Sintaksa e gjuhës shqipe [PDF]

Zitiervorschau

U N I V E R S I T E T I

I P R I S H T I N Ë S

Prof. MAHIR DOMI

I

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

GJYMTYRAT HOMOGJENE 1. Në një fjali mund të ketë më se një gjymtyrë të dytë të një lloji, p.sh. disa cilësorë, disa kundrina, disa plotësa. Këta mund të varen nga gjymtyra të ndryshme. P.sh. ". . . dhe degët e lisave dridheshin nga lodrat e para të këtyre çapkënëve të erës" (F. Noli), Mund të varen edhe nga e njëjta gjymtyrë, po të kenë mënyra ndërtimi e nuanca kuptimore të ndryshme: Kënga e këndezit po oshëtinte nga kasollja në kasolle. (F. Noli). Po shumë shpesh ndeshim edhe gjymtyra të dyta të nj'ëllojta që varen nga e njëjta gjymtyrë ose gjymtyra themelore të njëllojta, të lidhura ndërmjet tyre me raporte bashkërenditjeje. Gjymtyrat që përmbushin të njëjtin funksion sintaktik-semantik, përcaktojnë të njëjtën gjymtyrë ose përcaktohen prej së njëjtës gjymtyrë, quhen gjymtyra homogjene. Gjymtyrat homogjene janë gjymtyra që bashkohen në plan barazie, janë elemente të bashkërenditura. Shembëlla: U bëflakë, tym, shkëndijë gjë e kombit të pabesë. (N. Frashëri). Një erë e lehtë, e freskët. . . sjell një frymë të shëndoshë e të kandshme . . . (L. Gurakuqi). Suferina dhe bora e 20 shkurtit të merr frymën . . .". Kalojmë Tomorricën, Oparin, Gorën . . .E ëma e pyeti Ganiun për shëndetin e për të gjitha . . . (Dh. Shuteriqi). I hollë ish e pak i gjatë. (N. Frashëri). Qingjat e vegjël, tue kërcye e tue u hjedhë nëpër livadhe, kullosin me shend barin e njomë. (L. Gurakuqi). Mjetet gramatikore të shprehjes së homegjenisë së gjymtyrave janë: 1) funksioni i njëjtë sintaktik i gjymtyrave në fjali; 2) lidhja e njëjtë kuptimore me po atë gjymtyrë të fjalisë; 3) intonacionet e numërimit ose të kundërisë; 4) prania ose mundësia e futj'es ndërmjet tyre e lidhëzave bashkërenditëse; 5) shpesh të njëjtat trajta të fjalëve. 2. Mund të jenë homogjene të gjitha gjymtyrat e fjalisë. Pra: 1) Kryefjalët: Shpendëra, hidhëra, ferra përsipër të kanë rënë" (N. Frashëri). Po as njeri, as tjetri nuk ishte nga ata që i prapsen armikut. (F. Noli). Pastaj një tavolinë e vogël, e ngarkuar me libra, e dy karrige të vjetra kashte. (Dh. Shuteriqi); 2) Kallëzuesit emërorë: Ishte i ëmbël, popullor, dorëlepur . . . (F. Noli). Nuk është as e re, as e papritur pamja që kam sot përpara syve. Ahere kish kuptuar që i biri nuk ish një kuadër dosido i Partisë, po një nga udhëheqësit e Partisë. (Sh. Musaraj); 3) Kundrinat, e drejta a të zhdrejta: Vallë a mban mend fëmën, t'anë, Krujën, Shqipërinë . . .? (F. Noli). Zor t'ja dalim . . .hem prashitjes, hem korrjes. (J. Xoxa):; 4) plotësit kallëzuesorë, të kryefjalës a të kundrinës: Ndenji mbi një kade të zbrazur, / rënduar nga koha dhe i menduar (St. Spasse). Kam për dëshmor Hamzan, tim nip, që e kam pasur përkrahës, këshilltar dhe shok armësh. (F. Noli); 5) cilësorët: Atje tej dëgjohej hingëllimi / dëshpëruar, i mallëngjyer, i ngjirur, i kapitur i një kali. (F. Noli). Asht sot një ditë e këthjellët dhe e shëndritshme . . . (L. Gurakuqi). Kitet e grurit të pjekur, vajisur mbi qafën e tyre të gjatë dhe bashkuar kokë me kokë, dukeshin sikur putheshin me njera tjetrën për lamtumirën e fundit. (J. Xoxa); 6) ndaishtimet:

4

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

dhe Zoti i Dibrës (F. Noli); 7) plotësit e dallimit të të njejtit 11 oj: Zonja me flokë të bardhë e me rrobe të zeza i afrohet më tepër e më tepër zjarrit që të ngrohet . . . (F. Noli). Në çast, nga majat e shkëmbejve një breshër bombash e granatash shpërthyen mbi kokat e armiqve. (Sh. Musaraj). Ky ishte zëri i kushtrimit dhe i alarmit, që po i jepej popullit nga pararoja e tij; 8) plotësit e ndryshëm të njëllojtë të rrethanës: Nëpër zyra, në rrugë e në shtëpira populli flet hapët mbi sukseset e Divizionit I Sulmues. (Sh. Musaraj). .'. . emri i tij përmendej me dashuri e dhëmbje nga shokët partizanë. (Sh. Musaraj). Kini vuajtur nga uria, nga të ftohtit, keni parë të digjen e të grabiten shtëpitë tona nga italianët, gjermanët, ballistët. Bëhet fjalë për Kongresin e Përmetit, për Komitetin antifashist, për Ushtrinë Nacional-çlirimtare. (Sh. Musaraj). E de, dhe ti . . . për grurë po e mpreh atë të shkretë drapër apo për misër?. (J. Xoxa). Tregoi, o Marina . . ., se i ati do të kthehet së shpejti, për një mot a dy tri . . . (F. Gjata). Kolona shpëtoi edhe këtë radhë nga duart armike në sajë të shpejtësisë, shkathtësisë, taktikës, manovrimit dhe guximit të pashembëllt të partizanëve. 3. Mund të jenë homogjene dy a më shumë gjymtyra të pazgjeruara, por edhe dy a rm'; shumë gjymtyra të zgjeruara: Shishja me bacel dhe tubi me atebrinë sikur ta kishin afruar më shumë . . . (J. Xoxa). Gjëmimi i topave dhe këcëllimi i predhave lajmëruan që kufoma e tij zbriti në varr. . . (F. Noli). Një gjymtyrë e pazgjeruar mund të jetë e bashkërenditur me një gjymtyrë të zgjeruar: Nuk dëgjohej zhurmë mjetesh të rënda, po vetëm pushkësh, automatikësh edhe ndonjë mitrolozi të lehtë (Sh. Musaraj). Në një fjali mund të ketë grupe të ndryshme gjymtyrash të njejta homogjene. Mund të dalin grupe të dalluara gjymtyrash homogjene me lidhje bashkërenditjeje midis tyre: Vlk e dele, mace e mi s'mund të bajnë shoqni. (Popullore), ose grupe gjymtyrash homogjene në lidhje mvartësie njeri me tjetrin: Duhet vënë në dukje ndërgjegja e serioziteti në punë i Fatosit dhe / Teutës. Gjymtyrat homogjene varen nga e njëjta gjymtyrë, anasjelltazi e njëjta gjymtyrë mund të varen nga tërësia e tyic. Organizimi dhe stërvitja e një ushtërie ishte vepra më rëndësore së cilës iu përvesh Skënderbeu, qëkur u kthye në Krujë. (F. Noli). Të shumtën e herës gjymtyrët homogjene shprehen me të njëjtën pjesë të ligjëratës e me të njëjtat trajta. Kjo ndodh gjithnjë me cilësorin, plotësin kallëzuesor, zakonisht me kryefjalën e kundrinën e me disa plotës dallimi, mjaft herë edhe me plotës ,të ndryshëm të rrethanës: Po me mënt e kishte vendosur që shpejt e vonë ta çpallte kryengritjen. (F. Noli). — S'ka për ta mbajtur gjatë, tha Rrap Guri, duke ngacmuar njerin e tjetrin me duar e me sy e duke vështruar herë Bardhosh Leksin e herë Gurkën . . ." (F. Gjata). Nëna . . .ndahet prej tij për disa orë, gjer ne' drekë ose gjer në mbrëmje . . . (F. Gjata). Po, duke qenë se një gjymtyrë e fjalisë mund të shprehet përgjithësisht me pjesë të ndryshme të ligjëratës, e herë-herë, kur e lejon fjala drejtuese, edhe me trajta e ndërtime të ndryshme, gjymtyrat homogjene dalin edhe me pjesë të ndryshme të ligjëratës e me trajta të ndryshme. P.sh. Kurse Gjika, atë kasollë . . . duhet ta braktiste, të braktiste edhe selishten, edhe stanin, edhe të gjitha ato që kishte ndrequr gurë gurë stërgjyshi, gj'yshi i ati, ai vetë (St. Spasse). . . .kalonte herë në krye të skuadrës e herë nga fundi.. . (J. Xoxa). Dafina punonte ngadalë, po me tërë fuqinë. (Dh. Shuteriqi). Gjymtyrat homogjene dalin zakonisht të bashkuara sindetikisht, me anë lidhëzash bashkërenditëse a mjetesh të njëvlerëshme me to, ose asindetikisht, të ndara me presë a pikëpresë në të shkruar. Shemb.: Matanë prakut ai pa m'p hiirrë tp cnntë me- rriv7lvke. me nië fvtyrë të tharë, të parruar prej ditësh. (F.

GJYMTYRAT HOMOGJENE

5

4. Mund të bashkërenditen edhe gjymtyra shumë të afërta për nga ana kuptimore, kështu një përcaktor-cllësor edhe një përcaktor plotës dallimi cilësie, ose edhe më të largëta, si plotës të ndryshëm rrethane, sidomos plotës vendi me plotës kohe. Shembëlla: Bisku / drejtë e tërë lëng kish marrë përpjetë. (F. Gjata). Dafina ish një plakë e thatë, me kokalla të forta e të dala (Dh. Shuteriqi). . . s'deshnin t'ja dinin as nga rrugët e gjata e pambarim (F. Gjata). Ili, me kujdes e pak si i prekur thellë në zemër, vuri këmbën e djathtë mbi zengjinë. (S. Spasse). Mund të gjejmë të bashkërenditur edhe një gjymtyrë fjalie me fjalinë e varur përkatëse: Momë Hatija e mbyti shtëpinë me qelapohçe e duke punuar mëndafsh e mëndqfshtina për botën (Dh. Shuteriqi). A nuk ishin ata që i kishin vënë zjarrë depos së italianëve të rrethuar nga të katër anët me roje e tela ku s'kalonte as miza. (F. Gjata). Për sa i përket homogjenisë, ka një ndryshim midis gjymtyrave themelore dhe gjymtyrave të dyta: kur kemi disa kryefjalë a disa kallëzues emërorë në po atë fjali, ata janë gjithmonë homogjenë, ndërsa gjymtyrat e dyta të njëjta mund të jenë homogjene ose jo homogjene. E kjo sidomos me plotësit e rrethanës, ku mund të vijnë njeri pas tjetrit edhe plotës të një lloji që saktësojnë njeri tjetrin e s'janë, si pasojë, në raporte të vërteta bashkërenditjeje, duke mos qasur një lidhës bashkërenditëse: Jetoj nja dy javë nëpër fshatrat pranë Kuçovës, në shtëpitë e puntorëve... (Dh. Shuteriqi). Domosdo, si u tha në krye, gjymtyrat e dyta të njejta nuk janë homogjene, kur plotësojnë fjalë të ndryshme. 5. Gjymtyrat homogjene mund të jenë në raporte të ndryshme bashkërenditjeje ndërmjet tyre. Dallohen këto raporte: a) këpujore; b) kundërshtore; c) veçuese; ç) shumë rrallë përmbyllëse. Ato realizohen në radhë të parë nëpërmjet lidhëzash bashkërenditëse, ose nëpërmjet bashkimit asindetik. Ky i fundit përdoret më tepër në gjymtyrat homogjene këpujore, më pak me kundërshtoret, në ndonjë rast të veçantë me veçueset, asnjehërë me përmbyllëset. Shembëlla: E shoh më të gjallë e më të zhvilluar nga ç'e kisha lënë pesë vjet më parë. (Sh. Musaraj). Nuk dëgjohej zhurmë mjetesh të rënda por vetëm pushkësh, automatikësh edhe ndonjë mitrolozi të lehtë. (Sh. Musaraj). Por po të shpëtoj nga ndonjë' nepërkë a nga ndonjë e prerë drapëri sot . . . (J. Xoxa). Topika e gjymtyrave homogjene këpujore e veçuese është përgjithësisht e lirë, kurse ajo e kundërshtoreve dhe e përmbyllëseve është e pandryshueshme. Ndërmjet gjymtyrave homogjene mund të hyjnë gjymtyra të tjera ose edhe ndonjë fjali: I ati,. . . gjithënjë i lodhur nga puna e rëndë, pinte gati çdo mbrëmje, verës në oborr afër pusit me çikrik dhe dimrit, në këndin e ngrohtë pranë kllanikut (F. Gjata). Momë Hatija mbet me dy të vegjëlit, me Hajdarin, që është fëmija e saj e katërt, e me Nadiren të cilën i shoqi ja la në bark. (Dh. Shuteriqi). 6. Gjymtyrat homogjene në raporte këpujore. Me raporte këpujore a bashkuese bashkohen nocione të njëvlerëshme tamam homogjene, që dalin si pjesë, si hollësi të një tërësie sintaktike. Është pikërisht në këto që çfaqet homogjenia në aspektin më tipik, më të pastër. Lidhja këpujore mund të shprehet në një numërim pa lidhëza ose me lidhëza këpujore. Gjymtyrat homogjsne karakterizohen nga një intonacion numSrimi: shqiptohen secila në të njijtën lartësi toni dhe me të njijtin theks, ndahen me pauza të njijjta. Numuri i tyre është i hapSt, mund të bashkohen dy, tri, katër e më shumë gjymtyra. Kur janë më shumë se dy gjymtyra, ato bashkohen asindetikisht, më

6

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

Shembëlla: Dasmorët ishin tipa të ndryshme, po të gjithëve në fytyrë u shihej lodhja, dëshpërimi, shtypja. (S. Spasse) . . . gjemb që nuk lë të qaset pranë as zog, as flutur, as bletë. (J. Xoxa). Këmbën e Sulltan Muratit II . . . e zuri Mehmeti II, Sulltani më i pahesë, më i tmerruar, më shpirtlik, më gjakpirës dhe më dinak që ka patur Turqia, (F. Noli). Lidhëzat më të përdorura me gjymtyrat homogjene këpujore, janë: e, dhe, edhe, as, kjo e fundit në fjalitë mohuese: Sytë e tij të mëdhenj, të qetë e të menduar vështronin si me habi këtë skenë prekëse, të mallëngjyer e të gëzuar. (F. Gjata. Në krye . . . dukej komandanti i bataljonit me pushkën krahqafë dhe me bluzën partizane hedhur supave. (Sh. Musaraj). Araniti i rrëfente udhën e detyrës edhe të nderit. (F. Noli). Lidhëzat dhe, edhe mund të përdoren edhe të përsëritura përpara çdo gjymtyre, kur kërkohet të theksohet numërimi dhe secili element i tij: Ndofta ju shkoi nga mendja që e kisha harruar edhe atdhenë, edhe nderin, edhe lirinë, kur ju kthenja prapë të helmuar pa ju dhënë asnjë shpresë (F. Noli). Me një funksion këpujor-shtesor, përdoret edhe lidhëza siedhe: Oshëtima kthehej e përkthehej nga gajdja, nga violina, siedhe nga britmat e dasmorëve. (St. Spasse). Gjithashtu edhe poedhe përdoret me këtë funksion këpujor-shtesor. Lidhëza cs përdoret më shumë e përsëritur: Nuk ish pra një ndeshje kushedi se çfarë, as parathënja e ndonjë operacioni. (Sh. Musaraj). Studjoi hollësisht topografinë e Shqipërisë duke mos lënë as mal as fushë, as pyll, as lumë, as përrua, as grykë pa patur nga pikëpamja strategjike. (F. Noli). Për bashkimin e gjymtyrave homogjene të kësaj kategorie përdoren edhe disa lokucione korelative me vlerë lidhëzash: si, ashtu (edhe), si.. si, si . . edhe, aqë sa (edhe), jo vetëm . .. por (edhe). KëtO shprehin nuanca përqasjeje, krahasimi, ndonjëherë kundërie të lehtë, ndonjëherë edhe shkallëzimi. Shembëlla: Si në ditët e sotme, ashtu kohët e vjetra, më të shumët e shqiptarëve kanë patur një emër grek, . . a latin e arab, shumë rrallë shqip, mbi të cilin shtonin si llagap emrin e fshatit, a të bajrakut, a të krahinës. (F. Noli). Si Lezja ashtu Roza nuk kishin mujtë me mbyllë sy n'at natë . . . (Nd. Nikaj). Si ushtarët, ashtu edhe oficerët ishin të rinj edhe të papjekur. (F. Noli). Ja kishit punue kaq mbramë, si ti edhe grueja. (Sh. Musaraj). Ushtëria si nga numri, si nga artileria nuk ishte më e vogël se ajo që e rrethoi edhe e mori Stambollin. (F. Noli). Barleti si edhe Antivarinoja ( = edhe Barleti, edhe Antivarinoja) shigurojnë që pas kësaj disfate Shqipëria do të ishte e humbur, sikur Isa bej Evrenozi të kishte baritur kundër Krujës. (F. Noli). Me lokucionin korrelativ jo vetëm . . . po edhe tregohet pesha, rëndësia më e madhe e gjymtyrës së dytë: Barleti dhe Biemmi na thonë që Skënderbeu u përpoq t'i bashkonte forcat me hungarezët jo vetëm në Kosovë më 1448, por edhe në Varnë, katër vjet më parë. (F. Noli). Përdoret edhe lidhëza e përsëritur hem . . . hem. Zor t'ja dalim . . . hem prashitjes hem korrjes. (J. Xoxa). Nëse gjymtyra e parë këpujore është me parafjalë, kjo nuk përsëritet përpara gjymtyrave të tjera. Ajo përsëritet, kur kërkohet të theksohet secila gjymtyrë ose kur gjymtyrat homogjene janë të larguara disa njera prej tjetrës. Shemb.: edhe mbrëmja vinte e qeshur dhe e purpurtë midis gjelbërimevet të para të pranverës dhe ujërave të qeta të liqenit (St. Spasse). Në Shupal, Besh, Selitë, Vilzë, Bastar e kudo populli ngarend në konferenca. (Sh. Musaraj). Oshëtima kthehej e përkthehej nga gajdja, nga gërneta e nga violina siedhe nga britmat . . . e dasmorëve. vsta ts vcEhnr «i ir> më bukur, me nga një strajcë të qëndisur në krah,

GJYMTYRAT HOMOGJENE

7

Kur si kallëzues homogjenë janë trajta foljore të përbëra zakonisht folja ndihmëtare nuk përsëritet në gjymtyrën e dytë:— Po ta provojmë! — e i qe afruar luftarit, i cili, me një shpejtësi të çuditshme, e kish zbërthyer e mbërthyer mitrolozin. (F. Gjata). 7. Gjymtyrat homogjene me raporte kundërshtore. Me raporte kundërshtore dalin të bashkuara nocione në kontrast a të vëna njera përkundra tjetrës, po që s'përjashtojnë njera tjetrën. Dallojmë dy lloj kundër nocionesh. Lidhjet e gjymtyrave homogjene me fjalën bosht mund të jenë të njëjta, po vetë gjymtyrat homogjene të jenë të kundërvëna: ai buzëqeshi, i lidhur, por i gëzuar. Veta për të cilën flitet këtu është i lodhur, edhe i gëzuar. Po kundërvënia mund të qëndrojë në raportin e ndryshëm që kanë gjymtyrat homogjene me fjalën bosht, për njerën të pohohet lidhja reale, për tjetrën të mohohet ajo: Dhe, me qenë që plani i tij ishte ta merrte Krujën meferman dhe jo meforcë, i kërkoi vetëm treqind veta. (F. Noli). Në rastin e parë gjymtyrat homogjene lidhen me lidhëzën bashkërenditëse kundërshtore po, por: . . . i kishte ngritur në këmbë nga gjumi ku i pati hedhur hasha^hi i fjalSs s'i ëmbël, po të pabesë, i poruçnikut serb. (J. Xoxa). Në rastin e dytë është e shoqëruar nga pjesëza mohuese jo gjymtyra e parë ose e dyta, gjymtyrat mund të jenë të bashkuara asindetikisht, ose me një lidhëz këpujore, nëse mohimi bie mbi gjymtyrën e dytë, dhe me një lidhëz kundërshtore, nëse mohimi bie mbi gjymtyrën e parë. Shemb.: Do të vij të martën, jo të mërkurën. Nga blerja e kullës, ku mungon emri i Stanishit, duket që ky, edhe jo Gjergji dërgohet nga koha në kohë me ushtëri shqiptare si aleat i Sulltanit. (F. Noli). . , . pastaj si e panë që plagën e kish të lehtë, jo plagë plumbi, po një të çarë prej guri të mprehtë filluan nga shakatë (Sh. Musaraj). Mundet që, edhe ku mohimi i takon gjymtyrës së parë, të kemi nje lidhëz kundërshtore, duke vënë pjesëzat mohuese s, nuk përpara kallëzuesit: Ai s'ardhi të martën, po të mërkurën. Mund të kemi edhe ndonjë ndërtim tjetër: Pa mjek e pa barna, po me shat e djersë në ballë qe mbajtur në këmbë gjithë atë muaj. (J. Xoxa). Me raporte kundërshtore mund të lidhen gjymtyra të ndryshme homogjene: kryefjalë, kundrina, etj. . . . do ta kishte faruar shpesëria e egër megjithë rrënjë, që të korrje jo bar, por gram, sot. (J. Xoxa). I urti kurrë nuk ngutet, prej burrniet e jo prej tutet. (Proverbat, S. Kolea). Në rastet kur gjymtyrat janë në trajta me parafjalë, parafjala vihet gjithnjë edhe përpara gjymtyrës së dytë. 8. Gjymtyrat homogjene me raporte veçuese. Me të tilla gjymtyra homogjene tregohet se ka në mes dy a më shumë nocionesh papajtueshmëri të tillë, që njera përjashton të tjerat: Nuk marr vesh, xhanë, nga lodhja apo nga çlodhja këndon ky i biri Sulejman Tafilit? (J. Xoxa). Të shumtën e herës me gjymtyrat homogjene veçuese shprehet mundësia e realizimit real vetëm të njerës nga lidhjet me fjalën drejtuese; realizimi i saj e bën të pamundshëm realizimin e gjithë lidhjeve të tjera ose të paktën nuk kërkon realizimin e yre. Gjymtyrat homogjene përkatëse bashkohen me lidhëzat bashkërenditëse veÇuese a, ose, o, ja, apo. Lidhëzat a, ose, o ja mund të përdoren edhe të përsëritura përpara çdo gjymtyre homogjene, nëse kërkohet të theksohet karakteri veçues. Përdoren gjithashtu lidhëzat e përsëritura haj . . haj, qoftë . . . qoftë. Lidhëza apo nuk përdoret zakonisht e përsëritur. Ajo është karakteristike për fjalitë pyetëse, po e gjejmë edhe në mes gjymtyrave homogjene të tjera. Shembëlla: Partizanët e rinj, le të ishin nga fshati apo nga qyteti, le të ishin pleq apo të rinj, le të ishin të mësuar a të pamësuar, në fillim hiqnin keq . . . (F. - — ^ — JI.U.X „:„„+„ „s ^rirvnis nvll ose ah a me

8

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

Gjymtyrat homogjene veçuese mund të çfaqin nocione logjikisht të papajtueshme; në të tilla raste shprehen me fjalë antonime ose njera shoqërohet me një pjesëz mohuese: Është mirë apo keq? Ardhi apo s'ardhi? Raportet veçuese mund të shprehin realitetin e tërë lidhjeve me fjalën drejtuese, që realizohen secila më vehte, ato përjashtojnë njëra tjetrën vetëm në kushte të caktuara, p.sh. nuk realizohen njëkohësisht, po njera pas tjetrës a këmbyerazi. Gjymtyrat homogjene me raporte veçuese të këtij lloji zakonisht bashkohen me lokucionin korelativ herë . . . (e) herë: Faikut, që s'rrinte në një vend, por kalonte herë në krye të skuadrës e herë nga fundi, i zuri veshi fjalët e komandantit. (Sh. Musaraj). Xhandarët serbë vinin herë në mes të natës, here' në mëngjez, herë në drelë e herë në mbrëmje. (J. Xoxa). Ai hynte e dilte në dhomë i gëzuar si fëmijë, dnke sellë herë ndonjë lakror, që e kishin pjekur fët e fët gratë andej matanë, me duartë e tyre të shpejta, herë ndonjë xham me dhallë, her'ë ndonjë misur me turshi e herë ndonjë tas me narden të tretur në ujë e përzier me pak sheqer. (F. Gjata). Mund të shprehen raporte veçuese të kufizuara, të kushtëzuara, në raste të caktuara edhe në gjymtyra homogjene të bashkuara me lidhëzat e zakonshme veçuese të përsëritura: Ai vjen çdo javë, a të shtunën, a të djelën ( = herë të shtunën, herë të djelën). Edhe në gjfmtyrat hcmogjene veçuese me parafjalë, parafjala persëritet përpara çdo gjymtyre. 9. Gjymtyrat homogjene me raporte përmbyllëse. Ndeshen shumë rrallë, sidomos si cilësorë, kallzues emërorë, por edhe si plotës rrethanorë. Një cilësi, një rrethanë mund të jetë pasojë e një cilësie, e një rrethane tjetër. Përgjithësisht elementi i dytë shpreh diçka që rrjedh që është përfundim i elementit të parë. Shembëlla: Ai është punëtor e sistematik, prandaj i sigurtë në provimet. Punën që më dhe do ta kryej brenda muajit, pra para afatit. Shpesh gjymtyra përmbyllëse ka edhe kuptimin sqarues ndaj fjalës së grupit të fjalëve të bashkërenditura më të. Gjymtyrat homogjene me raporte përmbyllëse bashkohen me ndajfolje — lidhëzat përmbyllëse pra, prandaj shoqëruar ose jo nga një lidhëz këpujore. 10. Çështja e kallëzuesve foljorë homogjenë. Është për t'u parë veçant çështja e kallëzuesve foljorë homogjenë, si çështje problemore që ka gjetur dhe gjen zgjidhje të ndryshme. Ka gramatikanë që nuk e pranojnë mundësinë e homogjenisë së kallëzuesve foljorë, dhe sa herë që ka dy a më shumë të tillë, që vijnë njeri pas tjetrit, i marrin si fjali më vehte, edhe kur kanë një ose disa gjymtyrë të përbashkëta. Të tjerë i pranojnë kallëzuesit foljorë homogjenë dhe, duke marrë si kriter të përcaktimit qëndrimin e njëjtë ndaj një fjale—bosht të përbashkët, marrin si homogjenë kallëzuesit, gjithësaherë kanë një a disa kryefjalë të përbashkëta, edhe kur secili prej tyre ka gjymtyra të dyta të ndryshme. Marrja për bazë e një kriteri kaq të gjërë i përzien gjymtyrat homogjene me fjali. Si kallëzues foljorë homogjenë ne marrim vetëm ata që kanë të i.jëjtin qëndrim ndaj gjithë gjymtyrave të lidhura me to, si ndaj fjalëve vartëse, si ndaj fjalëve të varura, kur kanë pra kryefjalë të përbashkëta, por edhe kundrina a plotës rrethanash të përbashkët nëse ka të tillë. Shembëlla: Teuta e kishte larë, fshirë e pastruar si më mirë dhomën. Qingjat e vegjël, tue kërcye e tue u hjedhë nëpër livadhe, kullosin me shend barin e njomë që ka gjelbëruar fushat. (L. Gurakuqi.). 11. Përshtatja e kallëzuesit me kryefjalët homogjene. Kur kemi dy a më shumë v^ofjois k^mnnjoni ta niir«fit cnnmës me raporte këpuiore, kallëzuesi vihet në

GJYMTYRAT HOMOGJENE

9

Kur kryefjalët homogjenë këpujorë janë të numrit njëjës, kallëzuesi vihet përgjithësisht në shumës, nëse është vendosur pas tyre: Jeshili i errët i fletëve të panxharit, kaltërsia e qiellit, prarimi i pyjeve e i brigjeve, shkëlqimi i ujërave, që rridhnin nga mali, humbën në muzgun e mbrëmjeve. (F. Gjata). Kur është i vendosur përpara, kallëzuesi më shpesh përshtatet me kryefjalën më të afërt e vihet në njëjës, por mund të përshtatet edhe me tërësinë e kryefjalës e të vihet në shumës. Shembëlla: Sa më pëlqen blegërima, zëri i ëmbël i bagëtisë, qengji e kçci i bukur, që rri në gjunjë e pi sisë. (N. Frashëri). Rreth një tryeze përballë dhomës qëndronin — Lytua dhe Skënderi. (F. Gjata). Kallëzuesi mund të vihet në njëjës, edhe kur është vendosur pas kryefjalëve, nëse këta shënojnë një objekt të vetëm: Kyçi dhe kryeporta e Shqipërisë ish tani në duart të armikut. (F. Noli), ose nëse kërkohet të theksohet lidhja e kallëzuesit me çdo kryefjalë: Gjithë fushat e malet blerimi i mbuloi, livadhi e pema gjithkush lulëzoi. (N. Mjeda). Me kryefjalët homogjene këpujore të bashkuar me lidhëzën mohuese as, përshtatja bëhet me secilën kryefjalë më vehte dhe kallzuesi vihet në njëjës, nëse kryefjalët janë në njëTis:... armikut nuki mbeti as emri as shenja në fushat tona.. (F. Noli). Po as njeri as tjetri nuk ishte nga ata që i prapsen armikut. (id.). Kur kryefjalët homogjene këpujore të numrit njëjës bashkohen me lokucionet korelative si. . . si, si. . ashtu (edhe), si . . .edhe, aqë sa (edhe), kallëzuesit vihen në njëjës, por edhe në shumës: Po si njeri si tjetri kërkote.. . (Nd. Nikaj). Ja kishit punue keq mbramë, si ti si grueja. (Sh. Musaraj). Aqë Barleti, as edhe Antivarinoja shigurojnë që. . . (F. Noli). Ndërsa kur bashkohen kryefjalët homogjene me lokuci. onin korelativ jo vetëm. . por (edhe), kallëzuesi vihet gjithnjë në njëjës: Jo vetëm Agroni, por edhe Teuta e kishte dëgjuar këtë. Me kryefjalët homogjene me raporte kundërshtore, kallëzuesi vihet në njëjës, duke u përshtatur me kryefjalën më të afërt. Kështu ndodh përgjithësisht edhe me kryefjalët homogjenë me raporte veçuese. Shembëlla: . . . ky edhe jo Gjergji dërgohej nga koha në kohë me ushtëri shqiptare. (F. Noli). Po të jenë kryefjalët homogjene vetash të ndryshme, folja e kallzuesit vihet në vetën e parë shumës, kur kryefjalët janë të vetës së parë e të dytë ose të tretë dhe kur kryefjalët janë të vetës së dytë e të tretë vihet në vetën e dytë shumës. Shemb.: Vetëm ti edhe unë s'e kemi parë këtë çfaqje. Unë dhe Skënderi do fi ngjitemi ditën e djelë malit të Dajtit. Ti dhe Genci të vini pasdreke tek unë. 12. Kallëzuesi emëror mbiemër vihet në numrin shumës kur kryefjalët homogjene këpujore janë të numrit shumës. Kur janë gjinish të ndryshme, ai vihet në trajtën e gjinisë mashkullore shumës. Shembëlla: Molla dhe rrushi janë të ëmbël. Kur kallzuesi emëror është emër, me kryefjalë homogjene këpujore të numrit shumës a njejës, ai vihet të shumtën e herës në shumës, por s'janë të paka edhe rastet kur kuptimi konkret i tij a ndonjë arësye tjetër kërkon të vihet në njëjës: Montatori dhe vetmija janë dy gfëra që nuk rrinë dot bashkë. . . (I. Kadare). Organizimi dhe stërvitja e një ushtrie ishte vepra më rëndësore së cilës ju përvesh Skënderbeu . . . (F. Noli). 13. Përshtatja e cilësorit të gjymtyrave homogjene. Kur gjymtyrat homogjene janë të numrit shumës. cilësori i tvrs vihpt në shnmpc Hhp n? traitsn e niinic£ cs ^mi-it

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

11

GJYMTYRAT HOMOGJENE

10 S h e m b ë l l a : Vendet e ndryshme dhe regjimet e ndryshme shtypëse kanë patur gjyqet e tyre. (I. Kadare). Kur gjymtyra homogjene janë të numrit njëjës, cilësori i përshtatet në numur edhe në gjini emrit më të afërt: E pritën me nder e dashuri të madhe. Kur cilësorit i takon të vihet përpara gjymtyrave homogjene, ai duhet të përsëritet përpara çdo emri e i përshtatet atij në numër e gjini: Zgjidhni me' të mirët fiq e më të mirat dardha. 14. Fjalët përgjithësuese me gjymtyrat homogjene. Një fenomen sintaktik i lidhur me gjymtyrat homogjene është ai i fjalës përgjithësuese. Pranë tyre mund të ketë një gjymtyrë që të shënojë në tërësi, atë që shprehet në mënyrë të zbërthyer nga vargu i këtyre gjymtyrave homogjene. S h e m b ë l l a : Kapedanët më të dëgjuar, që muarnë pjesë ishin këta: Gjergj Araniti i Kaninës, Andrea Topia, stërnipi i Karl Topisë, kryezoti i Shkurisë, krahinë midis Krujës edhe Durrësit, me dy të bijtë dhe me të nipin Tanush Topia; Theodor Korona, Kryezoti i Beratit, me disa krerë të tjerë të Myzeqesë; Gjergj Stres Balsha, i nipi i Skënderbeut nga e motra Jella, kryezoti i Misisë, krahinë midis Krujës dhe Leshit; Pali dhe Nikolla Dukagjini, kryezotët e Dukagjinit. . . (F. Noli). Raporti në mes fjalës përgjithësuese dhe vargut të gjymtyrave homogjene karakterizohet nga fakti se fjala përgjithësuese shënon një nocion të përgjithshëm a një tërësi, ndërsa gjymtyrat homogjene nocionet më të veçanta të lidhura me këtë nocion elementët e kësaj tërësie; kështu mund të kemi raporte të llojit ndaj gjinisë, të njësive individuale ndaj një tërësie të përbërë, të pjesës ndaj së tërës, etj. S h e m b ë l l a : Atje nëpër skelat prej kartoni të hollë dhe në shiritat e manjetofonit ishin të gjitha: daullja që buçiti gjer në mëngjez, krushqit mbi kuaj, duvaku që mbulon fytyrën e nuses. (I. Kadare). Secili ka sjellur dhuratën e dasmës: një pogaçe të madhe, edhe ndonjë gjë tjetër, sipas takatit, ndonjë grusht oris, ndonjë peshk të thatë, ndonjë llambë. (St. Spasse). Gjymtyrat homogjene zbërthejnë, konkretizojnë përmbajtjen e nocionit të shprehur prej fjalës përgjithësuese, ndërmjet tyre vendosen lidhje përcaktonjëse e përcaktuese — sqaruese. Ato përcaktojnë nocionin e fjalës përgjithësuese që përmbush të njëjtin funksion sintaktik si ato. Nga kjo ato herë herë afrohen me ndajshtimin ose edhe përpjekin me të. Si fjalë përcaktuese gjymtyrat homogjene mund të dalin pranë çdo gjymtyre fjalie. S h e m b ë l l a : I ndihmuar prej të tre bijve, Strasimirit, Gjergjit dhe Balshës II, u zgjat në Malin e Zi nga Veriu dhe në tërë Gegërinë nga lindja dhe nga juga. (F. Noli). Nga kjo martesë, Gjon Kastrioti pati pesë vajza: Marën, Vlajkën, Angjelinën, Jellën edhe Mamicën dhe katër djem: Stanishin, Reposhin, Kostandinin dhe Gjergjin. (F. Noli). Raportet logjike midis fjalës përgjithësuese ndaj gjymtyrëve homogjene shpehen në mënyrë vecanërisht të qartë në ligjëratën shkencore. Në stilet e tjera, veçanërisht në lartësinë artistike, janë më pak të dallueshme, e mjaft herë errësohen. S h e m b ë l l a : Fjalia ka dy gjymtyra themelore; kryefjalën dhe kallëzuesin. Ai ishte kudo: tek qoshja e errët e kullës, tek rrudhat e babës, tek udhëkryqi ku niste udha e madhe. . . (I. Kadare). Në sallën e fabrikës së tezgjahut. . — janë ekspozuar prodhime të ndryshme të kombinatit: basme, dok, kabardinë. (id.). " " " " ^aVnnisht vendosen përpara vargut të gjymtyrave homogje-

rrinin si retë e dimrit mbi dasmën. (I. Kadare). Kur vihen përpara, shqiptohen me një intonacion paralajmërimi dhe në të shkruar ndahen përgjithësisht në dy pika. Mund të ndahen nga gjymtyrat homogjene edhe me presë. Fjalët përgjithësuese zakonisht përdoren në gjymtyrat homogjene këpujore dhe theksojnë bashkësinë e tyre. Ndonjëherë mund t'i gjejmë edhe me gjymtyrat homogjenc veçuese të përjashtimit të kufizuar. Nuk përdoren me gjymtyrat homogjene kundërshtore. Si fjalë përgjithësuese dalin shpesh përemra e ndajfolje me kuptim shumë të përgjithshëm si të gjithë, të tërë, kudo, kurdo, etj., ose emra me kuptim shumë të gjërë, numrorë si edhe përemrat dëftorë këta, këto. Shembëlla:. . . lirinë e kishit, në kraharor, në ballë, në shpatë dhe në ushtat. (F. Noli) edhe përjashta ishin flakur plaçka të ndryshme: kade të përmbysura, shtëmba të thyera, strajca të ngrisura, velenxe, lugë, pjata e sende të tjera përmbi plehërishte, përmbi gjerdhe, përmbi oborr e ku jo. (St. Spasse). Dy partizanë, njeri nga Vinçani e tjetri nga qyteti u vranë. (F. Gjata). Nga ushtarët e tjerë u çquan: Andon Misiaçi, Frano Kaleti, vëllezërit Marin dhe Frano Spani, Pal Maneshi, Nikoll Vasiçi, Luka Sani, Andrea Përllati dhe Lazar Shqahu. (F. Noli.).

•v

FJALË E GRUPE FJALËSH GRAM. TË PALIDH. ME GJYMTYRAT E FJALISË

FJALË E GRUPE FJALËSH GRAMATIKISHT TË PALIDHURA ME GJYMTYRAT E FJALISË 1. Fjalia, si e kemi parë, është e përbërë prej një vargu fjalësh të bashkuara ndërmjet tyre dhe lidhje kuptimore e lidhje gramatikore nënrenditëse, duke u formuar togje fjalësh me raporte të ndryshme. Po ajo mund të" përfshijë edhe fjalë e grupe fjalësh, të cilat, sado të lidhura nga kuptimi me përmbajtjen e fjalisë së cilës i përkasin, nuk lidhen gramatikisht me gjymtyrët e saj. Ato përgjithësisht i referohen gjithë fjalisë dhe karakterizohen nga lidhja relativisht e dobët me këtë. Kjo pasqyrohet edhe në intonacion. Këto fjalë e grupe fjalësh zakonisht veçohen me pauza. Kur janë të vendosura në mes të fjalisë, ato ndërpresin vijën intonacionare të saj. Të tilla fjalë e grupe fjalësh përmbushin funksione të ndryshme. Dallohen tri lloje kryesore të tyre: 1) plotësi thirror ose apostrofa; 2) fjalët e ndërmjetme; 3) pasthirrmat. PLOTËSI THIRROR 2. Fjala ose togu i fjalëve që shënon vetën e vetat kujt ja drejton drejtpërdrejt fjalët e tia folësi, quhet plotës thirror ose apostrofë. S h e m b ë l l a : Unë jamë bojaxhi, o Met. T 1 je mësues. (Dh. Shuteriqi). Plotësi thirror kërkon të tërheqë vemendjen e një vete os e të disa vetave, që janë të pranishëm, në atë që thuhet, të fusë atë ose ata në bisedë. Plotësi thirror shprehet me një emër a përemër të rasës thirrore, të shoqëruar ose jo nga pjesëza o a ndonjë pjesëz tjetër analoge, pa lidhje sintaktike me fjalët e tjera të fjalisë, më shumë me një emër të përveçëra njeriu, por edhe me një përemër vetor të vetës së dytë, me një emër të përgjithshëm, sidomos farefisnie, gjendjeje shoqërore, profesioni, funksioni. S h e m b ë l l a : Jemi ne, o Hajdar, — thirri Xhemali (Dh. Shuteriqi). Andaj, o bir, me të shkelur të muajit, do të shkosh në Fier. . .—Unë, baba, nuk shkoj nga fshati. (J. Xoxa).— Po kjo, gjysh, nga ka ardhur? Po këtë, o gjysh, kush e ka dërguar? Po kësaj, o gjysh, si i thonë? Po kjo ç'është, o gjysh? (F. Gjata. — As na këndoni një këngë, o djem të rij, të ndihemi të gjallë. . (K. Kristoforidhi). Doktor, kam temperaturë të lartë.— Ama ti qenke, zoti nëntoger? (Sh. Musaraj). Plotës thirror mund të jetë edhe një emër frymori, i përveçëm apo i përgjithshëm. — Këtu, Babo!. Hani, moj bagëti, hani, kur të vdes do të më qani. (Çajupi). Këndona, bilbil, këndona. . . (Populli). Si plotës thirror përdoret shpesh herë, e kjo më shumë në gjuhë letrare, edhe një emër sendi që del i personifikuar. Përgjithësisht është një emër gjeografik, i përveçëm a i përgjithshëm ose një emër abstrakt, por herë—herë edhe ndonjë emër tjetër, si emër bime, etj. S h e m b ë l l a : O vëndëthit ~-;+a r>r;to e bekuar, Skënderbenë ju mendjen . . . Mendje, ma dëfreni. merr fushat (N. e Frashëri). malet. . .

13

Plotës thirror mund të jetë ndonjëherë edhe një përemër vetor, i ndjekur nga një plotës thirror emëror, zakonisht i zgjeruar: O malet e Shqipërisë eju o lisat e gjatë,. . do të këndonj bagëtinë që mbani ju e ushqeni (N. Frashëri). Mund të përdoret si plotës thirror edhe ndonjë mbiemër në rolin e një emri. . i tha: "Ç'bën, ojetëgjatë,. . ." (N. Frashëri). Me këtë lloj plotësi thirror thirret një vetë me një tipas të brendshëm, herë—herë ipet edhe ndonjë vlerësim shprehës. Ndonjëherë plotësi thirror, jo vetëm thërret, tërheq vemendjen e këtij ose atij njeriu, të këtyre ose atyre vetave, por shpreh edhe lidhjen, qëndrimin e folësit ndaj atij ose atyre. Kjo del me përdorimin e fjalëve të farefisnisë, të lidhjeve shoqërore, etj.: Dëgjo, or vëlla, me jemi të rrethuar. . . 3. Plotësi thirror mund të jetë i pazgjeruar, i shprehur vetëm me një fjalë a tog fjalësh të qëndrueshëm, ose i zgjeruar me fjalë plotësuese, përcaktor a ndajshtim ndonjëherë edhe me ndonjë rrethanor. S h e m b ë l l a : Jeni lodhë, dallëndyshe fshkreta, je molisë, i ziu bylbyl.. (N. Mjeda). O moj vashë e Shqipërisë, që më rri duke mejtuar, pa i xhvish rrobat e zizë. . (N. Frashëri). Ti, Alqi, shoku im i vogël ish nga ata nxënës që. . . shkruanit në dërrasat e zeza të shkollavet: "Poshtë Italia, do të fitojmë!" Burrë, Uran, Kont i Matit, të lumtë dora, ç'fitove! (N. Frashëri). Plotësi thirror ose fjala që e përcakton atë mund të plotësohen edhe prej fjalie të tërë përcaktore: O nëna të shtrenjta që na kini rritur me aqë mundime e që në lulen e jetës na përcuallët maleve për të fituar lirinë! (F. Gjata). Plotësi thirror ze një vend të veçantë në fjali, është jashtë lidhjeve gramatikore me gjymtyrat e fjalisë. Ai, bashkë me përcaktorët e tij, kur ka të tillë, vcçohet me anë të intonacionit. Zakonisht plotësi thirror nuk del fare i shkëputur në shqiptim nga fjalia me të cilën lidhet për nga kuptimi. Ai mund të ndodhet si në krye, si në fund të kësaj fjalie, ose edhe të hyjë në mes të saj. Kur është në krye, shqiptohet me një intonacion thirrës të dobët, ndahet prej fjalisë me një pauzë që në të shkruar shënohet me presë: O Bajram bajrak i gjallë, more nam me gjak në ballë. (F. Noli). O fushëza pëllore, që m'ushqeni Shqipërinë, do të këndonj bukurinë tuaj dhe bujqësinë. (N. Frashëri). Në fund të fjalisë plotësi thirror ndahet qartë me pauzë. Mund të shqiptohet pa një theksim të veçantë, por edhe me një theks të fortë e një intonacion thirrmor. Si shenja pikësimi përdoren, para tij, presa-e pas tij shenja që kërkon natyra e fjalisë: pika, nëse është fjali dëftore, pikëpyetja nëse është fjali pyetëse, dhe pikëçuditja, po qe fjali thirrmore. S h e m b ë l l a : Po mund të kenë nxjerrë fuqi dhe në anë të tjera, more shok. (Sh. Musaraj). Nuk po më njeh, si duket, o Velo?. Bëfshi natën e mirë, o shokë! (K. Kristoforidhi). Kur më pas vjen një fjali tjetër e së njejtës frazë, në vend të pikës. përdoret presa ose pikëpresa; kij mendjen, burrë, mos na turpërosh. (St. Spasse),' Jeni lodhë, dallëndyshe të shkreta, jo molisë, i ziu bylbyl; aty pushoni n'streh ku u gjeta. (N. Mjeda). Kur hy në mes të fjalisë, plotësi thirror shqiptohet me intonacionin ndërkalljeje (me ton të ulët dhe me ritme të shpejtuar), ndahet me pauza nga pjesët e tjera të Fjalisë, në të shkruar vihet midis dy presash: Unë, o Col, një gjë nuk e kuptoj mirë, — foli Miti. (Dh. Shuteriqi). 4. Në disa raste plotësi thirror del i shkëputur fare e më vehte. Karakterizohet

14

SINTAKSA E GJTJHËS SHQIPE

raste ai përdoret shpesh në krye të një ligjërate dhe i referohet gjithë kësaj e jo vetëm fjalisë e frazës që vjen pas. P.sh. Kapedanë dhe ushtarë trima! S'është as e re as e panjohur pamja që kam sot përpara syve. (F. Noli). Plotësi thirror mund të përdoret edhe vetëm, me vlerën e një kumtimi. Rasti më i zakonshëm është ai i thirrjes së afërt me një urdhër. Kështu në klasë mësuesi shpesh shqipton vetëm emrin e nxënësit që ngre për të pyetur: Petrit Skënderi! në vend: që të thotë: Të ngrihet, të vijë Petrit Skënderi. Plotësi thirror mund të shprehë edhe ndjenja të ndryshme (qortim, kërcënim, etj.) Të tilla raste përbëjnë plotësin thirror— fjali. S h e m b ë l l a : — Lumtë! Lumtë! — i thirri Petriti, me të ardhur në vete. (Ali Abdihoxha) — Mehmet/ — Thirri liozi.. — Ç'bën kështu, o i marrë! — dhe e rrëzoi përdhe. . . (F. Gjata). Mund të kemi edhe plotës thirrorë homogjenë. Këta mund të shënojnë veta a sende të ndryshme a të jenë plotës thirrorë homogjenë të mirëfilltë: Mbajeni mend ju, o lugina, o gryka, o fshatra të djegura (P. Marko); ose të shënojmë të njëjtën vetë a send duke qënë piotësi i dytë i lidhur më të parin edhe me raporte deri diku përcaktore: popo! kështu pse më vinë përpara syve pa pushim, o ditët e djalërisë, o moj kohëz e të rit tim (N. Frashëri). Në mjaft raste plotësi thirror mund të afrohet me ndajshtimin ose të pjekë me të. Kështu kur kemi dy plotës thirrorë nga të cilët i pari është shprehur me një rër'mër vetor: O malet e Shqipërisë e ju, o lisat e gjatë, fushat e gjëra me lule, q'u kam nd;r ment dit' e natë, ju, brigje, bukuroshe e ju, lumenjtë e kulluar, çuka, kodra, brinja, gërxhe dhe pylle të gjelbëruar, do të këndonj bagëtinë që mbani ju e ushqeni. (N. Frashëri). Plotësi thirror emër mund të vijë pas një përemri vetor me funksion kryefjale e të zbulojë përmbajtjen e tij: Ti Shqipëri më ep nderë, më ep emrin shqipëtar. (N. Frashëri). Ju, bij të vegjël të Shqipërisë, sa vjet të hidhur kaluat nga shkaku i luftës. FJALËT E NDËRMJETME 5. Fjalë të ndërmjetme quhen ato fjalë e togje fjalësh që nuk hyjnë në strukturën e fjalisë, nuk i sjellin ndonjë gjë të re plotësuese shprehjes së mendimit, po japin një të dhënë suplementare duke çfaqur zakonisht qëndrimin e folësit ndaj mendimit të shprehur. Fjalët e ndërmjetme mund të shprehin vlerësimin e tij, karakterizimin që i bën ai mënyrës së formulimit, lidhjen logjike që vendos ai midis këtij mendimi e mendimeve të mëparshme, e t j . . . S h e m b ë l l a : Nesër, sipas te' dhënave të shërbimit meteorologjik, do të ketë kohë të mirë. Dhe të gjithë, përçudi, tek ai i ngulën sytë (P. Marko). Asnjeriu, pa pikë dyshimi, nuk mund t'i shkonte nëpër mend se ai tani ish aqë larg Beratit. (Dh. Shuteriqi). Për fat të mirë. puna zuri të na ecte mbarë. (H. Petrela). Fjalët e ndërmjetme shqiptohen me një intonacion ndërkalljeje. Kjo tregon se në fjali hyn diçka e një natyre tjetër, e cila ndërpret vijën e intonacionit që bashkon gjymtyrët e një fjalie. Intonacioni i ndërkalljes karakterizohet nga tempoja e shpejtë e ligjërimit, nga theksimi i dobët, shqiptimi me një ton më të ulët e përgjithësisht nga vecimi me pauza. Kjo u jep fjalëve të ndërmjetme karakterin e një elementi heterogjen në fjali, herë herë të një shtojce. Fjalët e ndërmjetme që kanë përdorim - T„»™iipn e- të mos shauhen qartë në intonacion.

