Gramatika e gjuhës shqipe [1] [PDF]

Zitiervorschau

AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË M S H T U T IIG JU H Ë S IS Ë D H E ILETËR SISË

GRAMATIKA E GJUHËS SHQIPE

BOTIMIIAKADEMISË SË SHKENCAVE TIRANË, 2002

Fatmir AGALLIU, Engjëll ANGONI, Shaban DEMIRAJ, Ali DHRIMO, Enver HYSA, Emil LAFE, Ethem LIKAJ

GRAMATIKA KRYEREDAKTOR

E GJUHËS SHQIPE

PRO F. M AHERDOM I

Vëllimi I MORFOLOGJIA

Redaktor i vëllimit: p ro f. Shaban DEM IRAJ

TIRANfi, 2002

PARATHËNIE

Botim i parë 1976 Botim i dytë 1995

ISBN 99927-761-6-1

“Gramatika e gjuhës shqipe” në dy vëllime (vëll. I Morfologjia, vëll. II Sintaksa) përfaqëson një variant të ripunuar të botimit të mëparshëm të veprës “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe” , vëll. II M orfologjia (1976), vëll. III Sintaksa (1976, 1983). Në këtë vepër përshkruhet dhe shpjegohet struktura gramatikore e shqipes së sotme, kryesisht e periudhës pas formimit të shtetit të pavarur shqiptar. Ajo mbështetet në një lëndë gjuhësore të vjelë posaçërisht nga letërsia artistike, shkencore dhe nga publicistika e kësaj periudhe. Vepra ka karakter normativ. Ajo synon të japë një përshkrim sa më të plotë të strukturës gramatikore të shqipes së sotme dhe të trajtojë teorikisht nocionet gramatikore përkatëse. Si e tillë ajo do të shërbejë edhe si tekst mësimor i gramatikës së gjuhës shqipe për shkollat e larta. Vëllimi i parë i kësaj vepre përfshin morfologjinë në kuptimin e gjerë të fjalës. Në të jepet përshkrimi i kategorive gramatikore të shqipes, i kuptimeve dhe i mjeteve të shprehjes së tyre dhe i përdorimeve e funksioneve të pjesëve të ndryshme të ligjëratës. Krahas kësaj i është kushtuar vëmendje edhe paraqitjes së sistemit fjalëformues të shqipes së sotme. Vëllimi është hartuar si më poshtë: kreu I Njohuri të përgjithshme dhe kreu VII Folja nga prof. Shaban D em iraj; kreu II Struktura morfologjike e fjalës dhe tipat e fjalëform im it, kreu IX P arafjala dhe kreu X Lidhëza nga prof. dr. Emil Lafe; kreu III Emri nga prof. dr. Fatmir Agalliu; kreu IV Mbiemri; kreu V Numërori, & 6.5.1 - 6.5.4 të kreut VI Përemri nga prof. dr. Ali Dhrimo; kreu VIII Ndajfolja dhe & 6.1.1 - 6.4.3 të kreut VI Përemri nga prof. dr. Enver Hysa; & 6.6. 6.8.2. të kreut VI Përemri nga prof. dr. Ethem Likaj; kreu XI Pjesëza e kreu XII Pasthirrma nga dr. Engjëll Angoni. Pasqyra analitike e lëndës,

bibliografia dhe përgalitja për shtyp e këtij vëllimi është bërë nga Enver Hysa. Falënderojmë recenzentët e këtij vëllimi prof. dr. Mehmet Çeliku, as. prof. losif Kole si edhe të gjithë kolegët që kanë marrë pjesë në diskutimin e tij, për vërejtjet dhe sugjerimet e tyre të vlefshme.

PASQYRAELËNDËS

PARATHËNIE ............................................................................... 5 PASQYRA E LËNDËS ............................................................... 7 K R EUIN JOHURITË PËRGJITHSHME (1.1.1 -1.1.5) 1.1.1. Objekti i morfologjisë. .............................. :............................... 29 1.1.2. Lidhjet e morfologjisë me sintaksën dhe fonetikën.......................... 30 1.1.3. Kuptimet gramatikore dhe format gramatikore. ................. 31 A. Format gramatikore sintetike..............................................................32 B. Format gramatikore analitike..............................................................33 1.1.4. Pjesët e ligjëratës................................................................................... 36 1.1.5. Lokucionet. 39 KREU II STRUKTURA MORFOLOGJIKE E FJALËS DHE TEPAT E FJALËFORMIMIT (2.1.1-2.1.16) 2.1.1. Fjala dhe morfema. 43 2.1.2. Llojet e morfemave. 46 Morfema rrënjore ...............................................................................46 Morfemat ndajshtesore 47 Parashtesa ........................................................................................... 47 Prapashtesa 47 Mbaresa ........................................................................................... 47 Nyjat ........................................................................................... 48 2.1.3. Identifikimi i morfemave. 49 2.1.4. Temat e fjalës. . 50 Temat e parme ...............................................................................51 Temat jo të parme ...............................................................................51 Tema fjalëformuese ...............................................................................51

8

PASQYRA &LËNDËS

2.1.5. Analizamorfemore dhe analiza fjalëformuese....................................53 2.1.6. Tipat e fjalëve nga pikëpamja e përbërjes strukturore ............... 54 .............................................................................. 55 1) Fjalë të thjeshta 2) Fjalë të përbëra .............................................................................. 55 2.1.7. Tipat e ljalëve nga pikëpamja e fjalëformimit.................................... 55 Fjalë të parme ose të pamotivueshme ............................................... 55 ............................................... 55 Fjalë jo të parme ose të motivueshme Formanti fjalëformues.............................................................................. 55 2.1.8. Shndërrimiinjëmorfemetrajtëformuesenëmorfemëfjalëformuese... 56 2.1.9. Ndryshime në strukturën e fjalës........................................................57 a) Thjeshtimi............................................................................................. 57 b) Rizbërthimi......................................................................................... 58 2.1.10. Mënyrat dhe tipat e fjalëformimit.................................................... 58 Klasa Çalëformuese .............................................................................. 58 Tipi ijalëformues .............................................................................. 58 .................................... -.........................................61 2.1.11. Prejardhja. ............................................................... 61 a) Prejardhja parashtesore ...............................................................63 b) Prejardhja prapashtesore Prapashtesimi parësor ............................................................... 66 Prapashtesimi dytësor ............................................................... 66 Prejardhja prapavajtëse ...............................................................67 c) Prejardhja parashteso-prapashtesore ............................................... 67 ç) Prejardhja pa ndajshtesë ...............................................................68 2.1.12. Nyjëzimi................................................................................................69 2.1.13. Kompozimi (përbërja)........................................................................ 70 A. Kompozitat këpujore 71 B. Kompozitat përcaktore ...............................................................72 Kompozita pa takim ...............................................................73 Sindajshtesat (afiksoidet) 73 C. Shkurtesat................................................................ :...........................74 1. Tipi rrokjesor 74 2. Tipi nistor .............................................................................. 74 a) Nëntipi nistor-shkronjor ................................................74 b) Nëntipi nistor-tingullor ............................................... 75 c) Nëntipi i përzier (shkronjor-tingullor ose tingullor- shkronjor) ................................................75 2.1.14. P ë rn g jitja .......................................................................................... 75 2.1.15. Konversioni....................................................................................... 77 1. Pjesë të pandryshueshme të ligjëratës ............................................... 77 2. Pjesë të ndryshueshme të ligjëratës ................................................77 2.1.16. Mënyrat e përziera. 78

