukła, wybrzuszona część jakiegoś przed­

miotu, brzusiec; łydka' brust'e : ,....., pol. dial. brzuszcze : brzuszczo 'łydka' , dawne brzuszcza (pl.) palców 'opuszki, brzuśce palców' , dłuż. (dialekt pograniczny) bfuśćo 'łydka' , głuż. dial. (płn. ) brjuśćo : brisćo 'ts.'. ,....., brust'b : ,....., pol. dial. brzuszcz, brzusc (por. AJPP m. 252) 'łydka' , stpol. XVI w. 'opuszka, brzusiec palca' , czes. dawne (np. u Jungmanna) dem. na -bcb: bi'istec -tce 'ts. ' . ,....., Od pierwotnego bfusto ze strukturalnym suf. -je : -jb. R.L.

brust'b zob. brust'e brusi.ce dial. zach. 'wypukła, wybrzuszona część jakiegoś przedmiotu, brzusiec'

,....., pol. dial. brzusce 'łydka' (Szymczak Domaniewek), stczes. bi'isce 'wypukła część jakiegoś przedmiotu, np. opuszka palca' . ,...., Por. też pol. dawne od XVI w. brzuszec 'opuszka, brzusiec palca' ( dziś też dial.), brzusiec 'wypukła, najgrubsza część, wybrzuszenie jakiegoś przed­ miotu, naczynia, narzędzia, palca' (postać wtórna, w wyniku fonetycznych przekształceń pierwotnego brzuszec), dial. brzuszec : brzusiec : brzuśc 'łydka' (o geografii tych form zob. Zierhoffer Studia 29). Pierwotne dem. z suf. -bCe do bfucho. Zob. bfusbko, bfusto : bfusty. R.L. ·

brusi.ko : brusLk'L dial. płn. dem. do bfucho : bfucha, 'najgrubsza część, zgru­ bienie, np. nogi, palca' bruśbko: ,...._, pol. dial. brzuszko ' dem.', zach.wkp. 'łydka', dłuż. bfuśko ' dem. ; łydka', głuż. brjuśko 'dem.', czes. bfiSko 'dem . ; brzusiec palca, dłoni (też dial., np. chodzkie )' , sła. bruśko ' dem. ; brzusiec, opuszka palca' ;

bi·uśbko - br1izgati

413

ros. 6p10mKó 'dem. ; odwłok' , dial. 6p1ÓU4KO : 6p10mKÓ też 'łydka; brzusiec palca ; spodnia strona liścia' (SRNG), brus. 6pymKa ' dem.' . ,......, brusbka : ,....., pol. brzuszek ' dem.' od XVI w., dial. zach.wkp . ' łydka' , dłuż. bfuśk ' dem.', stdłuż. też 'żołądek' (u Jakubicy), czes. bfiśek 'dem. ; brzusiec np. palca' . ,......, Dem . .do bfucho : bfucha z sui. -bko : -bko. Znaczenie 'wypukła część, wy­ brzuszenie czegoś; łydka' wtórne, w wyniku leksykalizacji pierwotnych dem. (por. częste w językach romańskich oznaczanie łydki jako 'brzucha nogi' ) . Sewc Studia Lehr-Spławiński 499-500, Zierhoffer Studia 21-2, 29. Zob. bfuśbce, bfusto : bfusty, bfust'e : bfust'b. R.L.

btusLk'I> zob. brusLkO bruzgati bfuzgajQ : bruzgati

·

bruzgajg : bruzdati bruzdajg 'pluskać, chlapać, pryskać, tryskać' , o różnych dźwiękach, np. ' mamrotać, pomrukiwać, mru­ czeć' , perf. bruzgnQti bfuzgn') : bruzgnQti bruzgn!J bruzgati : ,......, ros. dial. 6p10wimb -2ci10 'pomrukiwać, gderać' . ,......, Por. słe. brljuzgati -zgam 'pluskać, chlapać; policzkować' ; deverbativa : słe. brjuzga ' śnieg topniejąicy na drodze' : brljuzga ' topniejący śnieg z błotem', dial. 'rzadkie błoto' (Tominec Orni vrh), 'dziecko grzebiące, ciapające po talerzu' , 'uderzenie w twarz' (Plet. ) ; ros. 6p1032cź ' zrzęda' , dial. 'płaksa, często płaczące dziecko' (SRNG). Perfectivum bruzgnl}ti: ,......, ros. 6p1Ó3mymb -11y -11emb ' tyć, stawać się otyłym, nalanym, puchnąć', dial. 6p1Ó311y mb -Hy -11emb ' płakać' (SRNG), ukr . 6p1Ó3mymu -11y -Hem ' puchnąć, obrzmiewać; stawać się zwiotczałym' (URS, Rud­ nyćkyj ED 225). ,......, Por. słe. brljuzgniti -nem 'prysnąć, bryznąć' (SSKJ), brljuzgniti : brljuzniti brljuzgnem 'uderzyć w twarz' (Plet. , Tominec Orni vrh ) . bruzgati: ,......, czes. dial. wałaskie bruzgat sa 'babrać się w czymś' , moraw. 'bro­ dzić' (Kott Dod. DSM, Malina Misttice) . ,......, Por. 1. z grupą spółgłoskową -sk- : bułg. dial. rodop. 6pycKaM 'z szumem padam do wody lub błota' (BDial. V 158); 2. słe. ( z brQzgati � ) brózgati -gam 'brnąć, brodzić ; ryć ; mieszać, mącić' (SSKJ), dial. �ż 'psuć, fałszować, np. wino' (Plet.) ; deverbativa : 1 . słe. bruzga 'zmieszany z błotem topniejący foieg na drodze' (Plet. ) ; ros. dial. 6pj32a ' zrzęda' ; tu też zapewne pol. dial. kasz. brnga 'słota' (Sychta SK; -9- może jednak kontynuować także -y-) ; 3 . sch. dawne od XVI w . bruzag -zga, dziś dial. (Dalmacja) bruzak -zga ' silne cieczenie, strumień, effusio' (RJAZ, RSAN), tu też zapewne pol. dial. kasz. brng -gu ' śnieg z deszczem' (Sychta SK) ; 4 . pol. dial. kasz. brl uzgola ' bąbel na wodzie' . Perfectivum bruzgngti: ,......, sch. wyjątkowe XVII w. i dial. bruznuti bruz­ nem 'trysnąć' (RJAZ, RSAN ) ; brus. dial. 6py3HY1Jb 'puchnąć, obrzmiewać' (Nosovic). ,......, Por. brus. dial. 6py311et1b ' grubieć, twardnieć, o rękach od pracy' (Noso­ vic, Jureanka Mscisl .). bruzdati : czes. brouzdati -da.m 'machać pluskając' , brouzdati : brouzdati se 'brnąć, brodzić w niegłębokiej wodzie, w czymś wilgotnym; wałęsać się, błą­ kać się' ; sch. dial. bruzdati -dam 'zdecydować się, zaryzykować' (RSAN). Deverbativum : sch. dial. (Dalmacja) bruzda 'zagłębienie, którym płynie woda' (RJAZ, RSAN). ,..._,

,.._,

bruzgati - bfbliti

414

Dźwkn. Najbliższe odpowiedniki w bałt.: lit. briaugzti briauzgiu 'paplać, pleść' , bruzge'ti bruzgu 'hałasować, szumieć, huczeć, dźwięczeć, brzęczeć, sze­ leścić', łot. brauzdet, brauzU 'hałasować, stukać, szeleścić' . Uderzają też do­ kładne albo bardzo bliskie bałtyckie odpowiedniki derywatów dewerbalnych : lit. briauzga 'gaduła, papla' , lot. bruzgalas ' bąble na wodzie powstające w cza­ sie deszczu' (zob. wyżej bfuzga, bruzgola). Mniej pewny związek z germ. *bruskan (-sk- może z -zg-), ie. *bhreus- : bhms- 'szumieć, huczeć, tryskać, wytryskiwać; nadymać się' , zob. Pokorny IEW 171-2. - Co do obocz­ ności -zg· : -zd- por. np. bręzgati : bręzdati, zob. też brgollzo. O pojawiającym się podobnie jak przy wielu innych czasownikach dźwkn. znaczeniu 'puchnąć, obrzmiewać' zob. bbonati. Trautmann BSW 38, Kofinek Studie 208-9, Otrębski LP I 123-4, Safarewicz Slavia Antiqua VIII 12-3. Zob. bryzgali, bręzgati. R.L. - W.B. - F.S.

bruzgn9ti zob. bruzgati bfuidiati bfuzdZ() : bruzdzati bruzdzl) = bfuzgati

...... ros. 6p103:>Kxim& -3:>1CY -3JICUutb 'zrzędzić, gderać' , dial. ' o głosach zwierząt, owadów, brzęczeć, kwiczeć, dzwonić; cicho, nieustannie płakać; mówić niewyraźnie', 'pryskać, bryzgać', 'puchnąć' (Dal, SRNG) . ......, bruZdzati: ,....., sch. dawne od XVI w. i dial. (Dalmacja) bruzdati -dim 'tryskać' (RJAZ, RSAN). R.L. - W.B. Do bfuzgati : bruzgati, o budowie zob. s. 55-6.

bruzdzati :

,...,_,

brbati brbajQ 'wydawać niewyraźne, burkliwe, bulgocące odgłosy'

czes. dial. moraw. brbat 'pić, dziecinne' ; słe. brbati -bam 'ryć, grzebać się' , sch. brbati -biim 'szukać po omacku i niedbale, grzebać się w czymś' ; ros. dial. 6óp6ambc/I. 'pluskać się w wodzie' (SRNG) . ......, Por. bułg. dial. 6tfp6yn' 'chrząszcz' (BDial. II 131 : Rodopy). Perfectivum na -n12 - : maced. 6p6naM -nem 'parsknąć śmiechem' , dial. 'wygadać, wypaplać, palnąć; powiedzieć w sekrecie' . Dźwkn. Najbliższe odpowiedniki : lit. burbti burbiu 'brzęczeć, o musze' , burbiJti burbu 'mruczeć' . Berneker SEW I 107-8, Trautmann BSW 39-40, Safarewicz SJ 247 . ,...,_,

R.L.

b.rboliti brbol'Q : bfb'Llati (bfb'LPati) brbol'Q 'wydawać niewyraźne, bulgotliwe,

mrukliwe dźwięki; bulgotać, o cieczy ; mamrotać, paplać, gadać' b[boliti : głuż. b6rbolić -li 'szemrać, szemrzeć' ; sch. dial. brboljiti -ljim 'mówić niezrozumiale, mamrotać, bełkotać; bul­ gotać; szemrać, np. o wodzie' , bułg. dial. 6op6ó!lR 'paplać, gadać' (BER I 100}; brus. dial. 6yp6ó!litfb 'lać długo wywołując bulgotanie; pić' (Nosovic). ,....., Por. maced. 6p6y.1Zee 'szemrać, szumieć, o wodzie'. br;bolati: ,....., czes. brblat -lam 'mruczeć, pomrukiwać, mamrotać ; paplać ; bur­ czeć (na kogoś )', dial. laskie brblat' -lam : -lu 'paplać' , sła. brblat' -blem 'mam­ rotać; burczeć (na kogoś)' ; słe. brbljati -ljiim 'paplać, gadać', sch. brblati -lam 'paplać' ; grzebać się w czymś, przeszukiwać' : brbljati -ljam 'paplać, gadać, trajkotać' . ,...._, Por. maced. 6p6!lo 'papla, gaduła', 6p6!lu« 'paplący, gadatliwy' , dial. 6op6.1Za«uąa 'papla, gaduła' (BER I 100). Dźwkn., do brbati, o budowie zob. s. 53-4. Najbliższe odpowiedniki: lit. ,...,_,

b[boliti - b[botati

415

bufbalioti 'mruczeć', burbuliuoti 'niewyraźnie mówić, mruczeć; wrzeć, kipieć, kotłować się, bulgotać' (LK2od. ). R.L. Trautmann BSW 39-40, Machek ES2 65, Skok ER I 204.

oro01'fJ : b(bT>rati /Jthof(J, orooraj(J dial. płd . 'mówić niewyraźnie, mamro­ tać; paplać, gadać bez sensu' btboriti : ,..._, słe. brb6riti -rim 'paplać, gadać' , sch. dial. brboriti -rim 'mamro­ tać, bełkotać' , ' bulgotać, jąkać się, bełkotać' (w tym ostatnim znaczeniu od XVI w.), bułg. 6ap6ópR -puw 'paplać, gadać; bełkotać; mamrotać' , maced. 6p6opaM -puw. 'paplać, gadać, szemrać; bulgotać, o wodzie; hałasować' . ,....., b[borati: ,..._, słe. brbrati -riim 'bulgotać, prudeln; paplać' , sch. dial. kajkaw. brbrati -ram 'paplać, bredzić' (RJAZ, Skok ER I 204), bułg. dial. 6f.p6pR 'paplać, gadać ; złościć się, burczeć, krzyczeć na kogoś' (BER I 100) : 6pf.6pa 'paplać, gadać' (BER I 82). ,..._, Por. ukr. dial. 6op6opocfmu 'wrzeszczeć, drzeć się' (Żel. ), głuż. bamborić -rju 'paplać, mówić bez sensu' . Dźwkn. Do brbati. O budowie zob. s. 54 . Tego samego typu : stind. barbara-łi

hrboriti

'bełkocący, jąkający się', gr. �d:fl�tXf'oc; 'obcy, obcojęzyczny, �op�opu�(J) 'burczeć, bulgotać' .