FJALË E GRUPE PJALËSH GEAM. TË PILIDH. ME GJYMTYRAT E PJALISË

15

Zakonisht fjalët e ndërmjetme i referohefi gjithë fjalisë. Ndonjëherë mund t'i referohen një gjymtyre të fjalisë; atëhere qëndrojnë përpara ose pas saj dhe në shqiptim janë të bashkuara më të: Ai ndofta do të vijë. Këtu fjala e ndërmjetme ndofta i referohet kallëzuesit do të vijë. Fjalët e ndërmjetme mund të zenë në fjali vende të ndryshme, të hyjnë në mes të fjalisë, të rrijnë në krye të saj, ndonjëherë edhe në fund. S h e m b ë l l a : Unë do të mungoj të paktën një javë. (P. Marko). Të pakt'ën, të kishin një cigare! Tëpaktën t'u jepnin një pikë ujë. (P. Marko). Po luftë i thotë, fundi. (Sh. Musaraj). 6. Nga kuptimi që kanë, dallohen kategori të ndryshme fjalësh të ndërmjetme: 1) Fjalë të ndërmjetme me kuptim modaliteti, që shprehin qëndrimin e folësit për shkallën e vërtetësitë së kuptimit të dhënë, bindjen, sigurinë e tij (si p.sh. vërtet, pa dyshim, domosdo, me siguri, sigurisht, natyrisht, pa tjetër, etj.) ose rezervat e kufizimet e tij (p.sh. gjasësisht, ndofto, mbase, mundet, të thuash, thuajse, etj.). Këtu ka një gamë të tërë kuptimesh nga bindja e plotë në mosbesim, dyshim, nga sigurimi në pohimin me rezerva e në parasupozim. S h e m b ë l l a : Të mos e kish mbyllë kurrë, po ndofta mirë do kish bërë. (Dh. Shuteriqi).— Po ti? Vërtet mendon të nisesh që tani për në brigadë? — Pa tjetër, shoku Hysen. (Sh. Musaraj). Sikur po e tepron, më duket. (Sh. Musaraj). S'kish ndryshuar fare Ganiu, të thuash. (Dh. Shuteriqi). Asnjeriu, papikë dyshimi, nuk mund t'i shkonte nëpër mend se ai tani ish aqë larg Beratit. (Dh. Shuteriqi). Dhe, nëtë vërtetë, ditën e dytë. . . nga ana e Shëngjergjit u dëgjua zlvjrmë tankcsh. (Sh. Musaraj). Nga dera hyri edhe i gjashti, si duket më i vogli. . . (F. Gjata). Çfarë shoku patëm ne në Vlorë? Thuajse qemë vetëm. (Dh. Shuteriqi). 2) Fjalë të ndërmjetme që shprehin një vlerësim afektiv të kumtimit prej folësit (gëzim, kënaqësi, keqardhje, pikëllim, habi, etj.) si: për fat të mirë, për fat të keq, për çudi, për bela, etj., ose një vlerësim logjik, karakterin e zakonshëm të faktit të kumtuar, theksimin e rëndësisë së tij, etj. si: domosdo; zakonisht përgjithësisht, sipas zakonit, nëpërgjithësi, për më tepër, poende, bile, sidomos, mbi tëgjitha,parasëgjithash, ndër të tjera, veçanërisht, të shumtën, etj. S h e m b ë l l a : Rrugës përpiqesha të sillja ndër mend melodinë e atyre këngëve që dëgjova, po, përçudi, asnjerën nga ato s'e mbajta mend. (H. Petrela). Për fat të mirë, puna zuri të na ecte mbarë. (H. Petrela). Donte të hynte në Vlorë domosdo. (Sh. Musaraj). Jetoi nja dy javë nëpër fshatrat pranë Kuçovës, në shtëpitë e punëtorëve, sidomos në Kozare, në Polovinë, në Drizë. (Dh. Shuteriqi). Ka punuar shumë kohë shoqja Vefa. Me shokun Hysejn bile. . . (Sh. Musaraj). 3) Fjalë të ndërmjetme që shprehin qëndrimin e folësit ndaj mënyrës së formulimit të kuptimit, karakterizojnë këtë për ligjin e përdorimit të një fjale, rektifikojnë një term të përdorur, etj., si: shkurt, mefjalë t'ë tjera, me një fjalë, si t'ë thuash, më mirë: Shkurt gjemia po mbytej, koha për ta braktisur atë s'priste më. (Sh. Musaraj). Me fjalë të tjera, ngjalli një Perandori iliriane, e cila ishte të paktën pesë herë më e madhe se Shqipëria e Konferencës së Londrës më 1913. (F. Noli). 4) Fjalë të ndërmjetme që shprehin lidhjen logjike midis pjesëve të ndryshme të kuptimit të dhënë ose ndërmjet këtij dhe një kumtimi të mëparshëm (përfundim, sintezë, përgjithësim, sqarim, kundëri, përqasje, lejim etj.), si: për pasojë, në këtë mënyrë; kështu, më nj'anë, m'anë tjetër, së pari, në radhë të parë pastaj, më në fund, fundi,

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

FJALË E GRUPE FJALËSH GRAM. Tfi PALIDH. ME GJYMTYRAT E FJALISË

1 •

16 S h ë m b ë l l a : Thuaj që je i urdhëruar të mos tregosh, se është ilegal, pak a shumë me rëndësi, dhe u kuptuam. . . Fundi, mua më pëlqejnë njerëzit që janë të vendosur në idenë e tyre. (Sh. Musaraj). Axhë Ramadani më nfanë, Agimi në tjetrën, po edhe Vasua e veçanërisht urdhërat e kryeinxhinierit ja lehtësuan punën. (Dh. Shuteriqi). Ke parë ti? S'i bëhët vonë fare! Vo,fundi ifundit, mirë e ka, ja kështu duhet të jetë njeriu në jetë! (H. Petrela). Ti, bie fjala, a je i zoti të sulmosh çetat? (P. Marko). Fundja, i vdekur isha dhe i vdekur do të mbetem. . . (P. Marko). Po nuk na the se Shqipëria, të pesëqind vjetët që ish nën Turqinë, të pesëqind vjetët luftoi. . . Pastaj, ti harrove se kush ja theu kokën Italisë në Vlorë aty e njëzet vjet më parë. (Dh. Shuteriqi). E treta, manuskripti i Spandugino Kantakuzenit është shkruar më 1535, dome.hanë gjashtëdhjetë e shtatë vjet pas vdekjes së Skënderbeut. Pra nuk është dëshmimi i një kohëshoku. (F. Noli). Vajza ngriti supet e pakënaqur. Domethënë përsëri do të ketë avaze me ta, — murmuriti. (Sh. Musaraj). — Momë Hatija e kuptonte ç'desh t'i thotë e bija e qante ahere fshehurazi, sepse diçka e qërtonte përbrenda.. Prap ajo nuk guxonte ta nxjerrë vajzën. (Dh. Shuteriqi). Sidoqoftë, puna më e parë ish të gjendeshin të dy personat. (Sh. Musaraj). Disa fjalë të ndërmjetme të këtij Uoji janë shumë afër lidhëzave e ndajfoljeve. ndonjë përdoret edhe si lidhëz a ndajfolje ose pjek me to, (kështu, pastaj, prandaj, prap, megjithatë, përkundrazi, etj.). 5) Fjalë të ndërmjetme që tregojnë burimin e kumtimit. Kjo bëhet ose për të përforcuar çka thuhet me referimin në një autoritet ose, përkundrazi, për të mos marrë folësi, autori, përgjegjësinë për vërtetësinë e faktit që kumton. Si fjalë të tilla përdoren shprehjet si: sipas (akëcilit), sipas fjalëve (të akëcilit), sipas mendimit (të akëcilit) etj. S h e m b ë l l a : Me siguri, sipas mendimit tim, do të kishim vajtur në shtëpinë e tyre.. . (H. Petrela). Emira e shikoi me bisht të syrit dhe i yuri re se ai, kur fliste, i dridheshin nofullat e duart dhe kjo, sipas tjj, kishte kuptimin që ai mbron me pasion të madh një çështje të drejtë. (Sh. Musaraj). Do e kesh vështirë, sipas informatave që kemi. Pas mejtimit të Hopfit, ky Branillo Kastrioti ka qenë stërgjyshi i Skënderbeut. (F. Noli). Për shembëll, sipas dëshmimit të Gjon Muzhanit, e ëma e Vojsavës ishte nga dera e Muzhaqëve. (F. Noli). 6) Kemi dhe fjalë të ndërmjetme të tjera: fjalë te' ndërmjetme që tërheqin vëmendjen mbi diçka, saktësojnë mëshumë, si: vetëm, tamam,pikërisht, etj. fjalë të ndërmjetme që shprehin betim, etj. S h e m b ë l l a : Vetëm ky mendim e tmerronte nënën. (Dh. Shuteriqi). Ahere ish një vajzë e madhe, tamam për t'i martuar (Dh. Shuteriqi). — Jo, më erdhi shumë inat, përfjalë të nderit, se qenka njeri që s'të bëka mall fare! — tha ai me zë të dëshpëruar.. (H. Petrela). Më vjen keq, për nder. (Sh. Musaraj). Po, besa, fund i dhashë. (id).. Po edhe Petriti ama s'është maskara, siç e quan ti. (id.). Si shihet si fjalë të ndërmjetme përdoren ose pjesëza që janë tipike për këto funksione (fundi, sidomos, domosdo, etj.). ose pjesë të ndryshme të ligjëratës që në kushte të caktuara dhe në ndërtime të caktuara, dalin me rolin e fjalëve të ndërmjetme. Mund të kemi si fjalë të vetme si togje fjalësh. Kemi fjalët e ndërmjetme të tipit emëror e përemëror, me ose pa parafjalë (për pasofë, sipas tij, etj.),. Fjalët e ndërmjetme të tipit ndajfoljor (për fat të mirë, shkurt, etj.), fjalët e ndërmjetme të tipit foljor (domethënë, mundet, bie fjala, etj.). Ndonjë shprehje e tipit të fundit mund të ketë ose pa e marr pak a shumë vlerën e një pjesëze, po ka edhe raste që janë në kapërcyell i;:—:„*„„ Aua fiaiiv^ të ndërmjetme si duket, etj.).

kumtimit, po sjellin sqarime shoqëruese, plotësuese, të dorës së dytë. Si fjalët e ndërrrJ2tmeato shqiptohen meintonacion ndërkalljeje, dalin të lidhura dobët me fjalinS. Por nuk janë jashtë strukturës së fjalisë, janë për nga format e tyre gramatikisht të lidhura me gjymtyrët e fjalisë, janë vetë gjymtyra, që, për një arësye a për një tjetër, janë hedhur në një plan të dytë e kanë marrë karakter shtojcor. Si fjalë të ndërlikuara mund të dalë zakonisht çdo gjymtyrë e dytë e fjalisë. Këto veçohen në shqiptimin me pauza të ndieshme dhe në të shkruar ose vihen në mes dy lidhëzash shoqëruar me presa, ose futen në parantezë. S h e m b ë l l a : Hajdarin e muar ushtar (më 1915) e momë Hatijes me Nadiren sikur u muar kokën. (Dh. Shuteriqi). Gjermanët po grumbullonin forca dhe po riorganizonin gjithë reaksionin (kuisling, ballist e zogist) për një operacipn tjetër të madh. (Dh. Shuteriqi).

PASTHIRRMAT 8. Më se një herë pasthirrmat përdoren më vehte e formojnë fjali pasthirrmore. Po shpesh ato shkojnë me një fjali, hyjnë në të. Atëhere ato nuk shprehin thënie të mëvehtësishme të pazbërthyeshme, po vetëm ngjyrimin emonicional të fjalisë, çfaqin ndiesi të ndryshme. Ato mund të vendosen në krye ose në mes të fjalisë. Veçohen me pauzë, e në shkrim ndahen me presë ose me pikë çuditjeje. Përdorim të veçantë kanë me plotësim thirror. Shemb. Olele,: lebetitej Ngjela. (St. Spasse). O, sa bukuri ka tufa, sa gaz bie bagëtia. . .( N. Frashëri). Uf, ç'sharrëz të gjatë të ka! (J. Xoxa). Ahl ku e gjeti edhe ai ditën që s'erdhi dot? (Sh. Musaraj). Ahl Kur nuk ua hodhe në kokë të dy bombat! — hiqte në zemër ai me inat. . . (id.). Uh! Mos shoqe, ç'na gajase! (F. Gjata).

GJYMTYRAT E VEÇUARA

19

llimi më i madh i togut të veçuar, karakteri saktësues i një gjymtyre ndaj një tjetre, ngarkesa kuptimore e gjymtyrës. Shpesh veçimi rezulton nga veprimi i më se një kushti, p.sh. i rendit të fjalëve dhe i shkallës së zgjerimit të gjymtyrës.

GJYMTYRAT E VEÇUARA 1. Disa gjymtyra të fjalisë, zakonisht gjymtyra të dyta, mund të marrin një peshë më të madhe e një mvehtësi më të madhe. Ato shkëputen, veçohen si një sintagmë e mëvehtësishme nëpërmjet pauzave dhe një theksimi më të fortë. Herë herë ato marrin edhe nuanca të veçanta kuptimi. Të tilla gjymtyra të fjalisë quhen gjymtyra të veçuara të fjalisë. Tiparet karakteristike të gjymtyrave të veçuara dalin më qartë, kur të ballafaqojmë të njëjtën gjymtyrë në përdorim të zakonshëm e në përdorim të veçuar. Të marrim disa shembëlla: Kur erdhi lajmi në Lesh, kryetrimi, i sëmurë në shtrat të vdekjes, u përpoq të ngrihej e të kapte armët. Po trupi i tij, i tretur nga ethet, nuk lëvizte nga vendi. (F. Noli). Krahaso: „Po trupi i tij i tretur nga ethet nuk lëvizte nga vendi." Në rastin e parë ne bëjmë pauzë para mbiemrit foljor "i tretuf dhe pas emrit "ethet) dhe togun e vënë midis dy presash e shqiptojmë me një theksim më të madh. Në rastin e dytë cilësori i tretur, që është i zgjeruar me plotësorin e shkakut "ethet", varet drejtpërdrejt nga emri "trupi", nuk ndahet prej tij me ndonjë pauzë dhe shpreh një karakteristikë të thjeshtë. Duke e veçuar e theksuar në shqiptim, ashtu si del në frazën e F. Nolit, togu "i tretur nga ethet" nuk tregon vetëm një karakterizim të trupit të Skënderbeut, po zbulon edhe arësyen e gjendjes së tij të shprehur në foljen — kallëzues. Këtu kemi një cilësor të zgjeruar e të veçuar. I pari foli ingjiner Sotiri. Këtu "Ingjiner" është një ndajshtim i zakonshëm. I pari foli Sotiri, ingjineri. Këtu ingjineri është ndarë me një pauzë nga emri "Sotir" kujt i referohet, pra është një ndajshtim i veçuar. Përveç cilësorit dhe ndajshtimit që janë gjymtyrat e veçuara më karakteristike, mund të veçohen edhe plotësi kallëzuesor i kryefjalës dhe plotës të ndryshëm rrethanash. Ndonjëherë edhe ndonjë plotës dallimi. S h e m b ë l l a : Njerëzia panë shoqishoqin, te' çuditur prej guximit të madh të Tushit, që nuk desh t'ja dijë për qeveritarët turq. (Dh. Shuteriqi). Në Korçë, rogeçët bëheshin gjithëfarësh. (Dh. Shuteriqi). Të nesërmen, u ngrita si zakonisht, me të lindur dielli. (id.). Mbrëmjeve dhe mëngjezeve, ajo sillte me vehte afshin e athtë e kundërmonjës të pishave. (J. Xoxa). Edhe këtë radhë, Xox Longarin, ai nuk e harroi zakonin. (id). Një grua, me djep në krahë e me një trastë në dorë, rënkonte vazhdimisht. (Sh. Musaraj). Mund të veçohen, më të rrallë, për arësye spikatjeje, theksimi, edhe kundrine, në ndonjë rast edhe kryefjala: Grepit, Markua i linte tul buke të ngjeshur. (Dh. Shuteriqi). Mua, Hekurani më gdhendi një tjetër hark edhe më të bukur. (id.). Po unë, sivjet po shoh për herë të parë si punohet ara, o Pip Kedhi. (J. Xoxa). Ai, i bukur nuk ishte, po mjaft i hijshëm. (Dh. Shuteriqi). 2. Veçimi i gjymtyrave të dyta është i lidhur me një seri veçorish sintaktike, me një seri kushtesh, që sjellin largimin në një mënyrë a në një tjetër nga struktura e~°» fjalisë chnmicës së zakonshme. së gjymtyrave, Kemi edhe kushtekushte më të tëpergjithshme, veçanta, që që u referohen u referohen njëtëkategorie gjithëve

a) Rendi i fjalëve ka rëndësi për veçimin e cilësorit, të ndajshtimit, të rrethanorit e të kundrinës. Rendi i pazakonshëm, inversioni është një nga mjetet e spikatjes, e theksimit. Çvendosja, ndryshimi i vendit të zakonshëm të një gjymtyre ndihmon kthimin e saj në gjymtyrë të veçuar, se në këtë mënyrë vihet ajo më mirë në dukje, çka është edhe një nga qëllimet kryesore të veçimit. Kështu vendi i zakonshëm i cilësorit është pas emrit e përemrit që cilëson; vendosja e tij përpara përbën largim nga renditja e zakonshme; një cilësor i tillë bëhet i veçuar. Po kështu kur kemi një ndajshtim të shprehur me një emër të përgjithshëm që shënon profesion, pranë një emri të përveçëm njeriu, si rregull vjen përpara ndajshtimi: "U njohësh në spital me infermier Hasanin". Me një renditje të përkundërt, kemi një ndajshtim të veçuar: "U njohësh në spital me Hasanin, infermierin". Po kështu veçimi i rrethanorëve e i kundrinës ndodh zakonisht kur ata janë vendosur në krye të fjalisë, pra kur s'kanë vendin e tyre të zakonshëm pas kallëzuesit. b) Zgjerimi i gjymtyrës me fjalë plotësuese, vëllimi më i madh i togut të veçuar vepron shpesh te cilësori e te rrethanorët. Kur një gjymtyrë ka pranë fjalë përcaktuese ose bën pjesë në një grup gjymtyrësh homogjene, krijohen mundësira veçimi. Kështu një cilësor i vendosur pas një emri, zakonisht nuk veçohet, por, i zgjeruar me fjalë të tjera, mund të kthehet në cilësor të veçuar: Kur kaloi Topijën, qielli, i përflakur nga perëndimi i diellit, po zbërdhuiej. (J. Xoxa). Po të ishte cilësori i pazgjeruar, do të kishim cilësorin e paveçuar: Kur kaloi Topijën, qielli i përflakur po zbërdhulej. Hëngri, me majën e lugës së drunjtë, këtu një çikë ve, aty një bulë dhallë. (Dh. Shuteriqi). Vetë vëllimi i madh i gjymtyrës me fjalët plotësuese të saj i bën të nevojshme pauzat, ai jep mundësi për të shprehur një përmbajtje edhe më komplekse, çka mund të arrihet me anë të veçimit. c) Ngarkesa e një gfymtyre edhe me shprehjen e ndonjë raporti tjetër, përveç atij të zakonshmit, sjell theksimin, veçimin e saj. Kështu një cilësor që vjen prej emrit që cilëson mund të veçohet, edhe kur është i pazgjeruar, nëse, përveç funksionit përcaktues, ai shpreh edhe raporte rrethanore (shkaku, kohe, kushti, lejimi). Shembëlla: U kuptua që Shtëllunga, i zënë në befasi ( = si u zu, duke qënë i zënë në befasi), deshi t'u kundërshtonte gjermanëve dhe ata e vranë. (Sh. Musaraj). Këtu, përveç raporteve përcaktore, me cilësorin e veçuar shprehet edhe rrethana e kohës. Në këso rastesh shpesh herë gjymtyrat e veçuara me fjalët përcaktuese të tyre janë në raporte gjysmëkallëzuesore, japin një pohim e mohim suplementar. Nga intonacioni e nga ngarkesa kuptimore, ato afrohen me fjalitë e varura dhe qëndrojnë ndërmjet gjymtyrave të paveçuara dhe fjalive të nënrenditura. Kjo ndodh në radhë të parë me cilësorët, sidomos kur shprehen me mbiemra pjesorë e me pjesore, disa herë edhe me ndajshtimin a me ndonjë plotës rrethanor. Shembëlla: Shpretka, ngurcuar ( = që është ngurcuar) si ndonjë rrasë shkëm1 , i j z i n t e frymën, me të çapuar e prashitur dy tri rrëzë misri e me të ngjitur kodrën f l l n ' t ë ^P°" o n i s e > ku sulej ngaherë, i dëshiruar ( = duke qënë i dëshiruar) për u ^ C r ë d e t ^' X o x a ) " Shqipëria d i k u r "Jë vend i skllavëruar ( = që dikur jsnte një vend i skllavëruar) gjysmëkolonial dhe një plaçkë tregu në duart e ujqëve 'mpenalistë, është sot një vend i lirë, socialist, i pavarur, sovran dhe i paprekshëm. Ç) Në mes të dy gjymtyrave të fialisë të niëita nër ncra fnnksinni mnnH ts i-ots

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

GJYMTYRAT E VEÇUARA

21

20 llojtë, më rrallë midis dy gjymtyrash përcaktuese të njëllojta ose dy kundrinash, që nuk janë gjymtyra homogjene, po përcaktojnë e dyta të parën: Skanji mezi i çquhej atje tej nga veriu, nga Ohri dhe Struga. (Dh. Shuteriqi). Plotësit e veçuar të vendit që janë nënvizuar përcaktojnë plotësin e mëparmë të vendit "nga veriu", duke shënuar më konkretisht vendin. Shpesh roli i gjymtyrës së dytë në të tilla raste i afrohet atij të ndajshtimit të veçuar, ndonjëherë mund edhe të pjekë me të. Gjithë këto veçori e kushte i ndihmojnë veçimit të një gjymtyre, krijojnë mundësi për veçim, po vetëm kaq. Kushti themelor që përcakton në rastin e dhënë veçimin është pesha semantike që ka gjymtyra, nevoja dhe dëshira për ta dalluar, spikatur, theksuar atë. Kur mungojnë kushtet semantike, veçimi përgjithësisht bëhet i zorshëm ose edhe i pamundshëm, edhe nëse veçoritë sintaktike të gjyrr.tyrës japin rast për veçim. CILËSORËT E VEÇUAR

sore komplekse. Po cilësori mund të veçohet edhe nga se emri të cilit i referohet, ka edhe fjalë të tjera përcaktuese ose është i larguar prej tij për arësye të tjera. S h e m b ë l l a : Kur arritën në Xibërrakë . . ., përroi i atjeshëm, i gjërë thua sa gjysma e Shkumbinit, kishte ardhur majë më majë. (Dh. Shuteriqi). Unë tani kisha mësuar në shkollë se kjo ishte rruga e famshme Egnatia, ndërtuar nga romakët dy mijë vjet më parë dhe që të çonte prej Durrësi në Bizant . . . (id.). Veçimi mund të ketë ardhur nga zgjerimi i cilësorit me fjalë përcaktuese ose me një fjali përcaktore, nga vëllimi i madh i grupit të tij. S h ë m b ë l l a : Shqipëtarët, të ndezur nga këto këngë trimërore, e shihnin me sy hien e Skënderbeut kaluar në krye të tyre dhe luftonin me forcë të përsëritur. (F. Noli). Araniti, i zëmëruar që Skënderbeu e shtyu për më tutje martesën me të bijën, refuzoi t'i dërgonte ndihmë. (id.). Qiraxhiu, ulur mbi kapitallin e pasmë dhe pështetur mbi lëpushkat që pati vënë buzë kasha uneve, me hostenin në dorë . . . po bënte gjumin e parë, (J. Xoxa). Si_ shihet shpesh është më se një faktor që përcakton veçimin. Kështu edhe cilësorë të zgjeruar postpozitivë mund të shprehin edhe raporte rrethanore: Robërit ishin vetëm 300, se shqipëtarët, të egërsuar ( = duke qenë të egërsuar, mbasi ishin egërsuar) nga barbaritë që kishin bërë turqit në fushën e Dibrës, nuk deshnin të zinin robër. (F. Noli). Cilësori i veçuar mund t'i referohet edhe një përemri: Ky, / lajmëruar prej të vëllajt, Pjetër Spanit, . . . e neveriti në fatin e saj. (F. Noli). 4. Mund të kemi edhe cilësor të veçuar me rol sqarues saktësues: Dhe ashtu, të lërosur e të katranosur, më puthën e më përqafuan . . . (Dh. Shuteriqi). Me këtë rol mund të gjejmë në ndonjë rast edhe ndonjë plotës dallimi të veçuar: Ne kemi sjellë dy palë këmbaleca, nga ata që ngjitin shtyllat, tha Hajdari (Dh. Shuteriqi).

3. Veçimi i cilësorit realizohet në kushte të ndryshme sintaktike, në rrethana të ndryshme. Ai mund të vijë nga topika, nga nuanca e veçantë kuptimore, e, në raste të caktuara, edhe nga zgjerimi i cilësorit me fjalë plotësuese. S h e m b ë l l a : E trembur nga këta të folur përçart të të shoqit, gruaja zuri kokën me duar . . . (Sh. Musaraj). Dallëndyshet, të trullosura nga teli dhe të vrara nga të rënit, filluan ta marrin vehten ngadalë. (Dh. Shuteriqi). Qentë e lagjes, falarmuar, bënë një potere të madhe. (id). Cilësori mund të veçohet edhe kur është përpara emrit, edhe kur është pas. Më karakteristik është veçimi i cilësorit përpara emrit a përemrit të përcaktuar prej tij, cilësori prepozitiv veçohet gjithmonë. Në pozicion prepozitiv mund të PLOTËSIT KALLËZUESORË TË VEÇUAR veçohet edhe cilësori i pazgjeruar, e aqë më tepër ai i zgjeruari, Rastet më të shumta të veçimit ndeshen me pjesoret e mbiemërorëzuara në funksion cilësori. Zakonisht 5. Mund të kemi edhe plotës kallëzuesorë të veçuar, qoftë të kryefjalës, qoftë një cilësor i tillë merr edhe një nuancë plotësuese rrethanore shkaku, kohe, lejimi, kushti, duke u veshur konstrukti me një vlerë gjysmëkallëzuesore. Për këtë arësye të kundrinës, përgjithësisht po për të njëjtat arësye si cilësorët. shpesh, sidomos në rastet kur cilësori është mjaft i zgjeruar, këtë cilësor të veçuar S h e m b ë l l a : Dy vëllezërit, me kokën rënduar mbi krahëruar, lanë arën dhe disa e marrin edhe si fjali të varur mungesore, duke nënkuptuar përcjelloren "duke morën, të pikëlluar, udhën e shtëpisë. (J. Xoxa). E fundit një grua e shkuar . . . u qenë". ndal më shumë te praku i derës . . . (Sh. Musaraj). Si përfaqësuese të drejtëpërS h e m b ë l l a : / hukur, i gjatë, dhe atletik, (Skënderbeu) merrte pjesë aktive drejta të kolektiveve punonjëse, organizatat profesionale duhet të lozin një rol në betejat kur me shpatën, kur me çomangën. (F. Noli). / shtyrë prej bujarëve po- aktiv në jetën e ndërmarrjes, të bëhen përçuese konseguente të vijës së masave atje. llakë, të cilët i kishin zili Huniadit, Vladisllavi. . . sulet me gardën pollake kundër qendrës turke. (id.). / trembur nga këto goditje të papritura, Sulltan Murati dërgoi Firuz Pashën me 18C03 ushtarë për të neutralizuar Skënderbenë. (id.). Të mbeNDAJSHTIMI I VEÇUAR tur pa ujë, të rrethuarit dërguan parllamentarë . . . (id.). Hequr nga buaj të qes, që mezi çquheshin nëpër muzg, qerrja e parë kaloi . . . (J. Xoxa). • 6. Veçohet gjithnjë ndajshtimi që ka një karakter shkoqitës, që jep një të dhënë Mund të veçohet edhe cilësori postpozitiv, cilësori i vendosur pas emrit a për- plotësuese mbi një frymor a send, ndajshtimi që është quajtur në shqip ndajshtim emrit të cilit i referohet. Veçimi mund të përcaktohet nga largesa e ci.ësorit prej sqarues. I tillë del zakonisht ndajshtimi postopzitiv. emrit përkatës, i cili mund të plotësohet prej gjymtyrash të tjera ose prej ndonje Si ndajshtim të veçuar mund të kemi një emër e përemër, por edhe një mbiefjalie, prej zgjerimit të tij me mjaft fjalë të tjera, e sidomos nga theksimi më i madh mër, më të shumtën e herës të zgjeruar me fjalë plotësuese, sidomos kur është poi tij, nga ngarkimi edhe me nuanca të tjera, sidomos rrethanore. Edhe në këtë po- stpozitiv.. Kushtet që përcaktojnë veçimin e ndajshtimit janë në themel po ato që sjezicion rastet më të shumta të veçimit ndeshen me pjesoret e me pjesoret e mbiemëllin veçimin e cilësorit, po me disa veçori. Në radhë të parë topika: pozicioni postrorëzuara. S h e m b ë l l a : Atje poshtë, shtyllat ishin prerë vërtet e ishin mënjanuar, p° pozitiv. Ne një masë më të vogël zgjerimi me gjymtyrë të tjera dhe ngarkimi edhe *z fnrtn ( = duke qënë të forta), nuk lëshonin • që të bijen (Dh-të I^Lkvjptime të tjera. Ndajshtimi i veçuar është më i mëvehtësishëm se cilësnn' n?r. ^mi.nr^ h?në përdhe. nië ootere

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

S h e m b ë l l a : Llazin Xha—Tirka e ka pasur nip të largët, por me t'anë, me Tasin, i hahesh muhabeti shumë. (J. Xoxa). E ëma e Hajdar Reçanit, momë Hatija, kish mbetë e ve me katër fëmijë, dy djem e dy vajza, aty e njëzet vjet më parë i shoqi, çibukçi, pat qenë i varfër shumë. (Dh. Shuteriqi). Porse më 4 mars kolona, niset në drejtim të Selitës, katund i Tiranës mbas Dajtit. Shqipëria e vjetër, vendi më i prapambetur në Europë, vendi i parmendës së drurit, i analfabetizmit dhe i malarjes, i shfrytëzimit çifligar-borgjez dhe imperialist, nuk ekziston më. Jam unë, Murati, me ca shokë!—foli kosovari. (Dh. Shuteriqi). I vëllai i Skënderit, j' madhi ka mbaruar studimet për kimi industriale. 7) Ndajsh'imi i veçuar mund të tregojë: a) emrin e përveçëm të një njeriu a të një vendi: I nipi, Pirroja, ishte një nga të parët e shtatëvjeçares së Drithasit. (St. Spasse). E kishte humbur tërë mbretërinë, përveç kryeqytetit, Napolit, edhe dy fortesave në lindje, Barlettës dhe Tranit. (F. Noli); b) profesionin, gjendjen shoqërore, funksionin, marrëdhënje farefisnore. Ai qe i tërë dhe i gjallë Gjergj Kastrioti, Princi i Krujës, Konti i Matit dhe Zoti i Dibrës. (F. Noli). Kish mbaruar shkollën e mesme dhe që nga yiti 1933 punonte pranë zotit Bakalli, komisioner dhe agjent i një shoqërie sigurimesh, një burrë i lehtë nga sjellja. (Sh. Musaraj). Kur vdiq Zeneli, vetëm Qerimen, vajzën e parë, kish të madhe. (Dh. Shuteriqi). c) ndonjë veçori, ndonjë karakterizim: Batalioni II dhe III mbrrijnë në lagjen e sipërme të Hotolishtit dhe atje, për fat të mirë, gjejmë Hoxhë Çotën, një simpatizues të Frantit Nacional Çlirimtar. ç) përcaktimin konkret të sendit, kur ky shënohet me një fjalë me vështrim të përgjithshëm, pamjaftësisht të caktuar, ose të panjohur nga dëgjuesit a lexuesit: 1 pari, një notar Shkumbini, më la pesë metro pas vehtes! I dyti, një notar Belshi arriti as një pëilëmbë pas meje! (Dh. Shuteriqi). Po ecim në drejtim të Zabzunit, një katund i Gollobordës. d) zbërthimin e një tërësie, elementet përbërëse të saj: Ishin veshur të gjithë, djem e vajza, me përparëse të zeza e me jaka të bardha të pastra. (F. Gjata). Asaj vere tre shokët, Nazmiu, Qamili, Petriti, pushtuan majën më të lartë të Namazgjasë. (A. Abdihoxha). dh) një të dhënë plotësuese për një njeri a send: Të dyja veturat u larguan, ndërkaq në oborr, përbrënda portës, mbeti roja e majorit, një xhandar i gjatë me kërcinjtë e hollë si të lekjlekut. (Sh. Musaraj). Dhe ç'e lartë është ura e Kamarës, ai hark i hollë mbi Shkumbin. (Dh. Shuteriqi). 8. Ndajshtim mund të marrë jo vetëm një emër, por edhe një përemër ose një numror, siedhe një mbiemër me funkson emri: Ne pleqtë s'kemi për të jetuar dit aqë sa kemi jetuar vite. (A. Abdihoxha). Më të shkuarin nga mosha, Xha Tolon e vunë në krye. Përgjithësisht ndajshtimi i veçuar qëndron në të njëjtin plan me emrin a përemrin të cilit i referohet, shpreh identitet me të, kemi, si të thuash, të shënuarit e të njëjtit njeri a send me fjalë të ndryshme. Mund të kemi disa ndajshtime që vinë varg njeri pas tjetrit. Ata mund të jenë ndajshtime homogjene të bashkuara me ose pa lidhëza: Shqipëria, dikuf një vend i skllavëruar, gjysmëkolonial dhe një plaçkë tregu në duart e ujqërve inv perialistë, është sot një edhe vend i elirë, socialist, i ndajshtime pavarur, dheikishte i paprekshëni' Parti, Varfi).flamur Mund i të atihesisë, jenë lavdi s +„,.,»• ndajshtime gjakut T shkreti tëvarg, vegjëlisë, Lek Zaharia ti je sovran shpërtim Altisferi të ndajshtimeve Shqipërisë. vajtur •.= oseu:;sil (A' n^ te

23

GJYMTYRAT E VEÇUARA

9. Ndajshtimi i veçuar ose përshtatet në rasë me emrin a përemrin të cilit i takon, vihet në atë rasë që është ai, ose vihet në rasën emërore, pavarësisht nëse emri përkatës mund të jetë në një rasë tjetër e, kjo sidomos kur ky është në gjindore. Shembëlla: Ismail Kamberi, djali i ri njëzetedyvjeçar, që po kthehej atë ditë me vapor në atdhe, ishte i biri i Hasan Kamberit, një nëpunësi të vogël në Ministrinë e Financavet. (V. Kokona). Dy djem, Aliun dhe Selimin, i kam në ushtri . . . (Ll. Siliqi). Për t'i bërë një të mirë mikut të tij, Gjeros së Nelove, vuri gishtin në një copë hartë. (St. Spasse). Porse më 4 mars kolona niset në drejtin të Selitës, katund i Tiranës mbas Dajtit. Nëse ndajshtimi i referohet një emri të rasës gjindore dhe i përshtatet, përpara tij nuk përsëritet nyja e gjindores: Për të lëshuar fortesën në duar të Lek Dukagjinit, vrasësit të Lek Zaharisë, nuk duhej bërë fjalë. (F. Noli). Zakonisht ndajshtimi i veçuar ndahet me pauza dhe shqiptohet me ton më të ulët, lidhja e tij me fjalën së cilës i takon është përgjithësisht më e dobët. Në të shkruar ai bashkë me fjalët përcaktuese të tij vihet në mes dy presash, kur është në mes të fjalisë, dhe një prese dhe pikës, pikëçuditjes a pikëpyetjes, kur është në fund të saj. Shembëlla: Nga ana tjetër, nisi të rindërtohet në tokën veneciane përtej Drinit fortesën e Balshit, katundit lindor të Balshëve, i cili ishte prishur edhe shkretuar. ((F. Noli). — Qani ju male të Shqipërisë për Konstandin Kristoforidhin, babanë e gjuhës shqipe! (Dh. Shuteriqi). Kur i referohet një përemri vetor dhe është i pazgjeruar ndajshtimi nuk veçohet me pauzë e nuk ndahet me presë, po të mos kërkohet theksimi i veçantë i tij. Tani, ju fëmijët atë gjë e dini. (Dh. Shuteriqi).

RRETHANORËT E VEÇUAR 10. Mund të dalin si gjymtyra të veçuara edhe plotës të ndryshëm të rrethanës, sidomos plotësit e vendit e të kohës, por edhe të mënyrës, të shkakut, etj. Arësyet që sjellin veçimin, mund të jenë të ndryshme: vëllimi i grupit të përbërë prej gjymtyrës dhe fjalëve plotësuese të saj, dobësimi i lidhjes sintaksore me foljen — kallëzues, ngarkesa e veçantë kuptimore, synimet stilistike për ta vënë në pah. Veçimi ndodh shpesh, kur rrethanori, për arësye spikatjeje e theksimi, vihet në krye të fjalisë, aqë më tepër kur është i zgjeruar: Në shtëpi, arrita i pari. (Dh. Shuteriqi). Në krye të prillit, Skënderbeu zbriti në Dibër. . . (F. Noli). Pas një bombardimi prej tri ditësh,'u ça një pjesë e ledhishtes . . . (id.). Ngadal, tërhoqa zinxhirin dhe llozi i derës u hap me një kërcitje të vogël. (Dh. Shuteriqi). Me sy të vrarë e të përlotur, po putheshin njeri me tjatrin . . . (F. Noli). Me pyetjet e mija, qiraxhinjtë i lodhja. (Dh. Shuteriqi). Me goditjet rrufesore të kalorësisë, të përsëntura, ditë për ditë, e tmerroi dhe e çkatërroi kalorësinë medievale 'të Picininës. (F. Noli). Po, nga kjo shëndritje e brendëshme, i biri, atje përpara, zhytur në errësirën e natës . . . ju duk akoma më i zi. (J. Xoxa). Veçimi mund të ndodhë për të njëjtat arësye edhe kur rrethanori është i vendosur në mes të fjalisë, po, me inversion përpara kallëzuesit: Kështu, me anën e komandantit të Sfetigradit, i blatoi Sanxhakun e Arbërisë, po të hidhej nga ana e tij. (F. Noli). Po Skënderbeu, me buzëqeshjen dhe vetëbesimin e zakontë, ua solli snpirtin në vend . . . (id.). Unë, pa pyetur njeri, fshehurazi, e mora peshkun më të n c 2f 'h . . . (Dh. Shuteriqi). Qiraxhiu, me gëzim të madh, e nisi karvanin për Qukës.

(Dh

Khnt~~:~:\

TVT__ J

t

••

. . . . . . .

SINTAKSA E GJTJHËS SHQIPE

24 Ndonjë grup i veçuar mund të ketë pretoriane, me Ajdinin ne' krye, duke parë një trup . . . (F. Noli). Gjithënjë në lëvizje, te i armatosur në kampin me gunën edhe

një funksion gjysmëkallëzuesor: Garda rrezikun e kumandarit, u sul e tëra si kurrë në prehje, hante me ushtarët, flinmbi rrogozin. (id'.).

11. Kemi edhe një tip tjetër rrethanorësh të veçuar. Kemi shpesh dy rrethanorë të njëllojtë që vinë njëri pas tjetrit, ndër të cilët i dyti konkretizon, sqaron më tej të parin edhe është i vecuar. Rrefhanori i dytë është i lidhur në të tilla raste si me foljen kallëzues a me gjymtyrën tjetër bosht, ashtu edhe me rrethanorin e parë. Dalin si të tillë rrethanorë të veçuar plotësit e vendit, të kohës, të mënyrës e rrallë ndonjë tjetër. Shembëlla: Arta hapi portën e zgjati kryet tutje, nga rrugica. (Sh, Musaraj). Dy here në mot, më të korrur dhe më të vjelur, vinin rregullisht ushtëritë turke përpara Krujës, Durrësit, Leshit dhe Shkodrës. (F. Noli). Në mes dy rrethanorëve në të tilla raste përftohen raporte të ndryshme përsaktësimi e sqarimi. Zakonisht rrethanori i parë shënon diçka më të përgjithshme e i dyti diçka të pjesëshme, më të konkretizuar: Re të rënda me breshër e me shi nisën të çkarkohen thuajse kudo, që nga Shkodra në Sarandë. (Dh. Shuteriqi). Tuneli zgjatet edhe nën themelet e murit dhe del matanë, buzë një llagami të mbuluar me kulpër . . . (Sh. Musaraj). Ai kthehet në vjeshtë, nga mezi i tetorit. Më rrallë ndodhë e kundërta: Më 25 janar 1479, pas një rrethimi të dytë prej 15 muajsh dhe pas një mprojtjeje heroike, Shkodra kapitulloi nga uria . . . (F. Noli). Mund të veçohet edhe një rrethanor në raste të tjera për arësye fhjesht stilistike: fclësi a shkruesi e quan të nevojshëm theksimin, dallimin e një rrethane. Ky veçim vërehet zakonisht në letërsinë artistike dhe mund të jetë edhe i një karakteri individual. Shembëlla: Ne i shtronim mirë ato arka, me minderë e jastëke, dhe ne rrinim aty si në kuti. (Dh. Shuteriqi). Ka ndonjë rrethanor që del rregullisht në formë të veçuar si plotës i lejimit, plotësi me lidhëzën përveç, veç, e ndonjë tjetër ndërtim: Shqiptarët patnë, veç të plagosurve, afro 1000 të vrarë . . . (F. Noli). Me gjithë këto ' triumfe, shqiptarët e ndjenin vehten të lodhur . . . (id.). KUNDRINAT E GJYMTYRAT E TJERA TË VEÇUARA 12. Për arësye vënje në pah, theksimi, mund të veçohet edhe një kundrinë, e drejtë ose e zhdrejtë. Kjo ndodh zakonisht kur kundrina është në krye të fjalisë. Ajo ndahet me pauzë dhe në të shkruar me presë. Zgjerimi me fjalë plotësuese mund të ndihmojë në veçim, po faktori përcaktues është synimi i folësit a autorit.

FJALITË MUNGESORE 1. Në ligjërim ne përdorim edhe fjali të paplota për nga ana strukturore, në të cilat janë lënë pa u shprehur një ose disa gjymtyra, të cilat shpesh mund të nënkuptohen lehtë. Të tilla janë quajtur "fjali mungesore". Nën emrin "fjali mungesore" janë përmbledhur fjali të karakterit të ndryshëm modelesh e tipash të ndryshëm. Tipari i përbashkët i tyre është mosçfaqja e një ose disa gjymtyrave dhe mundësia, me gjithë këtë, për të shprehur të plotë një mendim. Termi "fjali mungesore" është pak a shumë konvencional. Mungesa e një ose disa gjymtyrave në të tilla fjali s'është ndonjë anomali, po përgjithësisht diçka e rregulltë, e bërë e mundshme a e nevojshme nga konteksti a rrethana të tjeraose ndonjë veçori strukturore me ndonjë funksion të caktuar. Gjymtyrët e pashprehura mund të nënkuptohen; ata mund edhe të marrin pjesë edhe në organizi, min e fjalisë. Kështu në fjalinë mungesore, forma e një gjymtyre të dytë mund të jetë përcaktuar nga gjymtyra e pashprehur me të cilën ajo është lidhur: " — Gjikë, ngrehu, ngrehu! Devolliçen dua, devolliçen! Hajde, devolliçen! (S. Spasse) — Hajde, merr devolliçen! Po nënkuptimi i këtyre gjymtyrave të pashprehura nuk është gjithnjë i domosdoshëm, herë-herë del edhe i vështirë; rindërtimi e vendosja e tyre në fjali mjaft herë nuk janë të nevojshëm, më se një herë janë edhe të pamundur. Shembëlla: Tuçi: . . . Po Filja si duket? Vata: Keq. Tuçi: ashtu? Vata: U zu me mue. Dikush ja ka mbushë menden. Tuçi: Për tokën sigurisht. Vata: Për tokën (K. Jakova). — Dhe për kë rreh kjo fjalë? Per mua sigurisht. (Sh. Musaraj) — Zilja ? — pyeti i trembur Ristja. — Zilja, pohoi Evgjenia. (id.) — ka punuar shumë kohë në Tiranë shoqja Vefë. Me shokun Hysejn, bile, me sa kam dëgjuar. . (id.). — Domethënë njerëzve u ve zgjedhë të botës ai, qeve jo .. . (J. Xoxa). Disa me të qeshur, disa me të ngjeshur (Proverbe. S. Kolea). / njohur ky stil, —murmuritë me vete vajza. (Sh. Musaraj) — Përpara shokë! Në sulm vëllezër! Qetësi, shokë! (Sh. Musaraj ). E, ç'lule! bukur ja kanë vënë atë emër. (Dh. Shuteriqi). Në të kuptuarit dhe kufijtë e fjalive mungesore ka pasë, ka ende sot mendime të ndryshme. Disa, pa të drejtë, kanë futur në të gjitha fjalitë që nuk dalin me të gjitha gjymtyrat e fjalive më të rëndomta, duke përfëshirë edhe fjalitë njëshe. Por edhe ne të tjerët që nuk i kuptojmë kaqë gjerë, sipas një konceptimi logjik, fjalitë mungesore, nuk ka njësi mendimi përsa i përket tipave, caqeve dhe emërtimit të

Shembëlla: Dhitë plaka, ai i therte dhe i bënte pastërma për dimër. (Dh. Fjali mungesore mirren para së gjithash konstruktet që, me gjithë mosshprehjen Shuteriqi). Një pjesë të mirë të lëndëve, na i diktonte mësuesi në klasë dhe ne i shkru- enje ose disa gjymtyrave shërbejnë për të çfaqur një mendim në mënyrë po aqë të en aqshme sa fjalitë strukturalisht të plota përkatëse, po që, të marra veças, shkëanim. (id.). Putur nga konteksti, situata e kushtet e tjera të një ligjërimi të caktuar, nuk mjaftojnë 13. Për arësye stilistike mund të veçohet edhe nje kryefjalë ose një kallëzues ei ë s emëror. Ky ve;im ndeshet në letërsinë artistike dhe merr shpesh karakter indivi- f j* , hprehur mendimin përkatës, nuk kanë vlerën e fjalisë e kthehen në fjalë a togje jalesh. Fjalitë e këtij karakteri janë quajtur./)_// mungesore të mirëfillta. dual. .•, . ^ h e m b ë l l a : — Ju pëlqyen? qenë fjalët e para të Qemalit duke treguar me sy n Shëmbëlla: Po unë, a do të isha në gjëndje të marr pjesë? (Dh. ShuteriqO' I}; Shumë. Është i lartë, . . — I lartë, vërtetëpo pesimist ama. . . (Sh. Musaraj) =-*K „onë. niprpyit e thieshtë të popullit. (id.). V ka ka crafnar? R„*„L- ,. A;„,L-A r c /-i:„_„\ nr- J : _ _ -•_ ~..^.^~ _ » • • • «