PASQYRA ELËNDËS

9

a) Përngjitje dhe prapashtesim ............................................................... 78 b) Kompozim dhe prapashtesim..............................................................79 c) Nyjëzim dhe prapashtesim ............................................................... 79 ç) Nyjëzim dhe parashteso-prapashtesim ................................................79 d) Nyjëzim dhe pëmgjitje........................................................................... 79 dh) Nyjëzim dhe përngjitje e prapashtesim................................................79 KREU III EMRI (3.1.1 -3.8.10) 3.1.1. Njohuri të përgjithshme....................................................................... 81 3.1.2. Grupet leksiko-gramatikore të emrave............................................. 82 1. Em ra të përgjithshëm dhe të përveçëm. ............'................... 82 2. Em ra konkretë dhe abstraktë. .............................................. 84 3. Em rat përmbledhës. ............................................................. 85 4. Em rat e lëndës....................................................................................8 7 3.2. KATEGORIA E GJINISË ...............................................................88 3.2.1. Njohuri tëpërgjithshm e.......................................................................88 3.2.2. Klasifikimii emrave në gjini. 89 ................................ 91 3.2.3. Dallimi i gjinisë tek em rat e frymorëve. 3.2.4. Em rat e dygjinishëm (ambigjenë).......................................................92 3.2.5. Em rat asnjanës në gjuhën e sotme letrare......................................... 93 ............................................................94 3.3. KATEGORIA E NUMRIT 3.3.1. N johuritëpërgjithshm e...................................................................... 94 3.3.2. Ndërtimi i formave gramatikore të num rit shumës...........................96 ..................................96 1. Emra që nuk e ndryshojnë temën nëshumës 2. Emra me temë të veçantë në shumës (me prapashtesat e, a, ë, nj, enj, inj, ër, ra) ...............................................................96 3. Emra me ndërrime tingujsh ...........................................................102 A. Shumësi me qiellzorëzimin e bashkëtingëlloreve prapagjuhore k dhe g në q dhe gj.................................................102 a) Vetëm me qiellzorëzim të bashkëtingëllores fundore ........................................................................... 102 b) Me qiellzorëzim të bashkëtingëllores fundore k në q e g në gj dhe me prapashtesën e .............................. 102 c) Me qiellzorëzim të bashkëtingëllores, me ndërrim të zanores së temës dhe me prapashtesën e njëkohësisht 102 B. Shumësi me qiellzorëzim të bashkëtingëlloreve //e rn ë j. a) Vetëm me qiellzorëzim të bashkëtingëllores ............... 103 b) Me qiellzorëzim të bashkëtingëllores dhe me ndërrim të zanores ............................................................. 103

11

PASQYRA A LËNDËS

PASQYRA E L Ë N D P .S

c) Me qiellzorëzim të bashkëtingëllores dhe me prapashtesën e njëkohësisht (me ose pa ndërrim të zanores)..103 C. Shumësi me ndërrime të tjera tingujsh.......................................... 103 3.3.3. Em rat që përdoren vetëm në njëjës................................................. 104 3.3.4. Em rat që përdoren vetëm në shumës.............................................. 104 3.4. KATEGORIA E RASËS ............................................................ 105 3.4.1. Njohuri të përgjithshme.................................................................... 105 3.4.2. Kuptimet kryesore të rasave. ............................................. 107 Rasa emërore.......................................................................................... 108 108 Rasa gjinore ............................................................................ Rasa dhanore...........................................................................................109 Rasa kallëzore...........................................................................................110 Rasarrjedhore..........................................................................................110 3.5. TIPAT E LAKIMIT ............................................................. 111 3.5.1. Klasifikimi i emrave sipas tipit të lakimit........................................ 111 3.5.2. Lakimi i parë. ............................................................................ 113 3.5.3. Lakimi i dytë. ............................................................................ 1 1 5 3.5.4. Lakimi i tretë. ........................................................................... 115 3.5.5. Lakimi i k atërt.....................................................................; ............117 3.5.6. Lakimi i emrave në numrin shumës................................................. 118 3.6. KATEGORIA E SHQUARSISË DHE E PASHQUARSISË 120 3.6. Njohuri të përgjithshme. .............................................................120 3.7. PËRDORIMET KRYESORE TË TRAJTËS SË SHQUAR E TË TRAJTËS SË PASHQUAR............................................................................121 3.7.1. Rastet e shquarsisë............................................................................. 121 3.7.2. Shquarsia tek em rat e përveçëm. ........... 125 3.7.3. Trajta e shquar me kuptim për-gji-thë-sues....................................126 3.7.4. Kuptimi dhe përdorimi i trajtës së pashquar..................................127 3.7.5. Njëjtësimi formal i gjinores dhe dhanores së shquar me gjinoren dhe dhanoren e pashquar në numrin shumës. ............... 131 3.8. FORMIMI I EMRAVE....................................................................... 132 3.8.1. M ënyrat fjalëformuese.....................................................................132 3.8.2. Formimi prapashtesor.................................................................... 133 1.Emrat e përgjithshëm të vetave......................................................... 133 a) Me prapashtesën (ë)s.................................................... . 133 b) Me prapashtesat ar, tar ( atar), or, tor ( ator), ak, as, an(jan), it, iot ..............................................134 c) Me prapashtesa të reja të burimit të huaj, si: ist, ik, ant, ent, ier ( er) ............................................................ 135 2. Emrat e sendeve me pn>r- *.sinesai i (s)e, o r a r ( e ) , esë, je, ishte, urina, (ë)sirë, aç(e), ashke, aç, e ............... 136

3. Emrat e përgjithshëm të vendeve me prapashtesat ishte/ishtë, ore, tore, inë, (ë)tirë, (ë)sirë, ajë/najë,i ............... 137 4. Emrat abstraktë ............................................................................ 138 a) Prapashtesat i, (ë)si, (ë)ri, (ë)sirë ...............................139 b) Prapashtesat im, je, psr atë, imë, më................................ 140 c) Prapashtesat e huaja llëk, izëra, azh, urë................................143 5.Emra të prejardhur me prapashtesa zvogëlimi, përkëdheljeje, përbuzjeje etj.: th e z, ush, ushkë, icë. ikë, içkë, ko, çe, ac, acak, acuk, alaq, aluq. alec. aman, arash, avec ............................................................................. 143 3.8.3. Form im i p arash teso r...................................................................... 145 Parashtesa mos ...................................................................................... 145 Parashtesa p a ........................................................................................... 145 Parashtesatpara, prapa, kundër, sipër, prcinë, p a s .............................. 145 Parashtesat nën, m bi, p ë r, ndaj , p rej..................................................... 145 Parashtesa stër ................................................................................... 145 Parashtesat e huaja ultra , a , a n ti, super............................................. 145 Siparashtesat auto , p o li, bio, gjeo............................................................145 3.8.4. Formimi parashteso-prapashtesor.................................................... 146 3.8.5. Formimi pa ndajshtesa.....................................................................146 3.8.6. Formimi me konversion................................................................... 146 1. Em ra v etash ....................................................................................146 2. Emra nocionesh abstrakte të gjinisë femërore................................. 147 3. Emra nocionesh abstrakte të gjinisë asnjanëse..................................... 147 4. Emra femërorë pluralia tantum......................................................... 147 3.8.7. Formimi me nyjëzim........................................................................... 147 3.8.8. Em rat e përbërë (kompozitat)..........................................................147 Kompozitat e mirëfillta ..............................................................147 Kompozitat këpujore............................................. 148 Kompozitat përcaktore ..............................................................148 1. Fjalë të përbëra nga temat e dy emrave................................................... 148 a) Emër + emër prejfoljor ivepruesit..........................................148 b) Emër + emër prejfoljor veprimi........................................... 148 c) Emër + emër çfarëdo......................... 149 2. Fjalë të përbëra nga një ndajfolje dhe një emër................................. 149 3. Fjalë të përbëra nga një përemër ose numëror dhe një emër, më të shumtën e rasteve me prejardhje foljore...................150 4. Kompozita të formuara nga një emër dhe një mbiemër..................... 150 5. Kompozita të formuara nga një folje dhe një emër.............................150 Tipi i përzier kompozim + ndajshtesirn..............................................151 3.8.9. Em rat e përbërë të shkurtuar (shkurtesat)........................................... 15 i

10

13

PASQYRA ELËNDËS

PASQYRA ELENDËS

Emra të shkurtuar të tipit shkronjor............................................................151 Emra të shkurtuar të tipit tingullor............................................................ 151 Emra të shkurtuar të tipit të përzier, shkronjor-tingullor ose tingullor-shkronjor............................................................................ 152 3.8.10. Em rat e përngjitur........................................................................ 152

1.b. Mbiemër i nyjshëm “i pashquar” + emër i pashquar............................ 170 2.a. Emër i shquar + mbiemër i nyjshëm.............................................. 170 2.b. Mbiemër i nyjshëm “i shquar” + emëri pashquar............................... 170 4.5. KATEGORIA E SHKALLËS....................................................................172 4.5.1. Njohuri të përgjithshme......................................................................172 4.5.2. Shkalia pohore....................................................................................... 173 4.5.3. Shkalla krahasore.................................................................................. 173 a) Shkalla krahasore e barazisë...................................................................174 b) Shkalla krahasore e sipërisë relative....................................................... 175 c) Shkalla krahasore e sipërisë absolute..................................................177 ç) Shkalla krahasore e ultësisë................................................................... 178 4.5.4. Shkalla sipërore......................................................................................178 4.6. EMËRZIMI I MBIEMRIT..................................................................... 181 4.7. FORMIMII MBIEMRAVE.....................................................................184 4.7.1. Njohuri të përgjithshme......................................................................184 1. Mbiemra të parmë................................................................................. 184 2. Mbiemra të prejardhur.......................................................................184 4.7.2. Formimi parashtesor i mbiemrave....................................................... 184 Parashtesat pa dhe jo ............................................................................... 185 Parashtesa m o s .........................................................................................185 Parashtesa a ............................................................................................ 185 Parashtesa anti ..................................................................................... 185 Parashtesa para ,pas e prapa................................................................... 185 Parashtesa pro ........................................................................................186 Parashtesa kundër...................................................................................... 186 Parashtesa stër........................................................................................... 186 Parashtesa ultra.........................................................................................186 Parashtesamih........................................................................................... 186 Parashtesa ndër................................................................... 186 Parashtesa p ë r ...........................................................................................186 Parashtesa bashkë......................................................................................186 Parashtesa nën ........................................................................................186 Parashtesa pan ....................................................................................... 186 Parashtesa tej............................................................................................ 186 Parashtesat sapo , porsa , prej ..............................................................187 Parashtesat ç (sh , z h ) .............................................................................187 Parashtesatan ,i (in ,im )..........................................................................187 Parashtesa super ................................................................................... 187 Parashtesat la rt, poshtë , sipër ............ ;................................................187 Siparashtesat drejt, gjithë, gjysmë Jashtë ,p lo t, shumë, vetë................ 187 Siparashtesat e huajafilo , gjeo, hidro,mono, p o li, pseudo..................... 187

