Gramatika e gjuhës shqipe [2] [PDF]

Zitiervorschau

AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË IN S T IT U T IIG JU H Ë S IS Ë D H E IL E T Ë R S IS Ë

GtAMATlSCA E GJUHËS SHQIPE

BOTIM IAKADEM ISË SË SHKENCAVE ' TIRANË, 2002

M ehmet ÇELIKU, Mahir DOMI, Spiro FLOQI, Seit MANSAKU, Remzi PËRNASKA, Stefan PRIFTI, Menella TOTONI

GRAMATIKA E GJUHË5 SHQIPE

Yëllimi II

SINTAKSA

Redaktor i vëllimit: prof. M ahir D O M I

TIRANË, 2002

PASQYm i LilDES

KRYEREDAKTOR PROF. MAHIR DOMI

ISBN 99927-761-7-X

PA SQ Y R A 1 LËN D ËS............................................................................. 5 PAJRATHENIE......................................................................................... 51 KREU I N JO H U R I T Ë P Ë R G JIT H SH M E P Ë R SINTAKSËN 1. Ç ’është sintaksa ...............................................................................................53 2. Objekti i sintaksës .............................................................................................53 3. Metodat e sintaksës.......................................................................................... 54 4. Zhvillimi i teorisë sintaksore:.........................................................................56 4.1. drejtimi logjik-gramatikor..................................................................57 4.2. drejtimi psikologjik.............................j............................. 57 4.3. drejtimi formal -gram atikor..............................................................58 4.4. teoria sintaksore s o t........................................................................... 59 5. Njësitë sintaksore : ........................................................................................... 60 5.1 .fjalia..................................................................................................60 5.2.periudh a ............................................................................ : ..................60 5.3. togQalëshi................................ 61 5.4.gjymtyra e fjalisë........................................... :.................................... 62 5.5.thënia e lid hu r...................................................................................... 64 6. Raportet sintaksore:..........................................................................................65 6.1. raporte barazie e pavarësie................................................................65 6.2. raporte varësie.................................................................................... 66 6.2.1.përshtatj a ...........................................................................................67 6.2.2.drejtim i.............................................................................................. 67 6.2.3.pranëvënia 67 6.2.4.lidhje të tjera në fja li........................................................................ 68 7. Mënyrat e mjetet e shprehjes së raporteve sintaksore:..................................68 7.1. forma e Çalës (eptim i)........................ ;..............................................68

6

PASQYRA P LHNDliS

7.2. fjalët ndihmëse a shërbyese:................................................... 7.2.1 .parafjalët.................................................................... 7.2.2.1idhëzat...................................................................... 7.2.3. përemrat e ndajfoljet liëhere e pyetëse................. 7.2.4.pjesëza t ...................................................................... 7.2.5. pa mjete lidhëze (pranëvënia, bashkimi i thjeshtë)...................................................................... 7.2.6. rendi i ijalëve, i gjymtyrëvedhe i fjalive . 7.3. intonacioni: , . . . ; ........................................................................ 7.3. l.m e lo d ik a ................................................................ 7.3.2.pauza t ........................................................................ 7.3.3.theksi, theksi logjik ............................................ 7.3.4.ba'shkëveprimi i mjeteve intonacionare.................. 8. Përdorimi i njëkohshëm i disa mjeteve të shprehjes së raporteve sintaksore................................................................................................... 9. Raportet e lidhjet e sintaksës me disiplina të tjera shkencore............. 9.1. m em orfologjinë....................................................................... 9.2. me fonetikën.............................................................................. 9.3. me leksikun............................................................................... 9.4. me logjikën................................................................................ 9.5. me psikologjinë......................................................................... 9.6. me sociologjinë........................................................................ 10. Përmbajtja e sintaksës.......................................................................... 10.1. sintaksa e tja lisë ...................................................................... 10.2. sintaksa e periudhës............................................................... ;

.•ro

KREU II T O G FJA L Ë SH I 1. Ç ’është togfjalëshi............................................................................... , Togfjalëshi i thjeshtë dhe ai i zgjeruar................................................. 3. Togfjalëshi dhe gjymtyra e fjalisë......................................................... 4. Llojet e lidhjeve sintaksore midis fjalëve në togfjalësh:.................... , 4.1.përshtatja.................................................................................... 4.2.drejtim i ...................................................................................... 4.3.bashkim i ..................................................................................... 5.Llojet e togfjalëshave............................................................................... 5.1.emëro r ........................................................................................ 5 .1.1.em ër+ em ë r ........................................................................... 5.1.1.1 .em ër+em ër i pashquar........................................

PASQYRA H LËNDBS

.69 .69 .70 .70 .71 ,71 .71 .73 ,73 .74 .74 .75 .75 .75 .75 .77 .77 .78 .78 .78 .79 .79 .79

.81 .82 .83 .85 .85 .86

.86 .87 .87 .87 .87

7

5.1.1.2. emër +parafjalë+em ër i pashquar.............................. 88 5.1.1.3. emër + e m ë r is h q u a r ................................................... 88 5.1.2.emër + paskajore.................................................................... 89 5.1.3.emër + m biem ër..............................................................................89 5 . 1.4.emër + p ërem ër.......................... 89 5.1.5.emër + num ëror...............................................................................89 5.1.6.em ër + ndajfolje........................................................................... 90 5.2.foljo r ..................................................................................................... 90 5.2.1.folje + emër ose p ë re m ë r...............................................90 5.2.1.1. pa p a ra fja lë.....................................................90 5.2.1.2. m e p a ra fja lë ................................................... 91 5.2.2.folje + formë e pashtjelluar e fo lje s .............................99 5.2.3.folje+ndajfolj e .................................................................100 5.3.mbiemëro r .......................................................................................... 100 5.3. l.m biem ër + e m ë r .............................................................. 100 5.3.2.mbiemër + ndajfolje............................................. 101 5.3.3.m biem ër + paskajore...................................................... 101 5.4.num ëro r ..................................................................................... 102 5.5.përem ëro r ........................................................................................... 102 5.6.ndajfoljo r ............................................................................................ 102 6 . Rendi i fjalëve në togfjalësh.......................................................................... 102 KREU III N JO H U R I T Ë P Ë R G JIT H S H M E P Ë R FJALINË 1.Fjalia dhe gjy k im i............................................................................. 109 2.Përkufizimi i fjalisë ...................................................................................... 1 10 2 . 1 .kallëzuesi a .......................................................................................... h q 3. Mjetet e lidhjes së fjalëve dhe të togfjalëshave......................................... 112 4. Llojet e lidhjeve sintaksore në f ja li.............................................................. 113 4. l.Lidhja kallëzuesore........................................................................ 113 4.2.Lidhja e veçim it............................... 113 4.3.Lidhja e përfshirjes............................... ...........................................1 13 4.4.Lidhja e bashkërenditjes................................................................... 113 5.Struktura e fja lisë ............................................................................................. 113 6 .Zbërthimi gjymtyror dhe ai a k tu a l................................................................115

8

PASQYRA E LËNDËS

KREU IV TIPAT E FJA LIV E SIPAS L L O JIT T Ë K U M T IM IT 1. Vështrim i përgjithshëm .................................................................................117 2. Tiparet, forma gramatikore (intonacioni, trajtat mënyrore të foljeve, fjali të veçanta, rendi e t j ) ................................................................................ 118 3. Tipat e fjaiive sipas llojit të kumtimit te fjaiitë e pavarura kryesore, të v a r u r a e tj , ...........!...................................................................................120 4. Fjalitë d ë fto re ....................................................................................................122 4.1 kuptimi themelor dhe kuptime të t je r a ......................................... 123 4.1.1.rea l .......................................................................................124 4 . 1.2.mundës i .............................................................................. 124 4.1.3. pam undësi.......................................................................... 124 4 . 1.4.domosdoshmër i ................................................................. 124 4 . 1.5.supozi m .............................................................................. 125 4.2.rendi i gjymtyrëve në fjalinë dë fto re ...............................................125 5. Fjalitë dëftore- th irrm o re ............................................................................... 125 5 . l.intonacioni th irrm o r.......................................................................... 126 5.2.perëmrat e ndajfoljet th irrm o re....................................................... 127 5.3 .fjalitë pyetëse-retorike...................................................................... 127 5.4.rendi i fjalëve dhe i gjym tyrëve.......................................................127 5.5.përdorimi i fjalive dëftore- th irrm ore............................................. 128 6.Fjalitë dëshirore e n x itëse............................................................................... 129 -përgjithësira............................................................................................... 129 -intonacioni................................................................................................ 129 6. l.fjalitë d ë sh iro re ........................................................................... 130 6.2.fjalitë n x itëse...................................................................................... 131 6.2.1.ndërtim i ............................................................................. 132 6 .2.2.përdorim e t .........................................................................133 6 .2 .3 .fjalitë pyetëse të z h d re jta .................................................135 7.Fjalitë p y etëse....................................................................................................136 7.1.tipare t ................................................................................................... 138 7.1.1. intonacioni.......................................................................... 138 7 .1 .2.përemrat e ndajfoljet pyetëse............................................ 139 7 .1 .3.rendi i gjym tyrëve.............................................................. 139 7.2. Ilojet..................................................................................................... 139 7.2.1. fjalitë pyetëse të m irëfillta........................................... 139 7.2.1. l.ljalitë pyetëse - thirrmore............................ 140 7 .2 .1.2.fjalitë pyetëse tërësore dhe të pjesshme 140 7.2.1.3. fjalitë pyetëse tërësore....................................140

PASQYKA E LËNDËS

9

7.2.1.4. fjalitë pyetëse të pjesshm e...........................142 fjalitë pyetëse jo të m irëfillta....................................... 144 7.2.2.1. fjalitë pyetëse thirrm ore.............................145 fjalitë pyetëse të zhdrejta (s’kakundërvënie me të drejtat) 146 7.2.2.

7.3.

KREU V FJA L IT Ë P O H O R E D H E M O H O R E 1. Ç ’janë Ijalitë pohore e ato m oh o re.................................................................149 2. Fjalitë po h o re ....................................................................................................150 2.1 pohim i sigurt, i pasigurt, i zbutur, i përforcuar........................... 150 2.1.1. p o h im isig u rt.....................................................................150 2.1.2. pohim i pasig u rt................................................................ 151 2.1.3. pohim për nga forma, mohim për nga përmbajtja dhe ansjelltas....................................................................................... 153 3. Fjalitë m ohore.................................................................................................. 154 3.1. mohim i përgjithshëm dhe i pjesshëm ............................................. 154 3.1.1. mohim i përgjithshëm ......................................................155 3.1.2. mohim ip jesshëm ............................................................. 157 3.1.3.. kufij të paqartë midis mohimit të përgjithshëm dhe atij të pjesshëm ..................................................................................... 159 3.2. mohim i thjeshtë dhe i p ë rfo rc u a r.................................................. 159 3.3. dy m ohim et.........................................................................................159 3.4. mohim i shumëfishtë......................................................................... 161 3.5. mohim shprehës................................................................................. 161 3.6. mohim i dobësuar.............................................................................. 162 3.7. mohimkategorik.................................................................................163

1.

KREU VI FJA LIA D Y K R Y EG JY M TY RËSH E Vërejtje të përgjithshme............................................................................... 165

KREU VII K R Y E FJA LA Ç ’është kryefjala dhe me se shprehet ajo.....................................................167 1.1. Kryeijala e shprehur me e m ë r ......................................................... 167 ■1.1.1. në rasën emërore, trajta e sh q u a r................................................ 167 1.1.2. në rasën emërore, trajta e pashquar.......................................... 167 1.1.2.1. nërasënem ërore, trajtaepashquar, n jëjës..............................168 1.1.2.2. në rasën emërore, trajta e pashquar, sh u m ë s...................... 168 1.2. Kryefjala e shprehur me p ë re m ë r..........................................................168 1.2.1. me përemër v e to r.......................................................................... 168 1.2.2. me përemër dëftor ky, a i ............................................................... 169 1.

10

PASQYRA h LËNDËS

1.2.3. me përemë'r pyetës.........................................................................169 1.2.4. me përemër lidhor të caktuar ose të pacaktuar............................169 1.2.5. m epërem ër të pacaktuar............................................................. 169 1.3. Kryefjala e shprehur me num ëror.............................................................. 170 1.4. Kryefjala e shprehur me pjesë të tjera të ligjëratës të em ërzuara............ 170 1.5. KryeÇala e shprehur me togfjalësh...........................................................170 1.5.1. em ër+ përem ër dëftor, pronor, pyetës, i pacaktuar................170 1.5.2. përem ër i pacaktuar, pyetës+em ër i pashquar në rasën rrjedhore.....................................................................................................171 1.5.3. numërori një+emër që tregon masë+emër në rasën rrjedhore shum ës.......................................................................................171 1.5.4. togfjalëshi i qëndrueshëm.............................................................. 171 1.6. Kryefjala e shprehur me emër në rasën gjinore......................................... 172 1.7. Përsëritja e kryefjalës.................................................................................... 172

r-i n

KREU VIII K A LLËZU ESI 1. Ç'është kallëzuesi dhe me se shprehet a i ........................................................ 173 2. Kallëzuesi fo ljo r....................................................... 174 2.1. Kallëzuesi i thjeshtë fo ljo r.................................................................174 2.1.1. Format e pandërl ikuara...................................................................174 2 .1.1.1. me mënyrën dëftore..................................................................... 174 2.1.1.2. me mënyrën habitore................................................................... 176 2.1.1.3. me mënyrën lidhore..................................................................... 176 2 .1.1.4. me mënyrën kushtore...................................................................178 2.1.1.5. me mënyrën dëshirore................................................................. 178 2 .1.1.6. me formëtë pashtjeiluar.............................................................. 179 2.1.2. F orm atendërlikuara.............................................................................. 181 2.1.2.1. me përsëritjen e të njëjtës formë foljore në mënyrën dëftore, urdhërore ose lidhore............................................................ 181 2.1.2.2. me përsëritjen e së njëjtës formë të mënyrës dëftore, të bashkuar me lidhëzën sa ........................................................................................ 182 2.1.2.3. me përsëritjen e së njëjtës formë të mënyrës dëffore, të bashkuara me lidhëzën q ë ........................................................................................182 2.1.2.4. në dy forma të ndryshme të së njëjtës folje.................................182 . 1.3. me lokucione foljo re..................................................................................183 .2. Kallëzuesi i përbërë foljor............................................................................. 183 2.2.1 folje gjysmëndihmëse+folje në lidhore.................................................. 184 2.2.1.1 fillim veprim i.................................................................................184 2.2.1.2 vazhdim veprim i............................................................................185

PASQYRA H LËNDËS

11

2.2.1.3. veprim të përforcuar.................................................................... 185 2.2.1.4. mundësi veprim i............................................... ; .........................185 2.2.1.5. domosdoshmëri veprim i............................................................. 185 2.2.2. folje gjysmëndihmëse+formë e pashtjelluar........................................... 186 2.2.2.1 ,aW?e/+pjesore............................................................................ 186 2.2.2.2.cfo+pjesore ..................................................................................... 187 2.2.2.3.v//+përcjellor e ............................................................................... 187 2.2.3. folje gjysmëndihmëse+emër foljor asnjanës...........................................187 2.2.4. dy foljenë dëffore.......................................................................................188 2.2.4.1. zë, nis. flUoj+e,dhe, edhe (ose pa lidhëz)..............................................188 2.2.4.2. vij+e (ose pa lidhëz)+folje në dëftore+folje pësore a vetvetore në mënyrën dëftore................................................................................ 188 3. Kal lëzuesi em ëror ..................... ,........................................................... 189 3.1.këpuja ................................................................................................... 189 - mungesa e këpujës në fjali të bashkërenditura.................................... 189 - mungesa e këpujës në fjali që janë përgjigje për një fjali pyetëse me kailëzues em ëror................................................................................. 189 - mungesa e këpujës në fjali thirrm ore.....................................................190 - mungesa e këpujës në thënie proverbiale............................................ 190 3.2. gjymtyra em ërore.......................................................................................... 190 3.2.1. m e e m ë r..................................... 190 3.2.1.1. në em ërore.................................................................................... 190 3.2.1.2.nëgjinor e ....................................................................................... 191 3.2.1.3. në rasa të tjera me parafjalë......................................................... 192 3.2.2. me përem ër................................................................................................. 193 3.2.2.1. v eto r ......................................................................................193 . 3.2.2.2. dëftorfkv. kjo, ai, a jo )................................................................. 193 3.2.2.3. dëftor (itillë ).................................................................................193 3.2.2.4. pyetës (hish, c ili)..........................................................................193 3.2.2.5. pyetës (ç çfa rë).......................................................................... 193 3.2.2.6. pronor............................................................................................ 193 32.2.1. i pacaktuar.....................................................................................194 3.2.2.8. dëftor, pyetëse, të pacaktuar në rasën gjinore........................ 194 32.2.9. të shoqëruar me lidhëzën krahasuese s i ..................................194 3.2.3. me m biem ër................................................................................................ 194 3.2.4. me num ëror.................................................................................................194 3.2.5. me paskajore............................................................................................... 194 3.2.6. me togfjalësh...............................................................................................194

12

PASQYRA E LËNDËS

3.2.6.1. emër i shquar+mbiemër (ose emër në rasën gjinore a përemër p ro n o r)................................................................................195 3.2.6.2. emër i pashquar në syinore njëjës+përemër...............................196 3.2.6.3. emër prirë nga paraijala /7ga+fjalë përcaktuese......................... 196 . 3.2.6.4. frazeologji .................................................................................... 196 3.3. Kallëzuesi em ërortrigjymtyrësh.............................................................. 196 4. Kallëzuesi i shprehur me pjesë të pandryshueshme të ligjëratës.............. 197 4.1. pjesëzat p o .jo të përcakfuara e të lidhura me lidhëzat q ë .se .e ....................................................................................................... 197 4.2. pasthirrmat lum, lumja. m je rë .......................................................... 197 4.3. onomatopetë....................................................................................... 197 5. Përshtatja e kallëzuesit me kryefjalën............................................................198 5.1. Përshtatjae kallëzuesit foljor dhe e këpujës me kryefjalën 198 5.1.1. në v e të ..............................................................................................198 5.1.1.1. kur kryefjala është shprehur me përemër v e to r.......................198 5.1.1.2. kur kryefjala është shprehur me emër ose përemër tjetër veç v e to rit............................................................................................. 198 5.1.1.3. kur kryefjala është shprehur me një emër në shumës të shoqëruar nga disa, c a ......................................................... 198 5.1.1.4. kur kryefjalaështë shprehur me njëpëremër lidhor............... 199 5.1.1.5. përshtatja e kallëzuesit të fjalisë së nënrenditur përcaktore.............................................................................................. 199 5.1.2. n ë n u m ë r.......................................................................................199 5.1.2.1. përshtatje gram atikore.............................................................. 199 5.1.2.2. kur kryefjalaështë emër përmbledhës..................................... 199 5.1.2.3. kur kryefjala është emër si shumica, gjysma, njëpjesë ....200 5.2. Përshtatjae gjymtyrës emërore me kryefjalën...................................... 200 5.2.1. në g jin i.............................................................................................200 5.2.2. n ë n u m ë r.........................................................................................200 5.2.2.1. me mbiemër ose përemër të lakueshëm .................................200 5.2.2.2. kur kryefjala është emër përmbledhës, ose e shprehur nga togu e m ë r + m e + e m ë r ..............................................................200 5.2.2.3. mospërshtatje me kryefjalën kur kryefjala shprehet me përemrin vetor ju të mirësjelljes................................................. 200 5.2.3. n ë r a s ë ............................................................................................. 201

1.

KREU IX G JY M T Y R Ë T E DYTA Roli, përdorimet e mënyrat e shprehjes së ty r e .........................................203 1.1. Ç ’janë gjymtyrët e d y ta ................................................................... 203 1.2. si shprehen......................................................................................... 205

PASQYRA E LËNDËS

13

1.3. raportet e varësisë......................................................................... 207 2. Përcaktimi dhe kriteret e klasifikimit të gjymtyrëve të dyta...................209 3. Klasifikimi i gjymtyrëve të dyta....................................................................211 3.1. klasifikimi më i përgjithshëm.......................................................... 211 3.2. klasifikimi i bërë në këtë gramatikë................................................213 3.2.1. kundrina......................................................................................... 213 3.2.2. përcaktorët..................................................................................... 213 3.2.3. rrethanorët..................................................................................... 214 3.3. gjymtyrë të dyta që nuk përfshihen te kundrinat, përcaktorët, rrethanorët.......................................................................................................214 3.3.1. përcaktori kallëzuesor...................................................................214 3.3.2. gjymtyra e krahasimit.............................. 215 3.4. nëndarja e mëtejshme e kundrinave, përcaktorëve, rrethanorëve, kundrina e drejtë............................................................215 3.5.vështirësitë e zbatimit të një kriteri për gjymtyrët e dyta...............217 3.6.rastet e veçanta, të ndërmjetme a sinkretike................................... 218 KREU X PËRCAKTORI 1.Ç’është përcaktori............................................................................................ 221 2.Përcaktori me përshtatje.................................................................................. 223 2.1. përcaktorë të shprehur me mbiemër...............................................223 2.2. përcaktorë të shprehur me përemër............................................... 223 2.2.1. me dëftorë (ky, kjo, ai, a jo ).............................................223 2.2.2. me dëftorë (itillë )............................................................. 224 2.2.3. me pronorë........................................... 224 2.2.4. me pyetës (cili?, is a ti? ) .......................................... 224 2.2.5. me të pacaktuar (i gjithë, i tërë, tjetër, secili, cilido).. .224 2.3. me numërorë....................................:................................................ 226 2.4. përshtatje në numër, gjini e rasë..................................................... 226 3. Përcaktori me drejtim.................................................................. 227 3.1 .me emër në rasën gjinore që shënon: ..........................................228 -përkatësi .............................................................................. 228 -lloj.................................................................................................228 -cilësi............................................................................................. 228 -sendin a vetën vepruese............................................................. 228 -objektin e veprimit..................................................................... 228 -destinacion................................................................................... 228 -kohë.............................................................................................. 228 -tërësinë nga veçohet një p jesë................................................... 228

14

PASQYRA E LËNDËS

PASQYRA E LËNDËS

-përbërje........................................................................................229 -emrin e përveçëm të sendit........................................................229 3.2.me emër në rasën rrjedhore pa parafjalë që shënon : ................... 229 -llo j.............................. 229 -cilësi............................................................................................. 229 -lëndë............................................................................................. 230 -destinacion...................................................................................230 -v en d.............................................................................................. 230 -përbërje........................................................................................ 230 3.3. me em ërnë rasën k allëzorep ap araijalë........................................230 -përm bajtje....................................................................................230 -tërësinë nga veçohet një p je s ë .................................................. 231 -karakteristikë...............................................................................231 3.4. me emër a përem ër në emërore, kallëzore a rrjedhore me paraijalë.....................................................................................................231 3.4.1. m eparafjalënn g a ............................................................. 232 3.4.2. me paraljalën m e o s e p a ...................................................232 3.4.3. me parafjalënp ë r .............................................................232 3.4.4. me parafjalënp r e j ............................................................ 233 3.4.5. m eparafjalët rreth, ndaj, ku ndër............................. 233 3.4.6. me parafjalët te, në, mbi, gjerm bi, nën, afër, midis, kundrejt, rrëzë, etj.................................................................233 3.4.7. me emër me ose pa parafjalë, të shoqëruar me lid h ë z ë n « :................................................................ 2343.4.8. me togfjalësh: ngjyrë, bojë, fo rm ë+ em ër në rrjedhore...................................................................................... 234 4.Përcaktori me bashkim ..................................................................................... 234 4.1. me p ërem ër........................................................................................ 235 4.2. me num ërorë...................................................................................... 236 4.3. me forma të pashtjelluara................................................................. 236 4.4. me ndajfolje........................................................................................237 4.5. me idioma ose frazeologjizma.................. 237 5.Ndajshtim i ......................................................................................................... 237 5.1. ndajshtimi për një e m ë r ....................................................................237 5.1.1. cilësi ose llo j....................................................................................238 5.1.2. personin që ka një profesion........................................................ 238 5.1.3. emrin e një send i.............................................................................238 5.1.4. tregon sendin v e të .......................................................................... 238 5.1.5. perkatësi farefisnore......................................................................239

5.2.

15

ndajshtimi për një përemër vetor të vetës së parë ose të dytë ..239

KREU XI PË R C A K T O R I K A L L Ë Z U E SO R 1. Ç ’është përcaktori kallëzuesor..................................................................... 241 2. Përcaktori kallëzuesor pranë një foljeje.........................................................242 2.1. i shprehur me e m ë r ............................................................................243 2.1.1. në emërore pa parafjalë................................................................243 2.1.2. në kallëzore pa parafjalë................................................................244 2.1.3. n ëg jin o re ........................................................................................ 245 2.1.4. në kallëzore me parafjalët me osep a ...........................................245 2.1.5. në emërore a kallëzore të shoqëruar nga lidhëza si ose pjesëza p ë r .............................................................................................245 2 .1.5 .1 . me lidhëzën s i ............................................................................. 245 2.1.5.2. me pjesëzënp ë r .......................................................................... 246 2.2. Përcaktorikallëzuesor i shprehur m e p ë re m ë r......................................... 246 2 3. Përcaktorikallëzuesor i shprehur me m biem ër........................................246 2.3.1 me pjesëzën .................................................................................. 247 2.3.2 me ndajfoljen s a .............................................................................. 247 2.4. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me formë foljore të pashtjelluar 248 2.5. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me togfjalësh....................................... 248 3. Përcaktori kallëzuesor pranë një mbiemri fo ljo r.......................................... 248 4. Përcaktori kallëzuesor pranë një emri fo ljo r.................................................249 5. Përshtatja e përcaktorit kallëzuesor me kryefjalën a me kundrinën........... 249 KREU XII KUN D RIN A Ç ’është kundrina.............................................................................................. 251 Me se shprehet kundrina................................................................................. 252 Nga ç ’gjymtyrë varet kundrina..................................................................... 252 Kundrina e d re jtë .......................................... 253 4.1. nuancat kuptim ore.............................................................................254 4.1.1. kundrina e brendshm e.................................................................. 254 4.1.2. kundrina e ja sh tm e .........................................................................254 4.2. me se shprehet kundrina..............................................................................254 4.2.1. me e m ë r.......................................................................................... 254 4.2.2. me p ë re m ë r.....................................................................................255 4.2.3. m e n u m ë ro r....................................................................................255 4.2.4. me pjesë të tjera të emërzuara të ligjëratës................................255 4.2.5. me togfjalësh të qëndrueshëm......................................................255 4.2.6. me togfjalësh të lirë sintaksor......................................................255

1. 2. 3. 4.

16

pasqyra e lëndës

4.2.7 me togfjalësh të përdorur si një emër i përveçëm ...................: .255 5. Kundrina e zhdrejtë.........................................................................................256 5.1. Kundrinae zhdrejtë pap a ra fja lë ................................................... 256 5.1.1. pritësi i veprim it............................................................................257 5.1.2. objektin të cilit i afrohemi ose i largohem i............................... 257 5.1.3. vetënsë cilës i përket diçk a.......................................................... 257 5.1.4. vetënqë përjeton një gjendje fiziologjike...................................257 5.1.5. vetëne interesuar për një vep rim ...............................................257 6. Shenjimi i kundrinës së drejtë e të zhdrejtë nga trajtat e shkurtra të përemrave v e to rë ............................................ 257 7. Kundrina e zhdrejtë me parafjalë................................................................. 260 7.1. kundrina me paraljalën n g a ............................................................260 7.1.1. pjesë të së tërës mbi të cilën shtrihet veprim i............................. 260 7.1.2. pjesë të trupit mbi të cilën shtfifiet veprim i...............................260 7.1.3. përbërës të një o b jek ti................................................................. 261 7.1.4. fillimin e veprim it.........................................................................261 7.1.5. objekti që shërben si b u rim .........................................................261 7.1.6. objekti nga nis veprim i.................................................................261 7.1.7. objekt që h iq e t................................................................................261 7.1.8. objekt dallimi për'objekte të tje rë ................................................ 262 7.1.9. objekt të fillimit dhe objekt të përfundimit................................. 262 7.2. Kundrina me paraijalën t e .t e k .................................................................. 262 7.3. Kundrina me parafjalë që përdoren me rasën kallëzore.......................... 262 7.3.1. Kundriname parafjalënm e ............................................262 7.3.1.1. shoqërim ............................................................................................262 7.3.1.2. m je t............................................................................................. 262 7.3.1.3. përllogaritje............................................................................... 262 7.3.1.4. sendinme tëcilinkryhet veprim i.............................................262 7.3.1.5. përftim ........................................................................................ 263 7.3.1.6. fillim, vazhdim, përfundim veprim i........................................ 263 7.2.1.7. objekt mbi të cilin shtrihet veprim i.........................................263 7.3.1.8. objekt që shkakton ndryshim e................................................ 263 7.3.1.9. objekt qëpësonndryshim e...................................................... 263 7.3.1.10. përshtatje të një objekti me një tje të r.................................... 263 7.3.1.11. objektpër kallëzuesinem ëror................................................263 7.3.1.12. raport me objektin e shprehur nga kundrinae d rejtë 264 7.3.2. Kundrina me lokucionet parafjalore bashkë me,sëbashku me. .264 7.3.3. Kundrina me lokucionin parafjalor nëkundërshtim m e ....................264 7.3.4. Kundrina me lokucionet parafjalore në lidhje me, në raport me, në

PASQYRA E LËNDËS

17

krahasim m e ..............................................................................................264 7.3.5. Kundrina me parafjalënp ë r ................................................................... 264 7.3.5.1. objekt në dobi a në të mirë të të cilit kryhet veprim i...............264 7.3.5.2. objekt të ndjenjave to n a ............................................................ 264 7.3.5.3. vetënnë vend të tëcilit vepronnjë vetë tjetër..........................264 7.3.5.4. objekt kufizues...........................................................................265 7.3.5.5. objekt m otivues.........................................................................265 7.3.6. Kundrina rne parafjalënp a ....................................................................265 7.3.7. Kundrina me parafjalënm b i...................................................................265 7.3.7.1. objektmbi të cilin ushtrohet veprim i.......................................265 7.3.7.2. objekt në lidhje me të cilin zhvilloht veprim i..........................266 7.3.8. Kundrina me parafjalën n ë ....................................................................266 7.3.8.1. objekt i shndërruar....................................................................266 7.3.8.2. objekt i veprimit të foljes..........................................................266 7.3.8.3. objektkufizim i.......................................... 266 7.3.8.4. m je t.............................................................................................266 7.3.8.5. lën d ë........................................................ 267 7.3.9. Kundrina me parafjalën n ë n ................................. 267 7.4. Kundrina me parafjalë që përdorennë rasën rrjedhore.......................... 267 7.4.1. me parafjalën n ëp ëm yet.............................................................. 267 7.4.2. me parafjalën ku ndër................................................................... 267 7.4.3. me parafjalënfemdrey? ................................................................ 267 7.4.4. me parafjalën n d a j........................................................................ 267 7.4.5. me parafjalënpara, përpara........................................................267 7.4.6. me paraljalën rreth .......................................................................267 7.4.7. me parafjalëtpas, m b a s................................................ 268 7.4.8. me parafjalën d re jt........................................................................268 7.5. Kundrina me parafjalë që përdoren me rasën gjinore............................. 268 KREU XIII R R E T H A N O R I 1. Ç ’është rrethanori...........................................................................................269 2. Rrethanori i vendit..........................................................................................270 2.1. Me se shprehet..................................................................................270 2.1.1. me ndajfolje ose lokucion n dajfoljor.......................................270 2.1.2. me emër me ose pa p arafjalë.................................................... 270 2.1.3. me togfjalësh................................................................................. 270 2 .2 , Rrethanori i vendit statik e dinam ik.......................... 271 2.2.1. Rrethanori i vendit s ta tik ............................................................271 2.2.1.1. me ndajfolje................................................................................271