niegrecki',

Berneker SEW I 107-8, Skok ER I 204, Pokorny IEW 92, Mayrhofer KEWA II 411-2. R.L. Zob. brbati, brbotati, bfbolati, brbositi, brmotati. dial. płd. 'mówić niewyraźnie, bełkotać' ,....., sch. dial. brbo8iti -sim 'paplać, gadać' (RSAN, RJAZ: od XVII w. ), brbośiti -śim (-ś- w inf. zapewne z praes. ) 'ts.' , dawne od XVII w. 'mamrotać, bełkotać, jąkać się' (RJAZ). ,..._, Por. 1. bułg. dial. 6ap6ócmR 'paplać, gadać' (BER I 100: T'hrnovo) ; 2 . ukr. dial. 6op6ocfmu 'wrzeszczeć, drzeć się, plarren' (Żel.), sch. dial . brobostiti -tim 'meczeć, o kozie ; mówić szybko' (RSAN); 3. sch. dial. brbo&ati -sem 'mówić szlochając' (Vuk) ; 4 . sła. dial. barbośit' ' straszyć, płoszyć' (Ka.Ial) ; 5. słe. dial. brbuśiti -uśim 'plump darein fahren, plumpen' (Plet.). R.L. Dźwkn., do brbati. O budowie zob. s. 52.

hrbositi brboś{J

hrhotati brbot'{J : hfb'Ltati brbat'e

'wydawać mrukliwe dźwięki; mówić szybko, niewyraźnie, mamrotać; bulgotać' b[botati: ,....., pol. dial. kasz.-słi. b11urbvotac -ce : -ta 'burczeć w brzuchu' (Lo­ rentz PW, Karłowicz SGP), burbotac -ce 'gadać, pleść, gderać' (Sychta SK), dłuż. b6rbotaś -cu 'mruczeć, mamrotać' , głuż. b6rbotać -ta : -ce 'szemrać, szemrzeć', czes. dial. moraw. brbontat -ncu (z ekspresywną nazalizacją) = brblat, sła. brbotat' -cem 'mówić niezrozumiale, mamrotać' ; słe. brbotati -otiim : -rjćem 'wrzeć, kotłować się, pienić się, o płynach ; mówić szybko, niewyraźnie; jąkać się ; paplać, gadać' , sch. brbotati brboćem : brbótati brbOćem ' bulgotać', dawniej np. u Belostenca ' bełkotać; paplać' (RJAZ : 'balbutire ; blaterare' ); ros. dial. 6op6omó.mb 'mamrotać, mruczeć' (SRNG: Archangielsk). ,..._, b[botati : ,..._, czes. breptat (: brebtat) -tam 'mówić szybko i niezrozumiale, mam­ rotać; mówić dużo bez sensu, paplać', sła. brbtat' �cem 'mówić źle, niezrozu­ miale, mamrotać' . i"'..J Por. 1. bułg. 6ap6ótJa -tJUW 'szumieć, bulgotać, o wodzie, potoku' , sch. brbukati brbUćem 'bulgotać' ;

416 2. głuż. brobotać -ta : -ce 'trzeszczeć, trzaskać' ; 3. czes. brebentit -tim ' mamrotać, mówić szybko i niezrozumiale' . Dźwkn., intensivum od brbati, o budowie zob. s. 52-3.

R.L.

h.rbot'L b;rbota dial. zach. i płd. nomen acti do brbotati

,_.. pol. dial. buroot -ta 'zrzęda, gderacz' (Sychta SK: Kaszuby, Kociewie), kasz.-słi. b�urbvot 'burczenie w brzuchu' , głuż. b6rbot -ta ' szemranie, szmer' ; słe. brbOt brb6ta 'kotłowanie się ; paplanie; jąkanie się' , sch. brbót m. 'bul­ gotanie, bulgot' (RSAN). ,....., Od brbotati. R.L. b!b'hlati, bfb'Ll'ati zob. b,rboliti bfb'Lrati zob. brboriti b!b'l>tati zob. brbotati brcati zob. b,rkati 1 .brgo dial. płd. 'szybko, cito' sch. dial. brgo ' szybko, cito' (RJAZ, RSAN, wg Vuka wsch.), maced. 6pzo, 6pzy 'ts.' (RMJ, BER 102), już w XVI w. b"'rgo 'ts.' (Giannelli Lex. maced. XVI 36). ,._, Najprawdopodobniej z pierwotnego brzgo do starej obocznej postaci brzgo, zob. brzo, brgolCzo (Berneker SEW I 110 uważał za nowotwór oparty na kom­ paratiwie). F.S. ,_..

brg'l> brga dial. zach. 'ochrona, osłona', 'to, co ochrania, osłania, daszek ochronny na drągach osłaniający np. siano, zboże' , ' miejsce chronione, strzeżone' ,....., stpol. XIV w. barg : bark ' bróg, stóg' , czes. :(lrzestarz. brh -hu 'stóg, kupa; mnóstwo' , stczes. brh -ha : -hu 'jaskinia, nora, chata, namiot' , sła. dial. brh 'kupa, stos, stóg (siana) ; mnóstwo' . ,_.. Pierwotnie nomen actionis () nomen instrumenti, loci) do berkti z nie­ jasnym wokalizmem zredukowanym. O rozwoju znaczenia zob. s. v. borgo :

oborgo.

Bruckner SE 41, Sadnik - Aitzetmiiller VWSS 4, 27i.

K.P. - W.B. - F.S.

b!g'Llez'l> bfgoUza : dial. zach. h(g'l>l'l> brgola 'ptak kowalik, Sitta'

czes. dawne brhlez 'Oriolus' (jak wykazał Machek ZslPh XX 29-33 znaczenie błędne zam. ' Sitta' ) ; słe. brglez 'kowalik, Sitta europaea' (też dial. styryjskie), dial. zach. 'bąk, fryga' (SSKJ), 'przezwisko stosowane w odniesieniu do ludzi ślepych i krótko­ wzrocznych' (Plet.), sch. od XVI w. brglijez brglijeza : brglijez : brgljez ' Sitta europaea' , bułg. dial. 6pfoi'oiu ' mały ptaszek ; drobny człowiek' (BDial. IV 191 ) ; ros. dial. 6epz;ufa 'szczygieł, Carduelis' (Dal, SRNG: Penza), 6epvzecKa 'przezwisko ulicznego chłopca łażącego po płotach i dachach' (SRNG: Sa­ mara). ,...._, hrg-olo : ,_, poi. dial. bargiel (od XV w. , jako NO od XIV w. ) 'Sitta europaea' , używana w terminologii ornitologicznej postać bargiel bargla niepewna, przez dialekty nie poświadczona; odrzuca ją Rostafiński BPP 64, 393, czes. arch. od XIV w. brhel 'wilga, Oriolus oriolus' (mylnie zam. ' Sitta europaea' , p. wyżej artykuł Machka, co potwierdzają gwary, Bartos DSM), dial. też ' dzięcioł, Picus' (Jungmann), w stczes. też brhlec, dziś brhlik 'Sitta europaea' , sła. dial. brhel' : brhol' 'ts.' (Ferianc SNV 182), literackie brhlik ' ts.'.

htgolłzo :

,...._,

,._,

417 Por. też sch. dial. brzdelj : brzgelj : brgljać -Ma : brguljan -ana : brkljac : brkljoć: brljoó (RSAN, Hirtz RNZN). Pierwotna postać niepewna: poi. bargiel wskazywałoby na r, ros. dial. óepuze3 na f; słe. bfglez sprowadza się do -lezo, ros. i sch. formy - do -Uzo;

formy ros. i sch. wskaiują na akcent na drugiej części wyrazu, słe. i bułg. na pierwszej (Bulachovskij Izv. VII 2, 106-8). Brak pewnej etymologii. Może stare zestawienie z *brgo i Uzo : Usti Uzf! z etymologicznym znaczeniem 'ten, który szybko łazi' , co nie dziwi w nazwie ptaka charakteryzującego się szybkim wspinaniem się po korze drzewa. Ta cecha ptaka od dawn11 zwracała uwagę, por. np. „jak bartnik po drzewie mknie się" Cygański, Myślistwo ptasze, 1584, BPP 64, 219. Por. też inne nazwy tego ptaka: sch. puzavac, ros. nono.ti3eub, niem. Baumliiufer. Pierwszy człon kontynuowałby psł. *brgo � *brzgo, skostniał:)! w złożeniach oboczną postać do brzo : brzdo. Zdają się za tym przemawiać: 1. lit. burzgus 'szybki', 2. sch. dial. nazwy kowalika brzgelj, brzdelj, 3. slow. dial. adv. : sch. dial. bfgo 'szybko', bułg. dial. 6f.pzo 'ts.' , maced. 6pzo : 6pzy 'ts.' Postać brgolo uważano zwykle za skrócenie (typu hipokorystycznego ! ) z brgollzo. Przedstawiony materiał wydaj e się nie wykluczać, że mamy tu do czynienia. z deryw11ta.mi od omówionego przymiotnika. z suf. l Mniej prawdopodobne wydaje się przyjmowanie pochodzenia dźwiękona­ śladowczego. W takim. wypadku podstawą byłby pie. pierwiastek onoma­ topeiczny *bhereg- : *bherg- 'mruczeć, szczekać, hałasować' (do którego na­ leżą np. grec. q:>puylt..oi; 'jakiś mały ptaszek' , łac. fring(u)illa 'wróbel, zięba' , Pokorny IEW 138). Przemawiające za tym objaśnieniem fakty sch. (dial. brgljati -am ' mówić szybko, niezrozumiale' Vuk, brgljati : brguljati ' świergo­ tać, ćwierkać' Hirtz RNZN II 24) są jednak w slow. izolowane. Nie ma więc pełnej gwarancji, że podstawowy czasownik kontynuuj e postać psł. Na moż­ liwość dźwiękonaśladowczych nazw kowalika wsk9'zują sła. dial. cikM, cvoktic, ólonchtir, ćonchdr (Ferianc I. c.). Por. też lit. burzgulis ' człowiek lekko­ myślny, o szybkiej decyzji', burzgele 'coś brzęczącego, np. pszczoła, owad' (LKZod.). . Berneker SEW I 119, Vasmer REW I 75, Bulachovskij Izv. VII 2, 106-8, Machek ZslPh XX 29-33, Budziszewska SPŹ 101. K.P. - W.B. - F.8. -

-.

�1g'Ll'L zob. �1g'Llez'L b!kati 1. brćf! : brkajf! : zach. i płd. b,rcati brcf! ' o dtwiękach wydawanych

np. przez owady, zwierzęta, burczeć, brzęczeć, mruczeć, warczeć' ('J poi. dial. barkaó się 'przejawiać popęd płciowy (o królikach)', barka się ' przejawia popęd płciowy, o owcy' (Karłowicz SGP, AJK I cz. II s. 83 ; co do znaczenia por. niżej lit. burk�tis), dłuż. barkaś barkam 'burczeć (na kogoś)', głuż. borkaó 'ts.' , czes. myśliwskie brktinl 'głos wydawany przez toku­ jącego cietrzewia' , dial. brkati 'szlochać', wałaskie brkat' ( : brgat), moraw. brkat ' czkać, odbijać się' (Malina Mistrice) , bfkat' bfću 'latać z szumem skrzy­

brkati:

deł, zwłaszcza o młodych ptakach nie umiejących jeszcze dobrze latać' ,

27

'szturchać, zaczepiać kogoś', laskie brkat' 'burczeć na kogoś' (Bartos DSM); stsch. wyjątkowe w XVI w. bfkati bfćem 'o głosie dzikiego koguta' ; ros. dial. 6ópKam& -a10 -aetub 'stukać, pukać' , 'dzwonić, brzęczeć' , 'mruczeć, mamrotać, burczeć', 'dźwięczeć' (Dal, SRNG). ('J brcati: f"-..1 stpol. XV w. barczy 'ryczy', też 'o wietrze' (w przykładzie: sonus vehementis venti barcząeego), dial. z Krajny barczy 'mrnczy, o kocie' (AJK IV -

Słownik prasłowiański t. I

418

b[kati

cz. II s. 114), dłuż. barcaś barcym, dial. bórcaś 'mruczeć, pomrukiwać', 'ryczeć, o bydle' , 'brzęczeć, o muchach' , 'burczeć, o ludziach' , ' dźwięczeć, brzmieć', głuż . . bórćeć (dial. borceć, Pfuhl) . . bórci · 'mruczeć, burczeć, brzęczeć' , czes. rzadkie brćeti brCim 'mruczeć', 'parskać, fukać' (Pfu. slov., SSJO), dial. wa­ łaskie brcat' . -im 'fukać . (na. kogoś), burkliwie mówić (do kogoś)' (Bartos DSM), laskie brć'ee' 'frkati na pfstalku, bruceti' (Lamprecht Opava ) ; słe. błeati -im 'mruczeć' , .. 'hucżeć, �zumieć' (w SSKJ brćati -im ), sch. prowinc. bfćati bfćim '.burczeć' (np. brću mi creva), 'brzęczeć, szwirleć, roz­ brzmiewać' (RSAN), maced. 6pttu 'brzęczeć, brzmieć', dial. 6ipttaM 'brzęczeć, o pszczole' (BER 104: Prilep). "' Por. poi. dial. byrce6, zbyrceć 'dźwięczeć, brzęczeć' (Mitłecki - Nitsch AJPP m. 452), śląskie byrczeć 'mruczeć' (MAGP III m. 143), diuż. byrcaś byrcym 'świergotać (o ptakach) ; furczeć, szumieć; dudnić, · warczeć (o bęb­ nach); wabić, przywabiać' , stare (u Chojnana) 'hałasować' . Intensivum brkotati brkot'Q : stpol. wyjątkowe w XVI w. barkotać 'szczekać, o lisie' (SP XVI IBL), dłuż. barkotaś barkocu 'mruczeć', 'czynić głuchy hałas (rozmową)', 'ryczeć (o zwierzętach)', 'turkotać, terkotać', bórkotaś bórkocu 'mamrotać; mruczeć ; szeptać' , ukr. dial. 6opKomamu 6opKotty 6opi 'rzucać; rozrzucać, rozgrzebywać, grzebać, mieszać; latać 0

z furkotem, iść0hałasując, potykając się; uderzać, trącać', 'mylić się, błądzić' "' dłuż. barkaś -kam 'rozgrzebywać (np. siano)', głuż. bórkaó -kam 'ude­ rzać, trącać; wyrzucać pyskiem (np. o krecie, świni)' , czes. brkati -k, o budowie zob. s. 57. Pierwotne znaczenie ' ścielić, mościć legowiskó' ze ściółki' > ' śmiecić, brudzić' . T.Sz.