12

KREU IV MBEEMRI (4.1.1- 4.7.8) 4.1.1. Njohuri të përgjithshme..................................................................... 153 4.1.2. Klasifikimi 1 mbiemrave..................................................................... 155 1. Klasifikimi kuptimor.........................................................................155 Mbiemrat cilësorë......................................................................... 155 Mbiemrat marrëdhëniorë...............................................................156 2. Veçoritë morfologjike të mbiemrave cilësorë dhe m arrëd hëniorë......................................................................................157 3. Klasifikimi morfologjik..................................................................... 158 Mbiemra të nyjshëm.................................................................... 158 Mbiemra të panyjshëm.................................................................. 159 KATEGORITË GRAMATIKORE TË MBIEMRAVE 4.2. KATEGORIA E GJINISË..................................................................... 160 4.2.1. Njohuri të përgjithshme..................................................................... 160 4.2.2. Formimi I gjinisë femërore të mbiemrave të nyjshëm........................ 161 4.2.3.Formimi i gjinisë femërore të mbiemrave të panyjshëm. 161 4.3. KATEGORIA E NUMRIT.................................................................... 163 4.3.1. Njohuri të përgjithshme....................................................................163 4.3.2. Formimi I num rit shumës të mbiemrave të nyjshëm të gjinisë m ashkullore.........................................................................163 4 .3.3 . Form im i i n u m rit shum ës të m biem rave të panyjshëm të gjinisë m ashkullore......................................................................... 164 4 .3 .4 . F o rm im i i n u m rit shum ës të m biem rave të nyjshëm të gjinisë femërore............................................................................. 165 4.3.5. Formimi i num rit shumës të mbiemrave të panyjshëm të gjinisë fem ërore...............................................................................165 4.4. KATEGORIA E RASËS...................................................................... 167 4.4.1. Njohuri të përgjithshme..................................................................... 167 4.4.2. Gjinia m ashkullore......................................................................... 168 1,a. Emër i pashquar + mbiemër i nyjshëm.............................................. 168 1.b. Mbiemër i nyjshëm “i pashquar” + emëri pashquar...................168 2.a. Emër i shquar + mbiemër i nyjshëm.............................................. 169 2,b. Mbiemër i nyjshëm “i shquar” + emër i pashquar.............................. 169 4.4.3. G jinia fem ëro re.............................................................................. 170 l.a. Emër i pashquar + mbiemër i nyjsiiëm.............................................. 170

14

PA-SQYRA ELËNDËS

4.7.3. Formimi prapashtesor i mbiemrave.................................................... 187 Prapashtesa (ë)s..................................................................................... 188 Prapashtesa (ë)sh................................................................................... 189 Prapashtesa ar........................................................................................ 189 Prapashtesa tar......................................................................................... 189 Prapashtesa or.......................................................................................... 189 Prapashtesat (ë)sor, (ë)ror....................................................................190 Prapashtesa tor.......................................................................................190 Prapashtesa ac..........................................................................................190 Prapashtesa anik....................................................................................... 190 Prapashtesa an..........................................................................................191 Prapashtesa ak.......................................................................................... 191 Prapashtesat acak, arak,alak, atak, anjak.......................................... 191 Prapashtesat ik, al, ual e iv..................................................................191 Prapashtesat ian, osh............................................................................... 192 Prapashtesa nor........................................................................................ 192 Prapashtesat uk, ush...............................................................................192 Prapashtesat esk, oz..................................................................................192 Prapashtesa in......................................................................................... 192 Prapashtesa m........................................................................................... 192 Prapashtesa e............................................................................................ 192 4.7.4. Formimi i mbiemrave me prapashtesim dhe nyjëzim........................ 192 Nyjëzim 4- prapashtesa shëm...................................................................193 Nyjëzim + prapashtesa ueshëm............................................................. 192 Nyjëzim + prapashtesa (ë)t(ë).................................................................194 Nyjëzim + prapashtesa (ë)m(ë)............................................................. 195 Nyjëzim + prapashtesa ë.................................................................... 195 4.7.5. Formimi i mbiemrave me nyj ëzim....................................................... 195 4.7.6. Formlmi i mbiemrave me nyjëzim, parashtesim e prapashtesim njëherazi..........................................................................197 4.7.7. Formimi i mbiemrave me konversion.................................................. 197 4.7.8. M biem ra të p ërb ërë.......................................................................197 1. Mbiemra të përbërë me Mdhje bashkërenditëse............................197 2. Mbiemra të përbërë me lidhje nënrenditëse................................198 a) Mbiemra të përbërë nga dy tema emërore........................ 198 b) Mbiemra të përbërë nga një temë emërore dhe një temë m biem ërore................................................................................ 199 c) Mbiemra të përbërë nga dy tema mbiemërore.....................200 ç) Mbiemra të përbërë nga një temë ndajfoljore dhe një emër ose anasjelltas.............................................................. 200

PASQYRA ELËNDËS

15

d) Mbiemra të përbërë nga një numëror (a përemër i pacaktuar që tregon sasi) dhe një mbiemër................................ 200 dh) Mbiemra të përbërë nga një temë pjesoreje dhe një temë ndajfoljore..........................................................................201 KREU V NUMËRORI (5.1.1 - 5.2) 5.1.1. Njohuri të përgjithshme.................................................................... 203 5.1.2. Numërorët e mirëfilltë...................................................................... 204 5.1.3. Veçoritëstrukturore emorfologjike tënum ërorëve.........................206 5.2. T hyesat................................................................................................ 211 KREU VIPËREM RI (6.1.1 - 6.8.2) 6.1.1. Njohuri të përgjithshme.......................................................................215 6.1.2. Klasifikimi i përemrave........................................................................219 Përemrat-emra.........................................................................................219 Përemrat-mbiemra................................................................................... 220 Përemrat-numërorë................................................................................. 220 6.2. PËREMRI VETOR.............................................................................220 6.2.1. Njohuri të përgjithshme..................................................................... 220 6.2.2. Lakimi i përemrave vetorë................................................................... 222 Pasqyra e lakimit të përemrave vetorë...................................................222 6.2.3. Bashkimet e trajtave të shkurtra....................................................224 Pasqyra e trajtave të shkurtra të bashkuara.................................................224 6.2.4. Vendi i trajtave të shkurtra................................................................225 6.2.5. Përdorimet e trajtave të shkurtra....................................................226 6.3. PËREMRI VETVETOR........................................................................228 6.4. PËREMRI DËFTOR.............................................................................229 6.4.1. Njohuri të përgjithshm e................................................................. 229 6.4.2. Përemrat dëftorëky, ai..........................................................................231 Pasqyra e lakimit të përemrit dëftor ky.................................................. 231 6.4.3. Përemrat dëftorë i këtittë, iatittë, i tillë................................................. 231 6.5. PËREMRI PRONOR........................................................................... 232 6.5.1. Njohuri të përgjithshme.......................................................................232 6.5.2. Kategoritë gramatikore të përemrave pronorë............................. 234 1. Kategoria e vetës........................................................................... 234 2. Kategoria e gjinisë , ............................................................235 3. Kategoria e numrit...........................................................................237 4. Kategoria e rasës............................................................................. 239 6.5.3. Lakimi i përemrave pronorë.......................................................... 239 a) Në bashkëvajtje me emra të shquar çfarëdo............................239 Veta e parë................................................................................ 239