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

FJALITË MUNGESORE

27

26 sa zunë pritën buzë xhadesë, kamionat u duknë varg, njeri pas tjetrit, të shoqëruar nga një shtullungë pluhuri. . (F. Gjata). Po fjali mungesore mirren edhe konstruktet ku mosshprehja e një gjymtyre (zakonisht e këpujes ose e kallëzuesit foljor) a e disa gjymtyrave është veçori strukturore, e pakushtëzuar nga konteksti e nga rrethanat e tjera të ligjërimit. Të tilla fjali që e japin mendimin me një lakoncitet ekspresiv, janë shumë të shpeshta në proverbat e thëniet popullore. Shembëlla: Vera me lule, dimni me cerule. Ipërtuari, i mjeruari. (P.,S. Kolea).— Interesant ja bëri duke ulur sytë vajza. (Sh. Musaraj). Ato janë quajtur edhe "fjali eliptike". Përveç këtyre kategorive themelore, ka edhe të tjera, si ajo e fjalive të karakterit pasthirrmor: — Sani. . . ujë! (J. Xoxa). Përpara! 2. Fjalitë mungesore të mirëfillta.— Janë të ndryshëm faktorët që e bëjnë të mundshëm përdorimin e fjalive mungesore të mirëfillta, të kuptuarit e mendimeve të shprehura prej tyre, me gjithë të lënët jashtë në të shprehur të një ose disa gjymtyrave. Këta faktorë janë: a) faktorë gjuhësorë: konteksti, intonacioni; b) faktorë jogjuhësorë: gjestet, situata në të cilën zhvillohet ligjërimi, njohja dhe përvoja e përgjithshme e folësit. Këta faktorë shpesh veprojnë dy a më shumë njëherazi. Më të shumtën fjalitë mungesore bëhen të kuptueshme në sajë të kontekstit: nuk shprehen fjalë që janë përdorë në një fjali tjetër po të kësaj fraze ose në frazat e përparme më të afërta. Rastin e parë e kemi kur vijnë njera pas tjetrës dy a më shumë fjali që kanë kallëzues të përbashkët: Dhe toka bën shumë, po krahët me' shumë. (Proverbat, S. Kolea). Rastin e dytë e kemi të zakonshëm sidomos në dialogjet, në pyetjet e përgjigjet e tyre: — E kanë tundë partizanët sot — tha pas pak çuni.— Ku? Kur? — pyetën përnjëherësh të dy shokët.— Me gjermanët, pra, në Skuterë. (Sh. Masaraj). Një fjalë a një tog fjalësh mund të marrin vlerë fjalie, të shprehin një mendim, nëse shqiptohen me intonacionin përfundues që karakterizon fjalinë. P.sh. Përpara! Të folurit shoqërohet herë—herë me gjeste; gjesti mund ta bëjë në ndonjë rast të panevojshme shprehjen e një gjymtyre te fjalisë: — Ju pëlqen? — qenë fjalët e para të Qemalit duke treguar me sy librin.— Shumë. Është i lartë . (Sh. Musaraj). Këtu lëvizja e syve mjafton për të treguar sendin për të cilin bëhet pyetja dhe s'del nevoja për të thënë: Ju pëlqen ky libër? Situata, rrethanat në të cilat zhvillohet ligjërimi, mund të bëjnë të nënkuptueshme një gjymtyrë a disa gjymtyra që nuk janë të përmendura as më parë në ligjërim. Kështu në një turmë njerëzish që po presin trenin mjafton të thuhet: Ardhi! Ardhi! — pa pasur nevojë të përmendet fjala "treni". Po ashtu "Ku kështu?" ka vlerën & nje fjalie mungesore duke u nënkuptuar kallëzuesi "shkoni", "vem'", nëse ja themi një njeriu që po ecën, kur kalon përpara nesh osekur etakojmë rrugës. Shemb. Qershi të mira! Urdhnoni myshterinj, dëgjoi së largu Arta zërin e dashur të pionerit. (Sh. Musaraj). Piloja ngriti shufrën prapë. . . Nënën?. . . u hodh mbi të Leksi, duke i mbajtur krahun. (J. Xoxa). Po ashtu si situata mund të bëjnë të mundshëm përdorimin e fjalive mungesore, mosshprehjen e një ose të disa gjymtyrave, njohuritë e përgjithshme të bashkëbiseduesve. Njohja e përbashkët e diçkaje, interesi i përbashkët ndaj një gjëje mund të lejojnë që të kapen mendimet edhe nga fjalë të shkëputura ose nga aluzione. Nuk janë fjali mungesore fjalitë e ndërprera nga ndërhyrja e ndonjë tjetri, ose të lënaamaneti pezull nga vetë në folësi përPastaj arësye të ndryshme: S'kam si të dhe hap sipas gojë, karakgjersa është i babait mes. -~ „z MPT-r-aVtoinc nëna. . . nëna. përdorimin .— . (Sh. Musaraj). e tyre

përbërëse të tyreç; ç) fjalië mungesore, plotënia e të cilave është e kushtëzuar nga rrethanat ekushtet e veçantë të një ligjërimi të caktuar: d) fjalitë mungesore pasthirrmore të karakterit dëshirues a urdhër. Fjalitë mungesore të ligjërimit dialogjik. Në dialog është i shpeshë alternimi i replikave të shkurtëra dhe i pyetjeve përgjigjeve me fjali mungesore. Zakonisht në një replikë nuk shprehen të gjitha gjymtyrat e përmendura më parë nga bashkëbiseduesi ose vetë folësi, po vetëm njera ose disa prej tyre duke mos u përsëritur të tjerat. Replika atëhere është e lidhur ngushtë nga ana kuptimore, dhe shpesh nga ana formale gramatikore, me replikën e mëparme. Në të tilla raste mund të kemi në fjalinë mungesore të shprehur: a) kryefjalën me fjalët përcaktuese që.mund të ketë, duke lënë pa shprehur kallëzuesit; b) kallëzuesin me fjalët që mund t'i referohen, pa u shprehur kryefjala; c) kallëzuesin emëror, pa u shprehur vetëm këpuja ose kryefjala me këpujën; ç) një gjymtyrë të dytë të fjalisë së varur nga kallëzuesit, duke mos u shprehur kallëzuesi ose kallëzuesi dhe kryefjala njëkohësisht. S h e m b ë l l a : . . Vetë koha është e tillë. . . — Vetë koha, vërtet. .. — pohoi i menduar doktor Shkurti. (Sh. Musaraj). — Më jep Drejtorinë e përgjithshme të policisë, po të them. — Është e zënë. (Sh. Musaraj).— Gjermanët i kanë përalla të gjitha ato që thonë.— Përalla vërtet, — mori anën e tij Evgjenia. (Sh. Musaraj).— Ti je e mërzitur, Gjenë, i tha Vathi.— Shumë, Vathi. (id) — Një përgjigje e donte ama,— tha me inat djaloshi.— Ndofta. S'them se jo. Porjo sot, në asnjë mënyrë. (id). Mund të lihet pa u shprehur edhe një gjymtyrë e dytë, përgjithësisht një kundrinë: — E takove Fatosin? — E takova. Në dialog fjalitë mungesore përdoren edhe në pyetjet: E moj Urani, si u ndatë ju andej? — Mirë, mirë. Poju? (Sh. Musaraj). Herë—herë kemi disa pyetje pas njera tjetrës që formojnë fjali mungesore: — Hajde të shkojmë tashti.— Si? Ku? (id).. Një formë e fjalisë pyetëse mungesore është ajo, në të cilën rimerret prej bashkëbiseduesit një fjalë e replikës së mëparëshme e shqiptuar me intonacionin pyetës: — Do takohesh dot me plakun, apo jo? — Me cilinplak? — u habit komandanti. — Me t'ët atë, pra (id). Është edhe i organizuar dhe shokët i kanë vënë një pseudonim interesant, "Filozof".— Filozof? Shiko, shiko! (id.). Përdorim të gjërë kanë fjalitë mungesore në përgjigjet. Në radhë të parë ato që lidhen me pyetje të pjesëshme, kur pyetet për autorin e një veprimi a bartësin e një tipari, objektin, vendin, kohën, shkakun, mënyrën, etj., të një veprimi ose për tiparin e një sendi, duke përdorë përemra e mbiemra pyetës dhe ndajfolje pyetëse, si kush, cili, ç, kur, ku, nga, si, pse, etj. Në të tilla raste përgjigjja përmban fjalën a togun e fjalëveqëipërgjigjetfjalëspyetëse e del me atë funksion sintaktik si ajo, papërsëritur zakonisht fjalët e tjera: Kush je zotrote? — Një shok i tij. Alekua. (Sh. Musaraj). Kështu fjalitë mungesore.— me përgjegje mund të shprehin kryefjalën, kallëzuesin, kundrinën me fjalët përcaktore të tyre, rrethanorin, rallë ndonjë plotës dallimi. Shëmb.— ÇVa ashtu moj bijë?— Asgjë, nënë. . . (Dh. Shuteriqi) — Cili je ti? — Qemali, ore, Qemal Orhanaj, — unji më shumë zërin Zefi. (Sh. Musaraj). Ç'presim? Pyeti axhë Jazi. — Urdhërin, axhë (id.) Qemalin desha pakëz — tha kjo. Grueja ngriti S J?Pet: Cilin moj bijë? Qemal — Qemal Orhanajn, moj zonjë.— Ku gjendet ajo tani? e Vlorë. (id) — Po shokët ku janë? — Këtu — Kur ke qenë në Shkodër për herë të jundit? —- py e ti p a p r itur aspiranti — Në Shkodër? Vetëm katër vjet më parë. (id) E moj Urani, si u ndatë ju andej? — Mirë, mirë . . (id). — Nga ç'sëmundje vuante ^niJ Nga plumbi, zojë. (id) — Pse më shikoni ashtu. . . ? — pyeti kjo e trembur. CI Y ' " ' ' t n a ^ J a n s* n e P e r dhëmbë. (id). — Sa të vajtën, o kosovar? — Tetë napolona. /o'. ^" ^ ° P e r Çka f'et atëhere? — Për njëpunë, që s'jemi të zotët unë e ti ta bëjmë. \ n. Musaraj). — Po ti s'na shpjegove atë punën. — Cilën punë? — Punën e të ho-

28

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

pak shoku komisar. — Cili komisar, more shok? — / kompanisë sonë, pra. (Sh. Musaraj). Folësi që pyet mund të bëjë pyetjen edhe për t'u siguruar mbi vërtetësinë a jovërtetësinë e diçkaje që e di, por pa qenë i sigurtë. Pyetja bie mbi një gjymtyrë, po kjo s'është e shprehur me ndonjë fjalë pyetëse. Përgjigjja përsërit këtë gjymtyrë, nëse është pohuese, duke e shoqëtuar herë—herë me pjesëzën po. Shembëlla: Nga Vlora vjen? — pyeti buza gaz vajza. . — Nga Vlora, po kam dy ditë që vi vërdallë dhe s'po gjej njeri. (Sh. Musaraj). — Ky është trimi që do të më nxjerrë nga rreziku? — e pyeta gruan me të tallur. — Ky, ky. . . Mos u çudit, zotrote. (id.) — Dhe ke shpresë ta kapërxesh ditën vijën gjermane? — Ditën, posi (id.) Ilegal? pyeti avokat Meçja. . — Ilegal, pohoi me kokë Zefi. (id.). Kjo është fjala e juaj e fundit? :— Po, e fundit. Kur përgjigjja në një pyetje mohuese është mohuese, përsëritet gjymtyra për të cilën pyetet, e prirë nga lidhëza mohuese as, duke shoqëruar herë herë nga pjesëza jo: — As tashti nuk thoshte gjë? — As tashti. (Sh. Musaraj). — As në Korçë s'ke qenë tani afër? — As në Korçë (id.). Kur pyetja është e përgjithshme, pyetet mbi vetë faktin, përgjigjja mund të jepet ose me fjalët— f]&\ipo,jo a një fjalë tjetër me të njëjtën vlerë, ose me një fjali mungesore që përsërit kallëzuesin, po mund të lërë pa shprehur një ose disa gjymtyra. S h e m b ë l l a : Nuk është kështu? — Aspak, aspak — tundi kryet me përçmim. . . Emira. (Sh. Musaraj). — Ta ka zënë syri ty Picirukun këto ditë? — Jo. (id.). Të ka zënë veshi ty të shtira armësh mbramë vonë? — Po. N'orën dymbëdhjetë plot. (id.). Ke të më thuash gjë mbi përfundimin e aksionit? — Kam, si s'kam; (id.).— A ke ndonjë djalë partizan? — Kam, — u drodh plaku. . . (id.). S h ë n i m . Një tip të veçantë të përgjigjeve me elipsë, e përbëjnë ato që dalin në formën e një fjalie të varur, duke mos u shprehur, po duke u nënkuptuar nga pyetja, fjalia kryesore e saj. S h e m b ë l l a : Pse s'erdhe dje? — Sepse isha e sëmurë. Dhe s'ke menduar që ndonjë shok tjetër të mbante lidhje me të?—Jo. Në asnjë mënyrë.—Pse?—Se s'kam asnjë besim që ajo të hajë arësye. (Sh. Musaraj). Mund të lihet e nënkuptuar edhe një fjali e varur: E di që do të vijë Skënderi sot? — E di. 4. Fjalitë mungesore brenda frazës.— Një fjali ose një tog fjalësh mund të mos shprehen në një fjali, nëse ka dalë në një fjali tjetër po të asaj fraze, zakonisht në fjalinë e mëparme. Kur dy a më shumë fjali kanë një kallëzues të përbashkët a një gjymtyrë të dytë të përbashkët, këto zakonisht shprehen një herë në fjalinë më të parë, dhe lihen të nënkuptuara në të tjerat. Mund të përsëritet një gjymtyrë e përbashkët, po nëse ka arësye stilistike. S h e m b ë l l a : O male, male sa ini, të parën lule kë kini? Ne të parën kemi kaçen, dhe të' dytën manushaqen (Populli). Sot gjithkush ka punët e kujdeset e veta, ashtu edhe fëmijët, ashtu edhe Luli. (Migjeni). Kurr n'malet tona ajri s'qe ma i pastër, kurr fushat ma t'blerta nuk kanë qenë, e deti ma i kaltër. (Ll. Siliqi) Mund të mos përsëritet edhe një këpujë a një gjymtyrë e dytë e përdorur në fjalinë a frazën e mëparme: Qe e thjeshtë ajo dhomë e vogël e mësuesit, e lyer me gëlqere. Tre metro egjysëm me tre, me një tavan t'ë ulëtprej kallami të veshur me baltë, me një dritare të vetme nga oborri. (Dh. Shuteriqi). Same gaz e me vrap bredhin, edhe lozin shoku me shok. . . (N. Frashëri). të mos shprehet edhe kryefjala, kur është po ajo e fjalisë kryesore të frazës

FJALITË MUNGESORE

29

Po kështu mund të mos shprehet një kundrinë që ka dalë si kryefjalë në frazën e mëparme: Një patate i shkau nga piruni e ra mbi hasrën. . E ëma e mori me gishtat dhe ja hodhi një macje të zezë. (Dh. Shuteriqi). Për sa i përket kryefjalës së përbashkët të fjalive të frazës me bashkërenditje e me nënrenditje, kjo është një fenomen aqë i rregulltë e aqë i rëndomtë sa ne nuk mendojmë se duhen marrë si fjali mungesore fjalitë ku nuk përsëritet kjo gjymtyrë. Po mund të marrim si fjali mungesore fjalinë në të cilën nuk shprehet kryefjala që është përmendur në fjalinë e mëparme me një funksion tjetër. Po ashtu edhe fjalitë asindetike jo të një fare me marrëdhënie sqaruese. Shembëlla:. . . po komisarit s'ju mbush mendja që s'ju mbush. . . "Leri fjalët" më thoshte — (Sh. Musaraj). Ai i ishte përveshur punës mirë: Një ditëpunonte arat e tia e një ditë ato të Shores. (St. Spasse). Mundet që në një fjali mungesore të mos shprehet më se njëgjymtyrë. Kjo sidomos në stilin e ndërprerë, ku gjymtyra të veçanta të një fjalie shkëputen e dalin në formë fjalësh e togje fjalësh me vlerë fjalie. Shemb. Po edhe ti, Nuzi, si burrat e ke ba detyrën — vijoi Rexha. — Me gjithë familje, bile. (Sh. Musaraj). Mund të kemi dy ose më shumë fjali mungesore që sqarojnë e konkretizojnë përmbajtjen e fjalisë së mëparme. Kryefjala e kësaj të fundit ka zakonisht kuptimin e një fjale përgjithësuese ndaj kryefjalëve të fjalive mungesore. Kallëzuesi i përbashkët nuk përsëritet në dy fjalitë e tjera. Para fjalive mungesore shpesh bëhet një pauzë sqaruese që në të shkruar shenohet me dy pika. 5. Fjalitë mungesore të kushtëzuara nga rrethanat.— Si e pamë, situata, rrethanat ekzistuese mund të bëjnë të panevojshme shprehjen e një giymtyre, sidomos të këpujës a të kallëzuesit. Vetë situata, rrethanat lejojnë të marrë kuptim të plotë fjalia mungesore. Shembëlla: Fshatari qëndroi në thirrjen e parë. Ishte një burrë nja dyzetepesë vjeç. . . — Për ku kështu, dajë? — e pyeti komandanti i kompanisë. Burri eshikoinë sy me vërejtje. Për në shkollë, ke dhandri. (Sh. Musaraj).— Bimi kyl— murmuriti me vehte Hysejni, duke dalluar veshjen prej katundari të të riut, sidomos këpucët. (id.). Papandehur edhe e përgjumur u hodh mbi djep:—A teto, djalin!—briti e trëmbur. (St. Spasse). Pas pak ata shikuan një djalosh nga njëzet vjetsh. . . — Gëzim Myzyril — thirri pa pritur Zefi. . . (Sh. Musaraj). — Po ky? — pyeti nën zë vajza duke treguar me bisht të syrit burrin që s'po hynte. (Sh. Musaraj). Këtu mund të shtinim edhe disa fjali mungesore të tipit pasthirrmor ku lot rol situata në kuptimin që merr fjalia: — Qershi të mira! Urdhnoni myshterinj — dëgjoi së largu Arta zërin e dashur të pionierit. (Sh. Musaraj). = Kam qershi të mira. 6. Fjalitë eliptike.— Te fjalitë eliptike mosshprehja e një gjymtyre është veçori strukturore, që i jep thënjes një karakter më ekspresiv. Përdorim më të dendur e më tipik e ka në proverbat e thëniet popullore. Frazat me fjali eliptike mund të jenë iormash të ndryshme. Shëmbëlla: Armiqët të ndarë, për ne puna mbarë. FJALITË E PAZBËRTHYESHME .. ..' Mendimet, ndjenjat, vullnetin tonë ne mund t'i çfaqim jo vetëm me fjali e perbëra prej gjymtyrash që përmbushin funksione të ndryshme e janë të lidhura n ermjet tyre për nga ana kuptimore e gramatikore, por edhe me njësi sintaktike të pazberthyeshme, të pandarëshme në gjymtyra. Këto zakonisht janë të formuara prej nje fjale të- vjë foljeje të mëmënyrës urdhërore: — Ssst ( = hesht, mos folë). shpirti i vëllajt, na pjrgjojnë poshtë. (M. Kuteli); ç) fjalitë e pazbërthyeshme të përshëndetjes që ngërthejnë formulat e ndryshme të mirësjelljes: — Mirëmbrëma, Mirë — i foli, më në fund, ngadalë. (Sh. Musaraj). Një vend të veçantë në mes të fjalive të pazbërthyeshme, zenë fjalitë thirrëse (vokative) që dalin në formën e një emri të rasës thirrore, janë të afërta me plotësin thirror, po kanë një përmbajtje më komplekse, shërbejnë për të shprehur reagim emocional dhe nxitje: — AdiU. . iu lut vajza me përgjërim. (J. Xoxa). Këtu Adil nuk shënon vetëm kujt i drejtohet fjala, po, nga toni me të cilin shqiptohet, shpreh njëkohësisht një qortim e lutje për të mos bërë një veprim ( = lëshoje të lutem). § 4. Fjalitë e po*iimit dhe të mchimit.— Këto fjali të pazbërthyeshme shprehi,n qendrimin e folësit zakonisht ndaj një thënjeje, ndonjëherë ndaj një fakti a situate, miratimm, pëlqimin, vërtetimin prej tij ose përkundrazi mohimin, kundërshtimin protestën. Më të shumtën ato janë përgjegje e folësit njëj pyetjeje të bashkëbiseduesit ose çfaqin qëndrimin ndaj njëj thënjeje të tij. Janë kështu të lidhura ngushtë me fjalët e bashkëbiseduesit, dhe dalin të pakuptueshme, të shkëputura prej tyre. -„ ^ h e m b ë l l a : — Dritë të quajnë ty? — Po. (Sh Musaraj) — A ishe i zënë me te. — pyeti prokupori. — Jo! — tha Zani, i trembur. (Dh. Shuteriqi).—. . . me të arntur, ja, në atë qafë, që quhet shtegu i dhive — vazhdoi të kallëzonte episodin , 0 n i \ ("-Po" — thanë me vete dv të tjerë, "ai quhet shtegu i dhive. Andej zbriti Jitalioni"), u drejtua për te buza jonë (P. Marko) — Na, moj cucë! E Ramizit je ti? „' urdhëron\ — u përgjegj Vera. (F. Gjata) — Mos e ke gabim zonjë. Unë kam qene edhe herë tjetër këtu. — Gabim? Jo, moj cupë. (Sh. Musaraj). i ... J }^ e Pazbërthyeshme të pohimit e të mohimit dalin edhe në ligjërimin monoëJiK per të shprehur qëndrimin e folësit ndaj fjalëve të thëna më parë prej tij, për t'i

32

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

S h e m b ë l l a : — Si more, ç'ka të bëj? Mos do na lerë kooperativa, thua ti, të vazhdojmë këngën e Mukës? Të zbresim në pazar sa herë që të na dojë qejfi, me nga një kaposh në krahë e tri kokrra vezë në dorë si ajo katundare sot në mëngjes, atje më të dalë të Tiranës? Jo, more Çobo, jo. (Sh. Musaraj). . . . filloi të ngulë shatën gjer në mykë pa ngritur mesin. . . — Ashtu, o bir, ashtu! — tha i kënaqur Met Tabaku. (F. Gjata). Pohimi e mohimi mund të marrin nuanca të ndryshme kuptimore e modale, të jenë më të prerë a më të zbutur, të thuhen me siguri a me dyshim. Ata mund të jenë të thjeshtë a të ngjeshur me ngjyrime të ndryshme emocionale. Për të shprehur këto nuanca, ata mund të shoqërohen ndonjëherë me pjesëza, si ndoshta, etj. S h e m b ë l l a : — Je i lodhur? — Po, — tha ai. Kam udhëtuar gjithë natën, që nga Linasi i Sulovës. (F. Gjata) — Nuk më kuptove? — Jo (P. Marko). — Them se do të kalojë. . — Pa tjetër. Unë jam i sigurtë për këtë. (F. Gjata). Murrashi: Rri, rri, mbasi ke ardhë. Kam fjalë edhe me ty. Tuçi: Mirë, mor bir, po rri. (K. Jakova). — . . . Del jashtë dhe prit.— Si urdhëron — tha vajza. (F. Gjata).— Nuk po njeh si duket, o Velo? — Jo, besa. Cili je ti? (Sh. Musaraj). — Pse prapë nga e para do të fillojmë? — Po qyshl—ja preu thjeshtëri i madh. — Nga e para që të pëlcasësh! (F. Gjata).— . . . Mos shtrembëro buzët, Lutë! Ja, këtu jemi! Po s'i dogjëm me zjarr. . . — Posi, posi! — Do ta shohësh. (po ai). § 5. Sipas rasteve të përdorimit, dallojmë: a) fjalitë e pazbërthyeshme të pohimit e të mohimit që dalin si përgjigje e drejtpërdrejtë pohuese a mohuese ndaj një pyetjeje të bërë, ato quhen edhe fjali të mirëfillta të pohimit e të mohimit; b) fjalitë e pohimit e të mohimit që shprehin miratimin a mosmiratimin e njëj thënjejetëbashkëbiseduesit dhe c) fjalitë që mund të përforcojnë ose kundërshtojnë një thënje të mëparme të vetë folësit. Fjalitë e llojit të parë janë më të përdorurat e më tipiket. Për pohimet e mohimet e thjeshta përdoren përkatësisht pjesëzat po e jo. Kur kanë edhe ngarkesa të tjera kuptimore, sidomos kur ipet edhe vlerësimi i folësit, përdoren më shumë fjalë të tjera të një vlere me to, në radhë të parë fjalë me ngjyrim modal, si posi, sigurisht, si urdhëron, pa tjetër, aspak, ndofta, në asnjë mënyrë, etj., kanë secila nuancat e tyre. S h e m b ë l l a : — . . . Të ka zenë veshi ty të shtira armësh mbrëmë vonë? — Po. Në orën dymbëdhjetë plot. (Sh. Musaraj). — Rron? — pyeti Toni.— Posi! — tha Ramizi. — Më duket se është edhe kryetari i këshillit. (P. Marko). — Po ti? — e pyeti Vera. — Patjetër. Unë jam i pari në listë. (F. Gjata). — Me bujqësi po merresh tani? — pyeti prapë momë Hatija. — Ashtu, — u përgjegj Ganiu (Dh. Shuteriqi). — Mor Salë, mos është ndonjë nga ata? — Jol — i tha Sala. (P. Marko). — Një përgjigje e donte ama — tha me inat djaloshi. — Ndofta! S'them se jo. Por jo sot, në asnjë mënyrë. (Sh. Musaraj). — Dhe s'ke menduar që ndonjë shok tjetër të mbante lidhje me të? — Jo. Në asnjë mënyrë! (po ai). Fjalitë e pohimit e të mohimit që shprehin një miratim, pëlqim, pranim ose përkundrazi mosmiratim, kundërshtim të një pohimi a mohimi të bashkëbiseduesit ose të një kërkese, urdhëri të tij, shprehen me pjesëzat po e jo, po më tepër me fjalë të njëvlefshme me kuptime modale etj., si mirë, si urdhëron, ashtu, po mirë, sigurisht, posi, patjetër, në' asnjë mënyrë etj. Të tilla fjali vijnë pas fjalish dëftore a urdhërore si replika të tyre. S h e m b ë l l a : —. .. Të tjerët grinden, vriten. . . U dëgjuan zëra: — Po! Jemi vrarë për një pëllëmbS tokë. (P. Marko). Unë besoj gjithnjë në miqësinë tonë — tha pa u ofenduar Qemali. — Në miqësinë? Jo,jo! (Sh. Musaraj). Tuçi: Ta pijmë një pikë sonte. Leka: Mirë, do ta pijmë kur t'i vijë radha. (K. Jakova) — Ashtu e kanë patur Frlhp Viallst edhe eëzimet bashkë i ndanin. — Ashtu, or Tafë.

FJALITË MUNGESOEE

33

Fjalitë e pohimit a të mohimit që shprehin një vërtetim, përforcim a kundërshtim të një thënjeje të vetë folësit dalin sidomos në ligjërimin monologjik që ka karakterin e rjë dialogu të brendshëm, si edhe në ligjërimin e brendshem të autorit a të personazheve. Folësi mund të shprehë një mendim a ta vërtetojë, ta theksojë atë, ose për të formulojë një pohim, të përfytyrojë diçka, ta rrëzuar e kundërshtuar atë. Zakonisht të tilla fjali kanë karakter ekspresiv, çka edhe çfaqet edhe nëpërmjet të mtonacionit, që është pasthirrmor. Përdoren po ato pjesëza e fjalë të njëvlefshme si në .lojet e ijera të fjalive të pazbërthyeshme të pohimit a mohimit. S h e m b ë l l a : — Po, ajo është — tha me vete Vuksani, — MariaPrendi, efejuara imc. . . (R. Brahimi). Ah! Marina ku je tani? A u shpëtove nga duart atyre egërsirave? Apo vuan akoma në ndonjë vend të errët, të ftohtë? Apo të kanë vrarë? Jo! Kjo s'mund të ngjasë! (F. Gjata). § 6. Sikur mund të vemë re edhe nga shembëllat e para gjer më tani, te fjalitë e pazbërthyeshme të pohimit e të mohimit, për arësye theksimi, përforcimi, shprehimësie më të madhe, mund të kemi përsëritjetë së njëjtës pjesëzëa shoqërimin e një pjesëze me një pjesëz tjetër të atij kuptimi ose me ndonjë pasthirrmë. S h e m b ë l l a : Dhe kur Qemali mundohej ta bindëte se s'kish pasur as arësye, as qëllim ta bënte këtë, ajo i kthehej. — Jo, jo. Thuajmë të drejtën. Ti e ke një arësye. (Sh. Musaraj). — E pranuat dreqin? — e pyeti Zeneli. — Po! u bashkua me batalionin. — O, po, po!— tha Ramizi dhe qeshi. (P. Marko). —. . . vepro ashtu si kemi biseduar. . . .Mos m'i përkëdhel! — Patjetër. . . Patjetër. . . (F. Gjata) —. . . Mos ke shpresë te ndonjë ndërmjetësim i zotit Ajet. .? — Jo! Në asnjë mënyrë. Ajetit i është bërë plot grushti për vete tani. (Sh. Musaraj). Fjalët e pohimit e të mohimit me vlerë fjalie mund të dalin vetëm ose të bashkuara me fjali të tjera që mund të rimarrin e të zbulojnë më konkretisht përmbajtjen e tyre. Fjala — fjali shpesh është bashkërenditur me një fjali të zakonshme. Ndonjëherë ajo mund të shoqërohet me një fjali të nënrenditur prej saj, ose të jetë e nënrenditur vetë. S h e m b ë l l a : A: Paska vdekur! Z: Jo, zot, jo. S'ka vdekur! (Çajupi), —• Sikur kishe dishka të më thoshje, mirë. Pse hesht kështu? — pyeti me dashamirësi Qemali. S'kish më dyshim, jo, që ajo ish ndërruar në një Emirë tjetër. . . (Sh. Musaraj) — Më thirre? Po, bre. Pashë një ëndërr të keqe dhe u tremba. . .— Pse, po flije? — pyeti Vuksani. . — Po, se ëndra me sy hapur, nuk shihen — qeshi tjetri. (R. Brahimi) — . . . S'them se jo. (Sh. Musaraj). § 7. Fjalitë e pazbërthyeshme të pohimit e mohimit mund të dalin edhe në lormë fjalish pyetëse. Ato shprehen me pjesëzat po,jo dhe fjalët e përdorura me vlerën e tyre si vërtet, sigurisht, mirë, ashtu, etj. të shqiptuara me një intonacion qartësisht Pyetës. Përdoren për të nxitur një përgjigje, për të kërkuar miratimin ose jo prej bashkëbiseduesit të një pohimi a mohimi. Ka fjali ku bëhet vetëm një pyetje, ka të Jpra, ku pyetja plotësohet me nuanca të tjera plotësuese. Ndonjëherë në formën e n Je fjahe pyetëse shprehet më tepër dyshim, kundështim, habi se sa pyetet. S h e m b ë l l a : Vata: Çuen me marrë nji qengj. Tuçi: Ashtu? Kush çoi, Leka? vata: — J 0 , Lokja. Tuçi: Po Filja si duket? Vata: Keq. Tuçi: Ashtu? Vata: U zu me t i l " ^ ' ^ a k° v a )- QJergji: Unë them se nuk ke ba mirë që s'më ke pyetë, në mos \1 er/ m u e " M e t i : Asntu? M u e më duket se kam punue mirë. Kurse ju keni punue q (po ai). — Do ma japësh. Ndryshe, do bëj si do bëj pa u mbajtur.. . — Ashtu?. . . * be jmë ndryshe atëhere. (Sh. Musaraj).

FJALITË MUNGESORE

34 nxit për këtë, përdoret pasthirrma hë: Hë? Këtu qenka? Ç'pret? (M. Kuteli). Përdoret edhe pasthirrma e bashkuar me një pjesëz për të kërkuar vërtetim apo kundërshtim të një thënjeje: — . . . Vetëm tyj të beson. . . ai. Zefi u bë më të qeshur: — ashtu, ë? Epo mirë atëhere (Sh. Musaraj). Fjalitë—pasthirrma. § 8. Fjalitë —pasthirrma ose fjalitë e pazbërthyeshme pasthirrmore japin reagimin e pandërmjetshëm emoncial të folësit ndaj saj që ka ndodhur ose ndaj fjalëve të bashkëbiseduesve, shprehin raportin e tij ndaj tyre, vlerësimin emocional që u bën ai atyre. Ato shprehin ndjenja të ndryshme: gëzim, kënaqësi, keqardhje, brengosje, mërzitje, hidhërim, zemërim, urrejtje, inat, frikë, ironi, për-

35

Fjalitë—pasthirrma mund të shprehin vlerësimin emocional të diçkaje prej folësit: Qemali brofi në këmbë i gëzuar: — Bravo, Emirë! Ku paske qenë ti? Kjo është gjë e medhe për nder. (Sh. Musaraj). § 1 1 . Një vend të veçantë në mes të fjalive të pazbërthyeshme të kësaj kategorie ' 7&-rii fjalitë cilësore—ekpresive, që shprehin jo vetëm qëndrimin e folësit ndaj diçkaje, po edhe japin përmbledhtazi përshtypjen e tij, për të, karakterizimin e saj prej tij. Shprehen me emra të rasës emërore që kanë marrë ku më shumë ku më pak karakter pasthirrmor. Ato përbëjnë një kategori 'kalimtare në mes fjalive të pazbërthyeshme dhe disa fjalive thirrmore mungesore ose disa fjalive nominative. Ato dallohen nga fjalitë nominative se nuk tregojnë qënien e objektit ose të fenomenit, po japin karakteristikën vlerësuese emocionale të asaj për të cilën është folur më parë ose të asaj që është objekt i vëzhgimit. Raste tipike janë ato me emra si qyqja, bukuri, mrekulli, etj. : Qyqja! Si jam kështu unë sot? (Sh. Musaraj). Forca!

buzje, etj. Të tilla fjali shprehen zakonisht me pasthirrma me vlerë fjalie. Mund të shprehen edhe me fjalë të tjera të afërta me pasthirrmat, që kanë marrë përgjithësisht ose Fjalitë nxitëse. § 12. Të afërta me fjalitë—pasthirrma janë ato fjali. që, duke pjesërisht karakterin e pasthirrmës. dhënë reagimin e qëndrimin e folësit, përmbajnë nxitje, shtyrje për një veprim. Janë, S h e m b ë l l a : — Aha! —ja bëri plaku. (F. Gjata) — Uuff! — psherëtiu Teuta e me fjalë të tjera, grishje të drejtuara bashkëbiseduesve për të kryer këtë ose atë veprim. lehtësuar, e kuqe flakë. (po ai). Qemalit i erdhi rëndë që takoi kështu dhe po nxitohesh Edhe ato shprehen me pasthirrma a fjalë të afërta me to, po këto u përgjigjen një të ikte, po zonja Naime. . . i doli përpara: "Ua! Ç'thua kështu zotrote! (Sh. Musiraj). foljeje në mënyrë urdhërore, me kuptimet e ndryshme që mund të ketë kjo. — Aha, e futa edhe këtë në trastë, si të tjerët. (M. Kuteli). — Boobo! — thamë ne me S h e m b ë l l a : Hajt! Ngreu tashti! (F. Gjata). mënt, kush e di ç'ka për të nxjerrë ky kokëqoshja (po ai). — Qyqja! Si më ngriu Sst ( = hesht), shpirti i vëllajt, na përgjojnë poshtë. (M. Kuteli). gjaku, kur të pashë. (Sh. Musaraj). — Ej, ej, ej! — ja bëri Fasliu me qesëndi. — Po Si fjalë—fj'ali të tilla përdoren sst, hajt, hajde, hë, haj, na, shëët, etj. Shemb. —Hë; ç'duan që futin turinjtë në esapet e tua. (F. Gjata). Fjalitë—pasthirrma përbëjnë grupin më elementar të fjalive thirrmore (eksla- jepu këmbëve, nepërkë! (M. Kuteli). Haj, rri në këtë gur! (po ai). Na, moj cucë! E Ramizit je ti? (F. Gjata). — Shë-ë-ët, se këtu i kanë në kokë të çomages.. . — I tha matiye) që shpreh vetëm ose kryesisht ndjenja të fuqishme, ndërsa te të tjerat fjali këto fjalë po me atë drithërimë që do të kishte thënë një gjahtar fjalët: "Më erdhën ngjyrimi emocional del si element plotësuas i përmbajtjes së fjalisë, i mendimit të në grykë të dyfekut. . ." (J. Xoxa) Hajde, Rasime! Ty të prisnim — i tha Jorgji. (F. shprehur në te. Sidomos ky tip i fjalive të pazbërthyeshme mund të zihet si formë Gjata). ligjërimi shumë elementar, që zë shkallën më të ulët të fjalive. Kjo shihet edhe në § 13. Pranë këtyre fjalive mund të vendosen edhe ato fjalë e grupe fjalësh, faktin se ndonjëherë përmbajtja e tyre mund të shprehet edhe me mimikë e gjeste. § 9. Fjalitë—pasthirrma, për shkak të përmbajtjes shpesh të papërcaktuar, zakonisht emra, të shqiptuara me intonacionin e përfunduar të një kumtimi të plotë e me theksim të shënuar thirrmor, që përdoren si çfaqje të vullnetit të folësit, për të pamjaftësisht të qartë të pasthirrmës, mund të bashkohen me fjali që e përcaktojnë dhënë urdhër, për të kërkuar diçka, etj. këtë përmbajtje: Bobo, do ta vrasin kusarët. . . (M. Kuteli). S h e m b ë l l a : Fëmija bërtiste: —Bukë! ( = dua bukë, më jepni bukë). KomanDuhet pasë kujdes për t'i dalluar fjalitë—pasthirrma nga pasthirrmat pa vlerë kallëzuesore, si fjalë gramatikisht të palidhura me fjalinë pranë së cilës janë. Të parat danti urdhëroi: Zjarr! Qetësi, shokë! — thirri edhe një herë Piciruku (Sh. Musaraj). — Kafenë! — urdhëroi ai. (F. Gjata). shprehin një qëndrim emocional të folësit, të dytat shërbejnë për t'i dhënë një ngjyrim Këto janë fjali të veçanta mungesore që marrin karakterin e një pasthirrmore të emocional fjalisë. pazbërthyeshme. Ka edhe gramatikanë që i vështrojnë si fjali mungesore. S h e m b ë l l a : Uf! se ç'njerës! (P. Marko) = pasthirrmë si fjalë gramatikisht Fjalite e përshëndetjes. § 14. Një lloj të veçantë të fjalive të pazbërthyeshme e e palidhur me fjalinë. — Folë, Trëndelino, folë! — Uf, uf! Ç'të flas unë e gjora? perbëjnë shprehjet e ndryshme të mirësjelljes, fjalët e përdorura për të përshëndetur, Mua më gjete të më biesh në qafë? (M. Kuteli) = fjali pasthirrmë. Një kufi aqë te P^r t e uruar, për të falenderuar, etj. Ato nuk kanë kuptim pohimi a mohimi, as nuk prerë, megjithatë, nuk ka midis tyre e ka edhe raste kur del jo i lehtë përcaktimi i snprehin qëndrim, as japin një vlerësim emocional. Shprehen zakonisht me një tog vlerës së pasthirrmës. Mund të ndihmojë intonacioni: pauza më e gjatë ndërmje' jalësh dhe shpesh shoqërohen me plotës thirrorë. Si fjali të tilla përdoren, falem n er it, udhë e mbarë, tungjatjeta, lamtumirë, mirëmëngjes, mirëdita, mirëmbrëma, pasthirrmës dhe asaj që e ndjek është karakteristike e fjalisë—pasthirrmë. Fjalitë—pas thirrma dallohen gjithashtu nga pasthirrma—kallëzues: Bam—bum çiftja. Barfi- naten e mirë, puna mbarë, etj. tekja. (M. Kuteli). S h e m b ë l l a : Mirë se na erdhe, shok i dashur! Mirë se na erdhe dhe punë të § 10. Fjalitë—pasthirrma mund të shprehin qëndrimin emocional të folësi; ™barë! (F. Gjata) — Mirëmbrëma. Mirë — foli, më në fund ngadalë. (Sh. Musaraj). te ndaj një thënjeje, një sjelljeje a ndaj situatës ekzistuese në përgjithësi: — Bre! Gjyq Jaten e mirë, atëhere, Demko. (po ai). — Tungjatjeta, o xha Braho (M. Kuteli). — tillë s'kam parë ndonjëherë. (F. Gjata). — Sa mirë bëre, sa mirë.. . Uh! Ç'frikë patj ll jolemnderit. Do të mundohem. . . — tundi kryet vajza me buzë në gaz. . . (Sh. ~ «.—• i . i u i i u v i i v i l l . . unë mos i hidhje ndonjë fjalë. ta dëgjoje pastaj.' (Sh. Musaraj) kërkoi ndjes':' Musaran " 'i nerit. "Ndjesë/ "Bah! — uEc,zemërua zonja i^i-,mp Naime tniDi. — vërviti Ç'ndjesë copëzën kërkon e qeramik^ zotrote? usaraj). -— Mbrëmia *,L-*... e mirë. bre ln V\c\ n n V a r r i r i f o m h c

36

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

f- Në kategorinë e këtyre fjalive kanë kaluar edhe fjali të plota që duke u bërë formula të ngurosura, shtampa të rëndomta, me dobësim a zhdukje të kuptimit fillestar, kanë marrë përgjithësisht funksionet e një thënjeje të pazbërthyeshme të karakterit pasthirrmor. Të tilla fjali, megjithëse nga ana formale gramatikore në to mund të dallohen gjymtyrat e ndryshme, nuk analizohen, por merren si një tërësi e vetme e pandarëshme. Kështu kemi: të (ju) bëftë mirë, mirë se të' (ju) gjej, mirë se na erdhe, mirë u pafshim, mirë u gjeça, etj. S h e m b ë l l a : Mirë se ju gjej! — përshëndeti i posaardhuri. (F. Gjata). — Të falem nderit, mirë ishin — u përgjegj Perlati (po ai). Fjalitë thirrëse (vokative). § 15. Me fjalitë e pazbërthyeshme mund të bashkojmë edhe rastet kur kemi një emër të rasës thirrore të shqiptuar me një intonacion të veçantë që shpreh qortim, keqardhje a zemërim. Fjalia përbëhet këtu nga nië emër në formën e plotësit thirror. Ai shënon vetëm se cilës i drejtohet fjala, po përfton njëkohësisht një përfytytim kompleks në qendër të të cilit qëndron veta e dhënë. Gjuhëtari sovjetik Shahmatov këto ndërtime i quajti fjali thirrëse (vokative). Të tilla fjalë—fjali karakterizohen nga një intonacion i veçantë: zëri ndalet mjaft te zanorja e theksuar që shqiptohet e zgjatur e me tone të ulta. S h e m b ë l l a : — Mehmet! thirri liozi duke e parë egër me sytë e tij çakërr. — Ç'bën kështu, o i marrë! — dhe e rrëzoi përdhe me një të shtyrë të fuqishme. (F. Gjata). § 16. Në fjalitë thirrëse hyjnë edhe emrat, në shqiptimin e të cilëve shprehet habia ose gëzimi, kënaqësia. Të tilla raste dalin kur takojmë papritur një njeri të njohur ose një të afërt. Edhe në këtë rast zanorja e theksuar shqiptohet e zgjatur, po me tone të larta. S h e m b ë l l a : — Qemali! — thirri ajo si e elektrizuar nga një valë gëzimi e papritur. (Sh. Musaraj). Pas pak. . . ata takuan një djalosh nja njëzet vjetsh. — Gëzim Myzyri! — thirri papritur Zefi... (po ai). Babai ja nduku flokët më fort, shtrëngoi grushtin dhe e lëshoi me duf në fytyrën e saj të shprishur. — Pepe! — klithi Vera me urrejtje. (F. Gjata). Këtu mund të hyjnë edhe rastet e përmendjes së një emri më shprehje dashurie: Bir o birl Stavri i nënës! Të dinja të vrarë, o bir! (F. Gjata). Klithi: — Llazi! Vlathi i motrës!. . . dhe ra mbi të. (J. Xoxa). Ai (Kristoforidhi) i përkëdhelte e i puthte të vegjëlit: — Nuset e dajës! Trimat e dajës! (Dh. Shuteriqi). Një rast tjetër të fjalive thirrëse kemi kur i drejtohemi një njeriu që kemi pranë, për ta përmbajtur nga të thënët e diçkaje të padëshiruar ose nga një veprim. Të tilla fjalë—fjali kanë kuptimin e fjalive urdhërore ndaluese. Kjo del edhe në intonacion, që është i tendosur. Tempoja e shqiptimit është e shpejtë, toni bie prerazi në fund. Ndonjëherë mund të jetë i shoqëruar emri me pjesëzën mos. S h e m b ë l l a : Adill. . . bërtiti. Në këtë klithmë të çuditëshme, njeriu nuk kuptonte në kishte më shumë mall apo tmer. — Adil, për atë helm që ndjej akoma ne gojë, lëshoje!. . . (J. Xoxa). — I vogli uluriti: Mos, Osman! Po vinë rojet! — dhe iku me vrap tatëpjetë. (F. Gjata). Intonacionet e ndryshme, të qortimit, habisë, kënaqësisë dhe të ndalimit, me të cilat shqiptohen fjalitë thirrëse e që u japin përmbajtjen atyre, janë të. kapshëm pa vështirësi nga dëgjuesit.

FRAZA OSE PERIUDHA Vështrim i përgjithshëm 1. Njësia themelore sintaktike është fjalia. Po ne, për të shprehur mendimet torte, nuk përdorim vetëm fjali të veçuara njera prej tjetrës, po më shumë togje fjalish me raporte të ndryshme ndaj njera tjetrës. P.sh. Udhëtuam gjatë natës nëpër pyje pa rrugë. Pararojet linin prapa tyre nga një zjarr të ndezur. Ishin shenjat që na dëftonin se në ç'drejtim duhesh të ecnim. (Sh. Musaraj). Luftar Bregu, që s'ndjente fare duart të bëra kallkan e që kish dëgjuar gjithë atë bisedim të shokëve, mendonte edhe ai për ditën e çlirirnit, me gjithë se porsa kishte ardhur në çetë. Kush e di se sa do të vazhdonte lufta? Këtë edhe Mina Sava nuk e dinte. Po që një ditë vëndi do çlirohej e Sulltanët do përmbyseshin, këtë e kishin thënë të gjithë e këtë e dinte mirë edhe Luftari. (F. Gjata). Dy ose më shumë fjali që bashkohen me mjete të ndryshme sintaktike e formojnë një tërësi të vetme gramatikore quhen frazë ose periudhë1). Edhe fraza shërben për të çfaqur një mendim të përfunduar, të plotë. Edhe ajo si tërësi karakterizohet nga intonacioni përfundues, nga intonacioni i mbarimit. Numri i fjalive që vijnë e bashkohen për të formuar një frazë mund të jetë i ndryshëm e të kemi fraza gjatësie e vëllimi të ndryshëm, në përshtatje me mënyrën se si pasqyrohet në mëndjen e folësit realiteti objektiv që kërkon të japë, e me nevojën që ndjen ai për t'i çfaqur sa më mirë, në mënyrë sa më shprehëse mendimet e tia. Vëllimi e ndërtimi i frazës përcaktohen nga arësye logjike e stilistike. P. sh. Çetën partizane e kish takuar thellë në krahinën e Gorës, te "barangat e Zvarishtit", në anën e majtë të lumit të Devollit. Dikur ato baranga kishin qenë një postë e ushtrisë italiane, por partizanët e kishin spastruar një natë duke i zënë të gjithë ushtarët rob. Tashti atje ishte vendi ku grumbulloheshin forcat partizane, ku vinin komunikatat me lajme të reja nga qyteti, ku mblidheshin këshillat nacionalçlirimtare të fshatarëve, ku vinin ilegalët e të arratisurit për t'u takuar në çetat. (F. Gjata). Jua fsheha pllanet e mia dhe s'jua çfaqa dëshirën që kisha në zemër kaqë vjet, jo se s'u kisha besim, jo se s'jua dinja shpirtin,' pose ju ishit të parët që e hodhët zarin ohe u futët në këtë valle, pose puna duhej mejtuar thellë, se duheshin gjetur mjetet, se duhej zgjedhur koha mirë. (F. Gjata). 2. Ndërmjet fjalisë e frazës për nga kuptimi nuk ekziston ndonjë ndryshim tnemelor. Të dyja shprehin mendime, komunikime të plota. Ndryshimi është më e Për strukturor, gramatikor; fraza është e përbërë prej disa njësish kallëzuesore, jalish, që ndodhen në raporie të caktuara njera me tjetrën. Duke pasur një të tillë Pe r r e . ^ J ' fraza ka zakonisht një përmbajtje më të pasur se fjalia, ka mundësi më të niedha për të shprehur një mendim më me hollësi, por si fraza si fjalia çfaqin një ) Disa qua'\në periudhë vetëm frazën e giatë mp «tinmsfiaii

o J S r t i m n a V < . c i , , s ts „^=,

SINTAKSA E GJUHfiS SHQIPE

pRAZA OSE PERIUDHA

39

38 mendim të plotë, prandaj edhe kanë në fund një intonacion mbarimi. Në fjalën e fundit të fjalisë së fundit të frazës kemi një rënie të madhe të zërit. Fjalia është e përbërë prej fjalësh e togje fjalësh, fraza prej fjalish. Prandaj ndërsa fjalia i përgjigjet një mendimi, gjykimi përgjithësisht të thjeshtë, fraza i përgjigjet një gjykimi kompleks, të përbërë prej gjykimesh të thjeshta të shprehura prej fjalish. Por edhe fjalia e veçuar e zgjeruar mund të shprehë ndonjëherë mendime po aqë komplekse sa fraza. P.sh. Historia e krijimit të saj ishte e thjeshtë. Në pranverën e vitit një mijë e nëndëqind e dyzet e dy, një shok nga qyteti, komunist ilegal, ish takuar një ditë me Rrapo Gurin në një pyll afër Zvarishtit. (F. Gjata). Fjalitë që hyjnë në përbërjen e frazës kanë tipare të përbashkëta, po edhe tipare të ndryshme, lidhur me fjalitë e veçuara, u ngjajnë këtyre fjalive, po s'janë plotësisht identike me to. Kanë të përbashkët strukturën gramatikore: si fjalitë e veçuara, si fjalitë e bashkuara në frazë, janë njësi kallëzuesore, mund të jenë dykryegjymtyrëstys a njëkryejjymtyrëshe, kanë në fjalitë dykryegjymtyrëshe kryefjalën e kallëzuesin dhe kallëzuesin a kryefjalën në fjalitë njëshe, të kenë edhe gjymtyrë të dyta të ndryshme që mund të jenë të lidhura në togje fjalësh nënrenditëse rreth gjymtyrës themelore. Secili varg nënrenditës është i pavarur nga vargjet nënrenditëse të fjalive të tjera. P.sh. Të gjithë burrat ndodhen me pushkë të vendosur nëpër frëngjitë e shtëpive e ndën kërcënimin e pushkëve të tyre kalon e gjithë kolona jonë. Në këtë frazë bashkohen dy fjali. Në të parën mund të dallojmë 5 togje nënrenditëse (: të gjithë burrat, ndodhen të vendosur, të vendosur me pushkë, të vendosur nëpër frëngjitë, nëpër frëngjitë e shtëpive); në të dytën po ashtu 5 togje (: kalon nën kërcënimin, nën kërcënimin e pushkëve, e pushkëve të tyre, kolona jonë, gjithë kolona). Asnjera prej fjalëve të njerës fjali nuk ndodhet në lidhje nënrenditëse me një fjalë të fjalisë tjetër. Një farë largimi nga kjo kemi kur dy a më shumë fjali të një fraze kanë një gjymtyrë të përbashkët, zakonisht është kryefjala, por mund të jetë edhe kallëzuesi, kundrina, një plotës rrethane. Por edhe këtu trajta e fjalës, pozicioni nënrenditës i saj sqarohen nga të bërët pjesë në fjalinë e parë. P.sh. Qershitë erëkëndtshme i kishin hedhur lulet e kishin formuar kokrrat e vogla, të forta e të jeshilta. . . (F. Gjata). Kuma Maros as gjurma nuk iu duk, as emri nuk iu dëgjua. (M. Kuteli). Po fjalitë e një fraze nuk kanë mëvehtësinë as tiparet e diçkaje të përfunduar, të plotë, që kanë fjalitë e veçuara. Kjo gjen shprehjen edhe në vijën e intonacionit: fjalitë e frazës nuk kanë intonacionin përfundues të fjalive të mëvehtësishme. Intonacioni përfundues i takon gjithë frazës dhe bie në fjalën e fundit të fjalisë së fundit. Fjalitë e tjera shqiptohen me një intonacion që tregon se mendimi s'ka përfunduar, se më pas vjen vazhdimi. Fraza përbën një tërësi nga kuptimi e intonacioni. Fjalitë që e përbëjnë atë hyjnë në raporte të ndryshme midis tyre, që gjejnë shprehje gramatikore, e me këtë humbin ku më shumë e ku më pak pavarësinë e tyre. Kur flasim për fjali të pavarura lidhur me fjali të një fraze, duhet kuptuar një pavarësi relative. Frazat shprehin raporte kuptimore të ndryshme midis fjalive nga të cilat janë formuar. Sipas karakterit të këtyre raporteve, midis frazave të ndryshme ka shkallë të ndryshms humbjeje të mvartësisë kuptimore të fjalive. Në disa, lidhja kuptimore midis fjalive është aqë e ngushtë sa frazat shprehin kuptime analoge me ato të fjalive të veçuara'S'është mirë të flasësh kështu. Në raste të tjera (te frazat me bashkërenditje) mëveh" tësia kuptimore e fjalive është, në përgjithësi, e madhe. Një mvartësi kuptimors relativisht të madhe kanë fjalitë edhe në disa fraza me nënrenditje. ¥^.ështu fjalitë që bashkohen për te' formuar frazat, nuk i zotërojnë të gjitha tiparv

në

gjermanisht e në rusisht (rus. predlozhenie dhe slozhnoe predlozhenie; gjer. Satz, Zusammengezetze satz). Në gjuhë të tjera, duke u mbështetur në ndryshimin struktural, ndonjëherë edhe më tepër se kaq, të këtyre dy njësive sintaktike, përdoren terma të ndryshme. E tillë është edhe tradita e gramatologjisë shqipe. Ndonjë përpjekje që është bërë nga ndonjë studjues (J. Rrota, etj.) për të zëvëndësuar termën frazë me "fjali e përbërë", nuk ka zënë vend. MJETET SINTAKTIKE TË BASHKIMIT TË FJALIVE NË FRAZË E TË SHPREHJES SË RAPORTEVE MIDIS TYRE Në frazë fjalitë bashkohen duke u vendosur midis tyre raporte të ndryshme. Këto raporte shprehen nëpërmjet disa mjetesh sintaktike. Më kryesoret janë: 1) lidhëzat; 2)fjalët lidhëse; 3) intonacioni. Përveç këtyre, përdoren, zakonisht, njëkohësisht me mjetet e mësipërme, e për pasojë si mjete plotësuese edhe: 4) rendi i fjalive; 5) fjalët korelative përemërore e ndajfoljore, 6) trajtat mënyrore dhe kohore të kallëzuesve; 7) elemente leksikore e frazeologjike. 1. Lidhëzat. Janë mjeti më tipik i bashkimit të fjalive në frazë. Lidhëzat shprehin njëkohësisht lidhjen midis dy fjalive dhe karakterin e kësaj lidhjeje, llojin e raporteve midis dy fjalive të bashkuara prej tyre. Numri i madh i lidhëzave lejon që të çfaqen qartë raportet e ndryshme që mund të vendosen midis dy fjalive dhe siguron një laryshmi të madhe. Me lidhëzat mund të bashkohen dy fjali të njëvlerëshme ose dy fjali me raporte mvartësie. Me fjalë të tjera, lidhëzat mund të shprehin bashkërenditje ose nënrenditje, duke pasur secila prej këtyre kategorive lidhëzat e saj. Brenda secilës kategori, si e dimë, dallohen lloje të ndryshme lidhëzash, duke formuar këto grupe të ndryshme sipas afërsisë kuptimore që kanë. Kështu kemi lidhëza bashkërënditëse këpujore, kundërshtore, etj., në anë tjetër lidhëza nënrenditëse kohore, qëllimore, shkajkore, etj. P.sh. Rrokëm armët dhe u hodhëm në luftë, pse ishim të sigurtë në fitore. . .. Petritit i shkau goja në zemërim e sipër e tha se ai punëtori i centralit na qënka zënë me një shok të tij e na quhej Xhemal. (Dh. Shuteriqi). Në korrik 1428, Gjon Kastrioti i bëri të njohur Senatit të Venetisë me anën e bajlozit të tij, që nuk eshtë i përgjithshëm, në qoftë se i biri i tij, Gjergji, shkel toka venetike. (F. Nolij. 2. Fjalët lidhëse. Të tilla janë përemrat lidhorë e ndajfoljet lidhore (që, i cili, kush, ç,sa, si, ku, si, etj.), përemrat, mbiemrat pyetës e ndajfoljet pyetëse, kur përdoren si pyetës — lidhore në pyetjet e zhdrejta (kush, ç, çfarë, ku, kur, pse, si, etj), po ashtu pjesëzat pyetëse a, mos, etj. P.sh. Njeriu që vetëm për vehte punon është si një dru që pemë s'lëshon. (N Frashëri). Të hajë kush ka mbjellë e kush ka lëruar. (Çajupi). Lexonjësi do të kërkonte të mësonte si u ndërtua konkretisht një vepër kaqë e madhe ne një kohë rekorde, çfarë njerëzish ishin ata që e ndërtuan e ç'metoda përdorën, Çtarë therorish bënë, ku e gjetën forcën dhe idenë që i udhëhoqi në një fitore të tillë. (Sh. Musaraj). Kush nuk ka mall për vendin ku ka lindur?