bu interi. naśladowanie głosu zwierząt, także przy straszeniu dzieci

,....., poi. bu naśladuje płacz, w XVI w. o odgłosie uderzenia w bęben, dziec. 'zimno' (Karłowicz SGP z Kaszub ), dłuż. bu bu bu na wyrażenie zimna lub strachu, głuż . bu naśladuje ryk, wycie (Pfuhl), czes. bu bu o głosie zwierząt, też przy straszeniu lub płaczu, sła. bu bu bu przy straszeniu dzieci; słe. bu oznacza ryk, jęk, bu na wyrażenie odrazy, wstrętu (SSKJ), sch. bu (bu) naśladuj e ryk zwierząt, wystrzał armatni, mocne uderzenie, bu przy straszeniu kogoś ; naśladuje odgłos spadania czegoś ciężkiego do wody (RSAN), bułg. 6y 6y 6y naśladowanie głosu bydła w celu straszenia dzieci (Mlade­ nov BTR ) ; ros 6y 6y głos wydawany przez kulika (SRNG s. v . 6ytteub). ,....., Dźwkn., por. lit. bu o odgłosie przy upadku, uderzeniu, bi'l naśladowanie ryku bydła, lot. bu na wyrażanie przestrachu, przy zamawianiu choroby, włos. bu : bubu na wyrażenie szczekania psa, głuchego hałasu, także na wy­ rażenie uczucia zimna (Battisti - Alessio DEI 619). O odpowiednikach K.H. - F.S. w innych językach ie. zob. Schwentner PII 28, 50, 51.

buba 1. zob. bQba buba 2. : bubak'L 'wyimaginowany strach, straszydło, którym się straszy małe dzieci'

buba :

,....., poi. dial. buba (Karłowicz SGP ze Śląska) ; bułg. 6y6a (też dial.), maced. 6y6a. ,....., bubak'l> : ,....., poi. dial. bubak (Karłowicz SGP z Cieszyńskiego), dłuż. bubak, głuż. bubak, czes. bubtik, sła. dziec. bubdk. ,....., Por. w tym samym znaczeniu: poi. bubuk (Karłowicz SGP: wlkpol. ), bu­ bacz (ib . : kasz., z ziemi chełmińskiej ), sła. bubo (KaJ.al). Wyraz mowy dziecięcej, zob. paralelne bobo : bobakb. Są nawiązania ie. : lit. bubis ' duch, który straszy' , lot. bubis, bubelis : bubulis 'straszydło' (wyraz, którym się straszy niegrzeczne dzieci}, dziec. buba ' o obcym człowieku' , 'wesz'. Janko CMF XXVIII 44, Machek ES2 74 (tu też o pożyczkach niem. K. H. - F. S . z zach.slow., zob. Kluge EW18 559) .

bubak'I> zob. buba 2. bubati bubajg płd.-wsch. 'boleć' (w języku dziecinnym)

słe. bubati -bam, sch. dial. czakaw. bubati -bam (RJAZ : Krk) ; 6yóamu (Żel.). ,..._, Por. 1. poi. buba dziec. 'bolenie' (L. bez dokumentacji), 'ból, dolegliwość', słe. dziec . buba 'bolące miejsce, rana' (SSKJ), ros. dial. dziec. 6y6a 'guz, ,..._,

ukr.

bubati - buć&no

433

opuchlina, choroba' (SRNG), ukr . dziec. 6y6a 'ślad od uderzenia; ból, cho­ roba' ; 2 . pol. dial. dziec. bubu ' zimno' (Karłowicz SGP, Sychta SK). Wyraz mowy dziecięcej. O nawiązaniach ie. zob. buba : bubako. Por. b(!ba : buba. lf.S. bucati 1. zob. bukati bueati 2. buce 'pęcznieć, nabrzmiewać od wilgoci; psuć się, butwieć' � pol. dawne od XVII w. i dial. buczeć ' butwieć' (Karłowicz SGP : Augu­ stowskie), kasz. bućeo -ceje 'pęcznieć od wilgoci' , nabucec 'nasiąkać wilgocią' , zbuĆa7Je jajo : zbenca1fe jajo 'zepsute jajko' (.AJK V cz. II 225 ) ; sch. bucati -cim 'piec, palić, o ustach p o zjedzeniu np. papryki ; (napuch­ nąwszy) pękać, o głowie' (RJ.AZ, RSA.N) , u Vuka uzbućati -ći 'stawać się kwaśnym, o mleku' . � Tu też 1. ukr. dial. 6yiuiBimu ' butwieć, próchnieć' (Żel.), co do budowy por. synonimiczne botveti (słe. botavefti) : boteti; 2. buć&neti (oparte na adi. buc&no) : stpol. od XVI w., dziś dial. buoznieć 'próchnieć, butwieć' (SP XVI IBL, Kucała PSM 52), w XVII w. ' stawać się butnym, hardym, hardzieć, pysznieć' (L. ) ; 3. bułg. dial. 6y'la -'luut ' zanurzać coś do wody, aby mokło' (Gerov). Por. derywowane wstecznie: 1. słe. buca 'roślina Cucurbita pepo i jej owoc; baniaste naczynie', dial. prekmurskie 'guz, nabrzmienie' (Plet.), sch. buca ' dynia, Cucurbita ; baniaste naczynie, flasza, dzban' ; 2. pol. dial. zbuk : zbęk 'zepsute j ajko' (o zasięgu MA.GP IV m. 127, cz. II 59, .AJK V m. 244, cz. II 224-5). W związku z bućati 1. O rozwoju znaczenia zob. boteti. Stosunek bucati 2. : bućati 1. jak boteti, botveti : botati, buteti, butveti : butati. Inaczej (ale bez należytego uzasadnienia) o sch. buća 'baniaste naczynie' W.B. - F'.S. Iljinskij Izv. XXII! 2, 210-1.

bucina 'las bukowy; drzewo bukowe'

pol. buczyna 'las, zagajnik bukowy; drewno bukowe ; bukiew, owoc drzewa bukowego', w znaczeniu ' drzewo bukowe' już w XV w., głuż. bucina 'lasek bukowy' , czes. bućina 'bukowy las' , sła. bućina 'ts.' ; ukr. prowinc. 6y'luna 'lasek bukowy; drzewo bukowe'. ,....., Por. też sch. nazwy terenowe Bućina ( RJ.AZ I 705). Od buka (zob.), suf. -ina, jak np. w d(! b-ina, druz-ina, kf!p-ina. Por. bukovina. F'.S. buc&je 'buki, las bukowy' stpol. bucze 'buki, las bukowy' (u L. z XVII w.), dziś dial. cieszyńskie bucze 'ts.', czes. buci, boući 'buki, młody las bukowy' , sła. bućie 'zagajnik bukowy, buczyna' (dial. też buca 'ts.' ) ; sch. dial. bućje od XIV w . 'las bukowy; miazga buku' , bułg. dial. 6f'le ' zagajnik bukowy' ; ukr. prowinc. 6y'l'lR m. coli. ' buki; drzewo bukowe' . � Coll. od buko, zob. bukov&je. lf.S. ,....._,

,....._,

bucLD'L ' niski i przeciągły (o głosie), hałaśliwy'

� pol. przest. od XVI w. buozny ' dumny, okazały, pyszny, zarozumiały; bogaty, okazały (np. o sukni)', dial. 'wydający głos basowy; lubiący śpiew ; rozrzutny; niespokojny, zuchwały; tęgi ; grzeczny' (Karłowicz SGP : z Pod­ hala i płd. Małopolski), sła. bućny 'bujny, z temperamentem, niepohamowany' ;

28

-

Słownik prasłowiański t. I

434 słe. bucen 'hałaśliwy' , sch. bUcan 'głośny, hałaśliwy; pełen hałasu, huczny, rozhukany, burzliwy' , maced. 6y'leH 'hałaśliwy' ; ukr. 6y'lnuu 'bogaty, wspaniały, pyszny; hałaśliwy, huczny' , u Żel. 6y•muu 'hałaśliwy, huczny; dzielny ; swawolny, wesoły' , 6y•muu. ooUJ ' deszcz z silnym wiatrem' (Hrineenko), brus. reg. 6yttnblu ' duży, gruby' (Nosovic) . ..._, Por. bułg. dial. 6yttHAK 'gruby deszcz z porywistym wiatrem' (Gerov). Adi. od bukati : buóati. Pierwotne znaczenie 'niski i przeciągły, po­ dobny do ryku, beczenia (o głosie), hałaśliwy' , skąd dalsze znaczenia 'burz­ liwy, huczny' , 'pełen temperamentu, niepohamowany' , 'dumny, pyszny', R.L. - T.Sz. - W.B. ' silny, bujny' . buditi bud'(! 'powodować, że ktoś przestaje spać, przerywać komuś sen; powo­ dować pojawienie się czegoś, wywoływać czujność, stany uczuciowe, ich przejawy' "' pol. od XV w. budzić -dzę, dłuż. buźiś -źim, głuż . budźić, czes. od XV w. buditi -dim, sła. budit' -dim; słe. buditi -dim (też ' wskrzeszać' ), sch. od XIII w. buditi budim, bułg. 6yoR -ouzu, maced. 6you ; strus. BOl(J1;1tT1t BOl(mol( : BOl(iłlJl.OI(, ros. 6youmb 6y:»ey 6youtub, ukr. 6youmu 6yo:»ey 6yi'Jum (dial. też ' bronować przed sianiem' , Hrincenko), brus. 6yo3itJl>

6yo:»ey 6ya3itu. ,...., Z pref. voz- : połab; vdzbaudet 'zbudzić, .obudzić, wyrwać ze snu' , scs.

'ts.' Jako pierwszy człon złożonych NO (zob. Malec PO PAN 17, 71-2 ), np. pol. NO Budzimir, Budzimil (Taszycki Rozprawy I 152-3), już w r. 1136 Budzislaw (SSN(}), czes. Budislav, stczes. XIV w. Budimir (Svoboda SOJ 72, też w NM Budimefice), Budislav (Profous MJC I 226-7), słe. Budigoj, sch. Budimir NO od XIV w. , Budislav, bułg. Eyou.uup, strus. lio1(11;1tc1u1K'L, ukr. Eyou.uup (Hrincenko ) . Por. zaświadczone w N O stare derywaty: 1. bud-jb (o budowie zob. s. 80-1 ) : stpol. Budz już w XII w. (Taszycki 1. c., SSNO ) ; 2. bud-ja ( o budowie zob. s. 81-3 ) : stpol. Budza już w XII w . (ib.); 3. bud-jano : na derywat ten wskazuj ą: pol. NM Budzanów (SG), sch. Bu­ aanovci NM (RJAZ, RSAN). Oausativum do bodeti, o budowie i wokalizmie zob. s. 56-7. Najbliższe odpo­ wiedniki ie. : stind. bodhbo, kleno, boro, vęzo {Bruckner KZ XLVI 193-7 ) . Mniej prawdopodobne przyjmo­ wanie odmiennego niż dla buky źródła germ. (por. np. Knutsson GL 53-9, Stender - Petersen SGL 447-51, Kiparsky GLG 216-9, Vaillant GC II 1,

280-i ).