18

P A S Q Y R A E LËNDËS

2.2.1.2. me em ër të prirë nga parafjala në, mbi, pranë, matanë, përtej, afër, poshtë etj....................................................................................271 2.2.1.3. m etogfjalësh...............................................................................271 2.2.2. Rrethanori i vendit dinam ik...................................................... 271 2.2.2.1. drejtim të përgjithshëm .............................................................271 2.2.2.1.1. me ndajfolje............................................................................ 271 2.2.2.1.2. me emër të prirë nga parafjalët nga, për, d re jte tj.............. 271 2.2.2.1.3. m etogfjalësh.......................................................................... 271 2 .2 2 .2 . pikënisje të lëv izjes...................................................................271 2.2.2.2.1. m endajfolje............................................................................ 272 2 .2 2 .2 .2 . me emër të prirë nga parafjalët nga dhep rej....................... 272 2.2.2.2.3. m etogfjalësh...........................................................................272 2.2.2.3. pikëpërfundimin e lëvizjes....................................................... 272 2.2.2.3.1. m en d ajfo lje ............................................................................272 2.2.2.3.2. me emër të prirë nga parafjalët te, në dhe lokucionet parafjalore deri (gjer) në, deri n ë ............................................272 2 .2 2 .3 .3 . m etogfjalësh...........................................................................272 2.2.2.4. shtrirje në h a p ë sirë ................................................................ 272 3. Rrethanori i k o h ë s........................................................................................ 273 3.1. Me se shprehet...................................................................................273 3.1.1. ndajfolje ose lokucion ndajfoljor k o h e .......................................273 3.1.2. emër me ose pa parafjalë.............................................................273 3.1.3. togfjalësh........................................................................................ 273 3.1.4. formë epashtjelluar e fo lje s........................................................ 273 3.2. Veprim pa ose me cak k o h o r ................................................................. 273 3.2.1..pa c a k k o h o r...................................................................................273 3.2.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljor k o h o r............................ 273 3.2.1.2. m eem ër, m eose p ap arafjalë................................................... 273 3.2.1.3. togfjalësh....................., ..............................................................274 3.2.2. me cak k o h o r.............................................................................. 274 3.2.2.1. pikëfillim kohor..........................................................................274 3.2.2.1.1. me ndajfolje k o h e ................................................................... 274 3.2.2.1.2. m eem ër m ep arafjalë.............................................................274 3.2.2.1.3. me togljalësh........................................................................... 274 3.2.2.2. pikëpërfudim k o h o r................................................................ 274 3.2.2.2.1. me ndajfolje.............................................................................274 3.2.2.2.2. me emër me p araijalë............................................................ 274

PASQYRA E LËNDËS

19

3.2.2.2.3. m etogfjalësh.......................................................................... 274 3.2.2.3. shtrirjenë kohë ngapikëfillimi derinëpikëpërfundim 274 3.2.2.4. me cak të përafërt ko h o r.......................................................... 274 3.3. Gërshetimi me marrëdhënie hapësirore......................................275 4. Rrethanori i shkakut.........................................................................................275 4.1. me se shprehet.................................................................................. 275 4.1.1. m endajfolje...................................................................... 275 4.1.2. m e e m ë r ............................................................................ 275 4.1.3. me togfjalësh.................................................................... 276 4.1.4. me përcjellore...................................................................276 5. Rrethanori i qëllim it........................................................................................276 5.1. me se shprehet...................... 276 5.1.1. me ndajfolje......................................................................276 5.1.2. me emër të prirë ngaparaljalap ër t n ë :............. 276 5.1.3. togijalësh...........................................................................276 5.1.4. paskajore...........................................................................276 5.2. dallimi nga rrethanori i shkakut.......................................................276 6. Rrethanori i m ën y rës..................................................................................... 277 6.1. m ese shprehet...:............................................................................. 277 6.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljor...........................................277 6.1.2. me emër në rasën kallëzore me parafjalët me, pa, në; në rrjedhore me parafjalën sipas.................................................... 277 6.1.3. me togijalësh........................... 277 6.1.4. me përcjellore................................................................................ 277 6.2.11ojet................................................................................................................ 277 6.2.1. cilësi të veprim it............................................................................ 278 6.2.2. shkallën e veprim it........................................................................278 6.3. me se shprehet rrethanori që tregon mënyrën e kryerjes së veprimit... .278 6.3.1. me ndajfolje e shprehje ndajfoljore m ën y re...............................278 6.3.2. me emër të prirë nga parafjalët m e , p a etj.............................. 278 6.3.3. me formë të pashtjelluar mohore dhe përcjellore....................278 6.3.4. me togfjalësh..................................................................................278 6.4. me se shprehet rrethanori që tregon mënyrën e kryerjes së veprimit nëpërmjet një krahasim i..................................................................278 6.4.1. me emër me ose pa parafjalë, të prirë ose jo nga pjesëzat si, p o s i ..................................................................................................... 278 6.4.2. me ndajfolje....................................................................................279 6.4.3. m eonom atope................................................................................279 7. Rrethanori i sa sisë ........................................................................................279

20

PASQYRA E LËNDËS

7.1. me se sh p re h e t.................................................................................279 7.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljore............................279 7.1.2. me togijalësh të l i r ë ......................................................... 279 7.1.3. me togfjalësh frazeologjik.............................................279 7.2.11ojet....................................................................................................279 7.2.1. masë hapësire................................................................... 279 7.2.2. masë k o h e ................. 280 7.2.3. masë tip a ri........................................................................ 280 7.2.4.masë vëllimi, peshe etj..................................................... 280 8. Rrethanori i k ush tit........................................................................................ 280 8.1. m ese shprehet...................................................................................281 8.1.1. me emër të prirë nga lokucionet parafjalore në raste, në p a m u n d ësi........................................................................281 8.1.2. me emër të prirë nga paraijalët me osep a .....................281 8.1.3. me ndajfoljet ndryshe, pëm dryshe................................. 281 8.1.4. me formë të pashtjelluar mohore ose përcjellore 281 9. Rrethanori i lejim it.................................. 281 9.1. me se shprehet.................................................................................. 281 -9.1.1 /m e togfjalësh....................................................................281 9.1.2. me formë të pashtjelluar m ohore................................ 281 KREU XIV G JY M T Y R Ë T Ë T JER A T Ë DYTA 1. Përgjithësira.................................................................................................... 283 2. Gjymtyra e k rahasim it :..................................................................284 2.1. m ese shprehet.....................................................................285 2.1.1. me emër, përemër a numëror etj.................................... 285 2.1.2. me togfjalësh.................................................................... 285 2.2. format e lidhjes sintaksore.............................................................. 285 2.2.1.përshtatj e ........................................................................... 286 2.2.2.drejti m ................................................................................286 2.3.3.bashki m .................................................................... 286 2.3.11ojet...................... 286 2.3.1. ib a ra z isë ...........................................................................286 2.3.2. ip ab arazisë...................................................................... 286 2.4. funksionet e pjesës së parë të krahasimit.....................................287 2.4.1. kryeijalë............................................................................ 287 2.4.2. kundrinë............................................................................ 287 2.4.3. përcaktor...........................................................................287 2.4.4. rrethanor........................................................................... 288

PASQYRA E LËNDËS

3. 4. 5. 6.

21

2.4.5. kallëzues e m ë ro r............................................................. 288 2.4.6. kallëzues fo ljo r................................................................ 288 2.4.7. përcaktor kallëzuesor......................................................288 2.5. nënkuptimi i pjesës së parë të krahasim it.................................... 288 2.6. çështje problem ore..................................... 288 Gjymtyrae shtimit (shkallëzues).................................................................. 290 Gjymtyrë e përjashtimit (kufizues)............................................................... 291 Gjymtyra e kundërisë..................................................................................... 293 Gjymtyra e spikatjes (theksuese).................................................................. 294

KREU XV G JY M T Y R Ë T H O M O G JE N E 1. Vështrim i përgjithshëm ............................................................................... 295 2. Gjymtyrët homogjene sipas raporteve sintaksore të vendosura midis tyre.........................................................................................................................298 2.1. Gjymtyrët homogjene me raporte këpujore.................................... 299 2.1.1. bashkim asindetik :................................................................ 300 2.1.2. bashkim lidhëzor...........................................................................301 2.1.2.1. me lidhëzat e, dhe, edhe, a s ..................................................... 301 2.1.2.2. me lidhëzat p o edhe, si edhe (si dhe), ashtu edhe, p o ashtu edhe, ashtu si (edhe)........................................................ 301 2.1.2.3. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura si...si, sa...sa. si...edhe, s i... (po) ashtu edhe, a q ...sa ti} ..................... 301 2.1.2.4. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura si qoftë...qoftë (edhe), h e m ...h e m ................................................... -....................... 302 2.1.2.5. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura të shkallëzimit jo vetëm .. .por (edhe); jo vetëm .. .po as (edhe).............................302 2.2. Gjymtyrët homogjene me raporte veçuese................................. 302 2.2.1. të mirëfillta.................................................................................... 303 2.2.2. altem native....................................................................................303 2.2.2.1. me lidhëzat ose, a , o ................................................................. 304 2 .2 2 .2 . m elidhëzatëpërsërituraose...ose, a...a, j a ...j a t tj............. 304 2.2.2.3. me lidhëzath erë...h erë......................,.................................... 305 2.2.2.4. me lidhëzat e përsëritura a të bashkëlidhurakur...kur, s a ...s a ....................................................................................................306 2.2.2.5. me lidhëzat e përsëritura a të bashkëlidhura ku...ku, aty...aty, këtu.. .këtu, këtu...atje, aty...k ë tu etj........................... 306 2.2.2.6. me ndajfolje tëpërsëritura tani.. ,tani,diku...diku.ca.,.ca ....306 2 .2 2 .1 . vetëm gjymtyra e fundit lidhet me lidhëz................................ 306 2.3. Gjymtyrët homogjene me raporte kundërshtore............................306 2.4. Gjymtyrët homogjene me raporte përmbyllëse............................. 309 3. Gjymtyrët e ndryshme homogjene sipas fimksionit në fja li....................... 310

22

FASQYRA H l.ËNDES

3.1. kryefjalët homogjene....................................................................... 310 3.2. kallëzuesithomogjenë.....................................................................310 3.3. kundrinat hom ogjene...................................................... 311 3.4. përcaktorët homogjenë ............................................................. 312 3.5. ndajshtimethomogjene................................................................... 314 3.6. rrethanorët homogjenë.................................................................... 314 4. Fjalët përgjithësuese dhe gjymtyrët homogjene..........................................315 5. Përdorimi i mjeteve gramatikore përpara gjymtyrëve homogjene 317 5.1. Përsëritja ose jo e nyjave të p ërp arm e.......................................... 317 5.2. Përsëritja ose jo e ndajfoljeve dhe e pjesëzave............................. 318 5.3. Përsëritja ose jo e foljeve ndihmëse a gjysmëndihmëse...............318 5.4. P ërsëritjaosejoeparafjalëve......................................................... 319 6. Përshtatja me gjymtyrët homogjene.............................................................320 6.1. Përshtatja e kallëzuesve rne kryefjalët hom ogjene...................... 320 6.1.1. Përshtatja e kallëzuesit foljor dhe e këpujës............................ 320 6.1.2. Përshtatja e gjymtyrëve emërore të kailëzuesit em ëror............ 323 6.2. Përshtatja e përcaktorëve kallëzuesorë me kryefjalët dhe kundrinat hom ogjene........................................................................... 324 6.2.1. Përcaktorët kallëzuesorë të kryefjalëve homogjene................ 324 6.2.2. Përcaktorët kallëzuesorë të kundrinave homogjene................ 325 6.3. Përshtatja e përcaktorëve të gjymtyrëve homogjene..................326 KREU XVI G JY M T Y R Ë T E VEÇUARA 1. Vështrim i përgjithshëm................................................................................ 329 2. Shkaqet e veçim it............................................................................................330 2.1. shkaqet e përgjithshme.................................................................... 330 2.1.1. ngarkesa më e madhe kuptimore dhe stilistike.......................... 330 2.1.1.1. përcaktorët................................................................................. 330 2.1.1.2. ndajshtimet................................................................................ 331 2.1.1.3. rrethanorët................................................................................. 331 2.1.1.4. kundrinat.................................................................................... 331 2.1.2. karakteri përcaktues-sqarues................................................... 331 2.1.2.1. ndaj shtimet................................................................................ 331 2 .1 .2.2.rrethanorë t .................................................................................. 331 2.1.3. Zgjerimi i gjymtyrës që v e ç o h e t.......................................... 332 2.1.3.1. përcaktorët me përshtatje................. 332 2.1.3.2. përcaktorëtpa përshtatje...........................................................332 2.1.3.3. ndajshtimet................................................................................ 332 2.1.3.4. rrethanorët................................................................................. 332 2.2. shkaqet e veçanta........................................................................... 332

PASQYRA E LËNDËS

23

3. Kombinimet e gjymtyrëve hom ogjene.........................................................333 4. Veçimi si mjet stilistik.................................................................................... 333 5. Përcaktori i veçuar..........................................................................................334 5. l.Funksioni semantik dhe stilistik ipërcaktorëve të v e ç u a r 334 5.1.1. si e dhënë e m bishtuar..................................................................334 5.1.2. me rol përcaktues-saktësues....................................................... 334 5.1.3. me ngjyrime rrethanore...............................................................335 5.1.3.1.shka k .......................................................................................... 335 5.1.3.2.koh ë ............................................................................................. 335 5.1.3.3.kush t.........................................................................;................. 335 5.1.3.4.1ejim............................................................................................335 5.2. Natyra gramtikore e përcaktorëve tëveçu ar............................... 336 336 5.2.1. me përshtatje............................................................... 5.2.1.1. me mbiemra prejpjesorë.......................................................... 336 5.2.1.2. me mbiemra të tje r ë ................................................................. 336 5.2.2. me drejtim ose me bashkim .........................................................336 5.2.2.1. emër në kallëzore prirë nga parafjalët me, pa, për, në, nën..336 5.2.2.2. me pjesore të zgjeruar...............................................................337 5.2.2.3. ndërtime të prira nga lidhëza s i ...............................................338 5.2.2.4. përcjellore................................................................................338 5.2.2.5. formë e pashtjelluar m o h o re................................................... 338 5.3. Kushtet e veçanta të veçimit të përcaktorëve; vendi i përcaktorëve të v e ç u a r........................................................................338 5.3.1. shfaqjaepërcaktorëve të paveçuarpara ty r e ............................. 338 5.3.2. të prapavendosura........................................................................ 338 5.3.3. lidhje sintaksore e d o b ë t.............................................................. 338 5.3.4. zgjerimi me gjymtyrë të tje r a .....................................................339 5.3.5. vendi i përcaktorëve të v eçuar..................................................... 339 6. Ndajshtimi i veçuar.........................................................................................340 6.1. Funksioni semantik e stilistik i ndajshtimeve............................... 340 6.1.1. në formën e një të dhëne të mbishtuar........................................340 6.1.2. sqarues........................................................................................... 340 6.1.3. gërshetime me marrëdhënie rrethanore.....................................340 6.2. Natyra gramatikore e ndajshtimeve të veçuara............................. 342 6.2. l.e m ë r ................................................................................................ 342 6.2.2.përemë r ...........................................................................................343 6.2.3.togijalës h ........................................................................................ 343 6.2.3. l.e m ë r+ p ë re m ë rd ë fto r...............................................................343 6.2.3.2. përem ër+ em ërnë g jin ore................................................... 343

24

PASQYRA E LËNDËS

6.2.3.3. /y'ë+parafjala n g a + e m ë r ......................................................343 6.2.3.4. togfjalësh i qëndrueshëm ....................................................... 343 6.2.3.5. një+ cmër .............................................................................. 344 6.3. Ndajshtim i veçuar përemër, mbiemër të emërzuar, përemër, num ëror a togfjalësh..................................................... 344 6.4. Kushtet e veçanfa të veçimit, vendi i ndajfoljeve të veçuara 344 7. Përcaktori kallëzuesor i v e ç u a r................................................................. 345 8. Rrethanori i v e ç u a r........................................................................................346 8.1. Natyra gramatikore e rrethanorëve të v e ç u a r............................. 346 8.2. Funksioni semantik e stilistik i rrethanorëve të veçuar dhe nëntipat e t y r e ...................................................................................... 347 8.2.1. rrethanorë të m irëfilltë...............................................................347 8.2.1.1.koh e ............................................................................................ 347 8.2.1.2.vend i ........................................................................................... 348 8 .2 .1.3.1ejimi...........................................................................................348 8.2.1.4.shkak u .........................................................................................348 8.2.1.5.m ënyr e ........................................................................................348 8 .2 .1 .6.krahasim i ............................................................. ..................... 349 8.2.2. rrethanorë të pam irëfilltë............................................................349 8.2.2.1. rrethanorë të veçuar sqarues të k o h ë s....................................349 8.2.2.2. rrethanorë të veçuar sqarues të v e n d it..................................349 8.2.2.3. rrethanorë të veçuar sqarues të m ë n y rë s............................ 350 8.2.2.4. rrethanorë të veçuar sqaraes të sasisë.................................... 350 8.2.2.5. rrethanorë të veçuar sqarues të saktësimit kufizues 350 8.2.2.6. rrethanorë të veçuar të sqarimit të m irëfilltë........................ 350 .8.3. Rrethanorë të veçuar të shprehur me forma të pashtjelluara 350 8.3.1. që tregojnë veprim të dorës së d y të ............................................351 8.3.1.1. i shprehur mepërcjellore tregonshoqërim vep rim i 351 8.3.1.2. i shprehur me formën e pashtjelluar të tipit me të ardhur tregon p arak o hësi............................................................ 351 8.3.1.3. i shprehur me trajtën mohore të tipit pa ardhur tregon veprim pask o h ësi............................................................................ 351 8.3.2. që tregojnë mënyrë, shkak, kushtëzim etj................................ 352 8.3.3. të saktësojë një rrethanor tjetër.....................................................352 9. Kundrina e veçuar dhe ndërtime të tjera të v e çu ara.................................. 352 9.1. që veçohen për arsye stilistike.......................................................353 9.2. që shënojnë sh oq ërim .....................................................................353 9.3. që marrinngjyrime rrethanore të m bishtuara...............................353 9.4. që shënojnë rrethana plotësuese, shënime e shpjegime saktësuese................................................................................................. 353

PASQYRA E LËNDËS

9.5.

25

që shënojnë spikatje theksuese.....................................................353

KREU X V IIFJA L Ë T E T O G JE T E FJALËVE JASHTË LID H JEV E T Ë ZA K O N SH M E SINTAKSORE M E G JY M T Y R Ë T 1 FJALISË 1. Vështrim i përgjithshëm................................................................................. 355 2. T h irro ri.............................................................................................................357 2.1. m e se shprehet th irro ri....................................................................358 2 .1.1.m eem ë r ...........................................................................................358 2.1.2.m e mbiemër të em ërzu ar..............................................................358 2 .1 .3.shoqëruar me pjesëza pasthirrm ore........................................... 359 2 .1 .4.me ngjyrime em ocionale.............................................................. 360 2.1.5.m e togfjalësh ................................................................................. 360 2.1.6. thirrorët homogjenë....................................................................... 361 2 . 1.7.vendi i th irro rit...............................................................................361 2 .1.8.me intonacion th irrm o r................................................................. 362 2.1.9.pikësim i..........................................................................................363 3. Pasthirrm at...................................................................................................... 363 3.1. Rendi i pasthirrmave në f ja li.......................................................... 364 3.1.1. në krye të fjalisë............................................................................. 364 3.1.2. në krye, më e shkëputur.................................................................364 3.1.3. në fund të fjalisë.............................................................................365 3.1.4. në mes të fjalisë..............................................................................365 3.1.5. më vete, me vlerëne një fjalie......................................................365 3.2. Pasthirrma e përsëritur, e p ë rb ë rë ................................................. 366 3.3. Pasthirrmat në fjalitë e paplota.......................................................366 4. Fjalët dhe togjet e fjalëve të ndërm jetm e..................................................... 366 4.1. Grupet e fjalëve e të togjeve të ndërmjetme sipas kuptimit të ty r e ........................................................................................................ 368 4.1.1. që tregojnë shkallën e vërtetësisë së kum tim it..........................368 4.1.2. vlerësimin emocional të kum tim it.............................................. 369 4.1.3. shkallëne rëndësisë së një fa k ti.................................................. 369 4.1.4. lidhjen logjike midis pjesëve të kumtimit, ose midis kum tim eve................................................................................................370 4.1.5. burimin e kum tim it....................................................................... 371 4.1.6. qëndrimine folësit ndaj mënyrës sëformulimittë kumtimit....371 4.1.7. tërheqjen e vëmendjes së bahskëbiseduesit............................. 371 4.2. Tipat morfologjikë të fjalëve dhe të togjeve të ndërm jetme 372 4.2.1. em ër me ose pa parafjalë..............................................................372 4.2.2. përemri me paraijalë......................................................................373

26

5.

PASQYRA E LËNDËS

4.2.3. ndajfolje.......................................................................................... 373 4.2.4. fo lje .................................................................................................373 4.3. Përdorimi i Ijalëve e i togjeve të ndërmjetme dhe pikësimi........374 Fjalët e togjet e Çalëvë të ndërkallura........................................................ 376 5.1. kuptimi i tyre.......................................................................................376 5.2. veçimi i ty r e ....................................................................................... 376 5.3. me se shprehen.................................................................................. 377 5.4. përfshirja te fjalët e togjet e fjalëve të ndërkallura edhe e kategorive të t j e r a ................................................................................377 5.5.funksioni i t y r e ....................................................................................377

KREU XVIII F JA L IT Ë N JË K R Y E G JY M T Y R Ë SH E 1. Nocione të përgjithshm e................................................................................ 379 2. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe me gjymtyrë kryesore të shprehur me folje...381 2.1. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe vetore...................................................381 2.1.1. me vetë të përcaktuar.................................................................... 381 2.1.1.1. në mënyrën u rd h ëro re.............................................................. 381 2.1.1.2. në mënyrën lid h o re................................................................... 381 2.1.1.3. në mënyrën d ëfto re....................................................................381 2.1.1.4. në mënyrën dëshirore............................................................... 381 2.1.1.5. krahasimi me fjalitë dykryegjymtyrëshe me folje në vetën I d h e l l ....................................................... ' ......................................... 382 2.1.2 me vetë të papërcaktuar............................................................. 382 2.1.2.1. në mënyrë e kohë të ndryshm e................................................. 383 2.1.2.2. me foljen th e m ...........................................................................383 2.1.2.3. modaliteti i fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë të papërcaktuar....................................................................................... 383 2.1.2.4. sfe ra te p ë rd o rim it..................................................................... 383 2.1.2.5. me një kundrinë në ndërtimin e ty r e .........................................383 2.1.3. me vetë të përgjithësuar............................................................. 383 2.1.3.1. në fjalë të u r ta ............................................................................. 384 2.1.3.2. në fjali dykryegjymtyrëshe...................................................... 384 2.1.3.3. në mënyrën dëftore, urdhërore e lidhore................................ 384 2.1.3.4. të shoqëruar nga foljet modale m und e d u h e t........................ 384 2.1.3.5. në fjalitë v a ru ra ..........................................................................385 2.1.3.6. në stile të n d ry sh m e..................................................................385 2.2. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe pavetore...................................................... 386 2.2.1. me fo lje ........................................................................................... 386 2.2.1.1. që emërtojnë gjendje të natyrës................................................ 386 2.2.1.2. që shprehin të ndo d h u r.............................................................. 387

PASQYRA E LËNDES

27

2.2.1.3. të trajtës pësore-vetvetore........................................................ 387 2.2.1.4. me modalitetin e mundësisë, domosdoshmërisë etj................387 2.2.1.5. të gjendjes së brendshme të n jeriut.......................................... 388 2.2.1.6. që përshkruajnë mjedisin.......................................................... 390 2.2.2. m etogijalësh.................................................................. 390 2.2.2.1. ja m + emër a togfjalësh............................................................ 390 2.2.2.2. bëj+ ndajfolje a e m ë r ............................................................... 390 2.2.2.3. vij+ emër, ndajfolje apask ajo re............................................. 390 2.2.2.4. duhet+ pjesore........................................................................... 391 2.2.2.5. do+ p jeso re............................................................................... 391 2 .2 .2 .6 .ja m + paskajore........................................................................392 3. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe me gjymtyrë kryesore të shprehura me emër.......................................................................................................................392 3.1. përshkruese........................................................................................393 3.2. treguese..............................................................................................393 3.3. em ërtuese...........................................................................................393 KREU XIX FJA LITË E PAPLOTA 1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 395 2. Llojet e fjalive të pa p lo ta...............................................................................397 2.1. të m irëfillta........................................................................................397 2.1.1. të kontekstit.................................................................................... 397 2.1.2. tësitu atës........................................................................................400 2.1.3. Fjalitë e paplota sipas gjymtyrës së pashprehur.........................400 2.1.3.1. pa kry efjalë................................................................................400 2.1.3.1.1. të kontekstit ose të situatës................................................... 400 2.1.3.1.2. të kontekstit në periudhën asindentike ose me bashkërenditje.................................................................................400 2.1.3.1.3. të kontekstit në periudhën me nënrenditje........................ 401 2.1.3.1.4. kryeljala epashprehur tregon një send aperson të njohur..401 2.1.3.1.5. kryefjala e pashprehur nënkupton një përemër................... 401 2.1.3.1.6. të situatës që tregojnë vlerësim .............................................401 2 .1 .3 .2 .p a k a llë z u e s 402 2.1.3.2.1. të kontekstit me kryefjalë të shprehur me emër ose p ë re m ë r..................................................................................................402 2.1.3.2.2. të kontekstit në kuadrin e periudhës asindetike ose me bashkërenditje............................................................................ 403 2.1.3.2.3. të situatës me kryeljalë të shprehur me e m ë r......................403 2.1.3.2.4. të kontekstit a situatës shprehur me e m ë r............................403 2.1.3.2.5. e shprehur me kundrinë.........................................................403 2.1.3.2.6. tëkontekstit tëshprehur m erreth an o r................................. 404 2.1.3.2.7. e shprehur me rrethanor bashkë me një gjymtyrë tjetër ....404

28

P A S Q Y R A E LËNDËS

2.1.3.2.8. të kontekstit të shprehur me një përcaktor.......................... 404 2.1.3.2.9. të shprehur me një tog të ndërm jetëm ..................................404 2.1.3.2.10. të shprehur me një th irro r...................................................405 2.1.3.3. vetëm pa këpujë...................................................................... 405 2.1.3.3.1. kryefjala+pjesë emërore e shprehur m em b iem ër 405 2.1.3.3.2. kryefjala+pjesa emërore e shprehur me e m ë r................... 405 2.1.3.3.3. pjesaem ërore+ kryefjala......................................................405 2.1.3.3.4. ndërtime me përsëritje ....................................................405 2.1.3.4. pa gjymtyrë të d y ta ........................................................................... 405 2.2. Fjalitë eliptike............................................................................................ 406 KREU XX F JA L IT Ë E PA G JY M TY RËZU ESH M E 1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 407 2. Ndarja sipas kuptimit........................................................................................408 2.1. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme të pohimit e të m ohim it..................408 2.2. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme pyetëse............................................. 409 410 2.3. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme nxitëse ............ 2.4. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme thirrm ore.........................................410

1. 2. 3. 4. 5.

KREU XXI R E N D I I FJA L Ë V E D H E I G JY M T Y R Ë V E N Ë FJA L IN Ë D Ë FT O R E Njohuri të përgjithshm e.................................................................................413 Gjymtyrëzimi aktual....................................................................................... 413 Llojet e rendeve të gjym tyrëve...................................................................... 414 Rendi i fjalëve në fja li..................................................................................... 415 Rendi i gjymtyrëve në fjalinë d ëfto re...........................................................415 5.1. Vendi i kryefjalës dhe i kallëzuesit fo ljo r....................................... 415 5.1.1. Rendi kryefjalë-kallëzues............................................................ 415 5.1.2. Rendi kallëzues-kryeljalë.............................................................416 5.2. Vendi i kallëzuesit e m ë ro r...............................................................416 5.2.1. Rendi kryefjalë+këpujë + pjesë emërore................................... 416 5.2.2. Rendi këpujë + pjesë emërore + kryefja lë.................................. 416 5.2.3. Rendipjesë+ em ërore + k ëp u jë+ k ryefja lë.............................. 416 5.3. Vendi ipërcaktorit kallëzuesor...................................................... 416 5.3.1. Rendi kryefjalë+kallëzues+përcaktorkallëzuesor................ 416 5.3.2. Rendi kryefjalë+kallëzues+ kundrinë e drejtë +përcaktor kallëzuesor.......................................................... 417 5.3.3. Rendet e tje ra ..................................................................................417 5.4. Vendi i kundrinave.........................................................................417 5.4.1. Vendi i kundrinës së drejtë............................................................417 5.4.2. Vendi i kundrinës së zhdrejtë pa parafjalë...................................418

PASQYRA E LËNDËS

29

5.4.2.1. Rendi kryefjalë+ kallëzues+ kundrinë e zhdrejtë pa parafjalë...............................................................................................418 5.4.2.2. Rendet e tje ra ............................................................................. 418 5.4.3. Vendiikundrinës m e p arafjalë.................................. 418 5.4.3.1. pas kallëzuesit, kurajo përbënrem ën......................................418 5.4.3.2. para kallëzuesit, kur ajo përbën tem ën .................................... 418 5.5. Vendi i rrethanorëve..................................................................... 418 5.5.1. Rrethanori i m ënyrës.................................................................... 419 5.5.2. Rrethanori i shkakut..................................................................... 419 5.5.3. Rrethanori i qëllim it.....................................................................419 5.5.4. Rrethanori i v e n d it........................................................................419 5.5.5. Rrethanori i sasisë.........................................................................420

SINTAKSA £ PERIUDHËS KREU XXII PER IU D H A 1. Nocione të përgjithshme................................................................................ 423 2. Mjetet gjuhësore të formimit të periudhave................................................. 424 2 .1. Intonacioni.........................................................................................425 2.2. Mjetet leksikor-gramatikore...........................................................425 2.2.1. L idhëzat..........................................................................................425 2.2.1.1. lidhëzat sem antike.....................................................................426 2.2.1.2. lidhëzat sintaksore.....................................................................426 2.2.2. Fjalët lidhëse.......................................................................................... 426 2.2.2.1. përemrat e ndajfoljet lid h o re................................................... 427 2 .2 .2 2 . ndajfoljet, përemrat dëftorë, përemrat e pacaktuar k o rrelativë........................................................................................... 427 2.2.2.2.1. përemrat dëftorë ai, ajo, ky, kjo............................... 427 2 .2 .2 .2 2 . ndajfoljet dëftore kështu, ashtu, aq, kaq, këtu, atje, atëherë........................................................................... 429 3. Veçori të përbërjes leksikore të periudhës................................................... 429 4. Veçori të ndërtimit sintaksor të fjalive të periudhës.................................... 430 5. Bashkëlidhjae trajtave kohore e mënyrore të foljeve - kallëzues...............431 5.1. Bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve koh o re............................431 5.1.1. Në periudhat me fjali të varura k o h o re ......................... 431 5.1.2. Në periudhat me bashkërenditje.....................................432 5.2. Bashkëlidhja e trajtave mënyrore të foljeve - kallëzues...............432 6. Rendi i fjalive të p eriudhës.................................. 433 6.1. Në periudhat me bashkërenditje e asindetike.............................. 433 6.2. Në periudhat me nënrenditje............................................................434

30

7.