Fjalët lidhëse bëjnë një punëtëdyfishtë: silidhëzatlidhindyfjali,ponjëkohësisht snerbejnë edhe si gjymtyrë fjalie, ndryshe nga lidhëzat që, si fjalë shërbyese, janë vetern mjet lidhjeje dhe nuk mund të përmbushin rolin e një gjymtyre të fjalisë. P.sh. e : Njenu që vetëm për vehte punon, është si një dru që pemë s'lëshon. (N. Frashëri).— v Përemrat lidhorë që janë kryefjalë, i pari i foljes punon, i dyti i foljes lëshon. dh . n-!et komplekse të fjalëve lidhëse çfaqen në mënyrë të veçantë te përemri li°r i cili, e cila, që del me mvartësi të dyfishtë: ai përshtatet në gjini e në numër me e fjalive të veçuara. ^usoV.totnr në faktin se si f jalia, si fraza përbëjnë tërësira kuptimore mnn a përemrin e fjalisë drejtuese, të cilin ai e zëvëndëson, ndërsa trajta e tii rasore

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

40

lidhëse, po rasa mbetet e pandryshuar. Dhe kur ndryshon struktura e fjalisë së varur dhe funksioni i përemrit lidhor, ndryshon trajta rasore e i cili, e cila, po mbesin të pandryshuara gjinia e numri që janë të përbashkët me ato të përemrit e emrit parashkues. P.sh. Djali i cili ishte me mva mbrëmë, vinte nga Korça. \ajza e cila ishte me mua mbrëmë vinte nga Korça. Dy djemtë të cilët ishin me ir.ui mbrëmë vinin nga Korça: Djali të cilin ta paraqita mbrëmë, vinte nga Korça. Mvartësia e dyfishtë e përemrit i cili është një rast i veçantë, pasi një fjalë në fjali zakonisht ndodhet në mvartësi vetëm të një fjale drejtuese. Si e pamë, fjalët lidhëse u përkasin zakonisht pjesëve emëruese të fjalisë (përemra, mbiemra, ndajfolje), kurse lidhëzat janë fjalë shërbyese. Në disa raste mund të kemi përputhje midis një lidhëze e një fjale lidhëze, homonimi të thjeshtë (lidhëza që e përemri lidhor që), në të tjera vlera të ndryshme gramatikore të së njejtës fjalë (p.sh. ndajfoljet ku, kur, si, etj. mund të jenë edhe lidhëza). Sidomos për këto të fundit duhet të kemi kujdes të përcaktojmë saktë në çdo rast konkret natyrën mor- . fologjike, se nga kjo varet edhe përcaktimi i drejtë i raporteve sintaktike të shprehura prej tyre dhe i natyrës së fjalisë së varur që nis me to. 3. Intonacioni. Ky, përveç punës që bën duke bashkuar në një tërësi të vetme fjalitë e një fraze, duke marrë gjithë fraza një intonacion të vetëm përmbylljeje që bie në fund të frazës, shpreh edhe raportet e ndryshme ndërmjet fjalive të bashkuara. Intonacioni është mjeti i domosdoshëm, i pamungueshëm, i bashkimit të fjalive në gjithë tipet e frazave. Fjalitë mund të bashkohen në mes tyre në fraza nëpërmjet lidhëzash a fjalësh lidhëse ose pa to, me pranëvënie të thjeshtë. Intonacioni është i pranishëm si në njerën, si në tjetrën kategori; por, ndërsa në të parën raportet shprehen qartë nga lidhëzat e fjalët lidhëse e intonacioni loz aty një rol të dytë, në fjalitë e pranëvëna (asindete), intonacioni loz rolin kryesor: shpesh vetëm nga intonacioni dall )jmë raportet midis fjalive të bashkuara, duke ekzistuar tipe të ndryshme intonacionesh. Roli e karakteri i intonacionit janë pak të studjuar. Ai s'i shpreh raportet sintaktike aqë qartë e në mënyrë aqë të diferencuar sa lidhëzat e fjalët lidhëse, se sasia e intonacioneve qartësisht të dallueshme është e kufizuar, ndërsa ajo e raporteve taktike shumë më e madhe. Megjithatë ka një numër intonacionesh, që dallohen qartë njeri prej tjetrit e përmbushin funksione të veçanta. Më kryesorët janë: intonacionet e numërimit, të kundërvënies, të nënrenditjes, e të sqarimit. Roli i tyre çfaqet sheshit në rastet kur fraza me të njëjtën përbërje mund të shqiptohen me njerin ose j tjetrin intonacion. Ndryshimi i intonacionit sjell ndryshimin e raporteve midis fjalive. Për shëmbëll, mund ta shikojmë ndryshimin midis intonacioneve të numërimit e të atij të kundërvënies në fraza si kjo: Verës këtu bën vapë, dimrit ftohtë. Kjo frazë mund të lexohet me intonacion numërimi, si shprehje e elementeve të një përshkrimi, e tregimit të hollësive të njëfarëshme, po ashtu si te gjymtyrat homogjene; por mund të lexohet edhe me intonacioni kundërvënjeje duke theksuar kontrastin, përballëvënien e dy kuptimeve. Ka fraza që lejojnë të shqiptohen edhe me intonacion numërues dhe me intonacion nënrenditës sipas rastit, sipas raporteve që duam të shprehim a të vemë në dukje, p.sh. Ikën macja, kërcejnë mijtë. Vjen vera, ai shkon

FBAZA OSE PERIUDHA

41

aqë, etj. Këta përemra e ndajfolje s'janë gjithnjë fjalë korelative, ata mund të shënojnë edhe diçka, përmbajtja e së cilës del nga konteksti ose situata, e atëhere s'janë fjalë korelative. P.sh. Kur më ftuat për këtë vepër nga shërbimi i Sulltanit, kisha në zemër atë (fjalë korelative) dëshirë që kishit edhe ju. . . Pounësillesha me atë mënyrë se ashtu e deshte shpëtimi juaj dhe imi, se puna ish e tillë (fjalë korelative) që duhej bërë e jo thënë. (F. Noli). Më pritët me aq'ë dashuri e gëzim, më sualltë aqë shërbime të çmuara e panumër, sa më bëtë më tepër ju robin tuaj se sa unë ju bëra të lirë ju. (F. Noli). Ja nesër nisemi/.e> atje te na pret detyra e shenjtë. (Sh. Musaraj). Fjalët korelative përdoren në një fjali kryesore ose në një fjali tjetër drejtuese dhe tregojnë qënien e detyrueshme të një fjalie të varur prej saj, paralajmërojnë ardhjen më pas të një fjalie të varur. Në gjuhën shqipe rolin e një fjale korelative përcaktuese të karakterit mbiemëror si ai, ay e loz në një masë të ndieshme edhe trjata e shquar e një emri, po në ato raste kur përmbajtja reale e këtij nuk del nga konteksti e nga gjendja: Më vonë, komunisti me të cilin ai kish filluar punën, u largua nga çeta. . . (Dh. Shuteriqi). 5. Rendi i fjalive. Një rol të rëndësishëm në vendosjen e shprehjen e raporteve midis fjalive brenda frazës mund të ketë edhe rendi i fjalive. Rendi i fjalivemund të jetë i lirë, e të ketë, më të shumtën e herës, vlerë stilistike, por mund të jetë edhe i palëvizshëm e të ketë vlerë gramatikore. Ka raste kur ai merr rëndësi dhe ndryshimi i tij mund të sjellë prishjen e hdhjeve midis fjalive dhe ta bejë frazën të pakuptim. Atëhere kemi të bëjmë me një rend rreptësisht të caktuar. Kështu ndodh në disa lloje fjalish të bashkuara pa ndërmjetësi lidhëzash, në disa lloje fjalish të bashkërenditura me lidhëza, e në ndonjë lloj fjalie të nënrenditur. P.sh. Më ka ardhë një mendim: t'ja dërgojmë peshqesh Sulejman Pashës të motrën e Halilit. (K. Jakova). Jemi të rrethuar, porse çdo problem e ka një zgjidhje. Sot për sot na ka nevojë, andaj kërkon miqësinë, përndryshe s'na flet me gojë. (N. Frashëri). .. . dhe Vrana Konti i cili kishte shërbyer disa vjet me radhë në ushtrinë e Alfonsit, mbretit të Napolit, kish marrë pjesë në disa fushata të tij, dhe kështu pati rasjen ta mësonte mjeshtrinë ushtarake të asaj kohe në fushë të betejës. (F. Noli). Kur rendi i fjalive është i lirë, ndërrimi i vendit të fjalive nuk prish raportet sintaktike, por shërben për të dhënë nuanca stilistike shumë a pak të dukshme. Në të tilla raste mund të ketë një rend të zakonshëm, ndërsa më pak i zakonshëm të jetë rendi i anasjelltë. Kushtu në mjaft fraza me fjali të varura (p. sh. me fjali te varura kryefjalore, kundrinore), në rendin e zakonshëm vjen së pari fjalia kryesore e pastaj fjalia e varur. Mund të vijë e para fjalia e varur, kur duam të vemë ne dukje përmbajtjen e saj, ta theksojmë më shumë atë. P.sh. Qëlloi në këtë mes qe një ta kish gazin mbi të tjerët. . . (J. Xoxa). Të presim që andej është kot. (J.Xoxa). Rendi i fjalivet varet shumë nga konteksti. Në një kontekst të caktuar shpesh n ryshimi i tij është i palejueshëm ose i padëshirueshëm.

e lc »•• ^ r a ^ t a t mën y r ore e kohore të kallëzuesve. — Ka raste kur trajta mënyrore allezuesit mund të shprehë raportin e saj me një fjali tjetër. Kështu mënyra liore e kallëzuesit të një fjalie mund të mjaftojë të tregojë lidhjen nënrenditëse fjafaj' m e nJë fjali tjetër, në frazën me fjali të varura qëllimore, kundrinore kryetori°/"' -^' P ' S ' 1 ' T n e m e m a ^ 0 z e m r a të të shpie nesër në Fier, me qerre, të dokmuif të_ shojë ...(]. Xoxa). Përdorimi i trajtave foljore kohore në një fjali (të varur) në Durrës. e ercakton e t nga koha e foljes së një fjalie tjetër (të fjalisë nga e cila varet); Intonacioni i sqarimit shpreh paralajmërimin se më tutje vjen një sqarim. Za- kemi a . Pe r e Kg s ; l t një përdorim korelativ të kohëve, bashkëujdinë e trajtave të tyre. konisht në të shkruar ai shprehet me dy pikat. P.sh. Dy rrugë na mbeten: ose te u nëse ' kallëzuesi i fjalisë drejtuese është në një kohë të shkuar, ai i fjalisë sg v këthehemi prapë në Mokër, ose të vazhdojmë rrugën për në objektiv. r U r p r e j sa v i n (Në i . J et në kohën e pakryer të lidhores: I pata thënë që të vinte heret. 4. Fjalët korelative. Janë fjalë që shënojnë në një formë pak a shumë të për3 61 m u n I nat v . d të kemi bashkëujdi ose jo të kohëve, pra mund të thomi edhe: L„Ur^ HinVa nSrmbaitia e së cilës zbulohet në mënyrë më konkrete në fjalins a

irM-LB. tr_fi»-____

_—" A__ __•••_• i

,\

_ _

..

«

.

.

.

.

.

„.

-.

SINTAKSA E GJTJHËS SHQIPE

42 e raporteve midis fjalive, një rol jo të vogël lozin kohët e foljeve — kallëzues. Po kjo çështje është pak e studjuar në përgjithësi, e shumë pak për gjuhën shqipe. 7. Ndonjëherë tregues të lidhjes së një fjalie me një fjali tjetër janë elemente të ndryshme leksikore, herë -herë, ku më shumë ku më pak të gramatikalizuara. Përdorim të gjërë kanë disa ndajfolje (kështu, pastaj, etj.). Mund të përdoren edhe togje emërore (: për këtë arësye, etj)., ose shprehje frazeologjike (si fjala vjen, domethëne), ose ndajfolje a përemra të përsëritur: P.sh. Këtu mirrte lugën, aty harronte pjatën, aty qeshte aty qante. Këtej njerës i fliste për dasmorët, atje tjetrës i kallëzonte për nurin që i kishte rënë të birit. (St. Spasse). FJALITË E BASHKËRENDITURA DHE FJALITË E NËNRENDITURA E TIPARET DALLUESE TË TYRE 1. Ka dy rrugë kryesore për formimin e frazave: më e thjeshta është bashkimi i dy fjalive të pavarura njëra prej tjetrës, me vleftë të barabartë, formimi me anc' të bashkërenditjes; tjetra është bashkimi i dy fjalive me marrëdhënje mvartësie, nga të cilat njera plotëson tjetrën, varet prej saj, formimi me anë tëë nënrenditjes. Këtej vjen ndarja e frazave në dy kategori të mëdha: në fraza me fjali të bashkërenditura a fraza me bashkërenditje, dhe në fraza me fjali të nënrenditura ose fraza me nënrenditje. Kjo ndarje mbështetet në raportet e nd-yshme kuptimore midis fjalive të bashkuara në frazë. Në frazën me bashkërenditje bashkohen në një tërësi të vetme fjali homogjene, të një fare, të një vlere, po ashtu si ndodh me gjymtyrët homogjene të fjalisë, ndërsa në frazën me nënrenditje bashkohen fjali jo të një fare jo të një vlere, nga të cilat njera përcakton, sqaron tjetrën, (po ashtu, siç ndodh në togfjalëshit e zakonshëm brenda fjalisë), dhe i nënrenditet asaj. Ndër këto fjali ajo që përcakton tjetrën, varet prej saj, quhet fjali e varur, ndërsa fjalia tjetër që gramatikisht e drejton atë, dhe gramatikisht nuk varet prej një fjalie tjetër, quhet fjali kryesore. Për nga mënyra gramatikore e bashkimit të fjalive në frazë dallojmë: lidhjen bashkërenditëse me anë lidhëzash bashkërenditëse lidhjen nënrenditëse me lidhëza nënrenditëse ose me fjalë lidhëse, edhe bashkimin asindetik, pa lidhëza, ose parataksën e thjeshtë. Me asimetizëm bashkohen fjali me raporte barazie bashkërenditjeje, por edhe fjali me raporte pabarazie, mvartësie. Frazat atëhere quhen fra-j za me fjali asindete ose pa lidhëza. P.sh. U fal dielli me tokën tonë e humbi larg atje n'det e qiellin flakë e ndezi andej nga perëndimi. (K. Jakova), S'është as e re, as e papritur pamja që kam sot përpara syve. (F. Noli). I ligu dorë s'heq nga e tia, ndaj atij nuk i vjen mirësia. (NFrashëri). Mos u mërzit, Lekës do t'ia bush mëndjefi unë. (K. Jakova) Dallimi i fjalive në fjali të bashkërenditura e të nënrenditura është bërë prej kohësh. Po kohë pas kohe kjo ndarje është vënë edhe në dyshim e në diskutim. Është vënë në dukje se pavarësia e fjalive të bashkërenditura ndaj njera tjetrës ështe relative, ndonjëherë jo reale, po ashtu edhe se fjala kryesore s'është aqë e mëveh' tësishme e se shpesh herë ajo s'mund të qëndrojë pa fjalinë e varur. Ka raste kuf ç'është kryesore shprehet në fjalinë e varur e jo në fjalinë kryesore (Është mirë t' thuash edhe ti). Edhe në letërsinë gramatikore të kohëve të fundit është shtruaf pyetja se sa e bazuar është një e tillë ndarje. Kështu në gramatikën e gjuhës rusft botuar prej akademisë së Shkencave të Bashkimit Sovjetik tomi II, thuhet: "Ndarj 3 e gjithë frazave në fraza me bashkërenditje e në fraza me nënrenditje, që kefl1 trashëguar nga tradita e mëparshme, është shumë skematike e konvencionalf Po më tutie thuhet edhe se: "Si mjet orientimi fillestar mund të përdoret ndaA

FBAZA OSE PERIUDHA

43

Që t'i japim zgjidhjen e duhur çështjes sa është e drejtë ndarja në fraza me fjali të bashkërenditura, duhet parë se a kanë ato veçori sintaktike. Ndërmjet këtyre dy kategorive ekzistojnë në të vërtetë një sërë veçorish, siç e ka vënë në dukje edhe gjuhëtari A. M. Peshkovskij në një artikull që i ka kushtuar këtij problemi. Raportet midis frazave me bashkërenditje e atyre me nënrenditje janë analoge me raportet në mes togjeve homogjene, bashkërenditëse, dhe atyre nënrenditëse. Ndryshimet midis fjalive të bashkërenditura e fjalive të nënrenditura u përkasin strukturës dhe mjeteve gramatikore të përdorura e qëndrojnë pikërisht: 1) në lidhëzat e Ilojin e tyre: Fjalitë e bashkërenditura kanë po ato lidhëza që kanë gjymtyrat homogjene të fjalisë e po me ato kuptime, d.m.th. kanë lidhëzat këpujore, kundërshtare, veçuese dhe përmbyllëse; ndërsa me fjalitë e nënrenditura hërdoren lidhëzat nënrenditëse, të cilat në fjali nuk përdoren, kështu lidhëzat kopore (kur, sa, etj)., qëllimore (që, të), shkajkore (se, pasi, etj.) e të tjera. 2) në funksionin e në vendin e lidhëzave: Në fjalitë e bashkërenditura, lidhëzat shprehin vetëm lidhjen e fjalive të bashkuara e raportet midis tyre, por nuk bëjnë pjesë në asnjerën fjali dhe e kanë vendin në mes dy fjalive. Sadoqë fonetikisht shkon me fjalinë e pasme dhe pauza që ndan fjalitë ndddhet para saj, lidhëza sintaktikisht nuk është e lidhur me fjalinë e pasme më ngushtë se me fjalinë e përparme. Kjo vërtetohet edhe nga kjo se, kur u ndërrojmë vendet fjalive (kur ky ndërrim është i mundur e nuk i prish raportet kuptimore midis fjalive) lidhëza mbetet po aty, në mes dy fjalive, dhe fonetikisht shkon me fjalinë e pasmë që më parë ishte e përparme. Në këtë fjalitë e bashkërenditura u ngjajnë gjymtyrëve homogjene. P.sh. Në fshat diku lehnin qentë e diku këndonin këndezat këngën e parë. (F. Gjata): Në fshat diku këndonin këndezat këngën e parë e diku lehnin qentë. Në frazat me nënrenditje, përkundrazi, lidhëza i përket fjalisë së varur, është pjesë e sajë dhe shpreh nënrenditjen e saj. Ajo është e pandarëshme nga fjalia e varur, prandaj edhe, me këmbimin e vendeve të fjalive, shkon po me fjalinë e varur. Ish e qartë që atyre s'u kish rënë gjë në sy një gjë e tillë. (Sh. Musaraj). Që atyre s'u kish rënë në sy një gjë e tillë, ish e qartë. Po ta shkëputim lidhëzën nga fjalia e varur dhe ta linim po në atë vend, kur të ndërronim vendin e fjalive, ose fraza s do të kishte kuptim ose (më rrallë) do të ndryshonte kuptimi i frazës. Me këtë veçori është i lidhur fakti që në fjalitë e bashkërenditura lidhëse njëshe ndodhet gjithnjë' midis fjalive, ndërsa në frazën me nënrenditje, lidhëza mundet të dalë në krye të frazës, kur vjen më përpara fjalia e varur: Ku e zinte nata, s'e zinte dita (Sh. Musaraj). Në frazat me bashkërenditje mund të përdoren të njëjtat lidhëza tëp ërsëritura ne krye të gjithë fjalive, për të theksuar homogjeninë e këtyre, po ashtu si përdoren edhe me gjymtyrat homogjene: A gjallë a ma nder të rrojmë . . ., a mëmëdhenë të sh Petojmë a mbi të më të mos mbesim! (N. Frashëri). të .. n ë Përdorimin e fjalëve lidhëse. Përemrat e ndajfoljet lidhore përdoren venë ed"h ^ r a z a t m e n J e *Jau' t e nënrenditur a me disa fjali të nënrenditura, duke qenë fial't~mj'et U c m e s e c m e SJymtyrë të fjalisë së varur, ndërsa nuk përdoren fare me rru1 6' C kashkërenditura: Ç'bjen sahati, s'e bjen viti. Poshtë gjarpëronte një pëa i thellë që të shpinte në fshatrat më të largëta të Oparit. (F. Gjata). m e .. n ë Përdorimin e fjalëve korelative. Këto përdoren rregullisht në frazën fjali e n r e n c u t i e > z e n ë vend në fjalinë kryesore, dhe paralajmërojnë se vjen pas një ish o e - V a r u r p r e J s a J : Zëmërimi i Sulltanit kundër Shqipëtarëve dhe Venecianëve të „.f, 1 niadh sa në mes të dimrit, një turmë prej 15.000 Turqish, përmes maleve

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

44 5) në përdoriminetrajtave kohore të kallëzuesve.'Në frazat me fjali të bashkërenditura përgjithëshisht kemi përdorim të kohëve në kuptimin e tyre absout, ai përt caktohet nga raporti kohor i kryerjes së veprimit ndaj çastit të të follrit, trajtat kohore të foljes-kallëzues së një fjalie nuk varen nga raporti me kohën e veprimit të fjalive të tjera. Përdoret shpesh po ajo kohë në gjithë fjalitë e bashkuara dhe me këtë çfaqet më qartë homogjenia e tyre. NdSrsa në një sërë frazash me fjalitë nënrenditura trajtat foljore kohore zakonisht përdoren me një kuptim relati , koha e foljes së fjalisë së varur përcaktohet nga raporti kohor i veprimit të shprehur prej saj ndaj veprimit të fjalisë drejtuese dhe jo ndaj çastit të të folurit, me këtë çfaqet nënrenditja e fjalisë së varur ndaj kryesores: Lajmi se do të shpërndahet misri doli nga zemra e dheut. (Migjeni). Ai më kishte premtuar se do të ma kthente librin mbrëmë, po ma solli sot. Në frazën e parë është përdorur trajta e së ardhshmes, se veprimi i shprehur prej saj i përket së ardhshmes lidhur me veprimin e fjalisë kryesore, sadoqë ai i përket së kaluarës lidhur me çastin e të folurit. Po kështu në të dytën është përdorur trajta e kushtores me vlerën e një të ardhmje të së kaluarës. 6) në vendosjen e fjalive: Fjalitë e bashkuara në frazën me bashkërenditje uijnë gjithnjë njera pas tjetrës të plota, asnjëherë nuk kemi vendosjen e një fjalie vë mes të një tjetre e ndarjen e kësaj në dy pjesë.

FRAZA OSE PERITJDHA

45

Në frazën me nënrenditje, fjalia kryesore mund të mos e ketë këtë ose atë gjymtyrë. Kjo zëvendësohet nga fjalia e varur, që përmbush funksionin e gjymtyrës që mungon: Po e vërteta ishte se rehti i drusë nuk vinte vetëm foshnjet në gjiimë, por edhe gjyshet. (J. Xoxa). 9) në tipat e intonacionit: Sidoqë çështja e intonacionit nuk është studjuar e sqaruar sa duhet, është e qartë se frazat me bashkërenditje karakterizohen nga intonacione të ndryshme nga ato të frazave me nënrenditje. Kështu për të parat janë karakteristike intonacionet e numërimit dhe të kundërvënies, për të dytat ato të nënrenditjes e të sqarimit. Përcaktimi i bashkërenditjes ose i nënrenditjes nga intonacioni i ndryshëm mund të shihet qartë me shëmbëllat e frazave që kanë dy fjali të varura me të njëjta Midhëza. Në të tilla raste, në se e lejon përmbajtja, ato mund të shqiptohen me intonacione numërimi e atëhere janë të bashkërenditura midis tyre, më saktë janë fjali të bashkërenditura; mund të shqiptohen edhe me intonacion nënrenditjeje e atëhere fjalia e dytë e varur është e nënrenditur ndaj fjalisë së varur të parë: Mblodhi pra Këshillin dhe propozoi që të përfitonin nga lufta e Karamanisë, t'i binin Sfetigradit e Beratit e ta shpinin luftën në tokë të armikut, posa ushtria shqiptare ish më e fortë se më parë, posa kishte qindra vullnetarë të huaj. (F. Noli). Kështu karakteri i ndryshëm i frazës gjen shprehjen në.intonacionin e ndryshëm. Fjalitë e bashkërenditura të varura të një fare mund të kenë një lidhëz të vetme nënrenditëse që shpreh nënrenditjen e njëllojtë të gjithë grupit të këtyre fjalive: Këto janë ndryshimet sintaktike midis bashkërenditjes e nënrenditjes së fjalive. Disa prej tyre ngërthejnë një rreth të gjërë llojesh të këtyre ose të atyre fjalive, të tjera një rreth më të ngushtë, po me ato i dallojmë në mënyrc mjaftësisht të qartë këto dy kategori fjalish. Prandaj bashkërenditjen e nënrenditjen duhet t'i njohim si kategori sintaktike të dalluara që kanë kuptimin e tyre e mjetet e tyre të shprehjes. Dallimi i bashkërenditjes nga nënrenditja vërtetohet edhe nga zhvillimi historik. Nënrenditja është formuar në përgjithësi më vonë nga bashkërenditja. Kjo shihet edhe nga fakti se lidhëzat nënrenditëse, ndryshe nga lidhëzat bashkërenditëse, ruajnë shpesh gjurmat e prejardhjcs së tyre nga përemra e ndajfolje ose janë togje fjalësh të gramatikalizuara (shih p.sh. si, se, nga, ku, kur, sado që, në qoftë se etj.). Megjithëse bashkërenditja dhe nënrenditja përbëjnë kategori sintaktike të dalluara, mund të thuash të përkundërta, ka mjaft rastetënjë sinonimie kuptimore ne mes frazave me bashkërenditje dhe atyre me nënrenditje e mund të zëvëndësohen të parat me të dytat ose anasjelltasi. Kur bëhen këto zëvendësime, shihet qarte se variantet me bashkërenditje, zotërojnë një homogjeni dhe mëvehtësi të mahe, kurse ato me nënrenditje, përveç lidhjes më të ngushtë, çfaqin pabarazi kupjmore e sintaktike midis fjalive, duke qenë fjalia e varur në gjendjen e nënrendir smm ka fHny edhe në mjetet e përdorura: lidhëzave nënrenditëse e fjalëve nese të fjalive të varura në fjalitë e bashkërenditura u përgjigjen shpesh përemrat e ndajfoljet dhe lidhëzat bashkërenditëse.

S h e m b ë l l a : Shtërpari s'i qaset stanit, por ndër pyje bie e ngrihet . . . (N. Frashëri). Ari është kuma Marua, pra edhe gjumin e ka të rëndë . . . (M. Kutelli). Kurse në frazën me fjali të nënrenditura, fjalia e varur mund të vijë përpara ose pas kryesores, por mund të hyjë edhe në mes të saj, e me të çfaqet pamvehtësia e saj, futja e saj si element nënrenditës në fjalinë kryesore: Shqipëtari, tekdo është, mallin e mëmëdheut e ka. (N. Frashëri). Vendosja e përkundërt e fjalive, kryesorja mbrënda fjalisë së varur, nuk ndodh zakonisht. Po në disa raste të veçanta si në frazat me f.iali të varura kryefjalore e përcaktore lidhore, mundet që një fjali vetë e varur, po drejtuese e një fjalie tjetër të varur, të hyjë në mes të saj: Që atëhere, sa qeshë partizan, unë nuk shkoja kurrë në ato shtëpi, ku e dija se kishin krevet me susta apo dyshek të butë. (S. Andoni) (ku është plotës vendi i fjalisë "kishin krevat"); 7) në numrin e fjalive të bashkuara: Ndërsa, po ashtu si gjymtyrat homogjene në fjali, fraza me bashkërenditje ka me të shumën një konstrukt të hapët (me përjashtim të fjalive kundërshtore dhe përbmyllëse që dalin në formë dygjymtyrëshe) e mund të bashkohen në të dy, tri a më shumë fjali, si të jetë nevoja, pa pasur kufizim të karakterit sintaktik, frazat me nënrenditje, po ashtu si togjet e fjalëve, janë dygjymtyrëshe; fjalia kryesore formon një çift me fjalinë e varur. Edhe kut prej një fjalie kryesore varen disa fjali të varura të ndryshme, secila prej fjalive te varura bashkohet më vehte me fjalinë kryesore duke u formuar grupe të ndryshntf të veçanta: Kur erdhi lajmi në Lesh, kryetrimi i sëmurë në shtrat të vdekjes, u pëf' poq të ndrihej . . . (F. Noli). Mundet që prej një fjalie kryesore të varen dy a me shumë të varura të një fare, po të gjitha këto formojnë një tërësi komplekse nda) fjalisë drejtuese. Anasjelltazi një fjali e varur mundtë varet prej dy a më shume Shembëlla: fjalish drejtuese të një fare. 8) në përdorimin e fjalive mangesore: Në frazat me fjali të bashkërendituti*; vëllf"' a r r i u T e u t a n e s h t ë Pi P a t ë mungesore janë zakonisht fjalitë e mëpasme, pse pikërisht në to ka mundësi \ n a t„u e që e k i s h h a P u r d erën dy ka lihen pa u shprehur gjymtyrët, që dalin te qarta nga ç'është dhënë në fjalinë e mf n a t e s h • • • (Dh. Shuteriqi). derbeu shkoi — ;o„a ts nifiitat me eivmtvra te kësaj: Dhe toka bën shumë, po krah s | torit në krye të dhje-

Arriu Teuta në shtëpi e pa (atëhere) të vëllanë: ai e kish hapur deren dy kanatesh. Skënderbeu shkoi në krye të dhje-

\ 46

•

SINTAKSA E GJTJHËS SHQIPE

Por tiparet tipike të bashkërenditjes e nënrenditjes s'kanë karakter absolut. Mjaft herë fjalitë e bashkërenditura nuk zotërojnë mëvehtësinë kuptimore, barazi të plotë midis tyre, po ndirkushtëzohen. Kjo gjen shprehje në forma të ndryshme: në rendin e fjalive (jo gjithmonë mund t'u këmbejmë vendet fjalive) në paralelizmin e strukturës së tyre, në intonacionin, në format gramatikore të foljeve-kallëzues. në mjetet leksikore, në paplotëninë e fjalisë së dytë, etj. Shembëlla: Futju punës, pa do të shikosh si do ua mbyllësh gojën të gjithëve. (Sh. Musaraj). Kish hënë e ecej mirë (M. Kuteli). Në anë tjetër në frazën me nënrenditje mund të mos kemi nënrenditje të thjeshtë mvartësie të njerës fjali prej tjetrës, po çfaqje ndërvartësie reciproke. Në të tilla raste jo vetëm fjalia e varur s'ka si të qëndrojë pa kryesoren, po edhe kryesorja pa të varurën. Mjafton të kemi parasysh frazat me fjali të varura kryefjalore, një pjesë të mirë të frazave me fjali të varura kundrinore (kur kallëzuesi i fjalisë kryesore është i shprehur me folje të drejtimit të fortë), në mjaft fjali përcaktore (kur del domosdoja e konkretizimit të një fjale korelative përemër ose ndajfolje përemërore, të ndodhur në fjalinë kryesore). P.sh. Mirëpo, nuk ish e këshillueshme, as e drejtë, që të grumbulloheshin shumë kuadro të Partisë në të njëjtën Jbazë (Sh. Musaraj). Gjika nuk donte t'ja prishle zemrën plakës. (St. Spasse). Partia e çmon shumë faktin se direktivat e saj për luftën kundër patriarkalizmit dhe kundër çdo gjëje të vjetër, janë kuptuar drejtë. Njeriu që vetëm për vehte punon, është si një dru që pemë s'lëshon, (N. Frashëri). Ndarja e fjalive në dy kategori themelore nuk do të thotë që secila prej këtyre është plotësisht homogjene dhe se mund të vihet një kufi i prerë midis tyre, mund t'u bëhet një përcaktim absolut. Përkundrazi bashkërenditja e nënrenditja janë kategori shumë të gjëra: brenda secilës prej tyre dallohen lloje të shumta të ndryshme, ngatëcilatdisa janëmë tipike, të tjerat më pak tipike. Ka edhe lloje kufitare e kalimtare. Qenia e një'larmie të tillë mbrënda fjalive të bashkërenditura e atyre të nënrenditura dhe vështirësia që del për t'i futur tipet kahmtare në këtë ose atë kategori kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studjuesve. Ata, si thamë, kanë ngjallur dyshime për ndarjen në këto dy kategori themelore 2 ). Megjithatë veçoritë e përmendura më sipër të bashkërenditjes e të nënrenditjes tregojnë se s'ka bazë për një mohim të ndarjes së fjalive në të bashkërenditura dhe >të nënrenditura. Vetëm se, si e pamë, duhet pasur parasysh që tiparet tipike nuk duhen kuptuar në vështrimin absolut, se ato nuk paraqiten me të njëjtin kuptiffl në të gjitha rastet, se mbrenda secilës kategori ka lidhje të shumta të ndryshme dhe fenomene kalimtare. Në frazat me fjali të bashkërenditura me lidhëza këpujore, njëfarësia, homogjenia, gjen shprehje veçanërisht të qartë, në të tjera ajo del pak a shumë e ndërlikuar, por edhe ato raste të homogjenisë jo të plotë nuk dalin jashtë rasteve analoge që kemi tek gjymtyrat homogjene (e aty nuk bëhen orvajtje për të dalluaf raporte plotësisht homogjene dhe jo plotësisht homogjene). Përveç kësaj kur ndodh cënimi i homogjenisë, kur kemi ndërlikim të saj, kjo nuk gjen shpesh shprehje gramatikore, por varet nga përmbajtja konkrete e fjalive. Po të marrim, p.sh. fjalitë « bashkërenditura me lidhëzën këpujore dhe, e, vemë re se me të njëjtin ndërtim sifl' taktik, shprehen raporte kuptimore të ndryshme. Zakonisht të tilla fjali shënojnf një varg veprimesh ose fenomenesh të njëkohëshme ose të njëpasnjëshme, nga # 2

) Gjuhëtari sovjetik Vinogradov ve re se: „Përveç faktit se në bashk#iwdjitie t e j ^ w ka C«

FBAZA

OSE PERIUDHA

47

cilët i dyti nuk kushtëzohet nga i pari, homogjenia e tyre është e plotë: Lek Dukagjini u shërua pas disa ditësh, edhe ahere Skënderbeu i thirri që të dy dhe 'mezi i pajtoi. (F. Noli). Po me këtë lidhëz mund të bashkohenedhekumtimet për dy veprime ose fenomene, nga të cilët i dyti është pasojë e të parit. Të tilla fraza lejojnë që në fjalinë e dytë të futen lidhëzat, ndajfoljet e shprehjet sip.sh. prandaj, për këtë arësye, etj. me kuptim përmbyllës, që i japin shprehje të qartë raporteve shkak-pasojë: Nën ndërlikimin e 'këmbëve përhidheshin kindat e fustanit si erashka dhe rreth e rreth përhapej një fllad bredhës. (St. Spasse). Po këtu kushtëzimi i fjalive nuk varet nga struktura sintaktike e frazës, porse nga përmbajtja konkrete e fjalive të bashkuara. Kjo vërtetohet më së miri edhe me faktin se në mjaft raste analoge nuk del e qartë nëse kemi një bashkim të thjeshtë, raporte këpujore, apo raporte përmbyllëse. Mungesa e një kufiri të prerë e të qartë midis bashkërenditjes e nënrenditjes çfaqet më së miri në mjaft konstrukte që ështëe drejtë t'i marrim si raste kalimtare. Karakteri kalimtar i fjalive të një fraze mund të çfaqet me faktin që ato të bashkohen gramatikisht sipas mënyrës së bashkërenditjes, po raportet kuptimore midis tyre të jenë ato të nënrenditjes, apo anasjelltazi. Kështu në disa fraza lidhëzat kohore s'përdoren në kuptimin e tyre të zakonshëm, po për të shprehur raporte kundërshtore, duke bashkuar kështu fjali të bashkërenditura. Tipik për këtë në shqipet është rasti i lidhëzave ndërsa,kurse, me të cilat mund të lidhen si fjali me raporte nënrenditëse kohore të thjeshta, sifjali të bashkërenditura me raporte kundërshtore. Shembëlla: Ndërsa kolona po ecën në mes pyjeve të dendura, të shpeshta, prapa nga e majta dhe përpara nesh dëgjohej zëri i daullës. Praparoja porsa ka mbrijtur në një qafë, ndërsa të gjithë ne ndodhemi në perruan e thellë dhe shumë të rrezikshëm. Po herë-herë ndërthuren keq kuptimet e nënrenditjes kohore me ato të përqasjes, dhe është e vështirë të dallosh se cili kuptim është mbizotërues e vetëm me një farë rezerve e konvencionalizmi mund të shtiesh frazën në kategorinë e bashkërenditjes ose nënrenditjes. Kuptimi përqasor-kundërshtor që hyn, si edimë, në raportet e bashkërenditjes, mund të shprehet ndonjëherë edhe me lidhëzat nënrenditëse kushtore në, nëse. Nëse ne kemi një herë nevojë për ju, ju keni njëmijë herë për ne (H. Petrela). Këtu ne s'kemi një veprim të kushtëzuar, por vetëm një kundërvënie. ... R a s t eve kalimtare u takojnë edhe disa fjali të ndërtuara me përerrrii lidhor e përcaktuar shka, ku, me gjithë nënrenditjen formale, raportet kupt m >re janë oashkerenditëse shtesore: Ai ka studjue sistematikisht, shka ( = gjë kjo që) i ka siguruar atij daljen me sukses në provimet. vë h° n ë . . t i p i n k a l i m t a r hyjnë dhe disa fjali të varura kohore a krahasore, kur rec V nJ ' C n ë n r e n d i t J e dyanëshe dhe jo njëanëshe, e ashtuquajtura nënrenditje lproke; asnjera nga fjalitë s'është e mëvehtësishme dhe raporetet midis tyre janë bashk"VertHete n ë n r e n d i t e s e — bashkërenditëse, d.m.th. bashkohet nënrenditja me snr , e r e n d l t J e n - P-sh. Sa më shumë çante vapori drejt lindjes, aqë më e ngry*ur behej fytyra e doktorit. (A. Abdihoxha). dhe shk^u 1 6 "" k a l i m t a r e shohim edhe në disa ndërtime të fjalive të varura lejore me fi"r t- u r e "t. F r a z a t m e f j a l i t ë v a r u r a l e J o r e J a n ë t ë a f e r t a n § a kuptimi me frazat kore m A D a s h k e r e n d i t u r a kundërshtore, po ashtu frazat me fjali të varura shkaj-. Për n i7 tC J e n C t e a f e i t a m e f r a z a t m e f j a l i t e bas hkërenditura përmtyllëse Ato tjetrën D P t i m i ' m U n d t ë J e n ë n d o n J ' e h e r e sinonime e të shkëmbehen njera me tvrp c- ,° k r a h a s i m i ' ndërtimeve të ndryshme ve në dukje ndryshimin midis

48

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

sore, ndërsa fjalia tjetër tregon një kusht pengues të veprimit të shprehur prej së parës. P.sh. Shqipëri, o mëma ime, ndonëse jam i mërguar, dashurinë tënde kurrë zemra s'e ka harruar. (N. Frashëri): Jam i mërguar, po, Shqipëri, o mëma ime, dashurinë tënde kurrë zemra s'e ka harruar. Gruaja duhet të jetë e mësuar, se fëmija së pari nga nëna e marrin arësimin dhe mësimet. (N. Frashëri): Fëmija së pari nga nëna e marrin arësimin dhe mësimet, prandaj gruaja duhet të jetë e mësuar. Tip kalimtar midis bashkërenditjes e nënrenditjes kemi sidomos me fraza me fjali të varura lejore ose shkajkore, që dalin me lidhje të dyfishta; përveç lidhëzës nënrenditëse lejore të fjalisë së varur, që në këtë rast qëndron para fjalisë kryesore, kemi edhe një lidhëz ose shprehje bashkërenditëse kundërshtore, në fjalinë kryesore, përkatësisht lidhëz nënrenditëse shkajkore në fjalinë e parë që është e varur dhe lidhëz bashkërenditëse përmbyllëse në fjalinë e dytë që është fjali kryëT sore: Shëmb. Ndonëse rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër e një shpirt me gjithë këtë asnjë nga këta s'më kish dëgjuar të zë në gojë atëdheun, lirinë, (F. Noli). Nga qe' kam qënë i mbarë pa më kish mbetur dora kështu. (F. Gjata). Me gjithë karakterin jo të thjeshtë të lidhjeve, këto konstrukte u përkasin frazave me fjali nënrenditëse: lidhëzat kundërshtore a përmbyllëse lozin këtu një rol të dorës së dytë, janë si një farë rimarrjeje për të theksuar raportin kuptimor midis fjalive, s'janë të domosdoshme për këtë kategori fjalish dhe të pamundura me një renditje të anasjelltë të tyre; në anë tjetërlidh^zatlejore e shkajkore, si gjithë lidhëzat nënrenditëse, janë të pandarshme prej fja is'i në krye të së cilës ndodhen dhe bashkë me të fillojnë frazën ose mund të hyjnë po ashtu edhe në mes të fjalivc drejtuese. Po nuk mund të mohohet as afërsia e këtyre ndërtimeve me frazat me fjali të bashkërenditura kundërshtore, përkatësisht përmbyllëse. Gjithë këto që thamë mbi karakterin mjaft herë relativ të tipareve të bashkërenditjes e të nënrenditjes, mbi rastet e afërisrë ose të gërshetimeve të tyre, mbi qenien e tipeve, të ndryshme kalimtare, nuk janë të tilla që të japin mbështetje për të mohuar dallimin e këtyre tipeve të frazave e fjalive dhe ndryshimet e shumta midis tyre. Bashkërenditja ose parataksa dhe nënrenditja ose hipotaksa janë tipet themelore të bashkimit të fjalive në fraza. Prandaj vështrimin e frazave e të' tipeve të fjalive të bashkimit lidhëzor do ta bëjmë në bazë të dy ndarjeye të mëdha të bashkërenditjes e të nënrenditjes. Brënda këtyre dy ndarjeve vëmendja do të përqëndrohet në karakteristikat sintaktike, në raportet kuptimore, në larminë e fjalive që hyjnë në përbërjen e frazave, në lidhje' midis tyre, në qenien e fenomeneve kalimtare dhe në veçoritë e tyre.