F.S.

buk'& 2. : buka dial. płd. i wsch. 'huk, hałas'

buka :

(-' sch. buk 'szum, huk, hałas, gl'zmot; mieJsce, gdzie spada hucząca woda, wodospad ; strumień tryskającej wody' , maced. poet. 6yK ' hałas, huk, wrzawa' ; strus. &OVK'L 'hałas' , ros. dial. 6yK -a 'miejsce pod kołem młyńskim, gdzie woda tworzy wir; odmęt w rzece' (SRNG). (-' buka : ,....,,, słe. buka 'tumult' , sch. od XVI w. buka ' silny hałas, szum, wrzawa, zgiełk ; ryk zwierząt' (zwykle o bydle) ; strus. wyjątkowe &O\'K� ' hałas' , ros. potoczne 6yKa - u 'istota fantastyczna, przy pomocy której straszy się dzieci ; ponury, nieprzystępny człowiek, od­ ludek' , dial. 'diabeł' (SRNG, co do znaczenia por. dial. óyT< 'odmęt, w którym wg wierzeń ludowych żyje diabeł' ). ,.._, Por. z suf. -ja buća: ros. potoczne 6y1Ja -u 'ożywienie, hałas' , dial. kurskie też 'kłótnia, awantura' (Dal), 6y1Ja : 6y•ui 'głębokie miejsce w wodzie, głę­ bina w rzece', 6y'ła ' słowo obelżywe' {SRNG), ukr. 6y'ła 'wrzask, hałas ; awantura, kłótnia' . Nomina actionis do bukati : bućati, o budowie zob. s. 58-61.

buk'& 3. zob. bQk'&

R.L. - T.Sz. - W.B.

buk'l>vica ' owoc buku, bukiew ; roślina bukwica, Betonica'

,.._, poi. bukwica 'roślina Betonica' już w XV w., stpol. też b,iala bukwica 'pierwiosnek, Primula veris' , dłuż. bukwica ' bukwica, B etonica' , głuż. buk­ wica ' owoc buku, bukiew' , czes. bukvice ' bukiew ; bukwica, Betonica' , sła. bukvica ' bukiew' ; słe. bukvica 'bukiew; bukwica, Betonica' , sch. bilkvica 'mały buk; bukiew; alfabet, cyrylica; bukwica, Betonica', dawniej też (np. u Mikalji XVII w. ) 'roślina babka, Plantago' , bułg. 6yKBU1Ja 'babka, Plantago' ; ros. 6yKBU1Ja 'bukwica, Betonica; cyrylica' ; arch. ' alfabet' , ukr. 6yKBU1JR ' bukwica, Betonica' , brus. 6yKBi1Ja ' ts.' . "" Dem. od buky buk;,ve (zob.). Próba objaśnienia nazwy rośliny u RostafińF.S. skiego Symbola I 283, Machka ÓSR 198-9.

buky buk;,ve 'buk, Fagus ; owoc buku, bukiew; litei·a', buk'Lvi pl. 'pismo, list'

,..._, pol. bukiew bukwi 'owoc buku' od XIV w. (stpol. gen. bukwie), w XV w. też bukwa 'ts.', 'bukwica, Betonica' , pol. dial. bukiew : bukwia ' owoce buku' {o zasięgu na Podkarpaciu Małecki - Nitsch .AJPP m. 317 ) , stczes. bukev bukve 'buk' , bukev bukve 'bukiew, owoc buku' , bukva 'bukwica, Betonica' , czes. dial. moraw. bukva 'owoce buku' , sła. bukva : dial. wsch. bukev 'owoc buku, bukiew' ; słe. bukev -kve 'buk, Fagus' , bukva ' ts.' , biikve : bukve pl. 'książka' , sch. bukva 'buk, Fagus' , w XIV w. bukav bukvi 'ts.' , scs. &O\'K'LI &O\'K'LKE ' litera' , &OVK'LBlł pl. 'pismo, list, gramota' , bułg. 6yKBa, maced. 6yKBa 'litera, czcionka' ;

446

buky - bula

rus.-cs. GO\'K'LI GO\'K'LK6 'buk, Fagus; litera' , GO\'KKll 'tabliczka do pisania' , ros. 6yK6a ' litera' , ukr. 6yK6a 'litera' , dial. 'bukiew, owoc buku' (z oboczną postacią 6yKo6 ), 'bukwica, Betonica' , dial. 6yK6a coll. 'owoce buku'. ,......, Niewątpliwa pożyczka z germ., choć szczegóły niepewne. Źródłem może być albo germ. *bOkó, albo pierwotny wyraz pierwiastkowy *boks ; por. goc. bóka 'litera' , bokos pl. "pismo, ksill!żka, gramota' , stwn. buohha 'buk' : buoh 'książka', ags. bOc 'buk' , stnord. bak 'buk, laseczka bukowa ; książka' . Nazwa liter, pisma jak często od materiału, na którym pisano, a więc buku, p. końiga, por. łac. liber 'łyko' : 'książka, pismo, list', gr. �[�l..oc;' 'trzcina papirusowa, papirus; łyko, kora' : ' książka' . Wyrazy germ. prapokrewne z łac. fagus 'buk', gr. q:>'l)y6c;' 'rodzaj dębu' , ie. *bhag6s. Por. Kiparsky GLG 2 1'7-9, Moszyński PZJP 35-7 , Verdiani Botanica .. , 67-71 , Wissmann, Der Name der Buche, Berlin 1952 (rec. Rudnickiego LP VI 183-7 ) . Machek LP II 156-8 uważa wszystkie ie. nazwy buku za pożyczki z nieznanego substratu. F.S. .

-

buła : bul'a 'obrzmienie, coś kulistego, okrągłego, guz, narośl'

,..__, poi. dial. bula 'guz ; pryszcz, narośl na twarzy' , wsch. 'ziemniak', bula ' okrągła bryła, zgrubienie' , di.al. 'bryła, kawał; guz, wrzód ; testiculus' , 'kula okrągła' (Kucała PSM 44), ' nabrzmiałość, gruczoł' (o. c. 188), 'huba drzewna, Polyporus' (Dcjna AGK m. 518 ), kasz. bula 'stępor drewniany w postaci buławy do ucierania ziemniaków' (Sychta SK), czes. boule 'kuliste zgrubienie, narośl, guz' , dial. laskie buła 'ts. ; kłęby dymu' , sła. dial. bul' a 'kuliste zgru­ bienie, narośl, guz' (Kalał); słe. bula 'obrzmienie, guz, obrzmiałość' , sch. dial. bula : bulja ' upieczone ziarnko kukurydzy' (RJAZ, RSAN), bula ' pęcherz pełen ropy' (RSAN), bułg. 6y11u pl. 'upieczone ziarna kukurydzy' (Gerov). ,...., Dem. z suf. -oka: pol. dawne bulki : bulki pl. 'bańki, bąble, pęcherze' (L.), dial. bulka 'kulka, guzik kulisty' (Karłowicz SGP), kasz. bulka ' cegła torfu' (Sychta SK), czes. bulka ' mały guz' ; sch. dial. bulka 'upieczone ziarnko ku­ kurydzy' (RSA.N), bułg. dial. 6j11Ku pl. 'upieczone ziarna kukurydzy' (Gerov, BDial. III 43), 6y11Ka 'pąk nierozkwitłego jeszcze maku polnego' (BDial. V 158), maced. dial. 6y111cela 'pszczoła, .Apis mellifica'

pol. od XV w. pszczoła, dawne od XV w. i dial. pczola, dial. też pszola, wczola, piszczola (o postaciach wyrazu w zabytkach i gwarach zob. Dunaj ZUJPJ 21 s. 163-99, M.AGP VIII m. 388), kasz. też pulicola (Sychta SK), połab. cela, dłuż. cola, dawne i dial. pcola, głuż. poola, u Pfuhla także wcola, czes. od XIV w. vcela, dial. też feela, vcala : vcdla, cela, Mela (Prir. sl., Machek ES2 679, Bartos DSM, Hruska DSCh, Lamprecht Opava, Siatkowski Kudowa I 21), sła. vcela, dial. pćela, pćola, fCela, fćola, p8ce1:fa, scela, ćela (Kalal, Buffa DIM LUka, Sipos Biikk-Gebirge, Stanislav Liptov 187-8 ) ; słe. o d XVI w . ćebf:la, dial. bacęla, bćf:la, pcęla, ćl}la, cbęla, zbięla (Bezlaj ES 11-2, Rigler Juinonotr. govori 175), rezjańskie bećula (Slav. Leks. 201 ), sch. od XIV w. pćela, dial. cela od XVII w., psela, scs. E'LYEllll (Mar., .Ass.) : ELY Ull (Ps. Sin.), es. D'L YE irn , bułg. ntte,uź, dial. też w11a (np. BDial. III 189), maced. ntte11a (od XVI w., Giannelli Lex. maced. XVI 44), dial. też pieza, p .efi litta (Małecki SW II 92 ) ; strus. od X I w. li'LYEM : 6 LYEM : i;n1111 : n'LYEM : nv1>1111, ros. ntte.11a, dial. też 6:J1Ce.11a, ttó11a, .Mtte.11a : .Mlfe/la (Dal), ukr. 6a:J1Co11a, dawne od XIV w. ntte.11a, dial. ntto.11a, 6:J1Co.11a (od XVII w., Tymcenko), pSćola (Stieber .AJŁemk. m. 158, Rudnyćkyj ED I 94), brus. ntta.11a, dial. nUJO.llbl pl. (Karskij Belorusy I 390). Dem. 1 . z suf. -oka: pol. od XVI w. pszczółka, dawne XVI w. pczolka, · w XIV w. NO Bczolka, dłuż. colka, dawne pcolka, głuż. pćolka, czes. vcelka, sła. vćielka, dial. pco�ka (Buffa Dlha LUka); maced. dial. ntte111ja 353 ) ; 2. -ica: dłuż. colnica (dawne i dial. pcolnica : pcelnica) ' specjalne pomie­ szczenie na ule', głuż . pćólnica 'pasieka' (o zasięgu form łużyckich zob. Sorb. Sprachatlas III m. 64), czes. vćelnice 'pasieka' , sła. vćelnica 'ts.' Od bocela. Por. boćelino, boćelbjb. W.B.

h'Lci bocbve dial. płd. i zach. ' duże naczynie sporządzone z drewnianych klepek, dolium' ,......, czes. dial. tylko jako nazwa rzeki Bećva na płn. -wsch. Morawach oraz w NM Bećva (wieś leżąca nad tą rzeką, Hosak - Sramek I 56), sła. dial. bećva 'kadź' (Kalał ) ; słe. baćva o d XVI w. (Megiser 1592 ) : baćev -ćve : bećva 'dolium' (wg SSKJ bećva : becva, bOdstawie aorystu tnu stind. budhchnQti zob. b'hchati b'l.cb'h 1. bocha płd. 'łoskot, ,_,

hałas, wrzawa, strepitus' sch. przestarz. błih m. 'wrzask, hałas, wrzawa' (od XVI w. ), dial. 'za-

bocho - bochotati

464

powiedź czegoś' , przestarz . udariti u bah 'zaprzeczyć, wyprzeć się' (Vuk : z Dubrownika), stsch. już w XIV w. u bbhb udritb 'zaprzeczy' (RJA.Z), bułg. dial. od XVII w. 6ox 'ukrywanie prawdy' , xeat.ąaM ('Juna) 6ox 'skrywać, kła­ mać; odmawiać, zapierać się' . Tu też sch. dawne XVI-XVII w. bak ' człowiek pyszny, hardy, homo superbus' (zob. Skok ER I 91, por. buchati : pol. dial. kasz. bucha 'pycha, duma' ). Denominalny czasownik: sch. dial. bdsiti 'zaprzeczać, zapierać się' (Vuk, RSAN), zapśiti 'zaprzeczyć' (Skok 1. c.), bułg. dial. 6outa -utuut ' kłamać, za­ przeczać, odmawiać; kryć' (BER I 105), 6out f ce 'kryję się' (BDial. I 71 : Strandfa). Od bochati, o budowie zob. 58-9 . R.L. - W.B. - F.S. ....._,

b'bcb'h 2. : b'hs& : b'hch'bma : b'hch'hm& : b'hs&jQ

adv. płd. 'całkiem, zupełnie, ogóle, zgoła, omnino, prorsus' bocho : ,__, sch. dial. bah 'całkiem, zupełnie' , w zdaniu zaprzeczonym 'w żaden sposób, wcale nie' , stsch .. Hll i;i.;u 'zupełnie, całkiem' XIV w., od XIV w. u bah 'ts.', ni u bbhb ' w żaden sposób' , dial. ubah 'bezustannie, ciągle', izubaha ' niespodziewanie, znienacka' . Z płd.slow. : rus.-cs B'LX'L ' całkiem, zupełnie,- omnino' . bosb : ,._, słe. baś 'właśnie, akurat' , sch. od XVI w. baś 'właśnie, akurat, wła­ ściwie, prorsus, plane' , 'w sam raz ; rzeczywiście, faktycznie; zupełnie, cał­ kiem' , ' choćby' , dial. wsch. beś (Belić SDZ I 68). Jako interi.: sch. baś! wyrażające różne uczucia : aprobatę, zdziwienie, niedowierzanie, odrzucanie' (RSAN). bochoma : /".' scs. B'LX'LMll 'całkiem, zupełnie' , stąd rus.-cs. B'LX'LMll : B1>XMll : i;e x 1u : GOX'LMll : i;oxo1.111 (o postaciach z -b- zob. Sobolevskij RFV LXIV 116). ,_.; bochomb : r-; scs. B'LX'LMI> 'zupełnie, całkiem' (Supr.), stąd rus.-cs. B'LX'LM'L 'ts.' . ,..., bosbjf! : scs. G'LWHłii> 'całkiem, zupełnie' (Supr. ), stąd rus.-cs. B'Lmi.to : i;i.w11t0 : comLIO 'ts.' (zob. Sobolevskij RFV LXIV 116). ,__, Mało prawdopodobna przynależność do tej rodziny ros. 6uutb, dial. też 6eutb : 6blutb (SRNG) partykuła wzmacniająca 'tam, też' (por. Vasmer REW I 89). Od subst. bocho, o poszczególnych typach adwerbialnych zob. Vaiłlant GO II 2, 690-6. Identyczne znaczenie ' całkiem, zupełnie' wykazuje też należące do tej samej rodziny szwedz. dial. bus. Berneker SEW I 107, Sadnik - Aitzetmiiller HAT 219, Skok ER I 91-2. R.L. - W.B. - F.S. b'bcb'bma, h'hch'hmi. zob. b'l>Cb'b 2 b'hch'htati bochotajf! : bochot'f! intensivum do bochati r-; pol. bechtać -tam 'judzić, jątrzyć, podburzać' (też dial. np. Szymczak Domaniewek, Lorentz PW: baxtac : bgxtac -t(!m), w XVII w. bektać 'ts.' (L.), częściej (od XVI w.) podbechtać -tam 'podburzyć, podjudzić' , u Knapskiego nabektać ' namówić' ; słe. behtati se -tam se 'bawić się, igrać; trudzić się, męczyć się' , sch. od 0 XVI w. bdhtati bahćem : baśćem : bdktati bakćem 'trzaskać, stukać ; tupać nogami, iść ciężko ; parskać, sapać', bdhtati se : bdktati se 'mozolić się, trudzić się, męczyć się' , bułg. 6ixmR -meut 'bić, uderzać, grzmocić' (też dial. BER I 105 }, 6ixmR ce 'harować, męczyć się' , dial. 6ixma,u 'bić, uderzać' ; w

r-;