PASQYRA E LËNDËS

6.2.1. Në periudhën me fjali të varur përcaktore.....................434 6.2.2. Rend të ngulitur të prapavendosur të fjalive të varura. .434 6.2.3. Rend të ngulitur të paravendosur të fjalive të varura... .435 6.2.4. Rend të lirë........................................................................ 435 6.2.5. Rendi i kushtëzuar nga marrëdhëniet kuptimore midis fjalive të p eriudhës.....................................................435 6.2.6. Rendi i kushtëzuar nga ngjyrimi i marrëdhënieve më të p ërgjithshm e............................................................... 435 6.3. Fjalia kryesore në indin e Qalisë së v a r u r ................................... 436 6.3.1. Në periudhat me dy fjali pyetëse.................................... 436 6.3.2. Në periudhat me dy fjali që nukjanë pyetëse............... 436 6.3.3. Në periudhat me më shumë se dy ija li........................... 437 Klasifikimi i periudhave.............................................................................. 437

KREU XXIII P Ë R B Ë R JA D H E SKEM AT STR U K TU R O R E TË PERIUDHAVE 1. Nocione të përgjithshm e................................................................................ 439 1.1. Periudha me bashkërenditje.............................................................440 1.2. Periudha asindetike ose jolidhëzore............................................... 440 1.3. Periudha edhe asindetike edhe bashkërenditëse............................ 440 1.4. Periudha me nënrenditje.................................................................. 440 1.5. Periudha komplekse me nënrenditje..............................................441 1.6. Periudha e përzier me bashkërenditje a bashkim jolidhëzor dhe me nënrenditje ose me bashkërenditje, bashkim jolidhëzor e nënrenditje njëkohësisht....................................................................441 2. Skemat e periudhave....................................................................................... 442 2.1. Skemat e periudhave me bashkërenditje.........................................442 2.1.1. me dy a më shumë fjali të p a v aru ra........................................... 442 2.1.2. me tri a më shumë fjali të pavarura në kombinime të nd ry sh m e................................................................................................. 442 2.2. Skemat e periudhës asindetike (jolidhëzore)..................................443 2.2.1. m edy a m ë shumë fjali të p av aru ra............................................ 443 2.2.2. me dy a më shumë fjali të pavarura në kombinime të nd ry sh m e................................................................................................. 443 2.3. Skemat e periudhave me asindetizëm e bashkërenditje............ 444 2.3.1. me dy a më shumë fjali të pavarura asindetike dhe një fjali të bashkërenditur................................................................................ 444 2.3.2. me dy a më shumë fjali të pavarura të bashkërenditura asindetikisht të bashkuara me një a disa fjali të bashkërenditura në mes tyre. ... , v ............................................................................... 444 2.3.3. me kombinime të tjera të ndryshme fjalish asindetike e fjalish të pavarura të bashkërenditura ^ .................................................................... 444

PASQYRA E I.ËNDËS

31

2.4. Skemat e periudhës me nënrenditje............................................. 445 2.4.1. një fjali kryesore dhe një e v a r u r ................................................. 445 2.4.2. një fjali kryesore dhe dy a më shumë fjali të v a ru ra ...............445 2.4.2.1. nënrenditje paralele...................................................... 446 2.4.2.2. nënrenditje v a r g ........................................................... 447 2.4.2.3. me nënrenditje paralele e varg njëherazi................... 448 2.5. Skemat e periudhës së përzier me nënrenditje, dhe me bashkërenditje a me bashkim jolidhëzor..................................... 449 2.5.1. dy a më shumë fjali kryesore dhe një fjali të varur prej tyre... .449 2.5.2. një fjali kryesore dhe dy a më shumë fjali të varura të një llo ji............................................................................................................450 2.5.3. bashkërenditje të një fjalie me një grup fjalish të varura ose bashkërenditje të grupeve të fjalive të varura........................ 450 2.5.4. dy a më shumë fjali të bashkënënrenditura që varen njëherazi nga dy fjali kryesore të bashkërenditura a asindetike 451 2.5.5. mjetet e lidh jes...................................................................... 451 2.5.6. kombinime të tje r a ........................................................................453 2.5.6.1. të bashkënënrenditura paralel me fjali të varura ose me një tog fjalish të nënrenditura varg.......................453 2.5.6.2. dy ose më shumë grupe paralele fjalish të bashkënënrenditura......................................................... 453 2.5.6.3. kombinime të tje r a ......................................454 2.6. Skemat e periudhës së përzier me bashkërenditje ose bashkim jolidhëzor dhe me nënrenditje............................................................. 455 2.6.1. një fjali e pavarur me një fjali kryesore të shoqëruar 455 nga një e v a r u r ........................................................ 2.6.2. një fjali e pavarur me një kryesore të shoqëruar nga disa të varura paralele ose v a r g .......................................... 456 2.6.3 dy ose më shumë fjali kryesore secila me fjali të varura paralele ose v a r g ....................................................... 457 2.6.4. fjali kryesore bashkë me të varurat me fjali të p av aru ra ...................................................................................... 458 2.6.5. kombinime të tje r a ................. , ................. 459 2.6.6. dy a më shumë fjali të varura njëkohësisht nga dy a më shumë fjali k ry eso re.......................................................460 2.7. Numri i fjalive në një periudhë dhe kushtëzimi i t i j .....................461 KREU XXIV PE R IU D H A M E FJAJLI T Ë BA SH K ËRENDITURA 1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 463 2. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore............................................464 2.1. me ngjyrim num ërim i...................................................................465 2.1.1. me ngjyrim numërimi pohues...................................... 465

32

PASQYRA E LËNDËS

2.1.1.1. njëkohësi.........................................................465 2.1.1.2. pasardhje k oh o re ............................................465 2.1.2. me ngjyrim numërimi m ohues....................................466 2.2. me ngjyrim shkak - pa so je .............................................................. 466 2.3. me ngjyrim p ë rq a so r....................................................................... 467 2.4. me ngjyrim m ospajtim i....................................................................467 2.5. m eng jy rim sh tesim i................................................................... .468 2.5.1. fjalia e bashkërenditur është kumtim i r i .................................. 468 2.5.2. fjalia e bashkërenditur është një shtesë, një sqarim etj 468 2.6. me ngjyrim shkallëzim i...................................................................469 3. Periudha me fjali të bashkërenditura me ngjyrime përqarsore kundërshtore........................................................................................................469 3.1. me ngjyrime përqasore .................................................................. 470 3.2. me ngjyrime kundërshtore të m irëfillta..........................................470 3.3. me ngjyrime kufizuese.................................................................... 471 3.4. me ngjyrime le jo re ........................................................................... 472 3.5. me ngjyrime përm byllëse...............................................................472 3.6. me ngjyrime k u sh to re ..................................................................... 473 3.7. me ngjyrime sh te so re ...................................................................... 473 3.8. me ngjyrime përjashtuese................................................................ 474 4. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie veçuese..................474 4.1. me ngjyrime përjashtimi tërëso r..................................................... 475 4.2. me ngjyrimin e përjashtimit altem ativ........................................... 476 5. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie përm byllëse 476 6. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie shkakore m otivuese............................................................................................................. 476 1.

KREU XXV PERIUDHA M E NËNRENDITJE Njohuri të përgjithshme, fjalia kryesore e Ijalia e v a ru r .......................... 479 1.1. Mjetet e lidhjes ..................................................................... 480 1.1.1. lidhëzat e lokucionet lidhëzore, përemrat e ndajfoljet lidhore, përemrat lidhorë të pacaktuar, përemrat, ndajfoljet e pjesëzat p y e të se ..................................................480 1.1.2. ijalët e bashkëlidhura (korelative)..................................480 1.1.3. mungesa e një gjymtyre ose konkretizimi i përmbajtjes së një gjymtyre të fjalisë k ryesore....................481 1.1.4. bashkëlidhja e trajtave të foljeve - kallëzues..................481 1.1.5. rendi i fjalisë së v a r u r ...................................................... 482 1.2. Funksionet e fjalisë kryesore...........................................................482 1.2.1. qëndrimi i fo lësit.............................................................. 482 1.2.2. vendosja në k o h ë .............................................................. 482 1.2.3. theksimi injë rreth an e.....................................................483

PASQYRA E LËNDHS

2.

1.2.4 tërheqje vëm endjeje...................................................... 483 1.2.5. fjaliae varur me përmbajtje të vetmjaftueshme......... 483 1.3. Funksionet e fjalisë së v a ru r............................................................ 484 1.4. Ndërtimi dhe natyra e fjalive të periudhës me nënrenditje............484 1.5. Mjetet e lidhjes së fjalive të varura me kryesoren........................485 1.6. Rendi i fjalive të v a ru ra ....................................................................487 1.7. Vlera e ndërtimeve me format e pashtjelluara fo ljo re................ 489 1.8. Fjali e varur apo gjymtyrë fja lie ................................................... 490 Klasifikimi i fjalive të v a ru ra ..................................................................... 491 2.1. Klasifikimi funksional.................................................................... 492 2.2. Klasifikimi formal - gram atikor......................................................493 2.3. Klasifikime të tje ra ........................................................................... 494 2.4. Klasifikimi i zbatuar në te k st........................................................... 495 2.4.1. Grupi i periudhave me fjali të varura kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore, përcaktore................................. 496 2.4.2. Grupi i periudhave me fjali të varura rrethanore v en d o re.................................................................................... 497 2.5. Homonimi lidhëzash........................................................................ 498 2.6. Raste kalimtare fjalish të v a ru ra .....................................................499 2.7. Afri e takime të disa fjalive të varura me fjalë të caktuara të bashkëlidhura.............................................................................................500 KREU X X V IPE R IU D H A M E F JA L IT Ë VARUR KRYEFJALORE

1..Ç ’është periudha me fjali të varur kryefjalore dhe nëntipet strukturore të saj............................................................................................................................503 1.1. Fjalitë kryeijalore lidhëzore.............................................................504 1.1.1. Fjalia kryefjalore është fjali dëftore dhe bashkohet me lidhëza ftilluese........................................................................ 504 1.1.1.1. Fjalia e varur kryefjalore ka të bëjë me folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme..................... 504 1.1.1.2. Fjalia e varur ka të bëjë me folje e lokucione foljore që shprehin të kuptuar, të perceptuar, proces të menduari..504 1.1.1.3. me folje e lokucione foljore jokalim tare.....................504 1.1.1.4. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor pas k ëp ujës..................................................................................... 504 1.1.1.5. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor që i prijnë k ë p u jë s........................................................................ 504 1.1.1.6. me mbiemra në funksion kallëzuesor....................... 505 1.2. Fjalia kryefjalore është urdhërore a dëshirore me folje kallëzues në lid h o re...............................................................................505 1.2.1. fjalia e varur ka të bëjë me folje të shprehjes së vullnetit 505

34

PASQYRA E LËNDËS

PASQYRA ! l.ËNDHS

1.2.2. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor.......................... 505 1.2.3. me mbiemra me funksion kallëzuesor........................................ 505 1.2. Fjalia kryefjalore e tipit përem ëror................................................ 505 1.3. Fjalia kryefjalore pyetëse e zhdrejtë.............................................. 506 2. Mënyra e foljes - kallëzues të fjalisë kryefjalore........................................507 2.1. M ënyra e foljes së fjalisë kryefjalore varet nga modaliteti i ijalisë k ry e so re ....................................................................................... 507 2.1.1. Mënyra lidhore................................................................ 507 2.1.2. Mënyra dëftore.................................................................507 2.2. M ënyra e foljes së fjalisë kryefjalore varet nga vetë modaliteti i ijalisë së v a r u r .......................................................................................508 2.2.1. Mënyrat dëftore e lid ho re...............................................508 2.2.2. Mënyra habitore...............................................................508 2.2.3. M ënyrakushtore.............................................................. 508 2.2.4. Mënyra dëshirore.............................................................508 2.2.5. M ënyraurdhërore............................................................508 3. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur kryefjalore......................... 508 3.1. Nëperiudhën me fjalikryeijalore të varur të tipit lidhëzor 508 3.1.1. Rend i ngu lët.....................................................................508 3.1.2. Rend i l i r ë ............................................................ 509 3.2. N ëperiudhënm e fjali të varurtë tipitpëremëror jokorrelativ....509 3.3. Fjalia kryesore në mes të fjalisë së v a r u r ....................................... 509 KREU XXVII PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARUR K A L L Ë Z U E SO R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur kallëzuesore.......................................... 511 2. Tipat semantiko - strukturorë të periudhave me fjali të varur kallëzuesore......................................................................................................... 511 2.1. Tipi lidhëzor jokorrelativ................................................................. 511 2.2. Tipi përemëror jokorrelativ............................................................. 512 2.3. Tipi ndajfoljor jokorrelativ e korrelativ......................................... 513 3. Rendi i domosdoshëmiprapavendosjes së ijalisësë v a ru r.........................514 3.1.1. pas foljesh tëparaqitjes.................................................... 514 3.1.2. pas foljesh të perceptimit................................................. 514 3.2. Rend të zakonshëm i paravendosjes së fjalisë së v a ru r................ 514 3.3. Rend i lir ë ...........................................................................................514 KREU X X V IIIPE M U D H A M E F JA L IT Ë VAMJR KUNDRINOME i 1.

Ç ’është periudha me fjali të varur kundrinore.........................................515 1.1. Fjalia kundrinore lidhëzore.............................................................. 516 1.1.1. Fjalia e varur kundrinore është dëftore....................................... 516 1.1.1.1. me folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme 516 1.1.1.2. me folje që karakterizojnë mënyrën e ligjërimit.....................516

2.

35

1.1.1.3. me folje që tregojnë lidhje me ligjërimine m ëparshëm ........516 1.1.1.4. me folje që karakterizojnë kumtimin....................................... 516 1.1.1.5. me folje që tregojnë qëndrimine folësit..................................517 1.1.1.6. me lokucione foljore që tregojnë të kum tuar...........................517 1.1.1.7. me folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar shqisor a m en d o r.............................................................................517 1.1.1.8. me folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar m e n d o r................................................................................................ 517 1.1.1.9. me folje e lokucione foljore që tregojnë brendinë e të m end u arit............................................................................................ 518 1.1.2. Fjalia e varur kundrinore është dëshirore a urdhërore...........518 1.1.2.1. me folje e lokucione foljore që tregojnë dëshirë a pëlqim .518 1.1.2.2. me folje e lokucione foljore që tregojnë vullnet..................... 518 1.2. Fjalitë e varura kundrinore me përemra lidhorë........................... 519 1.3. Fj alia e varur kundrinore pyetëse e zhdrej t ë .................................519 1.3.1. Me ijalë pyetëse.......................................................................... 520 1.3.1.1. rne përemra pyetës, ndajfolje përemërore pyetëse ., .520 1.3.1.2. me fjalë të tjera pyetëse.............................................520 1.3.1.2.1. me pjesëzat a ose me lidhëzënnë (nëse)................521 1.3.1.2.2. me pjesëzën m o s ...................................................... 521 1.4. Fjalia e varur kundrinore thirrmore e zhdrejtë............................. 522 1.4.1. e varur nga një folje a lokucion foljor të të kumtuarit të të perceptuarit a të një procesi m e n d o r.......................... 522 1.4.2. m eija lë n r/'...................................................................... 522 Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur kundrinore.......................522 2.1. Rendi i drejtë....................................................................................522 2.2. Rendi i anasjelltë.............................................................................522 2.3. Fjalia kryesore në mes të fjalisë së v a ru r...................................... 523 KREU XXIX PERIU D H A M E FJALI T Ë VARUR PËRCA K TO RE

1. Ç ’është periudha me Ijali të varur përcaktore............................................ 525 2. Mjetet e lidhjes së fjalisë së varur përcaktore me kryesoren................... 525 2.1. Me përemra lidhorë........................................................................ 526 2.1.1. me përemrin lidhor q ë ....................................................526 2.1.2. me përemrin lidhor i c ili................................................526 2.2. Me ndajfolje lid h o re....................................................................... 527 2.3. Me lidhëza........................................................................................ 527 2.4. Me paskajore.................................................................................... 528 3. Nëntipat semantiko - strukturorë të periudhës me fjali të varur përcaktore............................................................................................................. 528 3.1. Fjalia përcaktore d alluese............................'............................... 528

36

PASQYRA E LËNDËS

PASQYRA F. LËNDËS

3.1.1. me paraprijës një togfjalësh të përbërë nga një emër dhe nga një përemër dëftor ai, a jo .................................................................. 528 3.1.2. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemëri i vetëm, e v etm ja ................................................................................................... 529 3.1.3. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemër prejnumërorë ip a rë ... ifu n d it...................................................................................529 3.1.4. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemër në shkallën krahasore të s ip ë ris ë ........................................................................529 3.1.5. me paraprijës një ndërtim krahasues të shprehur me një emër të shoqëruar ose jo nga përemri dëftor ai, ajo të prirë nga lidhëzat si, p o si....................................................................................................... 529 3.1.6. me paraprijës një emër të pashquar në funksionin e një kallëzuesori ................................................................................. 529 3.2. Fjaliae varur përcaktorepërshkruese........................................ 529 3.2.1. me paraprijës një emër që tregon një send të v e të m .................529 3.2.2. me paraprijës një emër tëpërveçëm njeriu, vendi etj................ 530 3.2.3. me paraprijës një emër tëprirë nganjë përcaktor.....................530 3.2.4. meparaprijës një togijalëshemër + përemër dëftorky, kjo....530 3.3. Fjaliae varur përcaktore ndajshtimore.......................................... 530 3.4. Fjaliae varur përcaktore ftilluese................................................... 530 3.4.1. me paraprijës një emër me kuptim shumë të përgjithshëm 530 3.4.2. me paraprijës një emër që tregon të kum tuar............................. 530 3.4.3. meparaprijës një emër që tregontë m enduar............................531 3.4.4. me paraprijës një emër që tregon dëshirë, vullnet, domosdoshmëri etj.............................................................................. 531 3.5. Fjalipërcaktore shtesore.................................................................. 531 3.5.1. me lokucioning jë q ë ....................................................... 532 3.5.2. me përem rinç k a ...............................................................532 3.6. Periudha me fjali të varur përcaktore me ngjyrime rrethanore...532 3.6.1. Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor.......................... 533 3.6.2. Fjalia përcaktore me ngjyrim q ë llim o r.......................533 3.6.3. Fjaliapërcaktore me ng jy rim lejo r ......................... 534 3.6.4. Fjaliapërcaktore me ngjyrim rrjedhim or......................534 3.6.4.1. me paraprijës një togfjalësh e m ë ro r 534 3.6.4.2. me paraprijës një e m ë r ..................................535 4. Rendi i fjalive dhe i mjeteve të lidhjes në periudhën me fjali të varur përcaktore...............................................................................................................535 4.1. Fjalia e varur pas fjalive kryesore................ ► ................................535 4.2. Fjalia e varur në mes të s a j ...............................................................536 KREU XXX PER IU D H A M E FJALI T Ë VARUR VEN D O RE 1. Ç ’është periudha me fjali të varur vendore...................................................537 2. Nëntipat semantiko - strukturorë të periudhës me Ijali të varur vendore.. .538

3.

37

2.1. Me marrëdhënie hapësinorejo të përgjithëshme.........................538 2.1.1. Falia e varur vendore tregon vendin e veprimit drejtpërdrejt............................................................................... 538 2.1.2. Fjalia e varur vendore saktëson më tej kuptimin e përgjithshëm dëftor të një ndajfolje v e n d i........................538 2.2. Me marrëdhënie hapësinore të përgjithësuara........................... 539 2.2.1. me lokucionin lidhëzor kudo q ë ...................................539 2.2.2. me lokucionin lidhëzor ngado që.................................. 539 2.2.3. me lokucionin lidhëzor tekdo që...................................539 Vendi i fjalisë së varur vendore në periudhë...........................................539 3.1. Vendi i ijalisë së varur vendore me lidhje jokorrelative............ 539 3.2. Vendi i fjalisë së varar vendore me lidhje korrelative ................540

KREU XXXI PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARUR K O H O RE 1. Ç ’është periudha me fjali të varur k o h o re ................................................. 541 1.1. Nëntipat strukturorë.......................................................................541 1.1.1. fjalia e varur lidhet drejtpërdrejt me foljen - kallëzues 541 1.1.2. fjalia e varur lidhet me kallëzuesin e fjalisë kryesore nëpërmjet një rrethanori të k o h ë s.................................................. 541 1.1.2.1. me ndajfoljen korrelative a tëhere..........................................542 1.1.2.2. m enjë rrethanor kohe që shërben si korrelat........................ 542 2. Llojet e periudhave sipas përmbajtjes.......................................................... 542 2.1. Periudha me marrëdhënie njëkohësie............................................ 542 2.1.1. njëkohësi e p lo të ......................................................... ..................542 2.1.1.1. Trajtat kohore të foljeve - kallëzues janë në të tashmen 543 2.1.1.2. Trajtat kohore të foljeve - kallëzues janë në të pakryerën 543 2.1.1.3. Me foljet kallëzues në të tashmen ose në të pakryerën dhe me lidhëzën sa.....................................................................................543 2.1.1.4. Kallëzuesi i kryesores ëshët trajtë kohore në të ardhmen, kallëzuesi i fjalisë së varur në të tashmen e lidhores................ 543 2.1.1.5. Me lidhëzën ndërsa....................................................................544 2.1.2. njëkohësi e pjesshm e................................................................... 544 2.1.2.1 e kryer e thjeshtë + e p a k ry e r...............................................544 2.1.2.2. e pakryer + e kryer e thjeshtë................................................ 544 2.1.2.3. me lidhëzat qëkur, q ë k u rse ...................................................544 2.1.2.4. me lidhëzat q ë , që kur .............................................................545 2.1.2.5. me lidhëzat gjersa, derisa ........................................................545 2.2. Periudha me marrëdhënie paskohësie ............ j ........................ 545 2.2.1. me lidhëzat kur, tek e bashkëlidhjen e kryer e thjeshtë e kryer e thjeshtë ..................................................................................545 2.2.2. me lidhëzat si, pasi, mbasi ......................................................... 546

38

3.

PASQYRA I-: l.ËNDËS

2.2.3. me lidhëzat sapo, posa, porsa, sa ............................................. 546 2.2.3.1. me foljet kallëzuesnë tëpakryerën ........................................ 546 2 .2 3 .2 . me foljet kallëzues në të kryerëne thjeshtë......................... 546 2 .2 .3 3 . folja - kallëzues e fjalisë së varur në të tashmen e lidhores, e kryesores ka kuptimin e së ardhmes ..........................................546 2.3. Periudha me marrëdhënie parakohësie ........................................547 2.4. Periudha me fjali të varur kohore me kur të anasjelltë..................548 2.5. Periudha me fjali të varur kohore me ngjyrime marrëdhëniesh të tjera ..................................................................................................... 548 2.5.1. me ngjyrime shkaku .....................................................548 2.5.2. me ngjyrime kushti .........................................................549 2.5.3. me ngjyrime rrjedhimi ....................................................549 2.5.4. me ngjyrime qëllimi ....................................................... 549 Vendi i ijalisë së varur kohore dhe rendi i gjymtyrëve kryesore të saj.....549 3.1. Rendi i fjalisë së varur për arsye të gjymtyrëzimit aktual............ 549 3.2. Rendi i gjymtyrëve krvesore të fjalisë së varuf ko h o re................ 550

KREU XXXII PE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR M ËN Y RO RE 1. Ç ’është periudha me fjali të varur mënyrore ..............................................551 2. Lidhëzat e lokucionet lidhëzore para Ijalisë së varur m ënyrore................ 551 2.1. me lidhëzën sikur ......................................................................... .552 2.2. me lidhëzat ashtu si, ashtu siç, kështu si, ashtu sikurse ...............552 3. Natyra leksiko - gramatikore e foljes - kallëzues të fjalisë së varur mënyrore................................................................................................................553 3.1. me folje e lokucione foljore që tregojnë sidomos të menduar, të thënë e t j .................................................................................................... 553 3.2. me foljenpavetoreduhet të prirë nga lidhëzas i ............................553 4. Mënyra e foljes - kallëzues të foljes së varur mënyrore ............................ 553 4.1. në dëftore, në lidhore e në dëshirore .......................................... 553 4.2. në përcjellore e në formën e pashtjelluar mohore .........................553 4.3. në forma të pashtjelluara të prira nga pjesëza si .......................... 554 5. Rendi i fjalive dhe i gjymtyrëve kryesore në periudhën me fjali të varur mënyrore ....................................................................................................554 5.1. Rendi i fjalisë së varur mënyrore ....................................................554 5.2. Rendi i gjymtyrëve kryesore në fjalinë e varur m ënyrore 554 KREU X X X IIIPE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR Q Ë L L IM O R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur qëllim ore............................................... 555 2. Mjetet e lidhjes ................................................................................................555 2.1. me lidhëzën q ë ...................................................................................555 2.2.palidhëz ............................................................................................ 556

PASQYRA H LËNDËS

39

2.3. me lokucionin lidhëzorme qëllim q ë .............................................. 556 2.4. me lokucionin lidhëzor në mënyrë që.............................................. 557 3. Mënyra dhe koha e foljeve - kallëzues në periudhën me fjali të varur qëllim ore.................................................................................................... 557 3.1. Fjalia e varur ka foljen - kallëzues në mënyrën lidhore................ 557 3.2. Fjalia kryesore e ka foljen - kallëzues në çdo mënyrë dhe në çdo k o h ë ...........................................................................................................557 3.3. Ndërtimet me paskajore...................................................................558 4. Periudha me fjali të varur qëllimore mohuese............................................. 558 5. Përdorimi ipjesëzave saktësuese e modalenë fjalitë e varuraqëllimore.,559 5.1. me pjesëzën g jo ja ..............................................................................559 5.2. me pjesëzën s i ................................................................................... 559 6. Kthimi i fjalisë së varur qëllimore në fjali të ndërmjetme........................... 559 7. Ngjyrime shkaku e rrjedhimi në periudhën me fjali të varur qëllimore....559 7 .1. Ngjyrim shkaku, me lidhëzën q ë ..................................................559 7.2. Fjali e varur shkakore, me ngjyrim qëllimor me lidhëzën n g a fr ik a s e ........................................................................................... 560 7.3. Ngjyrim rrjedhimi, me lidhëzën në mënyrë q ë ............................. 560 7.4. Fjali e varur kundrinore me ngjyrim qëllim or............................. 560 8. Vendi i fjalisë së varur qëllimore në periudhë............................................. 560 8.1. me lidhëzën që e me lokucikonin lidhëzor me qëllim q ë ........... 561 8.1.1. fjalia e varur qëllimore para kryesores........................ 561 8.1.2. fjalia e varur qëllimore në mes të fjalisë kryesore......... 561 8.1.3. fjaliae varur qëllim orepaskryesores ............ ...561 8.2. pa lidhëz, me foljen - kallëzues në mënyrën lidhore, me lokucion lidhëzor në mënyrë q ë ........................................................561 8.3.Pikësim i .............................................................................................. 561 KREU XXXIV PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARIM SH K A K O RE 1. Ç ’është periudha me fjali të varur shkakore................................................. 563 2. Periudha me fjali shkakore konstatuese.......................................................563 2.1. sipas mjeteve të lidhjes..................................................................... 563 2.1.1. me lidhëzën s e ...................................................................564 2.1.2. me lidhëzat ngaqë, ngase, nga shkaku që, nga shkaku se, për shkak se, p ër arsye se.............................................................■.................564 2.1.3. me lokucionlidhëzor m e p re te k stse ...............................564 2.1.4. me lokucionin gjoja se, gjoja se p se ............................... 564 2.1.5. me lokucionin lidhëzor ngafrika se m o s ........................564 2.2. sipas ngjyrimeve kuptim ore............................................................564 2.2.1. me pjesëzën përforcuese pikërisht theksohet njëfakt si shkak.....................................................................................................565

40

PASQYRA l: l.HNDf-S

2.2.2. me lidhëzat se, sepse me korrelatë ndajfoljet andaj, prandaj ose me lidhëzën e përbërë se..., p a ... ka theksim afektiv të shkakut.................................................................. 565 2.2.3. me pjesëzat kufizuese vetëm, vetëm e vetëm theksohet shkaku i v e të m .......................................................................565 2.2.4. mohimi i shkakut të v e të m .......................................... 565 2.2.5. më shumë se një sh k a k .................................................565 2.2.6. shkak plotësues i një shkaku'të m ëparshëm.................565 2.2.7. shkak mbizotërues me pjesëzën përforcuese sidomos, të pasuar nga lidhëza q ë ..........................................................566 2.2.8. kundërvënie faktesh me njëri - tje trin .........................566 2.2.9. vënia në dyshim e një shkaku me anën të pjesëzës g jo ja .......................................................................................... 566 2.2.10. pasiguri shkaku me anë të pjesëzës ndoshta............... 566 2.2.11. shkaqe të pjesslime që shkakëtojnë një rrjedhim 566 3. Periudha me fjali shkakore arsyetuese........................................................567 3.1. me lidhëza e lokucione lidhëzore arsyetuese............................... 567 3.1.1. me lidhëzën meqë, meqënëse, m eqënëqë.................... 567 3.1.2. me lokucionin lidhëzor duke qënë se............................567 3.1.3. me lidhëzënpërderisa....................................................567 3.2. Fjaliashkakore rne lidhëzakohore............................................... 568 3.3. Fjalitë shkakore me lidhëzat si, siç dhe me lokucionin Iidhëzor si...q ë ... ................................................................................. 568 3.4. Fjalitë shkakore me lidhëzën q ë ................................................... 569 3.4.1. Fjalia shkakore e vlerësim it.......................................... 569 3.4.2. Fjalia shkakore e ndieniës ose e një gjendje të brendshm e.............................................................................. 569 3.4.3. Fjal ia shkakore e shprehjes së jashtme të një gjendje të brendshm e............................................................................. 569 3.4.4. Fjalia shkakore motivuese e p y e tje s ............................. 570 4. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur shkakore.............................. 570 4.1. Prapavendosje e ngulur e fjalisë së varur shkakore.....................570 4.2.Rendet e tje ra .................................................................................... 571 4.3.Pikësim i .............................................................................................571

KREU XXXV PE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR R R JE D H IM O R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur rrjedhim ore.......................................... 573 2. Tipat semantiko - strukturorë të periudhës me fjali të varur rrjedhimore...........................................................................................................574 2.1. me fjali të varur të bashkëlidhur me lidhëzat e fjalët aq... sa, kaq... sa, aq... saqë, kaq... sa q ë ..........................................574

PASQYRA H l.ËNDËS

3.

41

2.1.1. shkallë e lartë e sasisë, e masës, e cilësisë e treguar nga korrelatët aq, k a q .......................................................... 575 2.1.2. shkalla e cilësisë e treguar nga ndajfolja e sasisë mjaft. .575 2.1.3. shkalla e lartë e tiparit e treguar nga fjala e bashkëlidhur te p ë r ........................................................................................... 575 2.1.4. cilësi që sjeil rrjedhimin e treguar nga përemrat dëftorë i atillë, i tillë .............................................................................575 2.1.5. shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit e treguar nga lokucionet frazeologjike gjer atje, gjer në atë shkallë, gjer në atë gradë, deri në atë ditë, deri më këtë ditë....................576 2.1.6. shkallë të lartë të sasisë a tiparit e treguar nga fjalët e bashkëlidhura aq, kaq që mungojnë por që mund të shtohen le h të ............................................................................................. 576 2.1.7. shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit e treguar nga përsëritja e së njëjtës trajtë foljore....................................... 576 2.2. me fjali jo të bashkëlidhura (jokorrelative)................................. 576 2*2.1. shkallë e lartë e sasisë, e masës dhe e cilësisë e treguar me lokucionin a q s a ................................................ 576 2.2.2. me lidhëzënk ë sh tu q ë ..................................................... 577 2.2.3. me lidhëzën në mënyrë që............................................... 577 2.2.4. me lidhëzënq ë ..................................................................577 2.2.4.1. pasiguri, supozim ......................................... 577 2.2.4.2. mohim, mungesë tipari................................. 577 2.2.4.3. pasojë e domosdoshme, objektive............... 578 2.2.4.4. ngjyrim afektiv.............................................. 578 Rendi i fjalisë në periudhën me fjali të varur rrjedhim ore...................... 578 KREU XXXVI PERIUDHA M E FJALI T Ë VARUR KUSHTORE

1. Ç ’është periudha me fjali të varur kushtore.................................................. 581 1.1. Grupet e periudhës me fjali të varur kushtore sipas kuptimit të tyre modal................................................................................................ 581 1.1.1 kushti dhe pasoja janë të realizueshme në çastin e ligjërimit. ...581 !.1.2 kushti dhe pasoja janë të parealizueshme në çastin e ligjcrim it................................................................................................. 581 1.2. Nëntipat e periudhës me fjali të varur kushtore sipas lidhjes kuptim ore.................................................................................................582 1.2.1. Periudha rne fjali të varur kushtore të mirëfillta ku pasoja është rezultat i pashmangshëm i kushtit...................................................... 582 1.2.2. periudha me fjali të varur kushtore ku pasoja është arsyetim, vlerësim, pyetje, dëshirë, urdhër etj.................................................... 582 2. Ndërtimi dhe kuptimi i periudhave me fjali të varura kushtore............... 582 2.1. periudha kushtore lidhëzore.........................................................582 2.1.1. me lidhëzën n ë ..................................................................583 2.1.1.1. rendi i ngulitur: lidhëz + kallëzues + kryefjalë 583 2.1.1.2. kallëzuesi i fjalisë së varur kushtore në mënyrë dëshirore

42

3.

