Słownik etymologiczny języka litewskiego (Lietuvių kalbos etimologinis žodynas) 9789955331520 [PDF]

Zitiervorschau

VILNIAUS UNIVERSITETAS FILOLOGIJOS FAKULTETAS

LIETUVIŲ KALBOS ETIMOLOGINIS ŽODYNAS Wojciech Smoczyński

Vilnius 2 0 0 7

UNIWERSYTET WILEŃSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY

SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY JĘZYKA LITEWSKIEGO Wojciech Smoczyński

Wilno 2 0 0 7

UDK 8 0 8 . 8 2 - 3 Sl-45

Recenzenci: Leszek Bednarczuk (Kraków) Axel Holvoet (Wilno)

SPONSOR WYDANIA

ORLEN

ISBN 9 7 8 - 9 9 5 5 - 3 3 - 1 5 2 - 0 Edytor "Printer Polyglott", Jost Gippert, Frankfurt a. Main Przygotowanie kalek: Magdalena Smoczyńska © Wojciech Smoczyński 2007 © Uniwersytet Wileński 2007

f

Kazimiero Būgos atminimui

P R Z E D M O W A

Słownik niniejszy (skrót S E J L ) stanowi rozwinięcie Małego słownika etymologicznego języka litewskiego, który powstał jako skrypt dla studentów lituanistyki w Uniwersytecie Warszawskim i był w L 2001-2003 używany na ćwiczeniach do Gramatyki historycznej języka litewskiego i do lektury tekstów starolitewskich. Dydaktyczne przeznaczenie słownika pociągnęło za sobą pewne mankamenty, mianowicie ograniczoną do jednego tomu objętość i brak odwołań do prac poszczególnych etymologów. Z tych powodów SEJL nie chce i nie może równać się z Litauisches etymologisches Worterbuch Ernsta Fraenkla (1955-1965), dziełem znacznie szerzej zakrojonym, zaopatrzonym w szczegółowy komentarz bibliograficzny i tym samym stanowiącym — mimo upływu czasu — dogodny punkt wyjścia dla nowych analiz etymologicznych. W kilku jednak punktach SEJL różni się od dzieła E. Fraenkla pod względem metodycznym: 1° Daje pierwszeństwo etymologii "wyrazowej" przed tzw. etymologią "pierwiastkową" (Wurzeletymologie). 2° Nie odwołuje się do teorii rozszerzeń pierwiastkowych (Wurzelerweiterungen), więc nie poszukuje na przykład wspólnego mianownika dla form tak różnych, jak bridutis, braukti, łot. bruzat i rcs. brusnuti (Fraenkel I, 54, s.v. braukti). 3° Gdy chodzi o analizę leksemów odziedziczonych z pie., to SEJL bazuje na przyjętym dziś modelu alternacji wokalicznej, modelu który uwzględnia teorię o trzech pie. spółgłoskach laryngalnych (zob. Smoczyński 2006). 4° Materiał leksykalny, który odznacza się zróżnicowaniem apofonicznym, jest w SEJL ujęty przeważnie zbiorczo, w hasłach czasownikowych i wyszczególniony w podziale na stopnie apofoniczne (SE, SO, SZ, WSZ itp.), a to po to, by uwidocznić zachowawcze rysy litewskiej morfonologii. 5° Częściej niż w słowniku E. Fraenkla lemmaty SEJL zamykają stwierdzenia "Niejasne", "Bez etymologii", "Bez dobrej etymologii". Ma to na celu wyraźne odgraniczenie materiału niepewnego, wymagającego dalszych badań od materiału pozytywnie (lub co najmniej jako tako) zinterpretowanego pod względem etymologicznym. Składniki hasła słownikowego w SEJL: 1. (A) Rzeczownik pod formą nom. sg.; gdy ten kończy się na ~/.s\ wskazuje sic, czy gen. sg. ma końcówkę -io czy też -ies. Formom nom. sg., które są akcentowane na końcówce (-a, -is, -ė), towarzyszy cyfra wskazująca paradygmat akcentowy. (B) Przymiotnik w formie rodzaju męskiego, z dodaniem końcówki rodzaju żeńskiego. (C) Czasownik w trzech formach: infinitivi, praesentis i praeteriti. 2. Odpowiednik łotewski i/lub staropruski. W wypadku wyrazów bałtosłowiańskich również odpowiednik słowiański. 3. Opis słowotwórczy wyrazu: osnowa, sufiks, stopień apofoniczny. W szczególnych wypadkach dodaje się paralele strukturalne. 4. Rekonstrukcja formy (plit., pb.) i znaczenia etymologicznego. 5. Przy wyrazach odziedziczonych: przydział do pierwiastka pie., z wymienieniem co najmniej dwu form pokrewnych z języków ie. 6. Derywaty od wyrazu hasłowego, z podziałem na simplicia i composita (cps.). W wypadku derywatów apofonicznych dzieli się je według stopni apofonicznych (SE, SO, SZ, WSZ itp.). — Gdy zachodzi potrzeba uwidocznienia zróżnicowanych chronologicznie nawarstwień, sięga się po takie terminy, jak "neopierwiastek", "neoosnowa" i "neosufiks"

VIII (objaśnienie na s. XXV). — Orientacją w położeniu derywatu zapewnia "Indeks wyrazów litewskich". 7. Za przykładem K. Būgi (1924) przy części rzeczowników wymieniono również ich derywaty onomastyczne. Są to z jednej strony nazwy miejscowe, głównie nazwy wsi1, z drugiej strony nazwy rzek i jezior, czasem też nazwy bagien, łąk, lasów i gór2. Jak wiadomo materiał onomastyczny odznacza się specyficznym zasobem sufiksów i godnym uwagi repertuarem wyrazów złożonych. Gdy chodzi o dobór wyrazów do etymologizowania, to nie czułem się skrępowany ramami współczesnego języka literackiego. Chętnie sięgałem po wyrazy przestarzałe, gwarowe, starolitewskie, gdy tylko było widoczne, że ich forma i/lub znaczenie wnoszą informacje cenne dla gramatyki historycznej lub historii języka. Z tego samego powodu nie stroniłem od zapożyczeń. Slawizmy, germanizmy i lettycyzmy to wymowne pamiątki zetknięcia się Litwinów z innymi narodami i ich językami. Ze względu na wiek, ilość i szerokie rozpowszechnienie najważniejsze są tu oczywiście slawizmy (por. monografie A. Brucknera 1877, P. Skardžiusa 1931 i J. Otrębskiego 1932). W porządku chronologicznym wyróżnia się tu zapożyczenia z języków staroruskiego (od XI w.), starobiałoruskiego, staropolskiego, średnio- i nowopolskiego, białoruskiego i — od końca XVII w. — rosyjskiego. Prace K. Bugi (1925) i N. Borowskiej (1957) są przykładem na to, jak można w oparciu o świadectwo zapożyczeń snuć interesujące wywody z zakresu historii kultury litewskiej. — Gdy chodzi o lettycyzmy, to wybór przykładów wraz z ich objaśnieniem zawdzięczam znawcy tego tematu, Panu Prof. V. Urbutisowi. Cytowany w S E J L materiał litewski pochodzi niemal w całości z ukończonego w 2002 r. Lietuvių kalbos žodynas (skrót LKŽ). Ten słownik akademicki obejmuje słownictwo zarówno współczesnego języka literackiego, jak i słownictwo dawne (w tym najdawniejsze, z tekstów starolitewskich) oraz gwarowe, pochodzące głównie z przeprowadzonych po II wojnie światowej na obszarze całej Litwy badań dialektologicznych. Z LKŽ zaczerpnięto też zdania obrazujące użycie rzadszych wyrazów. Natomiast zdania ilustrujące użycie wyrazów gramatycznych (przyimków, spójników, partykuł) zostały przejęte z Gramatyki języka litewskiego J. Otrębskiego t. III (1956, 308 n.). W szerokim zakresie wykorzystałem zasoby Szyrwidowego Dictionarium trium linguarum (skrót SD), po pierwsze dlatego, że jest to pionierskie opracowanie leksykograficzne dla języka litewskiego, po drugie dlatego, że ten polsko-łacińsko-litewski słownik daje studentowi moc wiadomości o XVII-wiecznej litewszczyźnie w interesującej oprawie języka średniopolskiego. Niezrozumiałe niekiedy dla współczesnego czytelnika wyrazy polskie zostały objaśnione przy pomocy Słownika polszczyzny XVI wieku (skrót S Ł O W X V i ) i słownika S. Lindego (skrót L.). Wobec wszędzie dziś zauważalnego odwrotu od badań historycznojęzykowych nie wypada tu utyskiwać nad stanem litewskiej leksykografii historycznej. Wiadomo, że 0 jakości słownika etymologicznego przesądza nie tyle kompetencja jego autora, co ilość 1 jakość prac przygotowujących tego rodzaju syntezę. Mam tu na myśli z jednej strony

1

W y b r a n e — ale bez zamiaru ich wyczerpania — ze spisu u r z ę d o w e g o Lietuvos

-teritorinio 2

suskirstymo

žinynas.

TSR

administracinio-

II dalis. Parengė Z. Noreika ir V. Stravinskas. Vilnius: Mintis, 1976.

W s z y s t k o za s ł o w n i k i e m h y d r o n i m i c z n y m A. Vanagasa (1981).

IX

monografie wyrazowe, zwłaszcza monografie zwartych działów słownikowych (por. np. nazwy części ciała, nazwy budynków gospodarskich, nazwy rzemiosł, nazwy uroczystości wiejskich, nazwy roślin i drzew, nazwy zwierząt dzikich i domowych, terminologia rolnicza, rybacka, tkacka itp.), z drugiej strony studia historyczno-porównawcze w zakresie poszczególnych działów morfologii i słowotwórstwa. Na razie są to wszystko dezyderaty pod adresem przyszłych badaczy w dziedzinie litewskiej leksykologii i etymologii.