16

PASQYRA ELËNPËS

Veta e d y të.......................................................................................... 240 b) Në bashkëvajtje me emra farefisnie..................................................240 Veta e p a rë ..........................................................................................240 Veta e d y të......................................................................................... 240 6.5.4. Emërzimi i përemrave pronorë................................................... 241 6.6. PËREMRI PYETËS............................................................................ 243 a) Përemri pyetës kush............................................................................ 243 b) Përemri pyetës cili............................................................................. 244 c) Përemri pyetës ç............................................................................... 244 ç) Përemri pyetës çfarë.............................................................................244 d) Përemri pyetës sa.............................................................................. 245 dh) Përemri pyetës i sati........................................................................... 245 e) Përemri pyetës se.............................................................................. 246 6.7. PËREMRI LIDHOR...............................................................................245 1. Përemra lidhorë të caktuar.....................................................................246 a) Përemri që............................................................................................246 b) Përemri i cili .............................................................................247 c) Përemri çka........................................................................................... 248 ç) Lokucioni përemëror gjëqë.................................................................248 2. Përemra lidhorë të pacaktuar............................................................. 248 a) Përemri kush.....................................................................................248 b) Përemri cili...................................................................................... 248 c) Përemri ç ......................................................................................... 248 ç) Përemri sa ........................................................................................... 248 6.8. PËREMRIIPACAKTUAR.......................................................................249 6.8.1. Njohuri tëpërgjithshme....................................................................... 249 6.8.2. Klasifikimi i përemrave të pacaktuar..................................................251 1. Përemrat e pacaktuar që tregojnë një frymor a një send në mënyrë të pacaktuar ...................................................................... 251 a) Përemra të pacaktuar që tregojnë ose përjashtojnë vetëm frymorë në mënyrë të pacaktuar: kush, dikush, sekush, ndokush, njeri, askush,asnjeri.......................................251 b) Përemra të pacaktuar që tregojnë ose përjashtojnë vetëm sende në mënyrë të pacaktuar: diçka, diç, seç, gjë, gjëkafshë, gjësendi, asgjë, hiçgjë, hiçmosgjë, kurrgjë, asgjësendi, asgjëkafshë.............................................. 252 c) Përemra të pacaktuar që tregojnë edhe frymorë edhe sende në mënyrë të pacaktuar: një, njëri, ndonjë, ndonjëri, njëfarë........................................................................... 253 ç) Përemra të pacaktuar që tregojnë frymorë a sende të veçuar të një grupi: çdo, secili, gjithsecili, gjithkush,

PASQYRA ELËNDËS

17

kushdo, cilido..............................................................................253 d) Përemra të pacaktuar që tregojnë një frymor a send të njëllojtë a të ndrys'hëm nga ai që është përmendur më parë: tjetër, tjetërkush................................................................... 254 dh) Përemra të pacaktuar që tregojnë frymorë ose sende ndërmjet të cilëve vendosen marrëdhënie të ndërsjella: • njëri-tjetri, shoku-shoku................................................................255 2. Përemrat e pacaktuar që tregojnë sasi të pacaktuar frymorësh a sendesh..............................................................................256 a) Përemra të pacaktuar që tregojnë sasi të pacaktuar . frymorësh a sendesh: ca, disa, pak, shumë, mjaft, kaq, a q ............................. 256 b) Përemra të pacaktuar që tregojnë tërësi të pacaktuar frymorësh a sendesh: gjithë, tërë, mbarë. .........................257 c) Përemra të pacaktuar që tregojnë lloje të ndryshme: gjithfarë, gjithfarëlloj, lloj-lloj, çfarëdo................................257 KREU VIIFOLJA (7.1 - 7.22.8) 7.1. Njohuri të përgjithshxne. .................................................................259 7.2. KLASIFIKIMII FOLJEVE SIPAS FUNKSIONIT DHE KUPTIMIT.......................................................................................... 260 7.2.1. Foljet ndihmëse......................................................................................260 7.2.2. Foljet gjysmëndihmëse.......................................................................... 261 1. Folja këpujore................................................................................... 261 2. Foljet me vlerë modale...........................................................................261 3. Foljet që shprehin mënyrën e veprimit............................................. 264 a) Për të shenjuar fillimin e një veprimi....................................... 264 b) Për të shenjuar vazhdimin e një veprimi.............................265 c) Për të shprehur rritjen progresive të një veprimi.......................265 ç) Për të shprehur mbarimin e një veprimi.............................265 7.2.3. Foljetkalimtaredhejokalimtare......................................................... 265 Foljet kalimtare..................................................................................... 265 . Foljet jokalimtare..................................................................................266 7.3. KATEGORITË GRAMATIKORE TË FOLJES.:............. 267 7.3.1. Kategoria gramatikore e v etës..................................................... 267 7.3.2. Foljet njëvetore........................ ..................."..................................... 268 7.3.3. Foljet pavetore.................................................................................. 268 7.3.4. Kategoria gramatikore e niunrit.........................-........................... 269 7.3.5. Kategoria gramatikore e diatezës.................................................. 270 Diateza veprore ............................................................................ 270 Diateza pësore.......................................................................................270

18

PASQYRA ELËNDËS

Diateza vetvetore...................................................................................271 Diateza vetvetore e mirëfiiltë............................................................... 271 Diateza vetvetore e ndërsjellë (reciproke)............................................. 271 ■ Diatezën mesore....................................................................................271 7.3.6. Kategoria gramatikore e mënyrës.................................................... 272 7.3.7. Kategoria gramatikore e kohës....................................................... 273 7.4. ZGJEDHIMIIFOUEVE.......................................................................276 7.4.1. Njohuri të përgjithshme................................................................... 276 Format sintetike të foljes.. ......................................................................276 Format analitike të foljes...........................................................................277 1.4.2: Temat e foljes.................................................................................. 277 7.4.3. Klasiflkimi i foljeve në zgjedhime '......................... :.............. 278 1. Zgjedhimi 1...................................................................................... 279 • Klasal......................... 279 Nënklasa 1..................................................................................279 Nënklasa 2 ..................................................................................280 Klasa II...................................................................................... 280 Nënklasa 1..................................................................................280 Nënklasa 2 ..................................................................................281 2. Zgjedhimi II.............................. ,......................................................281 Klasa 1........................................................................................281 Klasa II...................................................................................... 281 281 Nënklasa 1............................................................... Nënkiasa 2 ..................................................................................282 Nënklasa 3..................................................................................283 3. Zgjedhimi III....................................................................................283 Klasa 1........................................................................................283 Klasa II...................................................................................... 283 Klasa III..................................................................................... 284 4. Foljet e parregullta................................. ....284 • a) Foljet e parregullta supletive................................................. 284 .284 b) Foljet e parregullta josupletive................... 7.4.4. Format eshtjelluara dhe të pashtjelluara të foljes ;....................285 ZGJEDHIMI VEPROR FORMAT E SHTJELLUARA 7.5. FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS DËFTORE................. 285 7.5:1. Koha e tashm e............... : .............................................. 285 7.5.2. Koha e shkuam ............................................'........................ 287 . 1. E pakryera........................................................................................287 2. E kryera e thjeshtë.............................................................................. 288 3. E kryera................................................... : ............. 289

PASQYRA E LËNDËS

19

4. Më se e kryera..................................................................................289 ’ 5. E kryera e tejshkuar..............................................................................290 7.5.3. Koha e ardhm e............................................................................... 290 1. E ardhmja.........................................................................................290 2. E ardhmja e përparme.............................................................. 290 3. E ardhmjae së shkuarës........................................................................290 4. E ardhmja e përparme e së shkuarës..................................................... 291 7.6. FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS HABITORE..................... 291 7.6.1. Koha e tashm e.................................................................................. 291 7.6.2. Koha e shk uar..................................................................................292 1. E pakryera........................................................................................ 292 2. E kryera........................................................................................... 292 7.7. Më se e kryera .................................................................................... 292FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS LIDHORE.............................. 293 7.7.1. Koha e tashm e.................................................................................. 293 7.7.2. Koha e shku ar..................................................................................294 1. E pakryera............................................................................................. 294 2. E kryera................................................................................................ 294 3. Më se e kryera...................................................................................... 294 7.8. FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS KUSHTORE ............... 294 7.8.1. Koha e tashme.......................................................................................294 7.8.2. E kry era......................................................................................... .'..295 7.9. FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS DËSHIRORE............... 295 7.9.1. Koha e tashme........................................................................................295 7.9.2. E kryera.............................................................................................. 296 - 7.10. FORMAT GRAMATIKORE TË MËNYRËS URDHËRORE ...................................................................................... 296 7.11. FORMAT E PASHTJELLUARA TË FOLJES..................................... 298 7.11.1. Grupimi i formave të pashtjelluara.................................................298 7.11.2. P je so rja .......................................................................................... 299 Pjesorja me prapashtesën rë/ r........................................................... 300 Pjesorja me prapashtesën ur......................................................... :...300 Pjesorja me prapashtesën ë .............................................................300 Pjesorja me prapashtesën në........................ 300 7.11.3. Format e pashtjelluara të ndërtuara mbi bazën e , pjesores............................................................................................. 301 1. Forma e pashtjelluar mohore (pa larë)...................................................301 2. Përcjellorja........................................................................................301 7.11.4. Format e pashtjelluara të ndërtuara mbi bazën e emrit prejfoljor asnjanës.................................................... 301 7.12. ZGJEDHIMIJOVEPROR....................................................................... 301