FJALITË E BASHKËRENDITURA 1. Fjali të bashkërenditura janë fjali të një fare të lidhura për nga kuptimi e ana gramatikore. Ato karakterizohen nga fakti se nuk varen njera prej tjetrës, j inë po aqë të mëvehtësishme. Kështu me bashkërenditjen bashkohen fjali të barabarta, me të njëjtën vlerë, të së njëjtës kategori për nga ana sintaktike. Mund të jenë të pavarura, kryesore ose dhe fjali të varura të të njëjtit lloj që i takoj'në së njëjtës fjali drejtuese (regjente). Shembëlla: U fal djelli me tokën e humbi, larg atje n'det e qiellin flakë e ndezi andej nga perëndimi. (K. Jakova). Këtu kemi tri fjali të pavarura të bashkërenditura. Kur perëndoi dielli, Safeti u ngrit i rronitur e vendosi të këthehet në shtëpi. (F. Gjata). Janë të bashkërenditura fjalia e pavarur me një fjali kryesore: Safeti u ngrit i rronituar — dhe: vendosi . . . Bajroja ime! Ty maj'en dhe majokën kjo puhija të përkëdhel, se hodhe shtat ti fort e ja kalove mureve të lartë. (J. Xoxa). Këtu kemi bashkërenditjen e dy fjalive të varura shkajkore: hodhe shtat, tifortdhe: ua kalove mureve të lartë—, që varen prej së njëjtës fjali kryesore. Si shihet, na dalin disa tipe strukturore të frazave me fjali të bashkërenditura: fraza mund të jetë e përbërë prej fjalish të pavarura ( se më saktë të themi analoge me fjalitë e pavarura) të bashkërenditura; prej grupesh të bashkërenditura të formuara prej fjalish kryesore dhe fjalish të varura; ose edhe e formuar me bashkërenditje, me fjali të varura të lidhura ndërmjet tyre me bashkërenditje. Një tip të veçantë strukturor e përbëjnë frazat në të cilat bashkohen nëpërmjet të bashkërenditjes dhe fjali të pavarura dhe grupe fjalish me lidhje nënrenditjeje në mes tyre, me fjalë të tjera bashkërenditen fjali të pavarura me fjali kryesore të plotësuar me fjali të ndryshme të varura. P.sh. Era e mbrëmjes përkëdhel degët e thata të dushqeve dhe lëkund ngadalë fletët e zverdhitura që shkëputen nga degëzat. (F. Gjata). Armiku tenton të ngushtojë rrethin, porse mbrapavija qëndron e patundur. Mund të formohen edhe tipe më komplekse me fraza të përziera me bashkërenditje e ^nenrenditje: Dikush propozon që të dërgojmë e të marrim tri mushkat e ngecura nëH ; , 0 / 6 ' p ë r l i t h e r u r e P e r t'i ngrënë, porse mushkat janë larg e zjarr nuk mund të uizet nga dëbora. ndizet tu

ror ivf1^ q ë b . a s h k o h e n m e a n ë t ë bashkërenditjes mund të jenë të një tipi struktë tier t H Cu n j e s h e ) o s e l i P' t e ndrvshëm (njëra njëshe, tjetra dyshe ose një njëshe, °se tin h ° S e a n a s J e l l t a s ) - Kallzuesit mund të jenë të një tipi (foljor ose emëror) n d r e s h m e n eri f o l o r Kishte: - !f y ( J J , tjetri emëror). Shëmbulla: Korbi në një degë n d r e d h e një Drek djathi e kishte kafshuar he e 1 - (N. Frashëri). O fol fjalën S - K o l T T ' ^ f u 8 6 8 " 1 e m ° S b a n z a ' ( p °P u l l i )- G J e t i s h e s h e bën përshesh. (Proverbat Iule të liii~ v a C S h t ë [ k e t h J e l l e t e s a e s h t e zbukuruar e dielli si ndrit bukur mbi të e ZU e r l( Siiths , u , '. ^' F r a s h ë r ' ) - E d r » e Çeta hyri në klasë edhe ja filluam përsëri këngës sjithe bahke. (St. Spass)e. t'kash' fShte t h ë n ë e d h e m e P a r e ' f r a z a t m e bashkërenditje„ kanë një sërë karakteriska«- t e tyre që "'"' i dallojnë nga frazat me nënrenditje. Fialitë e bashkërendirura

50

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

homogjene, të një vlere, të një shkalle, poaqë të mëvehtësishme njera prej tjetrës. Bashkërenditja u ep fjalive që bashkohen një farë mëvehtësie sintaktike, po, kjo mëvehtësi e barazi është shpesh relative. Në mjaft raste është e dukshme ndërvartësia kuptimore, herë—herë dhe gramatikore, e fjalive të bashkërenditura, lidhja e ngushtë e tyre. Kjo mund të çfaqet: a) me rimarrjen e një ose disa fjalëve të fjalisë së parë me anë të një përemri ose ndajfoljeje në fjalinë e dytë. Djaloshi tërhoqi kafshët për freri dhe i zbriti në udhishten plot vija të thella e të drejta të hapura nga rrotat e qerreve e të koleshkave. Partizanët kishin qeshur e së bashku me ta kish qeshur edhe Lefteri me Gurkën. . . (F. Gjata). E gjithë toka është e mbuluar me borë dhe kjo vazhdon të bjerë gjithnjë pa pushim; b) me të pasurit e një gjymtyre të përbashkët ose të një fjalie të varur të përbashkët: Në fshat diku lehnin qentë e diku këndonin këndezat këngën e parë (F. Gjata). Më pritet me aqë dashuri e gëzim, më sualltë shërbime të çmuara e pa numur. sa më bëtë m'ë tepërju robin tuaj se sa unë të lirë ju. (F. Noli); c) me elipsën në fjalinë e dytë të një kallëzuesi, që është shprehur në fjalinë e parë dhe është i përbashkët ose me mospërsëritjen e kryefjalës, kur është i përbashkët: Dhe toka bën shumë, po krahët më shumë. (Proverbat, S. Kolea). E vërteta shkëlqente si drita e diellit dhe mbulonte gënjeshtrën e zezë. (F. Gjata). Kjo lidhje reciproke e ngushtë shihet edhe më qartë me fjalitë me lokucione lidhëzore korelative, ku gjymtyra e parë e korelacionit qëndron në fjalinë e parë dhe edyta në krye tëfjalisë së dytë., si:jovetëm. . .por, p.sh.: Kaptinajo vetëm që s'kalohet, porse mbrapa asaj është hedhur kundra nesh edhe një pjesë e Martaneshit nga terrori i okupatorit dhe i tradhëtarëve. Në fjalitë e bashkërenditura ne perdorim në përgjithësi po ato lidhëza bashkërenditëse që përdorim me gjymtyrët homogjene dhe me të njëjtat kuptime. Po ashtu përdoren po ato intonacione ose intonacione të ngjashme. Njëfarësia e fjalive të bashkuara me anë të bashkërenditjes mund të jetë më e madhe ose më e vogël. Ndonjë herë ajo theksohet me paralelizmin e strukturës gramatikore: po ai rend fjalësh, përdorimi i foljeve po në ato kohë, etj.: Birin e nanës ebren uria, birin e njerkës e merr etja. (Proverbat, S. Kolea). Nga llojet e ndryshme në të cilat ndahen fjalitë e bashkërenditura, si do ta shohim më poshtë, disa janë më shumë të mëvehtësishme, disa më pak, sipas raporteve që shprehen me to e sipas ndërtimit të tyre. 2. Në bazë të marrëdhënjeve që vendosen në mes të fjalëve dallohen katër grupë themelore fjalish të bashkërenditura: fjalitë e bashkërenditura këpujore, fjalitë e bashkërenditura kundërshtore, fjalitë e bashkërenditura veçuese dhe fjalitë e bashkërenditura përmbyllëse. Shëmbëlla: Fjala krahët i hapi dhe nxitoi e mori dhenë e ntf j shumë shtohej vrapi, tek rrëfente Skënderbenë (N. Frashëri). Shkoi Shyta për brirë, po erdhi pa veshë. (Proverbat, S. Kolea). A gjall e me nder të rrojmë, apo në luftë te vdesim, a mëmëdhenë të shpëtojmë, a mbi të më të mos mbesim. (N. Frashëri). Sot për sot na ka nevojën andaj kërkon miqësinë. . . (N. Frashëri).— Përveç këtytf raporteve themelore, brënda tyre ose pranë tyre mund të dallohen edhe raporte te tjera më të imta, si pasojë, Uoje të tjera fjalish: raporte shtesore, shkoqitëse, etj, me nuanca të ndryshme suplementare: Ajo fort mirë i njihte, po bënte sikur s'i shihtfi; pa dhe helmi s'e helmonte dhe shigjeta s'e shponte. (N. Frashëri). Dy të rrahura te mira janë keq, pa dy të ngrëna të shëndosha s'e prishin njerinë. . . (J. Xoxa). c m:otm,p të- nSrdnrura t>ër të çfaqur lidhjen e fjalive të bashkërenditurfcj

FJALITË E BASHKËRENDITURA

51

të ndryshme sintaktike të këtyre grupeve: te bashkërenditëset pa lidhëza raportet midis fjalive shprehen kryesisht me anë të intonacionit, e si pasojë, duke qenë se ekziston vetëm një numër i kufizuar intonacionesh që dallohen qartë, të tilla ndërtime kanë mundësi më të pakta për të shprehur me qartësi raportet e ndryshme midis fjalive, ndërsa lidhëzat e shumta shprehin një gamë më të gjerëraporteshmidisfjalive dhe njëkohësisht edhe më qartë, po ashtu një lidhje më të ngushtë. Me ndërtimin asindetik shprehen jo vetëm raporte bashkërenditjeje, por edhe raporte nënrenditjeje. Nga këto mjaft gramatikanë si fjali të bashkërenditura marrin vetëm fjalitë me lidhëza bashkërenditëse, e me fjalitë asindetike formojnë një grup të tretë fjalish. Por duhet thënë se si fjalitë asindetike të një fare, si fjalitë e bashkërenditura me lidhëza shërbejnë për të shprehur në përgjithësi po ato raporte të përgjithshme (këpujore kundërshtore, veçuese, përmbyllëse). Në anë tjetër rregullisht i gjejmë të përziera; në një varg fjalish me raporte bashkërenditjeje këpujore, zakonisht të parat bashkohen në mes tyre asindetikisht dhe janë fjali asindetike, dhe vetëm e fundja lidhet me anë lidhëze me fjalinë që ka përpara dhe është e bashkërenditur lidhëzore. Mund të kemi edhe raste të tjera: bashkërenditja me lidhëz t'i përkasë fjalive të para dhe e fundit të jetë e bashkuar asindetikisht. Shëmbull: Shqipëtari në kurt s'hyri, s'e shpërdoroi Shqipërinë, kurr nuk iu tremb syri e nuk e humbi fuqinë (N. Frashëri). Ka pastaj ndërmjet ndërtimit asindetik dhe atij lidhëzor mjaft raste kalimtare: pjesëza, ndajfolje, përemëra ose fjalë të tjera që kanë marrë me kohë pak a shumë vlerën e një mjeti: lidhëz, herë—herë të një lidhëze, ose janë duke e marrë: Zbardhet dita, pa len dielli. Gjej arë më parë, pastaj kërko farë. (Proverbat S. Kolea). Këtej i han copën, andej i bën gropën. (ibid). Aty derdhnin lot, aty shkëlqenin nga gëzimi (F. Gjata). Kështu fjalitë asindetike më të thjeshta e të zakonshme, fjalitë e quajtura të një fare, mund të merren fare mirë si fjali asindetike të bashkërenditura. Po, pasi fjalitë asindetike të tjera s'mund të futen bashkë me frazat me nënrenditje, është e nevojshme që periudha me fjali asindetike të studjohet më vehte. Po duke pasë parasysh ç'u tha më lart, fjalitë asindetike që shprehin raporte analoge me të bashkërenditjes, mund të vështrohen edhe bashkë me fjalitë e bashkërenditura.

FJALITË E BASHKËRENDITURA KËPUJORE 3. Fjalitë këpujore ose kopulative janë fjalitë bashkërenditëse më tipike. Shprehin një bashkim të thjeshtë (i kanë quajtur edhe bashkuese): bashkohen dy a më shumë fjali që shprehin mendime që i takojnë një ideje të përbashkët më të përgjithshme; kanë lidhje të tjera midis tyre, për të formuar një tërësi më të shtjelluar, me fjalë të tjera bashkohen pjesët e njëllojta të një të tëre. Frazat me fjali këpujore përdoren shpesh në përshkrimet. Fjalitë këpujore formojnë një varg teorikisht të hapët me numër të pakufizuar kuptimesh të vogla, ndryshe nga frazat me fjali kundërshtore, Permbyllëse, shpesh herë edhe veçuese, ku kemi vetëm bashkërenditjen e dy fjalive o?e. J 8 r upe fjalësh: Shëmb: Lek Dukagjini u shërua pas disa ditësh, edhe atëhere ^Kenderbeu i thirri që të dy, dhe mezi i pajtoi. (F. Noli). Shqiptari në kurt s'hyri, se Perdoroi Shqipërinë, kurrë nuk iu trëmb syri e nuk e humbi fuqinë. (N. Frashëri). Giith f P ° r t e t k ë P u J° r e shprehen si me fjalitë asindetike si edhe me ato lidhëzore: j ^ a p fu shat e malet blerimi i mbëloi; livadhi e pema gjithkah lulëzoi. (N. Mjeda). m e / a f a ^ *J an t e bashkërenditura me lidhëza, ose pa lidhëza, por edhe fraza edhe Jah të bashkërenditura asindetike a me fjali me lidhëza. ' hdhëza përdoren lidhëza këpujore dhe, e, edhe; me f jalitë mohore lidhëza as.

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

FJALITË E BASHKËRENDITURA

53 Me frazat me fjali të bashkërenditura me këtë lidhëz, po ashtu si edhe me frazën 'jali asindetike, zakonisht ipen veprime dhe gjendje me raporte të caktuara ko: ndërmjet tyre, raporte njëkohësie ose paskohësie. Në shprehjen e këtyre raporteve Dre shërbejnë trajtat foljore kohore, intonacioni, rendi i fjalive, mjetet leksikore ementare. Kështu mund të bashkohen dy ose më shumë fjali, me të njëjtën kryefjalë, ose kryefjalë të ndryshme, që shprehin ndodhi ose veprime që zhvillohen në një kohë, pothuajse në të njëjtën kohë. P.sh.: Kuajt me vithet e gjokset e ndritshëm nga sa shkrofëtinin dhe kafshonin tërë inat hekurin e frerit. (F. Gjata). Kishte të htë dhe i pihej ujë. (F. Gjata). Foljet në të tilla raste zakonisht vihen në të njëjtën të kohore, vendi i fjalive s'është i ngulët e shpesh i ndërkëmbyeshëm. Kuptimi i kohësisë mund të theksohet në mjete leksikore. Foljet mund të jenë të përdorura le në kohë të ndryshme, kur ka bashkëlidhje midis tyre: Një çakçul kishte qëndir mbi tel.. . dhe këndonte me tërë fuqinë e tij. . . (F. Gjata). Ndonjëherë raportet këpujore të njëkohësisë mund të jenë të gërshetuara me anca kundërie e përqasjeje, ku më të lehtë a ku më të theksuar: Ep me dorë e lyp : këmbë. (Proverbat, S. Kolea). E shet kashtën Kolja dhe e blen nevoja. (ibid). etkë hanë e gjetkë lehin. (ibid). Në njëkohësi mund të kemi ndonjëherë gërshetim të raporteve këpujore me lanca përmbyllëse: Më dhem shumë e s'un ngarendi (Populli). I shoqi pat qenë i rfër e me zanatin e tij nuk e mbante dot shtëpinë. (Dh. Shuteriqi). Fjalitë këpujore mund të shprehin edhe raporte paskohëse: veprime, gjendje : kryhen ose dalin njera pas tjetrës: Marina rrëmbeu stomnat e dolli jashtë për t'i bushur në çezmë. (F. Gjata). Dhe këtu shpesh përdoren mjete leksikore, e sidomos iajfolje për të theksuar paskohësinë: Në qindra rrëke të tilla bashkoheshin në pëenj shkumbëshumë e derdheshin pastaj në lumejtë shurdhonjës. (F. Gjata). E këronte shumë, dhe më në fund e gjeta në rrëzë të një sobalke. (Dh. Shuteriqi). Mund : përdoren foljet në të njëjtën trajtë foljore, më shumë në të kryerën e thjeshtë e në ; tashmen historike, por shpesh herë edhe në kohë të ndryshme. P.sh. Ai ngjeshi uart në tokën e punuar, mbushi grushtet me dhe e i shtriu përpara. (F. Gjata). U dqnin rrezet bombave dhe i hidhnin thellë në përrua. (F. Gjata). Mua më hodhi në ;jyq e nesër e pasnesër do të më plasë në burg. (ibid.) Fjalitë këpujore të paskohësisë mk mund të shkëmbejnë vendet. Me raportet këpujore në to mund të gërshetohen nuanca përmbyllëse (shkak— msojë). Kjo mund të vihet në dukje edhe me përdorimin e ndonjë ndajfoljeje e shpreheje ndajfoljore pas lidhëzes: Ish errur mjaft e Voskopoja nuk dukej më, nuk dukej is rruga që të shpinte atje, e as Shipska prapa krahëve. (F. Gjata). Atje pastaj më mot bëhej nënë dhe kështu i kalonte jeta pa rini. (F. Gjata). Një rast i veçantë i raporteve këpujore me nuanca përmbyllëse është bashkimi i një shtytjeje për veprim me realizimin e pasojes që rrjedh prej këtij veprimi, që shprehen e para me trajtën e mënyrës urdhërore dhe e dyta me atë të kohës së ardhëshme. Lexoji ca faqe e ke për të parë sa i bukur është ky roman. Lidhëza dhe, edhe mund të përdoret edhe e përsëritur (polisindeti) kur theksohet homogjenia, e atëhere fjalitë shqiptohen me një intonacion të theksuar numërimi. Kështu edhe puna mbarohet, edhe ai ndihmohet. Edhe bukën ia han, edhe shpirtin ia shan. (Proverbat, S. Kolea).Pome këtë rol përdoret edhe lokucioni lidhëzor hetn... hem: ahere Resuli dërgoi Zalon, Qamilin dhe Rustemin e Dalipit hem t'u merrnin krahun Me grekërve, as lidhenhem fjalitëkëpujore shikonin mohore: se me cilët As;luftonin. zen «iorivendin ndoniëherë, edhe të as lidhëzës kam dëgjuar edhe gjë të

Lidhëzën as e gjejmë më shpesh të përsëritur përoara ™i„ e- i- , theksohet secila fjali më vehte e kemi një farë vargimi fjalish mohuese r •- i r e s h m e : As b e n për t'u ngrënë, as është për t'u lënë. (Proverba, S. Kolea) Uu^d njëkohësisht me pjesëzat mohuese mos, nuk e të marrë vlerën e n'" P e r d o r e t e c l h e përforcuese: As nuk han, as nuk pin. As mos e shiko, as mos i foT P J C S e Z e m o h u e s e Fjalitë murd të jenë edhe eliptike: As i mirë sa të'lëpihet, as i l'ig s a të nështihet g te (ibid). As para pushkës, as prapa mushkës. (ibid). Pesntliiet4. Për shprehjen e raporteve këpujore shërbejnë a ndihmojnë edhe miete të tjera, mjete leksikore: si ndajfolje, përemra, etj. Mundet që edhe ndonjë lidhëz jokëpujore të marrë përdorim këpujor në kontekste të caktuara. Në të tilla raste t i shumtën e herës me kuptimet këpujore gërshetohen edhe nuanca të tjera, sidomos përqasjeje e kundërie, herë—herë edhe përmbyllëse ose edhe veçuese. Të tillë' funksion lozin ndajfoljet ose përemrat të përsëritur si, kush, disa, aty, atje, etj. ose të përdorur në çifte korelative: njeri, tjetri, ai, ky, aty, këtu, andej, këtej, mënjanë, m'anë tjetër, etj. Shembëlla:Z>wfl kërcisnin dhëmbët, të tjerë shtrëngonin grushtet e nja pesë a gjashtë vetë çfryheshin. (St. Spasse). Këtu mirrte kupën, aty harronte pjatën. Këtej njerës i fliste për dasmorët, atje tjetrës i kallxonte për nurin që i kishte rënë të jbirit. Këtej daci i ngajti arën, andej miu i brejti pallën. (St. Spasse). Po kështu lidhëza përmbyllëse pa mund të marrë kuptim këpujor suksesioni të thjeshtë kohor, herë—herë me ndonjë nuancë të lehtë përmbyllëse ose përqasjeje: S'bardhet dita, pa len dielli. (Proverba, S. Kolea). Lisi lëshon rrënjët, po lëshon degët. (ibid). Edhe fjalitë e baShkuara me lokucionin lidhëzor korelativ veçues herë—herë kanë edhe kuptim këpujor, ato shprehin veprime që vijnë njeri pas tjetrit këmbyerazi, duke u alternuar; ka raste kur kuptimi i paskohësisë del më në dukje. Shembëlla: Koha është e errët, herë bie shi, herë bie borë. Edhe plaku te oxhaku, her' lëviz kokën tue pohue, her' hap gojën krejt mahnitë, nga një lot në sy i shndrit. (LJ. Siliqi). Një udhishte e rrahur shumë pak nga njerëzit e nga mushkat, zbriste në rrëpirë herë duke u dukur si një shirit i verdhë e i përdredhur. (F. Gjata). Një bashkim gjymtyrësh jo plotësisht të barabarta kemi me fjalitë këpujore të bashkuara me lokucionet lidhëzore korelative: jo vetëm (që).. . por (edhe), përveç që... po edhe, kur fjalitë janë pohore, dhe me:jo vetëm (që) —por as, kur fjalitë janë mohore. Në të tilla ndërtime i jepet rëndësi më shumë kuptimit të fjalisë së dytë ku ka një lidhje këpujore përforcuese. Shembëlla: Fshatarët jo vetëm që nuk pranojnë e nuk japin udhëheqës, por na mbajnë edhe udhëheqësin e Qarrishtes. Kaptina, jo vetëm që s'kalohet, porse mbrapa është kundra nesh edhe një pjesë e Martaneshit nga terrori i okupatorit e i tradhëtarëve. Një farë pabarazie kuptimore të fjalive të bashkuara, po në një tjetër plan, kemi me fjalitë me raporte shtesore. Këto fjali qëndrojnë shumë afër fjalive me raporte këpujore, vetëm se fjalia e dytë, ose grupi i dytë i fjalive, ka peshë më të vogël, ka karakterin e një shtojce që vjen e i ngjitet kuptimit të fjalisë a fjalive të para. Lidhjet shtesore shprehen me lidhëza e lokucione lidhëzore si: po edhe, edhe, pa, ffl e ndajfolje me të njëjtën vlerë si: gjithashtu, po ashtu, ose me përemrin lidhor shka. Raportet shtesore në disa raste dalin si të padalluara aqë shkoqur nga raportet këpujore, sikur ndodh kur fjalitë lidhen me lidhëzën këpujore edhe e vetëm nga konteksti ose nga mënyra e ndërtimit tëfrazës del kuptimi shtesor: nëtë tjera kuptimi s »tresor del më i qartë, sikur ndodh me: gjithashtu, po ashtu, po edhe e të tjera fjalë analoge. S h e m b ë l l a : Ai u gëzua nga martesa e së mbesës, po edhe i erdhi keq se s'u ^odh aty. Unë i njoh veprat e Shekspirit, po ashtu kam lexuar edhe një pjesë të P^fë të atyre të Aleks Tolstoit Ti Q'V. Fjali të bashkërenditurapërmfe^Z/ë'se ose konkluzive quhen ato fjali që shprehin L që është përfundim, pasojë, rrjedhim i asaj që është dhënë në fjalinë e mëparëshs bashkërenditur me të: Punove mirë, prandaj fitove. Sot për sot na ka nevojë j kërkon miqësinë, pa ndryshe s'na flet me gojë, gjithë bota atë e dinë. (N. hëri). Fjalitë përmbyllëse zakonisht nisin me ndajfolje e pjesëza që kanë marrë plotësisht në pjesë të mirë funksionin e një lidhëze a të një lokucioni lidhëzor. Më të përarat janë: prandaj, pra, andaj (edhe ndaj), pa, pa po. Më tipikja e më e përdorura është prandaj: Zok i Zotit Jupiter, shqiponja, një h na merr. Një korb i zi që e kish parë, pandehte se i kish gjarë, prandaj kërkonte narrë një dash tjetër: për të çarë. (Çajupi). Njeriu një vdekje ka, prandaj një fjalë tiet të ketë. (M. Kuteli). Të njëjtat raporte logjike shprehen me lidhjen nëpërmjet të ndaj ose andaj: Nuk lashëki lirinë, kërkuaki ligësinë, s'ju pëlqejnë mirësitë, andaj zgjodhtë marrëzitë. I. Frashëri). Kishin nga Jeziti shpresë, ndaj u bënë të pabesë. (id). Me pa lidhja logjike është përgjithësisht më e dobët: Nuk e bëjnë dot të tjerë, pa hysh ti këtë herë. (N. Frashëri) tani hyri djallëzia, pa u prish vëllazëria (id). Sh ë n i m . Pa përdoret për të shprehur edhe raporte kundërie, të lehtë a përasjeje, ndonjëherë edhe raporte këpujore të paskohësisë: Dheu është i madh, a edhe shumë male të tjera, pa ka edhe fusha të gjera. (M. Kuteli). Jeziti i mallkuar, yin e tij për të mbuluar, s'mundi ta vriste Nemirë, pa vu e vranë Beshirë. (id).... ëllezër kemi qënë! pa tani ka hyrë djalli e të varfërit i talli. (id). Si rrufeja me vrap 'ate, dhe hyri brënda ndaj nate, pa, për të mos kupëtuar me kapë ishte mbuluar. jd). Pak a shumë po ato përdorime si pa, ka edhe papo: gjithë u dukeshin gogolë,... i pandenin armikë, papo u vij shumë frikë. (id). Tek vij njeriu i gjorë, të mos na bjerë në dorë mun në dorë të Mehmetit, papo kartënë ja gjenë edhe kokën ja prenë (id). Pra përdoret rrallë, vetëm ose me lidhëzën këpujore e, për lidhjen e fjalive të bashkërenditura brenda një fraze: — Nesër do të mëngoj, pra bëmë një kulaçe, që ta kem për udhës. (M. Kuteli). Kuptimi përmbyllës i asaj është i dobët, shpesh sa t'i afrohet atij këpujor të paskohësisë: Mëllenja e mat bërthamën, pra e ha ullinë. (Populli). Raportet përmbyllëse mund t'i shprehim edhe me lidhëzën kështu që, me të cilën lidhja bishkërenditëse është aqë afër asaj nënrenditëses sa mund të merret edhe si fjali e varur rrjedhore: U kishin dhënë katër ditë leje, Ganiu s'kish gjetë dy ditë me rradhë maqinë për Fier, kështu që lejen s'e kish bërë dot në shtëpi të tij, po n'Elbasan, te Hajdari. (Dh. Shuteriqi). Shprehja e raporteve përmbyllëse mund të bëhet edhe me ndonjë mjet tjetër gramatikor e leksikor.. P.sh. përdoret ndajfolja kështu zakonisht me lidhësen këpujore dhe, pastaj, shprehjet për këtë arësye, ja përse e tjera si këto: Atje pastaj më mot bëhej nënë dhe kështu i kalonte jeta pa rini. (F. Gjata). I ka ardhur pastaj dita e ka plasur e kështu ka shpëtuar fshati nga të këqiat e saj. (M. KuteliV s si mëe eMarrëdhënjet pamë, clirët ai Osmani, edhe dhe gërshetohen me përbyllëse është lidhëzën rënduar marrëdhënjet mund këpujore, e s'ecën të•tWor\R shprehen dhe, dot këpujore, rasti — ataedhe ukishin itall efundit marrëdhënjet me Zeneli. marrë fjali kurasindetike, (F. masat lidhja Giata). përmbyllëse: me logjike po kohë. Dikush ashtu, është Ha (F.u

të përgjithshme nga përemri dëftor ky, kjo me funksion të kryefjalës në fjalinë e dytë. S h e m b ë l l a : Bëhej zhurmë e madhe dhe kjo ja shtonte edhe më shumë zemërimin. Me fjalinë përmbyllëse shprehet përfundimi ku të shpie logjikisht përmbajtja e fjalisë ose e toguttëfjaliveqë janë të bashkërenditurametë. Marrëdhënjet përmbyllëse zakonisht dalin në formën shkak-pasojë, po mund të kemi edhe aspekte e nuanca të tjera si: motiv a pikënisje — rrjedhim ose rezultate, kusht-gjë e kushtëzuar, etj. P.sh. Urë s'kish, prandaj kërkuan dhe gjetën vahun që kishte ujë gjer në brez. (F. Gjata). Ishte trim e guximtar i marrë Rrap Guri, prandaj e deshnin dhe e nderonin në gjithë Gorën. (F. Gjata). Nga kjo rrjedh se në bashkërenditjen përmbyllëse kemi lidhje në mes dy elementësh, nga të cilët i pari paraqet pikënisjen, kurse i dyti përfundimin. Pra, s'kemi një rreth të hapët, të pakufizuar, si në fjalitë këpujore, e as barazi vërtet të plotë. Kështu raporte përmbyllëse mund të kemi në mes dy fjalish, dy grupe fjalish, një grup fjalish e një fjalie ose anasjelltazi. 6. Fj'alia e bashkërenditur përmbyllëse vj'en gjithnjë, pas e nuk mund të ndryshohet vendi i fjalive në frazën me të tilla fjali të bashkërenditura. Lidhja në mes fjalive përmbyllëse dhe fjalive me të cilat bashkëtenditen ato, është më e ngushtë se ajo ndërmjet fjalive të tjera të bashkërenditura: këtu vendin e lidhëzave të mirëfillta e kanë zënë ndaj'foljet ose ndërtimet parafjalore me vlerën pak a shumë të shprehjeve ndajfoljore, të cilat, më të shumtën e rasteve, e kanë ruajtur, qoftë edhe ca të dobësuar, edhe kuptimin e tyre Ieksikor dhe ky kuptim leksikor ndihmon që të shprehen më konkretisht raportet e vendosura midis fjalive. Nga ç'u tha më sipër del se fjalitë e bashkërenditura përmbyllëse, janë ndër fjalitë e bashkërenditura ato që u afrohen më shumë fjalive të nënrenditura. Ndonjëherë me to mund të themi se kemi raste kalimtare në mes bashkërenditjes e nënrenditjes (si ndërtimet me lidhëzën kështu që,). Jani vetë.. . nuk e përfytyroi se çfarë "shtytje" do të bënte ai në ambientin e ri, kështu që, tronditja për të qe edhe më e madhe. (Dh. Shuteriqi). Fraza me fjali të bashkërenditura përmbyllëse është mjaft e afërtë me frazën me nënrenditje me fjali të varur rrjedhore. Kjo del edhe nga sinonimia dhe herë-herë mundësia e zëvendësimit të njerës me tjetrën. Frazat me fjalitë e bashkërenditura përmbyllëse kanë takime semantike edhe me frazat me fjali të varura shkajkore, por në rend tëanasjelltë: është fjalia e parë që reagon shkak, motiv, e pra i përgjigjet fjalisë së varur. Në ndonjë rast mund të kenë takime edhe me fjalitë e varura a qëllimore. Mund të kemi në gjuhën efolur edhe fraza të përziera midis bashkërenditjes e nënrenditjes si kjo: Se punove shumë, pa fitove. Me gjithë këto, fraza.me bashkërenditje përmbyllëse dallohet mirë prej frazës me nënrenditje me fjali të varura rrjedhore nga mënyra e shprehjes. Me të parën kemi lidhëza bashkërenditëse e mj'ete ekuivalente me to, ndërsa me të dytën kemi Udhëza nënrenditëse. Sado më e fortë se tek fjalitë e tjera bashkërenditëse, lidhja e fjalisë përmbyllëse mbetet se mbetet përgjithësisht e dobët, raporti në mes përmbajtes së dy fjalive shpesh i paqëndrueshëm e i patheksuar, këtej edhe shkallëzirnet e ndryshme në' mes lidhjes këpujore e asaj përmbyllëse; sido që të jetë, në Përgjithësi ai nuk shkon gjer në ndërvarje të qartë. Ja disa shembëlla të tjera fjalish të bashërenditura përmbyllëse: Filja: Jo nuk jam budalla si ti, prandaj qaj për fatin tim dhe tëndin. (K. Jakova).

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

J

jalitë përmbyllëse përdoren më shumë në gjuhën letrare, më pak në atë të isë artistike, por më tepër në atë të letërsisë shkencore, në arësyetimet e arguimet, në shtjellimet ku është për t'u provuar diçka. Në këto gjejnë përdorim ndur fjalitë përmbyllëse me pra, prandaj, për këtë arësye, etj. Kuptim përlës mund të marrë edhe ndajfolja atëhere e shoqëruar ose jo me edhe. Metet lidhëse përmbyllëse, sidomos pra, prandaj, përdoren edhe shpesh në të një fraze për të vënë në dukje lidhjen logjike të mendimit të shprehur prej ië a grupit të fjalive që nis me to dhe mendimit të shprehur në frazën a frazat jparshme. Pra përdorimin më të gjërë e ka këtu. Ajo zakonisht nuk vihet në ballë të fjalisë pas fjalës a fjalive të para. Sot kam pushkën në krah e punët e mija dij t'i rreaj vetë. Shko e padit pra, në ta mban. (K. Jakova). Për të kuptuar mirë këtë •r sidhe çdo tjetër vepër shekspiriane, duhet mbajtur mënd që është shkruar jsisht për t'u lojtur mbi skenë. Duhet kënduar pra me vërejtje nga dy herë dhe taj duhet parë e interpretuar në theatër prej aktorësh që i kanë hyrë brënda frymë. (F. Noli). Një lloj, mund të thuash, i fjalisë përmbyllëse është edhe ajo që ndërtohet fjalën domethënë dhe ka një kuptim sqarues, shkoqitës: në fjalinë e dytë shprediçka që është përfundim e sqarim i asaj që është thënë në fjalinë e parë. FJALITË E BASHKËRENDITURA KUNDËRSHTORE 7. Fjalitë e bashkërenditura kundërshtore ose adversative shprehin raporte kunrshtieosekundërie(kundërvënie)ose dhe përqasjeje midis dy fenomeneve, ndodhive, ykimeve, ndonjëherë me nuanca të ndryshme suplementare (papërshtatjeje, ku:imi, lejimi, rezerve, etj.). Prandaj dhe frazat me fjali kundërshtore janë dy gjymrëshe, e mund të kemi të bashkërenditura me raporte kundërshtie dy fjali., dy upe fjalish, një fjali e një grup fjalish ose anasjelltazi. Mendimi i shprehur prej erës gjymtyrë vjen në kundërshtim me atë të tjetrës, mohohet, kufizohet a vihet Brballë saj. S h e m b ë l l a : Kij mëni, po foli hakun. (Populli). E vërteta mënon, po nuk haron. Vate të zerë ngjalën, por e zuri gjarpërin. (Populli). Plani i armikut është i tudjuar mirë, porse manovrimi ynë i shpejtë bën që çdo plan i tij të dështojë. Kontrasti, kundërshtia gjen shprehje në të folur me intonacionin e kundëvëijes. Ai karakterizohet nga toni i përgjithshëm i tendosur i shqiptimit, nga ngritja : qartë e zërit në fjalinë e parë dhe ulja relativisht e madhe në të dytën, nga një pauzë o e vogël midis fjalive e nga theksi relativisht i fuqishëm në fjalët e kundërvëna: fa donte zemra, po s'i bënte dora. Duert i ka t'zeza si toka, krejt reckos' rrobet e tija, porse zemrën plot barut ka, gjak t'ri i dha partia. (Ll. Siliqi). Kemi fjali të bashkërenditura kundërshtore me lidhëza, por edhe fjali kundërshtore asindetike: Dhe puna bën punë, po guna kryen punë. (Proverbat, S. Kolea). Goja gjen bukën, buka s'e gjen gojën. (ibid.). Kundërvenia që shprehet me fjalë kundërshtore, mund të çfaqet në shkallë të ndryshme intensiteti, me një gamë të tërë nuancash kundërshtore, që prej kontrastit më të madh që arrin gjer në kontraditë ndërmjet përmbajtjeve të dy fjalive, në një kundëri të dobët, në një përqasje të thjeshtë. Me fjalitë kundërshtore mund të tregohet kështu kundërshti, kufizim, përqasje, rezervë, etj. s h e m h ë l l a : Bujku vllah bënte drithë e i~*~ s'kish lirp bukë; krvoa ata në Durrës, s'bënin po drithë, e hante po

FJALITË E BASHKËEENDITUEA

57

Fjalitë kundërshtore ndërtohen me lidhëzat po (dhe por), porse, mirëpo, ndërsa, kurse, teksa. Kur ideja e kundërshtisë është e dobët, përdoren edhe lidhëzat këpujore dhe, e lidhëza pa; të tilla fjali janë shpesh në kapërcyell midis fjalive këpujore e atyre kundërshtore. Për shprehjen e raporteve kundërshtore shërbejnë edhe ndajfoljet prap, përkundrazi, prapëseprapë e shprehja ndajfoljore megjithatë të vendosura në krye të fjalisë në vlerën pak a shumë të një lidhëze kundërshtore, duke qenë ndërtimet me to pika takimi të fjalive të bashkërenditura me lidhëza me fjalitë asindetike. Në disa kategori të caktuara përdoren edhe pjesëzat veç, vetëm, lokucioni lidhëzor në vënd që. Shenibëlla: Për vete po jam ters, po për botë kam këmbë të mbarë, usta, — tha Kozi si me shaka. (J. Xoxa). Hapet zjarri nga të gjitha anët, porse ështëj. ^hzakonisht e zorshme që të çahet bora përpjet malit. Fshatarkat rendnin si të çmeno. ara nga gëzimi, kurse teto Katua me gjithë seriozitetin e saj spërkate të birin me verë e me oriz për udhembarë. Pa dashur hodhi vështrimin andej dhe, për një çast, sikur i kaloi dhemka e kokës dhe helmi i gojës, mirëpo iu ça krahërori nga një shkëmbë kthepa-kthepa, që i ra mu në zemër. (St. Spasse). Kur dëgjoi këto fjalët e fundit, Sulltan Rodhja hyri në han si tufan, i nxehur e menjëherë dalloi atë ballistin lioz e pak çakër që kish mbërthyer për gryke Mehmet Mullxhinë e po ja përpiqte kokën pas murit, ndërsa Mehmeti i çkulte flokët e i binte me gju në bark. (F. Gjata).. Kushedi sa herë në këto vende zëmërgëzuem kanë shëtitë, çdo rrugë e dinë ata përmendesh, megjithatë rrinë tue soditë. (Ll. Siliqi). Edhe deti mund të mbushet, syii i robit veç nuk mbushet. (Proverba, S. Kolea). Në përgjithësi përdorimi i këtyre mjeteve lidhëse varet nga farët kuptimore të fjalive kundërshtore. Mjaft prej tyre kanë një përdorim të kufizuar në kategori të caktuara. Vetëm lidhëza po (por, porse), për hir të gjersisë semantike të saj, mund të përdoret në llojet e ndryshme të fjalive kundërshtore. Fjalitë kundërshtore të mirëfillta shprehin mendime që janë në kontrast a në kundërshtim njeri me tjetrin. Kontrasti mund të çfaqet në formë të ndryshme. Kështu mund të kemi: (a) dy të vërteta ose konstatime antitetike. E drejta mënon por nuk harron. E vërteta hollohet, por s'këputet. (Proverba, nga S. Kolea). Këtu kundërshtia shprehet shpesh me qënien e njerës fjali në trajtën pohore e të tjetrës në mohore, ndonjëherë edhe me antoniminë e kallëzuesve ose të një gjymtyre tjetër: Shumë shkonin, pak ktheheshin; b) kontrast ndërmjet një veprimi, një përpjekjeje, dhe rezultatit të tyre: Armiku tenton ta ngushtojë rrethin, porse mbraparoja qëndron e patundur. Duam t'i shesim e s'i shesim dot. (M. Kuteli). etj. Fjalitë kundërshtore të mirëfillta zakonisht ndërtohen me lidhëzat po (por), porse; i gjejmë edhe në formë fjalish asindetike ose me lidhëzën këpujore dhe. Përdoren edhe megjithatë, prapë, prapëseprapë e përkundrazi (kjo e fundit me theksim të fjalisë kundërshtore) e ndonjë ndajfolje si këto, vetëm se shoqëruar me ndonjë hdhëz këpujore ose kundërshtore, si edhe lidhëza mirëpo; të tilla fjali kanë edhe nc jonjë nuancë shtesore. Ndërtimet me ndajfoljet e shprehjet ndajfoljore si ato të niesipërmet, që kur janë vetëm kanë marrë ku më shumë e ku më pak vlerën e lidhësave, janë raste kalimtare ndërmjet bashkimit asindetik dhe bashkimit lidhëzor. S h e m b ë l l a : P o m ë pret plumbja e tradhëtisë për hesap të Gjermanisë, porse Pfumbja s'na tremb ne, se na ushqeve me ide të re. (K. Jakova). Shtimë filize, shtimë P'Perka e domate, shtimë fasule, e prapë s'kemi gjë në torbë. (M. Kuteli). Ai dukej 1 lodhur, megjithatë punën s'e la. Nuk po të qortoj, përkundrazi po të lëvdoj. Fraza me fjali te bashkërenditura me marrëdhënje kundërshtore të mirëfillta -sntë mjaft herë sinonime me frazën me fjali të varur leiore dhe. munH ts ~,/on^s

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

>vrimi i ynë i shpejtë bën që çdo plan i tij të dështojë. Me gjithë seplanii armikut i studjuar mirë, manovrimi i ynë i shpejtë bën që çdo plan i tij të dështojë. i me fjali të bashkërenditura kundërshtore të mirëfillta, në të tilla raste, ka, lithësisht, nuanca lejore; fakti i fjalisë së dytë ndodh, me gjithëse duhej të ohej nga veprimi a gjëndja e fjalisë së parë. 8. Shpesh herë lidhëza kundërshtore ose fjala që ka marrë pak a shumë vlerën i, del në krye të një fraze pas pikës që vihet në fund të frazës tjetër. Kjo mund ijë nga stili i shkrimtarit, nga prirja e tij drejt frazave të shkurtëra, duke sjellë rjen e një tërësie me lidhje bashkërenditëse kundërshtore në dy fraza, po mund ;jejmë edhe në raste të tjera, në fraza të gjata, kur kërkohet të vihet në dukje ja kundërsht jre e një tërësie me atë që është thënë përpara. E shohim sidomos përkundër e përkundrazi, prap, prapëseprapë, megjithatë, por edhe me lidhëzat akonshme kundërshtore. Shembëlla: Marrëdhënjet me të vjehrrin po ashpërsoheshin e fjala kishte rrë dhenë edhe në fshat. Po Pjetri akoma shpresonte se do të mirrte Vasilikën tj, se me të do të martohej. (St. Spasse). Momë Hatija e kuptonte ç'desh t'i thotë )ija e qante ahere fshehurazi, sepse diçka e qortonte përbrenda duke i thënë se ri kohët kishin nisë të ndryshojnë. Prapë ajo nuk guxonte të nxjerrë vajzën. (Dh. uteriqi). Asnjë gjurmë haraci me para nga ana e Skënderbeut për Alfonsin nuk jndet në arshivat Napolitane. Përkundër, Skënderbeu merrte nga Alfonsi një nsion të përmotmë prej 1500 dukatash. (F. Noli). Mirëpo, këtë mënyrë e gjente er në palcë Teto Ngjelina: s'kish kuit t'ia shiste qepët e të lante borxhet. (M. Kuli). Ndonjëherë lidhëza kundërshtore ka një fjalë korelative në fjalinë me të cilën ishkërenditet fjalia kundërshtore. Zakonisht si e tillë del pjesëza vërtet: Punës irtet nuk ia përtonte, por edhe llafe e muhabet kishte me thes: kiir ia niste s'dinte ; pushonte. Vërtet mund të dalë më qartë si kallëzues emëror i një fjalie prej së ilës varet fjalia ku ndodhet ajo, duke u pasuarnga lidhëzaftilluese se: Punës vërtet e nuk ia përtonte, por edhe llafe e muhabet kishte me thes. ( = Është e vërtetë e punës nuk ia përtonte, po. . .) Mund të kemi edhe ndajfoljen vërtetë: Kish vërtetë ijë palë mustaqe veç nga bota, po kjo s'ish kushedi çfarë për atë kohë . . . (J. Xoxa). Një vend të veçantë zënë' fjalitë me lokucione lidhëzore në vend që, ne' vend & ndërtuar me lidhëzen: Në shtëpi në vend që të punonte për pajën e saj, ajo bënte qelapoçe. (Dh. Shuteriqi). ( = Në shtëpi ajo nuk punonte për pajën e saj, po bënte qelapoçe). Sot më zuri ferra këmbët të rrit dhe fëmijët, në vend të rri në kënd, si plakë që jam. (M. Kuteli). Në të tilla fjali, vëmendja tërhiqet mbi fjalinë kundërshtore që tregon atë që pritej a duhej të ishte, në kundërshtim me atë që ndodh e që shprehet nga fjalia tjetër. Ka gramatikanë që, duke mos u mbështetur aqë në përmbajtjen e raporteve në mes fjalive, se sa në mënyrën e shprehjes së lidhëzës, këto fjali i marrin si fjali të nënrenditura më tepër lejore, por edhe mënyrore, krahasore, ndonjë edhe si kundrinore të zhdrejtë. Mund të ndodhë që të vijnë në të njëjtën frazë dy fjali kundërshtore njera pas tjetrës, ndër të cilat e para fjali kundërshtore është në marrëdhënje kundërshtore me një fjali të mëparme dhe e dyta me fjalinë e parë: Rina kurrë nuk i fliste të shoqt për ato që bënte, po kurrë s'e ka vështruar buzëvarur, po kurdoherë buzëqeshur. (St. Spasse). 9. Fjalitë kundërshtore mos shprehin kundërshtim plotëlehtë midis • ~ i mund ve.tëmtënië kufizim, njënjërezervë, ov,fjalia Ashtë etëdytë fare kufizon t'i

FJALITË E BASHKËRENDITURA

59

i rreh fëmijët. (M. Kuteli). Vetëm ndaj të gëdhirë u njom, po me gjak . . . (J. Xoxa). Gënjeshtra ecën shpejt, veç që s'e bën të gjatë. (Proverbat, S. Kolea). Një lloj më vehte të fjalive kundërshtore përbëjnë ato që çfaqin raporte kundërie (kundërvenie) e përqasjeje. Me to mund të vihen ballë për ballë fakte që janë në një farë kontrasti të lehtë ndërmjet tyre, e të shprehen raporte kundërvënjeje., ose të vihen krah për krah fakte që kanë ndonjë ndryshim ndërmjet tyre e të shprehen raporte përqasjeje të' thjeshtë. Ideja e kundërshtisë mund të jetë edhe shumë e dobësuar, e shuar, mund të themi, gjer në shkallën sa të tregohet vetëm kalimi në një radhë tjetër faktesh, duke arritur lidhëza kundërshtore në funksione këpujore (shih në mënyrë të veçantë disa fjali të bashkuara me pa). Për të shprehur këto raporte përdoren fjalitë asindetike ose fjalitë me lidhëzat po, por, ndërsa, kurrë, pa, me këpujoren edhe ose me lidhëzat e përsëritura edhe .. . edhe, as, . .. as. Shembëlla: Partizanët nuk tronditen aspak, por ecin dhe ecin e nuk flasin, nuk protestojnë. Dhe misht mirë të piqet, po edhe helli të mos digjet. (Proverbat, S. Kolea). . . . miku për miknë helmohet, s'është mirë të gëzohet, pa dhe~ vdekja s'është bërë për një, është për të tërë. (N. Frashëri). . . . dy të rrahura të mira janë keq, por dy të ngrëna të shëndosha s'e prishin njerinë . . . (J. Xoxa). Dhe puna bën punë, por guna kryen punë. (Populli, nga S. Kolea). Bani rrena vegshin, po s'i gjeti masën. (ibid.). Dita ka sytë, nata ka veshët. (ibid). Driza e nisi, ferra e grisi (ibid). Vendi dridhej, ay mbeti se s'tronditej nga tërmeti. (F. Noli). Në fjalitë asindetike përqasja e kundërvënja mund të shprehet me mjete leksikore, me përaorim antonimesh për gjymtyrat e kundërvëna, me përdorim përemrash e ndajfoljesh korelative pak a shumë antitetike, etj. P.sh. E ka kollaj e bija e botës të thotë: "Kam dëgjuar se i merr ay . . . Jepjani!". "Ne s'ditkemi, ay ditke; ne qenkemi syleshë, ay qenka hundëlesh. (M. Kuteli). Këtej i pin verën, andej i shan derën. (Proverbat nga S. Kolea). Në fjalitë kundërshtore me lidhëzën këpujore e, dhe, ideja e kundërisë mund të shprehet me mjete leksikore, me paralelizimin e strukturës, me kundërvënjen e gjymtyrëve, ose me vetë përmbajtjen konkrete të fjalive: Gjuha flet e mshifet e kryet rrifet (Populli, nga K. Kamsi). Presim të na rrahë dielli e na rreh breshëri. (Populli). Fija zbriti njerin, nusja e madhe tjetrin. (M. Kuteli). E ja Sanija e vogël ish bërë gjithë ajo vajzë, dilte lirisht udhëve të pazarit, dhe asnjë fjalë e ligë nuk ish dëgjuar e nuk do të dëgjohej për të. (Dh. Shuteriqi). Del për rrush e bije shkarpa. (Proverbat, S. Kolea). Lidhëzat ndërsa (në gegërishten veriore: nsa, mjesa), kurse; ndonjëherë edhe teksa mund të lidhin edhe një fjali të varur kohore me fjalinë drejtuese të saj, po më shpesh dy fjali të bashkërenditura të përqasjes. Edhe në rastin e parë, nuk mungon, sado e lehtë, nuanca e kundërisë, ndërsa, në të dytën ajo e raporteve të njëkohësisë. Kemi këtu, në një farë mënyre, kalime të bashkërenditjes në nënrenditje ose anasjelltas. Shembëlla: Po si thua, t'ia hyjnë luftës vetëm komunistët drejtpërdrejt për komunizmin, kurse edhe ata janë për çlirimin e Shqipërisë? (Dh. Shuteriqi). Paraf oja porsa ka mbrijtur në një qafë, ndërsa të gjithë ne ndodhemi në përruan e thellë d he shumë të rrezikshëm. Po teksa ngjarjet e mësipërme janë pjesë e trashëgimit jashtëzakonisht të pasur gpjor të popullit të Dibrës, e pra edhe të plakut të Dibrës . . . Këto që vijnë janë te jetuara edhe prej tij. (A. Varfi). Fjalitë e bashkërenditura kundërshtore mund të jenë njera ose tjetra eliptike °se që të dyja, po ashtu mund të jenë njëshe, dyshe ose njëra e tjetra dyshe. Eliplke t kanë përdorim të gjërë në proverbat. Pëson elipsë sidomos këpuja. Shembëlla: Gjella me krypë, krypa me masë. Keq që nerohe kalin. zi në. f

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

rë bashkërenditura me marrëdhënje kundërshtore, siç ndodh edhe me të bashkëturat e tjera, mund të jenë edhe dy fjali të varura të së njëjtës farë: duke i uruar -asë ditën që e gdhini vërte bujk, po e ngrysi zot. (J. Xoxa). . . . jo se e kish uar me të pirë, por sepse ish në të mirat. (J. Xoxa). Mund të kemi të bashkërenditura me kundërvënje edhe dy grupe fjalish të •a: Jua fsheha planet e mija dhe s'jua çfaqa dëshirën që kisha në zemër kaqë jo se s'ju kisha besim, jo s'e s'ju dija shpirtin, posa që ju ishit të parët që e [të zarin dhe u futë në valle, po se puna duhej menduar thellë, se duheshin r mjetet, se duhej zgjedhur koha mirë. (F. Noli). Mund të kemi të bashkërenditur me marrëdhënje kundërshtore edhe një fjali jë gjymtyrë fjalie: Me gjithë se pak larg, i zoti i shtëpisë mundohej të dallonte at e njerëzve e për më tepër ndonjë fytyrë të re që do të kish ardhur nga jashtë, tafat për këtë mbledhje, jo për ndonjë gjë, po që do të dinte të paktën se kush e del. FJALITË E BASHKËRENDITURA VEÇUESE 0. Fjalitë e bashkërenditura veçuese (a ndasore) ose disjunktive shprehin gjendje veprime të kundërta ose të kundërvëna, nga të cilat mund të realizohet vetëm 1, me fjalë të tjera shprehin thënje që përjashtojnë njera tjetrën, d.m.th. po lodh fakti i shprehur në njerën nuk ndodh ai i përmbajtur në tjetrën, po të pras :t mendimi i shfaqur në njerën, duhet të lihet mendimi i shprehur prej tjetrë:allë a me nder të rrojmë, apo në luftë të vdesim a mëmëdhenë të shpëtojmë, ji të më të mos mbesim. (N. Frashëri). Fjalitë e bashkërendirtua veçuese janë dy Uojesh: ato mund të shprehin përimin e plotë reciprok të thënjeve si në shembëllën e sipërme; osevetëm përjashi e tyre në disa kushte, si mosrealizimin e tyre në një kohë: Edhe plaku te oxhaku loz kokën tue pohue, her' hap gojën krejt mahnitë, nsa një lot në sy i shndrit Siliqi). Fjalitë e bashkërenditura veçuese bashkohen me lidhëzat veçuese a, ja, ose i, o, apo, haj, ndo (edhe ndose e ndonjë lidhëz tjetër si këto. Lidhëzat përdoren shumë të përsëritura. Shembëlla: O fol fjalë për të qënë, ose hesht e mos qit zënë. (Proverbat, S. ;a). Ja e njoh unë, ja s'e njeh njeri doktorin. (J. Xoxa). Çou harap, i thotë, e x me mua, pse ndo më ke mbytë, ndo të kam mbytë (Përrallë). Lidhëzat e përmendura, disa kanë karakter më të përgjithëshm si a, ose, disa ^ktor ose përdorim të kufizuar rastesh të caktuara. Kështu apo përdoret krye: në fjalitë pyetëse të bashkërenditura (me të tilla fjali më rrallë gjendet lidhëza ido sidomos në fjalitë e varura kushtore. S h e m b ë l l a : Si do të ngjitesh ti me gjithë atë thes në kurris, o katran? Ose vesh dot ose do arrish me gjuhën jashtë, nga një pëllëmbë. (F. Gjata). Dy rrugë te: o të luftojë me armë në dorë, o të ulje kokën në një qetësi të turpshme. (Gj. ji). Ah. Mariana, ku je tashti? A u shpëtove nga duart atyre egërsirave? Apo i akoma me ndonjë vënd të errët e të ftohtë? Apo të kanë vrarë? (F. Gjata). u pjektë, ndo u djektë, s'është as misht as helli ynë (Proverbat S. Kolea). Kam •-, i thotë qelani, se ti rrpn me rrena e qe, ndo të kam dhënë frenin, ndo më ke në kal e shalë (Prralla kombtarë). Vallë a do të m'i dërgojnë kurdoherë që lua a fjalën do ta harrojë, të më digjet zemra mua? (N. Frashëri). Herë herë grupi i fjalive veçuese vjen si sqarim a zbërthim i një mendimi të mthshëm të shnrehur në fialinë e mëparme. P.sh. E kishte bërë mendjen top:

FJALITË E BASHKËRENDITURA

61

Fjalitë veçuese të përjashtimit të plotë kanë një farë afërie me kundërshtoret, pse kanë për bazë kundërshtinë ndërmjet dy përmbajtjeve. Nga kjo disa gramatikanë i vendosin në të njëjtin grup, në atë të fjalive kundërshtore në kuptimin e gjërë, duke i marrë si variante ose aspekte të këtij tipi. Fjalitë veçuese dallohen nga se kundërshtia në to është e papajtueshme, gjymtyrat kontradiktore, që janë të dyja të mundshme, përjashtojnë, si e pamë, njëra tjetrën, si pasojë duhet zgjedhë njera ose tjetra prej tyre. Përdorim ato kanë kryesisht në supozimet, dhe tregojnë mundësi zgjidhjeje ekzistence të një fakti në mes dy a më shumë faktesh. Fjalitë veçuese janë, si fjalitë e bashkërenditura këpujore, fjali plotësisht të barabarta. Zakonisht kemi dy fjali që bashkohen me marrëdhënje veçuese, dhe këtu ato afrohen me kundërshtoret, por mund të kemi edhe më shumë se dy, ndërtimet janë atëhere të hapta si te fjalitë këpujore. Mundësitë që janë në kundërshtim midis tyre mund të përjashtojnë njera tjetrën po, si e pamë, edhe mund të bashkëekzistojnë: folësi i thotë të gjitha duke vënë për ballë njera tjetrën si të kundërta, si të veçuara njera prej tjetrës, ose si mundësi që mund të realizohen njera pas tjetrës, po jo njëkohësisht. Shumë herë ideja e kundërisë ose e veçimit të thjeshtë është aqë e dobsuar sa fjalitë janë të afërta me fjalitë këpujore. Të tilla janë fjalitë veçuese të përjashtimit të pjesëshëm që ndërtohen të shumtën e herës me lokucionin korelativ herë . . . herë. Me këtë ndërtim shënohen veprime që përsëriten këmbyerazi, që alternojnë, që kryhen jo në të njëjtën kohë po njeri pas tjetrit: Koha është e errët, here' bie shi, herë bie borë. Mund të përdoren edhe mjete leksikore korelative, si aty . .. aty (me kuptim herë .. . her'ë) : Aty derdhnin lot, aty shkëlqenin nga gëzimi. (F. Gjata). Një pasdite të vrejtur me shi, që aty vështonte mb'i çatitë si rrëke saçmash, aty pushonte menjëherë, befas në dhomën e Blertës u fut kompania e dikurshme e shkollës (A. Abdihoxha). Për të shprehur lidhjen e fakteve që nuk përjashtojnë njeri tjetrin, por realizohen veç e veç, p.sh. njeri pas tjetrit; përdoret herë-herë edhe lidhëza ose: Ai në verë çdo të djelë del shëtitje, ose shkon në Durrës.