*

* *

Virgilijus Čepaitis, Greta Lemanaitė Deprati, Dr Berndt Gliwa, Prof. Axel Holvoet, Dr Norbert Ostrowski, Dr Jurgis Pakerys i Prof. Zigmas Zinkevičius czytali początkowe wersje SEJL i podzielili się z autorem swymi uwagami. Wersję z 2006 r. poddał szczegółowej krytyce etymolog Prof. Vincas Urbutis3. Na temat wersji z końca 2007 r. wypowiedział się w dwu obszernych listach etymolog Prof. Andrzej Bańkowski. Belgijski indoeuropeistą Prof. Xavier Tremblay przedłożył krytyką moich wywodów porównawczych w odniesieniu do początkowych 100 stron SEJL. Wszystkim wymienionym Kolegom serdecznie dziękują za bezinteresowną pomoc. Jednocześnie proszą o wyrozumiałość, ponieważ w pewnych kwestiach mój upór kazał mi pozostać przy własnym zdaniu. Słowa wdzięczności kierują do Pana Doc. dr. Antanasa Smetony, który jako Dziekan Wydziału Filologicznego wystąpił z inicjatywą wydania niniejszego słownika przez Uniwersytet Wileński, a także do Pani Doc. dr Diany Šileikaitė, która opiekowała sią jego drukiem.

Kraków, grudzień 2007 r.

3

Wojciech Smoczyński

Postulat recenzenta, by usunąć ze słownika większość przestarzałych slawizmów, mimo wahań ostatecznie nie został przeze mnie uwzględniony. r

ŹRÓDŁA

DK = PALIONIS, Jonas (wyd.). Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1995. (Bibliotheca Baltica. Lithuania.) Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. DP = KUDZINOWSKI, Czesław. Indeks-slownik do «Daukšos Postilė». Tomy I-II. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1977. EV = Elbinger Vokabular. Cytowane za Vytautas MAŽIULIS (wyd.), Prūsų kalbos paminklai. Vilnius: Mintis, 1966. GERULLIS, Georg. Die altpreufiischen Ortsnamen. Berlin u. Leipzig: Vereinigung wissenschaftlicher Verleger, 1922. JUSZKIEWICZ, A[ntoni]. Litovskij slovarb A. Juškeviča sb tolkovaniemh slovh na russkomt i polbskomb jazykcuch. TOITVL I. Sanktpeterburg-b 1904. (Izdanie Otdelenija russkago jazyka i slovesnosti Imperatorskoj Akademii Naukt). — Toma Il-go, vyp. 1. Petrograde 1922, Rossijskaja gosudarstvennaja akademičeskaja tipografija. Lietuvos TSR administracinio-teritorinio suskirstymo žinynas. II dalis. Parengė Zigmuntas NOREIKA ir Vincentas STRAVINSKAS. Vilnius: Mintis, 1976. L. = LlNDE, M. Samuel Bogumił. Słownik jązyka polskiego. Wydanie drugie, poprawne i pomnożone. Lwów: W drukarni Zakładu Ossolińskich, 1854. LKŽ = Lietuvių kalbos žodynas, tomy I- XX. Vilnius 1943-2002. ME = MUHLENBACHS, Karl. Latviešu valodas vardnica. Lettisch-Deutsches Wórterbuch, I-IV. Redigiert, erganzt und fortgesetzt von J[anis] ENDZELINS. Hg. vom lettischen Bildungsministerium, Riga 1923-1932. Mž = URBAS, Dominykas, Martyno Mažvydo raštų žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1996. NIEDERMANN, Max & Alfred SENN, Franz BRENDER, Anton SALYS. Wórterbuch

der

litauischen Schriftsprache. Litauisch-deutsch, I-V. Heidelberg: Winter, 19321968. PALIONIS, Jonas. XVI-XVII a. lietuviškų raštų atrankinis žodynas (apie 10.000 žodžių). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2004. PK = 1598 metų Merkelio Petkevičiaus Katechizmas. 2-s leidimas (fotografuotinis). Kaunas 1939. (Švietimo ministerijos Knygų leidimo komisijos leidinys n 506.). Tytuł oryg.: Polski z Litewskim Katechizm Abo Krótkie w iedno mieysce zebranie, wiary y powinności Krześćiańskiey ... Nakładem Jego Mści Pana Malchera Pietkiewicźa, Pisarza ziemskiego Wileńskiego. W Wilnie ... roku 1598. SłXVI = Słownik polszczyzny XVI wieku. Komitet redakcyjny: Stanisław Bąk e.a. Instytut Badań Literackich, Polska Akademia Nauk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966-. SD = Dictionarium trium linguarum in usum studiosae iuventutis, auctore R.P. Constantino Szyrwid. [Wydanie III]. Vilnae, Typis Academicis Societatis lesu Anno Domini M.DC.XLII. Cytowane według wydania Kazys PAKALKA (red.), Pirmasis lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Mokslas, 1979.

XI

SD1 = Pierwszy słownik K. Szyrwida (bez strony tytułowej). Cytowany według wydania Kazys PAKALKA (red.), Senasis Konstantino Sirvydo žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997. Slovnik jazyka staroslovenskeho. Lexicon linguaepalaeoslovenicae, I-IV. Red. Josef KURZ e.a. Praha: Academia, 1966-1997. SW = Słownik jązyka polskiego. Ułożony pod redakcją Jana KARŁOWICZA, Adama KRYŃSKIEGO i Władysława NIEDŹWIEDZKIEGO. T. I-VIII. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i kasy im. Mianowskiego, 1900-1927 [tzw. Słownik warszawski]. ŠLAPELIS, Jurgis. Kirčiuotas lenkiškas lietuvių kalbos žodynas. Antroji laida. Vilnius: Spaustuvė "Raida", 1940. VANAGAS, Aleksandras. 1981. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius: Mokslas. Lietuvių kalbos ir literatūros institutas.

SŁOWNIKI E T Y M O L O G I C Z N E BAŃKOWSKI, Andrzej. 2000. Etymologiczny słownik jązyka polskiego, I-II (do litery /;). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. BERNEKER, Erich. 1896. Die preussische Sprache. Texte, Grammatik, etymologisches Worterbuch. Strassburg: Verlag von Karl J. Trubner. BERNEKER, Erich. Slavisches etymologisches Worterbuch, I: A-L (1908-1913), II: ma morh (1914). Heidelberg: Carl Winter's Universitatsbuchhandlung. BEZLAJ, France. 1977-2005. Etimološki slovar slovenskega jezika, I-IV. Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti. BORYŚ, Wiesław. 2005. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie. BRUCKNER, Aleksander. 1927. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza. BUCK, Carl Darling. 1971. A dictionary of selected synonyms in the principai huloEuropean languages. A contribution to the history of ideas. 3rd impression. Chicago-London: The University of Chicago Press. CHANTRAINE, Pierre. 1968-1980. Dictionnaire etymologiąue de la langue greąue. Histoire des mots. Paris: Editions Klincksieck. ENDZELINS, Janis. 1943. Senprūšu valoda. Ievads, gramatika un leksika. Rlga: Universitates apgads. ERNOUT, Alfred, MEILLET, Antoine. Dictionnaire etymologicjue de la langue latinc. Histoire des mots. Paris: Librairie C. Klincksieck, 1932 (4 wyd. 1959-1960). Etimološki rečnik srpskog jezika, I-. Beograd 2003-. Etymalahičny slounik belaruskaj movy, I-XI. Red. V. U. MARTYNAŪ (t. I-VIII), H. A. CYXUN (od t. IX). M i ń s k 1978-.

Etymologicky slovnik jazyka staroslovenskeho. Red. Eva HAVLOVA, (od zesz. 7) Adolf ERHART, (od zesz. 13) Ilona JANYŠKOVA. Academia, Praha: Academia, 1989-. Ėtimologičeskij slovarb slavjanskix jazykov. Red. O. N. TRUBAČEV. Moskva: Nauka, 1974-.

XII Etymologisches Wórterbuch des Deutschen. Erarbeitet im Zentralinstitut flir Sprachwissenschaft Berlin unter der Leitung von Wolfgang PFEIFER. 2. Auflage Februar 1997. Miinchen: Deutscher Taschenbuch Verlag. Etymolohyčnyj slovnyk ukrainsbkoi movy, I-IV. Kyiv 1982-. FRAENKEL, Ernst. 1955-1965. Litauisches etymologisches Wórterbuch (unter Mitarbeit von Annemarie SŁUPSKI, fortgeftihrt von Erich HOFMANN und Eberhard TANGL). I-II.

Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag und Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. FRISK, Hjalmar. 1960-1973. Griechisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag (zweite, unveranderte Auflage 1973). KARULIS, Konstantlns. 1992. Latviešu etimologijas vardmca, I-II. RTga: Avots. KLUGE, Friedrich. 1989. Etymologisches Wórterbuch der deutschen Sprache. 22. Auflage. Unter Mithilfe von Max Btirgisser u. Bernd Gregor vollig neu bearbeitet von Elmar SEEBOLD. Berlin - New York: Walter de Gruyter. LEHMANN, Winfred P. 1986. A Gothic etymological dictionary. Leiden: Brill. LIV = Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primarstammbildungen. Unter Leitung von Helmut Rix, unter der Mitarbeit vieler anderer bearbeitet von Martin KUMMEL, Thomas ZEHNDER, Reiner LIPP, Brigitte SCHIRMER. Wiesbaden: Reichert, 1998. LIV2 = Lexikon der indogermanischen Verben ... Zweite, erweiterte und verbesserte Auflage bearbeitet von Martin KUMMEL und Helmut Rix, Wiesbaden: Reichert, 2001. LLOYD, Albert, LUHR, Rosemarie (od t. II) & SPRINGER, Otto, Etymologisches Wórterbuch des Althochdeutschen, I (a - bejjesto), II (bi - ej jo). Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1988, 1998. MACHEK, Vaclav. 1968. Etymologicky slovmk jazyka českeho. Druhe, opravenė a doplnenė vydani. Praha: Academia: Nakladatelstvi Československe Akademie Ved. MAYRHOFER, Manfred. EWAia. 1986-2001. Etymologisches Wórterbuch des Altindoarischen, I-IV. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MAŽIULIS, Vytautas. 1988-1997. Prūsų kalbos etimologijos žodynas, I-IV. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. POKORNY, Julius. 1959-1969. Indogermanisches etymologisches Wórterbuch, I-II. Bern: A. Francke AG. PUHVEL, Jaan. 1984-1997. Hittite etymological dictionary, I-IV. Berlin - New York Amsterdam: Mouton de Gruyter. SKOK, Petar. 1971-1974. Etimologijski rječnik hrvatskoga iii srpskoga jezika, I-IV. Uredili akademici Mirko Deanovic i Ljudevit Jonke. Suradivao u predradnjama i priredio za tisak Valentin Putanec. Zagreb: Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. SŁAWSKI, Franciszek. 1952-1982. Słownik etymologiczny jązyka polskiego, I-V [przerwany po wyrazie liywy]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Jązyka Polskiego. Słownik prasłowiański, pod red. Fr. SŁAWSKIEGO. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974-.