,._,

,_,

465

ukr. nio-6exmamu -ma10 'podburzyć, podjudzić' (Żel. ). ('/ Por. z suf. -eti : sch. dial. bahteti -tim 'zastraszać, ofukiwać' (RSAN) ; dial. poleskie 6oxomim' 'walić, grzmocić' (Leks. Poleshja 80). Dewerbalne nomina: sch. od XVII w. bahat 'pyszny, hardy, zarozumiały, butny' , biihat bahta od XVI w. : biihata, bahat : biit : biikat m. 'tętent, tupot, odgłos kroków' , 'bicie serca' ; stąd verba : sch. bahdtati se -tam se 'pysznić się, nadymać się, przechwalać się' , bułg. dial. 6oxmómJi -muut 'bić, grzmocić' (Gerov Dop. ). R.L. - W.B. Intensivum do bochati, o budowie zob. s. 52-3 .

b'hrica ' odmiana dzikiego prosa'

('/ stpol. XV w. wyjątkowe brzyca 'gatunek prosa, Setaria glauca' ; sch. dial. wsch. brica 'odmiana jarej pszenicy, Triticum vulgare aestivum' (RSAN), barika 'Setaria glauca, Setaria viridis' (Simonović Bot. rec. 435-6 ), bułg. dial. 6pu1Ja 'odmiana jarej pszenicy', też NM EputJama, EputJume (BER I 79) ; ros. dial. 6pu1Ja : 6pbitJa 'Panicum crus-galli ; Setaria glauca, Setaria viri­ dis' , też nazwy innych chwastów, np. 'wyczyniec, Alopecurus; sporysz' (Vasmer REW I 124, SRNG), ukr. dial. od XVI! w. 6putJJi 'Setaria glauca' (Hrincenko, Tymcenko ). ('/ Por. maced. dial. 6upHu1Ja 'proso' , zapewne postać wykolejona z pierwot­ nego *borbnica, *bernica (BER I ,49). Denominativum do boro z suf. -ica, o budowie zob. s. 98-9 . Por. z bliskim suf. -iko stpol. brzyk 'Setaria glauca' . Georgiev VBE 27. W.B. b'hr'h bora 'gatunek prosa, Setaria italica' ('/ pol. od XV w. ber bru : beru 'gatunek prosa, Setaria italica' (też dial.), w XVI w. też 'proso zwyczajne, Panicum miliaceum ; nawrot lekarski, Lithospermum officinale' , dłuż. ber bera : beru (dial. dawne bor -ra) 'Setaria italica' , głuż. bor -ra 'Setaria' , czes. ber beru 'Setaria' (od Presla, u 1\fachka ber bru), stczes. od XIII w. ber bra : bru 'Panicum', sła. bar 'Setaria' (Ma­ chek ÓSR 294 za Novackym) ; słe. biir -ra 'Setaria italica' , sch. dial. od XVI! w. biir -ra 'Setaria italica, Setaria glauca i Setaria viridis' ; strus. XIII w. GOp'L 'Panicum' , ros. dial. 6op 'Setaria italica; Panicum miliaceum ; prosownica, Milium effusum' , ouKuu 6op 'chwastnica, Panicum crus-galli' (SRNG), ukr. dial. 6op 6ópy ' Setaria italica, Setaria glauca, Se­ taria viridis' (Hrincenko, Makowiecki Sł. bot. 343, Slav. Leks. 89), brus. dial. 6op 6ópy 'roślina o ziarnach podobnych do prosa' (MSDM 152). "' Ze slow. węg. bor 'Panicum, Setaria' (Kniezsa MNSJ I 1, 99-100). Jedna z najstarszych i najważniej szych pierwotnych roślin zbożowych. W związku z wychodzeniem z uprawy zmiana znaczenia w kierunku nazw chwastów (J. Lubowicz, Nazwy zbóż w językach słowiańskich, zob. RS X 229-30, o zasięgu uprawy K. Moszyński KLS2 I 224-5) . - Brak dokładnych odpowiedników ie. Kontynuuje zapewne ie. *bh.r- do pierwiastka *bher- 'być ostrym' , por. boro 1 . , borna, bftb, brko. Roślina byłaby nazwana od długich ości w kłosie.-Nie wykluczony związek z ie. *bhar-es-: łac. far farris_ 'gatu­ nek z boża, orkisz', stisl. barr m. 'jęczmień, ziarno', goc. bariz-eins 'jęczmienny' . Berneker SEW I 110, Schrader RIA I 504-5, Bruckner SE 21, Pokorny IEW 108, Walde - Hofmann I 455-6. R.L. - W.B. Por. borica.

30 - Słownik prasłowiański t. I

466

boś& - bozati

b'I>SL, b'J>SLjQ zob. b'I>Ch'I> 2 b'ht'I> bota : b'I>ty botove płd. i wsch. 'łodyga, źdźbło, nać rośliny'

boto : ,....., słe. bet -ta : -ta 'trzon grzyba' , sch. dial. bat bata 'łodyga; główna gałąź drzewa' (RS.AN) ; ros. dial. 6om -ma 'nać buraków, ziemniaków, marchwi, rzepy; łodyga ce­ buli, zielone części cebuli' (SRNG, SRSO, Slovari. Urala). ,....., b;,ty : ,....., słe. betva -tve : betev -tve 'łodyga, na której wyrasta kwiat, źdźbło', sch. dial. zach. batva 'łodyga, z której wyrasta kwiat, łodyga rośliny' (RS.AN), RJAZ ze Stulicia 'szypułka, pediculus', na większy pierwotnie zasiąg wy­ razu wskazuje NM Batva z Serbii (Skok ER I 123 ) ; ros. 6omea -ei:i 'łodyga i liście roślin okopowych, nać' , dial. 6omea : 6óm6a 'ts. ; burak; brukiew; rodzaj zupy z naci buraczanej' , 6ómoe1> : 6omóe& ' nać' (SRNG ), ukr. u Ż el. 6ómea 'burak ćwikłowy, Beta cicla; Beta vulgaris' , dial. bojkow. 6omea 'liście ogórków' (Slav. Leks. 90), brus. dial. 6omea -ebi 'nać roślin okopowych ; burak ćwikłowy, Beta cicla', coli. 6omóebe 'nać roślin ogro­ dowych' (Nosovic). ,....., Por. słe. betv9 'źdźbło, łodyga' , ach. dial. zach. batvo : Mtvo 'ts.' ; ros. dial. 6om6Ó -ea : 6ómeeo 'nać ziemniaczana' (SRNG); rozszerzone suf. -ina: ros. dial. 6om6UHa 'nać buraków i ziemniaków' (SRNG), ukr. 6omeuHa 'nać roślin okopowych' , od XVII w. 'nać buraków', XVIII w. 'potrawa z kiszonej naci buraków', brus. 6omeuHa 'nać buraczana' (Nosovic), z brus. czy też ukr. poi. boćwina, botwina 'młoda nać buraków ćwikłowych i potrawa z niej ; odmiana buraka, Beta vulgaris cicla' noto­ wane od XVIII w . (Bruckner SE 33). Najprawdopodobniej do byti w pierwotnym znaczeniu 'róść, dojrzewać' , rozwój znaczenia jak w bylb 'roślina, ziele, trawa' . Naj bliższy odpowiednik ie. : gr. cpu-r6v 'roślina, szczep, pęd' . Na gruncie wsch.slow. widać zmieszanie z boteti, botveti, por. stpol. XVI w. botwina 'rzecz zbutwiała, próchno' . Osten-Sacken AslPh XXXIV 555-9, Bruckner SE 33, Vasmer REW I 112, Aitzetmiiller ZslPh XXII 363 nn., Sadnik - Aitzetmilller VWSS 2, R.L. - W.B. 71-2, Sanskij ES I 2, 178, Skok ER I 123. .

b'I>ty zob. b"Lt'I> b'I>ven'I> 'ten, który był, były'

Na tę postać part. praet. pass. wskazuje scs. z Supr. i es. od XII w. �ll­ 'zapomnienie, oblivio' (SJS) : �llG'LBeH'L, rus.-cs. �llGOKLH'LIH 'zapom­ niany' XVI w. , �llG'LKłlHllffl, �zina b'l>ZdOV'L zob. b'l>ZOV'I> b'Lzd'I> zob. b'l>Z'I> b'l>zeti zob. b'l>zati b'l>zgovina zob. b'l>zina b'Lzgov'L zob. b'l>ZOV'I> b'l>Zg'L ZOb, b'l>Z'I> b'l>zikati bozikajg , b'l>zykati bazykajg , b'l>zycati bozyćg : b'l>zukati bozukajg, b'Lzu­ cati boZUĆf! bozati =

,_, poi. dawne XVIII w. bzikaó 'brzęczeć, o owadzie' ( : bziknąó 'za­ brzęczeć' ), proch zmokły na panewce bzikal (L.) o odgłosie wolno palącego się prochu, dial. z okolic Przemyśla 1'rowa zbzikowała, tucholskie bźikaó 'nucić małym dzieciom; też o odgłosie wiatru' (Nitsch WP III 172 ), kasz. bzikac -kają 'nucić dzieciom do snu' (Lorentz PW), czes. bzikati -kam 'brzęczeć, o owadach' , 'gzić się, płoszyć się, o bydle' (także dial. np. Bartos DSM, Hruska DSOh), hanackie też 'strzykać, tryskać' (co do znaczenia p. Ma-

hozikati:

30*

468

bozikati - bozina

chek ES2 79), sła. bzikat' -kam ' szybko latać, o owadach' , 'szybko biegać, gzić się, o bydle' ; słe. bzikati ·kam : -cem ' strzykać cieczą, tryskać', 'brzęczeć, np. o koma­ rach' , u Plet. 'gzić się, o bydle' , bułg. 6o3UKaAt : 6a3UKaM ' dotykać, trącać, łapać' (Gerov), maced. 6a3uKa 'drażnić, zaczepiać' . ('I Dewerbalne subst.: pol. bzik -ka 'lekki obłęd, mania, dziwactwo' (też dial. np. Tomaszewski GŁ, Olesch Sankt .Annaberg), 'dziwak, oryginał' , dial. kasz. 'giez' (.AJK II cz. II 131 ), czes. bzik -ku ' splasenost' (Prir. slov. ), stczes. XIV w. NO Bzik, sła. poet. bzik -ku 'szybka ucieczka' (SSJ), z pol . : ros. po­ toczne 63uK -Ka ' dziwactwo', brus. 63iK 'ts.' bw,ykati : pol. prowinc. płn.-wsch. bzy kać -kam 'brzęczeć, o owadach' (wprowadzone do języka liter. przez Mickiewicza) ; ros. dial. 63-bzKamb, 63-bzKambCJI ' gzić się, o bydle', 6yJbiKamb : 6y3blKamb -Ka10 -KaeUtb 'ts.' (Dal, SRNG), brus. 63-bzKat/b -Tzovina, płd. b"I>zdovina, b"I>zgovina : wsch. buzina : płd. buzovina 'krzew bzu czarnego, Sambucus, krzaki bzu'

hozina :

pol. dial. bzina 'krzew bzu' , słi. basana : biisazna 'krzew bzu czar­ nego' (Lorentz PW), połab. btizajna (w nazwach terenowych), dłuż. bazyna, dial. bezyna 'owoc bzu czarnego' , czes. bezina 'krzak bzu' , dial. bzina 'bez czarny, Sambucus nigra' , stczes. 'owoc bzu', sła. bazina 'krzew bzu; gałązki bzu' ; słe. dial. bezina 'krzak bzu, drzewo bzu' ; ,...._,

bozina - bazo

469

ukr. dial. 63u11a : 603u11a 'bez czarny' , 6Ju11a też 'Syringa' (KDA m. 32, s. 95-6), dawne XVIII w. 63u11a 'krzew bzu' (Tymcenko ). ,..._, hozovina : ,..._, pol. bzowina 'Sambucus nigra' , słi. basójzna : basóvizna 'zarośla z krzewów bzu czarnego' (Lorentz PW), głuż. bozowina 'krzaki bzu' , stczes. bzovina (u Jungmanna też bezovina) 'ziółka, napar z bzu czarnego' ; sch. zóvina ( < bozovina) 'krzak bzu czarnego ; drzewo bzu' , stsch. i dial. też bzovina 'drzewo bzu; Sambucus nigra' : bdzovina 'ts.' , coll. ' bzy' (RJAZ, RSAN), bułg. dial. 6o3Óeu11,a 'krzew bzu czarnego' . ,..._, hozdovina : ,..._, sch. dial. bdzdovina 'Sambucus nigra' (RSAN ), bułg. dial. 60Joóeu11a 'bez chebd, Sambucus ebulus' . ,.._, hozgovina : ,.._, słe. bezgovina 'krzak bzu; drzewo bzu' , sch. dawne i dial. bazgo­ vina 'Sambucus nigra ; drzewo bzu' , kajkaw. bezgovina 'drzewo bzu; coll. bzy' (RJAZ, RSAN ). ,..._, huzina : ,..._, ros. 6y3u11a ' dziki bez', ukr. 6y3U1ta 'Sambucus' , XVII-XVIII w. 6y3U11a 'Sambucus nigra' (Tymcenko ), brus. 6y3 i11a 'Sambucus' . ,.._, huzovina : ,..._, sch. dial. buzovina (Skok ER I 125). ,...._, Od bazo : ·110zdo : bozgo : buzo, o budowie zob. s. 120-3 . F.S.