FJALITË E NËNRENDITURA

FJALITË E NËNRENDITURA Vështrim i përgjithshëm 1. E pamë se nënrenditje quhet bashkimi i dy fjalive sintaktikisht jo të njëvlene, të pabarabarta,- nga të cilat njera i renditet tjetrës, varet prej saj, dhe frazë lënrenditje ose me fjali të nënrenditur a me fjali të nënrenditura quhet fraza rbërë prej një fjalie dhe fjalisë a fjalive që i nënrenditen asaj. Fjalia e nënrendi^uhetfjali e varur; ajo plotëson kuptimin e fjalisë tjetër, të fjalisë kryesore. Forma më e thjeshtë e frazës me nënrenditje është fraza e përbërë prej një fjalie :sore dhe një fjalie të varur prej saj: S'të shkon kot moti, kur të jesh i zoti. (PopuPo prej një fjalie kryesore mund të varen edhe dy a më shumë fjali që mund të : të një fare,— të bashkuara ndërmjet tyre me marrëdhënje bashkërenditëse, që lere quhen të bashkërenditura, — ose të ndryshme: Kur më ftuat për këtë vepër shërbimi i Sulltanit, kisha në zemër atë dëshirë që kishit edhe ju. (F. Noli). E te kush ia dha e kush po e dërgonte traktorin në fshat. (Z. Sako). Emërtimet fjali kryesore dhe fjali e varur, nisen nga ana gramatikore, kryesisht i ana strukturore, dhe përgjithësisht edhe nga ana kuptimore. Vërtet të shumtën erës fjalia kryesore shpreh mendimin themelor, ndërsa fjalia e varur mendimin më { të rëndësishëm, po nuk është gjithmonë kështu, herë—herë ndodh e kundërta. ;h. Puna më e mirë ish që edhe Alberti të shkonte sonte te Ropani. . (Sh. Musaraj). ili kryesore quhet kështu fjalia së cilës i ngjitet një fjali tjetër gramatikisht e orgamar si plotësuese e saj për nga funksioni. Fjalia e varur mund të varet edhe prej një fjalie tjetër të varur, e të ketë edhe ajo të fjali që të varen prej saj. Kemi atëherë një nënrenditje koncentrike me fjali të rura varg njera prej tjetrës, shkallësh të ndryshme: të shkallës së parë, në se fjalia iret prej fjalisë kryesore; të shkallës së dytë, në se fjalia varet nga një fjali e varur; shkallës së tretë, etj. S h e m b ë l l a : Ky fakt na shtrëngon të besojmë (fjali e varur e shkallës së pare) ë Sullt* Murati i dytë e mori Gjergj Kastriotin si peng jo më vonë se në fund të itit 1422 (fjalia e varur e shkallës së dytë) (F. Noli). Coli e merrte me mend se kush iund të qe shoku i Petritit se kish rënë në erë të lidhjeve të këtij me Jaço Nuren të ilin e vështronte si njeri të marrë e qesharak. (Dh. Shuteriqi). Fjalia prej së cilës varet një tjetër, qoftë ajo kryesore, qoftë e varur, quhet fjali Irejtuese ose regjente ndaj fjalisë së varur prej saj. Tipari specifik i fjalisë së varur është nënrenditja e saj ndaj fjalisë drejtuese dhe 'unksioni ndaj saj. 2. Nënrenditja e fjalisë së varur ndaj fjalisë nga e cila varet, shprehet me mjete sintaktike të ndryshme. Më të rëndësishmet prej tyre janë: lidhëzat, fjalët lidhëze (përemra e ndajfolje lidhore, dhe përemra e ndajfolje pyetëse), intonacioni. Shërbejnë illa no më tepër, si plotësuese e përforcuese, - ^srrlnrimi edhe: etopika bashkëlidhja e rendi mënyrore i fjalive,

63

nënrenditëse, karakterin e raporteve nënrenditëse në mes fjalisë së varur e fjalisë drejtuese të saj. Mjeti tipik i bashkimit të fjalive me nënrenditje janë lidhëzat, lidhëzat nënrenditëse. Këto shprehin raporte të ndryshme, sipas grupeve të cilave u përkasin: kohore, shkajkore, lejore, kushtore, etj: Kur afrohet korriku, ze e piqet fiku. (Populli). Po unë sillesha me atë mënyrë, se ashtu e deshte shpëtimi tuaj dhe imi, se puna ish e tillë që duhej bërë e jo thënë, se e shikoja që kishit më tepër nevojë për fre se sa për shtytje. (F. Noli). Shqipëri, o mëma ime, ndonëse jam i mërguar, dashurinë tënde kurrë zemra s'e ka harruar. (N. Frashëri). O Halldup shallvaregjërë, në të zënça dot guberë, do ta bëj si tjetër herë. (Këngë popullore). Atëhere pla's një e qeshur, sa ushton tërë lulishtja (M. Kuteli). Me Iidhëzat, në përgjithësi çfaqet më qartë e më konkretisht karakteri i lidhjes dhe i raporteve të fjalisë së varur me fjalinë prej së cilës varet. Po nuk ka një korespondencë të plotë të raporteve kuptimore me lidhëzat: në pasojë të polisemisë së shumë lidhëzave, raporte të ndryshme shprehen mjaft herë me të njëjtën lidhëz. P.sh. lidhëzat që, së shprehin raporte nga më të ndryshme: kryefjalore, kundrinore, përcaktore, shkajkore, e para dhe rrjedhore e qëllimore, etj. S h e m b ë l l a : Coli e merrte me mend sekush mund të qe shoku i Petritit, se kish rënë në erë të lidhjeve të këtij me Jaçe Nuren. (Dh. Shuteriqi). Lajmi se do të shpërndahet misri doli nga zemra e dheut. (Migjeni). Më mirë gjithë të vdesim të shuhemi me njëherë, se në robëri të mbesim të poshtë e të humbasim nderë (N. Frashëri). Në rastin e lidhëzave si këto, për të shprehur llojin e marrëdhënjeve nënrenditëse midis fjalive, shërbejnë mjetet e tjera ose vetë raporti kuptimor midis përmbajtjeve konkrete të dy fjalive. Si fjalë lidhëse përdoren përemrat lidhorë e ndajfoljet lidhore, zakonisht në fjalitë me marrëdhënje përcaktore, përemrat lidhorë të pacaktuar në fjalitë kryefjalore, kundrinore, etj; si edhe përemrat pyetës; ndajfoljet e pjesëzat pyetëse në pyetjet e zhdrejta. S h e m b ë 11 a:M' •'ie fjalën që më ke dhënë. A e mban mend diten kur ke ardhur? Të hajë kush ka punuai, kush ka mbjellë e kush ka lëruar. Më trego ç'të shkroi Petriti. S'dihet kush e ka thënë këtë fjalë. S'di si të bëj. Fjalët lidhëse përmbushin një funksion të dyfishtë: lidhin dy fjalitë, por edhe janë gjymtyrë të fjalisë së varur. Funksioni i dy'ishtë i fjalëve lidhëse vërehet, si e kemi thënë, veçanërisht qartë te përemri lidhor i cili, ku del edhe një mvarësi e dyfishtë: përemri përshtatet në gjini e numër me emrin e përemrin parashkues të fjalisë drejtuese, po vihet në rasën që kërkon roli që loz ai si gjymtyrë e fjalisë së varur. P.sh. Organizimi dhe stërvitja e një ushtrie ishte vepra më e rëndësishme, së cilës iu përvesh Skënderbeu, qëkur u kthye në Krujë. (F. Noli). Fjalia e varur mund të bashkohet me fjalinë drejtuese të saj dhe pa lidhëz a fjali lidhëse, nëse e ka foljen në mënyrën lidhore; në këtë rast është vetë mënyra që tregon mvartësinë duke shërbyer pjesëza të e lidhores si një farë mjeti lidhës. Po kështu zakonisht pa lidhëz a fjalë lidhëse bashkohen gjithashtu edhe ndërtimet me paskajore, Përcjellore, pjesore që përfshihen në të ashtuquajturat fjali të pashtjellura. Shembë'la: Të vegjëlit e bënin hesap fi zinte drita ne ulliri Kryq. (Dh. Shuteriqi). Të dy heshtën duke vështruar, me dashuri qytetin e tyre. (id).. Rasja/?e> të shporrur ushtrinë e re dhe zotësinë e komandarit të saj nuk vonoi shumë për të ardhur. (F. Noli). 3. Fjalia e varur mund t'i referohet: 1) një gjymtyre të fjalisë kryesore ose një grupi gjymtyrësh të saj; 2) gjithë fjalisë në tërësi. S h e m b ë l l a : Rastësisht në një nga zënkatetij me Petritin, Coli që kërkonte

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

itë" cië kërkonte — dhe: që luftonin grupin e të rinjve — u referohen emrave Coli komunistët, i pari kryefjalë, i dyti plotës dallimi pjesor; ndërsa fjalitë: të njohë ijeri të grupit të Korçës në Elbasan — dhe se në centralin elektrik të qytetit gjëndej iga ata komunistët — plotësojnë kuptimin e foljeve kalimtare "kërkonte", "mëy e ç kësaj u hodh përtej Drinit dhe aneksoi fushën e Mokrenës, midis Dibrës Gostivarit, ndenjësit e së cilës e njihnin fjamurin e Kastriotëve që prej vjetësh. Noli). Fjalia e varur këtu i referohet togut "fushën e Mokrenës", një kundrinë përcaktorin e saj. Kur arrijmë në këtë kasolle, një farë kënaqësie ndihet në partiët, pse do të mund të çlodhemi pak e të hamë diçka. Fjalia e varur, kur arrijnë cëto kasolle — dhe dy fjalitë të varura të fundit, të bashkërenditura ndërmjet ' "pse do të mund te' çlodhemi pak e të hamë diçka"— plotësojnë kuptimin e gjithë së kryesore, i referohen asaj në tërësi. Mundet që një fjali të plotësojë kuptimin e t'u referohet dy ose më shumë fjalive .sore të bashkërenditura ndërmjet tyre, p.sh.: Më pritët me aqë dashuri e gëzim, sualltë aqë shërbime të çmuara e panumër sa më bëtë më tepër ju robin tuaj se sa të lirë ju. (F. Noli). Këtu fjalia e varur" sa më bëtë më tepër ju robin tuaj " u referohet të dyjave fjalive kryesore të bashkërenditura ndërmjet tyre. Në mes it të partizanëve, Gurka qëndronte në këmbë e priste ç'do të ndodhte me të, duke ajtur me duar një torbë të madhe. . . . (F. Gjata). Fjalia e varur "duke mbajtur dorë një torbë të madhe" u referohet dy fjalive kryesore: "të qëndronte më këmbë" "priste". Po mund të kemi edhe një varg fjalish të varura të bashkërenditura rmjet tyre që u referohen një vargu fjalish kryesore njëkohësisht, p.sh. Të beje i punë, të jeshe si unë mushkë millonai ngarkuar me bar, jo me thes me ar, tani të keshe dhëmbë dhe dhëmballë, nuk do të jeshe sot në këtë shkallë e sëmurë e ë. (Çajupi). Këtu kemi dy fjali të bashkërenditura që u referohen dy fjalive kryee. Jua fsheha planet e mia dhe s'jua çfaqa dëshirën që kisha në zemër kaqë vjet, se s'ju kisha besim, jo se s'ju dija shpirtin. . . po se puna duhej menduar thellë, se leshin gjetur mjetet, se. . . duhej zgjedhur koha mirë. (F. Noli). Këtu dy fjalive 'esore të bashkërenditura u referohen dy grupe fjalish në bashkërenditje kundërore midis tyre, të përbërë njeri prej dy fjalish e tjetri prej t**' Jalish. 4. Fakti se fjalia e varur, nuk është e vetëmjaftueshme, nuk mund të qëndrojë vehte, dhe se ka një funksion plotësues ndaj fjalisë prej së cilës varet, kanë qenë lë re prej kohësh. Prandaj, në traditën gramatikore, funksionet e fjalive të varura ë barazuar me ato të gjymtyrëve të fjalisë dhe fjalitë e varura janë emërtuar në 'ë të këtii barazimi: fjali e varur kryefjalore, kundrinore, etj. Grupimi i fjalive as marrëdhënjeve që kemi me fjalitë kryesore e funksioneve të tyre ndaj këtyre gjetur zbatim mund të themi të përgjithshëm në mësimin shkollor, ku mjet i za nshëm për të përcaktuar tipin e fjalisë së varur shërbejnë pyetjet po ashtu si shërnë ato për përcaktimin e gjymtyrëve të fjalisë, e sidomos të gjymtyrëve të dyta, r përdoret gjerësisht edhe zëvëndësimi i fjalive të varura me gjymtyra të fjalisë ose asjelltazi. Ky vështrim i fjalive të varura është saktësuar e shtjelluar më tej nga një sërë etarësh që e shohin fjalinë e varur si një gjymtyrë më të shtjelluar të fjalisë, dhe hojnë se raportet kuptimore që shprehen me ndihmën e fjalive të varura në përgjiisi janë, në vija të përgjithshme, po ato që shprehen me anë të gjymtyrëve të fjalisë: a gjymtyrat e zakonshme të pashkëputura ose të shkëputura, ata dallohen nga se lë njësi kallëzuese. Njëkohësisht, edhe duke vënë re paralelizmin në mes gjymtyrëve fjalisë dhe fjalive të varura, theksohet se identitet të plotë kuptimesh këto konstruknuk kanë.

FJALITË E NËNRENDITURA

65

fjalive dhe e gjymtyrave. Së dyti nga bashkërenditja si elemente homogjene, me anë lidhëzash kë pujore, e fjalive të varura me gjymtyrat përkatëse të fjalisë: S he mb ë 11 a: Ahere u duk taborri i thyer në Fëllërinë dhe që qe çakërdisur pastaj ca këtej, ca andej, maleve. (Th. Kacorri).. . . do vete në Vllahi a në Misir a ku të jetë, ta marr për veshi e ta sjell në mulli. (M. Kuteli). Bashkime të tilla me lidhje këpujore flasin për ngjajshmërinë e funksioneve sintaktike të fjalive të varura e të gjymtyrave të fjalisë. Ato takohen shumë rrallë, e më tepër në gjuhën e folur, dhe vetëm në disa tipe të fjalive të varura, sidomos n e fjalitë përcaktore, kundrinore e disa fjali rrethanore. Përveç këtyre, vërehen raste kalimi të fjalive të varura në gjymtyrë fjalie. Këtë e kemi të pergjithësuar tek plotësit e krahasimit që janë fjali krahasore eliptike, po edhe në disa tasce të tjera, kur përdoren fjali të ngurosura të kthyera në shprehje frazeologjike të pazbërthyeshme, si gjymtyra fjalie: Ai është ku rafsha e mos u vrafshc. Ai është fol e qesh me të gjithë. Ai bën punë shkel e shko. Këtej del se në studimin e frazave me fjali të nënrenditura ka rëndësi të dorës së parë vështrimi i funksionit të fjalive të varura ndaj fjalive kryesore. Me gjithë këto, klasifikimit tradicional të fjalive të varura në bazë të këtij kriteri i janë bërë vërejtje të ndryshme dhe janë kërkuar baza të tjera më të sakta e më të njësishme. Në historinë e gjuhësisë janë çfaqur dy drejtime themelore për karakterizimin e klasifikimin e fjalive të varura: njera e përqëndron vëmendjen në funksionet e fjalive të varura ndaj fjalive kryesore, tjetra në strukturën e f jalive të varura. Janë marrë kështu dy baza: baza funksionale dhe baza strukturore. Drejtimi strukturor është realizuar në forma të ndryshme. Në bazë të klasifikimit ai ve llojin e mjeteve sintaktike me anë të cilave lidhen fjalitë e varura me fjalitë kryesore, duke i ndarë fjalitë e varura në tri kategori: 1) fjalitë e nënrenditura me anë të fjalëve lidhëse; 2) të nënrenditurat me anë të lidhëzave, 3) të nënrenditurat me anë' të intonacionit. Brënda këtyre kategorive të mëdha dallohen grupe më të vogla sipas nëndarjes së mjeteve të lidhjes. Kështu në fjalitë e nënrenditura me fjalinë lidhëse dallohen fjalitë me nënrenditje të mirëfillta e ato me nënrenditje pyetësore. Fjalitë e nënrenditura me Iidhëza ndahen në grupe, sipas kuptimit të lidhëzave, duke u dalluar: \) Hdhëzat kohore, 2) lidhëzat shkajkore; 3) lidhëzat q'ëllimore; 4) lidhëzat rrjedhore; 5) lidhëzat kushtore; 6) lidhëzat lejore; 7') lidhëzat krahasore; 8) lidhëzat ftilluese, 9) lidhëzat sqaruese, \0) lidhëzat e ligjëratës së zhdrejtë. Marrja parasysh e mjeteve sintaktike të fjalive të nënrenditura është e domosdoshme, po ajo s'mjafton për t'i karakterizuar ato. Në këtë kriter, duke u shqyrtuar veças fjalitë e varura, pa shikuar marrëdhënjet e tyre me fjalitë kryesore, nuk zbulohen funksionet e tyre. Vetë ndarja e lidhëzave sipas kuptimit është e vështirë në shumë raste, për shkak të polisemisë së shumë prej tyre. Shqyrtimi veças i Iidhëzave shkëputurazi nga frazat me të cilat përdoren, nuk lejon të kapen saktë e plotësisht kuptimet e funksionet e tyre të veçanta që çfaqen vetëm në frazë. Prandaj shqyrtimi i fjalëve lidhëse dhe i lidhëzave është i pamjafueshëm për të karakterizuar fraztt me fjali të nënrenditura; (shih për të gjithë këto e për ç'do të thuhet më poshtë: A.N. Gvozdev, Sovremennij ruskij litoraturnij jazyk II, Sintaksis, 1961, faqe 198—204), Ka gjuhëtarë që nuk bëjnë grupime as sipas afërsisë kuptimore të lidhëzave, po i studjojnë fjalitë sipas lidhëzave të veçanta, duke shikuar në një vend kuptimet e ndryshme që mund të ketë një lidhëz efjalisëfunksionalishtekuptimisht të ndryshme, që mund të lidhë ajo. Kjo mënyrë lejon të përfshihet pak a shumë në mënyrë më të plotë e të saktë pasuria kuptimore e shprehëse e mjeteve sintaktike të një gjuhe e mund të jetë e nevojshme për inventarizimin e narë të tvrisë e të vepruesit me ndërtimet pësore): Shih shemb. Nuk dukej sikur ecte mapo sikur lëvizte toka me ç'kishte përsipër. (Dh. Shuteriqi). Merrni ç'të doni e doni. . . (M. Kuteli). . . Stopani fort mirë e priti, e me çfu ndodh e gostiti. (N. lëri). Prej kësaj rrjedh se grupimi e klasifikimi i fjalive në përshtatje me atë të tyrëve të fjalisë jep vetëm një orientim të përgjithshëm në përcaktimin e funksiotë tyre, dhe nuk duhet parë si një paralelizim i plotë. Përcaktimi i saktë i funksioneve të fjalive të varura e tipit të tyre nuk mund të t as vetëm me anë të pyetjeve, siç ndodh shpesh herë në praktikën shkollore. orimi i metodës së pyetjeve është i pamundshëm në mjaft raste, i pamjaftueshëm i tjera: për disa tipe fjalish, si për fjalitë rrjedhore, etj, nuk mund të formulosh je ose mund të formulosh më zor; herëherë një pyetjeje mund t'i përgjigjen fjali idryshojnë për nga kuptimi dhe struktura (kështu pyetjes çfarë i përgjigjen edhe të kryefjalore, fjalitë kundrinore, ndonjë herë fjalitë përcaktore. Ja përse përcaktimi i funksioneve të fjaive të varura është i nevojshëm të bëhet e marrë parasysh edhe raportet midis tyre dhe fjalive që plotësojnë edhe struk:n e tyre. 5. Me gjithë të metat që ka, klasifikimi tradicional i fjalive të v.arura në përitje me klasifikimin e gjymtyrave të fjalisë ka të mirën se nxjerr në plan të parë ksionet e fjalive të varura. Në anë tjetër jep dorë mjaft për volinë praktike të tij. ndaj ai vijon të qëndrojë më i përhapur jo vetëm në praktikën shkollore, po mund hemi edhe në letërsinë shkencore. Ne do të ndjekim në themel atë duke u përpjekur, studimin e fjalive të varura, të plotësojmë të metat e tij, njëanëshmërinë e tij, me htrimin dhe të anës strukturore të fjalive të varura, por, kur ka rëndësi, edhe të ive kryesore, duke mos harruaar se s'ka paralelizëm të plotë në mes fjalive të ura dhe gjymtyrave të fjalisë, ndonjëherë strukturës dhe funksioneve, dhe se ide—vende përcaktimit të tipit të fjalisë mund t'i bëhen rezerva dhe vëreitje. Ternologjia për disa kategori është në një farë mase konvencionale, se atyre u referohen lgrupe beterogjene, p.sh. te fjalitë kohore futen edhe fjali që shprehin edhe për>je (si fjalitë me lidhëzat ndërsa, kurse), në fjalitë e mënyrës fjali që s'tregojnë nyrë po një veprim që shoqëron, përcjell veprimin e kryesores, etj. Vërehen mjaft rë veçori të përbashkëta strukturore për kategori të ndryshme e nëngrupet e tyre, :h. në mes fjalive kryefjalore e kundrinore, pjesërisht edhe kallëzuesore. Në zbatimin e zakonshëm, sidomos shkollor, të klasifikimit tradicional, mbetet rgjithësisht e pastudjuar ose pamjaftësisht e studjuar struktura e fjalisë së varur, k zbulohen gjatë gjithë tiparet karakteristike të tipeve të fjalive të nënrenditura, se përcaktimin e tipit të fjalisë së varur mirren parasysh vetëm veçoritë e fjalisë krye" re, shikohet se për çka ka nevojë ajo, ç'i mungon asaj. Strukturës së fjalisë së varur luhet kushtuar një vemendje e madhe, pse nga struktura e saj varet në një masë të v..~t;mr. p në mes fialisë kryesore dhe fjalisë së

PJALITË E NËNRENDITURA

67

se ndihmon për të përcaktuar sa më saktë tipin e fjalisë së varur. Pra është e nevojshme të vështrohet gjithë fraza me fjali të nënrenditur e jo vetëm fjalia e nënrenditur. Ka aspekte të strukturës së fjalive të varura që i takojnë vetëm një tipi të caktuar fjalish; p.sh. fjalitë me megjithëse përdoren vetëm si fjali të varura Iejore. Ka Iloje të tjera strukturore të fjalisë së varur që u përkasin disa tipeve të fjalive që marrin raporte të ndryshme kuptimore; p.sh. f jalitë me lidhëzën që mund të jenë kryefjalore, kundrinore, përcaktore, rrjedhore, shkajkore, kohore. Në të tilla raste duhen gjurmuar tiparet e gjasimit e të ndryshimit të këtyre tipeve. 6. Fjalitë e varura do t'i ndajmë në pesë kafegon themelore në bazë të raporteve të vendosura në mes të tyre e të fjalive kryesore, prej të cilave varen, të funksioneve të tyre ndaj fjalive që plotësojnë, e pikërisht në: l) fjali të varura kryefjalore: 2) fjali të varura kallëzuesore; 3) fjali të varura përcaktore; 4) fjali të varura kundrinore, të drejta e të zhdrejta, 5) fjali të vorura rrethanore. Si e tregojnë emrat e tyre, fjalitë e varura bëjnë punë analoge me kryefjalën, kallëzuesin, përcaktorin, kundrinën dhe plotësit e rrethanës të fjalisë kryesore. S h e m b ë l l a : Juve ndofta ju shkoi nga mendja që kisha harruar vendin edhe nderin, dhe lirinë (fjali e varur kryefjalore), kur ju ktheva prapë të helmuar. . . (fjali e varur rrethanore). S'jam unë / që vendos këtë çështje (fjali e varur kallëzuesorel. Ju them pa u mburur / që. . . kam patur gjithnjë këtë mall për Atdhenr dhe këtë dëshirë për lirinë (fjali e varur kundrinore) (F. Noli). Kam për dëshmitar Hamzën, tim nip, që e kam pasur përkrahës, këshilltar dhe shok armësh, me ca të pakë, me besnikërinë e të cilëve e vumë këtë plan në veprim (fjali të varura përcaktore). (F. Noli). Në marrëdhënjet rrethanore, si e dimë, hyjnë marrëdhënje të ndryshme. Ashtu si te plotësit e rrethanës dallohen plotës të ndryshëm të rrethanës sipas llojit të veçantë të marrëdhënjeve rrethanore, sipas kuptimit konkret të tyre, po ashtu dallojmë fjali të varura të ndryshme rrethanore e pikërisht: 1) fjali të varura rrethanore të vendit, ose më shkurt vendore: Tek ka hyrë të pirët, vajti e shkoi të mirët. (Populli); 2) fjali të varura kohore: Kur kollona është akomu në përrua të thellë te' Fushës, befas një mitroloz na qëllon mbas krahëve nga Skraska; 3) fjali të varura shkajkore:Po unë sillesha në atë mënyrë se ashtu e deshte shpëtimi ijuaj dhe imi, se puna ish e tillë që duhej bërë e jo thënë, se shikoja që kishin më tepër nevojë për fre se sa për shtyrje. (F. Noli). 4) fjali e varur qëllimore: Djemt e vashat i arëseni e i mësoni të bëhen të urtë e të mirë, të ditur e punëtorë. (N. Frashëri); 5) fjali t; varura mënyrore: Si më shtrove, të mbulova, (Populli); 6) fjali të varura krahasore: Më mirë gjithë të vdesim, të shuhemi me një herë, se në robëri të mbesim të poshtë e të humbasim nderë.. . (N. Frashëri); 7) fjali e varur rrjedhore: Zemërimi i Sulltanit kundër Shqipëtarëve dhe venecianëve ish aqë i madh sa në mes të dimrit nfz turmë prej 15.000 turqish, përmes maleve të mbuluara me dëborë, u dukpërpara Shkodrës. (F. Noli). 8) fjali të varura kushtore: Këndona, bilbil, këndona, në na zëntë gjumi zgjona; në rëntë vesë mbulona, në shkoftë njeri, tregona (këngë popullore); 9) fjali të varura lejore: Shqipëri, o mëma ime, ndonëse jam i mërguir, dashurinë tënde zemra kurrë s'e ka harruar. (N. Frashëri). Disa gjuhëtarëjanëpërpjekur të dallojnë edhe lloje të tjera fjalish të varura të rrethanës, si fjali të mjetit, të shoqërimit, etj., po me te kemi të bëjmë me kategori

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

Sigurisht ky klasifikim, si përgjithësisht çdo klasifikim analog, ka skematizimin Materjali gjuhësor është shumë më i pasur, më i gjerë me nuanca të shumta, me kalimtare prej një tipi në tjetrin. Vështrimi më i afërt i nëngrupeve të ndryshme yjnë shpesh në një tip, i pikave të shumta të takimit dhe i kapërcimeveprej një në tjetrin do të lejojë që të kihet një ide më e saktë e më komplekse e pasurisë shëse të gjuhës në këtë pjesë të rëndësishme të gramatikës. Ne do të vemë re : kalimtare edhe në mes të bashkërenditjes e nënrenditjes. Mjafton të përmendim Izat ndërsa, kurse që mund të kenë rol bashkërenditës ose nënrenditës, po që janë të xhveshura krejt nga kuptimi bashkërenditës kundërshtor kur janë me : nënrenditëse kohore e anasjelltas. Për t'u parë është edhe çështja e ndërtimeve me trajtat foljore që s'kanë kategori e numri, si paskajorja, përcjellorja, pjesorja, çështja e të ashtuquajturave fjali të itjellura. Është e vërtetë se këto ndërtime nuk i kanë plotësisht tërë karakteristikat live tipike. Nga fakti se këto trajta foljore përgjithësisht nuk e kanë kategorinë e lalitetit të shprehur gramatikisht, u është mohuar cilësia e kallëzuesisë, e mundëpër të qenë kallëzues, dhe ndërtimet përkatëse nuk pranohen si fjali të varura mjaft gjuhëtarëve. Neve na duket se, me gjithë të metat, trajtimi tradicional i •timeve me këtë trajtë si fjali të varura të pashtjellura, në vija të përgjithshme id të mbahet, në mbështetje të ekuivalencës e sinonimisë së tyre me fjalitë e varura :atëse, të shprehies prej tyre shpesh herë të modalitetit nëpërmjet të mjeteve tjera kontekstit, të aftësisë së këtyre trajtave për t'u bërë si qendra organizuese të itimeve të pjesëshme, poashtu si trajtat foljore vetore, duke marrë kundrinas ifjalë etj, të ndërtimit të tyre, në disa raste, me lidhëza, më në fund të volisë prak, . Trajtimi i tyre si gjymtyra të fjalisë ose edhe si kategori e tretë ndërmjetëse midi, ntyrës dhe fjalisë, ngre edhe ai vërejtje të shumta, që na duken edhe më të mëdhaërejtjet që ngre trajtimi i tyre si një lloj i veçantë, jo tipik i fjalive të varura. FJALITË E VARURA KRYEFJALORE 1. Fjali kryefjalore janë ato fjali që bëjnë punën e kryefjalës së një fjalie tjetër. ia kryefjalore bashkohet me një fjali tjetër, që mund të jetë kryesore ose e varur, zë vëndin e kryefjalës, që mungon në atë fjali. Është, me fjalë të tjera, një kryefjalë iprehur jo me fjalë, as me një tog fjalësh, por me një fjali të tërë, P.sh. Kush nuk on ne' djalëri nuk gjen nder në pleqëri. (Populli). Në frazën me fjali të varur kryefjalore ka rëndësi të dorës së parë struktura e isë drejtuese, kurse struktura e fjalisë së varur prej saj, e fjalisë kryefjalore, zakolt është e njëllojtë me atë të disa fjalive të tjera të varura. Ka një numër tiparesh ikturore të përbashkëta të fjalive të varura kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore; ?akonisht përdorin po ato fjalë lidhëse e lidhëza. Shenji dallues i frazave me fjali ^arura kryefjalore, është ky se fjalia kryesore paraqitet e paplotë, pa kryefjalë. Fjalia kryefjalore mund të bashkohet me fjalinë nga e cila varet, me mjete të yshme: me lidhëza, me përemra lidhorë, me përemra, mbiemra e ndajfolje e >ëza pyetëse, e së fundi pa lidhëz ose fjalë lidhëse, në se kallëzuesin e ka në mënyrën lore (ose në dialektin gegërisht në paskajore). S h e m b ë 11 ;i: Ish e qartë që atyre s'u kish rënë në sy një gjë e tillë. (Sh. Musaraj) r fryn thëllimi përmbi bathra dhe i përzjen lulet e tyre, zhurmon i gjithë vendi si det shkumbe të bardhë dhe duket si ai parfum që mbush natyrën për rreth,efe./ i aio zhurmë. (Dh. Shuteriqi). Kush ka kohë e kohë pret, kohën dëm e kot humbet.

FJALITË E NËNRENDITURA

69

këto fjalë me gjithe mend. (J. Xoxa). Na u desh tëshkrehim shtëpinë, të ngrejmëplaçkat (Dh. Shuteriqi). Prandaj asht kot me folë me të. (H. Stermilli). Për nga ndërtimi e mënyra e shprehjes dallojmë disa farë fjalish të varura kryefjalore. Kështu kemi: 1) fjali kryefjalore lidhëzore: Mirëpo, nuk ish as e këshillueshme as e drejtë që të grumbulloheshin shumë kuadro të Partisë në të njëjtën bazë. (Dh. Shuteriqi). Me foljen në mënyrën lidhore mund të mos kemi lidhëz e të mjaftojë vetëm pjesëza të e lidhores: Nuk më është bërë mbarë të shkruuj. (Dh. Shuteriqi); 2) fjali kryefjalore lidhore me përemra lidhorë të pacaktuar: Ç'erdh një herë s'vjen përherë. (Populli). Kush mëngoi, gjeti radhë e bloi. (Populli). 3) fjali kryefjalore të pyetjes së zhdrejtë, me përemra, mbiemra, ndajfolje e pjesëza pyetëse: S'dihet mirë kur u ndanë këta yj nga dielli. (N. Frashëri). 4) fjali kryefjalore me paskajore (në gegërisht): ai mendonte se, po të zhdukesh Spani, ishte shumë ma lehtë me u rrokullisë Topinë. (H. Stërmilli). Në të rrallë mund të gjejmë një ndërtim analog edhe në toskërisht; me trajtën sekondare të paskajores: I mbetej vetëm për të çnegulluar çatinë e kosheres me ca presje. (F. Gjata). Tani më mbetej për të marrë ato edhe maqinat e shkrimit. (H. Petrela). 2. Forma më e rëndomtë e fjalive të varura kryefjalore është ajo me lidhëza. Si lidhëza përdoren lidhëzat ftilluese që, se, rrallë ndonjë lidhëz tjetër si lidhëza sikur. Me këto lidhëza gjejmë edhe fjali të tjera të varura: me dy të parat fjalitë kundrinore, ndonjë tip fjalie kallëzuesore dhe fjalie përcaktore, me të parën fjali qëllimore, etj. Ajo që dallon fjalitë kryefjalore është, si e thamë edhe më lart, se i gjejmë të bashkuara me fjali pa kryefjalë, që kemi si kallëzues folje njëvetore, shprehje me të njëjtin kuptim a me ndërtime pavetore, sidhe me disa tipe kallëzuesish emërorë. Është pra kallëzuesi i fjalisë kryesore që tregon se fjalia që varet prej saj është fjali e varur kryefjalore. Fjalia kryefjalore ndërtohet me disa kategori të caktuara gramatikore e semantike kallëzuesish. Kallësuesi i fjalisë kryesore mund të jetë: a) një folje moskalimtare e vetës së tretë njëjës, e trajtës veprore, që tregon të ndodhur, si: ndodh, takon, qëllon, godit, ngjan. S h e m b ë l l a : Kur ishte me mua, qëllonte edhe të më harrojë fare, t'ja marrë këngës, dhe unë ta ndjek së pari me mend e pastaj me zërin tim të hollë. (Dh. Shuteriqi) Këtë ndërtim e gjejmë edhe me ndonjë folje të ndonjë kategorie tjetër semantike: Nuk bënte të tregonte një histori për një njeri, me të cilin po hante dhe po pinte. (J. Xoxa); b) folje si këto, ose një folje që tregon ndjesi, e vetës së tretë njëjës trajta veprore, ndërtuar me dhanoren e vetës mbi të cilën bie ajo që shprehet nga fjalia kryefjalore, ose me dhanoren e vetës e cila e jeton ndiesinë e shprehur prej kësaj fjalie: Mua më takoi të merrja një beretë të zezë. (H. Petrela). Po kështu edhe me folje që tregojnë përkatësi: (i) tukon, (i) përket, (i) bie, etj; S'më takon mua të bëj këtë. Këtë ndërtim e gjejmë edhe me folje të tjera për afërsi kuptimit me të sipërmet ose për shtrirje analogjike. S h e m b ë 11 a: Juve ndoshta ju shkoi nga mëndja që e kisha harruar edhe vendin, edhe nderin, edhe lirinë, kur ju ktheja prapë të helmuar, pa ju dhënë asnjë shpresë. (F. Noli). Asnjerit prej tyre nuk ja mbante t'ja niste këngës i pari. . . (J. Xoxa). c) një shprehje foljore që merr rasën dhanore, të kategorive semantike të njëHojta me ato të kategorisë b ose të afërta a analoee me to: nërdorim të HenHnr b n ?

SINTAKSA E GJDHËS SHQIPE

zën ky muratori.. . Në krahun e mëngjër, së prapi fort, kur mbarë nuk të vjen pësh e të mbyllësh. . . (J. Xoxa). Disa prej këtyre (të parat) mund të interpretohen ndryshe, si fjali shkajkore, ose kundrinore, të zhdrejta; ç) folje që tregojnë perceptim, kumtim, veprim mendor, proces psiqik, në formë tore në vetën e tretë njëjës të trajtës pësore: shihet, 'dëgjohet, ndihet, duket, et, tregohet, shpallet, dihet, harrohet, kuptohet, shpresohet, kujtohet, etj. si me shprehje foljore të së njëjtave kategori. Shembëlla: Shihet se ti ke bërë preje sistematike për provimet. Flitet se do të dalë për së shpejti nj5 organ i ri periodik *sor. Dihet se toka rrotullohet rreth diellit. Nga kjo lajmë merretvesht që Skënderkëtë mot ishte bërë oficier i lartë i ushtrisë turke dhe dërgohej prej Sulltanit si andar i përgjithshëm në shpeditë të ndryshme. (F. Noli). Duhet mbajtur mënd ihe vërsa e gjashtëmbëdhjetë vjetëve është e vogël për shkallën e një oficeri të . . . (F. Noli)'. Këtë tip e gjejmë edhe me ndonjë- folje të ndonjë kategorie tjetër semaritike, si: ohet, etj.: Prej jush kërkohet t'i kryeni me nder detyrat tuaja. Po ta kthejmë ndërtimin pësor në vepror, — e kjo shpesh herë është e mundur, lia e varur kryefjalore kthehet e bëhet kundrinore: Thuhet se së shpejti Teatri illor do të verë në skenë një dramë të re mbi klasën punëtore; Thonë se së shpejti ri Popullor do të verë në skenë një dramë të re mbi klasën punëtore: d) folje mesore të kuptimit modal si: lypset, duhet: Për të kryer këtë mision, t që forcat e Brigadës së parë të kalojnë Shkumbinin dhe të mbërrijnë në Shënj të Tiranës: dh) folje të trajtës pësore, të cilat tregojnë proces psikik, veprim mendor, të tuara me dhanoren e emrit a përemrit që shënon vetën që e jeton këtë proces a m mendor, po ashtu edhe me folje modale të domosdosë, të ndërtuara me oren e vetës për të cilën ekziston kjo domosdo. S h e m b ë l l a : Nuk më kujtohet të kemi parë në jetën tonë dhi të bukura si të £. . . (Dh. Shuteriqi). Të dish të zotërosh një maqinë të tillë iu duk një gjë aqë dhe sa nuk e pat përfytyruar kurrë. (Dh. Shuteriqi). Kujt i besohej se Sokoli do ite përparime kaqë të mëdha në një kohë kaqë të shkurtër? Na u desh të shkrehim inë, të ngrejmë plaçkat. (Dh. Shuteriqi); ;) me kallëzues emëror të shprehur me emra, sidomos me emra abstraktë: Ish ëzi se Shqipëria e nesërme do të qe po ajo Shqipëri e mjerë që pat qenë, po ajo )ëri e një populli të shtypur e të prapambetur. (Dh. Shuteriqi). Për këtë qytet gjë e rrallë të bëjë në nëndor një kohë e bukur si kjo. Fjalinë kryefjalore e gjejmë në kallëzues emërorë të shprehur me një emër të rasës gjindore: S'ishte e udhës projë kështu: 0 me kallëzues mbiemra të trajtcs femërore njëjës: Ish e qartë që atyre s'u kish në sy një gjë e tillë. (Sh. Musaraj). Si është e mundur që ju të mos lani më këët e djersitura? (F. Gjata). ) me kallëzues emërorë—ndajfolje: Është mirë të bëjmë çdo ditë gjimnastikë. ija mund të mos shprehet. Ma mirë ( = do të kishte qenë ma mirë) mos të kishte Përrallë popullore). Elipsën e këpujës mund ta gjejmë edhe me emër, e sidomos ibiemra. Në rastin e fundit mbiemri na del në trajtë të panyeshme: Po ti po merr ifë vedin, se vështirë se del shëndoshë (Përrallë popullore). ^jalitë me lidhëzat që, se, siedhe ato pa lidhëza, me foljen e kallëzuesit në lidhore, jnë përmbajtjen e kumtimit të dhënë nga fjalia kryesore, e janë të domosdoshme uptimin e saj. Ndonjëherë, sidomos me disa kategori të caktuara foljesh, për-

FJALITË E NËNRENDITURA

71

Dukej sikur do të binte shi ( = Dukej ashtu si do të më dukej, kur të binte, po të binte shi). S h e m b ë l l a : Dhe i dukej Kozit sikur të gjitha mendimet e tija po hiibonin mbi samarthin e tyre të lëmuar si faqe molle. (J. Xoxa). Këtu me funksionin e kryefjalës gërshetohen edhe nuanca të tjera. Në ndonjë rast është i qartë të pleksurit e funksioneve kryefjalore me ato kushtore: Dhe më e madhja do ish, sikur ministri, në zemërim e sipër t'i thoshte: — Je i pushuar, që këtë minutë. (Sh. Musaraj). Ndonjëherë mund të përdoret ndërtimi me si duke marrë vlerë lidhëze ftilluese ndajfolja si: Këtu po duket çkoqur si urtësia s'të vjen për shtat, o at. (J. Xoxa). Gërshetime të fjalisë kryefjalore lidhëzore me fjali të tjera të varura gjejmë edhe me fjalitë shkajkore e kohore: M'erdhi keq që s'erdhët edhe ju në teatër(kryefjalore e shkajkpre). Mua s'më pëlqente kur më thonin ashtu (kryefjalore e kohore). Nuanca kushtore mund të ketë edhe fjalia pa lidhëz: Ish marrëzi të mendoje (po të mendoje) se Shqipëria e nesërme do të qe po ajo Shqipëri e mjerë që pat qenë. (Dh. Shuteriqi). Në disa raste është vështirë përcaktimi i funksionit kryefjalor apo kallëzusor i fjalisë së varur të ndërtuar me fjali kryesore që kanë si kallëzues emëror një emër të vendosur përpara, si p.sh. Dhe puna e parë (që duhej bërë) qe të ndizte zjarrë. (Th. Kacorri). Të tilla fjali nga disa janë quajtur kryefjalore, ndërsa të tjerë, duke i dhënë rëndësi edhe topikës, pikënisjes së mendimit nga emri, e kanë marrë emrin si kryefjalë dhe fjalinë që pason si kallëzuesore. Në disa raste fjalia kryefjalore takon me fjalinë përcaktore. Fjali përcaktuese të një emri me kohë kanë marrë vlerë kryefjalore dhe zotëron ky funksion ndonjëherë mbi atë përcaktorin: I ish bërë zakon të bënte një shëtitje në mëngjez. Në raste të tjera mbizotërues mund të jetë funksioni përcaktor. Këtë merak nuk e kishte vetëm Resuli, po të tërë burrat e Kolonjës, se dëgjoheshin fjalë që ushtria e turkut ishte thyer dhe po tërhiqej (Th. Kacorri). Fjalia e varur kryefjalore lidhëzore vendoset zakonisht, si shihet nga shembëllat, pas fjalisë nga e cila varet. Nga lidhja e ngushtë që ka me të, ajo nuk ndahet në të folur me ndonjë pauzë, e si pasojë, as në shkrim me presë. Po për arësye stilistike, për të tërhequr vemendjen mbi përmbajtjen e fjalisë kryefjalore, kjo mund të vijë edhe përpara, e atëhere ndahet me presë. Në të tilla raste ajo mund të rimerret në fjalinë kryesore me një përemër anaforik me kuptim përmbledhës: Që në matematikë të dilte i pari Gjergji, kjo s'i shkonte në mend askujt. Të dish të zotërosh një maqinë të tillë iu duk një gjë e madhe sa nuk e pat përfytyruar.kurrë. (Dh. Shuteriqi). Në mjaft raste, sidomos në frazat e ndërtuara me foljet pavetore duhzt, lypset, duket, etj, fjalia kryesore mund të hyjë në mes të fjalisë kryefjalore: Todi mendoi se sa vështirë duhej të qe t'i njihje ato maqina të mëdha, të merrje vesh se ku mund të kishin ndonjë të metë, t'i mbërtheje e t'i zbërtheje. (Dh. Shuteriqi). Në gegërishtet, me fjalitë kryesore të tipeve që përshkruam, mund të dalin edhe ndërtime me paskajore. Shembëlla: Lypsit me doemos i duhet të marrë vesht. (Migjeni). Ma mirë me ndejun në një kasolle të vogël tek qeshin se ndë nji shtëpi të madhe tek qajnën. (Kristoforidhi) . . . kenka thanë m'u lëshue mizori mbi krye temin pa nji faj, kenka thanë me pështue fajtori e me hupë kush s'a si aj, e me lanë njat vend që dritën e këtij shekulli m'përftoi, m'u largue prej asish qi m'rritën, që kurr zemra s'i harroi (Nd. Mjeda). 3. Fjalitë kryefjalore lidhore ndërtohen me përemrat lidhorë.të pacaktuar kush, ç' (edhe çfarë), çka (geg. veriore: shka), sa. Fjalitë prej të cilave varen ato s'kanë kryefjalë.