XIII SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2005. Lexikon der altpreufiischen Verben. Innsbruck: Institut flir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 117.) SNOJ, Marko. 2003. Slovenski etimološki slovar. Druga, pregledana in dopolnjena izdaja. Ljubljana: Modrijan. TOPOROV, Vladimir Nikolaevič. Prusskij jazyk. Slovarb. T. I: A-D (1975), II: E-H (1979), III: I-K (1980), IV: K-L (1984), V: L (1990). Moskva: Izdatelbstvo Nauka.

TRAUTMANN, Reinhold. 1923. Baltisch-Slavisches Wórterbuch. Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. VASMER, Max. 1953-1958. Russisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. WALDE, Alois. Lateinisches etymologisches Wórterbuch, I-II. 3., neubearbeitete Auflage von J[ohann] B[aptist] HOFMANN. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag, 1938-1954.

INNE WYKORZYSTANE PRACE Saulius. 1993. Daiktavardžių darybos raida. Lietuvių kalbos veiksmažodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. A M B R A Z A S , Saulius. 2000. Daiktavardžių darybos raida. [T.J II: Lietuvių kalbos vardazodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. BERNEKER, Erich. 1899, "Von der Vertretung des idg. eu im baltisch-slavischen Sprachzweig", w: Indogermanische Forschungen X, 145-167. BOROWSKA, Nina. 1957. "Wpływy słowiańskie na litewską terminologię kościelną na podstawie Dictionarium Szyrwida", w: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 2, 320-365. BRUCKNER, Aleksander. 1877. Litu-slavische Studien, 1: Die slavischen Lehnwdrter im Litauischen. Weimar. BŪGA, Kazimieras. 1924. Lietuvių kalbos žodynas, I sąsiuvinis. Kaunas: Švietimo ministerija. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 9-490. BŪGA, Kazimieras. 1925. "Die litauisch-weiBrussischen Beziehungen und ihr Alter", w: Zeitschrift fur slavische Philologie I, 26-55. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 749-778. BŪGA, Kazimieras. Rinktiniai raštai (red. Zigmas Zinkevičius). T. I (1958), t. II (1959), t. III (1961), t. IV: Indeksy (oprac. Z. Zinkevičius, 1962). Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla. BUIVYDIENĖ, Rūta. 1997. Vedybų giminystės pavadinimai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. DERKSEN, Riek. 1996. Metatony in Baltic. Amsterdam - Atlanta, GA: Rodopi. (Leiden Studies in Indo-European, 6.) ENDZELIN, J[an]. 1922. Lettische Grammatik. Riga: Kommissionsverlag A. Gulbis. E N D Z E L I N , JĮan]. 1944. Altpreussische Grammatik. Riga: Verlag Latvju gramata. AMBRAZAS,

XIV ENDZELINS, Janis. 1971-1982. Darbu izlase četros sėjumos. Wydał R. Grabis e.a. Tomy I, II, 111:1, 111:2, IV: 1, IV:2. Rlga: Zinatne. (A. UpTša valodas un literatūras institūts.) FRAENKEL, Ernst. 1929. Syntax der litauischen Postpositionen und Prapositionen. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. GIRDENIS, Aleksas. 1995. Teoriniai fonologijos pagrindai. Vilnius: Vilniaus universitetas. KABAŠINSKMTĖ, Birutė. 1998. Lietuvių kalbos liaudies etimologija ir artimi reiškiniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. KALĖDA, Algis, KALĖDIENĖ, Barbara, NIEDZVIECKA, Marija. 1991. Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Słownik litewsko-polski. Vilnius: Mokslas. KARALIŪNAS, Simas. 1966. "K voprosu ob i.-e. posle u v litovskom jazyke", w: Baltistica I, 113-126. KARALIŪNAS, Simas. 1968. "Kai kurie baltų ir slavų kalbų seniausiųjų santykių klausimai", w: Lietuvių kalbotyros klausimai X, 7-100. KARALIŪNAS, Simas. 1987. Baltų kalbų struktūrų bendrybės ir jų kilmė. Vilnius: Mokslas. KAUKIENĖ, Audronė. 1994. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. I [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KAUKIENĖ, Audronė. 2002. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. U [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KLINGENSCHMITT, Gert. 1982. Das altarmenische Verbum. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. KURYŁOWICZ, Jerzy. 1956. Uapophonie en indo-europėen. Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Prace Językoznawcze, 9.) KURYŁOWICZ, Jerzy. 1968. Indogermanische Grammatik. Bd. II: Akzent, Ablaut. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. LESKIEN, August. 1884. Der Ablaut der Wurzelsilben im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LESKIEN, August. 1891. Die Bildung der Nominą im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LINDEMAN, Fredrik Otto. 1997. Introduction to the 'Laryngeal Theory'. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 91.) LLUKKONEN, Kari. 1999. Baltisches im Finnischen. Helsinki: Finnisch-Ugrische Gesellschaft. (Memoires de la Sociėte Finno-Ougrienne, 235.) Maty słownik jązyka polskiego. Pod red. Stanisława SKORUPKI, Haliny AUDERSKIEJ, Zofii ŁEMPICKIEJ. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968. MAŃCZAK, Witold. 1977. Słowiańska fonetyka historyczna a frekwencja. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Zeszyty Naukowe UJ, CCCCLXXVI. Prace Językoznawcze, 55.) MAYRHOFER, Manfred. 1986, Indogermanische Grammatik. Bd. I. 1. Halbband: Einleitung von Warren CowGlLLf. 2. Halbband: Lautlehre [Segmentale Phonologie des Indogermanischen] von Manfred MAYRHOFER. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MEIER-BRUGGER, Michael. 2002. Indogermanische Sprachwissenschaft. 8., iiberarbeitete und erganzte Auflage der friiheren Darstellung von Hans Krahe. Unter Mitarbeit

XV

von Matthias Fritz und Manfred Mayrhofer. Berlin - New York: Walter de Gruyter. (De-Gruyter-Studienbuch.) MEISER, Gerhard. 1998. Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. OSTROWSKI, Norbert. 2006. Studia z historii czasownika litewskiego. Iteratiwa. Denominatiwa. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Seria Językoznawstwo, 25.) OTRĘBSKI, Jan. 1932. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część III: Zapożycz,enia słowiańskie. W Krakowie: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1934. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część I: Gramatyka. Kraków: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1956-1965. Gramatyka języka litewskiego. T. I (1958): Wiadomości wstępne. Nauka o głoskach. T. II (1965): Nauka o budowie wyrazów. T. III (1956): Nauka o formach. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. PETERS, Martin. 1980. Untersuchungen zur Vertretung der indogermanischen Laryngale im Griechischen. Wien: Verlag der Ósterreichischen Akademie der Wissenschaften. (Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 377.) PETIT, Daniel. 2004. Apophonie et categories grammaticales dans les langues balticjues. Leuven - Paris: Peeters. (Collection linguistiąue publiee par la Societe de linguistiąue de Paris, LXXXVI.) RASMUSSEN, Jens Elmegard. 1989. Studien zur Morphophonemik der indogermanischen Grundsprache. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 55.) RlX, Helmut. 1976. Historische Grammatik des Griechischen. Laut- und Formenlehre. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ROSINAS, Albertas. 1995. Baltų kalbų įvardžiai: morfologijos raida. Vilnius: M o k s l o ir enciklopedijų leidykla. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1968. "Baltų kalbų naminių gyvulių pavadinimai", w : Lietuvių kalbotyros klausimai X, 101-190. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1990. Lietuvių kalbos leksika. Vilnius: Mokslas. SCHINDLER, Jochem, 1972. "L'apophonie des noms-racines indo-europeens", w: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 67, 31-38. SCHINDLER, Jochem, 1975. "L'apophonie des thėmes indo-europeens en -r///", vv: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 70, 1-10. SCHMALSTIEG, William R. 2000. The historical morphology ofthe Baltic verb. Washington D.C. (Journal of Indo-European Studies. Monograph no. 37.) SCHMID, Wolfgang P. 1963. Studien zum baltischen und indogermanischen Verbum. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. SCHRIJVER, Peter. 1991. The reflexes of Proto-Indo-European laryngeals i n Latin. Amsterdam - Atlanta: Rodopi. SKARDŽIUS, Pranas. 1931. Die slavischen Lehnwórter im Altlitauischen. Kaunas: Spindulio B-vės spaustuvė. (Tauta ir Žodis, Humanitarinių Moksių Fakulteto leidinys, VII knygos). — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 4 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai rastai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1998.

XVI SKARDŽIUS, Pranas. 1943. Lietuvių kalbos žodžių daryba. Vilnius: Lietuvių mokslų akademija. Lietuvių kalbos institutas. — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 1 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai raštai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1996. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 1989. Studia bałto-słowiańskie. Część I. Wrocław-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, Prace Komisji Językoznawstwa, 57.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2000. Untersuchungen zum deutschen Lehngut im Altpreufiischen. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2001. Jązyk litewski w perspektywie porównawczej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003a. Hiat laryngalny w językach bałto-słowiańskich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, IV.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003b. Studia bałto-słowiańskie. Część II / Baltisch-slavische Studien. Teil II. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, V.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003c. "Neopierwiastki litewskie na -s-'\ w: Acta Linguistica Lithuanica 49, 103-129. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2006. Laringalų teorija ir lietuvių kalba. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. (Bibliotheca Salensis, 2.) STANG, Christian S. 1942. Das slavische und baltische Verbum. Oslo: I Kommisjon Hos Jacob Dybwad. STANG, Christian S. 1966. Vergleichende Grammatik der Baltischen Sprachen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1970. Opuscula linguistica. Ausgewahlte Aufsatze und Abhandlungen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1972. Lexikalische Sonderūbereinstimmungen zwischen dem Slavischen, Baltischen und Germanischen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. (Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. II. Hist.-Filos. Klasse. Ny serie, 11.) TREMBLAY, Xavier. 2003. La dėclinaison des noms de parentė indo-europėens en -ter-. Innsbruck: Institut fiir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 106.) URBUTIS, Vincas. 1978. Žodžių darybos teorija. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1981. Baltų etimologijos etiudai. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1983. "Lie. žvyras\ w: Baltistica XIX (2), 150-168. URBUTIS, Vincas. 1992. "Senosios lietuvių kalbos slavizmai", w: Baltistica XXVII (1), 4-14. URBUTIS, Vincas. 1994. "Senųjų slavizmų kilmės įvairovė", w: Baltistica XXVIII (1), 91-101. URBUTIS, Vincas. 1995. "M. Miežinio žodyno leticizmai", w: Baltistica XXX (1), 5-28. URBUTIS, Vincas. 2000. "Iš kokio žodžio kilęs slavizmas zomatas", w: Baltistica XXXV (1), 83-90.