20

21

PASQYRA ELËNDËS

PASQYRA ELËNDËS

7.12.1. Format foljore të zgjedhimit jovepror të ndërtuara me anë mbaresash.............................................................................. 302 1. Format e kohës së tashme.................................................................302 2. Format e kohës së pakryer..............................................................303 7.12.2. Format foljore të zgjedhimit jovepror të ndërtuara me pjesëzën u ............................................................................... 303 1. E kryera e thjeshtë.............................................................................. 303 2. Format e tjera foljore të zgjedhimit jovepror të ndërtuara me pjesëzën u................... 304 a) E tashmja dhe e pakryera e mënyrës habitore..........................304 b) E tashmja e mënyrës dëshirore.............................................. 304 c) Format e mënyrës urdhërore..............................................304 ç) Format e pashtjelluara.......................................................... 304 d) Format e së ardhmes dhe të së ardhmes të së shkuarës (përkatësisht të kushtores së tashme)..................................... .305 7.12.3. Formaf foljore të zgjedhimit jovepror të ndërtuara me anë të foljes ndihmëse jarn ............................................... 305 1. E kryera, më se e kryera, e kryera e tejshkuar, e ardhmja e përparme dhe e, ardhmja e përparme e së shkuarës të mënyrës dëftore.............................................................................305 2. E kryera dhe më se e kryera e habitores......................................... 305 3. E kryera dhe më se e kryera e lidhores........................................... 305 4. E kryera e mënyrës dëshirore........................................................... 305 5. E kryera e formës së pashtjelluar mohore dhe e përcjellores.............................................................................................. 305 KUPTIMET KRYESORE TË FORMAVE GRAMATIKORE TË FOLJES 7.13. MËNYRA DËFTORE............................................................................ 306 7.13.1. Kuptimi i mënyrës dëftore..................................................................306 7.13.2. Koha e tashme................................................................................ 306 7.13.3. Koha e shkuar................................................................................ 308 1. E pakryera........................................................................................308 2. E kryera e thjeshtë.............................................................................. 310 3. E kryera........................................................................................... 312 4. Më se e kryera................................................................................. 314 5. E kryera e tejshkuar..............................................................................315 7.13.4. Koha e ardhm e................ 316 1. E ardhmja.........................................................................................316 2. E ardhmja e përparme........................................................................... 316 3. E ardhmjae së shkuarës.................... 317 7.14. MËNYRA HABITORE...........................................................................318 7.14.1. Kuptimi i mënyrës habitore.............................................................318

7.14.2. Koha e tashny:.................................................................................319 7.14.3. Koha e shkuar................................................................................. 319 1. E pakryera....................................................................................... 319 2. E kryera...........................................................................................320 3. Më se e kryera.............................................. '.................................. 320 7.15. MËNYRA LIDHORE............................................................................. 320 7.15.1. Kuptimii mënyrës lidhore.................................................................. 320 7.15.2. Koha e tashm e.................................................................................321 7.15.3. Koha e shkuar................................................................................. 323 1. E pakryera....................................................................................... 323 2. E kryera...........................................................................................325 3. Më se e kryera.................................................................................. 326 7.16. MËNYRA KUSHTORE.......................................................................... 327 7.16.1. Kuptimi i mënyrës kushtore...............................................................327 7.16.2. Koha e tashm e.................................................................................328 7.16.3. E k ry e ra ......................................................................................... 328 7.17. MËNYRA DËSHIRORE..........................................................................329 7.17.1. Kuptimi i mënyrës dëshirore.............................................................. 329 7.17.2. Koha e tashm e.................................................................................329 7.17.3. E k ry e ra ......................................................................................... 329 7.18. MËNYRA URDHËRORE....................................................................... 330 7.18.1. Kuptimi imënyrës urdhërore............................................................. 330 7.18.2. Përdorimet kryesore të urdhërores.................................................... 330 KUPTIMET DHE PËRDORIMET KRYESORE TË FORMAVE TË PASHTJELLUARA TË FOLJEVE 7.19. Pjesorja.................................................................................................331 7.20. FO.RMAT E PASHTJELLUARA TË NDËRTUARA MBI BAZËN E PJESORES............................................................................. 333 7.20.1. Tipare të përgjithshme........................................................................333 7.20.2. Forma e pashtjelluar e tipit pa larë................................................334 1. Me funksionin e përcaktorit kallëzuesor...........................................335 2. Me funksionin e rrethanorit të kohës...................;........................... 335 3. Me funksionin e rrethanorit të mënyrës...............................................335 4. Me funksionin e rrethanorit të kushtit................................................... 336 5. Për të shprehur mungesën e një veprimi dytësor............................. 336 7.20.3. P ërcjellorja......................................................................................336 1. Me funksion mënyror............................................................................337 2. Me funksion kohor..............................................................................337 3. Me funksion shkakor.............................................................................337 4. Me funksion kushtor............................................................................. 337 5. Me funksionine përcaktorit kallëzuesor................................................ 337

23

PASQYRA ELËNDËS

PASQYRA ELËNDËS

6. Për të shprehur një veprim dytësor.....................................................337 7.21. PORMAT E PASHTJELLUARA TË TIPIX PËR TËLARË DHE ME.TË LARË.............................................................................337 7.21.1. Tipare të përbashkëta..........................................................................337 1. Humbja e veçorive morfologjike emërore dhe marrja e veçorive morfologjike foljore............................................................ 338 2. Humbja e veçorive sintaksore emërore dhe marrja e tipareve sintaksore foljore................................................................ 338 7.21.2. Forma e pashtjelluar e tipitpërt'ëlarë.............................................. 339 1. Me funksion qëllimor........................................................................... 339 2. Me funksion përcaktor...........................................................................340 3. Me funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës...........................340 4. Në ndërtime të tipit për të njohur, e njoh....................................... 340 . 5. Në ndërtime me funksion kryefjalor.......................................................340 6. Në ndërtime me funksion krahasor................................................ 340 7. Si pjesë përbërëse e kohës së ardhme të dëftores dhe e së tashmes së kushtores.............................................................................341 8. Në ndërtime me funksion kundrinor...............................................341 7.21.3. Formaepashtjelluar e tipitmetëlarë.................................................341 1. Një veprim i caktuar, që është kryer në të shkuarën, ose që pritet të kryhet në të ardhmen...................................................... 341 2. Një veprim që është përsëritur në të shkuarën, ose që pritet të përsëritet në të ardhmen.............................................................. 341 7.22. FORMIMIIFOUEVE........................................................................... 342 7.22.1. Njohuri të përgjithshme.................................................................342 Folje të parme............................... 342 Folje jo të parme.................................................................................. 343 7.22.2. Fo|jet e prejardhura........................................................................... 343 7.22.3. Formimiprapashtesor........................................................................ 344 1. Prapashtesat e foljeve të prejardhura të zgjedhimit 1.............................. 344 a) Prapashtesa o .......................................................................... 344 b) Prapashtesa (ë)ro.....................................................................345 c) Prapashtesa (ë)so.....................................................................345 ç) Prapashtesa (ë)to......................................................................345 d) Prapashtesa (ë)zo.....................................................................346 dh) Prapashtesa llo ...................................................................... 346 2. Prapashtesat e foljeve të prejardhura të zgjedhimit II..............................347 a) Prapashtesa os.......................................................................... 347 b) Prapashtesa s/is....................................................................... 347 c) Prapashtesa it........................................................................... 348 7.22.4. Formimi parashtesor..........................................................................348