72

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

S. Kolea). Çqe një ditë, s'është për ditë (ibid). Ç'qe gjë e gjallë pranë udhës, nuk dinte k të futej nga tërë kjo potere e kamionit, që kërciste, dhe e borisë, që pëlliste. (Dh. Snuteriqi). Sa ishin Shqipëtarë ishin trima të vërtetë, të bashkë e të pandarë, të dashur e miq për jetë (N. Frashëri). Qeshën sa ishin aty. (H. Petrela). Fjalitë kryefjalore lidhore dalin në gjithë stilet e gjuhës; përdorim veçanërisht të dendur kanë ato në të folmen popullore; kjo është mjaft e pasur në fjalë të urta e maksima, që, nga përmbajtja e tyre, kërkojnë një shprehje abstrakte, të përgjithësuar, pa kryefjalë vetore të caktuar, prandaj i vinë mjaft për shtat fjalitë kryefjalore lidhore. Përemri lidhor i pacaktuar është i njëvlefshëm me një përemër dëftor ose të pakufishëm të shoqëruar nga një përemër lidhor i zakonshëm: Kush ( = ai që) përtojti sot, do të pendohet n'mot. (Populli). Ndonjëherë përmbajtja e fjalisë së varur kryefjalore, ose më saktë e kryefjalës së saj, rimerret në fjalinë kryesore me një përemër dëftor, kemi si të thuash një përsëritje të kryefjalës: Ç'ka u mboll, ajo do korret. (Proverbat, S. Kolea). Ndërtimet me përemra lidhorë të pacaktuar kush, përdoren zakonisht kur përemri lidhor ka, brënda fjalisë së varur, funksionin e kryefjalës: Kush pyet, nuk humbet. (Populli). Në se ka funksionin e një kundrine të drejtë ose të zhdrejtë, ai vihet në trajtën përkatëse: Kujt t'i kande, le të shkojë. Kë të thërras unë, le të përgjigjet. Po shpesh, nëpërmjet të një atraksioni a veprimi analogjik, ai vihet, në të tilla raste, herë-herë edhe në trajtën e emërores. Fjalia kryesore e fjalisë kryefjalore lidhore me kush mund të jetë eliptike, pa folje këpujore të shprehur: Lum kush mëson, mjerë kush përton. (Populli). Kemi fjali kryefjalore edhe me përemrat lidhorë të pacaktuar të përngjitur gjithshka, gjithkush: Ndahej gjithkush hite brenda. (Përrallë popullore). Ekzistojnë edhe disa togje të përbëra prej një përemri të pacaktuar e një përemri lidhor të zakonshëm që janë lidhur aqë ngushtë sa kanë marrë vlerën e një përemri lidhor të pacaktuar të përngjitur ose të përbërë (gjithë sa, gjithë p'). Fjalttë përkatëse mund t'i marrim si fjali të varura lidhore kryefjalore a kundrinore, sipas rastit: Gjithë sa ishin aty ndëruan ushtarakisht të porsaardhurit. (F. Gjata). . . Gjithë ç'është njerëzia ishte fëmijëz e tia . . . (N. Frashëri). Gjithë ç'ishin u mahnitën (idem). Ne të zot po të jemi, gjithë ç'na duhen i kemi (idem). Në disa raste të tjera lidhja në mes dy përemrave nuk është sa duhet e fortë për t'u zhdukur ndjenja e elelmenteve që i përbëjnë. Në të tilla raste kemi të bëjmë më tepër me dy përemra dhe si pasojë me frazë me fjali përcaktore se sa me një përemër lidhor të pacaktuar të përbërë e me frazë me fjali kryefjalore: kushdo (qe), .. ., çdo që . .. ., çfarëdo që, .. ., cilido që, . . . etj; (këtu gërshetohet edhe nuanca e lejimit): Kushdo q'u bë i pabesë, mallkimin pastë pjesë (N. Frashëri) . . . . në prakt të tij kushdo shkelte, duarthatë nukë delte. (id.). Ka edhe raste më të vështira për t'u përcaktuar, në kapërcyell midis fjalive kryefjalore e atyre përcaktore, si p.sh. Tanë sa jemi këtu të rrethuem vuajmë nga lufta që na dërmoi (A. Skanjeti). Sa që qenë u çuditën. Shumë gjuhëtarë kufijtë e fjalive kryefjalore lidhore i shtrijnë edhe në fjalitë përcaktore me një përemër si parashkues (antecedent) të përemrit lidhor, duke e marrë të pazbërthyer togun e dy përemrave, ai që , ajo që. (P.sh. Ai që duron trashëgon), në mbësbtetje të lidhjes së ngushtë të tyre dhe të sinonimisë së togut të tyre me një përemër lidhor të pacaktuar. Ne mendojmë se këtu dy përemrat kanë ende mëvetësinë e tyre në ndijen gjuhësore të folësve dhe zotëron këtu funksioni përcaktues, (Ai trashëgon: fjali kryesore; që duron; fjali e varur përcaktore lidhofe dhe jo: trashëgon, fjali kryesore, ai që duron— fjali e varur kryefjalore). Kemi ndonjëherë fjali kryefjalore lidhore që lidhen me sa me vlerë mbiemri

FJALITË E NËNRENDITURA

73

Shënim. Gjejmë edhe përemrin cili me vlerën e një përemri lidhor të pacaktuar e fjali të varur kryefjalore që ndërtohet me të: Ti ke me ba gjithsi të tham vetë, e cili të mërzitet ma parë ke me i hjekë shoqit tri dredhe shpinës (Përrallë popullore). Edhe në fjalitë kryefjalore lidhore mund të kemi gërshetime menuancakuptimore të tjera. Kështu me nuanca kushtore: Kush s'dëgjon mëmën, dëgjon njerkën (Në se s'dëgjon mëmën, dëgjon njerkën). Ky tip i fjalive kryefjalore zakonisht vendoset para fjalisë nga e cila varet, por mund të gjejmë edhe rendin e përkundërt e kjo kur kërkohettëtërhiqetvëmendja mbi kallëzuesin e fjalisë drejtuese: Të korrë kush ka lëruar. 4. Tipi i fjalive kryefjalore që shpreh një pyetje të zhdrejtë prihet nga një përemër a mbiemër pyetës (kush, ç, çfarë, cili, sa, me së), nga një ndajfolje pyetëse (si, qysh, sa, kur, ku, nga, psë); ose një pjesëz pyetëse (a, mos,). P.sh. Nuk dihet kush është autori i këtij dorëshkrimi të vjetër. S'kuptohet - f'deshi të thotë ai me këto fjalë. Nuk mund të thuhet me siguri e saktësi se në p'vit leu Kristoforidhi. S'u muar vesh cilët nxënës munguan një ditëzaj. S'dihet me se është endur kjo stofë. Të kujtohet kur u njohëm? — i tha ai . . . (I. Kadareja). Nuk dihet sa do të kishte zgjatur kjo heshtje e rëndë po të mos e kishte prishur zëri i Ahmet beut. (A. Abdihoxha). S'u kuptua pse kishte ardhur ai. S'dihet mirë kur u ndanë këta yje nga dielli. (N. Frashëri). Ky tip i fjalive kryefjalore dallohet nga të tjerat se në të tërhiqet vëmendja mbi autorin, objektin, cilësinë, karakteristikën ose mbi ndonjë rrethanë të veprimit të fjalisë kryefjalore. Këtu as nuk pritet ndonjë përgjigje, as intonacioni s'është pyetës, prandaj të tilla fjali nuk ndiqen nga pikëpyetja. Me këto fjali para fjalëve pyetëse përdoret shpesh a mund të përdoret pleonastikisht edhe lidhëza se: S'u muarr vesh se cilat munguan. Me fjalitë kryefjalore të pyetjes së zhdrejtë përdoren edhe pjesëzat pyetëse 3, mos, lidhëzat në, nëse, po qe se pyetja sillet jo mbi një gjymtyrë të fjalisë, po mbi vetë veprimin a gjëndjen e shprehur prej fjalisë: Më thuaj a do të vish me mua në teatër. S'dihet në do të vijë Petriti. Më thuaj mos do të vish edhe ti. Me këto pjesëza shprehet më të shumtën një farë pasigurie, në mënyrë më të qartë me mos: në thekson kuptiroin e supczimit, po kështu edhe lidhëza nëse: Tash do të shihet nëse tmeritojmë të quhemi partizanë të Brigadës së parë, në se do ta mbajmë betimin onë. Vendi i zakonshëm i fjalive pyetëse të zhdrejta kryefjalore është pas fjalive kryesore. Mund të vihen përpara për arësye stilistike. Kush e ka shkruar .^ëtë s'dihet. Ky ndërtim i fjalive kryefjalore është si një farë ure në mes fjalive të nënrenditura kryefjalore dhe fjalive asindetike kryefjalore. Se kemi edhe fjali asindetike në marrëdhënje kryefjalore me një fjali tjetër: Është e vërtetë, kështu ka ndodhur ( = a është e vërtetë se kështu ka ndodhur). FJALITË E VARURA KALLËZUESORE (PREDIKATIVE) Fjali knllëzuesore ose predikative quhet ajo fjali që bën punën e kallëzuesit emëror të fjalisë nga e cila varet: Është frika që ruan vreshtat. (Proverbat, S. Kolea). Fjalia kallëzuesore lidhet me kryefjalën e fjalisë drejtuese ndërmjet foljes këpujore jam. Fjalia kallëzuesore haset shumë rrallë. Nga ana strukturore fjalia kallëzuesore ka analogji me fjalinë kryefjalore e me fjalinë kundrinore. Ajo ka trajtën:

f4

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

b) të një fjalie lidhore me një përemër lidhor të zakonshëm, pa përemrin dëfor parashkues, me elipsim, si të thuash, të këtij përemri; fjalia në krye përcaktore shtë bërë kallëzuesore: Dhe ishte tamam kjo që e gëzonte fort. (Dh. Shuteriqi). »o nuk janë vetëm këta faktorë që e rrisin koston e mishit të derrit; c) të një fjalie që fillon me një ndajfolje, kryesisht lidhore, me elipsën e ndajbljes korelative të saj në fjalinë kryesore: Është nga s'ta pret mendja . . . Si kam ~«\

/~:

•

-•

i

•

•

•

* '

•

'••>

«

•

< ••

78

SINTAKSA E GJDHËS SHQIPE

Nga gëzimi harrova gjithë ç'më kishin ndodhur udhës. (Sh. Musaraj). Ç'tregon ai, të duket e pabesuar. (F. Gjata). Raportet kundrinore, mund të shprehen edhe me një frazë me fjali asindetike. Këtu s'ka ndonjë mjet gramatikor nënrenditjeje. Intonacioni është vetëm nënrenditës, po ai s'është gjithnjë i dallueshëm, dhe marrëdhënjet e fjalive kuptohen nga raporti i përmbajtjes konkrete të tyre. S h e m b ë l l : S'ju rrihet juve, s'ju rrihet, e di unë . . . (J. Xoxa). FJALITË E VARURA PËRCAKTORE 1. Fjali përcaktore quhen fjalitë e varura që plotësojnë kuptimin e një gjymtyre të një fjalie tjetër, të shprehur me emër a përemër, duke e përcaktuar ose duke e shkoqitur më shumë atë. Ato e karakterizojnë sendin a frymorin e shënuar prej këtij emri a përemri duke treguar një veprim, gjendje a tipar të tij. Puna që bën kjo fjali është e ngjashme me atë të përcaktorëve, — cilësorë, plotës dallimi e ndajshtime, — pse edhe ato japin një cilësi, një veçori të një sendi a ndonjë sqarim të mëtejshëm për të. P.sh. Njeriu që vetëm për vehte punon, është si një dru që pemë s'lëshon. (N. Frashëri). Gjithë humbasin gruan, mëmën a babanë, po ata qe' mbeten, si ti nuk qanë. (Çajupi). Në gjysmëerrësirën dalloi djepin e të birit edhe një dorë, që e përkundte nëpër gjumë. (St. Spasse). Pasi kapërxeu të tridhjetat, mezi i gjet një burrë, një hyzmeqar qiraxhinjës , të cilit i kish vdekë gruaji, (Dh. Shuteriqi). U hap fjala se kish ardhur një herë një burrë i dëgjuar nga qyteti, një patriot i flaktë, i cili kish lënë rehatinë e vet e kish ardhur në mes të shiut për të biseduar me fshatarët. (F. Gjata). Për nga ndërtimi, dallojmë fjalinë përcaktore lidhore dhe fjalinë përcaktore lidhëzore. E para lidhet me anë të një përemri lidhor a ndajfoljeje me vlerën e një përemri lidhor, ndërsa e dyta ma anën e një lidhëze ftillonjëse se, që, ose bashkohet me fjalinë, gjymtyrën e së cilës plotëson, pa të, drejtpërdrejt, kur kallëzuesin e ka në mënyrën lidhore ose në paskajore. P.sh. Organizimi dhe stërvitja e një ushtrie ishte vepra më rëndësore, së cilës i u përvesh Skënderbeu, qëkur u kthye në Krujë. (F. Noli). Por sa pa që mori lajmën që Ali Pasho afrohej, mblodhi menjëherë ushtrinë e tij dhe dolli në fushë. (F. Noli). M'u dha rasti t'i shikoj me sytë e mi se si luftojnë partizanët e Divisionit I Sulmues. (Sh. Musaraj). Ngjajshmëria funksionale e fjalive përcaktore me gjymtyrat përcaktuese të fjalisë shihet edhe në sinoniminë e shpeshë të tyre. Kështu mjaft herë ato mund të zëvëndësojnë njera tjetrën. P.sh. fjalia përcaktore që Ali Pasha afrohej e shembullit të dytë të Nolit mund të zëvëndësohet fare mirë me një plotës dallimi të shoqëruar nga plotësi i tij: mori lajmën e afrimit të Ali Pashës. Kjo sinonimi çfaqet edhe në lidhjen bashkërenditëse të gjymtyrëve homogjene që vërehet ndonjë herë ne mes një gjymtyre përcaktuese dhe të një fjalie përcaktore: A nuk ishin ata që i kishin vënë zjarrë depos së Italianëve të rrethuar nga katër anët me roje e tela e ku s'kalonte as miza? (F. Gjata). Megjithë këtë ngjashmëri të përgjithshme, fjalitë përcaktore kanë mundësira shumë të mëdha shprehjeje me foljet-kallëzues të tyre, që mund të tregojne kohë, modalitet e tjera kuptime, që s'mund t'i japin gjymtyrat përcaktore. P.sh. Lajmi se do të shpërndahet misri, doli nga zemra e dheut. (Migjeni). Po të thomi: Lajmi i shpërndarjes së misrit doli nga zemra e dheut — nuk është e qartë në se ishte fjala për misër që është shpërndarë, që po shpërndahej apo që do të shpërndahej. Fjalia përcaktore, sikur edhe përcaktori, mund t'i referohet edhe dy ose rflë

rr aT.TTË_E

NËNRENDITUBA

_ _

79

1. FJALIA PËRCAKTORE LIDHORE

2. Fjalia përcaktore lidhore lidhet me një fjali tjetër nëpërmjet të një përemri lidhor (i cili, që, p'rallë sa), a të një ndajfoljeje lidhore me vlerën e një përemri lidhor (ku, nga, kur, si). Ajo shërben për të cilësuar e përcaktuar ose për të sqaruar e shpjeeuar më shumë kuptimin e një emri, por edhe të një përemri, të fjalisë nga e cila varet. Fjalitë përcaktore lidhore e karakterizojnë objektin e shënuar prej tyre duke treguar një veprim, gjendje, ose veti të tyre, që mund të kenë karakter të përhershëm apo të përkohshëm, të qënsishëm a të rastit, mund të tregojë diçka reale, ose diçka të mundëshme, të dëshirueshme, të papritur ose të marrë me mënd. P. sh. Pas vdekjes së Stefan Dushanit, Carit të Sërbisë, më 1355, perandoria e tij u nda, si thotë një kronikan bizantin, në disa mijra copa, të cilat u deklaruan indipendente prej princërve feudalë vendës. (F. Noli). Ca gjëra qe' i kishin mbetë s'ëmës nga paja e vet, kjo ja dha Qerimes. (Dh. Shuteriqi). Janë fjalë të mënçura ato që thua ti. (Dh. Shuteriqi), Lirog Zotoja i tregonte të tëra p'kish parë e ç'kish dëgjuar në Korçë me zë të dredhur. (Sh. Musaraj). Që atë mbrëmje, në sektorin e dytë të prodhimit, ku ata kishin edhe njerëzit më të vendosur, u bë një mbledhje e shkurtër. (Dh. Shuteriqi). Kishte nxjerrë kokën te dritarja, nga shërbente shokët dhe u tregonte pëllëmbën me katër gishta. (F. Gjata). Do të vijë ajo ditë, kur shumica do të neutralizojë pakicën, tek e cila ti i ke varur të gjitha shpresat e tua. . . (N. Bulka). Përemrat lidhorë e ndajfoljet lidhore që lidhin fjalinë e varur përcaktore me fjalinë nga e cila varet, edhe shërbejnë si mjet lidhës, edhe janë gjymtyrë të fjalisë së varur: kryefjalë, kallëzues, kundrinë, plotës dallimi, plotës rrethane. Fjalia e varur përcaktore lidhore nis, si e shohim, me një përemër lidhor a ndajfolje lidhore dhe vjen zakonisht menjëherë pas emrit a përemrit që përcakton, duke u vendosur kështu në mes të fjalise nga e cila varet, ose pas saj. Kur kemi një përemër lidhor të përdorur me parafjalë, vjen, natyrisht, më parë parafjala e pastaj përemri lidhor: i dëgjoi një copë herë shtrirë në dyshek, me vështrimin nga dritarja, prapa së cilës nxinin fletët e pjergullës. (F. Gjata). Kur përemri lidhor, duke qënë në funksionin e plotësit të dallimit, është në trajtën e rasës gjindore, fjalia e varur nuk fillon me të, po me emrin a përemrin që ai plotëson, ai vjen pas tij.: Ndoqën kryekapedanin, që ish mbërthyer ndërkaq me dy akinxhinj, njeri prej të cilëve duhej të ish me gradë. (Gj. Zheji). Edhe rrugica e shtuar me kalldrëm, gurët e së cilës ishin rrumbullakosur e lëpirë nga motet, iu duk e ngushtë, e errët dhe e shkretë. (F. Gjata). Përemri lidhor a ndajfolja lidhore mund të mos vijë menjëherë pas emrit kujt i referohet; kjo ndodh kur dy shoqërohet nga cilësorë a plotës dallimi. P.sh. Kishin qef të madh të numërbjnë s'andejmi tingëllimet e sahatit e të dëgjojnë kumbonat e kjshës së Kalasë, që ndodhen edhe më tej. (Dh. Shuteriqi). Çau pa asnjë vështirësi gjinn e mbrojtur nga erërat, pa kur këtheu brylakun e Lapadit në të majtë, nga nuk dukeshin më dritat e qytetit, era uluriu si përbindësh. (F. Gjata). Përemri i lakueshëm / cili, e cila i përket kryesisht gjuhës letrare, në mënyrë të veçantë stilit shkencor e administrativ. Përdorimi i tij bëhet i domosdoshëm rfë ato raste kur përdorimi i që do të sillte paqartësi e atëhere kur përemri është i shoqëruar m p parafjalë. Po ashtu përemri lidhor ka një funksion që kërkon rasën dhanore, rrjedhore, apo gjindore, zakonisht në gjuhën letrare përdoret i cili, e cila dhe jo që. eremri i cili, e cila del, si e kemi parë, në një mvartësi dyfishe më një anë në gjini e ne numër shkon me emrin e përemrin parashkues që ai zëvendëson, ndërsa trajta rasore e tij përcaktohet nga funksioni që ka në fjalinë e varur përcaktore lidhore. P.sh. Si të gjithë shokët, kryezoti i Shkodrës ngriti flamurin e kryengritjes dhe e Çhroi Shqipërinë veriore përtej Drinit, e cila kishte qenë nënë Sërbët që më 640. (F

rvT~l:\ r^.

.___.__. _____ __..

._._ _ __.._.___,_ __ _. _ ._._,___._.

___._. _._.___..__

_ ._.

....

•

80

•

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

e Nartës, është për të vënë re, se do ta shohim të përsëritet disa herë prej Skënderbeut në rrethimet e Krujës. (Id). Përemri i palakueshëm që ka përdorim të gjerë në gjuhën popullore të folur, po edhe në gjuhën leirare, në stilin e letërsisë artistike. Përdorimi më i zakonshëm i tij është në rolin e kryefjalës e të kundrinës së drejtë. Po, në gjuhën e folur, ai ka përdorim më të gjerë, edhe me vlerë të dhanores a rrjedhores, në ndonjë rast edhe të gjindores. Të tilla ndërtime ndeshen ndonjëherë edhe në gjuhën letrare, por nuk janë aqë të rekomandueshme. Kur përemrit lidhor i takon të përdoret me parafjalë, s'përdoret përemri i palakueshëm po i lakueshmi, me përjashtim të rasteve kur përemri i referohet një emri, që tregon kohë, vend, dhe ka funksionet e një plotësi të kohës a të vendit në fjalinë e varur: ( = në të cilin, ne' të cilën, në të cilët, në të cilat). P.sh. Aty përpara kishin ardhur Gjin Kola. . . dhe Bardhosh Leksi, një nxënës i liceut, që i dhimbnin akoma këmbët nga të ecurit. (F. Gjata). Atë ditë që (: në të cilën) u paraqitnë, Luftar Bregu e Gurka, me t'i parë, u hodhi një vështrim me sytë e tij të vegjël e dinakë.. (F. Gjata). Po nuk na the se Shqipëria, të pesqind vjetët që ish nën Turqinë, të pesëqind vjetët luftoi. (Dh. Shuteriqi). Fjalitë përcaktore lidhore i referohen një emri, një fjale të substantivuar ose një përemri, zakonisht dëftor, por edhe pronor, vetor, të pakufishëm. Me përemrat e pakufishëm përemrat lidhorë formojnë një tog më ngushtë të bashkuar, po jo ende sa të formojnë një përemër të vetëm të përbërë (kushdo që, cilido që, çdo që). 3. Fjalitë përcaktore lidhore mund të bashkohen edhe nëpërmjet të përemrave lidhorë të pacaktuar si: sa, p' shka. Dy të parët përdoren me një përemër të pakufishëm si tërë, gjithë dhe më të shumtët e herës janë lidhur, aqë ngushtë me të, duke qenë ky dobësuar fonetikisht e semantikisht sa togu i tyre mund të merret më tepër si një përemër lidhor i pacaktuar i përbërë se sa një bashkim dy përemrash. Kështu fjalitë përkatëse merren më tepër si fjali kundrinore e kryefjalore, me gjithë se në pikëpamje kemi pasur fjali përcaktore. P.sh. I vinte ta pushtonte hapësirën; terë ç'i shihnin sytë. . . (F. Gjata). Dhe tërë sa mblodhi i taksi për shtëpinë. (Th. Kacorri). Agimi dëgjoi me vëmendje gjithësa kishin ndodhur në kompani gjatë mungesës së tij'. (Q. Buxheli). Gjithë sa burra e djelm t'rij kanë dalë për Shqypni, a s'kanë ndoshta vllazën e motra t'dashuna? (N. Nikaj). Ka raste kur ndija gjuhësore i dallon pak a shumë qartë dy përemrat si të vecantë dhe atëherë kemi fjali përcaktore lidhore. Kjo ndodh sidomos kur përemri i pakufishëm del me nyje e është më pak i shkrirë fonetikisht me përemrin lidhor pasues, si p.sh. Vinte nga vinte fjala, prapë këthehej te puna dhe mua më dukej se të gjitha ç'thuheshin, ishin kopaçe për kurrizin tim. (Sh. Musaraj). Ahere Salushja e pyeti Bulen për të gjitha p'u kishin ngjarë.. . (Th. Kacorri). Sa e muell edhe ata shka i pat mbetë, bijti shka pat qitë. (Përrallë popullore). Po ka edhe mjaft raste kur është e vështirë të përcaktosh a kemi a jo shkrirje të dy përemrave në një e si pasojë në se kemi fjali përcaktore lidhore apo fjali kryefjalore a kundrinore. Jemi këtu në nji zonë kalimtare prej fjalive përcaktore në fjalitë kryefjalore a kundrinore, po fenomeni i transformimit ndodhet në shkallë të ndryshme. P.sh. Gjithë ç'jemi shqiptarë, Shqipërinë mëmë kemi. (N. Frashëri). Në fortesat gjithë p'qenë nga ushtria e Turqise, e dëgjuan Skënderbenë që erdhi në fron të Shqipërisë (Id). Fjalitë përcaktore me përemra lidhorë mund të kenë ose jo në fjalinë kryesore fjalë korelative. Si të tilla shërbejnë sidomos përemrat e mbiemrat dëftorë e të pakufishëm, në një farë mase dhe trajta e shquar e emrave, sidomos kur janë të shoqëruar nga përcaktorë. P.sh. Janë fjalë të mënçura ato që thua ti. (Dh. Shuteriqi). Ku do ta gjente atë djalë që i lindi në vuajtje. . . (F. Gjata): Fjalitë përcaktore lidhore mund të bashkohen me fjalitë nga të cilat varen, edhe

JALITË

E

NfiNRENDITURA

81

kur këto ndajfolje i referohen një emri që shënon vend, k hë, mënyrë. Kemi fjali nërcaktore lidhore kur këto fjalë përdoren vetëm me ndajfolje vendi, kohe, mënyre si fjalë' korelative. P.sh. Dielli i digjte me gjithë veriun që frynte n'atë anë të bregut, prej nga i kishin si në pëllëmbë të dorës arat atje poshtë e luginën nga e djathta, nëpërmjet së cilës dukej larg një rryp i kaltër deti. (Sh. Musaraj). Nga dritarja prej ku po shikoja çfaqjen, lëshova sytë dhe pashë vendin ku u ngrita e fola mbi trupin e akulluem të Ndrecë Ndue Gjokës. (K. Jakova). Ai kish qenë dhe më parë në burg, në kohën e Zogut, pse kish vrarë në pije e sipër sekretarin e një komuneje, që e kish fyer me fjalë të rënda, e qe liruar atë' mot, kur u çelën nga populli të gjithë burgjet e Shqipërisë. (F. Gjata). Nuk më pëlqen mënyra si fole ti. Ne thamë se përemri lidhor a ndajfolja lidhore edhe lidh fjalirië përcaktore lidhore me fjalinë prej së cilës varet, edhe është gjymtyrë e kësaj fjalie. Në shqipet kemi edhe raste kur fjalia lidhëse s'është gjymtyrë e fjalisë në krye të së cilës ndodhet, po e një fjalie që varet prej kësaj të fundit. Ky ndërtim e përdcrim shpjegohet nga fakti se këtu përemri lidhor ose ndajfolja lidhore në realitet lidhin me fjalinë e përparme tërësinë e përbërë prej dy fjalive me lidhje nënrenditëse midis tyre. Fjalia drejtuese këtu hyn në mes të fjalisë së varur prej saj. P.sh. E lëronte dhe e mbillte në vjeshtë, pa ftisej në prill e në maj një grurë që të kish ënda ta shikoje. (Sh. Musaraj). Që zëvëndëson emrin grurë, që është kundrinë e foljes ta shikoje dhe s'është gjymtyrë e fjah'së të kish ënda. Mit Vretoja, që dukej se nuk ish kënaqur nga përgjigja që i dha Coli Stefanit, hodhi pas kasketën e tij të çirkosur me gëlqere. (Dh. Shuteriqi). Po ua kish humbë gjurmat karabinierëve e policëve andej nga Berati; ku duhej ta kërkonin tani (ku i takon fjalisë së varur kryefjalore ta kërkonin tani). 4. Fjalitë përcaktore lidhore lidhen më ngushtë a më dobët nga ana kuptimore me fjalitë që plotësojnë. Kjo gjen çfaqje edhe në vijën e ndryshme të intonacionit e ka të bëjë me përmbajtjen e fjalisë lidhore. Kështu dallojmë dy tipe kryesore fjalish përcaktore lidhore: fjalitë ddluese—kufizuese dhe fjalitë shkoqitëse—sqaruese. Fjalia dalluese—kufizuese jep një shënjë dalluese të një objekti për ta individualizuar atë, për ta ndarë sendin konkret nga kategoria e përgjithëshme e sendeve të shënuara prej emrit përkatës, duke e kufizuar kështu kuptimin e përgjithshëm të tij. Tregon një tipar të domosdoshëm ose shumë të rëndësishëm në kushtet e dhëna për përcaktimin e tij (këtej edhe emri fjali lidhore përcaktuese, determinative, që i jepet në ndonjë gjuhë). Lidhja e saj në fjalinë kryesore është shumë e ngushtë, prandaj edhe nuk ndahet me pauzë prej saj, ndonjëherë në një masë të tillë që fjalia e varur nuk j^undtë hiqet pa prishur kuptimin e fjalisë prej së cilës varet fjalia kryesore ndonjëherë s'do të mund të qëndronte, të kishte kuptim, pa të. Në të tilla raste fjalia e varur ndhore formon me fjalinë drejtuese të saj një të tërë për nga kuptimi e intonacioni; tunksioni i saj është i ngjajshëm me atë të një cilësori a të një plotësi të dallimit. yjithë fjalitë lidhore që i referohen një përemri dëftor a një përemri të pakufishëm janë pothuaj gjithmonë dalluese—kufizuese. Po dalluese—kufizuese mund të jenë edhe fjalitë që i referohen një emri të shoqëruar me mbiemra dëftorë ose një emri të shquar. Janë dalluese—kufizuese fjalitë lidhore që kanë në fjalinë drejtuese një fjalë P a k a shumë korrelative. . P- sh. Po, si the ti, ata që do të ngrihen kundër nesh, kundër popullit, ose do të JÇnetë shiturit, ose do të jenë të gënjyerit ose të marrurit meforcë. (Dh. Shuteriqi). Atë Jalë që i tha s'ëmës, ja tha nga vreri që kish (id). Atë torbë ja kish dhënë Drita atë atë që e përcolli fshefurazi nga shtëpia. (F. Gjata), Më vonë, komunisti me të cilin 1 kish filluar punën, u largua nga çeta. . . (F. Gjata). Fjslia lidhore—shkoqitëse ep diçka të re që shërben si saarim. shkoaitie e m^tpi-

82

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

të individualizohet, të përcaktohet nga fjalia lidhore, ai është i përcaktuar nga ç' është thënë më parë, nga konteksti, a nga rrethanat; kuptimi i emrit e përemrit parashkues nuk kufizohet prej fjalisë lidhore. Lidhja kuptimore e fjalisësqarueseme fjalinëkryesore është e dobët, funksioni i saj ka analogji, në mjaft raste, me atë të ndajshtimit. Ndonjëherë fjalia lidhore sqaruese shërben vetëm për t'ja referuar emrit a përemrit të përcaktuar prej saj diçka, një veprim. gjendje a tipar; ajo ka atëhere një kuptim të qartë shtesor duke qenë e ngjashme, për nga lidhjet kuptimore, pak a shumë me një fjali të bashkërenditur këpujore. Në pasojë të kësaj lidhje të labërguar fjalia sqaruese del e shkëputur për nga intonacioni, ajo ndahet me pauzë nga fjalia ose pjesët e fjalisë që plotëson. P.sh. Kam dëshmitar Hamzën, tim nip, që e kam pasur përkrahës dhe shok armësh, me ca të pakë, me besnikërinë e të cilëve e vumë këtë plan në veprim. (F. Noli). Partia, që na thotë të ngrihemi për të çliruar Shqipërinë, këto të gjitha i di. (Dh. Shuteriqi). Luftari ndjeu një nxehtësi, që i kaloi nëpër fytyrë (F. Gjata). Fj'alitë dalluese nuk ndahen me presë, ndërsa ato sqarueset po. Mbrënda secilës prej këtyre dy kategorive themelore të fjalive lidhore, mund të dallohen nuanca të ndryshme kuptimore dhe tipe të ndryshme fjalish, shkallëzime të ndryshme të mvartësisë së tyre. Po ka edhe raste jo aqë të qarta e jo gjithmonë është e dallueshme nuanca dalluese — kufizuese apo nuanca sqaruese—shkoqitëse e fjalisë lidhore. Përgjithësisht dallimi i tyre bëhet nga kuptimi i tërë frazës. Ndonjëherë natyra e fjalisë varet vetëm nga rrethanat e jashtme ose nga qëllimi i veçantë i atij që flet a shkruan, dhe jo vetë përmbajtja e frazës. P.sh. Punimet që kanëfilluar para dy muajve mbarojnë mbrenda vitit. Fjalia lidhore këtu mund të veçohet ose jo me pauza e të vihet ose jo midis dy presash, duke marrë kuptimin sqarues — shkoqitës ose jo. Nëse dihet se për çfarë punimesh bëhet fjalë, se për to është folur më parë, fjalia është sqaruese. Në se pu nimet nuk janë të përcaktuara mjaftësisht në mendjen e bashkëfolësit a të lexuesit, fjalia lidhore është e domosdoshme për të dalluar se për cilat punime është fjala. Ne thamë se fjalia përcaktore lidhore mund të tregojë një veprim, një gjendje a një tipar të një a disa sendeve si real, po edhe si të dëshirueshëm, të papritur, të mundshëm, të supozuar. Kështu, ajo mund të ketë foljen kallëzues në kohët e ndryshme të mënyrës dëftore, po shpesh edhe në lidhore, ndonjëherë edhe në kushtore, në dëshirore e në habitore. Në dialektin gegë kemi edhe fjali përcaktore lidhore me kallëzuesin në paskajore. P.sh. Kur arriu Tefta në shtëpi, pa të vëllanë, që kish hapë derën dy kanatesh për të futë një tra, dëgjoi t'ëmën, që po shamatosej me të duke lidhë napën e kokës, që i zgjidhej vazhdimisht. (Dh. Shuteriqi). S'ka çështje që të mos i dilet përtej në këto kohëra që jetojmë ne. (Sh. Musaraj). Romanin që paske blerë ti, e kam lexuar. Në kushtore vihet fjalia e varur lidhore, kur shërben si apodosë e një fjalie kushtore: Njeriu që do të kalonte këtej pas pesë vjetësh, do të mahnitej me transformimet e ndodhura.— Moj bijë, parja s'po hahet e s'dij shka të baj, po në kjoftë se të qillon ndonjë send, që me ma hiekë unë, qitma te dera. (Përralla komtare). 5. Herë—herë në frazën me fjali përcaktore lidhore, me raportet përcaktore mund të gërshetohen raporte rrethanore, si raporte shkajkore, qëllimore, rrjedhore, kushtore, lejore. Veprimi, gjendja që përbën veçorinë e një objekti, është njëkohësisht shkak, qëllim, rrjedhim, kusht, kusht pengues i veprimit të fjalisë, ku është gjymtyre ky objekt. Të tilla fjali quhen edhe përcaktore — rrethanore. Më shpesh foljen — kallëzues të tyre e kemi në mënyrën lidhore. S h e m b ë l l a : Fjali përcaktore lidhore shkajkore: Fol Xiqë e di mirë çështjenShka ke more njeri, që rrin ashtu në mendime? (Përrallë). Fjali përcaktore lidhore qëllimore. Q'at dit e at ditë mica muer inat me mij e qeni muer inat me micë, e s'del kush që i pajton. (Përralla komtare). Fjali përcaktore lidhore kushtore: Ai që do ta shikonte, do të mahnitej. Fjali përcaktore rrjedhore: Vërtet bishtin e ka për gjysën1'

TALITË E NËNRENDITUBA

83

Më ndonjë rast kemi fjali lidhore që vetëm për nga forma është e nënrenditur, nga kuptimi është fare e ngjashme me fjalitë e bashkërenditura, tregon raporte shtesore. Kjo ndodh kur përemri lidhor, e në këtë rast përdoret përemri lidhor çka, shka, i referohet gjithë përmbajtjes së fjalisë së mëparme, e jo një gjymtyre të saj. Petriti kishte dalë mirë në mësimet, shka më gëzoi së tepërmi ( = dhe kjo më gëzoi së tepërmi). Në gjuhën letrare, nën ndikimin e gjuhëve të huaja, në vend të këtij përemri lidhor shka, po përdoret emri gjë, si ndajshtim i gjithë fjalisë kryesore, ndje. kur nga përemri lidhor që: Zëri i Ahmet beut dridhej lehtë, gjë që tregonte se ai e kishte humbur disi sigurinë e mëparshme. (A. Abdihoxha). Në disa folje perceptimi, kemi edhe fjali përcaktore lidhore sinonime të një fjalie të varur kundrinore me foljen në lidhore ose të një fjalie të pashtjellur në përcjellore, të përdorur si variante, zakonisht ekspresive e saj: Luftëtari që po çlodhej në breg, i dëgjonte shokët që bënin shaka. . . ( = i dëgjonte shokët të bënin shaka). (F. Gjata). Në të zbritur të shkallëve të ministrisë, Alerti pa kafazin plak që u ngrit më këmbë e qeshi. .. (Sh. Musaraj), Po, me të hedhun këmbën, pa Veren që dilte me nxitim (P. Marko). I shikon duke bredhur si zotër në truallin e Arbërisë.. . (Gj. Zheji). Sa për rendin e fjalëve në fjalinë përcaktore lidhore, ai mvaret nga funksioni i përemrit lidhor. Në se ky është kryefjalë e fjalisë së varur, kemi rendin e zakonshëm; në se ai është kundrinë ose plotës rrethane, kemi inversion, d.m.th. vjen më parë kallëzuesi pastaj kryefjala. Po ashtu kemi inversion kur fjalia nis me një ndajfolje lidhore. P.sh. Sulltan Murati, që t'i vinte në gjumë viktimat e tij, përsëriti me fqinjtë traktatet e paqes që kish bërë i ati. (F. Noli). Organizimi dhe stërvitja e një ushtrie ishte vepra më rëndësore, së cilës i u përvesh Skënderbeu qëkur u kthye në Krujë. (id). Marinarët ja ngulën vështrimin derës, nga dukej një copëzë e kuvertës së përgjumur (F. Gjata). 2. FJALITË PËRAKTORE LIDHËZORE 6. Fj'alitë përcaktore lidhëzore shtjellojnë kuptimin e një emri, zakonisht abstrakt me vështrim shumë të përgjithshëm që tregon sidomos dëshirë, kumtim, mendim, kohë, duke zbuluar, konkretizuar, përmbajtjen e tij. Lidhja e tyre me emrat të cilëve u referohen është përgjithësisht e ngushtë; fjalia përcaktore lidhëzore është e domosdoshme për kuptimin e frazës; pa të s'mund të qëndronte fjalia kryesore. Këto fjali për nga kuptimi mund t'i quanim shtjelluese; funksioni i tyre është analog me atë te plotësve të dallimit. Sinonimia e tyre shprehet me mundësinë e shpeshtë për t'i zëvëndësuar njerin me tjetrin. P.sh. Pas një jave, gojë më gojë, erdhi lajmi që i shoqi qe vrarë në puset e Patosit, n ë një sulm kundra postës italiane. (J. Xoxa). Tani erdh rasa t'ju them se atij i thonë Leks Çobani (id). Ish hapur fjala se gjermanët dhe ballistët do lëshonin një sulm të gjerë kundra forcave tona. (S. Andoni). , Fjalitë përcaktore lidhëzore bashkohen, si e thamë, me fjalitë që përcaktojnë nepermjet lidhëzave ftillonjëse që, se, rrallë sikur, mos, ose drejtpërsëdrejti pa lidhëz, Ur .Ja—kallëzues e tyre është në mënyrën lidhore (edhe në këtë rast ajo mund të Pranojë një lidhëz) ose në paskajore. Ndërtohet me sikur, në se folësi nuk do të që poriojë me siguri vërtetësinë e përmbajtjes së fjalisë përcaktore, po jep një supozim: e burg u hap fjala sikur Mitin e liruan sa të takohet me t'ëmën. . . (Sh. Musaraj). ne shpesh kishte përshtypjen sikur bëhej zog e fluturonte së bashku me harabelët ne Plepat e lartë. (N. Prifti). Lena ngau nga frika mos t'i binte të fikët (N. Nikaj).; 1;j-pjalia përcaktore lidhëzore mund të ketë foljen —kallëzues në mënvrat dëftore

84

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

edhe nga përmbajtja e fjalisë së varur, në se kjo bën fjalë për diçka reale apo për diçka të dëshirueshme, të mundshme. Habitorja përdoret kur flitet për diçka të papritur. Paskajorja përdoret në vend të lidhores, në gjithë rastet e përdorimit të saj. P.sh. Gjashtë ditë më vonë, në kryeqytetin e kuislingëve qarkullonin fjalë se forca të mëdha partizane kishin kapërxyer Shkumbinin. (Sh. Musaraj). M'u dha rasti t'i shikoj me sytë e mi se si luftojnë partizanët e Divizionit I Sulmues. (id). Vullneti i tij i hekurt për të fituar lirinë qëndroi kurdoherë lart si malet tona, .Nëna me gjithë dyshimet e saj, kish shpresë që djali të kthehej. (Sh. Musaraj). Lajmi se kishte ardhur nëna e Bakiut i gjallëroi të gjithë partizanët. (N. Prifti). Trajtën e pashtjellur të paskajores, e gjejmë në formën e përgjithshme sekondare të saj me për të, në gegërishte edhe me formën e zakonshme të paskajores me me: Rasja për të shprovuar ushtrinë e re dhe zotësinë e komandarit të saj nuk vonoi shumë për të ardhur. (F. Noli). — Qe, t'u dha rasti me ja mbërri qëllimit. (H. Stërmilli). Po ashtu mund të gjejmë edhe formën me për me: — a thue i mungon kujdesi apo zotësia Moisiut për me ruejtë kufinin. .. (H. Stërmilli). Fjalia përcaktore shtjelluese mund të plotësojë kuptimin edhe të një mbiemri si i zoti, i aftë, etj. — Ju jeni të zotit me e përdorë vetëm shpatën, por jo edhe gojën. (H. Stërmilli). Fjalitë përcaktore hyjnë zakonisht në mes të fjalisë që plotësojnë e vijnë përgjithësisht menjëherë pas fjalisë që përcaktojnë. Mund të vijnë pas fjalisë kryesore, kur fjalia e përcaktuar prej tyre ndodhet në fund të fjahsë. P.sh. Ilegalin ai e dëgjoi me vërejtje e mendimin e tij për të formuar një çetë partizanësh, ashtu si atë të Devollit e priti me gëzim. (F. Gjata). Po kapedanët patriarkalë të Shqipërisë nisën të hahen midis tyre, dhe kështu u dhanë rastin armiqëve të jashtëm të robërojnë përsëri Shqipërinë e çliruar. (F. Gjata). S'qeshë e zonja të bëj një hap më tej. (J. Xoxa). Në mjaft raste raportet përcaktore dalin të afërta me raportet kundrinore. Kjo ndodh kryesisht atëhere kur emri i përcaktuar është në trajtë të pashquar e, i bashkuar me foljen, formon një shprehje të njëvlefshme me një folje kalimtare. S h e m b ë l l a : Kam shpresëqë.. ( = shpresoj që), kam besim se ( = besoj se), etj. Të tilla raste mund t'i marrim si raste kalimtare, apo, deri sa të njëjtën shprehje me emrin në trajtë të shquar e marrim vetëm si fjali përcaktore, s'do të ishte fort e bazuar t'i quanim fjali kundrinore gjithë rastet e kësaj kategorie. Më e drejtë do të ishte të mirrnim si fjali kundrinore vetëm ato ndërtime ku folja dhe emri i pashquar formojnë pak a shumë një shprehje foljore. FJALITË E VARURA RRETHANORE Siç e pamë, fjalitë e varura rrethanore plotësojnë zakonisht një folje, rrallë një emër a përemër, dhe tregojnë rrethanat e një veprimi, kushtet në të cilat zhvillohet ai. Ato janë të ndryshme dhe të shumta. Fjalitë e varura rrethanore bëjnë një punë të ngjashme me atë të plotësve të rrethanës brenda fjalisë dhe në përgjithësi u përgjigjen atyre. Sikurse kemi plotës vendi, kohe, shkaku, qëllimi, mënyre, krahasimi, kemi edhe fjali të varura rrethanore vendore, shkajkore, qëllimore, mënyrore e krahasore. Kemi po ashtu fjali të varur lejore, sikurse kemi plotës lejimi. Po kemi edhe fjali të varur kushtore dhe rrjedhore. Fjalitë e varura rrjedhore tregojnë shkallën e një cilësie, të një veprimi, me anë të një veprimi, veçorie, që është pasojë e të parëve. Ato na kujtojnë gjer më një farë mase plotësin e sasisë. Në se plotësi i kushtit është i rrallë e përbën një lloj të plotësit të mjetit, fjalia kushtore ka përdorim të gjerë. Mund të themi se kemi edhe fjali që t'i përgjigjent — "'•

•'

s

^alitpt treaon mietin. me anë të t.ë cili

85

FJALITË E NfiNRENDITURA

Plotësi i mjetit dhe ndonjë plotës tjetër si ai i shoqërimit mund të shprehen edhe me nje fjali të varur të prirë nga një'përemër lidhor i pacaktuar: Të binte me ç'kishte në dorë. . • të çdukte me ç'kishte e ku kishje. .. (Sh. Musaraj). Ndër fjalitë e varura më të zakonshmet janë fjalitë e varura të kohës, të vendit, të mënyrës e të krahasimit. Pas tyre vijnë fjalitë shkajkore, qëllimore, e kushtore dhe së fundi fjalitë rrjedhore e lejore. Fjalitë kushtore e lejore kanë përdorim më të madh në gjuhën letrare se në gjuhën e popullit. Fjalitë e kohës, të vendit, të mënyrës, jo vetëm që janë më të përdorurat, por kanë edhe diçka të përbashkët: nga pikëpamja formale, ato miaft herë afrohen me fjalitë përcaktore se mund t'i referohen një gjymtyre të fjalisë kryesore, të shprehur jo me emër a përemër, por me ndajfolje. 1. FJALITË E VARURA VENDORE

1. Fjali e varur vendore quhet fjalia që tregon vend. Ajo shënon vendin ku është diçka, ndodh puna, kryhet veprimi që është shprehur në fjalinë kryesore ose të varur, prej së cilës ajo varet. P.sh. Tek buron ujët e ftohtë, dhefryn veriu në verë, tek mbin lulja me gaz shumë dhe me bukuri e m'erë, ku ifryn bariu xhurasë, tek kullosin bagëtia, ku mërzen cjapi me zile, atje i kam mendt e mia. . .(N. Frashëri). Kështu fjalia e varur vendore bën një punë analoge me atë të plotësit të vendit. Fjalia e varur vendore, si plotësi i vendit, mund të shprehë nuanca të ndryshme kuptimore vendi. Ajo mund të tregojë kështu: a) vendin ku gjendet diçka, ndodh një gjë a kryhet një veprim: çajmë malin përpjetë, e nga po shkojmë tash nuk ka forca armike.. . Tek hynidredhia, uzhduk miqësia. (Populli). — More, po shtëpi janë ato, apo më bëjnë sytë mua? — i thoshja Xhezos duke i treguar fushën andej tutje nga binte Yzberishi dikur. (Sh. Musaraj). Skënderbeu me shokë dolli, pa gjithë Shqipërinë dhe ngado që vate, mblodhi trimërinë e mirësinë. (N. Frashëri); b) vendin për ku po drejtohet një lëvizje: Tek dhëmb dhëmbi, vete gjuha. (Populli) Me disa përpjekje të vogla dhe manovra mjeshtërQre e hoqi ushtrinë turke atje ku i duhej. (F. Noli). Kallëzuesi i fjalisë drejtuese në këso tastesh është një folje me kuptim lëvizjeje; c) vendin nëpër të cilin kalohet, nëpër të cilin shkon një lëvizje: Kalo «g„ të porosita unë; ç) vendin nga vjen a largohet dikush a diçka: —Meremja... kur binte fjala për mua, thërriste në mes të shoqeve: —Mirë që s'na solli ndonjë nuse andej nga ishte. (Sh. Musaraj). —Të ardhtë nga mos e pandefsh; d) vendin ku fillon a vendin gjer ku shkon diçka a një veprim: — Iu ngjitën malit gjer ku s'kishte më pemë. Që nga lind e perëndon kështu është. Fjalitë e vendit lidhen me fjalite nga të cilat varen, me lidhëza ndajfoljore vendore si: ku (e lokucione lidhëzore të formuara me të si: që ku, prej ku, nga ku, gjer ku). tek (variante dialektore: te, teku, tu, tuk, ke);nga (variante dialekore: kah,ka, ngaha) dne lokucione lidhëzore të formuara me të: që nga; me lidhëza ndajfoljore të përn gjitura: gjithkah dhe gjithku në gegërisht), me lokucione lidhëzore; ngado që, kudo V, tekdo që, të formuara prej ndajfoljeve ngado, kudo, tekdo, dhe lidhëzës që; kjo e tundit mund të mungoj'ë e fj'alia vendore të jetë e lidhur me anë të ndajfoljeve ngado. kudo, tekdo me funksion lidhëzash.