XVII URBUTIS, Vincas. 2001. "Pastabos dėl latvių kalbos atlase aiškinamų žodžių kilmės", w: Baltistica XXXVI (1), 5-18. URBUTIS, Vincas. 2002. "Lie. varvalis / varnelis", w: Baltistica XXXVII (2), 277-282. VAILLANT, Andre. 1950-1977. Grammaire comparėe des langues slaves. T. I-V. Lyon Paris: IAC; Paris: Editions Klincksieck. VANAGAS, Aleksandras. 1996. Lietuvos miestų vardai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. WITCZAK, Krzysztof T. 2006. "The East Baltic name for 'spider'", w: Baltistica XLI/1, 101-102. VITKAUSKAS, Vytautas. 2006. Lietuvių kalbos žodyno taisymai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1966. Lietuvių dialektologija. Lyginamoji tarmių fonetika ir morfologija (su 75 žemėlapiais). Vilnius: Mintis. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1980-1981. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. T. I-II. Vilnius: Mokslas. ŽILINSKIENĖ, Vida. 1995. Atgalinis dabartinės lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Matematikos ir informatikos institutas. Lietuvių kalbos institutas.

i

SKRÓTY a. - albo

drw. - derywat

abstr. - abstractum, rzeczownik oderwany

du. - dualis, liczba p o d w ó j n a

acc. - accusativus, biernik

duń. - duński

adess. - adessivus

dur. - durativum

adi. - adiectivum, przymiotnik

eol. - eolski

adi. vb. - adiectivum verbale

ep. - epickie

adv. - adverbium, przysłówek

est. - estoński

ags. - anglo-saksońskie

etym. - etymologia, etymologiczne

alb. - albański

f., fem. - f e m i n i n u m , rodzaj żeński

allat. - allativus

fiń. - fiński

ang. - angielski

frq. - frequentativum

aor. - aoryst

fryz. - fryzyjski

arkad. - arkadyjskie

fut. - futurum, czas przyszły

atemat. - atematyczny

gen. - genetivus, dopełniacz

att. - attycki

germ. - germański

aukszt. - auksztajcki

głuż. - górnołużycki

a w. - awestyjski

goc. - gocki

bg. - bułgarski

gr. - grecki

bibl. - biblijne

gram. - (termin) gramatyczny

błr. - białoruski

gw. - g w a r o w e

bot. - termin botaniczny

H - nieokreślona laryngalna

bret. - bretoński

(w przeciwieństwie do h,, /z2, h3)

bsł. - bałto-słowiański

Hes. - Hesychius

b.z.a. - bez znaku a k c e n t o w e g o w L K Z

het. - hetycki

c. - (genus) c o m m u n e , rodzaj wspólny

hist. - (termin) historyczny

C - dowolna spółgłoska

homer. - homerycki

card. - cardinale, liczebnik g ł ó w n y

ie. - indoeuropejski

caus. - causativum

ill. - illativus

cerk. - cerkiewny

impers. - impersonale, n i e o s o b o w e

chorw. - chorwacki

inchoat. - inchoativum

coli. - collectivum, rzeczownik zbiorowy

indecl. - indeclinabile, nieodmienne

compar. - comparativus, stopień wyższy

inf. - infinitivus, bezokolicznik

concr. - concretum, rzeczownik konkretny

infig. - i n f i g o w a n e

condit. - conditionalis, tryb w a r u n k o w y

inskr. - inskrypcyjne

coni. - coniunctivus, tryb łączny

instr. - instrumentalis, narzędnik

cps. - compositum, wyraz złożony

intens. - intensivum

cs. - cerkiewnosłowiański

interi. - interiectio, wykrzyknik

cur. - curativum

intr. - intransitivum, nieprzechodnie

cymr. - cymryjski

ipf. - imperfectum, czas przeszły niedokonany

cypr. - cypryjski

ipv. - imperativus, tryb rozkazujący

czak. - czakawski

ir. - iryjski

czas. - czasownik

isl. - islandzki

czes. - czeski

iter. - iterativum

czyt. - czytaj

jęz. - j ę z y k

daw. - d a w n e

joń. - joński

demin. - deminutivum, zdrobnienie

kasz. - kaszubski

denom. - d e n o m i n a t i v u m

klas. - klasyczny

desid. - (praesens) desiderativum

końc. - k o ń c ó w k a

dial. - dialektalne

kret. - kreteńskie

dłuż. - dolnołużycki

kuroń. - kuroński

dn. - dolnoniemiecki

lesb. - lesbijski

dor. - dorycki

lit. - litewski

dosł. - dosłownie

liter. - literackie

XIX loc. - locativus, miejscownik

prvb. - praeverbium

lrg. - (spółgłoska) laryngalna

przen. - przenośnie

luw. - i uwij sk i

przest. - przestarzałe

łot. - łotewski

psł. - prasłowiański

łuż. - łużycki

ptc. - participium, imiesłów

m., masc. - masculinum, rodzaj męski

ptk. - partykuła

med. - medium, strona zwrotna

pwk. - pierwiastek (rdzeń wyrazu, lcksem)

myk. - mykeński

quasiprym. - (czasownik) quasiprymarny

n. - neutrum, rodzaj nijaki

R - dowolny resonant (i, u, m, n, /•, /)

n. act. - nomen actionis, nazwa czynności

rcs. - ruskocerkiewnosłowiański

n. agt. - nomen agentis, nazwa w y k o n a w c y czynności

refl. - reflexivum, f o r m a zwrotna c z a s o w n i k a

nazw. - nazwisko

ros. - rosyjski

neol. - neologizm, nowy wyraz

rus. - ruski

neoosn. - neoosnowa (werbalna, nominalna)

sampras. - (SZ typu) samprasarana

neopwk. - neopierwiastek

sb. - substantivum, rzeczownik

neosuf. - neosufiks

sch. - serbsko-chorwacki

niderl. - niderlandzki

scil. - scilicet, to jest

nicm. - niemiecki

scs. - starocerkiewnosłowiański

n. jez. - nazwa jeziora

SE - stopień e

n. m. - nazwa miejscowa

sg. - singularis, liczba pojedyncza

n. os. - nazwa osobowa

słc. - słowacki

n. rz. - nazwa rzeczna

słń. - słoweński

n. w. - nazwa wodna

słow. - słowiański

nom. - nominativus, mianownik

S O - stopień o

nord. - nordycki

SO-C - stopień o antekonsonantyczny

norw. - norweski

SO-V - stopień o antewokaliczny

nwn. - nowowysokoniemiecki

SP - stopień pełny

obi. - (casus) obliąuus, przypadek zależny

st. - stopień (apofoniczny)

ord. - ordinale, liczebnik porządkowy

stang. - staroangielski

orm. - ormiański

staw. - staroawestyjski

oset. - osetyński

sti. - staroindyjski

oskij. - oskijski

stir. - staroiryjski

p.a. - paradygmat akcentowy

stisl. - staroislandzki

patron. - patronimiczne (nazwisko)

stnord. - staronordycki

pb. - prabałtycki

stpol. - staropolski

pbsł. - prabałto-słowiański

stpr. - staropruski

pdg. - paradygmat

strus. - staroruski

peior. - peiorativum

stwn. - starowysokoniemiecki

pers. - perski

suf. - sufiks, przyrostek

pf. - perfectum

superl. - superlativus, stopień najwyższy

pie. - praindoeuropejski

syn. - synonim

pis. - pisane (w zabytku)

s.v. - sub verbo, pod hasłem

p.l. - per litteras, listownie

SW - stopień wzdłużony

pl. - pluralis, liczba mnoga

SZ - stopień zanikowy

plit. - pralitewski

SZ-C - stopień zanikowy a n t e k o n s o n a n t y c / n y

pl.t. - plurale tantum

SZ-V - stopień zanikowy antewokaliczny

płn. - północny

szw. - szwedzki

płot. - prałotewski

śrdn. - średniodolnoniemiecki

pol. - polski

średn. - średniowieczny

popr. - poprawione

śrir. - średnioiryjski

postvb. - postverbale, postwerbalny

śrwn. - średniowysokoniemiecki

pot. - potoczne

T - dowolny obstruent

praep. - praepositio, przyimek

temat. - tematyczny

prs. - praesens, czas teraźniejszy

toch. - tocharski

prt. - praeteritum, czas przeszły

tr. - transitivum, przechodnie

ts. - to samo umbr. - umbryjski V - dowolna samogłoska vb. - verbum, czasownik walij. - walijski war. - wariant wed. - wedycki węg. - węgierski właśc. - właściwie wsch. - wschodnie W S E - wzdłużony stopień e W S O - wzdłużony stopień o W S Z - wzdłużony stopień z a n i k o w y wulg. - wulgarne zach. - zachodnie zam. - zamiast zanik. - (stopień) zanikowy zapoż. - zapożyczenie, z a p o ż y c z o n e zdrob. - zdrobnienie znacz. etym. - znaczenie e t y m o l o g i c z n e zwł. - zwłaszcza żartobl. - żartobliwe żm. - żmudzki