PASQYRA L I.ËNDF.S

PASQYRA L LI:: NDËS

2.2. 2.3. Rendi 3.1. 3.2.

e d ë fto re ..................................................................................583 2.1.2. me lokucionin në qoftë s e ............................................... 584 2.1.2.1. kusht të m undshëm ........................................585 2.1.2.2. kusht i pam undshëm ......................................585 2.1.2.3. rendi është i l i r ë .............................................585 2.1.3. me lidhëzënn ë se .............................................................. 586 2.1.4. me lokucionin në është s e ............................................... 586 ........................................586 2.1.5. me lokucionin në r a s ts e 2.1.6. me lidhëzën p o e me lokucionet lidhëzore të formuara me të: po qe se, po të je të se, po qe që etj........................ 586 2.1.6.1. me mënyrën dëfto re ...................................... 587 2.1.6.2. me mënyrën lidhore...................................... 587 2.1.6.3. me mënyrënlidhore - habitore.....................588 2.1.6.4. rendi i fjalëve në fjalinë e varur kushtore me lid h ëzën p o .............................................................. 588 2.1.7. me lokucionin lidhëzorpo q e s e ......................................588 2.1.8. me lokucionet lidhëzorepo tëjetë se, po tëjetë që .589 2.1.9. me lidhëzën sik u r............................................................. 589 2.1.10. me lokucionin lidhëzor me kusht q ë ............................ 589 2.1.11. me lokucionin lidhëzor mjaft q ë .................................... 590 2.1.12. me lidhëzën k u r .............................................................. 590 Periudha me fjali kushtore të ndërtuara pa lid h ë z ......................591 Periudha me ndërtime foljore tëpashtjelluara..............................591 i fjalive në periudhën me fjali të varur kushtore..........................592 Rendi i ngulitur................................................................................592 Rendi i lir ë ........................................................................................ 592

KREU XXXVII PER IU D H A M E FJA LI T Ë VARUR L E JO R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur le jo re ..................................................... 595 2. Tipat kryesorë të periudhave me fjali të varur le jo re ..................................596 2.1. Periudha me fjali të varur lejore të mirëfilltë a r e a l e .................. 596 2.1.1. Me lidhëza e lokucione lidhëzore................................... 596 2.1.1.1. me lidhëzatmegjithëse, ndonëse.................596 2.1.1.2. me lidhëzën edhepse, edhe s e ................. 596 2.1.1.3. me lidhëzënë sado që, sido q ë ................. 596 2.1.1.4. me shprehjen lidhëzorepaçka se.................. 597 2.1.1.5. me lokucionin lidhëzorpavarësishtse 597 2.1.1.6. me lokucionin lidhëzor v ë rte tq ë .................597 2.1.2. Me ndërtime të pashtjelluara............................................598 2.2. Periudha me Qali të varur lejore përgjithësuese..........................598 2.2.1. Përgjithësim në masën e një veprimi, tipari, rrethane. .599 2.2.1.1. me mjetin lidhës sa d o ................................... 599 2.2.1.2. me mjetin lidhës sado, të ndjekur nga që shpjeguese................................................................. 599 2.2.2. Përgjithësim në llojin e cilësisë a në mënyrën e shfaqjes

3.

43

së një veprimi a tip a ri..............................................................599 2.2.3. Përgjithësim lidhur me vendin e kohën e kryerjes së veprimit....................................................................................... 600 2.2.4. Përgjithësimi lidhur me përfshirjen e personave a të sendeve........................................................................................ 600 2.2.4.1. me përemrat e pacaktuar kushdo, cilido, çfarëdo, të ndjekur nga që - shpjeguese................................................600 2.2.4.2. me përemrat kushdo, cilido, çfarëdo që nuk pasohen nga që - shpjeguese................................................................600 2.2.4.3. me përemrin çfarëdo + emër + që - shpjeguese 601 2.2.5. Dallimi i periudhave me fjali të varur lejore përgjithësuese nga ato me fjali të varur vendore, kohore, kryefjalore e kundrinore................................................................................ 601 2.3. Periudha rne fjali të varur lejore - kushtore................................601 2.3.1. Me lokucionet lidhëzore lejore edhe në (dhe në), edhe në qoftë se, edhe nëse, edhe në rast se, edhe po, edhe po qese, edhe sikur.......................................................................601 2.3.2. Me mënyrën lidhore të prirë nga pjesëza l e .................. 602 2.3.3. Me mënyrën dëshirore të pasuar nga lidhëza edhe, dhe................................................................................................ 602 2.3.4. Me mënyrë lidhore të paprirë nga lidhëza edhe, dhe...603 2.3.5. Me përcjellore ose me formën e pashtjelluar mohore të prirë nga lidhëza edhe, d h e ................................................... 603 Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur lejo re.................................. 603

KREU XXXVIII PER IU D H A M E FJALI T Ë VARUR K R A H A SO R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur krahasore................................................605 2. Tipat strukturorë të periudhës me fjali të varur krahasore........................ 607 2.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura................................................... 608 2.1.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë............................ 608 2.1.1.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë sasiore............608 2.1.1.1.1. Ndajfolja sa në fjalinë e varur, ndajfoljet aq ose kaq në fjalinë drejtuese...................................................................................608 2.1.1.1.2. Ndajfoija sa + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë drejtuese..................................................................................................608 2.1.1.1.3. Përemri sa + emër në fjalinë e varur, përemri + aq + emër në fjalinë kryesore............................................................. 608 2.1.1.1.4. Ndjafolja aq + mbiemër i shkallës pohore në fjalinë drejtuese, ndajfolja sa + përemri ç ’ + folje në fjalinë e v a ru r ............................................................................................. 609 2.1.1.1.5. Lokucioni më sa në fjalinë e varur, ndajfolja aq në fjalinë drejtuese............................................................................609 2.1.1.2. Fjalitë krahasore të barazisë cilëso re.................................... 610 2.1.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë.......................610

44

3.

1. 2. 3. 4.

PASQ.YRA L LËNDËS

2.1.2.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë sasiore........611 2.1.2.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë cilësore 611 2 .1 .2 .2 .1 . Parapëlqim të një fakti ndaj një tjetri. Ndajfolja mirë në shkallën krahasore në krye të fjalisë drejtuese + lidhëzat se, sesa në ijalinë e varur..................................................................611 2 .1 .2 .2.2 . Mospërngjasim në mënyrë a tipar. Ndajfoljet e mënyrës ndryshe, tjetër një fjalinë drejtuese + mjetin lidhës nga ç ’, ose nga sa............................................. 612 2 .1 .2 .2 .3 . Pabarazi rre th a n e .....................................................612 2.1.2.2.4. Krahasim i një veprimi a gjendjeje me tërësinë e veprimeve a të gjendjeve të tje r a ................................612 2 .1.2.2.5. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur krahasore...................................................................... 612 2.1.3. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të rritjes p ërp jestim o re.............................................................................613 2.1.3.1. N dërtim i........................................................................ 613 2 .1.3.1.1. Ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese..................................... 613 2.1.3.1.2. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese...................................... 613 2 .1.3.1.3. Ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krhasore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese....................................... 613 2 .1.3.1.4. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese............................................................. 613 2.1.3.2. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur krahasore........................................................................614 2.1.3.3. Njëplanshmëria kohore e fjalisë së varur me fjalinë drejtuese......................................................................... 614 2.2. periudha me fjali të varur krahasore jo të bashkëlidhura 614 Rendi dh ep ik ësim i........................................................................................615 3.1. Fjalia e varur krahasore para ose në mes të fjalisë kryesore ndahet me presje................................................................. 615 3.2. Fjaliae varurkrahasorepasfjalisëkryesorendahetm epresje....616 3.3. Fjalia e bashkëlidhur krahasore e pabarazisë nuk ndahet me p re sje .........................................................................................................616 3.4. Fjalia jo e bashkëlidhur krahasore e sasisë me ndajfoljen sa nuk ndahet me p r e s je .................................................................................... 616 KREU X X X IX FJA L I T Ë T JE R A T Ë VARURA Nocione të përgjithshme.................................................................................. 617 Fjalia e varur e shtimit shkallëzues................................................................. 617 Fjalia e varur e përjashtimit (kufizues)..........................................................618 Fjalia e varar e kundërisë................................................................................ 620

PASQYRA E LËNDËS

5.

45

Fjalia e varur e spikatjes theksuese.............................................................. 620

KREU X L PERIU D H A A SINDETIKE 1. Ç ’është periudha asindetike............................................................................623 2. Periudha asindetike me marrëdhënie këpujore.............................................625 2.1. Përdorim i...........................................................................................625 2.2. N dërtim i.............................................................................................625 2.3. Pikësim i............................................................................................. 626 3. Periudha asindetike me marrëdhënie shtesore..................................... 626 4. Periudha asindetike me marrëdhënie sqaruese............................................627 5. Periudha asindetike me marrëdhënie përqasore........................................... 628 6. Periudha asindetike me marrëdhënie përcaktore..........................................629 6.1. Fjalia e parë ka përemra e ndajfolje dëftore me kuptim paralajm ërues.........................................................................................630 6.2. Fjalia e parë ka një emër me kuptim abstrakt që ka nevojë të konkretizohet..........................................................................................630 7. Periudha asindetike me marrëdhënie kryefjalore........................................631 8. Periudha asindetike me marrëdhënie kundrinore........................................631 9. Periudha asindetike me marrëdhënie shkakore............................................ 632 9.1. Marrëdhënie thjesht motivuese....................................................... 632 9.1.1. Fjalia e parë shpreh supozim, e dyta arsyetimin e supozim it..................................................................................632 9.1.2. Fjalia e parë shpreh detyrim, domosdoshmëri, mundësi, e dyta tregon arsyen....................................................... 632 9.1.3. Fjalia e parë shpreh modalitetin e realitetit, e dyta tregon tiparin që shkakton a arsyeton atë që thuhet në ijalinë e parë.................................................................................632 9.1.4. Fjalia e parë është pyetëse retorike, e dyta motivon arsyen e pyetjes retorike............................................................632 9.2. Motivim u rd h ë ri............................................................................... 633 10. Periudha asindetike me marrëdhënie rrjedhimore ose përfundimi......... 633 10.1. Fjalia e parë tregon tipar real, e dyta përfundimin.................... 633 10.2. Fjalia e dytë tregon nxitje, e para m otivon................................. 633 10.3. Fjalia e parë tregon veprim si shkak, e dyta rrjedhim in 633 10.4. Fjalia e parë pavetore tregon gjendje të brendshme që bëhet shkak për rrjedhimin që tregon fjalia e d y të ..............................634 10.5. Fjalia e parë tregon shkak, e dyta rrjedhim me pasim kohor....634 10.6. Sinonimia me fjali të bashkërenditura e të nënrenditura............ 634 11. Periudha asindetike me marrëdhënie kohore.............................................634 11.1. Veprime të përsëritura që pasojnë njëri - tjetrin ........................ 634 11.2. Veprime që pasojnë ose ngjyrim përfundim i...............................634 12. Periudha asindetike me marrëdhënie kushtore.......................................... 634 12.1. Fjalia e parë shpreh supozim ......................................................... 635 12.2. Fjalia e parë shpreh supozim a kusht, e dyta një nxitja a u rd h ë r....................................................... !.............................................636

46

PASQYRA t LHNDHS

13. Periudha asindetike me marrëdhënie le jo re .............................................636 13.1. Pjesaeparë është I ja li................................................................... 636 13.1.1. Përsëritjaesënjëjtës trajtëfoljore............................... 636 13.1.2. Përsëritja e dy mbiemrave me kuptim antonimik me funksion kallëzu eso r..........................................................636 13.1.3. Dy em ra, njëri me parafjalën me, tjetri me parafjalën p a .......................................................................................................636 13.2. Pjesae parë është periu dh ë.......................................................... 637 14. Periudha asindetike me arrëdhënie mënyrore........................................... 637 KREU XLI F JA L IT Ë E N D Ë R M JE T M E 1. Ç ’është Çalia e ndërm jetm e........................................................................... 639 2. Ndërtimi i fjalive të ndërm jetm e...................................................................640 3. Tipat kuptimorë të fjalive të ndërmjetme dhe veçoritë e tyre ndërtimore.............................................................................................................. 641 3.1. Fjalitë e ndërmjetme të shkallës së vërtetësisë................................ 641 3.1.1. p a lid h ë z a ...........................................................................641 3.1.2. me lidhëzat siç, s i ............................................................. 642 3.1.3. me përemrin sa, ç ’ të prirë nga parafjala me ose tiga... 642 3.1.4. me lokucionin në tn o s..................................................... 642 3.1.5. me përem rin sa ose me ndajfoljen si, ose ku dhe folje në mënyrën lid h ore.......................................................................... 642 3.1.6. me lidhëzënjfp.................................................................. 642 3.2. Fjalitë e ndërmjetme të vlerësimit em ocional............................... 643 3.3. Fjalitëendërmjetm e të b u rim it....................................................... 643 3.3.1. p a lid h ë z a ...........................................................................643 3.3.2. me lidhëzëns iç .................................................................. 643 3.3.3. me lidhëzënsi, sikurse, sik u r.......................................... 643 3.3.4. me lidhëzënsikundër.......................................................644 3.3.5. me lidhëzënfotr .................................................... '........ 644 3.4. Fjalitë e ndërmjetme të karakterit të thënies..................................644 3.4.1. saktësim të karakterit të thënies...................................... 644 3.4.1.1. me folje të thëni në mënyrënlidhore 644 3.4.1.2. me trajtë tëpashtjelluar foljore.....................644 3.4.2. qëndrimi i folësit ndaj mënyrës së formulimit të shprehjes......................................................................................644 3.4.2.1. p a lid h ë z a ........................................................645 3.4.2.2. me ndajfoljen s i ............................................. 645 3.4.2.3. me lidhëzëngë............................................... 645 3.4.2.4. me trajtë të pashtjelluar foljore.....................645 3.4.2.5. me lokucionet lidhëzore në qoftë se, në rast se ...................................................................................645 3.5. Fjalitë e ndërmjetme të tërheqjes së vëm en d jes........................645 3.6. Fjalitë e ndërmjetme të lidhjes së kum tim eve.............................646 3.6.1. me lidhëzëns iç ...............................................................646

PASQYRA E LËNDËS

47

3.6.2. me lidhëzën si, sikundër, siku rse................................... 647 3.6.3. me lidhëzën që, m e q ë ..................................................... 647 3.6.4. mepërem rinlidhor ç ’ + foljaja m + ndajfoljenë shkallën krahasore................................................................................. 647 4. Zgjerimi i fjalive të ndërm jetme....................................................................647 5. Vendi i fjalive të ndërmjetme......................................................................... 648 5.1. në varësi nga tipi i saj kuptim or......................................................648 5.1.1. Fjalitë e shkallës së vërtetësisë qëndrojnë në krye......... 648 5.1.2. Fjalitë e karakterit të thënies qëndrojnë në krye............ 648 5.1.3. Fjalitë që shprehin qëndrimin ndaj mënyrës së thënies qëndrojnë në m es...................................................................... 648 5.1.4. Fjalitëe vlerësimit emocional qëndrojnënë m e s 648 5.1.5. Fjalitëe burimit të kumtimitdalinnë të tripozicionet..648 5.1.6. Fjalitë e tërheqjes së vëmendjes dhe ato të lidhjes së kumtimeve në me a në krye....................................................648 5.1.7. Në periudhën (lidhëzore) vihet fill pas lidhëzës 648 5.2. Pikësim i............................................................................................. 649 KREU XLII FJA L IT Ë E N D ËRKALLURA 1. Ç ’është fjalia e ndërk allu r............................................................................. 651 2. Takimet dhe d allim et............................................................. 652 3. Llojet e fjalive të ndërkallura......................................................................... 653 3.1. Fjalitë e ndërkallura pa lidhëza....................................................... 653 3.1.1. Ndërtimi i fjalive të ndërkallura pa lidhëza................... 653 3.1.1.1. Njëkryegjymtyrëshe me vetë të caktuar e të pacaktuar, pavetore, em ë ro re ................................................................ 653 3.1.1.2. M ungesore.....................................................................654 3.1.1.3. Periudha të të r a ............................................................. 654 3.1.1.4. Ndërtime me trajta foljore të pashtjelluara................ 654 3.1.1.5. Fjali pyetëse ku rimerr një gjymtyrë e fjalisë së m ëparshm e.................................................................. 654 3.2. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza bashkërenditëse....................... 654 3.3. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza nënrenditëse dhe me fjali lidhëse........................................................................................................655 3.3.1. Me lidhëzat se, sepse, tneqë, megjithëse, ndonëse, edhe pse, edhe kur, si, sikur, aqsa, siç kur, që, në qoftë se, në, po etj................................................................ 655 3.3.2. Me përemrat lidhorë që, i cili, me ndajfoljen lidhore ku, me përemrin çka, me lokucionin lidhor g jë q ë ................. 655 3.3.3. Emër në fjali që rimerret e përcaktohet nga një fjali lidhore....................................................... 656 4. Fjali e periudha të ndërkallurajashtë kufijve të fjalive të tjera................... 656 4.1. Fjalitë a periudhat e ndërkallura mund t’i referohen një fjalie a një gjymtyre të saj ose një periudhe.................................................657 4.2. Një fragment i tërë i ligjëratës së drejtë...........................................657 4.3. Disafjali të ndërkallura, që ureferohengjymtyrë tëndryshme.,.657

5.

PASQYRA H LËNDËS

P A S Q Y R A P LF.NDËS

48

Vendi 5.1. 5.2. 5.3.

i fjalive të ndërkallura........................................................................657 Fjalitë e ndërkallura fill pas fjalë së cilës i referohet.....................657 Fjalitë e ndërkallura fill pas fjalisë së cilës i referohet.................658 Pikësim i............................................................................................. 658 5.3.1. Përdorimi i kllapave me fjalitë e ndërkallura............... 658 5.3.2. Përdorimi i vizave me fjalitë e ndërkallura................. 658

KREU XLIII L IG JË R A T A E D R E JT Ë , E Z H D R E JT Ë D H E E Z H D R E JT Ë E L IR Ë 1. Ç ’është ligjërata e drejtë, e zhdrejtë dhe e zhdrejtë e lirë..................... 661 2. Ligjërata e drejtë...............................................................................................662 2.1. Kuptimi i foljes së pjesës lajmuese.............................................. 664 2.1.1. Folje që tregojnë të thënë a të menduar pa nuanca vlerësimi a qëndrimi subjektiv.........................................664 2.1.2. Folje që tregojnë formën e rrjedhjes së ligjërimit, theksim a zbutje, qëllim, mjet të kumtimit etj...................664 2.2. Vendi i pjesës lajmuese.....................................................................664 2.2.1. Pjesa lajmuese para pjesës përmendëse......................... 664 2.2.2. Pjesa lajmuese pas pjesës përmendëse............................665 2.2.3. Pjesa lajmuese në mes të pjesës përmendëse................ 666 2.3. Mundësitë më të mëdha shprehëse të ligjëratës së drejtë ndaj ligjëratës së zhdrejtë..............................................................................667 3. Ligjërata e zhdrejtë......................................................................................... 667 3.1. Forma e lidhjse së pjesës përmendëse mepjesën lajmuese 668 3.2. Ndryshime në trajtat vetore të foljes dhe të përemrave vetorë e pronorë gjatë riprodhimit të ligjërimit të p a r ë ......................... 669 3.2.1. Kur riprodhimi bëhet nga persona që nuk kanë qenë të pranishëm në ligjërimin e parë............................................ 669 3.2.2. Kur riprodhimi bëhet nga persona që kanë qenë të pranishëm në ligjërimin e parë............................................. 670 3.3. Ndërrimi i disa fjalëve dëftore që tregojnë afërsi me fjalë dëftore që tregojnë larg ësi............................................................................... 670 3.4. Ndryshime në trajtat kohore të foljeve........................................... 671 3.5. Ndryshime në trajtat mënyrore të urdhërores dhe dëshirores me trajta të mënyrës lid h o re..................................................................... 672 3.6. Ndryshime në aspektin stilistik të ngjyrimit em ocional............... 672 3.7. Mundësi më të kufizuara shprehëse të ligjëratës së zhdrejtë ndaj ligjëratës së drejtë.................................................................................................673 4. Ligjërata e zhdrejtë e li r ë ...............................................................................674 4.1. Rendi i pjesës në ligjëratën e zhdrejtë të li r ë ..................................675 4.1.1. Pjesa përmendëse pas pjesës lajmuese............................675 4.1.2. Pjesa përmendëse para pjesës lajmuese........................ 675 4.1.3. Para përmendëse në mes të pjesës lajmuese.................. 675 4.2. Gërshetimi i ligjëratës së zhdrejtë të lirë me ligjëratat e tjera...... 675

4.3.

49

Shprehimësia e ligjëratës së zhdrejtë të lirë.............'....................677

B IB L IO G R A FIA ................................................................................... 679

PARATHENIE

Pas botimit të vëllimit të parë të "Gramatikës së gjuhës shqipe” (Morfologjia), Tiranë 1995 , tani po i jepet lexuesit vëllimi i dytë i kësaj vepre, Sintaksa. Ky vëllim është një variant i rivështruar i botimit të mëparshëm në formë dispense i veprës "Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe " III , Sintaksa (Tiranë 1976 - 1983) . Vëllimi i pranishëm përbëhet nga dy pjesë : Pjesa I , Sintaksa e fjalisë dhe pjesa II, Sintaksa e periudhës. Në të është përshkruar dhe shpjeguar struktura sintaksore e shqipes së sotme dhe janë trajtuar nocionet themelore të sintaksës mbi të cilat mbështetet analiza dhe shtjellimi i lëndës . Në trajtimin e lëndës është synuar të shpjegohen kategoritë e ndryshme sintaksore , të përshkruhen në mënyrë sa më të plotë funksionet e ndryshme të gjymtyrëve të fjalisë , të fjalisë dhe të periudhës dhe të vihen në dukje format dhe mjetet e shprehjes së këtyre funksioneve Krerët e këtij vëllimi janë hartuar si vijon: Krerët I, IV, V, IX, XIV, XV, XXIII, XXV, XXXIX,nga prof. M . Domi; krerët II,III,XXI,XXII, XXIV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, XXX, XXXI, XXXIV, XXXV, XL.nga prof. S. Floqi; krerët VI, VII, VIII, X, XI, nga prof. M . T o to n i; k r e r ë t X I I ,X I I I , nga d r. R . P ë r n a sk a ; k r e r ë t X V I,X V I I , XVIII,XIX,XX,XLI.XLII, nga prof. M. Çeliku ; krerët XXXII, XXXIII, XXXVI, XXXVII, XXXVIII, nga prof. S.Mansaku ; kreu XLIII nga prof. S. P rifti . Vëllimi është përgatitur për shtyp nga dr. R . Përnaska, i cili ka ndihmuar dhe për redaktimin e tij.

52

Falenderojmë me këtë rast recenzentët e këtij vëllimi prof.Emil Lafen e dr.Thom a Rushin si dhe të gjithë kolegët e tjerë që , me vërejtjet dhe sugjerimet e ty re’të vlefshme gjatë diskutimit të veprës, kanë ndihmuar në përmirësimin e saj . KREU I

NJOHURl T l P lR C JiT H S H M E PER SINTAKSËN

S in ta k sa , o b je k ti d h e m e t o d a t e saj 1.Sintaksë quhet tërësia e mënyrave të bashkimit në ligjërim të ijalëve të një gjuhe sipas kuptimit e natyrës gramatikore , bashkë me marrëdhëniet e vendosura midis njësive të formuara prej tyre , me rregullsitë përkatëse , për të shprehur mendimet e për t ’ua bërë ato të njohura të tjerëve . Sintaksë thirret edhe studimi i këtyre ndërtimeve e raporteve , i rregullave të'tyre , teoria , pjesa e gramatikës që merret me to , po ashtu edhe një vepër e caktuar që trajton një lëndë të tillë . Sintaksa përbën, me morfologjinë, gramatikën e një gjuhe. Rregullat e saj dalin nga materiali real gjuhësor, nga vëzhgimi dhe përgjithësimi i tij. Tipik për gramatikën është karakteri përgjithësues. Ajo bën abstraksion nga elementet konkrete e të veçanta të ligjërimit. qëjanë të një larmie aq të madhe e të një sasie të pakufishme, përcakton kategoritë e tiparet e përgjithshme, atë çka qëndron në bazë të ndryshimit të fjalëve dhe të bashkimeve të tyre, dhe nxjerr andej rregullat. Gramatika është rezultat i një veprimtarie të gjatë abstraktimi, dëshmi e përparimeve shumë të mëdha të mendimit njerëzor. • 2. Sintaksa ka për objekt ligjërimin e lidhur. Fjalët, në procesin e ligjërimit, duke u bashkuar për të shprehur e transmetuar mendimin, hyjnë në lidhje e në marrëdhënie të ndryshme kuptimore e formale gramatikore. Nëpërmjet këtyre Iidhjeve e raporteve krijohen njësi të ndryshme sintaksore. Sintaksa studion në radhë të parë njësitë që japin një kumtim të mbaruar a

54

KREIJ I

relativisht të mbaruar, të plotë a pak a shumë të plotë, fjalinë e mëvetësishme dhe periudhëri, dhe pjesët përbërëse të tyre, gjym tyrët e fjalisë dhe njësitë kallëzuesore të b ash k u a ra në periudhë, fjalitë. Po ashtu edhe bashkimet funksionale që realizohen në kuadrin e këtyre, togfjalëshat e ndërtim et komplekse, edhe raportet e ndryshme që vendosen midis këtyre njësive të ndryshme. Sintaksa si disiplinë gjuhësore ka rëndësi të madhe teorike e praktike. Nëpërmjet fakteve dhe kategorive të saj realizohet funksioni i gjuhës si mjet marrëveshjeje midis njerëzve, si mjet komunikimi, duke u vënë në përdorim edhe të gji-tha elementet e mjetet e rrafsheve të tjera të gjuhës, Struktura sintaksore është e lidhur me mendimin më shumë se çdo rrafsh tjetër gjuhësor. Nëpërmjet saj shfaqet konkretisht lidhja dialektike e gjuhës me mendimin, depërtohet më thellë në strukturën e brendshme të ligjërimit. Nga studimi i sintaksës mësojmë si duhet t’i përdorim. e t’i lidhim fjalët në të folur e në të shkruar. në bazë të ligjeve të gjuhës sonë, për ta shprehur sa më saktë. më qartë e më drejt mendimin tonë. Çdo gjuhë ka veçoritë e saj sintaksore. Po ajo ngërthen edhe shumë elemente të përbashkëta a të ngjashme me gjuhë të tjera, sidomos me gjuhët gjenetikisht më të afërta, por edhe me gjuhët me të cilat ka qënë a është në kontakt. . 3. Si studim i mënyrave të ndryshme të bashkimit të Qalëve dhe i rregullsive të tyre, sintaksa është një shkencë njëkohësisht përshkruese dhe teorike përgjithësuese. Metodë themelore e studimit të fakteve sintaksore është vëzhgimi i shoqëruarm e analizën dhe përgjithësim in e të dhënave të tij. Nëpërmjet tyre veçohen nga rrjedha e ligjërimit. të nxjerra nga burime të caktuara, dukuritë sintaksore që i interesojnë studiuesit. Pastaj ç ’del nga shqyrtimi i tyre përgjithësohet nëpërmjet formulimit të përfundimeve që rrjedhin andej. Pra përdoret si pikënisëse m etoda induktive, që shkon nga faktet e veçanta konkrete në përcaktimin e veçorive të përbashkëta që dalin dhe, në bazë të tyre, të kategorive e njësive sintaksore. Në sintaksë ka mjaft herë sinonimi elementesh. ndërtimesh e njësish sintaksore. Ndër to disa janë shprehëse më të qarta, përfaqësuese më tipike të një raporti sintaksor, të tjera më pak të qarta, jo aq tipike. Përdorimi i zëvendësimit të një shprehjeje, të një dukurie të kategorisë jo aq të qartë me një tjetërtë qartë, transformimi, zëvendësimi i një trajte, i një ndërtimi, me një tjetër të barazvlershëm, jep mundësi të kapet saktë e pa luhatje funksioni sintaksor i tyre. Po sjellim ndonjë shembull. Përemri pyetës ç në ijali mund të

NJOHURl TL' Pi-RGJITHSHMH

55

dalë me funksionet sintaksore të kryefjalës e të kundrinës së drejtë: Ç 'e solli atë këtiP. Ç 'solli ai këtiP Zëvendësimi i tij me një emër të shquar në dy ndërtimet e mësipërme mund të zbulojë më qartë, më me siguri, në ndonjë rast konkret. rolin e tij sintaksor. Krahas fjalive të mësipërme mund të vëmë përkatësisht ijalitë: Nevoja e sotli atë këtiP B içikletën solli ai këtiP të njëvlefshme sintaksorisht me to. Krahas Luftoi me trimëri m u n d të themi fare mirë, pa asnjë ndryshim sintaksor e kuptimor. L ifto i trimërisht çka e vë edhe më mirë në dukje funksionin rrethanor të mënyrës së emrit m e paraijaië ‘Tne trimëri”. Ndryshimi i një ndërtimi, zëvendësimi i tij me një tjetër, na zbulon herë herë edhe ndryshimet që ekzistojnë midis dy ndërtimeve pak a shumë të barazviershme për nga përmbajtja, ngjyrimet sintaksore a stilistikore që ka secili ndërtim. Mendimin themelor të shprehur me ijalinë zakonisht thirrmore “Nga s ’e kam kërkitar", mund ta shprehim edhe me ijalinë dëftore ‘‘£ kam kërkuar gjithandej", po duke humbur shprehimësinë që bashkëbart ija lia e parë. vlerën pyetëse - retorike, thirrmore të saj. Në sintaksë, si në çdo rrafsh të gjuhës, ndodhin vijimisht evolucione, ndryshime. përftohen mënyra të shprehuri, ndërtime të reja dalin jashtë përdorimit ose dalin në një plan të dytë e përdoren më pak, mënyra e forma të shprehuri të caktuara, si të vjetëruara. më pak të afta për ta dhënë qartë një raport të caktuar; vërehen prirje të ndryshme, që mund të na japin një ide të disa aspekteve të një gjuhe në të ardhshmen. Kjo e bën herë herë të nevojshëm që të synohet të jepet jo thjesht e vetëm përshkrimi i një gjendjeje gjuhësore kohësisht të caktuar, po edhe dinamika e saj. jo vetëm të vihet në dukje e të përshkruhet ky ose ai ndërtim. por të shihet edhe vendi, pesha që ka ai në gjuhë, në krahasim me një fakt tjetër sintaksor të njëvlefshëm ose analog. Nga kjo merr rëndësi edhe përdorimi i metodës statistikore, edhe vështrimi i anës sasiore të fakteve sintaksore, i shkallës së dendurisë, i masës së përdorimit të tyre. Merren kështu burime të caktuara (disa vepra ose një vepër). regjistrohet numri i përdorimit të kësaj mënyre shprehjeje, trajte. i këtij ose i atij ndërtimi, me këtë ose atë funksion, bëhen përqasje e nxirren përfundime. Të dhënat statistikore ndihmojnë për të parë gjendjen reale, prirjet e një gjuhe në një fazë, në një moment të caktuar, dinamikën e saj.