86

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

Del djali prej ku ishte mshefë. Grekërit e vjetër, vërtet kur bënin udhë në det dhe vinin tek i shpij era, mirrnin pas kafshë tjera. (Çajupi). —Ja, nesër nisem për atje te na pret detyra e shejtë. (Sh. Musaraj). —A më dëftove — i thoshte shqypja — a përndryshe të çova prap tu të të kam marrë (Përralla komtare).— Ke bjen dielli e ke merr hana, si Gjin Leka s'ban ma nana (Populli). Në sy të klientëve ai bëhej si me të qarë se s'po i shtihej malli po mendjen e veshët i mbante andej nga e kërkonte puna (Sh. Musaraj). Pra, dallndyshe kah ke shëtitun, qytetin tim a e ke pa, n'ato vende ke ku mbritun, n'mend për mue a të ka ra? (F. Shiroka).— Djali kishte një fyell, që kur i binte, e qite gjithku dote. (Përralla komtare). —Skënderbeu me shokë dolli e pa gjithë Shqipërinë dhe, ngado që vo.te , mblodhi trimërinë e mirësinë. (N. Frashëri). Kudo që shkoi u prit mirë. Kudo që shkel këmbëza j'ote, gëzohet vend e bleron, tekdo e hedh sythin e qeshur, bukuria atje lulëzon. (N. Frashëri). Shqipëtari, tekdo është, mallin e mëmëdhe ut ka. (N. Frashëri). Në ndonjë rast të rrallë mund të gjejmë edhe fjali vendore me lidhëzën që pranë një ndajfolje vendore që i përket fjalisë kryesore, si edhe fjali vendore të ndërtuara me lidhëza e lokucione lidhëzore të tjera: —Po,—i thotë — si këtu që s' hyn njeri i gjallë, pa e dijtë baba? (Përralla komtare). Ma tretni mretin me gjithë semsile përtej se pret miza hekur, e bile përtej se më ka çue mue! (ibid).— Mbi të tokës pronja, rron gjahtari i lirë, është e tia bota, sa i arrin shigjeta (S. Luarasi). 2. Frazat me fjali vendore për nga rdërtimi e funksioni dalin dy llojesh: 1) frazat në të cilat lidhëzave ndajfoljore të fjalive vendore u përgjigjen në fjalitë drejtuese ndajfolje vendi. . . dhe po ngjiten edhe po vinë k'ëtu tek jemi ne. (Kristoforidhi); 2) frazat në fjalinë drejtuese të të cilave s'ka fjalë korelative ndajfoljore: — Kadri, mos kujton ti se edhe plakat edhe pleqtë mund të kalojnë nga erdhëm ne? (P. Marko). Fjalitë vendore me fjalë korelative në fjalinë drejtuese losin një rol analog me atë të plotësve të vendit të vendosur para tyre, duke dalë me një lidhje të dyfishtë: me kallëzuesin e fjalisë drejtuesejanë në marrëdhënje rrethanore vendi, po me plotësin tjetër të vendit që kanë përpara, ndodhen në raporte përcaktore. Vendi ku ndodh një veprim ose gjindet diçka tregohet këtu nga fjala korelative që del në fjalinë kryesore, nga ndajfolja e vendit, po kjo s'është aqë e përcaktuar dhe përmbajtja e saj konkretizohet nga fjalia e varur. Për këtë arësye këtu kemi raporte rrethanore të gërshetuara me raporte përcaktore, po kryesore janë të parat. Këto fjali përbëjnë tipin midis fjalive të thjeshta vendore që janë fjalitë pa fjalë korelative, dhe fjalive përcaktore që nisin me një ndajfolje vendi të zëvendësueshme me një përemër lidhor dhe plotësojnë kuptimin e një emri që tregon vend: Shko ku të thashë: Shko atje ku të thashë: Shko në vendin ku të thashë. Fjalitë vendore me fjalë korelative, me gjithë nuancat përcaktore që mund të kenë, mbesin se mbesin në kuadrin e fjalive rrethanore. Ato dallohen nga fjalitë përcaktore përkatëse se nuk i referohen një emri që shënon send, ndajfolja nuk është e zëvëndësueshme me një përemër lidhor. Si fjalë korelative gjejmë ndajfoljet e vendit: aty, atje, këtu, andej, këtej, gjithkund, etj. dhe shprehje ndajfoljore analoge p.sh. Myslimi a ul atje ku qe, me pushkën mbi gjunjë. (Dh. Shuteriqi)— Syt i mbeten andej nga vinte gjama. (Përralla komtare). Plakut ke me i thanë: „Rueje tokën, aty ku ke pasë mullarët". (ibid). Kah t'shkojsh, more gjog, e kah të vijsh, gjithkund paran rrugës un kam me t'pre. (Këngë popullore). Në disa raste, kur fjalia e varur nis me lidhëzën që e vjen menjëherë pas ndajfoljes korelative të fjalisë kryesore, ndodh dobësimi semantik e fonetik i ndajfoljes dwke, u formuar nga shkrirja e saj me lidhëzën pasuese një shprehje lidhëzore: kudo që, ngado që, tekdo që, duke u kthyer, gjatë zhvillimit historik, fjalia vendore

87

FJALITË E NËNRENDITURA

Tipi i dytë i fjalive vendore, ai i fjalive vendore të thjeshta, zëvendëson një plotës vendi të fjalisë prej së cilës varet. Në fjalinë kryesore mungon plotësi dhe vendi tregohet prej fjalisë së varur: Ai ku mbillet s'korret. (Populli). Mbathi dy këpucë të mëdhaja, me të cilat shkote gjithkuh të duete. (Përrallë komtare). Anës e anës ua nxorra fjalën ku ma desh zemra. (J. Xoxa). Kur rrifesh lodra ke ishte Skëënderbeu, e rreshin Ballabanin e i thoshin se po martohet një i vobegët. (Përrallë). Fjalia e varur vendore me fjalë korelative mund të vijë pas fjalisë nga e cila varet, ose të hyjë në mes të saj, duke u vendosur pas ndajfoljes korelative: Ban gadi plaçkat e shko andej nga pate ardhë. (K. Jakova). Atje ku dheu ishte i thatë, s'kishte as bar as lule. Në rastin e parë fjalia e varur s'ndahet me presë nga fjalia kryesore. Në rastin e dytë mund të vihet midis dy presash; presa e parë nuk vihet zakonisht, sidomos kur fraza fillon me fjalën korelative: Myslimi u ul atje ku qe, me pushkën mbi gjunj. (Dh. Shuteriqi). Fjalia e varur vendore e thjeshtë vjen zakonisht pas fjalisë kryesore, po shumë herë edhe përpara, sidomos kur kërkohet të tërhiqet vemendja mbi përmbajtjen e saj. Në rastin e fundit përmbajtja e saj mund të rimerret me një ndajfolje vendi, duke marrë në dukje pamjen e një fraze me fjali vendore të tipit korrelativ. Kur vjen pas, fjalia vendore, më të shumtën, nuk ndahet me presë ngafjaliakryesore; kur vjen përpara, po. P.sh. Tek dhemb dhëmbi, (aty) vete gjuha. (Populli). Mirë që s'na solli edhe ndonjë nuse andej nga ishte. (Sh. Musaraj). Fjalia vendore e thjeshtë mund të hyjë edhe në mes të fjalisë nga e cila varet. Atëhere vihet midis dy presash: Shqipëtari, tekdo është, mallin e mëmëdheut ka. (N. Frashëri). Në ndonjë rast kemi një ngërthim të tillë të fjalisë vendore me një fjali të varur prej saj, që lidhëza ndajfoljore i takon jo fjalisë në krye të së cilës ndodhet, po fjalisë së varur prej saj. Edhe këtu fjalia drejtuese ka hyrë në mes të fjalisë së varur prej saj: Arritëm atje ku kishim vendosur të kalonim natën. Fjalia vendore e ka zakonisht foljen—kallëzuesin në mënyrat dëftore, lidhore, rrallë në dëshirore, habitore e kushtore. P.sh. Unë e dij nga të vjetërit se, ku asht za, nuk asht pa gja. (K. Jakova). — Po s'e fshini dot, se gjaku ju ndjek kudo që të vini. (F. Gjata). — . . kudo që shkelsh, t'u bëftë rruga fushë me bar të njomë. (H. Petrela). Kudo që paska shkuar, të gjithë qenkan gëzuar. 2. FJALITË E VARURA KOHORE 1. Frazë mefjali të varur kohore është ajo që shpreh marrëdhënje të ndryshme kohe ndërmjet përmbajtjes se fjalisë kryesore dhe asaj të fjalisë së varur që e plotëson atë. Kështu fjali kohore quhet fjalia e varur që përcakton kohën e faktit, të veprimit a të tiparit të shprehur prej fjalisë kryesore a të fjalisë tjetër nga e cila a JO varet, duke shënuar diçka që është a ndodh njëkohësisht me të, para tij ose Pas tij. P.sh. Kur kollona është akoma në një përrua të thellë të Skroskës, befas një mitraloz i rëndë na qëllon mbas krahëve, nga Skroska. Ju këput beli atij dhe veços, të bm\,gjersa imbuallë kokrrakokrra atogjashtëashtatë pollonica grurë(F Gj'ata). Me fjalë të tj era, këtu koha e veprimit a të ndodhurit të diçkaje nuk shënohet me f n e t e n J e plotësi të kohës, po me anë të një fjalie, që varet prej fjalisë që tregon këtë veprim a këtë të ndodhur. Fjalitë e varura kohore janë ndër fjalitë e varura më të përdorura dhe ndër me të pasurat, si për nga llojet kuptimore, ashtu edhe për nga struktura e tyre e Per nga pasuria e larmia e lidhëzave me të cilat ndërtohen. Fjalitë e varura kohore ndërtohen me lidhëza e lokucione lidhëzore kohe dhe

88

SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE

folje në përcjellore a në paskajore. Kemi, me këto, fjalitë kohore që janë quajtur të pashtjellura. Fjalitë e pashtjellura bashkohen me fjalinë drejtuese drejtpërdrejt; me përjashtim të fjalisë me foljen në paskajore që lidhet me të nëpërmjet të një lokucioni lidhëzor. Shembëlla: Edhe partizanët qeshën, veç pa dije e me të ndrojtur, tek shihnin fytyrën e plakut gjithë në pikëllim. (J. Xoxa). Kishin kaluar nja tri javë, qëkurse ndodhi vrasja e Rexhepit (S. Andoni). Sulltan Murati, me të dëgjuar — që Hungarezët e kishin shkelur traktatin, mblodhi me nxitim një ushtri prej 40.000, kapërceu Bosforin me anë gjenovezësh . . . (F. Njli). Pa përenduar dielli, e zbritën prap në bodrum e e mbyllën po n'atë birucë. (Dh. Shuteriqi). Lajmin e luftës së re Coli e mësoi rastësisht në pazar, duke kapërxyer përpara Bashkisë, kur po kthehej' nga shtëpia e një shoku të Normales. (Dh. Shuteriqi). Bani sa bani fjalë, para se m'u nisë — (Përrallë komtare). 2. Fjalitë kohore kanë mjaft pika të bërbashkëta me fjalitë vendore përnga ana e ndërtimit. Edhe në to, dallojmë për nga kuptimi e ndërtimi dy tipe: 1) frazat pa fjalë korelative në fjalitë drejtuese, me raporte të thjeshta kohore: Sa të mbyllç e të hapç sytë, moti i tërë u mbarua. (N. Frashëri). 2) frazat me ndajfolje korelative me Hdhëza kohore, ku, me raportet rrethanore të kohës gërshetohen edhe nuanca përcaktore. Koha këtu tregohet në fjalinë drejtuese me anë të një ndajfoljeje kohe, por në një mënyrë tepër të përgjithëshme, që ka nevojë të konkretizohet, dhe këtë e bën fjalia e varur kohore: —Nashti që gjeti përshtetje dhe shpresë, themelin po ua kthen kokëposhtë bejlerëve edhe myzeqari. (Sh. Musaraj). Të tilla fjali formojnë një tip kalimtar në mes fjalive kohore dhe fjalive përcaktore lidhore që nisin me ndajfolje kohore të zëvëndësueshme me përemra lidhorë dhe që duhet pasë kujdes mos të mirren si fjali kohore. P.sh. Ditën që hyri prilli, na dolli Gjolekë trimi. (Populli). Ndryshimi në mes fjalive kohore me fjalë korelative e fjalive përcaktore lidhore me ndajfolje lidhore kohore qëndron se në rastin e parë fjalia e varur tregon një rrethanë kohe më të përpiktë nga ndajfolja kohore e fjalisë drejtuese: Të nesërmen, kur ponhypnin kuajve, erdhi e na solli dy thëllëza. (Dh. Shuteriqi). — ose zbulon përmbajtjen e ndajfoljes kohore korelative. Atëhere kur po zbrisnim ne, po ngjitej Skënderi. Si fjalë korelative përdoren ndajfolje të ndryshme kohe si sot, atëhere, tani, kurdoherë, etj; edhe fjalia kohore nis zakonisht me lidhëzën që; ndonjëherë me kur a ndonjë lidhëz tjetër. Po fjalia kohore është lidhur aqë ngushtë me ndajfoljen korelative ose ka tendencë të lidhet ngushtë, sa që ndajfolja me lidhëzën që shpesh kanë formuar ose janë duke formuar një lokucion lidhëzor dhe fjalia kohore ka kaluar ose është duke kaluar nga tipi korelativ në atë jo korelativ. P.sh. Sa herë që ulej thika, Ymeri lëkundjej i tëri me një "Hëh!". (Dh. Shuteriqi). Kur i kish dëgjuar Nadireja për herë të parë këto fjalë, ishte tallë një javë të tërë me Teftën, kurdo që të gjendeshin vetëm. (Dh. Shuteriqi). Tani që i shpëtoi rrezikut, i erdhën vërtet të ngjethura. (Dh. Shuteriqi). Afërsia strukturore e disa fjalive kohore me fjalitë vendore tregohet edhe rne faktin se ndonjë lidhëz a lokucion lidhëzor vendor mund të marrë edhe kuptirn e të bëhet lidhëz kohore, kështu p.sh. tek: tek bëhej ajo rrëmujë, një grua i pruri ujë. (N. Frashëri). Atje tek këndonte edhe vehten lëvdonte, një shkabë e dëgjoi, u sul e rrëmbeu . . . (Çajupi). Plumbi e mori në gjoks, tek po u vërviste armiqve nj e bombë . . . (N. Priftf). Frazat me fjali kohore mund të tregojnë ose marrëdhënje të thjeshta kohore— «/ii.n„;fl v^Ua +s (TPrdiptnarQ rr»f> mçirrpHhënift a tinanca të tiera. Niëkohe

PJALITË E NËNBENDITUBA

89

vënje: Pararoja porsa ka mbritur në një qafë, ndërsa të gjithë ne ndodhemi nëpërruan thellë dhe shumë të rrezikshëm; marrëdhënje shkajkore: Po derisa ekzistojnë të ejitha premisat unë bresoj se koha do të verë në vend çdo gjë. (A. Abdihoxha) a kushtore: Fshati, kur është i madh e ka treg, thuhet pallangë; kur është shumë i madh, quhet qytet. (S. Frashëri). S'të shkon kot moti, kur të jesh i zoti. (Populli). Gërshetimi i marrëdhënjeve kohore me marrëdhënje të tjera mund të realizohet n ë shkallë e mënyra të ndryshme, duke mbizotëruar të" parat ose të dytat. Në disa fjali marrëdhënjet kohore shtyhen në plan të dytë dhe fjalitë janë më tepër shkajkore, kushtore, etj., se kohore. Po më të shumtën e herës është kuptimi kohor mbizotëruesi. Nuancat kuptimore të tjera janë plotësuese, ato nuk gjejnë shprehje të veçantë gramatikore, po dalin nga kuptimi i përgjithshëm i frazave konkrete. Më imtësisht për gërshetimet e marrëdhënjeve kohore me marrëdhënje të tjera do të flasim me tutje në kapitujt e fjalive përkatëse. 3. Fjalitë kohore tregojnë marrëdhënje të ndryshme kohore ndërmjet ngjarjeve, fenomeneve dhe veprimeve që shprehin dhe atyre të fjalive që plotësojnë. Marrëdhënjet e kohës mund të jenë marrëdhënje njëkohësie a simultaniteti, ose jonjëkohësie e në këtë rast dallohen marrëdhënjet parakohësie a anterioriteti dhe paskohësie a posterioriteti. Në përdorimin e termave të parakohësisë e të paskohësisë s'ka njësi mendimi, pse nocionet përkatëse janë kuptuar nga anë të ndryshme prej studjuesve të ndryshëm. Disa gramatikanë i vështrojnë raporetet përkatëse nga pikëpamja e fjalisë së varur: në se veprimi i fjalisë kohore zhvillohet para atij të fjalisë drejtuese, kemi raport parakohësie, e në rastin e kundërt paskohësie. Të tjerë nisen nga fjalia drejtuese: në se veprimi i fjalisë drejtuese zhvillohet para atij të fjalisë së varur, raporti është i parakohësisë, në rastin e kundërt i paskohësisë. P.sh. . . !. dhe psherëtiu thellë e për zi xha Miti, tek pa përpara tij një dorë gjizë. (J. Xoxa). Në vjeshtë, para se të fillojnë gricat, . . . shpesh herë shpërthejnë stuhitë me pak shi, me erëna të fuqishme. (F. Gjata).. Erdhën mëntë, si hikën dhentë . (Proverbat, S. Kolea). Përveç këtyre kategorive kryesore të marrëdhënjeve kohore brenda të cilave dallojmë disa lloje kuptimore, kemi edhe nuanca të tjera kohore. Lidhur me gjithë këto nuanca kuptimore, kemi fjali të ndryshme kohore që të shumtën e herës karakterizohen nga mënyra të ndryshme ndërtimi e nga lidhëza të ndryshme. a) FJALITË KOHORE TË NJËKOHËSISË

4. Në frazën nënrenditëse me raporte kohore njëkohësie, veprimi, fakti i fjalisë drejtuese është i njëkohshëm me atë të fjalisë së varur kohore. Ky përkim i kohës niund të jetë i plotë ose i pjesëshëm, mund të jetë përkim i çastit të kryerjes së veprimeve a përkim në zgjatjen e tyre, mund të theksohet pikënisja e përbashkët e veprimeve, e fakteve, ose pikëmbarimi i tyre ose të dyja së bashku; mund të tregohen veprime që përsëriten në të njëjtën kohë, ose brenda së njëjtës kohë. Këtej një pasuri e madhe marrëdhënjesh të njëkohësisë e fjalish kohore përkatëse. Kështu: 1) Veprimi, fakti i fjalisë kohore mund të kryhet, të ndodhë, pikërisht në atë kohë kur kryhet, ndodh ai i fjalisë drejtuese, të jenë të dyja veprimet momentane, të kemi bashkëpajtim të plotë kohe: Hamiti me Xhemalin ranë n'erë të tradhëtisë, kur posta e Belshit bastisi nja dy persona . . . (Dh. Shuteriqi). Porsa rrahu kot Xha Toli e u pikëllua, tek s'e pa në mes të shokëve. (J. Xoxa). Veprimi momentan mund të jetë një veprim i kryer, një veprim që është duke u kryer ose një veprim që do të kryhet. Folja kallëzues e fjalisë kohore është Dëreir'-

90

SINTAKSA E GJUHËS S H Q I P E

mulliri, kur ka ujë. (Proverbat, S. Kolea). Kur ylli i dritës dolli, të errëtit humbi si vesë; dritën në vend të tij solli, nuk duroi më në shtresë. (N. Frashëri). Kur e kam parë për të parën herë, s'e kam njohur. Për një veprim të njëkohëshëm me një veprim të ardhshëm, folja e fjalisë së varur vihet zakonisht në lidhoren e tanishme; po ndonjëherë mund të jetë edhe në dëftoren e tanishme ose të ardhshme: Ndaj nate, bir, kurr errësira fshehtëmirin e të ligun, do çonj njerës për në Sulovë. (J. Xoxa). . . do të bësh sehir atëhere zallin, kur të zhduket nën ujët e kuqëremët e të shkumbëzuar. (Dh. Shuteriqi). Mund të kemi kushtoren në fjalinë kryesore dhe të pakryeren e lidhores në fjalinë e varur, në se fraza i referohet diçkaje të kaluar dhe jo çastit të ligjërimit.: Kur të lirohej, do t'ja paguanin për një dhjetë. (Dh. Shuteriqi). Folja-kallëzues e fjalisë kohore në lidhoren e tashme a të pakryer mund të përdoret edhe me një fjali kryesore që e ka foljen e kallëzuesit në urdhërore ose me një fjali qëllimore në paskajore si fjali drejtuese, në: Duaj tjetrin, kur është i sëmurë . . . (Populli, nga K. Kamsi). Atë torbë ia kish dhënë Drita . . ., duke ia mbushur me bukë të ngrohtë, me byrek e me dy palë çorape leshi për t'i veshur, kur të lagej maleve, e për të ngrënë, kur të urtohej'. (F. Gjata). Mund të kemi edhe kombinime të tjera trajtash foljore. Kish pasë të drejtë Hajdari, kur i tha atij përpara . . . (Dh. Shuteriqi). Kur u zgjua, kishin zbardhë mirë malet. (id). Këtu kemi njëkohësi veprimesh momentane me rezultatet e veprimeve të mëparshme. 2) Mund të kemi bashkëpajtim të plotë kohe, edhe kur janë dy veprime, dy ngjarje durative: veprimi i fjalisë kryesore mban aqë kohë sa mban ai i fjalisë kryesore. Është fjala për ngjarje, veprime që tregohen në shtjellimin e tyre. Përdoret në të dyja fjalitë, më të shumtën e herës, e pakryera, ndonjëherë edhe e tanishmja ose dhe e kryera e thjeshtë: E ama, me zemrën që i fluturonte nga gëzimi, e vështronte në gojë, kur ay përtypej me të shpejtë si një njeri i urtuar. (F. Gjata). . . . se të qante, kur të qeshnin, se të deshte, kur s'të deshnin. (F. Noli). Sa rrojta s'u turpërova, të gjithë bashkë luftuam, vendin tonë e nderuam. (Çajupi). Hekuri rrihet sa është i nxehtë. (Populli). Sa rron mëson. (Populli). Fjalia kohore dhe fjalia drejtuese mund të jenë edhe në mënyrë e kohë të ndryshme: Ruaje, zogun, sa ta kesh në dorë (është fjala për veprime të ardhme).— Sa të kem frymën, do të jem me mish e me shpirt për çështjen e Shqipërisë. (H. Petrela). 3) Mund të kemi bashkëpajtim të pjesëshëm kohe: veprimi i fjalisë kryesore mund të zhvillohet në një pjesë të kohës të zhvillimit të veprimit të fjalisë së varur e të përkojë kështu pjesërisht me të, duke qenë ai vetë momentan e tjetri durativ: Lajmin e luftës së re Coli e mësoi rastësisht në pazar, kur po kthehej nga shtëpia e një shoku të Normales. (Dh. Shuteriqi). Mund të ndodhë edhe e kundërta, veprimi i fjalisë së varur të zhvillohet me një moment të veprimit a gjendjes së fjalisë kryesore: Në mëngjes, pa u gëdhirë, kur u ngrit Xha Miti nga të shtruarit, brënda tymi i dhjamit të qengjit.. . . të mbyste në fyt. (J. Xoxa). Kënga vazhdonte akoma, kur e përfundoi tregimin. 4) Kur ka bashkëpërkim kohësor në kryerje a në zgjatje veprimesh, mund të kemi të bëjmë shumë herë me veprime që përsëriten. Përsëritja shprehet sidomos me ndërtime si: sa herë (që), kurdoherë që. • • > etj. Sa herë që zbriste në Elbasan e qyteti dukej atje poshtë, Marku e kujtonte këtë ngjarje. (Dh. Shuteriqi). Përdoren më shumë e pakryera dhe e tanishmja në kallëzuesit e fjalive: Sa herë u takonte rruga asaj ane, ato kalonin lumin më tej, me kokën ulur si të zënë në faj. (S. Andoni). Sa herë fute ti si parja e keqe në mes, më hipnin xhindët.

FJaT

,TTËENËNBENPrTU^

91

5) Në njëkohësi mund të theksohet pikënisja e përbashkët e veprimeve ose e f kteve: Teto Nurka, qëkur i u vra i shoqi e qëkur i u largua e bija, coptohej në punë. % Gjata). Përveç Hallë Hatixhesë, e cila ndodhesh aty, qysh se kishte vdekë nana, k's'hte a r dhë edhe e shoqja e Xha Musait dhe e Xha Sadikut. (H. Stërmilli). 6) Në njëkohësi mund të theksohet bashkëpërkimi i pikës përfundimtare të • a t j e s s ë një veprimi me një veprim tjetër: Gjithë natën Eqremi nuk bani punë tietër po zbërthe e mbërthe mitralozin bashkë me Seitin, deri sa e mësoi, edhe ky fare mirë. (Q.Guranjaku). . dhe mëmë e tyre, gjersa dalinë, u rrin sipër e i ngroh, pastaj i ushqen gjersa bëhenë e fluturojnë. (N. Frashëri). Priti ndopakë sa i erdh pranë. (J- Xoxa). 5. Fjalitë kohore të njëkohësisë ndërtohen me lidhëza e shprehje lidhëzore kohore të ndryshme. Shumica e tyre kanë një kuptim pak a shumë të përgjithshëm, disa një kuptim më të veçantë, të lidhur me një nuancë të caktuar marrëdhënjesh kohore. Me kuptim më të përgjithshëm kemi lidhëzat e lokucionet lidhëzore: kur, tek (Shqipëri e mesme ke, Shqipëri veriore tek), atje tek, ndërsa (variante dialektore: nësa, mjesa), kurse, tek që (në gegëri veriore kah); sa, saqë, sa kohë që. P.sh. Drejtori. . . diç po lexonte.. . kur Marku e mbylli derën pas vehtes. (Dh. Shuteriqi). Tek e qante si të birë, nj'udhëtar iu afrua. (N. Frashëri). Atje tek rrij e mejtohej e zemëra i përvëlohej, Hasiri. . . një shigjetë i shtije trimit. (N. Frashëri). Po verente ujnat ke ecshin. Tuk kishte ra sahati nandë, kishte dalë shpijet. (Nd. Nikaj). Ec, po gjen buzë njaj mali një njeri në kokërr të shpinës, kah po e shtynte malin me kambë. (Përralla komtare). Nusja pp konte një herë çunin, që'të hante pastaj vetë një kafshatë bukë rehat, tekso të vjehrrit nuk i pritej dhe po thërmonte një thembër misërnike mbi kupën e dhallës. (J. Xoxa). Xha Toli ja këputi një të sharë, nësa Mihali, me veshë ndehur big, po i nxirrte mallë sulmit partizan (idi). Në këtë botë sa rrojmë, nj^ri tjetrin e ndihmojmë (Çajupi). Sa qe' që rrosh, mos unj kryet. (F. Papajani). U shtri përsëri duke u tërhequr, dhe sa kohë q'armiku ndrojti krëhërin, Vasili e vërtiti edhe një bombë. (S. Andoni). Po një herë që u pa se nuk po e mjekonin, kuestori e qëlloi me pëllëmbë fytyrës. (Dh. Shuteriqi). Tokën jau la djerrë për sa të jetë jeta. Frazat me lokucionet lidhëzore sa herë, sa herë që, çdo herë që, kurdoherë që, kurdo që, e ndonjë tjetër si këto, shprehin përsëritje veprimesh e faktesh. S h e m b ë l l a . . . . e qesh e bot sa herë që u kujtohej puna e thesit. (J. Xoxa). Gjithë sa herësh Shuta delte me Zekushin, dhe Halla me Lenën shkonte mas tyre. (Nd. Nikaj).. . .e kurdo qi u ka qillue, këta për ty jo, s'kan qindrue. . (Gj. F . ) Sytë i ndrisnin nga gëzimi dhe zemra i rrihte me dashuri në atë gjoks, sadoherë që dëgjonte fjalët e këngëve. (Z. Sako). Specifike për të shprehur pikëpërfundimin e një fakti, veprimi, janë ndërtimet me lidhëzat e lokucionet lidhëzore sa, gjer, deri sa, gjersa (në geg. veriore deri qi, mje Qi): Mejremeja priste me ankth sa të errej dita e të vinte "palombarua" (Q. Buxheli). Ndejta me Joanën gjer u dha agimi. (S. Andoni). Rikthehet poçja gjer të gjejmë mbulesën. (Populli, nga S.Kolea). Ata nuk fjeten e nuk fjetën, gjersa u erdh i ati. (P. Marko Pppulli do të rrojë e do të gëzojë, deri sa të ketë bij e bija si ti. (H. Stërmilli). Kce n ujë edhe 'i herë e qëndro si të mundësh deri të kthej vetë. (Përralla komtare). Shkuan m bas shejave të gjakut e ec, e ec, e ec deri qi mbrrijtën tu një shpellë si pus. (Përralla komtare). Tashti i ngreh Kastrioti edhe u shpoi gishtat dy fmive mje qi u nxuerr disa Pika gjaku. Shënim. Mund të kemi edhe fiali kohore të bashkuar me fialinë në nlntësnn nënprmiet tp nië

92

SINTAKSA E GJUHËS SHQIpg

Në fjalitë me lidhëzat e lokucionet lidhëzore që, që kur, qëkurse, qyshse, ç'Se (dhe: qëse); ç'kur; dialektore: se që, se (Shqipëri e mesme), prej se, ç'prej se (Shqipërj e veriut), theksohet pikëfillimi i një veprimi, i një fakti. S h e m b ë l l a : Po këto hije të natës u bënë të llatarshme, qëkur nja dy patrulla i ndoqën nja dy herë e lanë kokën rrugicave. (Dh. Shuteriqi). Qëkurse më kanë ndarë nga shokë e nga miqësija, gra e burra kanë qarë nga ngashërimet e mija. (N. Frashëri). Përveç Hallë Hatixhesë, e cila ndodhesh aty qyshse kishte vdekë nana, kishte ardhë edhe e shoqja e Xha Musait dhe e Xha Sadikut. (H. Stërmilli). Fjalia: Nuk ka qetësi ndër ne o Met, qyshse ka shkelë Lokja e shkretë në këte shtëpi (K. Jakova). Ç'kur ishte i vogël, Vilsoni ishte i squet (A. Xhuvani). Afroju të të puth se vanë kohë që s'jemi parë, bir. . . (J. Xoxa). Nuk ishte shumë që se kishte zbardhë drita e shifej se m'at do të vite një vapë e tepërme (Nd. Nikaj). Ishin katër muej çë se të ndryemit qindroshin prej mrendit pa u lodhë. . . (Nd. Nikaj). Jo biro, ja pati e ama, se leva, s'pash zog ma të bukur. (Përralla komtare). Në një frazë me fjali kohore të njëkohësisë mund të tregohet zgjatja e një veprimi duke vënë në dukje edhe zhvillimin edhe mbarimin e tij.: Dafina punonte ngadalë, pa u mërzitë, që kur agonte e gjersa errësohej. (Dh. Shuteriqi). 6. Në fjalitë kohore të njëkohësisë mund të shtijmë edhe ato fjali e ndërtime të njëvlefshme me to që tregoj'në se veprimi, fakti i fjalisë kryesore, ndodh menjëherë sapo ndodh ai i fjalisë kohore; në pikënisje s'ka përputhje të përpiktë midis veprimeve, e me këtë s'kemi nj'ëkohësi të plotë të vërtetë, po ky ndryshim në pikënisje është fare i vogël dhe veprimet, faktet, në vështrimin e përgjithshëm mund t'i marrim si të njëkohëshme, dhe fjalitë përkatëse si fjali kohore të njëkohësisë. Të tilla fj'ali, ndërtohen me lidhëzat e lokucionet lidhëzore, sa, scpo, posa (porsa), po që, posa që, në dialekt (në geg. veriore) për nji qi: S h e m b ë l l a : Goricarët, sa muarën vesh se ç'i priste, menjëherë vrajtën në Korçë. (St. Spasse). Sa hynte në oborrin e vogël të shtëpisë të rrethuar me hardhi, Nurka i nxirrte legenë. (F. Gjata). Porsa pa ujku q'u ndanë qetë, armikut iu hodh me të vërtetë. (N. Frashëri). Posa shkela këmbën këtu, posa më dëgjuat emrin, rentë të gjithë. . . (F. Noli). Dhe sapo mendoi këto, menjëherë iu errën sytë, se pranë prindërvet të saj pa të ulej Karlua. (Dh. Shuteriqi). Turqit s'hapnë gojë e gjë s'thanë, se fjala po që u dëgjua që erdhi i biri i mbretit (Skënderbeu), Shqipëria i u lëshua dhe i u derdh qytetit. (N. Frashëri). Për nji qi vuni kambë n'anë të tij, kapi shpatën e Baca Filarit. . . (Përrallë). ^ Njëkohësia e veprimeve, e fakteve, mund të tregohet edhe me ndërtime me trajta foljore të pashtjella ose me pjesore në formë mbiemri a emri. Kështu mund të kemi një përcjellore me vlerën e një kallëzuesi të një fjalie të varur kohore: E duke dalë në shesh kërkoi kundër — parullën (F. Gjata). Duke parë Skënderin që po ngjitte pllajën përpjetë, ai u shtri ta marrë në shenjë. (Th. Kacorri). Po kështu në shqipet kemi perdorimin me vlerë kohore të një pjesoreje, që na kujton ablativin absolut të latinishtes. Mund të kemi të njëjtën kryefjalë në ndërtimin pjesor e në fjalinë kryesore, ose kryefjalë të ndryshme; ndërtimi i dytë është mjaft i rrallë, ndeshet kryesisht në të folmen popullore fshatare, e ka një karakter pak a shumë arkaik. Me të nuk shënohet diçka vërtet e njëkohëshme; por diçka pas së cilës vjen menjëherë një veprim a fakt tjetër ose diçka që ka ngjarë pandërmjetshëm para faktit, veprimit të fjalisë kryesore. P.shMbarue ajo rapsodi, kapë qiftelin e ia thotë valleve. Xbriturë poshtë qerozi, zu të vështronj'ë e të kër/conjë gjurmat dhe shtrofkën e Uamies. (Përrallë). Lën dyert hapur, po dhe kishte ikur. (Berat, sipas J. Gjinarit). Çuni dalur në Çermë, njanin e mori uku. (Dumre, sipas M. Çelikut). PërHnrim të dierë në shninet. me vlerë të nië fialie kohore të niëkohësisë. kane

93

FJAvrr^^^^t

1 niesorja në formë emri asnjanës të nyjëzuar shoqëruar nga parafjala me: Me •• ritur atje, ai do të thante këmbët e qullura. (F. Gjata). Me t'ë vënë cipë mirë te aT „ avnlli duke ftohurë, u bë ujë. (N. Frashëri). Shiu me të rënë mbi dhe, dheu f p T:. a V (N.'Frashëri):; b) pjesorja në formë emri asnjanës të shquar pa parafjalë, ndërtim ky sot arkaik i ndeshur më tepër në prozën popullore: Të zbriturit dhe kumbareja në qilart, gjeti përpara mëzin të ngordhurë (Përrallë). Të hyrit ajo ndë mburimt, çfryri ujët që lypsej. rpërrallë). Të shkrepunit dielli, qeni i hekurave do të gjindet në stel me hekura në qafë; c) pjesorja në formë emri asnjanës shoqëruar nga përcaktori një: Një të hedhë eshkën, as dy kilometra rrugë nuk bëri maqina e puv flaka. (Dh. Shuteriqi). ç) në gegërisht edhe pjesorja në formë mbiemri femëror në rasën kallëzore të shquar e të pashquar, shoqëruar ose jo nga parafjala me, ose me parafjalën me ndërtuar me trajtën e ashtuquajtur vendore: Të pamen zagarin, dhelpra iku me të katërta (Përralla komtare). Nesër nadje, fzbardhmen drita, cila vashë t'u bjerë ju bukën, at muronje n'mur të kalasë. . . (Këngë Popullore). Kurtha shtrohet me të marrme të diellit e shkrefet a mblidhet a mblohet mirë me të rame të diellit. Me t'tfruemet, ushtëria i ranë e ja vranë krejt. (Përrallë). E tëpamen që ipanë, tërhoqën tri herë flakë më flakë. (S. Shuteriqi). b) FJALITË KOHORE TË JONJËKOHËSISË 7. Si e pamë, në frazat me të tilla raporte kohore, fjalia kohore mud të tregojë një veprim të mëparmë ose një veprim të mëpasmë nga ai i fjalisë kryesore a drejtuese. 1) Fjalia kohore, e cila tregon një veprim, një fakt që ndodh para atij tëfjalisë kryesore, mund të ndërtohet me lidhëzën me kuptim shumë të përgjithshëm kur, po sidomos me lidhëzat mbasi (variante passi), si. Të njëvlefshme me të janë ndërtimet me përcjellore dhe ndonjë ndërtim me pjesoren. S h e m b ë 11 a: Do të nisem, kur t'i kemi mbarurar të gjitha punët. Erdhën mentë, si hikën dhentë. (Proverbat, S. Kolea). Fashistët e mbajtën të fshehur çështjen edhe pak dit, pasi dogjën kasollën e Dukës. (Dh. Shuteriqi). Duke parë Skënderbeu të dy krahët e ushtrisë tëfituar, u vërvit si gjigjetë në mes të armiqve. (F. Noli). 2) Fjalia kohore e cila tregon një veprim, një fakt që ndodh pas atij të fjalisë kryesore, ndërtohet me lokucionin lidhëzor para se fose përpara se) me lidhoren °se paskajoren (në gegërisht); I njëvlefshëm me të është ndërtimi i pjesores (a më saktë ndofta, i një trajte homonime me pjesoren) prirë nga pjesëza pa (në gegërishten veriore edhe nga për pa). S h e m b ë l l a : Bleta, para se të bëjë mjaltën, bën dyllin. (Populli). Matu mirë, Par*~ se me folë. Blihen drutë, pa zënë d'ëbora. (Populli). Xha Miti me të tjerët kishin oërë mënt të kalojnë xhadenë, pa u ngjitur mjegulla. (J.Xoxa). Ndoc Ded Marku nuk Po lidhet, për pa i shkue gjaku për tokë, për pa dekë, për pa mbarue n'vend Partisë J jalën me ja çue. (K. Jakova). S h ë n i m . Ndërtimi i trajtës homonime e pjesores me pjesëzën pa prirë nga liv . ? a sa t r e S o n s e ve P r imi i kryesores zgjat sa nuk ka filluar ai i fjalisë së varur: »Kështu kemi menduar të gjithë, sa pa ardhë në fuqi ( = gjersa nuk kishim ardhë në juqi), i dashur Lekë." (Dh. Shuteriqi), ose thekson njëkohësinë e veprimit të fjalisë kryesore me gjendjen e moskryerjes së veprimit të fjalisë së varur: Sa pafolë ai mirë 73 kur, ndërsa ai s'kishte folë ende mirë) kërciti dhjetshia e Turaisë e Dlasi bomba.

94

SINTAKSA E GJUHËS SHQIpjj

ra se të ishte përshëndetur ai mirë), ja arriti Murati. (Dh. Shuteriqi). Pa një pa dy të heqim mezit qenin e sa pa dhënë ballë muhaxhirët. (J. Xoxa). Ndërtimi analog që + pa + trajtë homonime e pjesores shënon kohën e veprimit të fjalisë kryesore duke vënë në dukje se ai ndodh para fillimit të veprimit të fjalisë së varur: — Erdhe, të keqen? — i thirri ajo qëpa hyrë n'oborr. . . (Sh. Musaraj). 8. Ndonjëherë, për ta vënë në dukje më shumë rrethanën që i jep faktit a ndodhisë së fjalisë kryesore, kemi një anasjellje të ndërtimit të frazës: fjalia që shpresh mendimin fhemelor, merr formën e fjalisë së varur kohore, që në këso rastesh përgjithësisht shënon një fakt jo aqë të pritur, ndërsa fjalia që shënon faktin e dorës së dytë, që duhej të ishte rrethanë e të parit, merr formën e fjalisë kryesore: Po kalonin pas jazit, knr shoh një gjë të çuditëshme. (S. Andoni). Nuk kaluan as dhjetë ditë, kur një ditë na vjen Xha Asllani në shkollë. (S. Andoni). Fjalia drejtuese e bërë kohore tregon njëkohësi me fjalinë e bërë kryesore ose pasardhje të menjëhershme. Ky ndërtim që na kujton ndërtimin me „Cum inversum" të latinishtes, mund të quhet ndërtim me „kur të anasjelltë". E kanë edhe gjuhë të tjera. Përdoret në kallëzimet për gjallërim të tregimit. Kur mund të shoqërohet edhe me fjalë që theksojnë karakterin e papritiir të veprimit që ndërhyn gjatë zhvillimit të veprimit të fjalisë drejtuese të rreme: Ajo nga, ky nga, dikur mbrijti dhelpra te një lis i moçëm e bani me hi në zgjur të rrajevet, kur qe ia njiti langoni në kambë. (Përralla komtare). Me këtë vlerë theksimi gjejmë një fjali, të var urkohore për nga forma, të shkëputur, me vlerën e një fjalie të pavarur a kryesore: Kishte mjaft kohë që ndëgjohesh krisma e tij. Veç kur në minutën e fundit të luftës u ndal: diçka i kishte ndodhë. (Q. Guranjaku). I ranë derës tri herë tue mëshue ma tepër në fund. . . Veç kur në këtë çast u hap dera dhe duel një burrë me pushkë në dorë. (Q. Guranjaku). Po granis qyshi erdhën ato punë aqë të mbara asaj nate, e veç kur t'u shtrue mësalla plot e përplot e me një mijë të miral (Dh. Shuteriqi). Doli vetë, e veç kur u gjind ne porta përballë, sikur të kish kërcyer një kece. (Dh. Shuteriqi). Tek po thoshin këto fjalë e derdhnin lotë si valë, kur u dha me vrap një burrë. .. (N. Frashëri). 9. Si thamë edhe në krye, raportet kohore mund të gërshetohen edhe me raporte të tjera, e pikërisht me raporte përqasjeje e kundërie, meraporteshkajkore, me raporte kushtore, me raporte krahasore, me raporte përcaktore. Me lidhëzat ndërsa, teksa, kurse mund të shprehen marrëdhënjet bashkërënditjeje të kundërisë, po edhe marrëdhënje nënrenditjeje kohore të njëkohësisë, të gërshetuara, në një masë ku më të madhe, ku më të vogël, me marrëdhënje kundërie: Kështu mendoi me vehte milici,. . . teksa partizanët e kërkonin akoma buzë ujit. (Dh. Shuteriqi). Mund të shprehen raporte kohe të gërshetuara me raporteshkajkore me fjalite kohore që shënojnë veprime të mëparrtie nga ato të fjalisë që plotësojnë, të ndërtuara me lidhëzat si, pasi, e me ndërtimet ekuivalente në përcjellore, me fjalitë e ndërtuara me lidhëzat e lokucionet lidhëzore sapo {që), po që, po sa që, etj. si këto, që shënojne një veprim fillimi i të cilit i prin fillimit të faktit të fjalisë kryesore, si edhe ndërtimet e ndryshme me pjesore të së njëjtës vlerë. Mund të marrin nuanca shkajkore, ne raste të veçanta, edhe fjali të njëkohësisë së mirëfilltë, me tek, atje tek e ndonjë lidhëz tjetër; ndonjëherë edhe fjali të njëkohësisë që shprehin përsëritje të një veprimi, duke u gërshetuar këtu edhe raportet kushtore, ose edhe ndonjë Iloj fjalie tjetër. S h e m b ë 11 a: Posa pa ujku q'u ndanë qetë, armikut i u hodh me të vërtetë. (NFrashëri). Po sa rrahu kot Xha Toli e u pikëllua, tek s'e pa në mes të shokëve. (JXoxa). Atëhere, ke e panë miqësia se puna mori keq, hyjnë në mes menjëherë. (S.

„ JA I,ITË E NËNEENDITURA

95

vctsi

nuk i vajti mbarë goditja e Moisiut, i vuri syrin Hamzës. (F. Noli). Po mos i dërgoni fare, kur qenka kështu. (Dh. Shuteriqi). Neve na bëhet zemra mal, kurju shofim jU trashëgimtarët tanë, që luftoni si kreshnikët. . . (H. Stërmilli). Shprehen raporte kushtore njëkohësisht me raportet kohore në fjalitë e ndërtuara 0ie kur, që tregojnë ndodhi të zakonshme të përsëritshme: Kur këndojnë ( = sa herë që këndonjë, po të këndojnë) bretkosat, prishet moti. (Populli). Të kall llahtarinë, lcur shëkon ujët e rrëmbyeshëm e të shkumbëzuar, që rrjedh shkallë—shkallë në kata rakte të vegjël (F. Gjata). Mjer e shoqja ç'të shara hante, kur punet nuk ishin më të. (F. Gjata). Të tillë kuptim kohor — kushtor mund të marrin edhe ndërtime të tjera, p.sh. ndonjë ndërtim me pjesoren: Po dal në pazar, pse, tëpamen ( = posa të shoh, në s e e shoh), e njof. (Përralla komtare). Ndonjëherë koha e zgjatjes së një veprimi tregohet në formë krahasimi me zgjatjen e një veprimi tjetër: Mike, lëmshi m'u shkurtua, sa rrojta nuk do të rroj.. . (Çajupi). Ndonjë fjali me lidhëzën gjersa mund të tregojë njëkohësisht edhe zgjatjen e një veprimi edhe pasojat e tij që mund të jenë edhe synime të veprimit të parë, duke u gërshetuar kështu raportet kohore me nuancat rrjedhore e qëllimore: Nga ditë, grushte më të rënda do t'i japim armikut të pabesë, gjersa të mos mbetet këmbë fashisti italian. . . në Shqipëri. (Dh. Shuteriqi). Te fjalitë kohore me një ndajfolje kohe si fjalë korelative, si ë pamë, raportet rrethanore të kohës gërshetohen me raportet përcaktore: koha tregohet nga një ndajfolje në fjalinë kryesore, po përmbajtja e saj zbulohet nëpërmj'et fjalisë që vjen pas. P.sh. Ja ta them unë ty, edhe sot që ka dalë në ara për ta ka dalë. . . (J. Xoxa). Raportet kohore në mes dy fakteve, veprimeve, mund të shprehen edhe nëpërmjet dy fjalive të bashkuara asindetikisht. Intonacioni i tyre është atëhere ai i nënrenditjes dhe fjalia e parë ka vlerën e një fjalie të varur kohore e kohore—kushtore. P.sh. Ngrihej njera gjellë, ( = kur, si ngrihej njera gjellë), vihej tjetra (Dh. Shuteriqi). Ikën macja ( = kur ikën, në se ikën macja), lozin minjtë, (Populli).

10. Në pjesën më të madhe të tipeve të fjalive kohore. si rend i zakonshëm është rendi i anasj'elltë, kryefjala vjen pas kallzuesit, dhe vetëm për ndonjë arësye të veçantë, kryesisht stilistike, mbahet rendi i përkundërt. P.sh. Kur i kish dëgjuar Nadireja për herë të parë këto fjalë, ishte tallë një javë të tërë me Teftën. (Dh. Shuteriqi). Tek po gjendej Shqipëria në këto të mira kaqë që mbretëron miresia dhe ish në prehj'e e në paqë, kur nj'e madhe egërsirë, duke dalë prej Asie u përhap si errësirë. . . (N. Frashëri). Duro kërr, sa del gjëmbaçi (Populli nga S. Kolea). U mbyll vatha, si shkoi Sjaja. (ibid). Thuaj MUratit: Sa të jetë gjallë Perlati, fortesën e Sfetigradit s'e merr dot kurrë Murati. (N. Frashëri). Lokja:.. Tuç Maku. . , si u vra baba i ju2J, na grabiti një rryp toke. (K. Jakova). Po kur Nasi pushoi së shtëni, u ngrit pëis'iri në gjunjë. (F. Gjata). Ai kish marrë pjesë vetëm në një aksion të çetës së Shpatit, kur kjo sulmoi një autokolonë armike mbi xhade. (Dh. Shuteriqi). Xha Toli ja këputi n Jë të sharë, nësa Mihali, me veshë ndehur big, po i nxirrte mallë sulmit partizan (J- Xoxa). Fjalia kohore mund të vijë përpara a pas fjalisë që plotëson ose të hyjë në mes të saj. Hyn në mes sidomos në rastet e fjalive kohore korelative. Kur vjen përpara, ndahet rregullisht me presë; kur vjen pas, ndahet po ashtu me presë me të shumtën e herës, me përjashtim të rasteve kur fjalia është mjaft e shkurtër. Kur hyn në mes, zakonisht vihet midis dy presash. Shpesh nuk vihet presa e parë. kur fialia e varnr Va

96

SINTAKSA E GJUHËS

S h e m b ë l l a : Kur afrohet korriku, zë e piqet fiku. (Populli). Të huajtë, si çlodhë dhe djerrë e pluhur fshinë dhe mëndjen në vend e mblodhë, se udha e lodh njerinë, dy më të parë që qenë, përnjëherë nxuarë zënë. (N. Frashëri). N'atë shtën' vinin e i merrnin materialet korierët e çetës, kur nuk ish e domosdoshme të hynin në Elbasan. (Dh. Shuteriqi). Hekuri rrihet sa është i nxehtë (Populli). 3. FJALITË E VARURA SHKAJKORE

1. Fjali e varur shkajkore quhet fjalia e varur që tregon shkakun, arësyen, motivin e asaj që thuhet në fjalinë nga e cila varet: Nuk ra në sy demi, se qe i madh lërni. (Proverbat, S. Kolea). Ajo mund të tregojë shkakun nga i cili ndodh a nuk ndodh ngjarja, veprimi i fjalisë drejtuese, arësyen e një urdhëri, këshille, mbështetjen e një pohimi, shkakun e arësyen e një ndiesie e përgjithësisht të një gjendjeje psiqike. Shembëlla: Me që aty i hante era, Kujtimi mbërtheu qyrkun. . . (F. Gjata). Agron, gatitu se së shpejti shkon që nga seraji. (J. Xoxa). Mos na bjerë ndonjë rrufe këtu, se e ndiell shumë ky plepi. (F. Gjata). Ah! sa e lumtur jam që ia arrinë kësuj dite. (H. Stërmilli). Në frazën me fjali shkajkore, mund, jo vetëmtë pohohet shkaku, arësyeja e një fakti, por edhe të hidhet poshtë edhe ndonjë shkak, arësye e pritshme; ose të mënjanohet një fakt e të jepet një tjetër si shkak, në rastin e dytë kemi dy fjali të varura shkajkore të bashkënënrenditura me marrëdhënje kundërshtore në mes tyre të ndërtuara me: jo se. . ., pose. P.sh. Lazi nuk i ish përgjigjur krushkut, jo se ish në një mëndje me të gjitha ato që dëgjonte, po se nuk ish e udhës të prishte fjalë me mikun për gjëra të tilla. (Sh. Musaraj). Fjalia shkajkore, megjithëse lidhet para së gjithash me kallëzuesin e fjalisë drejtuese, plotëson, mund të themi, kuptimin e gjithë fjaJisë: Kur arrijmë në këto kasolle, një farë kënaqësie ndihet në partizanët, pse do të mundim të shlodhemi pak e të hamë diçka. Fjalia shkajkore në raste të caktuara mund të plotësojë kuptimin e vetëm një gjymtyre të fjalisë, e pikërisht të një cilësori a plotësi kallëzuesor që tregon gjendjen psikike: Pas varrimit ndërlidhësi shkoi së shtëpi të vet, i tronditur nga ato që pa, por edhe i gëzuar që shpëtoi shëndosh e mirë. (F. Gjata. ) Ndonjëherë fjalia e varur mund të tregojë shkakun e një veprimi të supozuar, të jetë apodosë e një fjalie hipotetike të pashprehur, po të nënkuptuar nga fjalia kryesore e frazës: Këto të fundit s'ua tregova fare shokëvet, se do të më mirrnin me pyha ( = se do të më mirrnin me pyha, po t'u tregoja). (F. Gjata). Vata: Mbylle gojën, se për nder t'i nxorra zorrët jashtë ( = se, po nuk e mbylle, për nder, t'i nxorra zorrët jashtë) (K. Jakova). Vata: Pusho, se për nder të vrava (ibid). Të lutem, Bedrije, mos e hap fjalën, se kush i dëgjon shoqet. (P. Marko). Po mjaft, moj! i thesha,— se do të na kallauzitin dhe do na marrish më qafë. (F. Gjata). 2. Raportet shkajkore shprehen me fjali lidhëzore ose me ndërtime metrajta foljore të pashtjellura të njëvlefshme me to. Fjalitë shkajkore lidhëzore ndërtohen: a) me lidhëzen shkajkore se e lidhëzat e lokucionet lidhëzore të formuara me të; b) me lidhëzën që e lokucionet lidhëzore të formuara me të; c) me lidhëza kohore që kanë marrë kuptim shkajkor si pash tek, etj.; ç) me shprehje që kanë marrë vlerën e një lokucioni lidhëzor si: nga shkaku se, nga puna se, etj. Fjalitë shkajkore që tregojnë shkak e arësye ndërtohen me lidhëzat se,pse, seps^ përse, (geg. veriore. prejse), lokucionet lidhëzore nga se, me qenë se, duke (tue) qene se (këto dy lokucionet e fundit janë rezultat i gramatikalizimit të një fjalie të pashtje-

TË

E NËNRENDITURA

97

•eri ; panjohur dhe e këshilloi të ruhet, senëpyllin e Krrabës ngaha shkonte, ikishin ••nëpusinë. (F. Noli). Kur arrijnë në këto kasolle një farë kënaqësie ndihet në partizanët, V