ZNAKI SPECJALNE


- przechodzi w (regularna zmiana fonetyczna)

i: lieku :: likau (apofonia tzw. ilościowa). Apofoniczne stopnie — formy jednego i tego samego leksemų, które są zróżnicowane pod względem wokalizmu w następujący sposób: 1. st. pełny: z jednej strony st. e (lit. e, eilie), z drugiej strony st. o (lit. a, ai), por. seku :: sakaū, veikiu :: vaikaū, sniegas :: snaigė, 2. st. zanikowy — brak samogłoski e lub a (lit. iR/uR, /', w), por. mirkyti:: merkti, miltai :: ma/?/, likau :: //ć&w, dubti :: dauba, 3. wzdłużony st. ć (lit. e'), por. lėmiau :: lemiū, mėtau :: raefw, sėkmė :: vėdlys :: 4. wzdłużony st. o (lit. o), por. kóriau :: kariu, pramonė :: manyti, z AA, np. viršūs < *virsus, nėšiu < *neššiu < *neš-siu, mėšlas < *mėššlas < *mėš-slas (to z *mėž-slas, por. mėžiu). Asymilacja na odległość — upodobnienie zachodzące między głoskami, które nie stykają się ze sobą, lecz są przedzielone innym segmentem, por. AxB > BxB, np. *sesi > šeši, slūzyti > šlūzyti. Atematyczna — jest taka odmiana rzeczownika (deklinacja) lub czasownika (koniugacja), która obywa się bez sufiksu tematycznego, np. seser-s a. seser-es gen. sg. do sesud "siostra", ei-mi, duo-mi jako prs. do eiti "iść", duoti "dać". Cyrkumfleks — brak intonacji, przeciwieństwo "akutu", np. aūkštas wobec aukštas. Zob. "Intonacja". Degeminacja — uproszczenie grupy dwu identycznych spółgłosek wewnątrz wyrazu albo na końcu wyrazu, np. šakotis < *šak-kotis, žirklės < žirk-klės < *žirg-klės, gęsta < *gens-sta (por. geso, gesti), žymė < *žym-mė < *žin-mė, ras < *ras-s < *rat-s < *rad-s (por. randa, rado), lūš < *lūš-š < *lūš-s < *lūž-s (por. lūžo, lūžti). Delabializacja — zatracenie przez głoskę artykulacji dwuwargowej albo koartykulacji polegającej na zaokrągleniu warg, por. pie. *ku, *gu > lit. k, g. Denazalizacja — odnosowienie, zmiana samogłoski nosowej w samogłoskę ustną, np. šąla = [ša:la] < *šanla, ąsa = [a:sa] < *ansa, gyja = [gi ja] z *gįja < *ginja (por. išgijo), būva = [bu:va] < *bųva < *bunva (por. buvo). Denominativum — wyraz pochodny, który utworzono od nomen, czyli od rzeczownika albo przymiotnika. Przykłady: apavalas išeivija "wychodźctwo, emigranci"), pėreiva a. pėreivis m. "przechodzień" od pereiti "przejść". Zob. eiti oraz kareiva. atent- ptc. praes. aćt. stlit. "przychodzący": DP acc. sg. atenti gen. sg. atehcio, dat. sg. atenčiam. Osnowa atent- wywodzi się przez zanik i z *atient-, to z kolei z *atiantprzez palatalizację ja > ie. Formacja złożona z at- "do-, przy-" i plit. imiesłowu *iant- < pie. ^ i - ó n t - "idący, chodzący", ptc. prs. act. do pwk. ^ e i - "iść, chodzić". Por. wed. ydn "idący", gen. sg. yatah. Co do pierwiastka na SZ por. stlit. sant- < *hįS-0nt- (s.v. esu). — War. atant- "przychodzący" (DP atantį, atančio, acc. pl. atańcius) objaśnia się zmianą ate

29

w ata (por. stlit. citaivis, ataiga obok ateivis, ateiga s.v. ^zfr"). — Przez odrzucenie praeverbium atf- powstało neosimplex ent-, por. stlit. DP eńtis "idący", f. enti, acc. sg. e fit i f. eńcią, gen. sg. enčio, f. enčio s. Następnie przeniknęło do pewnych złożeń prewerbialnych, por. isent{ "wychodzącego", praenčią "przechodzącą", paenčios "idącej, zdążającej". — Stlit. eńtis, enti ustępuje przed innowacyjnym imiesłowem o postaci stlit. ejąs "idący", f. ejanti, acc. sg. ėjanti ejančią, gen. sg. ejančio, ejančios — zbudowanym na st. pełnym, jak w prs. eimi, eisi, efr(7). Por. łot. ejuošs "idący" < *ejants. atidė, -ės 2 p.a. "uwaga, koncentracja świadomości", war. atida, atidžia ts. Abstractum urobione od adi. atidūs, -ż "oddający się czemu z uwagą", to oparte o neoosn. atid- z metanalizy vb. cps. at-si-dėti "oddać się czemu, poświęcić się czemu". — Drw. neatidūs "nieuważny, nierozgarnięty (o dziecku)", atidžiai adv. "uważnie, z uwagą". Por. įdėmūs. Dalsze paralele s.v. dėti. atkočius, -iaus gw. "tkacz" — zapoż. z pol. tkacz. Obca grupa nagłosowa tkzostała rozwiązana drogą protezy a (podobne wypadki: akmynas, apsdlmas). — Drw. atkočinis "tkacki", atkočinė "cienka tkanina lniana". — N. m. Atkočiai, Atkočiškės 2x, Atkočiškiai. — atkonyčia SD «tkanka» ["strój kobiecy na głowę", L.] — zapoż. z pol. daw. tkanica ts. Obca grupa nagłosowa tk- została rozwiązana jak w wyrazie atkočius (zob.). atlaidai I (3 p.a.) m. pl. 1. "przerwa, odstęp w czasie, pauza", 2. "odwiedziny teściów u zięcia w pierwszą niedzielę po ślubie oraz świekrów u synowej w drugą niedzielę po ślubie". Z apofonią od czas. atleidžiu, atleisti m.in. "zelżeć, ustąpić, osłabnąć" (zob. leisti). Obok tego atlaida "odwilż; ustąpienie choroby", atlaidis m. "odwilż, przerwa", atlaidinys ts., atlaidžia "przerwa" (be atlaidžios "bez przerwy"). atlaidai II (3 p.a.) m. pl. "odpust, parafialna uroczystość kościelna" — drw. od atlaida 3 p.a. "(w religii katolickiej) darowanie kary za grzechy pod warunkiem wykonania pewnych praktyk religijnych". To z apofonią do czas. atleidžiu, atleisti m.in. "odpuścić komu (grzechy, winę), przebaczyć, darować". Por. stlit. Atgileisk i r tu kaltes jai "Odpuśćże i ty winy jej". Atmileisk tatai "Odpuść mi to". SD kaltybė atleistina «grzech powszedni» (syn. nusidėjimas kasdieninis). Por. jeszcze SD atlaida «folga, odpust», be atlaidos «bez folgi, bez odpuszczenia» (syn. notleistinai), meldžiu atlaidos «przepraszam». Dalsze szczegóły s.v. leisti. atlapas, -a 1. "odkryty, otwarty, rozwarty" (durys atlapos "drzwi otwarte")", 2. "rozchełstany, niezapięty". Vb. denom. atlapoti "otworzyć, np. okno, drzwi", refl. atsilapoti "odkryć się, odwinąć się - o pole, o dolnej części odzienia", atsilapojęs "rozpięty na piersiach, rozchełstany". Niejasne. Może do lapas "liść", apsilapoti "pokryć się liśćmi"? Po drugie warto rozważyć, czy nie jest to wariant fonetyczny do atvapas "otwarty" atstol-umas "odległość"). — Przy atstokus jest (dziwny) wariant bez s: atókus "odległy, daleki, ustronny": atoki vieta "ustronne miejsce", atokiai adv. "na uboczu", atatokiai adv. "w pewnej odległości". Wydaje się, że powstał on z at.tókus przez degeminację, która zatarła granicę morfologiczną (por. pisownię (tt) w attokus esmi SD «odległy iestem»). Samo at.tókus wyłoniło się z ac.tókus (ct z tst), mianowicie drogą podstawienia t za c na tle ucieczki od dzukowania. Por. hiperpoprawną formę dzukską atiprašaū "przepraszam" zam. atiprašau, < liter, at-si-prašaū. — Dwuznaczna jest budowa wyrazu atstovas "przedstawiciel, zastępca" (neol.). Albo z suf. -vaod neoosn. atsto- (por. žinovas do žinoti), albo też z suf. -ova- od neoosn. atst-, jak np. w atstas, atstūs (zob.). Vb. denom. atstovauti "być czyimś przedstawicielem, reprezentować kogo, co" (=> atstovautojas "reprezentant").

26

Por. Nu darbo neatstoju kiauras dienas "Od roboty nie odstępuję całymi dniami". Niekas nuo darbo "Nikt s a m nie odchodzi z pracy".

neatsistója

pats

atstubas "odwrócony grzbietem, tyłem; cofający się, wsteczny" (syn. atbulas), adv. "tyłem, wstecz", np. ETna atstubas "cofa się tyłem". ETk atstubas i šviesą "Idź tyłem do światła". Złożenie z at- i leksemem stub-, jak w wyrazie stuburas "kręgosłup, grzbiet". atuo-: prefiks dublujący ató- przy rzeczownikach utworzonych od złożeń czasownikowych z prvb. ata-. Przykłady: atuodogiai m. pl. "żyto jare" ( kš wywodzi się z praformy *atvirscias. To wyderywowane sufiksem -ja- od atvirsti as) "odwrócony", ptc. prt. pass. do atversti "odwrócić" (zob. versti). Por. z jednej strony išvirkščias, z drugiej strony pėkščias obok pėsčias oraz basnirčias, gulsčias, tuščias. atžagarias a. dtžegarias, -id "poruszający się tyłem do przodu", atžagaras SD1 «narębny» ["odwrotny, opaczny", S Ł X V I ] , atž.agarus S D «wspak idący», adv. atžagarai S D «wspak, na wspak», atžagariai SD1 «na ręby» ["na wywrót, odwrotnie"]. Por. łot. ačgams "opaczny" — z synkopowania *atźagarnas. Drw. atžagareivis m. "osoba przekorna", w języku propagandy: "reakcjonista" — z sufiksoidem -eivis, yak w kareivis (zob.). Może do žagarai m. pl. "gałęzie bez liści, suche gałęzie, chrust", ale strona znaczeniowa tego zestawienia pozostaje niejasna. Por. atpakalias, atbulas. audra (1 p.a.) a. audra (4 p.a.) "wichura, porywisty, gwałtowny wiatr, często z deszczem lub śniegiem, burza", stlit. "powódź, potop". War. audras "wichura" {dldrus versti "hałasować, szaleć"). Co do suf. -ra- por. giedra "piękna, słoneczna pogoda", kaitra "gorąco latem", sutra "parność". Pwk. aud- ma nawiązanie w łot. audaįa "robotnik energiczny, pilny", audeniski adv. "szybko", jak też w lit. audinis m. "wiatr północnowschodni" (Audinis pučia). Etymon niejasny. War. z alternacją u/l: cildra, dl d ras27. — Drw. audringas "burzliwy", audrinis "burzowy" (audriniai debesys m. pl. "chmury burzowe"). Vb. denom. audrinti "wzburzyć, podniecać, poruszać, niepokoić", audróti "panować - o niepogodzie, o złej pogodzie (=> audrotas "burzliwy, wzburzony"). Por. też zwrot audras kelti "szaleć, hałasować - o dzieciach", z czym można zestawić łot. aildrums "rozpuszczone, niesforne dziecko".