56

K.REU 1

Në gjuhësi, sidonios në sintaksë, përdoren me dobi herë - herë edhe mënyra matematike, simbole 1), formula e mjete të tjera, për të paraqitur në mënyrë përgjithësuese të dhënat sintaksore. Gjersa gjendja e tanishme e një gjuhe është e kushtëzuar nga zhvillimi i saj i mëparshëm, të dhënat e nxjerra nëpërmjet shqyrtimit historik ose përqasës mund të vlejnë herë - herë për ta sqaruar më mirë një dukuri a fakt gjuhësor të sotëm, për ta bërë më të kuptueshëm, ose për të nxjerrë më në dukje veçoritë e një gjuhe të caktuar. Gjeneza e trajtës foljore të sotme, me funksion paskajoreje, të tipit p ër të punuar. nga emri prejpjesor asnjanës të puttuar dhe paraijala për, e sqaron rnë mirë përdorimin e ndërtimeve përkatëse në radhë të parë me funksionet përcaktore e rrethanore - qëllimore. Krahasimi i përdorimit në rumanishte e në shqip të përsëritjes së kundrinës pa parafjalë, që është veçori tipike e gjuhëve ballkanike. tregon përgjithësimin më të rnadh të kësaj dukurie në gjuhën shqipe, një veçori të saj. ZHviilimi i te o r isë sintafcsore 4. Teoria sintaksore. përshkak të kompleksitetit të dukurive përkatëse, me gjithë fillimet e saj të hershme, ka marrë zhvillim dhe është kristalizuar vonë. Ajo ka ecur nëpër rrugë plot dredha e kundërthënie. Ka pasur- dhe ka qëndrime të ndryshme në trajtimiil e një numri të madh problemesh të saj, shpesh edhe mënyra të ndryshme në zgjidhjen e tyre. Këto janë kushtëzuar nga drejtimet metodologjike që janë ndjekur nga konceptimi i ndryshëm i natyrës dhe i funksioneve të gjuhës,. i lidhjeve niidis gjuhës, mendimit dhe realitetit objektiv, i raportit midis formës dhe përmbajtjes. po ashtu edhe nga traditat studimore gramatikore që janë formuar në gjuhët e ndryshme, nga pikëpamjet e vështrimet e ndryshme të studiuesve në zgjidhjen e çështjeve të veçanta, nga karakteri shpeshherë kompleks i fakteve sintaksore, ose edhe nga vetë gjuhët konkretë e veçoritë e tyre. P ro blem if them elor të sintaksës se në çka do të mbështeten përcaktimet, përkufizimet e klasifikiinet e njësive dhe të fakteve sintaksore, në gjuhësinë botërore i janë dhënë dhe i jepen zgjidhje të ndryshme si në pikënisjet, në kriteret, ashtu edhe në realizimet konkrete. Janë dalluar në radhë 1) Simbole quhen shkronjat e a) fabetit e shkurtimele përdorura për të dliënë kategoritë e ndryshme gramatikore në raportet midis tyre e faktet gramatikore në vështrimin sa më të përgjithësuar. ICështu. m e E mund të shënohet fjala enftrore. me Ee emri. m e E e i emri në rasën emërore. me F folja. me Fz folja në trajtë të zgjedhueshme. m e Kr krvefjala. m e Ka kallëzuesi. me Kn kundrina. me Rrth rrethanori. etj.

NJOUURi 'l'Ë PËRGJITHSHME

57

të parë drejtim i logjik - gram atikor, dhe drejtinii form al - gram atikor, duke marrë për bazë, i pari, vetëm a kryesisht brendinë, kategoritë logjike, elementet kuptimore; i dyti. mënyrën e shprehjes, elementet gjuhësore fonnale. 4.1. Drejtimi logjik - g ra m a tik o r zotëroi në mënyrë absolute deri në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar. Në variante të reja, ku më pak, ku më shuinë të ndryshuara, ai vijoi edhe më pas, nëpërmjet një numri të mirë studiuesish, në forma të përtëritura, ai përfaqësohet herë - herë edhe në teorinë sintaksore të sotme. Në formën e tij më të skajshme, ai u mbështet në paralelizmin e plotë të logjikës e të gram atikës. i vështroi kategoritë gramatikore. sidomos sintaksoret. si pasqyrim i drejtpërdrejtë, herë - herë bile edhe si produkt. i kategorive logjike, i njëjtësoi shpeshherë me ato. Eshtë shfaqur në fonna të ndryshme, që shkojnë nga një logjicizëm absolut dhe i ngurtë në vështrime më elastike e më të gjera. Përfaqësuesit më tipikë të këtij drejtimi e njëjtësuan gjuhën me mendimin, e vështruan atë si shprehje të plotë e të përpiktë të kategorive dhe të raporteve logjike. si diçka të përhershme. të pandryshueshme. Faktet dhe ndërtimet aq të larmishme sintaksore u futën në skemat e përgjithshine të logjikës formale. s'u mor fare parasvsh ose u nënvlerësua forma e tvre. U vu shenja e barazisë midis gjykimit logjik dhe njësisë sintaksore themelore, fjalisë. Kjo u quajt një gjykim i shprehur me fjalë, dhe u fol për një skemë universale të saj. Nëpënnjet një skematizmi thjeshtësues të tepruar, u lanë mënjanë ndryshimet cilësoretë kategorive gramatikore të afërta nga kuptimi. sm morën parasysh ngjyrimet dailuese. u vështruan pak ose aspak veçoritë e mënyrës së shprehjes së tyre. Duke mos i kushtuar vëmendjen e duhur materialit real gjuhësor dhe vëzhgimit të tij. nuk u pasqyruan ose u pasqyruan në një masë të pakënaqshme veçoritë e gjuhëve kombëtare, u paraqit në një mënyrë shumë skematike struktura sintaksore e tyre. 4.2. I inbështetur po në përmbajtjen, por duke e vështruar këtë nga një prizëm tjetër, d r e j f i m i p sik o lo gjik i lidhi kategoritë gram atikore, veçanërisht sintaksore, ine përfytyriinet psikike. Ai u përfaqësua mjaft në gjuhësinë e fundit të shekullit XIX dhe të gjysmës së parë të shekullit XX. Përkrahësit e tij treguan paqëndrueshmërinë e bazave dhe të mjaft tezave të drejtimit logjicist dhe e pasuruan vështrimin dhe analizën e fakteve sintaksore. Një vëinendje e veçantë iu kushtua funksionit ekspresiv të gjuhës, anëve ngashërimore të saj, u vu zakonisht në qendër të vëmendjes realizimi individual gjuhësor. Me gjithë disa vështrime të reja që solii, edhe ky drejtim, duke u nisur nga pikëpamje filozofike të gabuara, në themel idealiste. që në theib mohonin mundësinë e pasqyrimit të saktë të realitetit objektiv nga

58

k r i ;u

i

mendimi e gjuha, dhe nuk merrnin parasysh karakterin shoqëror të gjuhës, nuk e vendosi teorinë sintaksore mbi parime të drejta e të qëndrueshme. 4.3. D re jtim i fo rm a l - g ra m a tik o r u nis nga protesta kundër njëjtësimit të kategorive gramatikore me kategoritë logjike dhe kundër mënjanimit ose nënvlerësimit të mënyrës së shprehjes të anës formale në trajtimet dhe në analizat sintaksore. Edhe ai është paraqitur a paraqitet në mënyra e forma të ndryshme, që karakterizohen nga njohja vetëm ose kryesisht e anës form ale të fakteve sintaksore. nga mbivlerësimi i saj, dhe nga nënvlerësimi ose mosmarrja fare parasysh e brendisë, e anës kuptimore. Elementet formale bëhen momentet udhëheqëse a parësore të analizave sintaksore. Përcaktimet, përkufizimet dhe klasifikimet e njësive sintaksore mbështeten në kritere formale - strukturore. Një shfaqje e këtij drejtimi ka qenë morfologjizimi i sintaksës. Gjynityrët e ijalisë lidhen me pjesët e ndryshme të ligjëratës, me mënyrën më të zakonshme të shprehjes morfologjike të tyre. me veçoritë morfologjike të tyre. Fjalia herë - herë është vështruar vetëm si një njësi intonacionore, si një fragment ligjërimi i karakterizuar nga një intonacion i mbaruar si një fragment ligjërimi midis dy pauzash. Herë të tjera fjalia është marrë si një nga llojet e togfjalëshit. Klasifikimi i fjalive sipas këtij vështrimi bëhet herë - herë sipas mjeteve të lidhjes. lidhëza, përem raa ndajfolje lidhore. A në pozitive e drejtim it fqrmal gram atikor qe se e shkarkoi gram atikën, ko n k retish t sintaksën, nga shum ë elem ente logjiciste të papërligjura, dhe tërhoqi vëmendjen mbi anën formale gramatikore, mbi momentet strukturore, mbi rëndësinë e tyre. Po, duke e bërë formën parim drejtues, si të vetmin që ka rëndësi për gjuhësinë, pa u dhënë vendin e duhur momenteve funksionale edhe ky drejtim nuk pa drejt unitetin dialektik të gjuhës e të mendimit, të formës e të përmbajtjes. e shkëputi gjuhën nga mendimi, formën nga përmbajtja. nuk mori parasysh ose jo sa duhet rolin themelor të gjuhës si mjet marrëveshjeje midis njerëzve, funksionin e saj kumtues dhe shprehës të mendimit, dhe shpuri herë - herë në konceptimin e gramatikës vetëm si një inventar mënyrash të shprehuri. Drejtimet që përmendëm, me degëzimet e tyre, pra u karakterizuan, të shumtën e herës, nga moskuptimi i drejtë i raporteve midis gjuhës dhe mendimit, midis përmbajtjes dhe formës, prandaj u dhanë kështu zgjidhje të gabuara a të pakënaqshme problemeve themelore të gjuhësisë, në mënyrë të veçantë problemeve sintaksore. Ato ose njëjtësuan gjuhën me mendimin, kategoritë gramatikore me kategoritë logjike, formën me përmbajtjen, ose mbivlerësuan formën dhe e shkëputën atë nga përmbajtja. Kështu dhanë një

NJOHURI TF. PHRGJITIISHMF

59

paraqitje të mangët, të njëanshme, të fakteve sintaksore dhe nuk arritën të japin një sqarim e interpretim të drejtë e të plotë të tyre. . 4.4. Në ditët tona kërkimet e studimet sintaksore kanë marrë një gjallërim të veçantë. Vëmendje e madhe u është kushtuar sidomos problemeve teorike e metodave të analizës së fakteve përkatëse. Janë përpunuar e po përpunohen metoda të tjera, teori të tjera që shumë herë u kundërvihen atyre të gjuhësisë klasike. Ka një përpjekje të shumanshme për të përcaktuar mënyra të reja vështrimi e analiza të fakteve sintaksore, që të lejojnë një paraqitje më të plotë, një depërtim më të thellë në natyrën e tyre, një klasifikim më adekuat të tyre. Rivështrohen konceptet klasike ose zëvendësohen shpesh me të tjera. Një pjesë e madhe e këtyre përpjekjeve karakterizohen nga synimi për analiza strukturore, thjesht formale. po nuk mungojnë edhe o rvatjetpërt’i kombinuar ato me analizat semantike, kuptimore, për të parë kryesisht anën funksionale. Panija që paraqit stadi i sotëm i kërkimeve sintaksore, është shumë komplekse. e karakterizuar nga shumësia e larmia e metodave, e trajtimeve dhe e interpretimeve, nga mospajtimi shumë herë i zgjidhjeve për çështje të karakterit të përgjithshëm ose të veçantë. Nga kjo veprimtari e gjerë kanë dalë edhe një tog përfundimesh pozitive, në metodat e mënyrat e trajtimit të fakteve gjuhësore, po ka edhe mjaft pështjellime. Gjuhësiajonë, duke iu përmbajturtezës së unitetit dialektik të gjuhës me mendimin, të formës me përmbajtjen, nuk e shkëput gjuhën nga mendimi, as formën nga përmbajtja, porgjithashtu nuk e njëjtëson gjuhën me mendimin, sintaksën me logjikën, as form ën me përm bajtjen.A jo është kundër nënvlerësimit të formës, po ashtu kundër formalizimit të thatë, mbivlerësimit ose absolutizimit të formës. Kategoritë sintaksore i vështron në tërësinë e aspekteve të tyre, si nga ana kuptimore, ashtu edhe nga ana formale strukturore, duke e parë formën të lidhur me përmbajtjen, dhe përmbajtjen të lidhur me formën e saj të shprehjes, sepse s’ka formë pa përmbajtje dhe përmbajtje pa formë. Faktet sintaksore duhen parë në dritën e parimeve themelore të mësipërme, për të arritur në një përfytyrim sa më të plotë e të saktë të tyre. Duke pasur parasysh përparësinë e pënnbajtjes ndaj formës. funksionin e gjuhës si mjet marrëveshjeje midis njerëzve, si formë e realizimit. e shprehjes dhe e transmetimit të mendimit, element parësor në përcaktimet, përkuflzimet e klasifikimet del më e arsyeshme të merret përgjithësisht ana funksionale, po duke mos u lënë pa u marrë parasysh edhe shprehja, ana formale strukturore, në atë masë dhe aty ku dcl e nevojshme.

60

IvREli I

N jësitë s in t a k s o r e 5. Si njësi sintaksore të dailueshme janë: fjalia, periudha, gjym tyra e fjalisë, togfjalëshi. Në dekadat e fundit po flitet edhe për njësitë më të mëdha se periudha. Në përcaktimin e njësive themelore sintaksore s'ka njësi mendimi. Njësia themelore sintaksore, që është mjeti kryesor, mënyra kryesore e formëzimit. e shprehjes dhe e kumtimit të mendimit, është fjalia. Asaj i janë dhënë përcaktime e përkufizime të ndryshme, të lidhura me drejtimet e ndryshme teorike e me pikëpamjet e ndryshme ntbi natyrën e njësive sintaksore. Fjaiia është fragm enti i ligjërim it i përbërë zakonisht prej dy a më shum ë fjalësh kuptim plota të b ash k u a ra sipas raportesh të e a k tu ara, në bazë të ligjeve të një gjuhe, në një tërësi të vetme kuptim ore, g ra m a tik o re e intonacionore. Mund të jetë e formuaredhe prej një fjale të vetme me vlerën e një kumtimi. Mënyra si duhet t'i lidhim tjalët midis tyre, format që duhet të marrin ato. përcaktohen nga ajo që duam të shprehim ne me anë të tyre dhe nga ligjet e gjuhës sonë. 5 .1. Fjalia është njësia ntë e vogël kumtuese. Ajo del zakonisht me një bërthamë të vetme kallëzuesore, përgjithësisht të përbërë prej dy a më shumë fjalësh të ndërlidhura sintaksorisht. Tipar i rëndësishëm i fjaiisë është kallëzuesia, janë raportet kallëzuesore, që vënë në lidhje atë për të cilën flitet me atë që thuhet për të. Fjalia mund të dalë në vëllime të ndryshme e me skema strukturore të ndryshme: I flihej. U err. Shiu kish piishuar. Bukur i këndon këto të shkreta këngë! Thyerja e koncepteve të vjetra është ndoshta shumë më e vështirë se thyerja e një hordhie armike. Shqipëria, dikur një vend i skllavëruar gjysmëkolonial, është sot njëvën d i lirë, ipacënuar, sovrandhe i paprekshëm, 5.2. Fjalia mund të jetë e mëvetësishme dhe t'i zotërojë të gjitha tiparet e saj. të karakterizohet n g a plotnia e plotniu relative e kumtimit, çka gjen shprehje në intonacioifin e mbarimit. Ajo më të shumtën bashkohet me fjali të tjera në raporte e me mjete të ndryshme, për të formuar një njësi zakonisht më të madhe smX&k.sort,periudhën. Fjalia që është pjesë e periudhës s’i ka të gjitha tiparet e fjalisë së mëvetësishme, inund të mos ketë plotninë kuptimore e strukturore të saj; ajo s’ka as intonacionin e saj të mbarimit. Si rrjedhiin njësive kallëzuesore që përbëjnë periudhën, iu është mohuar karakteri i fjalisë duke u quajtur nga traditat gramatikore të disa vendeve e nga disa studiues pjesë të “fjalisë së përbërë”.

NJOHURI Tf. PËRGJITHSIIMT

61

Periudhë është njësia e tërësishme e lidhur kuptimore, strukturore e intonacionore, e përbërë prej dy a më shum ë njësish kallëzuesore në formë fjalie, në rap o rte të caktuara midis tyre. Ajo karakterizohet nga një vijë e vetme intonacionore , nga një intonacion i vetëm i mbarimit. që ndihet në fjalinë e fundit. Ndërmjet fjalisë së mëvetësishme dhe periudhës nuk ka ndryshime thelbësore. Të dyja janë njësi kufntuese. Ka më tepër ndryshime strukturore, formale gramatikore. Ka gramatika që përdorin për to të njëjtin term, fjali, duke dalluar fjalinë e thjeshtë, që i përgjigjet fjalisë së mëvetësishme dhe fjalinë e përbërë, që i përgjigjet periudhës. Fjalia ka zakonisht një bërthamë kallëzuesore, kurse periudha bashkëlidh dy a më shumë njësi kallëzuesore me raporte të caktuara kuptimore e gramatikore midis tvre në një tërësi të vetme. Si fjalia, veçanërisht fjalia e mëvetësishme, si periudha japin një kuptim të mbamar a relativisht të mbaruar. Periudha, duke qenë e përbërë prej disa njësish kallëzuesore, ka shpesh një përmbajtje më të pasur, më komplekse. ndonjëherë më të piotë se fjalia. Po kjo nuk është gjithmonë e vërtetë: më se njëherë edhe një fjali e mëvetësishme mund të japë një kumtiin kompleks. po ashtu si periudha. Periudha mund të dalë në forma strukturore të ndryshme, mund të ketë përbërje të ndryshme, të jetë më e gjatë e më e shkurtër, më pak a më shumë komplekse. Si fjalia e mëvetësishme, ashtu edhe periudha ndahen prej njësive të tjera kumtuese nga pauza të gjata, çka shënohet në të shkruar me pikë, pikëpyetje a pikçuditje: Ishte ende herët dhe bënte freskët. Thellë gumëzhinte lumi i Devollit, që ish bumyer nga shirat. Kur iu afrua mullirit kapërceu një hendek e doli në rm gën që tëshpinte drejt e në qytet. Poshtë derdhej ngadalë lumi i Çermenikës dhe dridhej si një trvelë përmes shkëmbinjve të lënntar dhe gurëve të lëpirë. - Atë ditë, vazhdoi IIi, kishte zbritur edhe çeta e Reshit Çollakut. A të kujtohet Edhe çeta hyri në klasë dhe iafilhiam përsëri këngës të gjithë bashkë. Oho, oho, ç ’u bë pastaj! Sa qamë, kur na lajmërove se ajo ishte dita e fundit e shkollës e kur na puthe një nga njël A të kujtohet? A të kujtohen fja lët e Petritit: “Ne do t ’i kryejmë porositë e tua, zonjushe, ne do të luftojmë kimdër fashizm it për lirinë e Shqipërisë”l 5.3. Togfjalësh quhet njësia s tru k tu ro re e fo rm u a r nga bashkimi i dy a m ë sh u m ë fjalëve të p lo tk u p tim sh m e në ra p o r te të c a k tu a ra kuptim ore e g ra m a tik o re midis tyre. Togfjalëshi është njësia më e vogël sintaksore në të cilën bashkohen fjalët e togjet e fjalëve me raporte të caktuara në bazë të veçorive gramatikore e të kuptimeve leksikore. Në format e

62

KR[-:i< I

ndryshme me të cilat dalin togfjalëshat. pasqyrohen specifikat e një gjuhe. Këtej del rëndësia e studimit të tyre. Kjo njësi sintaksore funksionon vetëm brenda fjalisë. Nuk shpreh kumtim si fjalia, po raporte midis nocioneve konkrete. që pasqyrojnë raportet midis objekteve dhe dukurive të reaiitetit. ose midis nocioneve abstrakte. Vetëm në përbërje të fjalisë dhe nëpërmjet fjalisë togfjalëshi merr pjesë në sistemin e mjeteve kumtuese të një gjuhe, si njësi e nënrenditur ndaj fjalisë. Ai nuk ka vijën in to n o cio n o re të fjalisë. intonacionin e m barim it të fjalisë së mëvetësishme (dëftore) ose të periudhës. Togfjalëshi dallohet nga fjalia, se përbëhet prej së paku dy fjalësh kuptimplota dhe shpreh kryesisht raporte nocionesh, ndonjëherë edhe nocione komplekse. Dallohen togfjalëshat sintaksorë të lirë nga togfjalëshat leksikorë a të qëndrueshëm, nga frazeologjizmat a emërtimet e përbëra. Te të parët është i mundshëm zëvendësimi i njërës ose i tjetrës gjymtyrë; te të dytët ai është leksikalisht i kufizuar ose i pamundur. Togfjalëshat e qëndrueshëm kanë përgjithësisht një strukturë e përbërje të ngulitur dhe janë njësi emërtuese të barasvlershme me fjalën, jo vetëm nga ana sintaksore, por përgjithësisht edhe leksikore. Nëpërmjet tyre shënohen nocione, Ata janë gjithmonë të pazbërthyeshëm, dalin si njësi tërësore dhe funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme: Kishte hyrë vjeshtu e tretë. Vuante nga mëlçia e zezë. Mhlodhën lule dhensh. Të pazbërthyeshme sintaktikisht, gjymtyrë dhe jo togfjalësha, janë edhe lokucionet e ndryshme: Nuk e kishte vënë re menjëherë. E mbaj m end si tani. Po ku merreshe vesh me Faslliun. Togfjalëshat e lirë, nga përbërja e nga forma, mund të dalin shumë të ndryshëm , të thjeshtë a kom pleksë. Forma më e thjeshtë është ajo e togfjalëshave të përbërë zakonisht prej dy fjdlësh kuptimplota. Nga zgjerimi i togfjalëshave të thjeshtë (i njërës gjymtyrë ose i kompleksit në tërësi). nga bashkimet shumëfjalëshe, me lidhje të ndryshme sintaksore me të njëjtën fjalë drejtuese, nga kombinimet e togfjalëshve, formohen togfjalësha të ndryshëm të përbërë: Përrenjtë e sh u m të të fs h a tit rridhnin tatëpjetë me rrëmbim. Këtë kundërshtim ai e përligjte m e mungesën e një shtëpie kulture të denjë p ër një sesion shkencor. 5.4. Gjymtyrë fjalie quhet fjala (ose togfjalëshi) që del si një njësi sintaksore më vete nga funksioni që përmbush në fjali. Të tilla janë (jalët

NJOHURl Tl; H-.RCi.in

iish m i;

63

kuptimplota, vetëm ose të shoqëruara me fjalë shërbyese. të vështruara nga raportet kuptimore e gramatikore që i lidhin ato me fjalë të tjera. Gjymtyra është njësia ntë e vogël që dallohet në analizën e fjalisë. Si togfjalëshi, edhe ajo ekziston brenda fjalisë, është pjesë përbërëse e saj dhe vetëm si e tillë merr pjesë në realizimin e kumtimit. Po, ndërsa togfjalëshi i lirë shpreh raporte nocionesh, gjymtyra shënon nocion, që është në raporte të caktuara me nocione të tjera. Togfjalëshi është në një farë mase një kategori e ndërmjetme midis gjymtyrës dhe fjalisë, duke qënë i përbërë prej dy a më shumë fjalësh kuptimplota. Gjymtyra zakonisht përkon me një gjymtyrë të togfjalëshit, më rrallë me një togfjalësh. Një togfjalësh i qëndrueshëm, një emërtim i përbërë a një frazeologjizëm, por, në kushte të caktuara, edhe një togijalësh i lirë përbën një tërësi të pandashme sintaksorisht, një gjymtyrë të vetme. (Nuk flitet n ë këtë mënyrë. Çdo njeri e di këtë). Ndiqen kritere të ndryshme, semantiko-leksikore ose strukturore, në përcaktimin e togfjalëshave të lirë - gjymtyrë dhe të caqeve të shtrirjes së tyre. Ç'ështja është mjaft e ndërlikuar. Janë marrë si m om ente përcaktuese pamëvetësia kuptimore ose strukturore e një fjale të plotkuptimshme, nevoja e domosdoshme e bashkimit të saj me fjalën që e përcakton etj. Marrëdhëniet që vendosen në mes gjymtyrëve të fjalisë, janë deri diku të njëjta, në vijat kryesore, me ato që dalin në kuadrin e togfjalëshit midis pjesëve përbërëse të tij, po zakonisht të një karakteri më të përgjithshëm, të lidhura me kategori mendimore më të gjera. Në kuadrin e fjalisë shfaqen edhe raporte që nuk dalin në togfjalësh. Sipas funksioneve që përmbushin, duke u nisur nga kritere strukturore e kuptimore, dallohen gjymtyrë të ndryshme, ndër to gjymtyrët kryesore, kryefjala dhe kallëzuesi, që janë qendrat organizuese të fjalisë: lidhja e tyre përbën bërthamën e saj; ndërsa gjymtyrët e çjuajtura të dyta janë plotësuese. sado që ndonjëherë të domosdoshme: Po dilte korriku. Askush nuk qeshi. Të nesërmen u zgjuan që me natë. Shkojmël Zyrat, rrugët e dyqanet ishin n ë lëvizje. Luftëtarëve të lirisëpo it mbarohej municioni. Ishte mësuar m e ata.. Kësaj lufte ai i kishte falur gjithçku. Hape portën. A saj nuk iflihej. Shiu binte nte rrëmbim. N ë apartamentin përballë u dëgjuna të qeshura. Atmosferë e nderë. Përveç këtyre, fjalia ka edhe pjesë të tjera, që dalin përgjithësisht pa lidhje të mirëfillta gramatikore me gjymtyrët e saj a me lidhje të dobëta ose që i referohen përmbajtjes së gjithë fjalisë. Disa studiues i kanë quajtur fjalë shoqëruese:

64

KREU 1

Pini, o shokë! Fumlja ç 'rëndësi kishte lani kjo'! Unë do të vij, patjetër, pa dv ditësh. Oh, sa vapë që hënte! 5.5. Tani po bëhet fjalë edhe për njësi më të mëdha sintaksore se periudha. Eshtë pak a shumë e njohur qenia e njësisë semantiko-strukturore të përbërë prej fjalish të mëvetësishme a periudhash të ndrvshine. e cila ka një përmbajtje të lidhur, të organizuar zakonisht me mjete gramatikore. Mund të quhej thënie e lidhur. Dalin shepsh fjali të mëvetësishme a periudha të prira nga lidhëza bashkërenditëse a ndajfolje lidhëse, të cilat e vënë fjalinë e mëvetësishme a periudhën përkatëse në raporte sintaksore të caktuara me fjalinë a periudhën e mëparshine (ose me një fjali a një grup fjalish të kësaj të fundit): A ifo li tne n jë zë të tingul/t, duke bërë një përpjekje m hinjerëzorepër të jshelm r tronditjën. Por kjo ishte e pam im dur./ Të gjithë qeshën përsëri. Kurse Saimiri. siç ishte përmhys, fërko i pak pulpën me majën e opingës dhe filloi (ë gërhistepërsëri, sikttr lë mos kishte ndodhur asgjë me tëJ Punonjësit, drejtuesit e specialistët htftojnë me këmhëngulje për t 'i futur të rejat e shkencës në punën e përditshm e të tyre. Prandaj, përgjithësim i i përvojës së përparuar nuk është çështje dëshire, por një domosdoshmëri. Kjo njësi sintaksore në përgjithësi është pak e studiuar. N,ë gjuhën shqipe. ajo s'është bërë ende objekt vëzhgimi të veçantë. Përbërja. vëllimi dhe format e realizimit të kësaj njësie mund të jenë të ndryshme. Mund të kemi lidhjen jo vetëm të dy fjalive të mëvetësishme a periudhave ose të një fjaiie të mëvetësishme e të një periudhe, por edhe të togjeve të tyre. Thënia e lidhur mund të ngërthejë edhe një kryerresht të tërë ose dy kryerreshta a më shumë. Përveç lidhëzave e ndajfoijeve lidhëse përdoren edhe mjete të tjera gjuhësore, të mbështetura shpesh edhe nga intonacioni. për të siguruar kohezionin e thënies së lidhur. Lidhja mund të sigurohet edhe me ndajfolje të tjera (kohe, vendi, mënyre), me rimarrjen e një emri me një përemër, me përsëritjen me qëllim të një fjalie, me paralelizmin strukturor, me përbashkësinë e kryefjalës etj. « Gruri. lënda e drurit, mëndafshi, dylli, çdo gjë që prodhonte vendi, jillo i të shkonte rrjedhshëm drejt grykës së lumit, ku hidhnin spirancat anijet veneciane, me të ci/at jep te e merrte Gjon Kastrioti. Atje vepronte dogana e re, dhe tregtia e armëve dhe tregtia e kripës kishin kaluar të gjitha në dorën e tij. Makinat dhe autobusët ecënpër një kohë të gjatë brenda. Pastuj upërsërit hreshëria e dyerve të makinave dhe Beni u gjend përjashta. Disa nga gratë qanin me zë. Midis tyre ishte Zelka.. Valltari u shkund. Ai mori të hidhte

NJOHURI TË PËRGJITHSHME

65

hapin e parë, kur befas u ndesh me qehallarët, që i kishin zënë rrugën dhe qëndronin më këmbë, para tij. Vërrimat e tyre mbyteshin nga blegërimat e thekshme të gjësë. Nga ato blegërima kuptohej që ende s ’u kish dalë tërsëllima e zjarrit. Diçka i kishte zënë veshi. Diçka kishte nuhatur. Por asgjë s ’ishte e sigurtë. Një ditë Nestori u nis prej tunelit, nga do lë kapërcente uji nën qafën midis Fushë-Buallit e Shushicës, dhe bëri më këmbë shumë kilometra të kanalit, në viset e çelura dhe në ato të piketuara. Eci gjithë ditën, të thuash. Bisedoi me punëtorë, ndezi një cigare me barinj, hëngri djathë e piu dhallë në një baxho dhe, kur arriti te kodrat e larta mbi Llixhë, u ul rrëzë një guri të madh bazalti, që dilte nga gjiri i dheut të kuq me ujë, si provokim përbindësh e që vetëm daltën priste. Fjalitë e mëvetësishme dhe fjalitë e bashkërenditura të periudhave të këtij paragrafi i bashkon e njëjta kryefjalë. R a p o r te t sintaksore, m ënyrat e m je te t e shprehjes s ë tyre 6. Midis njësive të ndryshm e sintaksore vendosen raporte të ndryshme. Dallohen dy kategori të mëdha raportesh sintaksore: ra p o rte t e barazisë, të pavarësisë, në të cilat njësitë e vëna në lidhje midis tyre qëndrojnë në të njëjtin rrafsh pa u varur njëra prej tjetrës, dhe raportet e varësisë, në të cilat njësitë e bashkuara qëndrojnë në rrafshe të ndryshme, varen njëra prej tjetrës. Të dyja këto kategori i gjejmë si në fjali midis gjymtyrëve, si në periudhë midis fjalive. Për shprehjen e raporteve sintaksore përdoren mjete të ndryshme, të një natyre të ndryshme: a) morfologjike: trajtat e fjalëve ose eptimi (fleksioni): b) sintaksore: fjalët ndihmëse a shërbyese (lidhëza e parafjalë) ose fjalët lidhëse (përemra e ndajfoije) e bashkimi nëpërmjet tyre; pranëvënia a parataksa asindetike (bashkimi i thjeshtë, joparafjalor e jolidhëzor), dhe topika a rendi; c) fonetike: intonacioni; 6.1. Raporte barazie kemi në fjali midis gjymtyrëve të një fare, gjymtyrëve homogjene, (si dhe midis togjeve të zgjeruara të tyre); në periudhë midis fjalive të një periudhe me bashkërenditje, të shumtën e herës edhe të një periudhe me fjalijolidhëzore (asindetike), midis fjalish kryesore a midis fjalish të varura të një lloji të bashkërenditura a asindetike po ashtu në periudhën e