a) Parashtesa p ë r...........................................................................348 b) Parashtesa sh (ç ,z h ) .......................................................... 350 c) Parashtesaz/s...........................................................................351 ç) Parashtesa n /m .........................................................................351 d) Parashtesat mbi ,nën.................................................................352 e) Parashtesa ndër ....................................................................... 352 ë) Parashtesa r i ........................................................................... 352 f) Parashtesas/ër...........................................................................352 7.22.5. Formimet meparashtesa eprapashtesanjëherazi.............................353 1. Folje të tipitpër + temë fjalëformuese + prapashtesë.......................... 353 a) Për + temë emërore + o ........................................................353 b) Për + temë emërore (përemërore ose mbiemërore) + so 353 2. Folje të tipit sh (zh) + temë fjalëformuese + prapashtesë......................................................................................... 353 a) Sh + temë emërore + (ë)zo................................................. ...353 b) Sh /ç + temë emërore + s o / o ............................................... 354 c) Zh + temë emërore + o / (ë)so.............................................354 3. Folje të tipit z + temë mbiemërore + o ......................................... 354 Folje të tjera të formuara njëherazi me parashtesa e prapashtesa 354 7.22.6. Foije të formuara pa asnjë ndajshtesë:................. '.............. 354 7.22.7. Folje të përbëra......................... '....................354 7.22.8. Foye të pëm gjitura...............;..................................;......................... 355 KREU VIII NDAJFOLJA (8.1 - 8.4.3) 8.1. Njohuri të përgjithshme..........................................................................;357 8.2.1. KLASIFIKIMI I NDAJFOLJEVE.................................................... 359 8.2.2. NDAJFOUET PËRCAKTORE............................................................ 360 1. Ndajfoljet e mënyrës............................................................................. 360 2. Ndajfoljet e sasisë..............................................................................362 8.2.3. NDAJFOLJET RRETHANORE....................................................... 362 1. Ndajfoljet e kohës...............................................................................362 2. Ndajfoljet e vendit...............................................................................364 3. Ndajfoljet e shkakut.............................................................................. 365 8.3. SHKALLËTE NDAJFOUEVE.............................................................. 366 8.3.1. Njohuri të përgjithshme...................................................................366 8.3.2. Shkalla krahasore...............................................................................368 1. Shkalla krahasore e barazisë........................................... 368 2. Shkalla krahasore e pabarazisë............................................................369 a) Shkalla krahasore e sipërisë relative...................................... 369 b) Shkalla krahasore e ultësisë...............................................369 8.3.3. Shkaliasipërore :................................'.................. 369 8.4. FORMIMI I NDAJFOLJEVE........................................................... 370

22

24

PASQYRA ELËNDËS

PASQYRA ELËNDËS

8.4.1. Ndajfolje të parm e..!.......................................................................... 370 8.4.2. Ndajfolje të prejardhura......................................................................370 1. Ndajfolje të formuara me anë të konversionit nga pjesë të tjera të ligjëratës.............................................................................. 371 A) Ndajfoljëzimi i emrave........................................................................ 371 a) Fjalët e tipit motit, sheshit................................................... 371 b) Fjalët e tipit ditën, natën, një ditë, një kohë. .....................371 c) Fjaiët e tipit së afërmi, së bashku.. ...................................... 372 ç) Ndajfoljëzimi në kontekst................. 373 B) Ndajfoljëzimi i foljeve.............................................. 373 2. Ndajfolje të formuara me prapashtesa............................................. 373 a) Prapashtesa (i)sht................................................................. 373 375 b) Prapashtesa as / azi........................ c) Prapashtesa thi..........................................................................375 ç) Prapashtesa shëm................................................................. 375 d) Prapashtesa çe..........................................................................376 dh) Prapashtesa sh........................................................................ 376 3. Ndajfolje të pëmgjitura..................................................... :................... 376 a) Ndajfolje të përngjitura të tipit gjithandej:.......................376 . b) Ndajfolje- të përngjitura të tipit kudo, ngado............................ 376 c) Ndajfolje të përngjitura të tipit asgjëkundi.......................... 377 ç) Ndajfolje të përngjitura të tipit asnjëherë, menjëherë 377 d) Ndajfolje të përngjitura të tipit përballë, përbri j................ 377 dh) Ndajfolje të përngjitura të tipitf y t a f y t . .............................. .377 e) Ndajfolje të përngjitura të tipit dyfish.................................377 ë) Ndajfolje të pëmgjitura të tipave të ndryshëm...........................377 8.4.3. Lokucione ndajfoljore................. 377 1. Lokucione të tipit rreth e rreth, tym e flakë.................................... 378 2. Lokucione të tipit copa-copa, palë-palë....................................... 378 3. Lokucione të tipit dita-ditës............................................................ 378 4. Lokucione të tipit emër + parafjalë+ emër.......................................... 379 a) Tipi emër + për + emër.................................................... 379 b) Tipi emër + më + emër...................................................... 379 c) Tipi emër + pas + emër...................................................379 ç) Tipi nga + emër + në + emër..............................................379 5. Lokucione të tipit për një, më dysh, dy nga dy...........................380 6. Lokucione të tipit ndajfolje + parafjalë + ndajfolje................. 380 7. Lokucione të tipit me të mirë............. 380 8. Lokucione me hir, me ngut,përbukuri.................................................. 380

KREU IX PARAFJALA (9.1 - 9.2.3) 9.1. Njohuri të përgjithshme........................................................................... 381 9.2.1. Klasifikimi i parafjalëve sipas prejardhjes....................................383 1. Parafjalët ndajfoljore...........................................................................384 2. Parafjalët emërore..............................................................................384 a) Parafjalë + emër....................................................................... 385 b) Parafjalë + emër + parafjalë....................................................385 3. Parafjalë foljore................................................................................. 388 9.2.2. Klasifikimi i parafjalëve sipas strukturës morfoiogjike.................388 Parafjalë të thjeshta................................................................................ 388 Parafjalë të përngjitura.............................................................................388 Parafjalë lokucione................................................................................. 388 9.2.3. Klasifikimi i parafjalëve sipas kriterit sintaksor dhe kuptimet kryesore të tyre.................................................................. 388 1. Parafjalët e rasës emërore............................................................... 389 a) Parafjala nga. ...................................................................... 389 b) Parafjala te..............................................................................390 2. Parafjalët e rasës gjinore...................... 390 a) Parafjala me anë, me anën..................................................... 390 b) Parafjala në drejtim...................................j........................... 390 c) Parafjala në sajë.........................................................................390 ç) Parafjala në vend................. 390 d) Parafjalët për arsye dhe për shkak........................................390 3. Parafjalët e rasës kallëzore.............................................................. 391 a) Parafjala në............................................................................. 391 b) Parafjala m e.............................................................................391 c) Parafjala pa............................................................................. 392 ç) Parafjala për.............................................................................392 d) Parafjala m ë................................................. 393 dh) Parafjala mbi...........................................................................393 e) Parafjala nën.............................................................................394 ë) Parafjala ndër............................................ 394 f) Parafjala nëpër...........................................................................394 394 4. Parafjalët e rasës rrjedhore.:...................... a) Parafjala prej................ :....................................................... 394 b) Parafjala ndaj............................................................................395 c) Parafjala për.............................................................................395 ç) Parafjala sipas........................................................................... 395 Parafjalët e tjera me prejardhje emërore................................................ 395

25

26

PASQYRA ELËNDËS

KREU X LIDHËZA (10.1 - 10.2.3) .0.1. Njohuri të përgjithshme........................................................................397 10.2.1. Klasifikimi i lidhëzave sipas prejardhjes...................................399 1. Lidhëza të formuara me konversion nga pjesë të ndryshme të ligjëratës............................................................................................ 399 2. Lidhëza të formuara ngapërngjitja e dy fjalëve të veçanta..................400 3. Lokucione lidhëzore............................................................................. 400 10.2.2. Klasifikimi I lidhëzave sipas struktorës morfologjike....................... 403 Lidhëza të thjeshta.................................................................................403 Lidhëza të përngjitura............................................................................. 403 Lokucione lidhëzore............................................................................... 403 10.2.3. Klasifikimi i lidhëzave sipas funksionit sintaksor.............................404 1. Lidhëza bashkërenditëse........................................................................405 a) Lidhëza këpujore..........................................;............................405 b) Lidhëza veçuese........................................................................ 406 c) Lidhëza kundërshtore................................................................ 406 ç) Lidhëza përmbyllëse................................................................. 406 d) Lidhëza të shkallëzimit..............................................................407 2. Lidhëzat nënrenditëse........................................................................... 407 a) Lidhëzat ftilluese....................................................................... 407 b) Lidhëza vendore........................................................................408 c) Lidhëza kohore......................................................................... 408 ç) Lidhëza shkakore....................................................... 408 d) Lidhëza qëllimore..................................................................... 409 dh) Lidhëza krahasore-mënyrore..................................................409 e) Lidhëza kushtore....................................................................... 409 ë) Lidhëza rrjedhimore..................................................................409 f) Lidhëza lejere........................................................................... 410 g) Lidhëza kundërvënëse ose të kundërvënies............................... 410 3. Lidhëza shpjeguese a sqaruese.......................................................... 410 KREU XI PJESËZA (11.1-11.3.2) 11.1. Njohuri të përgjithshme......................................................................... 413 11.2. Vendi dhe theksimi i pjesëzave........................................................... 414 11.3.1. Klasifikimii pjesëzavesipasstrukturës............................................. 414 Pjesëza të thjeshta.................................................................................414 Pjesëza të përngjitura............................................................................. 415 Pjesëza lokucione.................................................................................. 415 11.3.2. Klasifikimi i pjesëzave sipas domethënies..........................................415 1. Pjesëza që shprehin ngjyrime kuptimore të përgjithshme...................415 a) Pjesëzat dëftuese.................................................................. 416 b) Pjesëzat përcaktuese-saktësuese............................................416