b'Lziti zob. b'Lzati b'Lzovina zob. b'Lzina b'LZOV'L bozova bozovo : dial. płd. h'Lzgov'L, b'Lzdov'L : płd. i wsch. buzov'L 'zwią­

zany z bzem, należący do bzu czarnego, sambuceus' ,...._, pol. od XV w. bzowy, stpol. już w XIII w. bezowy, dial. bzowy : besowy, słi. basov?:, dłuż. bazowy, głuż. bazowy, czes. bezovy, stczes. bzovy, sła. bazovy ; słe . . dial. bezrjv (Plet. ), sch. dial. (już w XVIII w.) bazov -va -vo (RJAZ, RSAN ), substantywizowane adi.: zóva (< bozova), dial. bazóva : bzóva 'bez czarny, Sambucus nigra' (RSAN, Skok E R I 125 ), bułg. 6i3oe, maced. 6o3oe ; ros. 6ó3oeblu (SIAN), ukr. XVII-XVIII w. 63oeblu (Tymeenko), brus. 6Jóebzu (Nosovic) . ,..._, Jnzgovo : hozdovo : ,..._, słe. bezgljv : bezgov : bezgov, sch. biizgov : dial. bdzdovina 'Sambucus nigra' , bułg. dial. 61'Joóeu11a 'bez chebd, Sambucus ebulus' . ,..._, huzovo : ,..._, sch. dial. substantywizowane adi. buzóva 'Sambucus nigra' (RSAN) ; ukr. dial. 6yJóeuu. ,..._, Od bazo : bozgo : bozdo : buzo. F.S.

hozovo :

b�ati, b'Lzukati zob. b'Lzikati b'l.'21> baza, b'LZd'L bozda : zach. i płd. b'Lzg'L bozga : płd. i wsch. buz'L buza 'krzew

Sambucus' ,..._, pol. bez bzu 'krzew Sambucus' od XV w. (już w XIII w. adi. bezowy), od XVIII w. też 'lilak, Syringa' , dial. bes bezu : besu zwłaszcza ' Sambucus nigra' (o zasięgu zob. MAGP V m. 209, cz. II 28-31, Dejna AGK m. 452, Zaręba AJŚ II m. 225, cz. II 65), słi. bas -su ' Sambucus nigra' , połab. bdz 'bez' , dłuż. baz baza 'Sambucus nigra', dial. też 'Syringa' (Fasske Vetschau), dial. także bez beza 'Sambucus nigra' , głuż. bóz boza : bozu 'ts.' , czes. bez bezu 'Sambucus; Syringa' , stczes. bez bza : bzu ' Sambucus' ; słe. (w dawnych słownikach) bez beza ' Sambucus' , sch. dawne baz baza 'Sambucus' , dial. wsch. biiz -za 'Sambucus nigra; bez chebd, Sambucus ebu­ lus' (RSAN), bułg. 6i3 6i3oee 'Sambucus nigra; Sambucus ebulus', maced. 603 'Sambucus nigra' ;

bazo :

470

bazo - boz1>je

��� ������

ros. dial. 603 -3a ' Sambucus nigra; Sambucus ebulus; Sambucus racemosa' (SRNG), ukr. dial. 603 63y ' Sambucus nigra; Syringa' (o zasięgu i zróżnico­ waniu w gwarach zob. KDA m. 32, s. 95-6), brus. 6a3 'Syrbi"'a' z poi. ,....., Jako f.: ,....., sła. baza, dial. beza 'Sambucus ; Syringa' ; słe. dial. eza 'Sam­ bucus' , sch. dial. baza ' Sambucus nigra' , bułg. 6i3a ' ts.' . ,....., bozdo : ,..._, pol. dial. best bestu : bezdu ' Sambucus nigra; Syringa' (o zasięgu zob. MAGP V cz. II 29-30, Zaręba I. c. ; już w XVIII w., Rostafoiski Roz­ prawy XL 216-7), beśt, bestek 'Sambucus' (że podstawą wyrazów poi. jest *bozdo może wskazywać też pożyczone z polskiego lit. bezdas 'bez', FraP.n kei LEW 41 ) ; sch. dial. czakaw. (Korcula, już w XVI w. u Hektorovicia) biizd -da 'Sam­ bucus nigra', por. teź bułg. dial. 6o30Ó6una 'bez chebd, Sambucus ebulus' ; ukr. dial. 6ecm 'Syringa' (KDA s. 96). ,....., Jako f. : ,....., sch. dial. Mzda 'Sambucus nigra' (RSAN). ,....., hozgo : ,....., poi. dial. besk besku : bezgu ' Sambucus ; Syringa' (o zasięgu zob. MAGP V cz. II 30, Zaręba I. c. ), stczes . bezh ' Sambucus nigra' (Machek ES2 52 ) ; . słe. bezeg bezga, dial. też bezeg -zga, bezg bezga 'Sarobucus', sch. dial. bdzag -zga, Mzak -ska 'Sambucus nigra' (RSAN), kajkaw. bezeg -zga ' ts.' (Skok ER I 125), por. maced. dial. 6032e.n, 'Sambucus'. ,....., Jako f. : ,....., słe. dial. bezga ' Sambucus', sch. Mzga ' Sambucus nigra' . ,....., buzo : ,....., sch. dial. budka 'Sambucus nigra' (RSAN : Dalmacja), por. też sub­ stantywizowane adi. buzóva, buzovka 'ts.' , p. bozovo ; ros. dial. 6y3 -3a ' Sambucus racemosa' (w języku literackim 6y3U11a), ukr. dial. 6y3 -3y 'Syringa' (w języku literackim 6y36K, 6y3u11a), w XVIII w. 6y3oepeBo 'Sambucus racemosa' (Tymcenko). ,....., Możliwy związek z ie. nazwą buku *bhagós (zob. buky). Podstawą byłoby *bhaug- : *bkug -, najbliższym odpowiednikiem kurd. buz 'wiąz'. Co do obocz­ nych postaci z -zg-, -zd- por. łączone z naszym wyrazem przez Endzelina IF XXXIII 126 łot. buzga 'kij' (o rozwoju znaczenia, Sławski SE I 31), zob. też drozdo : drozgo, grpziti, loza i Briickner KZ XLVIII 203-4. Nazwy drzew często się zmieniaj ą. Ciekawą paralelę w rozwoju znaczeniowym stanowi lit. bukas 'buk' : 'bez' (zapożyczone z brus. albo poi. buk). Bartholomae IF IX 271-2, Petersson KZ XLVI 140-6, Wissman, Der Name der Buche, 1952, 18-25, Eilers - Mayrhofer, Kurdisch buz und die indogermanische „Buchen"-Sippe, Mitteilungen der Anthropologischen Ge­ sellschaf� in Wien XCII, 1962, 61-6, Moszyński PZJP 60-2, 211-2, Safa­ F.S. rewicz SJ 297-8.

b'l>zycati, b'l>zykati zob. b'l>zikati b'l>ZLje n. dial. zach.-płd. 'bzy czarne, Sambuci'

,....., połab. Baze n. coli. 'krzak bzu czarnego' (w nazwach terenowych), czes. dial. moraw. bzi coll. 'bzy czarne' (już stczes. nazwa miejscowa

Bzie) ;

słe. dial. bezje, biizje n. 'krzaki bzu czarnego' , sch. Biizje nazwa miejscowa w Slawonii, bułg. 6i3e n. 'bez chebd (Sambucus ebulus)', dial. 6i3ue n. 'krzak bzu czarnego', maced. 6o3e n. 'Sambucus nigra' . ,...., Por. też czes. bzovi, bezovi coli. n. ' Sambucus nigra', słe. bezg9vje 'krzaki bzu czarnego' , sch. dial. bdzovlje ' zarośla bzu' (RSA.N). F.S. Coll. od boz11 (zob.), o suf. -bje zob. s. 85-6.

471

bozbka - byćati

b'LZLka płd. 'organ mleczny kobiety i samicy zwierzęcia, pierś, wymię'

......., bułg. 6ó3Ka 'pierś u kobiety, wymię samicy zwierząt' , maced. 6ocKa 'ts.' , w RSA.N z okolic Prizrenu boska ' dojka zwierząt' . ......., Według V. Georgieva VBE 9-10, BER I 63 prapokrewne ngr. �u�( 'pierś u kobiety; wymię samicy zwierząt', �u�ot(vcu, �u�cX.vw 'karmić, dawać ssać, ssać' , podstawą byłoby ie. *b(h)ug (h)-i-. Pierwotne verbum iteratywne *byzajg (ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej ) ) bułg. dial. 6u3aR 'ssać' , wtórnie pod wpływem rzeczownika bułg. 6o3aR 'ts.' . Odwrotnie z pierwotnym wokalizmem czasownika wtórne nomina: bułg. dial. 61icKa 'pierś u kobiety, wymię samicy zwierzęcia' , maced. dial. 6ucKa 'pierś u kobiety; dojka krowy' F.S. (RMJ, Małecki SW). I rekonstrukcja, i objaśnienie niepewne.

by dial. płn. i słe. spójnik hipotaktyczny wprowadzający zdania przede wszyst­

kim celowe, dopełnieniowe, warunkowe pol. by (dziś wypierane przez aby, żeby) wprowadza zdania celowe, skutkowe, dopełnieniowe od XIV-XV w. (też dial. ), przestarz. i dial. w zda­ niach warunkowych 'gdyby, jeżeliby, jeśliby' (w tej funkcji od XIV w.), stpol. w znacznie szerszym użyciu, np. także w zdaniach podmiotowych, przydawkowych, przyzwalających (dziś w tych funkcjach przestarz.), dziś także w funkcji partykuły uwydatniającej życzenie 'niech, oby' (od XIV w.), od XVI w. także jako adv. używane głównie przy porównaniu wyrażającym podobieństwo (SJP PAN, SP XVI IBL), czes. by (bych, bys, bychom, byste) wprowadza zdania celowe (książkowe i przestarz., Havranek - Jedlicka CM 384), przestarz. w zdaniach warunkowych 'gdyby ; choćby, chociażby' (SSJ O ) od XIV w., w stczes. w szerszym użyciu, też wprowadza zdania dopełnieniowe (Bauer Vyvoj 17 5 ), sła. poet. by wprowadza zdania celowe (SSJ); słe. bi wprowadza zdania warunkowe 'jeśliby' (Maretić Rad JAZU LXXXVI 107, 111, Bednarczuk PSS 1963, 171 ) ; ros. dial. 6bz wprowadza zdania celowe i dopełnieniowe, zach., płd., oło­ nieckie w funkcji adv. przy porównaniu 'jak, jak gdyby, niby' (SRNG), ukr. dial. 6u wprowadza zdania celowe (Hrinc.), brus. stare XVI-XVII w. 6bl 'ts.' (Karskij Belorusy 2-3, 488) . ......., Pierwotna partykuła conditionalu (zob. bimb) występująca jako enklityka przy part. praet. na -lo w asyndetonie zdań dopełnieniowych wysuwa się na początek zdania i tam zaczyna pełnić funkcję spójnika (por. pol. jeśli ). Klemensiewicz GHJP 454, Bauer Vyvoj 146-7, Sławski SE I 52. ,..._,

bycati byćg

T.Sz. - F.S.

:

czeć'

hycati:

zach. bykati bykajg 'wydawać niski, przeciągły głos, ryczeć; brzę­

pol. XVI w. byczeó 'ryczeć', dial. wól byczy 'ryczy' (Karłowicz SGP: Lubelskie), dłuż. dawne i dial. bycaś -cym 'płakać, beczeć, o dzieciach' , w XVII w. ' dźwięczeć w uszach' , dial. ' brzęczeć' (Fasske Vetschau) ; bułg. dial. 6utJa ce 'być napuszonym, nadętym' (BER I 4 7 ) ; ros. 6bz'lamb 'brzęczeć, o pszczole' (Koffnek Studie 136). ,..._, hykati: ......., stpol. XV w. 3 sg. byka 'ryczy', stczes. b'!}kati 'pokrzykiwać na kogoś, ryczeć', u Jungmanna byknouti 'ryknąć'. Por. sła. bykovat' 'ryczeć' (Kalał). Dźwkn. Z wokalizmem -ii· do bukati : bućati, o budowie zob. s. 49-50. Naj� bliżej stoi lit. bllkauti 'ryczeć, o bydle' (LKZod.). W kilku językach slow. poja­ wiają się też denominalne byćiti, byk ' czynić coś szybkim, wartkim, żywym; czynić przezroczystym, czystym, jasnym' ,......, pol. dawne bystrzy6 bystrzę ' czynić bystrym, żywim, inteligentnym; zaostrzać', dial. kasz. zbrJstfac 'zaostrzyć' , dawne XVI-XVII w. bystrzy6 się 'przejawiać popęd płciowy, o koniu' , XVII w. 'bestwić się' , dial. kasz. be­ stfec są bestfi są 'pienić się, o morzu; chmurzyć się' (Sychta SK), dłuż. byt­ śiś -śim ' czynić jasnym' , bytśiś se 'rozjaśniać się, wypogadzać się' , czes. bystfiti -fim 'przyspieszać; czynić szybkim, pojętnym, przenikliwym ; za­ ostrzać, o słuchu' , sła. bystrit' -rim 'ts.' ; słe. bistriti bistrim (SSKJ bistriti -rim) 'ostrzyć, rozwijać zdolność myślenia, wyj aśniać, rozjaśniać' , sch. od XVII w. btstriti -rim ' czynić przezroczystym, klarować, o cieczy; czynić zdolnym do pojmowania, rozumienia, o umyśle, rozumie; wyjaśniać coś, rozprawiać o czymś' , bistriti se też 'rozpogadzać się' (również przen.), bułg. 6ucmpR -putu ' czynić coś przezroczystym, rozjaśniać, klarować' , maced. 6ucmpu 'ts.' ; ros. 6bicmp1'mb -plÓ -putub 'przyspieszać', dial. ' spieszyć' (SRNG), 6b1c­ -mpumbcR 'stawać się szybszym' , dial. ' swawolić, baraszkować' (SRNG), ukr . dial. 6ucmpumu -pió -putu 'płynąć, szybko, gwałtownie' (Hrincenko ). ,....,, Por. pol. dawne bystrze6 'bestwić się' . Od bystre., o budowie zob. s. 57. W.B.