66

KRI;U I

përzier, në kombinimet e fjalive të mësipërme (midis një fjalie kryesore e një fjalie të pavarur etj.): Aije tej dëgjohej hingëllimi i dëshpëruar, i mallëngjyer, i ngjirur, i këputur i një kali. Në të dy brigjet e lumit përshkoheshin sulet e krajanëve dhe të anamalasve, ato lundrat e gjata të ngarkuara rëndë peshk, lëkurë e dru. Zjarri kishte m arrë m irë dhe dhom a e vogël e kështjellës ishte e ■ ngrohtë e p lo t dritë. Shqiptari n ë kurth s ’hyri, s ’e shpërnderoi Shqipërinë, kurrë nuk iu tremb syri e nuk e humbifuqinë.. Trupi shëndoshet me të punuar, m endja ndritohet m e të mësuar. Në mëngjes, kur dielli pushtoi majat e dy krahëve të luginës, Fatti u nispërm es zallit dhe qëndroipranëgardhit. Kur mbi kënetëpllakosi errësira dhe nga të gjitha shqisat e vëna në alarm mbeti vetëm ajo e të dëgjuarit, gjahtari u kthye drejt lindjes, jo sepse atulej ishitt strehuar rosat, që kishin kaluar mbi kryet e tij, p o sepse ishte natë dhe andej duhej të kërkonte strehim edhe ai vetë. 6.2. Marrëdhënie varësie dalin si në një fjali ashtu edhe në periudhë. Në fjali ka të tilla marrëdhënie midis gjymtyrëve të dyta dhe gjymtyrëve të plotësuara prej tyre, qofshin gjymtyrë kryesore, qofshin gjymtyrë të dyta; në periudhë midis një fjalie, qoftë ajo kryesore, qoftë e varur, edhe fjalisë a fjalive të nënrenditura që e piotësojnë atë, varen prej saj. Për nga kuptimi kemi marrëdhënie varësie ndonjëherë edhe midis dy fjalish asindetike, të bashkuara pa lidhëza, po në shqiptim vetëm me anë të intonacionit: Sytë e tij të qetë vështronin m e habi këtë skenë prekëse. Përgjigju pyetjes. Folu atyre. Ai po ngjitej ngadalë. U dëgjua krisma e dëborës nën çizmet e tij të rënda. Mua nuk më durohej gjersa të shikoja Frashërin. Coli e merrte me m endse kush m und të ishte shoku i Petritit, se kish rënë në erë të lidhjeve të këtij m e Jace Nuron, të cilin e vështronte si njeri qesharak. N ë periudhë raportet e varësisë shprehen zakonisht me lidhëza nënrenditëse ose me fjalë lidhëse (përemra, ndajfolje. Ndonjëherë mund të shprehen vetëm me bashkim të thjeshtë (kur kallëzuesi është në mënyrë lidhore, ndonjëherë edhe në dëshirore), me pranëvënie dy fjalish, të bashkuara nga intonacioni, ndërmjet të cilave ekzistojnë marrëdhënie kiiptimore nënrenditjeje: Duart që m banin pushkët u qenë bërë lulkuqe, e, m egjithëse i hukisnin, nuk i shkrinin dot. Kur iu afrua sh ok ëve, që ishin ulur tepraku i kapanonit, heshti. Thuaji të vijë. Të qënkeshe si ti, s ’gënjehesha me jjalë. Pemës, mos

NJOHURI II l’HRGJITHSHMU

67

i marrsh kokrrat, hijen ia merr. Zure bollën (= po zure bollën), shtvpi kokën. Raportet e varësisë në togfjalësh e fjali shfaqen në forma e me mjete të ndryshme lidhjeje sintaksore. Format kryesore të këtyre lidhjeve sintaksore janë: përshtatja, drejtimi, bashkim i i thjeshtë a pranëvënia. 6.2.1. Përshtatje quhet ajo lidhje sintaksore në të cilën fjala e nënrenditur, e varur, shkon me fjalën me të cilën hyn në lidhje, në kategoritë gramatikore që i ka të përbashkëta me të, duke marrë trajtën që kërkohet prej tyre. Përshtatja mund tëjetë e plotë, të shprehë të gjitha kategoritë gramatikore të përbashkëta, ose e pjeshme dhe të pasqyrojë një pjesë prej tyre. Kemi përshtatje në numër, gjini, herë - herë edhe rasë, të përcaktorëve mbiemra ose përemra - mbiemra me emra a përemra të cilëve u referohen. Në gjuhën shqipe mbiemri përcaktor vihet në trajtën e numrit, zakonisht edhe të gjinisë së emrit a përemrit të cilin përcakton, nëpërmjet nyjës së përparme (kur është i nyjshëm) herë - herë edhe trajtës rasore përkatëse (kur është përemër - mbiemër): lisi i lartë, pisha e lartë, lisit të lartë, pishës së lartë, lisat e lartë, pishat e larta, m ali i lartë, male të larta: ky mal, ajo fushë, këto male, këtyre maleve.ato fusha, libri int, fletorja ime, librat e mi, fletoret e mia. 6.2.2. Drejtimi është lidhja sintaksore nënrenditëse, në togfjalësh e fjali, në të cilën trajta rasore e fjalës së varur (emër a përemër), për të shprehur këtë ose atë m arrëdhënie sintaksore, drejtohet, kushtëzohet nga këto marrëdhënie dhe veçoritë gramatikore ose semantike të fjalës drejtuese, të fjalës me të cilën lidhet, vihet në trajtën rasore të kërkuar prej tyre. Eshtë dalluar drejtimi i pandërmjetshëm, i drejtpërdrejtë, kur përdoret një rasë e caktuar (e emrit ose e përeinrit) pa parafjalë, dhe drejtimi i tërthortë, parafjalor, kur fjala e varur është e shprehur me një emër a përemër me parafjalë, duke mos u varur trajta e saj aq, nga veçoritë gramatikore e semantike të fjalës bosht sesa nga raportet sintaksore që janë për t’u shprehur, dhe nga parafjalët e përdorura: Një erë e tërbuar m oreni solli me vehte ulërimën e pyllit. Miri i ra edhe një herë fyellit. S 'më flihej. E mora letrën e vëllait me gëzim. 1 ra gota nga dora n ë shesh. Do të vete p as një ja ve në Durrës. Përdorim të gjerë, gjithnjë e më të madh, ka drejtimi parafjalor. Nëpërmjet tij gjejnë shprehje shumë raporte sintaksore, ndër më të ndryshmet, - përcaktore, kundrinore e sidomos rrethanore. 6.2.3. Mënyra e tretë e lidhjes sintaksore nënrenditëse, bashkimi i thjeshtë ose pranëvënia, karakterizohet nga mospërdorim i i mjeteve morfologjike, po i mjetit sintaksor të vendosjes pranë e pranë të njësive të lidhura për nga ana kuptimore. Në të raportet sintaksore midis njësive të

68

KREU I

bashkuara nuk gjejnë shprehje me kushtëzimin gramatikor të njësisë së varur nga njësia drejtuese, as me fjalët ndihmëse gramatikore që i bashkojnë dy njësitë. Kjo mënyrë lidhjeje del në togfjalësh e fjali. Në togfjalësh e fjali me bashkim të thjeshtë lidhja sintaksore nuk shp rehet m o rfo lo g jik ish t, fjala a gjym ty ra e varur është një fjalë e pandryshueshme për nga natyra e saj, siç është rasti me ndajfoljet, ose për nga veçoria e rastit të caktuar, siç mund të ndodhë ndonjëherë me një emër a mbiemër. Kushte përcaktuese të kësaj forme të lidhjes sintaksorejanë: varësia kuptimore e njërës ijalë, e njërës gjymtyrë, nga Qala a gjymtyra tjetër, fqinjësia e tyre në vendosje dhe pandryshueshmëria morfologjike e fjalës së varur. Me këtë formë lidhjeje ndonjë afëri ka, për sa i përket periudhës, bashkimi asindetik, jolidhëzor i fjalive. Në fjali e gjejmë bashkimin e thjeshtë kryesisht në rrethanorë a përcaktorë të shprehur me ndajfolje (ose me pjesore, përcjellore, paskajore në raste të veçanta edhe me emra): Shqiptari s ’u mposht kurrë. Pse rri m enduar. (Krhs.: Mos rrini menduar). Petriti ifle t lirisht dy gjuhë ië huaja. Iliri rrinte me gjyshin Rrapo. Gjyshi Rrapo i tregonte atij ngjarje trimërie. Vinte duke kënduar. Të trija këto mënyra lidhjeje dalin si në fjali, ashtu edhe në togfjalësh. 6.2:4. Në fjaii daiin edhe iidhje sintaksore të tjera, përveç këtyre lidhjeve që dalin edhe në togfjalësh. Të tillajanë lidhja kallëzuesore në mes kryeljalës e kallëzuesit dhe lidhja përfshirëse ose shoqëruese. Këtyre u shtohet herë - herë edhe veçimi. (Për këto sh. kreun “Njohuri të përgjithshme për fjalinë”). 7, Për shprehjen e raporteve sintaksore përdoren mjete të ndryshme, natyrash të ndryshme a) morfologjike: trajtat e foljeve ose eptimi (fleksioni); b) sintaksore: fjalët ndihmëse a shërbyese (lidhëza e parafjalë) ose fjalët lidhëse- (përemra e ndajfolje) e bashkimi ndërmjet tyre pranëvënia a parataksa asindetike (bashkimi i thjeshtë parafjaior e jolidhëzor), dhe topika a rendi. 7.1.Gjuha shqipe, si një gjuhë e eptueshme (flektive), ka një sistem të pasur trajtash morfologjike, nëpërmjet të cilave ka mundësi të shumta që të shprehen qartë raportet sintaksore në fjali. Me gjithë rrafshimet e thjeshtimet e trajtave, që kanë ndodhur si pasojë e reduktimeve, shndërrimeve fonetike dhe e veprimit të analogjisë, me gjithë zhvillimin e përdorimit të parafjalëve, lakimi e sidomos zgjedhimi dalin me një pasuri e larmi jo të paktë, duke ruajtur gjuha shqipe, në një masë të mirë, tipare të një gjuhe sintetike. Kështu, me trajta rasore të ndryshme të emrave dhe të përemrave shprehen shumë herë raportet e ndryshme të tyre me fjalët e tjera në togfjalësh e në fjali, p.sh. Djali

NJOHURI TË PËRGJITHSHME

69

e lexoi broshurën. Vëllai int kishte takuar vëllanë tëtid. Trajta e emërores njëjës të shquar djali na e bën të qartë funksionin e këtij emri si kryefjala e foljes “lexoi”, ndërsa ajo e kallëzores njëjës të shquar broshurën, marrëdhënien që e lidh këtë fjalë me kallëzuesin foljor, funksionin kundrinor të saj. Në fjalinë e dytë trajtat e emërores e të kallëzores njëjës të përemrit pronor me përdorim mbiemëror im dhe tënd shënojnë lidhjen e tyre përkatësisht me kryfjalën dhe kundrinën e ijalisë. 7.2. Për shprehjen e raporteve sintaksore shërbejnë shumë në shqipe edhe ijalët e quajtura “ndihmëse” a “shërbyese”, parafjalët dhe lidhëzat në radhë të parë. 7.2.1. Parafjalët përdoren ndërmjet dy gjymtyrësh të fjalisë (për pasojë edhe ndërmjet dy gjym tyrësh të togfjalëshit), për të saktësuar, përcaktuar, më tej, ose për të shprehur raportet sintaksore të varësisë midis tyre. Ato përdoren si rregull përpara trajtave të emrave, të përemrave ose të fjalëve të tjera të emërzuara; në raste të caktuara edhe përpara mbiemrave, ndajfoijeve. Numri i kufizuar i trajtave rasore në vetvete nuk është i mjaftueshëm për të dhënë të gjitha kuptimet e nuancat sintaksore në shumësinë dhe larminë e tyre. Sinkretizmi dhe thjeshtimi i tyre ka bërë edhe më të nevojshëm zhvillimin e mëtejshëm të parafjalëve, duke u bërë shqipja një gjuhë sintetike-analitike. Parafjalët përdoren sidomos me rasën kallëzore e me rrjedhoren nga të cilat e dyta, formalisht, është përgjithësisht identike me dhanoren, ndërsa e para me emëroren (dallohet prej saj vetëm në njëjësin e shquar). Rrjedhorja përdoret sot rrallë pa parafjalë, e kjo sidomos në togje të caktuara e në ndërtime të një karakteri pak a shumë arkaik; ajo është bërë, si të thuash, një rasë parafjalore; në disa raste mund të kemi përdorimin e njëkohshëm të rrjedhores me ose pa parafjalë. Nëntorit këtu bie borë: N ë n&ntor këtu bie borë. Plasa vapës: Plasa nga vapa. S ’p ushonte sëfoluri. U mek së qeshuri. O nëna të shtrenjta, që na ngjeshël kollanin n ë brez e na hodhët pushkën supeve. Ky, si u lajmërua prej të vëllait, Pjetër Spanit, e neveriti kështjellën në fa tin e saj. Parafjalët mjaft herë janë polisemantike, po ajo parafjalë përdoret për të shprehur marrëdhënie të ndryshme. Kështu, me një emër të rasës emërore, të prirë nga parafjala nga mund të shënohen raporte shkakore, vendore, kohore, kundrinore etj. sipas rasteve: Shfrynte e shkorfëtinte nga inati. U largua nga shtëpia. Do të vijë nga e marta. U nda nga shoqet. Në anë tjetër, të njëjtat raporte sintaksore mund të shprehen me

K.RKU I

70

parafjalë e lokucione parafjalore të ndryshme. P.sh. marrëdhëniet shkakore mund të shprehen me anë të parafjalëve nga, prej. për, të lokucioneve parafjalore për shkak ftë), për pim ë (të) etj.Por ka edhe parafjalë a lokucione parafjalore që përdoren vetëm për një raport të caktuar, në ndonjë rast për një najyrim të caktuar(si p.sh. midis, me g/ithë etj.). Parafjalët trajtat e fjalëve përpara të cilave vendosen, i vënë në lidhje me fjalë të tjera. duke u ndërtuar. më të shumtën, me një trajtë rasore, më rrallë nte disa trajta. Kanë përdorim në fjali (në togfjalësh e jashtë tij). 7.2.2. Lidhëzat përdoren për të lidhur në fjali gjymtvrë të një fare. në periudhë ijalitë e një fare të bashkërenditura. po ashtu për të lidhur fjalitë e nënrenditura me ijalitë e plotësuara prej tyre ose me fjalitë e një fare me to. Në fjali ato shprehin marrëdhënie barazie. ndryshe nga parafjalët. që shprehin vetëm raporte varësie, ndërsa në periudhë ato përdoren si për marrëdhëniet e varësisë, si për ato të barazisë: Me sytë e tij lë vegjëi e dirtakë vështronte gjithnjë çdo lëvizje e çdo veprim të partizanëve të porsaardhur. E vërteta shkëlqente si drita e diellit dlie mbulonle gënjeshtrën e zezë. Ishte trim dhe guximlar i marrë Rrap Guri, prandaj e deshnin dhe e nderonin në gjithë Gorën.

■>

Shënim . Lidhëzat mund të lidhin edhe fjali të pavarura të mëvetësishme, periudha ose edhe njësi më të mëdha se ato, të përbëra prej disa fjalish të mëvetësishme ose periudhash, në kuadrin e një thënieje të lidhur: Nuk m 'u dha ta pyesja aty për aty se kush ishte. Por e mësova më vonë. kur zbrila në katund. Eshlë më lehtë të lëvizësh shkëmbinjtë viganë sesa zakonet e vjetra. E, megjithatë, po ndodh, ajo që dukej e pamundur.

7.2.3. Edhe lidhëzat mund të jenë polisemantike e të shërbejnë për shprehje raportesh të ndryshme (p.sh. kur: kohore, shkakore, kushtore) ose monosemantike e të shënojnë vetëm një kategori të caktuar raportesh (p.sh. sepse: shkakore, në qoftë se: kushtore). Për të lidhur fjalitë e një periudhe, duke u shënuar mjaft herë edhe raportet sintaksore midis tyre, përdoren edhe fjalë kuptimplote, si përemrat lidhorë e pyetës, ndajfoljet lidhore e pyetëse: Diku aty pranë u dëgjua një bori e pandërprerë alarmi. që u pasua nga një frenim i ashpër m akine./M ë pyeti kush isha. ku banoja dhe me ç 'panë merresha. Nuk dihet ç 'është biseduar.

NJOIIURI 'I'Ë PHRGJITHSHME

71

Kush mbjell, edhe korr, Merr k ë ke për të marrë e nisu. Ç ’ke për të thënë, thuaje tani. E k it e u k d ë l/ ig f t vinte zhurma. S 'e di kur do të kthehet. 7.2.4. Për bashkimin e fjalive në periudhë mund të përdoren ndonjëherë edhe pjesëza. (pjesëzat pyetëse në fjalitë e pyetjes së zhdrejtë): Na thuaj a erdhi të na kërkojë. Herë - herë pjesëzat shoqërojnë lidhëzat e fjalët lidhëse dhe sjellin ngjyrime saktësimi të raporteve të shprehura (vetëm kur... vetëm nëse.pikërisht kur, pikërisht sepse, kjo sepse, jo kur etj.). 7.2.5. Me anë të pranëvënies, të bashkimit të thjeshtë, pa mjete lidhëse, krahas bashkimit lidhëzor. mund të jepen, duke vepruar njëkohësisht edhe intonacioni, në radhë të parë raportet e barazisë në fjali e në periudhë. Kështu mund të bashkohen gjymtyrët e një fare: Fusha, këneta, qielli, kodrat kishin fituar atë ditë një ngjyrë të zbërdhylur. Nata e fto htë nuk iu duk më e ngrirë, e akullt, e frikshme. Shihet puna, nuk shihet guna./ Kruja dhe tërë krahina e saj u filita. Dibra dhe Malësitë u bashkuan me ne: armikut s ‘i mbeti as emri as shenja në fushat tona; qëndrojnë vetëm fortesat. Bashkimi i thjeshtë mund të përdoret edhe me njësi sintaksore të lidhura ndërmjet tyre me raporte varësie; në fjali për të lidhur një gjymtyrë të dytë, sidomos ndonjë rrethanor, me fjalën së cilës i referohet; në periudhë, ndonjëherë me fjali të bashkuara asindetikisht, po me rapofte kuptimore nënrenditëse: Ec shpejt. Eja këtu. E kam njohur dikur. H ëngre Jikun, vish leshnikun (= Po hëngre fikun, vish leshnikun). 7.2.6. Raportet sintaksore në disa raste mund të gjejnë shprehje në topikën a rendin e fjalëve e të gjym tyrëve, herë - herë edhe të fjalive. Duhet bërë ndonjëherë dallimi midis rendit të fjalëve e rendit të gjymtyrëve. Jo të gjitha fjalët që hyjnë në përbërje të fjalisë, janë gjymtyrë të saj, po mjaft prej tyre kanë një rend të caktuar. Roli i topikës është i dukshëm në radhë të parë atëhere kur s’ka asnjë mjet tjetër të shprehjes së raporteve sintaksore, si në lidhjen e një ndajfoljeje me një fjali tjetër kuptimplote. Topika luan rol të rëndësishëm në gjuhët që s’kanë sistem të zhvilluar eptimi. Në to rendi i fjalëve është, në masë të madhe, i ngulitur dhe shërben për dallimin e funksioneve të tyre në fjali; vendi i një fjale përcakton rolin e saj sintaksor. Po në gjuhët ku funksionet e fjalëve zakonisht përcaktohen nga trajta e tyre, shoqëruar herë herë nga parafjalë, rendi i fjalëve është përgjithësisht i lirë dhe ka kryesisht karakter stilistik.

72

KREIJ I

Në gjuhën shqipe, që ka një sistem të pasur trajtash morfologjike dhe një përdorim të gjerë të paraijalëve, që e plotësojnë atë, topika është, në një masë shumë të madhe, e lirë. Lidhur me të është për t 7u parë paravendosja e pasvendosja e një gjymtyre a fjalie ndaj gjymtyrës a fjalisë së cilës i referohet, rendi i gjymtyrëve në fjali dhe i fjalive në periudhë. Fjala përcaktuese në gjuhën shqipe vjen zakonisht pas fjalës së përcaktuar: Ja në vitet e p a ra të periutlh ës së iranzicionit të shorërisë dem okratike. Rendi i gjymtyrëve në fjali në gjuhën shqipe s’është në përgjithësi i ngulitur. Ekziston një rend i zakonshëm : kryefjalë + kallëzues + k u ndrinë + r r e th a n o r (me përjashtim të fjalive pyetëse me fjalë të veçanta pyetëse e të disa fjalive të varura, sidomos të përcaktorëve lidhorë). Por ai mund të ndryshojë, pa ndryshuar në thelb raportet sintaksore, të shumtën e herës ine ndryshime ngjyrimesh sintaksore e stilistike, ku më shumë e ku më pak të ndjeshme për arsye të ndrvshme: synimi i kumtimit nga pesha më e madhe që ka në kumtim, nga lidhja me ç ’është thënë më parë, nga mënyra me të ciiën paraqiten në mendjen e folësit nocionet, bashkimi e lidhja e të cilave formon fjalinë, ndonjëherë nga veçoritë strukturore të llojit të fjalisë etj. Ky rend i quajtur rend i anasjelltë, në format e ndryshme të tij, është mjaft i përdorur në gjuhën shqipe, ai në një masë të mirë është mund të thuhet i rëndomtë: Dallohen edhe rendi asnjanës dhe rendi ekspresiv ose afektiv: Is/tin ndodhur aty vetëm Rizai, FazUiu e Gëzimi. D ëgjohej që nga larg zëri i saj. Paska qenë m ë e vështira e të gjitha punëve kjo e transportit. D rekën e kishin propozuar Rizai e Gëzimi. Këtë ciuhej la kuptonte vetë Fasl/iu. Faslliut iu mbyll goja. N ë kanai zienin nga mëngjesi gjer në mbrëmje këngët dhe zhurma. Gjer n ë m es të prillit fryn nga tri herë jugë. Kapedane e ke atë vajzë, more Fasl/i. Gjithmonë e hedhur kishte qenë ajo. Rendi i fjalive asindentike (jolidhëzore) është. të shumtën e herës, i ngulitur dhe merr pjesë në shprehjen e raporteve sintaksore midis tyre. Shpesh është i ngulitur edhe rendi i fjalive të bashkërenditura (kundërshtore, përmbyllëse, ndonjëherë edhe këpujore). Eshtë më shumë i lirë, i lëvizshëm, vendi i fjalive të varura ndaj fjalive që plotësojnë. Në rendin më të zakonshëm janë të pasvendosura, po mund të jenë edhe të paravendosura (me përjashtim të fjalive përcaktore) ose të ndërvendosura. Ndryshimi i rendit të fjalive mund të sjellë ndryshime të karakterit stilistik, duke tërhequr vëmendjen mbi këtë ose atë fjali, po nuk ndikon në marrëdhëniet sintaksore.

NJOHURI TË PËRGJITHSHME

73

7.3. Për shprehjen e raporteve dhe vlerave sintaksore përdoren edhe m jetet intonacionore njëkohësisht me mjetet e tjera. 7.3.1. Me intonacion, në vështrimin e ngushtë të fjalës, kuptojmë melodikën, d.m.th. ngjitjet e uljet e zërit dhe ngjyrimin afektiv të tij; në vështrim të gjerë, edhe ndryshimet e zërit në intensitet e në tempin e ligjërimit, pra edhe th ek sat e llojeve të ndryshme. si edhe p au zat e n dalesat (ndërprerjet e përkohshme të rrjedhës së ligjërimit). Ka lidhje midis këtyre elementeve. lntonacioni përmbush funksione të ndryshm e në shprehjen e kuptimeve dhe raporteve sintaksore. (sh. edhe kreun përkatës në Fonetikë). Ai është, së pari, ndër faktorët përcaktues të fjalisë e të periudhës. Fjalia e mëvetësishme dhe periudha karakterizohen nga një vijë e caktuar intonacionore. e cila siguron lidhjen gramatikore e kuptimore të pjesëve përbërëse të tyre në një tërësi të vetme, që shpreh një kumtim të përfunduar a relativisht të përfunduar. Kjo vijë intonacionore jep mundësi të dallohet një bashkim fjaiësh a një fjali e vetme që shfaq një kumtim, ka vlerën e një fjalie. nga një bashkim fjalësh a një fjalë që s ’e ka këtë vlerë. Melodika është një prej mjeteve të diferencimit të fjalive sipas funksionit të tyre në ligjërim (fjali dëftore, pyetëse. dëshirore, nxitëse). Ajo dallon veçanërisht fjalitë thirrmore nga jothirrmoret, fjalitë pyetëse nga fjalitë jopyetëse. Në të gjejnë shprehje gjendjet e ndryshme afektive të folësit dhe kuptime të caktuara sintaksore. E njëjta fjali, me të njëjtën përbërje dhe strukturë, mund të jetë dëftore ose pyetëse, thirrmore ose jothirrmore, sipas vijës melodike të ndryshme me të cilën shqiptohet. Krhs. Erdhi Tomori. Erdhi Tomori? Erdhi Tomori! Erdhi Tomori?! Melodika mund të jetë mjet plotësues i shprehjes së raporteve sintaksore midis fjalive të një periudhe; ajo ndihmon të dallohen raportet e barazisë nga ato të vartësisë, të bashkërenditjes nga ato të nënrenditjes, e disa iloje të tyre. Roli i saj del veçanërisht qartë në periudhat me fjali jolidhëzore (asindetike), ku ajo përbën mjetin themelor dallues. E njëjta periudhë mund të marrë një përmbajtje me raporte të ndryshme, sipas melodikës së ndryshme me të cilën mund të thuhet. P.sh. periudha Gjeti bishtin sëpata, pyllin e mori data, po të shqiptohet me një intonacion numëriini, është sintaksikisht e barasvlershme me: gjeti bishtin sëpata dhepyllin e mori data; shënohen fakte që vendosen në një plan e vijnë njëri pas tjetrit, raportet kuptimore të bashkërenditjes këpujore. Kur sfiqiptohet me intonacion nënrenditës ose të kushtëzimit, si e quajnë disa, shprehen fakte me lidhje kushtore, kohore, shkakore, raporte të ndryshme kuptimore të nënrenditjes. (Periudha është e barasvlershme sintaktikisht me: Kur e gjeti bishtin sëpata; Po e gjeti bishtin

74

KRHli 1

xëpata; Meqë e gjeti bishtin sëpata, pylli e mori data.) 7.3.2. P au zat duke e ndarë ligjërimin në pjesë që shqiptohen si një varg i pandërprerë tingujsh, luajnë roi në lidhjet që vendosen midis fjalëve në togfjalësh e fjali dhe midis fjaiive në periudhë, në përcaktimin e njësive sintaksore. të caqeve të tyre dhe herë-herë në zbulimin e raporteve midis tyre. Zhvendosja e një pauze në disa raste mund të ndryshojë lidhjet e fjalëve përbërjen e togfjalëshave, dhe, me këto, edhe kuptimin e fjalisë a të periudhës. Të marrirn. p.sh. periudhën Ç 'thua ti tani s'm u n d të bëhet. Ajo mund të shqiptohet me pauzë pas “tani” ose pas "ti'\ Në rastin e parë rrethanori "tani” lidhet me kallëzuesin "thua” të fjalisë kryesore; është fjala për diçka që bashkëfolësi po thotë në çastin e tanishëm. Në rastin e dytë, lidhet me kallëzuesin "s'm und të bëhet" të fjalisë së varur e i përket kësaj fjalie: është fjala për diçka që s'm und të bëhet tani. po më vonë mund edhe të bëhet. 7.3.3. Me theks kuptohet përgjithësisht shqiptimi i një rrokjeje. i një fjale a i një fjalie me një ton më të fuqishëm. me një intensitet më të madh se rrokjet, fjalët ose fjalitë e tjera të së njëjtës tërësi për ta vënë atë më në dukje. Me theksin logjik shqiptohet më fuqishëm. e njëkohësisht me një ton nië të lartë, gjvmtyra që kërkohet të vihet në pah. Ai mund të veprojë vetëm ose njëkohësisht me topikën. Në rastin e dytë fjala e theksuar vendoset në krye të fjalisë. Ai është veçanërisht i ndjeshëm në fjalitë pyetëse, sidomos në fjalitë pa fjalë pyetëse. Ai tërheq vëmendjen mbi elementin e thënies, për të cilin pyetet, ai orienton për përgjigjen që pritet; -More bir, ti kërkove leje në mëngjes për të pritur vaporin që vjen nga Bari? Po, unë/-Të gjithë inirë ishin'/ - pyeti JorgjiJ - Beqiri uty është?!/Petritin p o kërkon li? Në Qalinë dëftore të shumtën e herës s ’ka një theksim të ndjeshëm logjik. Por edhe aty mund të theksohet një gjymtyrë, cilado qoftë ajo, kur kërkohet të zbulohet qartë një element i kumtimit, në kundërvënie a në dallim me elemente të tjera analoge të mundshme: Erdhi Skënd eri (e jo një tjetër) dje. E rdhi Skënderi dje. Skënderi erdhi dje (e jo një ditë tjetër) Theksi logjik është veçanërisht i ndryshëm në fjalitë e ndryshme thirrmore, sidomos në fjalitë dëftore thirrmore lidhur më shumë me fjalën mbi të cilën bie pesha ngashërimore ose kumtuese: - Këtu është fajtori, k ë tu ! - Gjithçka ndiyshon ! - fo /i më keqardhje plaku, - Po ç fa rë s ’bën njeriu kitr është në rrezik! - U në ta p i? Jo, jo , le tëp ijë vetë shoku Uç - Oh, sa m irë bëre që erdhe, more bir! A snjeri të mos shtjerë! 7.3.4 Disa kategori e vlera sintaksore dallohen nga bashkëveprimi i

NJOHURI IT: PËRGJITHSHMF

75

njëkohshëm i më se një mjeti intonacionor. Nëpërmjet intonacionit më të ulët, theksit më të dobët, pauzave që i ndajnë nga pjesët e tjera të fjalisë a të periudhës, nga shqiptimi më i shpejtë, karakterizohen fjalët, grupet e tjalëve dhe fjalitë e ndërmjetme e të ndërlikuara. Po ashtu përgjithësisht edhe thirrori, kur është në mes të fjalisë. Nëpërmjet veçimit me anë të pauzave dhe një theksimi më të fortë dallohen, si.një sintagmë e mëvetësishme, gjymtyrët e quajtura të veçuara. Mjetet intonacionore i përkasin gjuhës së folur. Në gjuhën e shkruar ato paraqiten. në pjesën më të madhe, me anë të shenjave të pikësimit, po jo në mënyrë të plotë e aq të diferencuar. Kështu melodika e ndryshme, intonacioni i mbarimit dhe pauzat e mëdhajepen përkatësisht me anë të pikës. pikëpyetjes dhe pikëçuditjes. Pauzat e vogla në fjali jepen me anë të presjeve; mesataret me anë të pikëpresjeve, po ashtu jepen ato në periudhë midis fjalive. 8. Më të shumtën e herës në fjali përdoren njëkohësisht disa mjete të shprehjes të raporteve sintaksore. shpesh të ndrvshme nga natyra e tyre. Kështu. njëfarësia. homogjenia e disa gjymtyrëve shprehet më shpesh me të njëjtat kategori morfologjike fjalësh. herë-herë me të njëjtat trajta të tyre. por edhe me një intonacion të përcaktuar. numërimi a kundërvënieje. shpesh edhe me lidhëza bashkërenditëse. Më shumë bashkëveprojnë trajtat e fjalëve dhe parafjalët për të përcaktuar funksionin e një gjymtyre. Varësia e një fjale prej një tjetre, shfaqet, përveç këtyre dy mjeteve edhe me shqiptimin e saj tok me këtë fjalë, pa pauzë në mes. Në lidhjen e fjalive bashkëveprojnë, më të shumtën mjetet lidhëse ose pranëvënia me intonacionin. Sistemi i mjeteve të shprehjes së raporteve sintaksore është rezultat i zhvillimit historik të një gjuhe dhe i natyrës së saj. Ai ndryshon dhe me kohë rindërtohet; mjete të caktuara e humbin fuqinë e tyre e zëvendësohen nga të tjera; krijohen vijimisht mjetet të reja më të përpikta, p.sh. lokucione parafjalore dhe lidhëzore, që vijnë gjithnjë duke u shtuar. R aportet e lidhjet e sintaksës m e morfologjinë, m e leksikun, m e fo n e tik ë n dhe m e disa shkenca jogjuhësore 9. Kategoritë dhe dukuritë sintaksore nuk janë të shkëputura, por të ndërlidhura në shkallë të ndryshme me kategoritë e rrafsheve të tjera gjuhësore, me morfologjinë, me leksikun, me fonetikën. 9.1 Sintaksa është e lidhur shumë ngushtë e në mënyrë pothuajse të përhershme me morfologjinë. Duke qënë pjesë të gramatikës, morfologjia dhe sintaksa trajtojnë anë të ndryshme të një realiteti të vetëm: e para merret