PASOYRA ELËNDËS

27

c)

Pjesëzat përforcuese.......................................................................... 418 - Pjesëza përforcuese-shtuese........................................................ 418 - Pjesëzat përforcuese veçuese a kufizuese............................... 418 ç) Pjesëzat përafruese............................................................... 419 2. Pjesëzat modale................................................................................. 419 a) Pjesëzat pohuese.......................................................................420 b) Pjesëzat mohuese................................................................... 420 c) Pjesëzat pyetëse......................................................................... 422 ç) Pjesëzat dyshuese.......................................................................423 d) Pjesëzat zbutëse......................................................................... 424 3. Pjesëzat emocionuese-shprehëse........................................................... 424 Pjesëza formante................................................................................... 425 KREU XII PASTHERRMA (12.1 - 12.4) 12.1. Njohuri të përgjithshme......................................................................... 427 12.2.1. Klasifikimi i pasthirrmave sipas formimit................................. 429 Pasthirrma të parme............................................................................... 430 Pasthirrma jo të parme.............................................................................430 12.2.2. Klasifikimii pasthirrmavesipas domethënies................................... 431 1. Pasthirrmat emocionuese................................................................432 a) Pasthirrma që shprehin ndjenja të gëzuara................................ 433 b) Pasthirrma që shprehin habi...................................................433 c) Pasthirrma që shprehin frikë, dëshpërim, hidhërim................. 433 ç) Pasthirrma që shprehin mosbesim, mospërfillje, përbuzje...................................................................................... 433 d) Pasthirrma që shprehin pakënaqësi, keqardhje, mërzi, dhimbje......................................................................................434 2. Pasthirrmat nxitëse............................................................................ 434 a) Pasthirrma që shprehin thirrje................................................... 434 b) Pasthirrma që shprehin nxitje, urdhër ose lutje.................. 434 3. Pasthirrma që shprehin përshëndetje të ndryshme, mirënjohje, mallkime, sharje, ngushëllime.......................................... 435 12.3. Vendi dhefunksioni i pasthirrmavenë fjali...........................................435 12.4. TINGULLIMITIMET.........................................................................437 B IB LIO G R A FIA K R Y E SO R E .............................................................. 441

KREUI

NJO H URI TË P Ë R G J IT H S H M E

1.1.1. Objekti i morfologjisë. Morfologjia (nga greqishtja morfë = formë dhe logos = fjalë, dije) është ajo pjesë e gramatikës, që merret në radhë të parë me studimin e trajtëformimit, d.m.th. me studimin e formave të ndryshme, që marrin fjalët e lakueshme (emrat, mbiemrat, përemrat dhe numërorët) ose të zgjedhueshme (foljet), si edhe me studimin e kuptimeve të këtyre formave. Por, në një vështrim më të gjerë morfologjia merret me klasifrkimin e ljalëve në kategori leksiko-gramatikore, që quhenpjesë të ligjëratës (shih § 1.1.4). Gjithashtu në morfologji studiohen edhe tipat kryesorë të fjalëformimit, në radhë të parë tipi morfologjik dhe tipi morfologjiko-sintaksor. Pra, objekt studimi për morfologjinë është fjala, e cila në këtë pjesë të gramatikës studiohet edhe si pjesë e ligjëratës, edhe nga pikëpamja e formave dhe e kuptimeve gramatikore përkatëse (shih § 1.1.3). Në këtë mënyrë morfologjia dallohet qartë nga leksikologjia, e cila ka si objekt studimi po fjalën, por e'vështron këtë si njësi të fjalorit, d.m.th. si një njësi që shërben për të emërtuar një send, një cilësi, një veprim, një rrethanë etj., pra nga pikëpamja e kuptimit dhe e prejardhjes, nga pikëpamja e përdorimit të saj në stile të ndryshme etj. Ka edhe disa klasa fjalësh, si parafjalët, lidhëzat dhe pjesëzat, në të cilat kuptimet leksikore në përgjithësi përkojnë me kuptimet gramatikore. * * * Morfologjia nuk merret me studimin e fjalëve të veçanta. Ajo studion veçoritë e përbashkëta të fjalëve të së njëjtës klasë, duke nxjerrë kështu rregulla me karakter të përgjithshëm, që kanë vlerë për mbarë klasën e dhënë e, si rrjedhim, edhe për secilën nga fjalët e asaj klase. Kështu, p.sh.,

30

KREU I

paradigma e lakimit të emrave sipas tipit të lakimit, në rasat e ndryshme të trajtës së pashquar dhe të së shquarës në njëjës e në shumës, ka vlerë për gjithë klasën e emrave, pra edhe për çdo emër të veçantë, i cili lakohet kështu sipas tipit të lakimit përkatës. Po kështu edhe paradigma e zgjedhimit të foljeve sipas tipit të zgjedhimit, në mënyrë e kohë të ndryshme, ka vlerë për gjithë klasën e foljeve, pra edhe për secilën folje të veçantë. 1.1.2. L i d h j e t e m o r f o l o g j i s ë m e s i n t a k s ë n dhe fonet ikën. Morfologjia dhe sintaksa, si dy pjesë përbërëse të gramatikës, që vështrojnë anë të ndryshme të të njëjtave fakte, janë të lidhura shumë ngushtë midis tyre. Ato plotësojnë njëra-tjetrën dhe nuk mund të bëjnë pa njëra-tjetrën. Ndarja e tyre si dy disiplina më vete bëhet më shumë për arsye metodike. Lidhja e tyre e ngushtë e ndërsjellë kushtëzohet, në vija të përgjithshme, nga lidhja e ngushtë midis formës dhe përmbajtjes (funksionit) të saj. Kështu, nuk mund të studiohen format gramatikore të fjalës në morfologji, pa pasur parasysh edhe funksionet e tyre sintaksore, që dalin në shesh gjatë përdorimit të fjalës në fjali të ndryshme. Po kështu, edhe studimi i funksioneve të fjalës në sintaksë nuk mund të bëhet pa vënë në dukje edhe mjetet e ndryshme morfologjike, nëpërmjet të cilave shprehen këto funksione. Kështu, kategoria e rasës tek emri është një dukuri njëherazi morfologjike dhe sintaksore, prandaj studimi i kësaj kategorie në morfologji nuk mund të bëhet pa pasur parasysh edhe funksionet sintaksore të rasave të ndryshme. Po kështu, studimi i fjalëve të tilla të pandryshueshme, si parafjalët, lidhëzat dhe pjesëzat në morfologji nuk mund të bëhet pa pasur parasysh edhe lidhjet e tyre me fjalët e tjera, të cilave ato u “shërbejnë”. Anasjelltas, raportet sintaksore midis gjymtyrëve të një togfjalëshi ose të një fjalie shprehen, siç dihet, me anë të formave gramatikore të fjalëve ose me anë tjalësh shërbyese (parafjalë, lidhëza), ose me të dyja këto mjete gjuhësore së bashku. Gjithashtu në shumë raste përkatësia e një fjale në këtë ose atë pjesë të ligjëratës kushtëzohet nga lidhjet e saj në fjali. Anasjelltas, edhe funksioni i saj sintaksor në këtë rast varet në përgjithësi nga përkatësia e saj në këtë ose atë pjesë të ligjëratës. P.sh. fjalë të tilla, si gjatë, afër etj., lcur ndiqen nga një emër apëremër në rasënrrjedhore (gjatëdimrit, cfërshkallësetj.) shërbejnë siparafjalë, pra, pushojnë së qeni ndajfolje. Si rrjedhim, në sintaksë, në raste të tilla, ato studiohen si pjesë përbërëse të togut parajjalë + emër, sepse nuk mund të merren si gjymtyrë më vete të fjalisë, ashtu siç do të merreshin në një kontekst tjetër me përdorim ndajfoljor, si p.sh.: Aifoli gjatë. Ai na qëndron afër. Por, me gjithë lidhjet e ngushta midis tyre, morfologjia dhe sintaksa janë dy pjesë më vete të gramatikës, që kanë secila objektin e vet të studimit. Ndërsa morfologjia merret kryesisht me pjesët përbërëse të ijalës (morfemat),