27

P o d o b n a oboczność występuje w lit. nazwach rzecznych Audrei ob. Aldra

i Audruob.

Aldruvč

32

augalas 1. "roślina", 2. "wzrost, miara, do której ktoś dorósł". Drw. z suf. -alaod czas. augti "rosnąć" (zob.). Do tego gw. dugala c. "kto wyrósł ponad zwykłą miarą" (syn. augila). Bez dobrej paraleli, por. kepalas "bochen" (dosł. "pieczeń"), veikalas "dzieło". — Drw. augalija "roślinność", augalinis "roślinny, pochodzenia roślinnego, np. olej", augalystć SD «uroda» (syn. gražybė), augalotas a. augalotas "spory, rosły, postawny", SD «urodziwy» (syn. gražus), sb. SD «buyny sad, drzewo»; adv. augalotai SD «buyno [syn. želmeningai]; urodziwie [syn. gražiai]». augti, augu, augau "rosnąć, powiększać się" (łot. augt, augu, augu), SD «rostę, rosnę». Cps. ažuauga pažeizda SD «zarasta rana w ciele», daaugu SD «dorastam», įaugti "wyrosnąć" (įaugąs vaikinas "wyrośnięty chłopak"), paaugti "podrosnąć, podrastać", suaugti "zrosnąć się, wyrosnąć, dorosnąć "(/į vaikai visi jaū suaugą "Ich wszystkie dzieci są już dorosłe"), užaugu SD «dorastam». — SZ ug-\ ugdyti a. ugdyti caus. "rościć, hodować, pielęgnować; wychowywać; kształtować, rozwijać" (war. ugdinti, ūgdinti), => ugdy-mas "wychowanie"; ugdėnti "wychowywać", ūgtelėti a. ūgtelti "podrosnąć - o dzieciach", ugūs "szybko rosnący, odrastający; wysokiego wzrostu". — Pie. *h2eug- / *h2ug-, por. goc. aukan "powiększać się", łac. augustus "wzniosły", wed. ójas- n. "siła, moc" < *h2eug-es-, SZ ugra- "mocny, silny" < *h2ug-ró-. — W praesens oczekuje się *augu < pie. *h2eug-e-, nie augu. Akut może pochodzić 1° z prs. inchoatywnego *iįksta < *ung-sta dugėtinis, -ė "przybrane dziecko"). Nomina: augalas (zob.), aūgas, -a "więcej lat mający", => augesnis "starszy wiekiem", augila c. "rosły, postawny", augimas "rośnięcie", augyvė stlit. "matka" a. "mamka" (od vb. *augyti, które zostało wyparte przez auginti), augias SD «rosłość, sporość; rośnienie», => auglys "pęd, latorośl; nowotwór", auglius a. augliūs "młody pęd; wiek życia; wzrost; urodzaj", DP "rośnienie, wzrost", auglūs "dobrze rosnący"; augūs "bujny, szybko rosnący, rozrośnięty, wysokiego wzrostu" (=» augesnysis sūnūs "starszy syn"). Cps. daaugis SD1 «dorosły», neūžauga a. neūžauga c. "karzeł", paauglys "wyrostek, nastolatek" (=> paauglystė "wiek chłopięcy, dziewczęcy"), prieauglis m. "przychówek", suaugėlis m. "dorosły" (por. subrendėlis), užaugis SD1 «dorosły». — WSZ ūg-: gw. ūgti, ūgstu, ūgau intr. "rosnąć", gw. ūgti, ūgiu, ūgiau tr. "wychowywać", ūgėti "rosnąć", paūgėti "podrosnąć nieco", pasiūgėti ts., SD1 pasiūgiu «podrastam» (=> pasiūgėlis m. "podrostek, wyrostek"), ūginti "wychowywać" (=> ūgintinis m. "wychowanek"), ūgyti, -aū, -iaū "chować dzieci, wychowywać"; dawne prs. na -ia-\ užūgiu SD «wychowuię kogo» (syn. auklėju). Nomina: išūgis: ant išūgio adv. "na wyrost (uszyć)", pasiūga: ant pasiūgos adv. "na wyrost"28, ūgis m. "wzrost, miara, do której ktoś dorósł; wiek życia; rośnięcie; latorośl, jednoroczna gałązka, młoda roślina", ūglis a. ūglius "pęd, latorośl", ūžūgis a. ūžūgis m. "czas dorastania", SD «wychowanie». Cps. metūgė "pęd, latorośl" (zob. metas). — Są też w jęz. litewskim kontynuanty synonimicznego pwk. pie. *h2ueks- "rozrastać się" < *h2ueg-s- aukštyniek-ai SD «wznak, na wznak»; aukštyn-okas "na wznak". Tym ostatnim odpowiada w jęz. literackim przysłówek aukštielninkas "położywszy się na plecach, na wznak", o budowie nie do końca jasnej; iel może być w każdym razie wtórne, na miejscu el, por. gw. aukštėlnykas, -ninkas. Co jednak począć z segmentem ien wariantu aukštienykas (m.in. w SD «wznak, na wznak»)? aūlas "cholewa buta", batai ilgais aulais "buty z długimi cholewami", drw. aulinis m. "but z długą cholewą", auliniai batai m. pl. "buty z cholewami". Por. łot. aūle "cholewa", stpr. aulis EV "kość goleniowa, Schene", aulinis EV "cholewa, Schaft". Niejasne. Z jednej strony może to być drw. na -la- do auti "wkładać lub zdejmować obuwie". Z drugiej strony może to być wyraz odziedziczony, spokrewniony z gr. auźtóę m. "flet, fujarka, rurka, tuleja włóczni", drw. auAciv, -čovoę m.f. "parów, wąwóz, jar; kanał, cieśnina; rura, przewód" i łac. aluus, -T f. "brzuch, zwł. jego dolna część wraz z wnętrznościami; łono kobiety", też "ul" < *aluo-, z metatezy *aulo- (drw. alueus m. "koryto, niecka, wanna, kocioł, kosz; wgłębienie, rów, fosa"). Bliskoznaczne wyrazy żm. aulys "ul" i łot. aūlis "barć" wskazują na to, że znaczenie "cholewa" mogło zostać przeniesione z nazwy przedmiotu o wydrążonym, wyżłobionym środku. Transponat pie. *h2eu-l-. aumuo, acc. sg. aūmenį m. "rozum" < *au-men-. Pwk. bałt. au- identyfikuje się ze słow. u- w scs. umu "vouę", ros. urn, urna "rozum" (wtórny temat wokaliczny *aum-aod neoosn. *aum-)30. Forma antewokaliczna: scs. aviti są "ukazywać się, jawić się". Zdaniem X. Tremblay p.l. do pie. ^ e u - "widzieć", por. het. ūhhi "patrzy się", 3 pl. uwanzi. — Drw. aumeniais adv. "na pamięć", aūmenim adv. "bez namysłu", aūmeniškas "rozumowy". — aūmonė "świadomość" (Ligonis guli be aūmonės "Chory leży nieprzytomny") < *aumuon-ė. Jest to drw. od formy nom. *au-mon-0, por. mūomone, šarmuonis. ausi "dwoje uszu" = scs. uši ts. Forma nom. du. f. od tematu na -/-, < pbsł. *ausT < pie. *h2óusi-h,. Dziś zwykle aūsys f. pl. "uszy" (dawny gen. pl. ausiį ustępuje przed tematycznym ausiu), nowe singulativum ausis, -ies f. "ucho". Por. łot. ausis f. pl. "uszy" (gen. pl. ausu a. aušu), singulativum aus s "ucho"; stpr. ausins acc. pl. "uszy". Por. łac. auris, -is f. "ucho", aus-cultó "przysłuchiwać się", germ. *auz-an- (goc. auso, stwn. dra, ang. ear), alb. vesh < *ousos. Przekształcenie rzeczownika pierwiastkowego pie. *h2eus-0

30

Niejasny p o z o s t a j e alternant lit. o-, por. omuo,

odruch", omenis,

"mieć na myśli". Turėk omeny įsidėk

acc. sg. omenį

"rozum; pamięć", omė "instynkt, popęd,

acc. sg. omenį f. "pamięć, zdolność pamiętania; intelekt" (war. żm. ómyne).

Por. turėti

omenyje

"Zapamiętaj / Nie zapomnij". Vaikai turi gerą omenį "Dzieci mają dobrą pamięć".

į omenį tuos mano žodžius

"Zapamiętaj sobie te moje słowa".