76

KREU I

me trajtat e fjalëve, e dyta me bashkimet e fjalëve e përdorimin e tyre. Ato janë të ndërkushtëzuara njëra nga tjetra, me kufij gjithmonë të prerë midis tyre. Trajtat e fjalëve janë përgjithësisht të lidhura me funksionet e tyre, janë, në një masë të madhe, shprehëse të tyre. Trajtat e ndryshme që marrin fjalët e ndryshueshme janë pasqyruese të ndryshimit të funksioneve të këtyre fjalëve, kushtëzohen prej tyre, përftohen nga nevoja që ndien folësi, për të dhënë raporte të ndryshme kuptimore midis nocioneve që ato shprehin, të diktuara nga realiteti objektiv. Në bazë të shumë kategorive sintaksore qëndrojnë kategoritë morfologjike e anasjelltazi. Kjo lidhje e sintaksës me morfologjinë është veçanërisht e ngushtë në një gjuhë eptuese (flektive) si shqipja, ku, për shprehjen e raporteve sintaksore. rolin më të madh e luajnë trajtat e fjalëve dhe fjalët ndihmëse siç janë parafjalët e lidhëzat. Midis gjymtyrëve të fjalisë dhe pjesëve të ligjëratës ka një lidhje, po jo një paralelizëm të plotë, të përhershëm. Në përcaktimin e natyrës së një pjese të ligjëratës merret parasysh edhe ana sintaksore, bashkëlidhja me njësi të tjera të ligjërimit dhe përdorimi i saj në të folur. Anasjelltas. funksioni i një fjale në fjali, përcaktimi i një gjymtyre të fjalisë e mundësitë e kombinimit të një fjale me fjalë të tjera për formimin e togfjalëshave të ndryshëm varen edhe nga natyra leksikogramatikore e saj, nga pjesa e ligjeratës në të cilën hyn. Një mbiemër, kur s ’është kallëzues emëror, mund të jetë vetëm përcaktor ose përcaktor kailëzuesor: kallëzues mund të jetë rregullisht një folje ose një folje e bashkuar me një fjalë emërore a me një mbiemër, ndajfolja është shprehja më tipike e mjaft rrethanorëve. Mbiemri e përemri mbiemëror bashkohen me një entëra fjalë entërore( ejo me një folje, veçse kurdalin me lidhje dyanësore në rolin e përcaktorit kallëzuesor); në këtë rast ata i përshtaten emrit a përemritemër në kategoritë gramatikore. Ndajfojla bashkohet kryesisht me një folje, në raste të caktuara me një mbiemër, kurse me një emër rrallë, e atëherë në radhë të parë me një emër foljor. Trajtat gramatikore, të shumtën e herës, kanë një rol të rëndësishëm, në shprehjen e funksioneve sintaksore të fjalëve. K ështu, emri e përemri mund të kenë në fjali funksionet e kryefjalës, të kallëzuesit emëror, të përcaktorit kallëzuesor. Ata dalin atëherë.në trajtën e emërores; mund të kenë funksionet e kundrinës së drejtë e të përcaktorit kallëzuesor të saj ose të së zhdrejtës pa paraijalë, e dalin atëherë përkatësisht në trajta të kallëzores e të dhanores pa paraijalë. Mund të jenë përcaktorë, duke dalë në trajtat e gjinores e të rrjedhores pa parafjalë. S’janë gjithandej të prerë kufijtë midis këtyre dy pjesëve themelore

NJOHURI TË PËRGJITHSHME

77

të gramatikës, midis morfologjisë e sintaksës. Ka çështje e kategori që, nga natyra e tyre komplekse, nga ndërthurja e ngushtë e anës morfologjike dhe e anës sintaksore, kanë gjetur e gjejnë trajtim herë në morfologji, herë në sintaksë. Të tillajanë, p.sh. kuptimet e përdorimet e rasave, të trajtave foljore mënyrore e kohore etj., në përgjithësi përdorimi i pjesëve të ligjëratës. 9.2 Sintaksa është e lidhur gjithashtu me fonetikën. E pamë rolin që luajnë elem entet e intonacionit (si: m elodika, pauzat, thekset etj.) në përcaktimin, herë-herë në dallimin e njësive dhe në shprehjen e raporteve të ndryshme sintaksore (shih 13). Ky rol është veçanërisht i ndieshëm ku u jepet ngjyrim afektiv fakteve sintaksore. Rezultatet e kërkimeve fonetike e pasurojnë, për mjaft çështje sintaksën dhe lejojnë që të sqarohen më mirë shumë probleme të saj dhe të vendoset mbi baza më të sakta zgjidhja e tyre. 9.3 Gramatika është e lidhur edhe me leksikun . Kuptimet gramatikore të fjalëve dalin në raporte të shumëllojshme me kuptimet leksikore. Edhe sintaksa, me gjithë karakterin e saj më përgjithësues e abstrakt, nuk mund të shkëputet tërësisht nga konkretësia e fjalëve, të mos marrë parasysh në më se një rast fjalën si një njësi leksikore, kuptimin e saj. Momenti semantik, qoftë edhe leksikor, ka rolin e tij në përcaktimin e mundësive të kombinimit të fjalëve. Fjalët bashkohen në njësitë e ndryshme sintaksore jo vetëm sipas lidhjeve gramatikore midis tyre, por edhe sipas lidhjeve kuptimore. Nuk mund të ketë bashkime fjalësh të palidhura për nga kuptimi. Kjo ndërvarësi e organizimit sintaksor nga përmbajtja leksikore provohet mirë me thëniet që krijohen kur zëvendësohen një a disa fjalë të një fjalie me fjalë që e bëjnë tekstin pa kuptim. Herë-herë semantika e fjalës së pfotësuar luan rolin kryesor në përcaktimin e strukturave dhe të raporteve sintaksore, të bashkimeve të saj me fjalë të tjera. P.sh. Në pranverë pem ët m bushen m e gjethe. Në vjeshtë pem ët zhvishen nga gjethet. Struktura e togfjalëshit ka ndryshuar këtu nga ndërtimi parafjalor i ndryshëm i kundrinës gjethet, kushtëzuar nga kuptimi leksikor i ndryshëm, mund të themi antonimik i fjalëve drejtuese mbushen dhe zhvishen. L e k sik a liz im i i to g fja lë s h a v e , fo rm im i i lo k u c io n e v e e i frezeologjizmave ka rëndësi në analizën sintaksore për përcaktimin e njësive më të vogla sintaksore (gjymtyrëve) e të caqeve të tyre. Kështu, togje si: nga dita në ditë, tani për tani, rreth e rrotull, përbëjnë lokucione ndajfjalore, në sintaksë ato merren si një gjymtyrë e nuk zbërthehen në përbërësit e tyre; togje, si: për shkak, për punë etj. përbëjnë lokucione parafjalore, e togje si: për shkak se, me qëllim që lokucione Iidhëzore, duke mos pasur më emri, që

78

KRHU I

hyn në përbërjen e tyre, rolin e tij si gjymtyrë fjalie, duke u bërë ai pjesë e një fjalë shërbyese. Raportet sintaksore m u n d të përcaktohen ndonjëherë edhe nga semantika e fjalëve të varura të togfjalëshave që formohen në kuadrin e fjalisë. Kjo shihet qartë në ndërtime gramatikore të njëjta nga stuktura, me të njëjtën fjalë drejtuese, po me fjalë të varura semantikisht të ndryshm e. Të krahasohen, p.sh. Ika m e shokun dhe Ika m e vrap, Ika me autobuz. N ë rastin e parë e të tretë ka raporte kundrinore, në të dytin raporte rrethanore, në fjaiinë e parë fjala e nënvizuar tregon personin bashkë me të ciiin realizohet veprimi; në të dytën, mënyrën e veprimit; në të tretën, mjeti. Po ashtu te: Ardhja e Skëntlerit (përcaktor që shënon vepruesin) i gëzoi të gjithë. G m m bullim i i librave (përcaktor që shënon objektin) u bë shpejt. Si përfundim, mund të themi se në sintaksë kemi bashkëveprimin e gjithë rrafsheve gjuhësore. Po kjo nuk do të thotë se secili prej këtyre rrafsheve nuk ka mëvetësinë e tij e se sintaksa nuk ka objektin e saj. Përkundrazi sintaksa është një disiplinë gjuhësore më*vete, që ka objektin, këndin e saj të vështrimit dhe mënyrat e saj të sfadimit të fakteve gjuhësore. 9.4 Sintaksd'ka lidhje edhe me disa shkenca jogjuhësore. Në rradhë të parë me logjikëif Gjersa ajo është e lidhur me mendimin, ekziston një lidhje midis kategorive të caktiiara sintaksore dhe kategorive logjike, po një lidhje diaiektike, jo identiteti. Midis tyre ka tipare të përbashkëta e tipare të veçanta; ka përputhje, po edhe mospërputhje. Kjo ndërlidhje shfaqet kryesisht në paralelizmin relativ të disa njësive sintaksore me disa kategori logjike, në radhë të parë të fjalisë me gjykimin. Gjykimi shprehet me fjali (a bashkime të tyre), po jo çdo fjali shpreh gjykim a vetëm gjykim. 9.5 Po ashtu sintaksa s ’është pa lidhje edhe me psikologjinë. Ka dukuri sintaksore që marrin ndriçim më të mirë, po të kihet parasysh edhe gjendja psikike e folësit në momentin e ligjërimit, mënyra e konceptimit të tij. e vështrimit të realitetit prej tij. E kjo në mënyrë të veçantë në gjuhën e letërsinë artistike, në stilistikën sintaksore. 9.6 Mbi faktet gjuhësore ushtrojnë veprimin e tyre edhe dukuritë shoqërore. Kështu, zhvillimi kulturor i një populli sjell edhe pasurimin e mjeteve sintaksore të gjuhës së tij, rritjen e fuqisë shprehëse të saj. Këtej rrjedh edhe përfitimi që m und të nxjerrin studimet sintaksore nga rezultatet e studim eve sociologjike, nga marrja parasysh mjaft herë edhe e faktorëve shoqërorë.

NJOHURI TE PHRC.jmiSHME

79

Përmbajtja e sintaksës 10. Duke qenë fjalia edhe periudha njësitë më kryesore sintaksore, njësi me vlerë kumtimi, studimi i sintaksës ndahet në dy pjesë themelore: në sintaksën e fjalisë dhe në sintaksën e periudhës. 10.1 Sintaksa e fjalisë e shqyrton fjalinë në vetvete dhe në përbërjen e saj, pa vështruar lidhjen që mund të ketë me njësitë e tjera të njëllojta, me fjalitë e tjera. Ajo merret gjërësisht me përbërjen e fjalisë, me gjymtyrët e saj, edhe me togfjalëshat, po studion edhe tipat e ndryshëm të fjalive sipas funksionit të tyre në ligjërim (dëftore, pyetëse etj.), sipas strukturës së tyre (d y k ry eg jy m ty rësh e a n jëk ry eg jy m ty rësh e, të plota a të paplota, të gjymtyrëzueshme a të pagjymtyrëzueshme). 10.2 Sintaksa e periudhës studion mënyrat e bashkimit të fjalive për të formuar periudhat, raportet që vendosen midis tyre, dhe mjetet e lidhjes, llojet e nëniiojet e fjalive sipas këtyre raporteve e lidhjeve. Në përgjithësi vërehen raporte sintaksore paralele e analoge midis pjesëve përbërëse të fjalisë, gjymtyrëve, dhe pjesëve përbërëse të periudhës, fjalive të saj. Kjo bashkëlidhje dëshmon për karakterin sistemor të kategorive sintaksore. Sintaksa vështron edhe rendin e fjalëve në fjali dhe rendin e fjalive në periudha, po ashtu edhe ndërtime e dukuri të veçanta, që ndeshen si në kuadrin e fjalisë, ashtu edhe të periudhës. Në sintaksën e periudhës studiohet edhe ligjërata, me format e ndryshme të saj të drejtë, të zhdrejtë, të zhdrejtë të lirë. Me sintaksën është i lidhur ngushtë pikësimi. Si është thënë edhe më parë, ai u përgjigjet në të shkruar mjeteve intonacionore që përdoren në të folur për të shënuar ndarjet e njësive sintaksore dhe për të shprehur raporte e vlera sintaksore të caktuara. Shenjat e pikësimit shërbejnë për të kuptuar saktë brendinë e një thënieje. Të përdorura me vend, ato mund të jenë një tregues i vlefshëm grafik i momenteve sintaksore.

KREU II

TOGFJALËSHI

1. Fjalia është sajuar prej fjalësh të bashkuara nga pikëpam ja gramatikore dhe kuptimore në togje të ndryshme. Në fjalinë: Nga dashuria e m adhepër atdheim buronirt atofjalëzem re të mërgimtarëve mund të dallonim togëzime të ndryshme fjalësh nga përbërja dhe nga plotësia kuptimore. Kështu, togu nga dashitria pënnban një fjalë kuptimplotë, emri dashuri dhe parafjalën nga. Duket sheshit se togut nga dashuria i mungon diçka si nga ana kuptimore, si nga ana gramatikore; po kështu mund të themi për togun të mërgimtarëve, ku të, së bashku me mbaresën e emrit, është tregues i trajtës së gjinores pranë një emri në trajtë të caktuar, ndërkaq te e madhe e është pjesë përbërëse e mbiemrit. Këto togje nuk janë togfjalësha. Nga fjalia e mësipërme mund të nxjerrim to g je t: nga dashuria e madhe, dashuriapër atdheun, buronin fjalë, ato fjalë, fja lë zemre, fja lë të mërgimtarëve. Këta janë togfjalësha që sajohen gjatë ndërtimit të fjalisë, në ligjërim, në sajë të aftësisë që kanë fjalët kuptimplota për t’u bashkuar (në sajë të togëzueshm ërisë së pjesëve kuptim plota të ligjëratës). Ata quhen edhe togfjalësha të lirë ose togfjalësha të lirë sintaksorë për t ’i dalluar nga togfjalëshat e qëndrueshëm , nga togjet e fjalëve me drejtim leksikor, nga togjet e leksikalizuara ose frazeologjizmat, me të cilat merret frazeologjia; këta dallohen nga togje e togfjalëshat me karakter gramatikor, me të cilat merret sintaksa. T ogfjalëshi është njësia sintaksore strukturore e përftuar gjatë ligjërimit nga bashkimi gramatikor dhe kuptimor i dy ose më shumë fjalëve kuptimplota të bashkuara me lidhjen e nënrenditjes, që tregon marrëdhënie

82

K R E U II

midis sendeve, dukurive, proçeseve e tipareve. Fjalët që mund të bashkohen dhe që formojnë togfjalësha, janë emrat, mbiemrat, përemrat, numërorët, foljet, ndajfoljet. Fjalët shërbyese, parafjalët, lidhëzat, janë krahas formave të Qalëve, mjete për bashkimin e fjalëve kuptimplota në togfjalësha. Nuk ka mendim të njëjtë për shtrirjen dhe raportet e vendosura në togfjalëshat sintaksorë. N ga shumica e studiuesve pranohen vetëm togjet me raporte nënrenditëse, duke përjashtuar bashkimet me raporte bashkërenditëse, shpesh edhe bashkimet kallëzuesore (kryefjalë-kallëzues) të karakterizuara me raporte të veçanta ndërvarësie të ndërsjellë. Ka studiues që bashkimet kallëzuesore nuk i veçojnë nga togfjalëshat, po këta, sipas raporteve që shprehen i ndajnë në togfjalësha predikativë (kallëzuesorë) dhe në togljalësha joprediktativë. Jashtë teorisë së togfjalëshit mbeten vargjet e ijalëve të bashkuara me bashkërenditje, si p.sh.: grarë dhe misër; grarë, misër e tërshërë; mëngjes, drekë, darkë etj., që i përkasin teorisë së gjymtyrëve homogjene të fjalisë. Gjymtyrët e veçuara gjithashtu nuk sajojnë togfjalësh me fjalët nga varen; edhe ato i përkasin teorisë së gjymtyrëve të fjalisë: Ballistët, të tmerruar nga sulmi ifurishëm ipartizanëve, u dorëzuan (fjala të tmerruar nuk sajon togfjalësh me fjalën ballistët). Togfjalëshat sintaksorë të mirëfilltë shprehin; 1) marrëdhënie objelgore, marrëdhënie midis veprimit dhe një objekti (nis trenin, dëgjoj muzikë etj. ) ; 2) marrëdhënie përcaktore (njëqind lekë, shirat e vjeshtës ,bukë gruri shkop i thatë etj). 3)m arrëdhënie rrethanore (vendore, kohore, shkakore, qëllimore etj.) Në togjet kallëzuesore shprehen marrëdhënie midis bartësit të një veprimi a gjendjeje dhe vetë veprimit a gjendjes (ai iku, hapësira jehonte, shiu pushoi etj). 2. Togfjalëshat mund tëjenë të thjeshtë ose të zgjeruar. Togfjalëshat e thjeshtë janë sajuar prej dy fjalësh kuptimplota me ose pa fjalë shërbyese. Togfjalëshat e zgjeruar janë sajuar ose prej një fjalë kuptimplote dhe prej një togfjalëshi ose prej dy togfjalëshash. Togfjalëshi në çdo rast përbëhet prej dy gjymtyrësh. Dygjymtyrësia është tipar dallues i togfjalëshit sepse ajo siguron karakterin e njësuar kuptimor dhe gramatikor. Në shqipen e sotme, jo vetëm nga pikëpamja'kuptimore por , edhe nga pikëpamja gramatikore, kemi këto mënyra kryesore të lidhjes së fjalëve kuptimplota përbrenda fjalisë: 1) lidhjen “fjalë kuptimplote me fjalë kuptimplote” : Atëhere trumbetat e gardës protoriane dhanë shenjën e betejës - ku

TOGFJALËSHI

83

dallohen togfjalëshat e thjeshtë: dhanë atëherë, trumbetat e gardës, e gardës pretoriane, dhanë shenjën. shenjën e betejës. 2) lidhjen “fjalë kuptimplote ine togfjalësh” ose lidhjen “togfjalësh me fjalë kuptimplote”: Vera e atij viti fillo i me vapë të madhe, ku emri vera është lidhur me togfjalëshin e atij viti, sepse nuk bëhet dot lidhja vera + e viti, por vetëm vera + e atij viti: Fjalët e kësaj kënge të hukitr vijnë nga lashtësia, ku mbiemri të bukur është lidhur me togfjalëshin e kësaj kënge. sepse nuk mund të thuhet fja lët e këngë të bukur. 3) lidhjen togfjalësh me togfjalësh, kur një togfjalësh në tërësi bashkohet me një togfjalësh në tërësi. Kështu te : Faqja e kësaj shtëpie me dy kate është shumë e bukiir, kemi ndër të tjera, togfjalëshin e zgjeruar fa q ja e kësajshtëpie(ku kemi lidhjen “fjalë metogfjalësh”) dhe togfjalëshin e zgjeruar e kësaj shtëpie me dy kate, ku kemi lidhjen e togfjalëshit e kësaj shtëpie me togfjalëshin me dy kate, sepse asnjë nga përbërësit me togfjalëshit të parë nuk bën lidhjen me ndonjë nga përbërësit e togfjalëshit të dytë veç e veç; nuk thuhet as e shtëpie me dy kate, as e shtëpie me kate. 3. Rregullsitë që veprojnë në lidhjen e fjalëve dhe të togfjalëshave në fjali, janë rregullsi specifike për strukturën e shqipes dhe duhen njohur e zbatuar drejt gjatë sajimit të togfjalëshave e të fjalive. Në shqyrtim in e m arrëdhënieve m idis fjalës, togfjalëshit dhe gjymtyrës së fjalisë duhen marrë parasysh dy faktorë vendimtarë. 3.1 Si gjymtyrë e caktuar fjalie mund të paraqitet një fjalë e vetme kuptimplotë në format e saj gramatikore të afta për të shprehur një funksion (kryefjalë, përcaktor,kundrinor, rrethanor, përcaktor, kallëzuesor); 3.2 Si gjymtyrë fjalie mund të paraqitet një togfjalësh i tërë, kur vetëm ai, por jo secili nga përbërësit e tij veç e veç, shpreh funksionin e një gjymtyre të fjalisë. Në gjuhën shqipe kjo ka arsyet e saj të veçanta dhe ndodh ngaqë në shqipen e sotme emri ka një mëvetësi të kufizuar në funksionimin e tij si gjymtyrë e caktuar e fjalisë. Prania e dy Iakimeve pothuajse paralele të emrit (lakimit të shquar dhe lakimit të pashquar) e vë emrin në varësi jo vetëm të funksionit të tij, por edhe të ndonjë fjale që mund t ’i prijë a ta pasojë, duke e bërë të detyrueshëm përdorimin e tij në trajtën e pashquar ose në të shquarën. Në disa raste emri mund të jetë i vetëm dhe në trajtë të pashquar, në raste të tjera ai nuk është më vetëm, por është në trajtë të pashquar, sepse shoqërohet nga përemri i pacaktuar një, përemrat dëftorë, përemrat pyetës. përemrat e

84

K.REU II

pacaktuar, të pandryshueshëm etj., të cilët së bashku me përemrin e pacaktuar një, mund të emërtohen me termin e përbashkët fjalë përcaktuese ose caktuesor (determinativ) d.m.th. fjalë që nuk funksionojnë dot vetëm si syymtyrë fjalie, por i bashkëngjiten një emri për të funksionuar së bashku me të si një gjymtyrë e vetme e fjalisë. Në raste të tjera emri është përdorur në trajtë të shquar për shkak të caktuesorit që e pason. Pra, caktuesori është një fjalë, kuptimplotë ose jo, që jo vetëm përcakton një emër, por edhe është e domosdoshme për atë emër që ai të mund të funksionojë në fjali së bashku me të si një gjymtyrë. Në raste të tjera, po ajo fjalë mund të jetë gjymtyrë e mëvetësishme e fjalisë, përcaktor. Për funksionitnin e togfjalëshave si një gjymtyrë e vetme e fjalisë ka rregullsi të përgjithshme, që përfshijnë të gjitha rastet: ka edhe rregullsi që veprojnë vetëm pjesërisht, në raste të veçanta, në kushte të caktuara sintaksore dhe kumtesore. Do të paraqiten këtu disa rregulisi të përgjithshme, kurse rregullsitë e veçanta do të paraqiten në krerët përkatës për gjymtyrët e fjaiisë. 3.2.1 Togfjalëshat e përbërë nga përemrat e pacaktuar një, secili, çdo, njëri etj. po edhe përemrat dëftorë ky, kjo, ai ,ajo dhe një emër si rregull funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme: Te porta u duk fytyra e një njeriu. Vjeshta e atij vitiftllo i me shira të rrëmbyeshëm. Atë libër ia kam dhënë njëshoku. Mësuesi ia shënoi çdo nxënësi emrin në rregjistër. Babai i dha njërës vajzë rrjetën me ushqime, kurse tjetrës çantën me libra. 3.2.2. Togfjalëshat e përbërë nga përemrat e pacaktuar njëfarë, llojlloj, gjithfarë. gjithfarëlloj, turli dhe nga një emër në rrjedhore të pashquar, funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme: M ë 1923fd lo i njëfarë gjallërie në gjendjen e kapitalit të brendshëm. Atij i kishte qëlluar të ndeshej m e lloj-lloj aventurierësh e matrapazësh. Flitnin për itjëfarë ujësjellësi, që nuk po e gjenin dot. 3.2.3 Togfjalëshat e përbërë nga një emër me kuptimin e një njësie të kohës, të masës, të peshës a të çmimit dhe nga një fjalë me kuptim sasie, në radhë të parë nga një numëror themelor, funksionojnë si një gjymtyrë e vetme fjalie, kur duhet të shprehin shkallën e masës a të sasisë, peshën, çmimin (të kushtuarit) si dhe zgjatjen e veprimit a të procesit të kohës: U ndalëm tri Iterë në të përpjetën e thepisur. Ka pum tar pesë vjet në një ndërmarrje bujqësore. Gropën e thelluan edhe dy metra të tjera. Ky libër kushton shtatë lekë. Ushëtimi zgjali katër orë. Arka peshonte gjashtë kilogram . A i kanal është tre kilom etra i gjatë, dy m etra i gjërë, tetëdhjetë centimetra i thellë.

TOGFJALËSHI

85

3.2.4 Togfjalëshi emër+mbiemër, kur përdoretme rendin “mbiemëremër’", i ka treguesit rasorë të formës dhe të funksionit vetëm te përbërësi i parë i togfjalëshit, te mbiemri , duke e lënë emrin në një trajtë të pacaktuar emërore-kallëzore, prandaj i gjithë togfjalëshi shërben si gjymtyrë e vetme fjalie: E ka dërmuar e zeza reumatizëm. Të shkretin plak e mbante i biri për krahit. 3.2.5 Togijalëshi em ër+ përem ër pronor, në rast se përdoret me rendin “përemër pronor-emër’’ (im gjysh), funksionon si një gjymtyrë e vetme fjalie: Im gjysh ka qënë murator. Kjo është shtëpia e tim gjyslti. Do të fla s me tim gjysh. Këtë e kam kujtim prej tim gjyshi. 3.2.6. Disa togfjalësha të tipit em ër+ p arafjala “ me” + em ër ose em ër + p arafjala “ në” + em ër (kur semantika e emrit të varur është pjesë përbërëse e semantikës së foljes, përkitazi të emritjkërkojnë domosdo një fjalë përcaktuese , e cila së bashku me emrin bosht funksionon si një gjymtyrë e vetme fjalie, për arsye sem antike (por jo për arsye strukturore). Fjala përcaktuese në këtë rast është e domosdoshme, sepse mban peshën themelore të kumtimit: A taflitnin m e zë të ulët (zëri është pjesë përbërëse e të folurit, kështu që vetëm JUtnin me zë nuk ka kuptim të qartë pa karakteristikën që jep mbiemri). A i këndonte tne zë gjoksi. Fëmija vështronte m e sy të trembur. Plaku më falenderoi në m ënyrë prekëse. Llojet e lidhjeve sintaksore midis fja lë v e n ë togfjalësh 4. Në togfjalësh veprojnë tri lloje lidhjesh sintaksore: përshtatja, drejtim i, bashkimi. 4.1 P ë r s h t a tj e quhet ajo lidhje nënrenditëse që shprehet në përgjasimin e trajtës së fjalës së varur me fjalën varëse në kategoritë e përbashkëta gramatikore të tyre (gjini, numër, rasë). Në fjalinë: Bari i djegur nxinte nën rrezet e vakëta të diellit mëngjesor: mbiemri i djegur është përshtatur ine emrin bari në gjini, numër dhe rasë, mbiemri e vakëta është përshtatur me emrin rrezet po në këto kategori, kurse mbiemri mëngjesor me emrin e diellit vetëm në gjini dhe në numër (përrasën nuk mund të bëhet fjalë, meqë mbiemrat e panyjshëm nuk kanë tregues rasorë). Përshtatja ndodh kryesisht në togfjalëshat që kanë si fjalë bosht një emër dhe në disa raste edhe një përemër; fjala e varur shprehet ine mbiemra

86

KREU II

dhe me disa përemra; natë e ftohtë. burra të tjerë. kjo grua, shlëpia e saj. kapitulli i pestë. rërë e nxehur. 4.2. Te Hdhja sintaksore e d re jtim it mund të dailohen dy iloje: d re jtim i i fo rtë ose d re jtim i i dobët. 4.2.1 D rejtim të fortë kemi kur emri i varur përdoret në këtë ose në atë trajtë rasore (me parafjalë ose pa paraijalë) për shkak të kërkesës së fjalës bosht: bleva bukë, varet nga këshilli, i shmangem lagështirës, vendimi për dhënie, dekoratash, nisjae trenit, etj. Lidhja e domosdoshme kërkon përdorimin e një rase të caktuar, e një paratjale të caktuar për të shprehur një kuptim të caktuar të fjalës bosht. Drejtim të fortë kanë vetëm disa kategori leksiko-gramatikore, sidomos një pjesë e mirë e foljeve. Aftësia e drejtimit të fortë shihet para së gjithash te foljet kalimtare (të drejtpërdrejta ose të tërthorta). Si fjalë bosht, foljet kalimtare me drejtim të fortë rëndom nuk përdoren për rasat e zhdrejta të emrave (ose të përemrave). Do të kishim fragmente të paplota: kam ... kërkoj... mora...etj. Kur përdoren pa emrat e drejtuar, d.m.th. në mënyrë absolute, foljet pësojnë një ndryshim të kuptimit: folja e tregon atëhere veprimin si aftësi, si shprehi të zakonshme: Nga fim di i vitit shkollor, nxënësit e klasës së parë lexojnë dhe shkruajnë. Emri (ose përemri) në rasë të zhdrejtë që varet nga një folje kalimtare. ka kuptim objekti. i ja p dikujt diçka, i marr dikujt diçka, gatuaj brumë. ngroh gjellën, përgatit materialet. Por emri mund të përdoret edhe si rrethanor. sidomos kur varet nga një folje ose nga emra foljorë që tregojnë një veprim të drejtuar në mënyrë të caktuar në hapësirë: hyj n ë kinema, dal nga dltonta, mbërrij te shkallët, shtie n ë shishe, nxjerr nga xhepi. 4.2.2. D rejtim i i dobët është ajo lidhje nënrenditëse që përftohet kur emri a përemri i varur përdoret në këtë ose në atë rasë (me parafjalë ose pa parafjalë) për të shprehur një kuptim të caktuar. cilido qoftë karakteri leksikogramatikor i fjalës bosht. Drejtimi i dobët shpreh një lidhje të mundshme të fjalës së drejtuar me fjalën bosht, por jo të domosdoshme. Fjala e varur plotëson kuptimin e ijalës b o s h t. por nuk është e domosdoshme për realizimin e këtij kuptimi. Si me të, si pa të, fjala bosht ka po atë kuptim edhe fjalia ku ndodhet, nuk është e paplotë: eci rrugës, eci nëpër kopësht, eci nëpër dltomë, dhe eci 5 minuta, eci me shokun, eci me vështirësi të tnadlte etj. Me iidhjen e drejtimit të dobët ,si fjalë bosht mund të përdoret çdo fjalë kuptimplote, por jo me të njëjtën denduri. 4.3. Bashkim i është ai iloj i lidhjes nënrenditëse ku fjala e varur është një fjalë e pandryshueshme. Varësia e fjalës nga fjala bosht në lidhjen e