NJOHURITË PËRGJITHSHME

31

sintaksa merret kryesisht me bashkimin e fjalëve në togje dhe togfjalësha dhe me bashkimin e fjalëve, të togjeve e të togfjalëshave në fjali. * *

*

Morfologjia ka lidhje të ngushta edhe me fonetikën. Mjaft dukuri të karakterit fonetik luajnë rol gramatikor të caktuar brenda një paradigme të caktuar. Këtu është fjala në radhë të parë për ato ndërrime fonetike që bëjnë të dallohen midis tyre forma të ndiyshme gramatikore të një fjale. Kështu, kundërvënia njëjës: shumës tek emrat e tipit dash: desh bëhet me anë të ndërrimit fonetik -a : -e në temën e fjalës. Nëpërmjet këtij ndërrimi fonetik dallohen midis tyre edhe format e kohës së tashme (njëjës) të mënyrës dëftore të foljeve të tilla si dal: del, marr: merr etj. Siç do të shtjellohet në § 1.1.3, në mjaft raste të tjera ndërrimet fonetike luajnë një rol gramatikor plotësues krahas morfemave, si p.sh. breg: brigj-e, fflas):flet:flit-ni etj. 1.1.3. Kuptimet gramatikore dhe format gramatikore. Fjala, duke u përdorur në fjali gjatë ligjërimit, shpreh një kuptim leksikor të caktuar, të cilit zakonisht i mbishtrohen edhe një a më shumë kuptime të përgjithshme të karakterit gramatikor, që quhen kuptime gramatikore të Ijalës. Nëpërmjet kuptimeve gramatikore të fjalës shprehen lidhjet e saj me fjalë të tjera në fjali, marrëdhëniet kohore të veprimit, qëndrimi i folësit ndaj asaj që kumton etj. Kështu, në fjalinë Studenti i kreu detyrat forma studenti e fjalës student përveç kuptimit leksikor të njohur, që ruhet edhe kur kjo fjalë përdoret në forma të tjera (si një student, studentit, studentët, studentëvë), shpreh edhe kuptimet gramatikore të gjinisë (mashkullore), të numrit (njëjës), të rasës (emërore) dhe të shquarsisë (trajta e shquar). Këto kuptime gramatikore, bashkë me kuptimin leksikor kategorial të fjalës student, përcaktojnë edhe përkatësinë e saj në klasën e emrave. Kurse forma kreu e fjalës kryej përveç kuptimit leksikor të njohur, që ruhet edhe kur kjo fjalë përdoret në forma të tjera, si kryej, kryem, kam kryer, kanë kryer etj. shpreh edhe kuptimet gramatikore të vetës (veta e parë), të numrit (njëjës), të mënyrës (dëftore), të kohës (e kryer e thjeshtë) dhe të diatezës (veprore). Këto kuptime gramatikore bashkë me kuptimin leksikor (kategorial) të fjalës kryej përcaktojnë edhe përkatësinë e saj në klasën e foljeve. Kuptimi gramatikor ka një karakter shumë të përgjithshëm. Ai është karakteristik për një klasë të tërë fjalësh me kuptim leksikor (kategorial) të përbashkët dhe me veçori gramatikore të përbashkëta. Kështu, kuptimin gramatikor të rasës nuk e ka vetëm ky ose ai emër i dhënë, por të gjithë emrat pa përjashtim. Po kështu kuptimin gramatikor të kohës nuk e ka vetëm kjo ose ajo folje, por të gjitha .foljet pa përjashtim. Çdo kuptim gramatikor përbëhet prej kuptimesh të pjesshme gramatikore, që janë në kundërvënie midis tyre dhe të gjitha së bashku përbëjnë një unitet.

32

KREU I

Kështu, kuptimi gramatikor i rasës përbëhet nga kuptimet e pjesshme gramatikore të rasave të ndryshme - emërore, gjinore, dhanore, kallëzore dhe rrjedhore -, që janë në kundërvënie midis tyre, d.m.th. secila nga këto rasa u kundërvihet të tjerave, por të gjitha së bashku ato përbëjnë kuptimin gramatikor të rasës. Po kështu kuptimi gramatikor i kohës te folja përbëhet nga kuptimet e pjesshme gramatikore të kohëve të ndryshme - të kohës së tashme, të së shkuarës (e pakryera, e kryera e thjeshtë, e kryera etj.) dhe të së ardhmes, - që janë në kundërvënie midis tyre, d.m.th. secila nga këto kohë u kundërvihet të tjerave, por të gjitha së bashku ato përbëjnë kuptimin gramatikor të kohës. Kuptimi gramatikor, pra, është sinteza a uniteti i të gjitha kuptimeve të pjesshme gramatikore përkatëse. Kuptimet gramatikore gjejnë shprehjen e tyre në format e ndryshme gramatikore, që m err fjala gjatë përdorimit të saj në fjali. Kuptimet gramatikore dhe format gramatikore përkatëse ekzistojnë vetëm në bazë të kushtëzimit të ndërsjellë. Për kuptime gramatikore mund të bëhet fjalë vetëm atëherë kur ato shprehen me anë formash gramatikore të caktuara. Gjithë sistemi i formave gramatikore të një fjale përbën paradigmën e saj. Pra, paradigma e një ijale përfaqëson të gjitha format e saj si shprehëse e të gjitha kuptimeve gramatikore përkatëse. Format gramatikore në gjuhën shqipe janë sintetike dhe analitike. A. Format gramatikore sintetike ndërtohen: 1. Me anë mbaresash që i shtohen temës së fjalës, si p.sh.: (një) mal-i, fush-e; hap-a, hap-e, hap-i, hap-ëm, hap-ët, hap-ën etj. Mbaresat luajnë rolin kryesor në ndërtimin e formave sintetike të pjesëve të ndryshueshme të ligjëratës. Shënim. Në këtë tip përfshihen edhe format gramatikore të ndërtuara me anë prapashtesash temëformuese, siçjanë, p.sh., prapashtesat me të cilat ndërtohet tema e shumësit të emrave: (ca) shok-ë, mal-e, burr-a etj., ose prapashtesa e pjesores: la-rë, gëzua-r, vë-në, q e-n ëttj. 2. Me anë ndërrimesh fonetike që pëson tema e fjalës. Nga këto kryesoretjanë: a) Metafonia -a : -e , që është përftuar kryesisht te tema e shumësit të emrave të tillë si dash: desh, cjap: cjep etj., si edhe te veta e dytë dhe e tretë njëjës e disa foljeve: dal: del, marr: merr, jap: jep etj. Në ndonjë rast ky ndërrim fonetik gërshetohet edhe me qiellzorëzimin e bashkëtingëllores fundore -k: -q (plak: pleq). b) Qieilzorëzimi -k: -q, -g: -gj, -11: -j, -r: -j te shumësi i emrave të tillë si bujk: bujq, zog: zogj, buall: buaj, bir: bij etj.

NJOHURITË PËRGJITHSHME

33

c) N dërrim i -s: -t në dy vetat e numrit njëjës të kohës së tashme te folje të tilla si shes: shet, zbres: zbret etj. Shënim. Te foljet e tipitflas:jiet, shkas: shket, dallimi formal midis vetës së parë dhe dy vetave të tjera të njëjësit të kohës së tashme bëhet me anë të dy ndërrimeve fonetike: -a : -e dhe -s: -t. 3. Njëherazi me anë mbaresash (a prapashtesash temëformuese) dhe ndërrimesh fonetike. Ndërrimet fonetike kryesore të këtij tipi, që luajnë një rol plotësues a përforcues janë: a) Ndërrimi -a -: -o-, përkatësisht -e- / -je-: -o- (apofonia) në të kryerën e thjeshtë në folje të tilla si: marr: mor a, dal: dol a, bredh: brodh a, heq: hoq a, mbjell: mboll a, sjell: soll a, nxjerr: nxor a etj; b) ndërrimi -e- / -je-: -/-, shoqëruar ndonjëherë edhe me ndonjë ndërrim fonetik, p.sh., te shumësi i emrave të tillë si breg: brigj-e, shteg: shtigj-e etj., ose te veta e dytë shumës e kohës së tashme dhe tek e pakryera e foljeve të tilla, si: bredh: bridh-ni: bridh-ja, heq: hiq-ni: hiq-ja, mbjell: mbill-ni: mbill-ja, pjek: piq-ni: piq-ja, djeg: digj-ni: digj-ja (flas) flet: flit-ni: flit-ja, (pëlcas)pëlcet:pëlcit-ni:pëlcit-ja etj.; c) zbërthimi - o - : -ua-, përkatësisht -e-: -ye-, ose anasjelltas mbledhja e togut zanor -ua- në -