35 lub *h2óus-0, por. gr. ouę, gen. (b-róę (z *ouhatos < *ousatos). — Drw. apausys a. dpausis m. "miejsce wokół ucha, skroń", gw. apjausys ts.31 < *api-ausys (konsonantyzacja i > j jak w apjakti, zob. akti), auselė "uszko, pierożek", ausylas "dobry słuch mający" (por. akylas), ausingas "z daleka słyszący", ausiotas a. ausiuotas SD «uszaty, auritus», ausytas "uszaty, z (dużymi) uszami; z uchami - garnek, czapka" (por. akytas). Cps. antausis m. daw. "policzek jako część ciała; raz wymierzony w policzek, tzw. nausznik" (zob. ant), auskaras "kolczyk", daw. ausikaras SD «nauszka, inauris». austi, audžiu, audžiau 1. "tkać", SD «tkę krosna», 2. "walić, smagać, prać", 3. "pędzić, lecieć", kdil\austi "łoić skórę". Odpowiednik łot. aust, aūžu, aūdu "tkać, działać". Pie. *Heu- "tkać". Pdg. lit.-łot. został zbudowany na neopwk. au-d-, która jest apofonicznie sztywna. Akut niewyjaśniony. Prs. audžiu, które pokazuje SO i suf. -io-, jest pochodzenia iteratywnego. Kiedyś należało ono do inf. *audyti apavalas ts.), apsiavimas SD «obuwanie», avalas "obuwie" (=> avalynė ts.), inavūs "łatwy do obucia (but)", liter. įcivūs, -i (Sie batai inavūs, lengva inauti. Tavo čebatai labai neinavūs). Por. łot. izava "znoszony łapeć, zdarty but". — Iter. austyti "obuwać i zzuwać". Od tego 1. neoosn. aust-: austinėtis "obuwać się powoli", austrei (zob.), 2. neoosn. austy-: apailstymas "obuwanie (dzieci)". — Pwk. pie. *h2euH- / *h2uH- (zob. niżej). Na podstawie typowej koniugacji bałtyckiej, gdzie prt.-inf. na SZ przeciwstawia się formacji prs. na SP, wolno przypuścić, że prt. *uvo wraz z inf. *ūti (por. buvo :: būti, puvo :: pūti, siuvo :: siūti) miało kiedyś obok siebie praesens z jednej strony tranzytywne *avu "obuwam" < pie. *h2euH-e-, z drugiej strony intranzytywne *unu "obuwam się" < pie. *h2u-n-H-e- (por. hipotezę prs. *munu "odziewam się" s.v. mauti). Założenie prs. *unu wymusza historycznie dana postać prs. aunu, 3 os. auna (łot. aunu ob. auju). Nie sposób odnieść jej wprost do pierwiastka, ponieważ ten jako zakończony spółgłoską Irg. wymagałby refleksu z intonacją: *aunu, *auna. Nasuwa się więc przypuszczenie, że aunu to nowotwór, będący kompromisem między dwiema starszymi formacjami praesentis. Składa się on z pierwiastka na st. pełnym au-, jak w prs. *avu, oraz z formantu -nu, którego dostarczyło prs. infigowane *unu poprzez metanalizę *u-nu (por. sinū "wiążę" do sieti). — Brak intonacji (cyrkumfleks) w auna, aūti pochodzi z form antewokalicznych, takich jak prs. *avu, dur. avė-. Jest też pośrednią wskazówką tego, że stara forma antekonsonantyczna na SP (*auC) albo została wcześnie wyeliminowana, albo też w ogóle nie zaistniała. — SZ ft- zaświadcza być może gw. ūtls, -ies 4 p.a. "wyłaz dla pszczół w ulu", analiza: ū-ti- < *haiH-ti- (por. niżej łac. indfitus). Zob. avilys, gw. auły s "ul pszczeli". — Pie. *h-,euH- > *HauH-, por. orm. agaw "odział się", aganim "wdziewam, odziewam się". Na skutek perseweracyjnej asymilacji h2eu > h2au (> au) brak jest przy tym pierwiastku odróżnienia SE i SO. Mamy z jednej strony SP au-, z drugiej strony SZ *u-V / *Q-C (z *uH-V / *uH-C), ale w czasach historycznych verbum to zachowuje się jak apofonicznie sztywne. Por. lit. avėti, prs. aviu, 3 os. avi dur. "być obutym, nosić obuwie", išavėti a. praavėti "rozluźnić, rozchodzić obuwie", nuavėti "znaszać, zdzierać obuwie". — Słowiański zna tylko formy złożone z praeverbiami: scs. obuti "obuć, wsunąć obuwie na stopy", izuti "zdjąć obuwie.

36

Stpr. austo EV "usta, Munt" — z dyftongizacji *usta jest zapożyczeniem z jeLz. polskiego, a nie w y r a z e m p r a p o k r e w n y m ze słow. usta.

38

zzuć" (w poszczególnych jęz. słowiańskich obuti (są) jest używane również w odniesieniu do odzieży i znaczy "wdziewać, ubierać (się)"). Praesens zwykle ob-u-jetu (rcs. izųju, ros. izuju, słń. izūjem), choć zdarza się i formacja z suf. tematycznym -o/e-: iz-ov-etu. Brak refleksu SZ tob-y-tu "obuty", por. łac. indūtus "odziany, ubrany" < *ind-ū-tos < pie. *-h2uH-to- (do ind-uó). avėdra "ptak drapieżny orłosęp, Gypaetus". Znacz. etym. "pożerający owce" (zob. avis). Neologizm z neoosn. -ėdra w II członie. Por. pelėdra "sowa", žuvėdra "mewa", będące derywatami z suf. -ra- od złożeń pelėda, zuvėda. N.B. Cps. *av-ėda nie zostało poświadczone. avietės f. pl. "maliny, Rubus", SD «maliny, malinowe iagody», krūmas aviečių SD «malinowy krzak» (syn. avietynas) — drw. od avis "owca", oparty o porównanie owoców maliny do owieczek. — Pochodne: aviečia "jagoda maliny", avietynas "maliniak", avietinė "nalewka na malinach, malinówka", avietinis "malinowy; malinowej barwy", avietojas "łodyga maliny, pęd malinowy". Vb. denom. aviečiauti "zbierać maliny", avietauti ts. avilys "ul pszczeli" (n. m. Aviliai 5x). Obok tego gw. żm. aulys "ul" (n. m. Auliai) i łot. aūlis "barć, dziupla z gniazdem pszczół, kłoda z wydrążonym otworem dla roju". Odpowiednik słowiański: rcs. uliji, ros. ulej, czes. ul "ul", bg. ulej "wydrążony pień drzewa". Prawdopodobnie stoi w związku z nazwą "cholewy", zob. aūlas. avinas "samiec owcy, baran", SD «baran nie czyszczony; skop». Odpowiednik łot. auns (rzadko avins) "baran", stpr. awins EV "Ster", n. m. Awynemedien (dosł. "Barani Las"). Pb. *auina- kontynuuje wraz z psł. *ovinu "samiec owcy" (cs. ovinu, ovina, sch. ovan, óvna, ros. ovėn, ovna, stpol. owien, owna) praformę bsł. *aui-na-, znacz. etym. "należący do owcy", zob. avis. — Neoosn. avin-: avinėlis m. "baranek, jagnię" (n. m. Avinėliai), aviniena SD «skopowina», avininis SD «skopowy», avininis vilkas "wilk polujący na owce", avinykas a. avininkas "owczarnia", avinikės žirklės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", aviniokas "baran średniej wielkości", cps. avingalvis a. avingalvis m. "głupiec, baran". avynas "wuj, matki brat" — formacja na -Tna-, pochodna od *avas (por. łac. auus) lub od *avis (por. stpr. awis EV "brat matki, Oeme". Tymczasem scs. uji "wuj" zakłada *auio-. Pie. *h2euH-o-, por. het. huhhaš "dziadek", łac. auus, -T "dziadek, przodek", orm. haw "dziadek", stisl. ce "pradziadek", goc. awó "babka", stir. aue "wnuk". — Drw. avynienė "wujenka". avis 4 p.a. f. "owca, Ovis" :: łot. daw. avs, acc. sg. avi31 < pb. *aui-. Pie. odmiana nom. sg. *h2óui-s (gr. hom. oię, att. oię f.m. "owca, baran", łac. ouis, -is f. "owca", wed. °avi- "wełna owcza"), gen. sg. *h2eui-s (toch. B awi nom. pl., wed. avi"owca, baran"). — Drw. avidė "owczarnia", aviena "baranina", avietės (zob.), avikinė "owczarnia" (n. jez. Avikinis), avinas (zob.), avinė "owczarnia". Złożenia z avi-: avidantė "(o kobiecie) która ma drobne zęby, jak u owcy", avigalvis m. "głupiec" (dosł. "barania głowa"), aviganis m. "pasterz owiec, owczarz", stlit. avigonis ts., avikailis m. "kożuch z owczej skóry, baranica", avikirpės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", avikirpis m. "czas

37

Dziś čita "owca", drw. wsteczny od aitiųa, f o r m y powstałej z avitiųa

zuitiųa

"rybka" z zuvitiąa).

przez zanik v interwokalicznego (por.

Z pochodzenia zdrobnienie na -iąa, które o d n o w i ł o j e s z c z e starszy derywat *avite.