bystriti

bystro : bystre adv. do bystre. bystro : ,....., pol. od XVI w.

bystro, czes. dial. bystro (SSJC ), sła. bystro ; słe. bistro, sch. od XVI w. b'istro, es. G'LICTpo, maced. 6ucmpo; strus. &TJ crpo, ros. 6bicmpo, ukr. 6ucmpo,, brus. 6i:1cmpa. ,..._, bystre: ,......, pol. dawne od XV w. bystrze, dłuż. bytśe, czes. od XV w. bystre ; es. G'LICTp7!. ,....., Adverbia do bystre.. W.B.

bystrosti. : bystrota abstractum do bystro bystrostb : ,....., pol. bystroś6 'prędkość, szybkość;

szybkość orientacji, żywość umysłu; ostrość, czułość, o wzroku, słuchu' , od XIV w. 'gwałtowność, pęd (wody); gwałtowność usposobienia lub uczuć' , w XVI w. też ' szybki, rwący prąd wody, nurt; pochopność, popędliwość; nieokiełznanie, rozhukanie, o koniu' , dial. kasz. bastrosc 'szybkość, szybki bieg; ogniste usposobienie, dzielność' (Lorentz PW), ' sztorm na morzu' (Sychta SK), czes. bystrost ' szyb­ kość, prędkość ; · żywość umysłu, pojętność' , stczes. XV w. 'gwałtowny pęd' , sła. bystrost' ' szybkość, prędkość; żywość umysłu, pojętność' ; słe. bistrqst 'czystość, przezroczystość; żywość umysłu, lotność, pojętność; ostrość, np. wzroku', ach. od XVII w. b'istróst 'przezroczystość, czystość; żywość umysłu, lotność, pojętność; ostrość, o wzroku' , sch.-cs. ' szybkość' {RJAZ) , es. &1.1crpocrb ' żywość umysłu, pojętność' już w ŻM (SJS) ; strus. &Ycrpocrb ' szybkość, prędkość; szybki nurt wody; żywość umysłu, poj ętność' , ros. dial. 6bicmpocmb ' szybkość, prędkość' (SRNG), ukr. 6Ucmp icmb -pocmi 'szybkość, prędkość, żwawość; lotność umysłu' . ,....., Por. dłuż. bytśnos6 'jasność, blask' .

480

bystrostb - bystro

bystrota : ,....._, czes. rzadkie bystrota 'szybkość, prędkość; żywość umysłu, po­ jętność' (Pfir. slov.), sła. przestarz. bystrota 'ts.' ; słe. rzadkie bistr6ta 'lotność, pojętność' , u Piet. też ' szybkość, np. wody;. czystość, przejrzystość', sch. bistrota ' czystość, przejrzystość; pogoda ducha' , sch.-cs. w XIV w. 'szybkość' (też w XIX w. u Njegosa, zapewne z ros. ) , es. &'L1 crporl\ ' żywość, żwawość' (SJS), bułg. 6ucmpoma ' przezroczystość, kla­ rowność, jasność', maced. 6ucmpoma 'ts.' ; strus. XI w. &'LICTportt ' szybkość, prędkość' (Srezn. III 28), ros. 6blcmpoma ' szybkość, prędkość, gwałtowność; ruchliwość; lotność, poj ętność' , ' szybki prąd rzeczny' (też dial. SRNG), ukr. 6ucmpomó ' szybkość ; lotność, pojętność' (Kuzela - Rudnyćkyj ). ,...._, Por. z rozszerzeniem suf. -ja: słe. dial. bistrąća ' czystość, przezroczystość; lotność, poj ętność' , sch. bistroća 'czystość, przezroczystość', przestarz . 'po­ goda; szybkość' . Abstracta do bystro. W .B bystrota zob. bystrostL bystra bystro ' szybko, wartko płynący, rwący, o wodzie; szybki, prędki, żwawy' , ' szybko pojmująicy, lotny, sprytny' , 'przezroczysty, czysty, o wodzie' ,...._, pol. bystry 'poruszaj ący się szybko, szybko się odbywaj ący, prędki, ruchliwy; poj ętny, orientuj ący się szybko, sprytny, zdolny' , 'wrażliwy na bodźce zewnętrzne, ostry, o zmysłach' , w znaczeniu 'gwałtowny, szybko płynący' od XV w. , w XVI w. też 'zapalczywy, niepohamowany; żywotny, pełen sił witalnych' , dial. także 'zuchowaty, dzielny, o człowieku; ostry, o mrozie' (Karłowicz SGP), bystry : wystry 'szybki; pojętny, rozumny' , też 'jasny, jaskrawy, o kolorze, niebie ; ładny, kolorowy, różnobarwny' (dial. wlkopol. bestry, kasz. bastr� 'różnokolorowy, pstry' z pomieszania bystro i pbstro), Bystry, Bystra, Bystre liczne NW i NM, dłuż. bytśy 'jasny, czysty, pogodny, wyraźny', głuż. dial. bystry ' szybki, prędki' , czes. od XIV w. bystry (dial. od XVI w. też vystry ) 'rwący, o wodzie, potoku ; poruszający się szybko, szybki, żwawy, ruchliwy ; ostry, o zmysłach ; pojętny, zdolny, przenikliwy' , stczes . 'rwący ; ostry' , dial. bystra voda ' świeża' (Bartos DSM), Bystry, Bystra (już w XIV w.), Bystre liczne NW i NM, sła. bystry 'rwący, o wodzie, potoku ; szybki, ruchliwy, żwawy ; poj ętny, zdolny' ; słe. bister bistra ' szybki, żwawy, wartki (też o wodzie}; pojętny, przenik­ liwy; czysty, przejrzysty, przezroczysty, o płynach' , sch. b'istar b'istra 'prze­ zroczysty, czysty ; jasny, pogodny; dźwięczny, czysty, o głosie; ostry, prze­ nikliwy, o wzroku ; szybko pojmujący, rozumny' , dial. 'odbijający światło, błyszczący, lśniący' , sch.-cs. XIII-XIV w. i wyjątkowe w XVIII w. (u Ka­ vanjina) 'szybki, prędki' , scs. &'LICTfl'L 'szybki, żwawy; rześki, orientujący się szybko, poj ętny, o umyśle' (Supr.}, bułg. 6ucmop 'czysty, klarowny, przezro­ czysty, jasny; szybko się orientuj ący, ostry, przenikliwy, o umyśle, spojrze­ niu' , Eucmpa NW (Zaimov Mestnite imena v Pirdopsko 116), Eucmpomo NT (Kovacev, Mestnite nazvanija ot Sevlievsko 142}, maced. 6ucmap 'czysty, przezroczysty; szybko się orientujący, poj ętny, sprytny' ; strus. &'IJCTfl'Llll 'rwący, o wodzie; szybki, prędki, ruchliwy; poj ętny' , &'Llcrp111t 'żywy, o umyśle' , ros. 6bicmpbzu, 6btcmp 6bzcmpa 6-b1cmpo 'odbywający się z wielk::ir szybkością, szybki, prędki , gwałtowny ; żwawy, zwinny; pojętny' , dial. 6-b1cmpb1U : 6bzcmpóu 'szybki w ruchach, w biegu; rwący, o wodzie; silny, ostry, o wietrze; żywy, figlarny, o dziecku' (SRNG), Ebtcmpbzu, Eb1cmpa, EbtcmpaR, Ebzcmpoe NW, ukr. 6ucmpuu ' szybki, prędki, żwawy ; pojętny; ostry, prze-

bystr�

bystro - bystrbCb

481

nikliwy, o wzroku', dial. 'jasny, o słońcu, pogodzie, płomieniu' (Leks. Po­ lesi,ja 21), brus. 6,;u;mpbi 'szybki, prędki ; żywy, żwawy ; ostry, przenikliwy, o wzroku' . ,.._, Na derywat bystr-bno wskazuj ą: dłuż. bytśny 'jasny, czysty, pogodny; błyszczący, świecący', czes. bystrny 'pojętny, spostrzegawczy' (Jungmann). Z pierwotnego *bys-ro- � *bhus-ro- (z rozrywającym grupę sr wtórnym t por. psł. ustro � ie. *aus-ro-). Ten sam pierwiastek co w bocho, bochotati, buchati (zob.). Przymiotnik prymarny z suf. -ro. Odpowiedniki ie. wy­ kazują także apofonię -u- : -u- : stisl. bysia 'wypływać gwałtownie' , fryzyj . busen 'gwałtownie napierać, szumieć, huczeć' , busterig 'burzliwy' , szwedz. busa 'wypaść, wybiec'. - Pierwotne znaczenie 'gwałtownie posuwa­ jący się naprzód, gwałtownie rwący, szybko płynący, o rzece, potoku' , przen. ' szybko pojmujący, pojętny, lotny, sprytny' . Ze znaczenia 'szybko płynący, rwący, o wodzie' w określeniach typu bystra voda rozwinęło się też znaczenie 'przezroczysty, czysty' , skąd wtórnie 'jasny, jaskrawy, błyszczący' . Berneker SEW I 113, Vasmer REW I 159, Sławski SE I 53, Pokorny IEW 101-2, Vaillant Slavjanskaja filologija I, Moskva 1958, 74-5.

K.P. - W.B. - F.S

bystrL

bystri dial. płn. 'wartki, rwący prąd rzeki' pol. dial. bystrz m. i f. 'wartki prąd wody na rzece' (SWil, Ślaski SO IX 151), Bystrz NW i NM; ,.._,

strus. cucTpb - pn ' szybkość, gwałtowność, o wodzie' (Slovari, DRJ Prob . ), ros. dial. 6btcmpb -pu 'szybki prąd rzeki' (Dal), 6b1cmpu pl. 'nazwa własna płytkiego miejsca w rzece z szybkim nurtem' (SRNG), 6,;zcmepb f. ' szybki prąd rzeki ; wylew w czasie powodzi' (SRNG), ukr. dawne u Beryndy 6ucmpb 'silny nurt, wartki prąd wody' . ,.._, Por. z suf. -ja: pol. dial. bystrza ' wartki prąd wody w rzece' (Ślaski SO IX 151 ), ukr. dial. 6ucmp.A : 6ucmp1t 'silny nurt, wartki prąd wody' ; z suf. -je : pol. bystrze 'szybki prąd rzeczny, szybki potok' , dawne ' ostrość, bystrość' . Substantywizowane adi. bystro. W.B. _

bystrLcL

bystrbca 'rwący potok, rwący nurt, prąd rzeki' pol. dawne bystrzec bystrzca 'szybki, popędliwy, szybko pojmujący, o człowieku lub zwierzęciu' (L .), dial. kasz. 'wir w rzece' (Karłowicz SGP ) , już w 1412 r. limitatio incipit a decursu aquae vlg. bystrzec (Ślaski S O IX 151 ), Bystrzec NW i NM od XIII w. (Rospond SEG), stczes. XIV w. bystfec bystfce 'rwący potok' , Bystf.ec NM (Profous MJC I 259-60); słe. bistro -ca 'pojętny człowiek' , dawne 'poj ętność, lotność umysłu' , Bistro NW (Bezlaj SVI I 64), sch. dial. bistrac -dca 'niezapłodnione jaje; szacowny człowiek' (RJAZ, RSAN), es. cucrpLIJb NM; ros. dial. 6bicmpeą -peąa 'płytkie kamieniste miej sce w rzece, gdzie woda płynie szybko' (SRNG), Ebicmpeą NW (WRG I 244), ukr. 6ucmpeąb -peąA 'rwący potok górski', dial. 6ucmpeąb 'ts.' (Jurkowski MS PAN 22, s. 22), Eucmpeąb NW. ,.._, Por. z suf. -iko: sch. dial. bistrik -ika ' miejsce w rzece, potoku, gdzie woda jest przezroczysta; miejsce na bagnach nie zarośnięte szuwarami i trzciną' , też NM (RJAZ, RSAN ) ; ukr . dial. bystryk 'rwący potok górski' (Jurkow­ ski 1. c.), ros. EbicmpuK liczne NW (WRG I 244-5 ). W.B. Substantywizowane adi. bystro, o budowie zob. s. 99-101 . ,.._,

Jl - Słownik prasłowiański t. I

482

byśę - byto

bysę byśęt'a ' mający być, przyszły, futurus'