39

strzyżenia owiee", avipjovis 1. "czas bicia owiec", 2. "rzeźnik" (obelga), avispira "łajno owcze, gnój owczy" (war. avispiris), avitaukiai m. pl. "owcze sadło". — W słowiańskim brak *ovi, -i, jest natomiast drw. ovica scs. "7ipó(3ai;ov", < *aui-ka- (bg. ovcd, ros. ovcd, głuż. wowca, dłuż. wejca). Budowa tego pochodnika przypomina z jednej strony wsch.-lit. avikė "zagroda dla owiec" (n. rz. Aukūpė z kontrakcji *avik-upė, Aūkupis 3x), z drugiej strony sti. civika- "owca", walij. ewig "łania" :: wsch.-lit. civyka "owca, owieczka" (Buvo pasamdytas piemuo avykas ganyti "Był wynajęty pastuch do pasienia owiec"), gdzie sufiks ma postać SW do -ik-. — W bałtyckim osnowę *aui-k- zakłada taki derywat, jak lit. avikfena "mięso baranie, baranina", żm. avikėna ts. Z tym porównuje się cs. ovičina "|ir|Xa)Tf|", ros. ovčfna "skóra barania". aviža "ziarnko owsa", pl. avižos 3 p.a. "owies". Odpowiednik łot. duzas f. pl. "owies" został zmieniony z *avizas przez synkopowanie i i skrócenie wygłosowe. Stpr. wyse EV "owies, Hawer" pokazuje aferezę a- (*avizs). Rekonstrukcja: pb. *auiž-a- < pie. *auigh-a- lub *h2euigh-eh2-. Odpowiednik łac. auena "owies, dziki owies" pochodzi z *auiksna- < pie. *h2euigh-sneh2- (por. Schrijver 1991, 46-47). Refleks słowiański *ovisu "owies" różni się od bałtyckiego bezdźwięczną spółgłoską -5"- w wygłosie, por. cs. ovisii, sch. dvas, ros. ovės, czes. oves, pol. owies z pbsł. *auis-a-, gdzie prajęzykowe *s kontynuowało zasymilowaną grupę *ź-s-, pie. *h2euigh-so- (por. scs. osi :: lit. ašis "oś" z pie. *h2eks-i-). — Drw. avižainis adi. "owsiany", sb. "owsiany chleb", avižiena "rżysko po owsie" (=> avižienojai gw. "słoma z owsa"), avižine košė "kasza owsiana, owsianka", avižojai m. pl. "słoma z owsa" (por. łot. duzaji), avižojas "słomka owsa". — N. m. Avižiai, Avižieniai 4x (=> Avižienis ki s), Avižinė 2x. ažyšsūnis, -io gw. wsch. "zięć przyjęty do domu teściów". Analiza: až-yšsūnis, znacz. etym. "(zięć) wzięty za przybranego syna". Por. gw. až "za", yšsūnis m. "przybrany syn" (s.v. (sūnis). Zob. też užkurys. ąžuolas "dąb, Quercus robur". War. gw. dižuolas, držuolas, dužuolas (m.in. u Donełajtisa). Odpowiednik łot. uózuols. Postać pralit.-łot. *anžolas. Odmienny sufiks w stpr. ansonis EV "dąb, Eche". Z uwagi na brak oparcia porównawczego dla *anź- dalsza etymologizacja pozostaje niepewna. — Drw. ąžuolija "las dębowy, dębina", ąžuolinis "dębowy", ąžuolynas "dębina, dąbrowa", ąžuolytė "młody lasek dębowy". Cps. ąžuola-vertis m. "bajkowy mocarz, który wyrywa dęby z korzeniami" (por. n. rz. Briedž-vertis). — N. m. Ąžuolai 2x, Ąžuolija 7x, Ąžuolyne I5x, cps. Aržuolūpiai, Aržūolupis. N. rz. Ąžuolinis, cps. Ąžuolūpė, Ąžuolūpis, Ąžuolupys, kontrahowane Ąžl-upys.

B babaušis m. "ubogi, żebrak w łachmanach, którym straszą dzieci; straszydło, zmora, upiór". War. babaūžis, babužys. Niejasne. bačka 2, 4 p.a. daw. gw. "beczka" — zapoż. z błr. bócka. Zob. też germanizm bosas. Dziś liter, statinė "beczka". — Drw. bačkininkas "kto robi beczki, bednarz", bačkinis "do beczki, beczkowy", bačkis, -ė "ktoś tęgi, gruby (jak beczka)", nazw. Bdčkis. — N. m. Bačkininkai 2x (=> Bačkininkėliai), cps. Pūsbačkiai. badas 1. "brak jedzenia, głód" (łot. bads), 2. "brak, niedostatek" (np. šieno badas "brak siana"), 3. "człowiek nienasycony, żarłok"; kąsti badu "cierpieć głód" (badu kinčiu

40

SD «mrę głod»), mirti badu "mrzeć z głodu" (ažumirštu badu SD «zamieram, inedia consumor, fame conficior»). Wyraz badas wygląda na nowotwór, który wyparł alkatis (zob.). Pochodzenie nieustalone. Może jest to formacja na SZ bad- do *bad-, jak w bodėti "cierpieć głód, przymierać głodem" < pie. *bheh2dh-38, por. SD bodziu «mrę głod» ["umieram z głodu"]. Zob. niżej bodėtis. — Drw. badaras "kłopot, zmartwienie", badija "niedostatek, brak (pieniędzy, paszy); nieurodzajna ziemia". Cps. badmaras "umieranie z głodu", badmira a. badmirys "kto wciąż jest głodny, głodomór" (=> badmir(i)auti "niedojadać, morzyć się głodem"). Vb. denom. badauti "głód cierpieć, głodować", badėnti "morzyć głodem", badinti a. badinti ts., badėti, -ju, -jau "głodnieć, łaknąć", badūoti "głodować, cierpieć głód", SD baduoju «mrę głod»; pribasti, -bandu, -badau "zabraknąć" (.Pribadaū ko "Zabrakło mi czegoś"). — Od neoosn. badav- ( badavijis, -ė "biedak, nieborak"). bagočius, -iaus daw. gw. "bogacz", f. bagočka "bogaczka" — zapoż. z błr. bogach, bo gacka. — N. m. Bagociai. bagótas daw. gw. "bogaty" — zapoż. z błr. bogdt. — Drw. bagotystė "bogactwo". N. m. Bagotėliai, Bagotiškiai. Vb. denom. prasibagótyti "wzbogacić się". — Reanaliza bagó-tas umożliwiła pojawienie się czas. bagóti, -ja, -jo gw. "bogacić się", nubagóti a. prabagóti "wzbogacić się". baigti, baigiu, baigiau "skończyć, doprowadzić do końca" (war. beigti), SD baigiu darbų «dorabiam czego [syn. dadirbu]', konam co, prowadzę bez przerwania do końca; kończę co», beigiu kalbų «domawiam czego». Refl. nusibaigiu, -baigiau, -baigti "skonać, zdechnąć". Nomina: baigtis, -iės f. "zakończenie, rezultat, wynik czego", baigtuvės f. pl. "święto na zakończenie pracy, dożynki", baigena c. "zdechlak, chudeusz", nuobaigos f. pl. "resztki, fusy; zakończyny; dożynki", nusibaigėlis m. "cherlak" (por. nudvėsėlis), pabaiga gyvenimo SD «skonanie». — Alternant baig- stanowi formę st. o do big- (zob. niżej), które wynikło z redukcji pierwiastka pb. *beg- według reguły TiT TeT, wzorującej się na modelu RiT apybrėkšmis m. "pora, kiedy jest szaro, ciemnawo, szarówka, wczesny zmierzch", priešbrėkšmis m. "czas przed zmierzchem"), brėkšta a. brėkšta "czas przed świtaniem, przedświt", nūobrėškos (żm. nūbrėškos) f. pl. "zmrok, zmierzch", prabrėkštant adv. "o świtaniu" (skostniała forma dat. sg. od ptc. prs. act. do prabrėkšti), sambrėškis m. "zmrok". Allomorfy brėkš-C/ brėšk-Vdadzą się wytłumaczyć reanalizą formy prs. brėkšta jako brėkš-ta, czyli prs. na -ta- (por. aūš-ta "świta" wobec prt. aušo, inf. aušti). — Z historycznego punktu widzenia chodzi tu o neopierwiastek, który zajął miejsce odziedziczonego pwk. *brėž-. Ten ostatni kontynuował pie. *bhreh,g- "świecić, jaśnieć blaskiem", por. wed. bhrūjate "błyszczy, lśni" (aor. abhrat), aw. brazaiti "lśni", < ^b'Veh^-e-. Zastępstwo *brėž- przez brėkš- nastąpiło za pośrednictem urobionej od *brėž- formy prs. na -sta-: *brėž-sta "świta, dnieje" (prt. *brėžo, inf. *brėžti). Dalszy rozwój fonetyczny tej formy polegał na asymilacji: *brėšta i insercji k: *brėšta > brėkšta. Zmiany te doprowadziły do zatarcia w formie prs. granicy morfologicznej i do zerwania więzi z pwk. *brėž- (prt., inf.). To pociągnęło za sobą resegmentację brėkš-ta i dotworzenie nowych form dla inf.: brėkš-ti i prt.: brėšk-o. Oparciem dla tej innowacji były takie pdg., jak trokšti, blykšti, rykšti. Zob. też baikšti, balško. Wywodzenie brėkšta z praformy ie. :I:bhrh,g-ske- (tak ostatnio LIV 1 77, L I V 2 92) wydaje się nieporozumieniem. bręsti I, bręstu, brendau "nabrzmiewać, nabierać soków, dojrzewać - o roślinach, owocach, ludziach", subręsti "dojrzeć, dorosnąć". Odpowiada łot. briėst, prs. briėstu a. briėzu, prt. briėdu ts. Por. też stpr. pobrendints "obciążony (grzechem)", sen brendekermnen "ciężarna, schwanger" < *sen brenden kermnen "z ciężkim brzuchem". Do pie. *bhrend(h)- "wzbierać, tryskać", por. SZ stir. do:e-prinn "wytryska, kipi". Akut lit. jest innowacją. — Drw. na SE: augild nebrendila "człowiek rosły, lecz umysłowo niedorozwinięty", subrendėlis, -ė "człowiek dojrzały, dorosły" (por. sudugėlis). Por. łot. briėdėt, -ėju "powodować dojrzewanie, wzrost", briedindt ts., nomina brieda "brzęknięcie, wzrost, dojrzewanie", briėdigs "szybko rosnący, dorodny, wydajny, obfity". — SO brand-: brandyti, zwykle brandinti "czekać, aż dojrzeje, pozwolić dojrzeć (zbożu, owocom)", branda, -ós "dojrzewanie, urodzaj; dojrzałość" (brandos atestatas "świadectwo dojrzałości"), branduolys "jądro", brandūs "dojrzały, jędrny, stwardniały" :: łot. bruózs "gruby, krępy, mocny, solidny; obfity - o deszczu" (z pb. *brand-ia-). Tu też stpr. pobrandtsnan "obciążenie (sumienia)" od vb. *pabrandlt, pobrendints "obciążony" od vb. *pabrandint "obciążyć, uczynić ciężkim". — SZ brind-: bristu, brindau, br(sti "pęcznieć, grubieć, dojrzewać; wysychać (o błocie na drodze, o roli)". Nomen: brinde "twardy bolesny guzek na stopie lub dłoni, odcisk". — Z inf. bristi wyabstrahowano neopwk. bris-, por. br(steleti "trochę posunąć się w dojrzewaniu". Do tego br{s- utworzono SO brąs-, stąd brusa "urodzaj", war. brąs-va (=> adi. brąsvus stlit. "plenny, urodzajny", dziś brąsvingas ts.), brąs-tva "urodzaj". Paralela dla SO w neopierwiastku: mąstyti