Na istnienie tej formy wskazują zabytki es. ruskiej redakcji, w których od XI w. poświadczone są formy G'LIW&WTll(Hl), 'rzeczy, wypadki przyszłe, przyszłość, 't'o µ€A.t..ov', G'łJW&WTH (też w postaci ruskiej z -a-, np. G'LIWlllpllllrO , wyjątkowo w wskazującej na redakcję śrbułg. postaci na -f}Śt-, np. G'L1w111 WT1J1t n.). Liczne formy tego participium występują w XV-XVI-wiecznych kopiach Księgi Proroków (r. 1047 ), tu wyjątkowo ruska postać z -a-, np. C'Lll'LIWIOYllllCA. Postać fonetyczna zapisów tego part. wskazuje na jego bułg.-maced. pro­ weniencję (por. Vaillant MVS I 237). Powyższe formy participialne wskazują na istnienie w słow. sygmatycz­ · nego futurum byśg byśiśi mającego dokładny odpowiednik w lit. busiu fut. do bUti, lot. buśu fut. do but, awest. buśyant- ' der ins Dasein treten wird' . Inną postać fonetyczną reprezentuj e stczes. adi. probyśUcny XV-XVI w. 'uzitecny, chytry' (( *probyśuci z suf. -bm., jak np. vśemohUcny < vśemoh.UCi), wskazujące na formę participialną *byśf}tj- : *byś(> *byśeśi (zob. Gebauer HMO III 2, 66-7 ). Jagić .AslPh XXVIII 35-6, Meillet SC 240, 334-5, Berneker SEW I 115, Trautmann BSW 40-1, Mayrhofer KEWA Il 515, Kuznecov Morfol. prasl. 127-32, Pokorny IEW 149. K.P. - T.Sz.

byti 'istnieć, żyć, esse, existere; być obecnym, przebywać, znajdować się, adesse, praesentern esse; zdarzyć się, mieć miejsce, stać się, odbyć się, agi, fieri' , poza tym w funkcji gramatycznej przy tworzeniu form peryfrastycznych ja.ko verbum auxiliare i copula zob. bć, by, bgdf> , bylo, esmb ,....., pol. byó od XIV w., połab. boit, dłuż. byś (dial. też buś, np. Fasske Vetschau), głuż. byó (dial. też buó,� Pfuhl, Michalk Neustadt), czes. byti, sła. byt' ; słe. biti, sch. b'iti, scs. u1rn, bułg. 6u skostniały inf., dziś w wyrażeniu MÓ:»ee 6u 'być może', poza tym zastąpione przez formę praes. CoM; strus. G'LITH, ros. 6blmb, ukr. 6fenu (w formie z - u - od XVI w., por. Rud­ nyćkyj ED 273), brus. 6bltfb. H'Llll: xn1'6b Halllh 6bzmbHbzu ;a;allih Har.\'h ' codzienny' (XIII­ XIV w.), 6bzmbHaaw cnoBa XI w. (Srezn.), ros. dial. 6bimHblu 'przeszły, były', 6bzmHbzu, 6bzmHóu 'gruby, zdrowy, mocny', 'krzepki, spoisty' (SRNG). "'"' Od byto, bytb. Dokładny odpowiednik w bałt. : lit. bUtinas 'istotny, ważny, rzeczywisty ; główny; konieczny' . Zubaty Studie I 1, 46, Trautmann BSW 42 . T.Sz.

byvati byvajg iter. do byti "'"' pol. bywać -wam od XIV w., dłuż. bywaś -wam, głuż. bywać -wam, czes. byvati -vam, stczes. od XIV w. by1Jati -vaju, sła. byvat' -vam; słe. bivati -vam, sch. bivati biviim od XII w., scs. &'LIBl\Tl1 &'L1u1n> , ll'LIBl\T11 c.11 , bułg. 6u6aM -6aut, maced. dial. 6u6aM -ut ;

byvati - bbrati

---

485

strus. B'LIUTll Gli1R1no, ros. 6b111amb -Ba10, dial. 6brnambcR, ukr. 6yBamu -Ba10, brus. 6bl6lll/b -Ba10. ,....., Iterat. ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej do bov- (zob. *boveno) . Por. lit. buvóti 'bywać, często być, przebywać', buvo 'był' . Meillet Et. 47, MSL XIV 359, SO 303, Osten-Sacken AslPh XXXII 333, Trautmann BSW 40-1. K.P.

byvol'h byvola 'zwierzę ssą.ce, podobne do wołu, Bos bubalus, bawół'

,....., stczes. wyjątkowe w XV w. byvol (Gebauer SL ), sła. byvol -la, dial. moraw.-sła. bivol (Machek ES2 78) ; słe. bivol, u Megisera 1592 p ivol (o zmianie b ) p zob. Ramov8 HGSJ II 183), sch. bivo bivola od XV lub XVI w., dial. bivol, es. &lir noin., rus.-cs. &lłKOl\'L XV lub XVI w., bułg. 6uBoll (też w nazwach bot. ), maced. 6u6oA, dial. bivul (Małecki SW). ,....., huvolo : ""' dłuż. buwol -la, głuż. buwol -la, czes. od XIV w. buvol -la ; rus. -cs. BO\'KOl\'L XIII w., ukr. przestarz. 6ysoA (Rudnyćkyj ED 244). ,.._, Por. stczes. XV-XVI w. bubal, XIV-XV w. buval ; hujbvolo wsch.slow. : ,....., rus.-cs. GÓl(HKO;l'L XIII w., ros. 6yuso/l -Aa, ukr . 6yu60A od XVIII w., dial. 6yusiA -soAa (Hrinc. ; u Żel. 6yu6ill 6yuBO!la), 6yu6a/l (Żel. ), brus. 6yu6a/l -11a (ze wsch.slow. : pol. dial. wsch. bójwul, bujwól -wolu, wyjątkowo w XVIII w. bujwol). ,....., Z niejasnym -a-: pol. bawól -wolu od XIV w., w XV w. też w NO Bawol (z pol. : stdłuż. XVII w. u Ohojnana bawol, brus. dial. 6aB011). Ze slow. : węg. bivaly (Kniozsa MNSJ I 1, 93) , rumuń. bivol (Mihaila Impr.

hyvolo :

77-8).

Wędrowna pożyczka. W slow. pierwotna postać byvolo z łac. lud. *buva­ lus < łac. bubalus, dial. bufalus 'gazela afrykańska' , 'tur' , od VII w. 'Bos bu­ balus' < gr. �ou�ll(Aor, m. 'gazela afrykańska', 'Bas babalus'. Słowianie ze­ tknęli się z hodowlą. tego zwierzęcia na płd. Europy. - Postacie bujvolo zmie­ nione drogą. etymologii ludowej przez adideację do bitj& i volo, por. ros. dial.

6yu110, 6yuAa.

Meillet RS II 68, Bruckner SE 18, Romanski JIRSpr XV 94, Walde Hofmann I 118, Skok Festschrift Vasmer 510-12, Machek ES2 78, Vasmer REW I 139, Sławski SE I 28, Frisk GEW I 256, Schrader RIA I 52. K.P. - _T . 8z. - ]1.8. byzati, byzeti, byziti zob. h"Lzati

bLbr'L zob. babr'L bLrati ber,J ' przystosowywać do mesienia, trzymania : ujmować, chwytać; zry­

wać, zbierać (np. jagody) ; przyjmować; zajmować, zabierać, przywłaszczać sobie' , 'zawierać związek małżeński', du8Q bbrati 'oddawać ducha, konać, umierać' , noźb beretb ' nóż dobrze tńie' ; hLrati sę ' chwytać się, przygotowy­ wać się do jakiej czynności, rozpoczynać, zaczynać; wyruszać, iść ; zbierać się, gromadzić się ; zmagać się, pasować się ; pobierać się, zawierać związek małżeński' hbrati: ,....., pol. brać biorę (w XIV-XV w. częściej bierzę, dziś dial.) 'przysto­ sowywać do niesienia, trzymania; ujmować, obejmować, chwytać, zajmować ; czerpać, zaopatrywać się w co, nabywać; otrzymywać, przyjmować, dosta­ wać; rozpoczynać jaką czynność, osiągać jaki stan' , brać ślub ' żenić się, wy­ chndzić za mą.ż' (por. dial. brać dziewkę 'żenić się' , już w XVI w. w malżeń­ �two brać 'po8lubiać' ) , stpol. od XIV w. i dial. w nieco szerszym znaczeniu;

486

b&rati

' rwać, zrywać' (dziś ograniczone do pewnych zwrotów, np. brać grzyby, brać mi6 ' zbierać np . kłosy; wybierać' , bułg . 6epa -peiu ' zrywać, zbier ać; gromadzić; obierać (o ranie)', dial. 'zawierać, obejmować' , He 6epu 2pu;JKa 'nie martw się' ' 6epa oyuta 'oddawać ducha, konać, umierać' ' dial. 6epa zplłx 'popełniać grzech' , 6epa cpćrn 'wstyd mi', 6epa cmyo 'robi mi się zimno', 6epa KPoUJeHue 'urządzać chrzciny' , 6epa ;JKaAocmma, 6epa fitUAocmma HAKoMy 'wzbiera we mnie żal, tęsknota za kim' , maced. 6epaM 6epeut 'zbierać, zrywać; obejmować, zawierać; gromadzić; obierać (o ranie)'' 6epe oyuta 'jest w agonii, umiera'' 6epe zpu;JKa 'martwi się' , .Mecmo He w 6epe 'nie może sobie znaleźć miejsca' ; ros. 6pam& 6epy 6epe·utb 'brać, zabierać', dial. i strus. 'zbierać, . zrywać (np. grzyby, jagody, len ) ; wyszywać, tkać, wzory' , ros. p,;16a 6epem 'ryba chwyt� pq:ynętę' , Koca (nuAa, HÓ:>tC) He 6epem 'kosa (piła, nóż) nie tnie' , 3mo py:>1Cbe 6epern oaAeKó 'ta strzelba daleko niesie' , ukr. 6pamu 6epy -peut 'brać, chwytać, przyjmować ; pobierać ; zbierać, zrywać (grzyby, jagody) ; dziergać, międlić len, konopie' , przestarz. ' żenić się' , Koca 6epe 'kosa dobrze tnie' , dial. 6pamu oumUHy 'przyjmować (o akuszerce)', 6pamu 3j6u 'rwać zęby', Kouty.nR 6paua 'koszula tk�na we wzór, haftowana', brus. 6pÓ:t/b 6Rpy -p:Jut 'brać (też o rybach ), zabierać, pobierać', dial. 'międlić, dziergać len, konopie', Kaca He 61tp9 'kosa nie tnie' . "' hbrati sę : pol. brać się ' ujmować się, obejmować się, chwytać się; rozpo­ czynać, zaczynać ; zamierzać; pojawiać się, powstawać; pochodzić' , stpol. i dial. też ' skierowywać się, przygotowywać się do odejścia, wyruszać, uda­ wać się, iść, podążać' , 'zawierać związek małżeński' (dziś pobierać się), kasz. brac są 'pasować się, zmagać się' (Endzelin RFV XLIX 79-80), dłuż. braś selJe (se) 'pobierać się, żenić się, wychodzić za mąż' , czes. brdti se ' starać się, stawać po czyjej stronie; pochodzić, mieć początek; wybierać się, udawać się, zmierzać, iść ; pobierać się, wstępować w związek małżeński' , sła. brat' sa ' zabierać się, iść, odchodzić; przygotowywać się do jakiejś czynności, brać się, wynikać, pochodzić ; pobierać się, wstępować w związki małżeńskie' ; sch. brati se 'zbierać się, gromadzić się' , bułg. 6epó: ce 'zbierać się, groma,...._,

bbrati - bbzdeti

487

dzić się' , zpó3oemo ce 6epe 'zbiera się, zrywa się winogrona' , maced. 6epaM ce 'zbierać się, gromadzić się' ; rus.-cs. Gp11T11cm 'walczyć, zmagać się' , ros. 6pambc!l ' brać się, chwytać (się), podejmować się, przedsiębrać' , dial. płd.-zach. 'pobierać się, wstępować w związki małżeńskie', ukr. 6pamucfl 'brać się, chwytać się ; zbierać się, iść, zmierzać; podejmować się, zobowiązywać się; pokrywać się' (np. 6pómucR Abóoo.u 'pokrywać się lodem' ), 'pobierać się, wstępować w związek małżeń­ ski' , 'bić się, zmagać się' , 6pamuc!l ttu.u ' zamieniać się w co, przybierać postać', 6pamuc!l na U/O 'wychodzić, wspinać się' , brus. 6palłt1a 'brać się, chwytać się ; iść, kierować się : przykładać się do czego, starać się, lgnąć; poręczać, brać odpowiedzialność; ujmować się za kim ; pobierać się, wstępować w związki małżeńskie', nćmatt 6pay cll BRJliKi Mapó3 ' na noc brał silny mróz' , 6Rp31łt1a !ta 03e11b 'nastaje, nadchodzi dzień' . r--.J Do ie. bher- ' nieść' (mającego też praes. atematyczne: łac. fert, gr. homer. epep-re, stind. wed. bMrti) : goc. baira ' niosę' , stirl. biru, łac. fero, gr. qiźpcu, stind. bharami, orm. berem 'ts.' , por. też ze zmianą znaczenia lit. beriu ' sypię' . Inf. bbrati na miejscu oczekiwanego *bbrti (= lit. birti 'sypać' , stind. bhrti­ 'niesienie' ) według tematu psł. praet. *bira-, por. dbrati derą , pbrati per(> . Pierwotne znaczenie 'nieść' najlepiej zachowane w derywatach berd'a, bermę (zob.), szczątkowo także i w verbum, np. stpol. szkodę brać 'ponosić szkodę' , bierze się na co 'zanosi się na co', brać (o wodzie, drapieżnych zwierzętach} 'unosić, porywać' ; ros. py:>1ebe 6epem oaAeKó ' strzelba daleko niesie' . Punktem wyj ścia znaczenia 'brać' były złożenia z prefiksami u- a zwłaszcza s1,- : so-bbrati pierwotnie 'znieść' > ' zebrać' . Vaillant RES XXII 29, Stang BSV 34-5, o rozwoju znaczenia 'zawierać związek małżeński' Hujer LF XL 304, Lang LF XLIII 331-2. F.8.

bhzdeti zob. pbzdeti