TOGFJALËSHI

87

bashkimit nuk shprehet, pra, me ndërrimin e trajtës (sepse ijala e varur është e pandryshueshme), por me funksionin e varur gramatikor, me kuptimin, me pozicionin dhe me karakterin e pamëvetësishëm të marrëdhënies gramatikore të shprehur prej saj. Me lidhjen e bashkimit hyjnë në togfjalësh ndajfoljet, trajta foljore të pashtjelluara, disa përemra të pandryshueshëm dhe disa raste të përdorimit të emrave. Veçoritë gramatikore të fjalës së varur mund të përcaktojnë dhe kategoritë e pjesëve së iigjëratës me të cilat bashkohen: ndajfoljet e mënyrës pothuajse nuk përdoren pranë emrave; përcjellorja mund të përdoret pranë foljeve, paskajorja bashkohet zakonisht me trajtat vetore të foljes, me emrat dhe mbiemrat vetëm me një pjesë prej tyre, sidomos me ata që kanë kuptimin modal të nevojës, dëshirës, domosdoshmërisë dhe detyrimisë: vështroj anash, eci duke kënduar, dëshira për të tttësuar, i etur për të lexuar, i fo la shokut Petrit. U ojet e togfjalëshave 5. Togfjalëshat ndahen e em ërtohen sipas kategorisë leksikogramatikore të ijalës bosht. Kështu, pra, kemi: - Togfjalësha emërorë (baltë e kuqej: - Togijalësha foljorë (sltkruaj letër); - Togfjalësha mbiemërorë (i ri nga mosha); - Togfjalësha numërorë (dy prej nxënësve, tri nga vajzal); - Togfjalësha përemërorë (secili nga ju); - Togfjaiësha ndajfoljorë (shumë mirë). M ë p o sh të do të ja p im p ë rm b le d h ta s tip at më k ry e so rë të togfjalëshave. 5.1 .Togfjalëshat em ërorë. Emri ka një togëzueshmëri të madhe me pjesët e tjera të ligjëratës, me të cilat formon disa tipa togijalëshash. Sipas mjeteve të lidhjes, çdo tip ndahet në nëntipa. Si mjet për formimin e togfjalëshave emërorë shërbejnë trajtat rasore, nyjat, parafjalët, lidhëzat si, se, sa. 5.1.1 Togfjalëshat emër+emër. Emri i dytë mund tëjetë i pashquar ose i shquar, i shoqëruar ose jo me paraijalë. 5.1.1.1 Togfjalëshat emër+emër i pashquar. Emri i pashquar nga pikëpamja gramatikore mund ta ruajë ose jo kuptimin sendor, kështu që këtu mund të shohim dy lloje sipas kuptimit leksikor të ijalëve përbërëse:

88

KRKU II

a) Emri i d y të , si ijalë përcaktuese. afrohet nga kuptimi me mbieinrin cilësor dhe lidhet ngushtë me të nga pikëpamja semantike. Duke qënë i pashquar, emri ka kuptim tipari të abstraktuar nga sendi. Për këtë janë tipike togfjalëshat emër+emër në rasën rrjedhore. ku shprehen: - marrëdhënie midis sendit konkret dhe tiparit të tij konkretisht: - iëndë; dollap arre, qymyr druri, hakë misri, tenxhere alamini, enë qe/qi: - prejardhje-.vajzëfshati, djalëqyteti, djathë Gjirokastre, raki Përmeti, verë Kanine: - destinacion: tryezë buke, tavolinë shkrimi, fushë aviacioni, fushë futbo/Ii, ftlxh a n çaji, gotë vere, lugë gjelle, këpucë fëmijësh, çorape grash, këmishë burrash: - lloj në lidhje me gjininë: ndjenjë gëzimi. mish qengji. mish viçi, mish lope, mish derri, dru ahu, dru pishe: - bartës së tiparit: qartësi pikëpamjesh. shkathtësi kruhësh. b) Emri i dytë e ruan kuptimin e vet sendor dhe lidhet zakonisht me togijalësha emërorë-numërorë, që kanë si bosht emra që tregojnë sasi, masë, peshë. Ky emër vihet në një trajtë që mund të merret si kallëzore e pashquar kurse emri i parë shoqërohet nga një numëror themeior: një, dy, tre, etj:një pikëmjë,- një gotë raki. një lugë shuritp. një dorë miell, një torbë krunde, një thes misër, një pjatë gjellë. 5.1.1.2 Togfjaiëshat emër+parafjalë+emër i pashquar. Emri i varur ruan përherë kuptiinin sendor. Marrëdhënia e shprehur në këta togfjalësha shoqërohet nga nuanca të sjella nga kuptimi më i përgjithshëm i parafjalëve. Ndër më të përdorshmet janë paraijaiët: me, pa, për. në, prej. a).. Togfjalëshat emër+” me”+emër tregojnë shpesh marrëdhënie shoqërimi në kuptimin më të përgjithshëm: mish me lakër, presh me vaj, kuzhinë m e aneks. Mund të tregojnë marrëdhënie të tiparit karakteristik e dallues në sendin bartës të tij: E shtëfigurë m e rëndësi e Rilindjes. Kishte bërëpitnë m e mettd. b) Togfjalëshat emër +” pa”+ emër tregojnë marrëdhënie midis një sendi dhe një karakteristike të tij nga pikëpamja e diçkaje që i mungon: peshk p a hala, gjellë p a kripë, kafe p a sheqer. c) T ogfjalëshat e m ë r + ” p ë r ” + em ë r sipas kuptim it leksikor të përbërësve tregojnë shpesh destinacionin: këpucëpërfëm ijë. sapunpër tesha, përralla përfëm ijë. tregime për të rritur. 5.1.1.3. Togfjalëshat emër + emër i shquar. Emri i shquar tregon se ai i ka të gjitha vetitë sintaksore kategoriale të emrit dhe një farë pavarësie

TOGFJALËSHl

89

semantike, d.m.th. ai ka kuptimin gramatikortë tregimittësendit. Emri i shquar ka një lidhje varësie të dobët dhe nuk shkrihet semantikish't me fjalën bosht; nga pikëpamja e brendisë. emri i varur tregon send që vihet në marrëdhënie me një send tjetër. Përhapje të gjerë kanë togfjalëshat emër+emër i shquar në gjinore. Sipas grupeve leksikore të përbërësve mund të dailojmë: - marrëdhënie përkatësie ;fem ijët e fq in jit, shtëpia e A gronit, macja e ka sa p it; - ntarrëdhënie të pjesës me të tërën: praku i derës, kitpa e gjurit, stacioni i Tiranës, çatia e shtëpisë, sirtari i tavolinës, fu n d i i javës: - marrëdhënie të veprimit me subjektin e veprimit: nisja e trenit, kërkesat e programit, perëndim i i diellit; - marrëdhënie të veprimit me objektin e tij: zgjidhja e problemit, blerja e ushqimeve. vjelja e rrushit, korrja e grurit; - marrëdhënie të fenomenit me burimin e tij; drita e llampës, hijet e lisave, zhurma e automobilit. gërvima e qerres, era e trëndafilit. - marrëdhënie të tiparit me bartësin e tiparit: errësiraeqilarit, gjerësia e bulevardit, freskia e mëngjezil, lagështia e natës. 5.1.2. Togfjalëshat emër+paskajore. Emri ka togëzueshmëri të kufizuar me paskajoren. Kjo bashkohet sidontos me disa emra që kanë kuptim leksikor të përgjithshëm. kryesisht kuptim dëshire, synimi, domosdoshmërie, mundësie, nxitjeje: vendosmëria për të fituar, vul/neti për të dalë në krye, nevoja për të përgatitur. aftësia për të drejtuar, nmndësia për të plotësuar detyrën. 5.1.3. Togfjalëshat emër +m biem ër. Emrat kanë një togëzueshmëri të gjerë me mbiemrat. Ata bashkohen me lidhjen sintaksore të përshtatjes , e cila mund të jetë më e plotë ose më pak e plotë, në varësi nga fakti në është mbiemri i nyjshëm apo i panyjshëm. Togfjalëshi em ër+m biem ër shpreh marrëdhëniemidis një sendi dhe cilësisë, tiparit që e karakterizon: rrugë e gjerë, lule e kuqe, dollap i ri, shtëpi dykatëshe, vullnet i hekurt, bukë e misërt, vend demokratik, 5.1.4. T ogfjalëshat emër + përemër. Shprehin m arrëdhënie përcaktore me nuanca dalluese. Në këta togfjaiësha fjalët bashkohen me lidhjen e përshtatjes ose të bashkimit: ajo ditë, ky djalë, çdo fjalë, ndonjë send. 5.1.5. T og fja lë sh a t em ër+num ëror. S hprehin inarrëdhënie përcaktore me ngjyrime dalluese. Fjala e varur bashkohet me kryesoren kryesisht me lidhjen e bashkimit dhe në pak raste me lidhjen e përshtatjes: tre zogj, tri pu/a, pesë libra.

90

K R EU H

5.1.6. T ogfjalëshat emër+ndajfolje. Janë të rralla, sepse emri ka togëzueshmëri të kufizuar me ndajfoljet: Nxënësi kaloi nëpër korridorin majtas dhe u ngjit në katin lart. Ulu në karrigen pranë! 5.2. Togfjalëshat foljorë Nga ndërtimi dhe nga kuptimi. togfjalëshat foljorë përbëjnë një tip shumë të ndërlikuar dhe të larmishëm. Foljet bashkohen me emra e përemra në rasa të ndryshme me ose pa parafjalë, me ndajfolje, me paskajore, me përcjellore dhe me pjesore. Larmi të madhe kanë togijalëshat folje+emër. 5.2.1. Togfjalëshat folje+emër ose përemër. Në togfjalëshat folje+ em ër shprehen marrëdhënie objektore ose rrethanore. Lidhja midis gjymtyrëve të togfjalëshit mund të jetë e domosdoshme për plotësinë e kuptimit të foljes ose e padomosdoshme, kur emri jep njoftime shtesë. 5.2.1.1. Togfjalëshat foljorë pa parafjalë. Në këta togfjalësha shprehen sidomos m arrëdhënie objektore. Semantika e foljes përcakton kategoritë e emrave me të cilët mund të bashkohet. a) Togfjalëshat folje+emër në rasën kallëzore shprehin marrëdhënie të procesit me objektin e drejtpërdrejtë: çaj dru, mpreh kalemin, përceptim: dëgjoj muzikë, shoh film in. dua nënën, urrej servilët, tregoj një anekdotë, mendoj një plan etj. Kur folja tregon një veprim konkret, emri në rasën kallëzore pa parafjalë tregon një send material të jashtëm, kurse foljet me kuptim abstrakt zbulojnë objektin e brendshëm të ligjërimit, të mendimit, të përceptimit. të ndjenjës etj. P.sh.U lperdet, tregoj një ngjarje. Semantika e emrit ka edhe ajo rëndësi për kuptimin e togfjalëshit. N ë qoftë se folja ka kuptim fizik konkret dhe emri kuptim abstrakt, gjithë togëfjalëshi merr një kuptim abstrakt (khr: Shtroj një qilim dhe Shtroj një çështje). b) Tetogfjalëshat folje+emër në rasën dhanore, me folje që tregojnë në përgjithësi të dhënë, emri në dhanore tregon objektin të cilit i drejtohet veprimi, por pa e prekur drejtpërdrejt: I dërgova një telegram xhaxhait. la ktheva librin hibliotekës. I dhashë shokut disa shënime. Pranë foljeve që tregojnë të mënjanuar nga sendi, emri tregon një

TOGFJALËSHI

91

send nga i cili largohet, të cilit i shmanget veprimi: U shmangem thashethemeve. U largohem diskutim eve të kota. Pranë foljesh e lokucionesh foljore që tregojnë një gjendje të brendshme, emri në dhanore tregon personin që e përjeton atë gjendje, shpeshherë edhe kundër vullnetit të vet; lidhja sintaksore në këtë rast është drejtimi i fortë: Fëmijës i erdhi mirë për lodrat. Plakut s ’iflihej. Të sëmurit nuk i rrihej më atje. c) Togfjalëshat folje+emër në rrjedhorejanë të kufizuar nga kuptimi leksikor i emrit ose nga kuptimi leksikor i foljes. Pranë disa foljesh, trajta e rrjedhores njëjës e një emri foljor të pashquar tregon shkakun e veprimit: U lodha s ë nxituari. U ngjira s ë kënduari. Kur emri tregon fragment kohe (ditët e javës) togfjalëshi tregon fragmentin kohor, në të cilin përsëritet veprimi i shprehur nga folja: M blidheshim të shtunave. Niseshim të hënave. Ktheheshim të ntartave. Kur folja tregon lëvizje ose të qëndruar në vend dhe emri tregon vend, hapësirë, togfjalëshi shpreh marrëdhënie vendore; Dolën ntaleve. Loznim lëndinave. Kaluan shtigjeve. 5.2.1.2. Togfjalëshat foljorë me parafjalë. Parafjalët sjellin në togfjalësh nuanca të ndryshme sipas kuptimit të tyre më konkret ose më abstrakt. 5.2.1.2.1. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me emër në emërore. Dy janë parafjalët që përdoren pranë emrash në rasën emërore: parafjaia nga dhe parafjala te/tek. a) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nga shprehin marrëdhënie objektore ose rrethanore sipas kuptimit leksikor të foljes dhe të emrit të varur. Kur folja tregon veprim konkret dhe emri tregon person, në togfjalësh shprehen marrëdhënie objektore: Ushtari ntori një letër nga e fejuara. Kur folja tregon të mënjanuar, të shkëputur, dhe emri tregon person, send konkret a abstrakt, togfjalëshi shpreh marrëdhënie objektore: U çlirova nga një barrë e rëndë. Shpëtova nga një rrezik i madh. Pranë foljesh që tregojnë të druajtur, frikë etj„ emri tregon objektin e drojtjes: Fëmija druhej nga miqtë. Ruhej më fort nga mikrobet. Nuk trembet nga vështirësitë. Kur folja është kalimtare pësore dhe me kuptim konkret, emri i varur

92

KREU II

tregon vepruesin: Ekipi b y e so h e j itga alpinisti më i vjetër. Me një folje që tregon veprim konkret a lëvizje dhe me emër që tregon hapësirë, togfjalëshi tregon marrëdhënie hapësinore me nuanca, të ndryshme, sipas kuptimit të foljes: Nxjerr sham inë nga xhepi. Dal nga tlhoma. Kaloj nga qendra (e qytetit). Me disa emra që tregojnë kohë togfjalëshi foljor me parafjalën nga tregon marrëdhënie kohore në mënyrë të përafërt: Do të vij nga dreka. U kthyen nga mesnata. Do ta sjellë librin nga java. Me disa folje dhe me emra rëndom abstraktë mund të shprehen marrëdhënie më së forti shkakore: Foshnja u këput nga të qarit. I dhëmb koka nga të ftohtit. Pranë foljesh me kuptim konkret, emri me parafjalën nga i shoqëruar nga një numëror themelor inerr kuptim përndarës (distributiv) dhe tregon se një veprim kryhet në masë të barabartë nga disa veta: Pimë nga dy gota birrë; ose një veprim që kryhet në të njëjtën masë për disa veta a sende. U dhashë fëm ijëve nga një karamele. U dërgova miqve nga një kartolinë. b) Togfjalëshat foljorë me paratjalën te/tekJ shprehin në përgjithësi marrëdhënie vendore, por mund të arrijnë të shprehin marrëdhënie objektore, kur emri tregon person: U ndala te dera. Qëndruam tek ura. Sonte do të vemi te Leka. Populli shqiptar ka besim të plotë te demokracia. 5.2.1.2.2. Togfjalëshat foljorë me lokucion parafjalo r dhe me emër në rasën gjinore. a) Togfjalëshat me lokucion m eanën tregojnë marrëdhënie të veprimit me mjetin: / siguruam pcijisjet m e anën e komitetit. b)Marrëdhënie shkaku a mjeti tregon togfjalëshi me lokucionin parafjalor në sajë: N dërm arrja e realizoi planin n ë sa jë të përp jek jeve të gjith ë punonjësve. c)Togfjalëshi foljor me lokucionin në vend tregon marrëdhënie objektore me nuancën e zëvendësimit: N ë vettd të m ollëve bleu dardha. ç) Me lokucionet paraijalore nga shkaku, për shkak, për arsye, togfjalëshi tregon marrëdhënie shkakore:

TO GFJALËSHI

93

Qetë m ezi ecnin p ë r sh ka k të baltës së madhe. Bimët ishin prishur nga shkaku i thatësirës. 5.2.1.2.3. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me emër në rasën kallëzore. Kanë përdorim të gjerë dhe shprehin marrëdhënie të ndryshme. a) Togfjalëshat foljorë me parafjalën për shprehin marrëdhënie objektore e rrethanore. Pranë foljeve me kuptim leksikortë ligjërimit, s'r.flas, bisedoj, pyes, tregoj, ose me kuptim të një veprimtarie mendore, si: mendoj, bindem, marr vesh, dëgjoj (marr vesh), emri me paraijalën për tregon objektin e ligjërimit, përkitazi të të menduarit: Pyes p ë r shokun. Marr vesh p ë r ndodhinë. Pranë foljesh që tregojnë veprim konkret, emrat me kuptim konkret ose abstrakt tregojnë destinacion ose qëllim: Erdha për një libër. Luftojmë p ë r pavarësi. Qëllim të thjeshtë shprehin togfjalëshat me një folje që tregon lëvizje dhe me emër abstrakt: Djali më shkoi atëherë p ër studime. Babai do të nisej në Tiranë p ër një puitë me rëndësi. Në disa togtjalësha shprehen marrëdhënie shkaku: Kemi ardhurpër hall te ti. Për n jëgozh dë shkoi patkoi, për patkuan shkoi dhe kali. Togfjalëshat me emra që tregojnë fragment kohe, si: ditë, natë.javë tregojnë se veprimi përsëritet brenda fragmentit përkatës: I njomte p ë r mbrëmje me ujë. Ujiste arën p ër natë. b) Togfjalëshat foljorë me parafjalën me shprehin marrëdhënie objektore e rrethanore. Kur foljet tregojnë veprime konkrete dhe emrat sende konkrete, shprehen marrëdhënie të veprimit me veglën a instrumentin me të cilën kryhet veprimi: Pres m e brisk. Mbërthej m e çekan. Fshij tne peshqir. Pranë foljesh që tregojnë të pajisur ,të mbushur, të mbuluar, emrat me parafjalën m e tregojnë objektin e pajisjes etj.: Mbush m e dru. Mbuloj m e jorgan. M bështjell m e shall. Në një varg togfjalëshash me emër që tregon person, shprehen marrëdhënie shoqërimi në kuptimin më të përgjithshëm: U ula m e shokët. Bisedova m e pleqtë. U takuan m e fsh atarët Togfjalëshat foljorë me emra abstraktë shprehin marrëdhënie të veprimit me mënyrën e shtjellimit të tij: Lexonte rne lehtësi. E gjej m e tëpyetur. E punoj m egëzim . Biseduam

94

K RHU II

m e përzem ërsi. c) Togfjalëshat foljorë me parafjalën pa tregojnë mungesë të diçkaje: U p araqit në provim pa përgatitjen e duhttr. U nis ptt të liolla. Partizanët mbeteshin shpeshherë pa bukë. E pranoi propoziinin pa qejf. ç) TogQalëshat foljorë me parafjalën në tregojnë në përgjithësi marrëdhënie rrethanore hapësinore. Këtu n ë krahinat tuaja u ngrit një këngë e bukitr trimërie. Nuk dua gjë tjetër, tashti në pleqëri, veçse vdekja të më gjejë n ë uslitozë me gishtin në çark të armës... Plaku s ’ishte nëfshat. Vargu i këmbësorëve u fu t n ë lumë. I panjohuri hyri n ë korie. N ë fsh a t kishin ardhur dy oficerë. Me emra që tregojnë kohë, togijalëshi shpreh marrëdhënie midis veprimit dhe kohës së kryerjes së tij: N ë orën 12 të gjithë ranë tëflinin. Të vegjëlit nuk gënjehen në të tilla raste. U nisa n ë mbrëmje. d) Togfjalëshat foljorë me parafjalën më në shqipen letrare përdoren zakonisht për të treguar marrëdhënie kohore midis veprimit dhe kohës së ndodhjes së tij, sidomos në datat, dhe me emrat që shënojnë kohë; drekë, darkë e ndonjë tjetër. N ë drekë u nis, m ë darkë u kthye. M ë 1442 vdiq Gjon Kastrioti. dh) Togfjalëshat me parafjalën mbi tregojnë marrëdhënie rrethanore (vendore) ose, më rrallë, objektore: Flokët e gjatë i binin të ngatërruar m b i supe. Një vetëtimë u shkreh m b i fsh a t dhe djalit iu duk se ajo dogji ajrin. M bi rrugë endej errësira e bardhë. M bi m ajat e maleve erërat e lartësive po dyndnin retë si kopera dhensh. Me folje që tregojnë të ligjëruar ose proces të m enduari, togfjalëshi me parafjalën m bi tregon objektin e ligjërimit, e të të menduarit: Flas m bi n jë çështje të rëndësishme. Përdoret vetëm në stilin publicistiko-shkencor; në stilet e tjera të gjuhës letrare këtij togfjalëshi i përgjigjet togfjalëshi foljor me parafjalën për. e) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nën tregojnë marrëdhënie rrethanore. Me folje që tregojnë veprim konkret dhe emra që tregojnë sende konkrete a hapësirë shprehin marrëdhënie midis veprimit a gjendjes dhe hapësirës nën të cilën ndodh ai veprim: Burrat ishin ulur nën hijen e ullirit. N ë rast se emri tregon proces a fenomen, togfjalëshi tregon më së forti marrëdhënie midis veprimit dhe situatës në të cilën zhvillohet ai: Nën dritën e një pishtari disa partizanë po prisnin në copa një lëkurë të m adhe kau për të bërë opinga.

TOGFJALËSHI

95

ë) Togfjalëshat foljorë me parafjalën gjer në shprehin marrëdhënie midis një veprimi dhe pikës fundore, skajore të shtjellimit të tij: Ata kishin zbritur disa herë gjer në qytet. Kish arritur gjer n ë Qafë të Tltanës. f) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nëpër shprehin marrëdhënie midis veprimit - zakonisht lëvizjes - dhe hapësirës që përshkon lëvizja duke u shjtelluar. Një lumë i vogël kalonte nëpër fshat. Atij i shkonin morniça nëpër trup. N ëpër qafa frynte një erë e ftohtë që të shponte tej e tej. K ërcitënfletët e shkurret nëpër pyje dhe pastaj një krismë e fo rtë sëpate mbi ah e pishë. 5.2.1.2.4. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me em ër a p ërem ër në rasën rrjedhore. Kanë përdorim të gjerë dhe shprehin marrëdhënie të ndryshme. a) Më i përdorur është togfjalëshi me parafjalën prej, i cili shpreh marrëdhënie rrethanore ose objektore. Në togfjalëshat me folje që tregojnë lëvizje, dhe me emra që tregojnë send a hapësirë, shprehen marrëdhënie midis veprimit dhe vendit nga del lëvizja: Në orën 12 dolëm p rej sallës së mbledhjeve. Me folje që tregojnë veprim konkret, dhe me përem ra vetorë togfjalëshi tregon më fort marrëdhënie objektore: Stavri u largua p rej tij m e zem ër të plasur. Në togfjalëshat me folje kalimtare pësore dhe me emër që tregon një fenomen dhe sidomos person (ose me përemër vetor) shprehen marrëdhënie midis veprimit dhe vepruesit: Kërkesat u m orën p arasysh p re j kom isionit. P uilazet e qytetit fshikulloheshin p re j erës së fo rtë që tërhiqte zvarrë një këngë dimërake. Me emra që tregojnë kohë a fragment kohor, togfjalëshat foljorë me parafjalën p re j shprehin marrëdhënie midis veprimit dhe pikënisjes kohore të shtjellimit të tij: Stërvitja vazhdonte p rej disa ditësh. Ne punonim p rej disa vjetësh për ngritjen e një hidrocentrali. b) Pranë foljesh kalimtare veprore që tregojnë në përgjithësi të kapur, të mbajtur, të flakur, si: kap, mbërthej, (kap)zë, rrok, marr, përfshij, shtrëngoj, heq, tërheq, plas (përplas), emri me kuptim konkret më shpesh emërtim i një pjese të trupit të njeriut, i shoqëruar me parafjalën për, tregon marrëdhënie objektore me nuancë vendore, d.m.th. tregon marrëdhënie midis një veprimi dhe sendit që shërben si pikëmbështetje për të kapur, për të mbajtur, për të

96

KRBU II

tërhequr etj. një person a një send: Qëndroi velëm kur i shoqi e zuri për krahu. Pastaj e mbërtheu për zverku. A i bëri përpara vetëm një hap dhe e përfshiu kim dërshtarinpërflokësh. Komandanti shtrëngonte p ë r supesh ushtarin me dorën e lirë. Nga inati e përplasi p ër muri. Shënim . Përdorimi i emrit në kailëzore me po këto folje e me po këtë paraijalë tashmë ndjehet arkaik ose thjesht dialektor. Krahaso:përplas p ë r tokë. Plaka për pak it përplas për m ur. c) Togfjalëshat me folje konkrete me parafjalën para dhe me emër me kuptim konkret a hapësinor tregojnë marrëdhënie rrethanore midis veprimit a gjendjes së sendit a hapësirës para së cilës shtjellohet veprimi: Autobuii kaloipara uzinës kti do tëpunoja. Para tryezës qenë ngulur dy hunj të gjatë. Oëndro para derës. Para hyrjes kishte njerëz që kërkonin bileta. Me përem ra vetorë që tregojnë persona, togtjalëshi foljor me paratjalën para tregon më së forti marrëdhënie objektore me ndonjë nuancë vendore: Para tij shtrihej Kumishtja. A i u ul para saj. Me folje pësore dhe me emra abstraktë, togfjalëshi me paraijalën para tregon marrëdhënie objektore: E gjora vajzë! Zem ra i ishte dorëzuar fa re para butësisë së këtij njeriir Me emra që kanë kuptim kohe, togfjalëshi shpreh marrëdhënie të kohës: Para disa m uajsh u bë një mbledhje për këtë problem. Kështu kishte m enduar para dy ditësh, kur kishte qënë oficer dite. ç) Të njëjtat marrëdhënie vendore si me paratjalën para mund të shprehen edhe me parafjalën përpara: Makina nda/oi përpara hyrjes kryesore të spitalit. Pranë disa foljesh me kuptim konkret dhe emrash dhe përemrash që tregojnë persona, togfjalëshi me parafjalën p ërp a ra mund të tregojë marrëdhënie objektore: Ti më ke fë lliq u rpërpara shkollës e përpara çetës. Mauriku u ndodh përpara Stanish Kastriotit. Të tiilë togfjalësha mund të shprehin edhe marrëdhënie rrethanore kohore:

TOGFJALËSHI

97

Bimbashi turk do vrarë përpara beut (d.m.th. më parë se të vritet beu) d) Togljalëshat foljorë me parafjalën prapa tregojnë marrëdhënie rrethanore vendore. Prapa xham ave të dyerve vraponin si ujë i turbidlt konturet e zeza të natës. Ne u fshehëm prapa ledhit dhe pritëm. Koka u zhduk përsëri prapa mbështetëses së gjelbër. dh) Marrëdhënie vendore tregon edhe ndonjë togfjalësh me paraijalën pas, në këtë rast ai është sinonim me togfjalëshin me parafjalën prapa: Përpara se të këndonte këndesi i parë, ata kishin zënë vend pas shkëmbinjve, rnbi mulli. Por, kur ernri tregon proces ose person (që ka kryer një proces të nënkuptuar nga konteksti), togfjalëshi me parafjalën pas tregon marrëdhënie kohore midis veprimit të shprehur nga folja dhe veprimit (të nënkuptuar) (Dulia a ul dhefshiu ballin e djersitur). Pas Dullës u ngrit axhustatori. Me emra që tregojnë fragment kohor, togfjalëshi me këtë parafjalë tregon marrëdhënie kohore: Pas dy netësh më të gdhirë, tre veta hynë në qytet. Pas disa ditësh i trokita në derë Zoit. Pranë foljesh të tilla si: mbahem, mbështetem, kapem, përplas (përplasem ), togfjalëshi me parafjalën pas shpreh po ato m arrëdhënie obj ektore-rrethanore që shpreh togfjalëshi me folje të tilla e me parafjalën për me rrjedhore: A i mbahej fo r t p a s fre rit të kalit. Nëna u mbështet p as një jastëku. Kaçaku e përplasi Dinon p a s një lisi. Pranë ndonjë foljeje si jepem , shtihem, togfjalëshi me parafjalën pas tregon marrëdhënie objektore: Im ungj ishte dhënë pas gjahut. A tëherëplaku ishte shtënë paspijes. e) Me parafjalët sipër, poshtë, togfjalëshat foljorë me emra ose përemra shprehin marrëdhënie rrethanore të vendit: Ajo doli përjashta dhe Jovani fillo i të renditë shkarpat sipër zjarrit. Ngjitej nëpër bokërrima, po nuk i dhembte më poshtë lukthit. ë) Me parafjalët midis, ndërmjet, përmes, togijalëshat foljorë me emra që tregojnë send konkret ose vend shprehin marrëdhënie rrethanore vendore, me nuancat përkatëse të shtëna prej parafjalës dhe prej kuptimit të foljes: Dëgjohej kënga e një gjinkalle që ishte fshehur midis gjetheve të njoma të rrapit. Bashibozukët e Omerit ishin vënë ndërmjet dy zjarreve dhe it shpërndanë. L u m i i Shalës rridhte me potere përmes guraçokëve të bardhë.

98

K R E U II

Vajza shtangu një hop pastaj mori rrugën përmes arave. Kur emri tregon person, togfjalëshi shpreh më së forti marrëdhënie objektore: A ip ë r pak rrezikoi edhe jetën e vet, pse u shtrëngua ta çelë rrugën me shpatë përmes armikut. f) Me parafjalët e lokucionit paraijalor kimdrejt, ballë për ballë, p ërb a llë, rreth, p ërfu n d , togfjalëshi foljor me em ra konkretë shpreh marrëdhënie hapësinore midis veprimit a procesit dhe vendit të shtjellimit të tij? Kundrejt sh të p isë sim e banon "tetja". Shkëmbi ose Guri i Ylynecit është ballë p ër bailë Kalivaçit. Plaku zbrazi frym ë dhe vuri duart përfund kofinit. K ur u ulën rreth vatrës ai nuk e duroi dot më heshtjen. g) T ogfjalëshi foljor me parafjalën drejt tregon m arrëdhënie hapësinore midis lëvizjes së shprehur prej foljes dhe pikësynimit të saj. Kur emri tregon person, togfjalëshi merr më fort nuanca objektore: Sila u turr drejt qerres. E la punën dhe eci drejt vagonit të dytë. Asgjë s ’dukejpërpara, po megjithatë njëshkolonapartizane çante rrugën drejt tëpërpjetave të Maiit të Shqipes. U lëshua drejt tyre, me hurin e ngriturpërpjetë p orsi qimet e flokëve. gj) Me parafjalët buzë, majë, rrëzë, përpjetë, tatëpjetë dhe me emra qe tregojnë përkitazi sende që zotërojnë njëfarë lartësie ose njëfarë pjerrësie, togfjalëshi shpreh marrëdhënie vendore me nuanca të ndryshme të shtëna nga parafjalët përkatëse: Çobani dhe të dy djemtë e përcollën me sy tek p o varej tatëpjetë bregut. Kapedani u afrua buzë greminës. U ul në fronin e gjatë që kishin vendosur rrëzë m urit të brendshëm të korridorit. M akaseni mbeti një hop m ajë shkallëve. Ushtarët kishin dalë m ajë një bregu. h) Më parafjalët brenda dhe ja sh të togfjalëshat foljorë me emra konkretë ose me emra që tregojnë hapësirë, shprehin marrëdhënie midis lëvizjes dhe hapësirës së përfshirë prej saj: H odhi sytë ja sh të dhomës. Atëherë hasm i u m byll brenda katër mureve. ■ i) Togfjalëshat foljorë me parafjalën sipas tregojnë marrëdhënie midis veprimit dhe cilësisë së kryerjes së tij, d.mdh. mënyrën'e kryerjes së veprimit . në pajtim me një proces a një fenomen tjetër. A i e p a ti ndryshuar shumë herë vendin e putrës mbi pedal sipas erërave që frynin ja sh të e brenda tij. j) Togfjalëshat foljorë me parafjalën kundër tregojnë marrëdhënie të

TOGFJALËSHl

99

ndryshme objektore me nuanca që i jepen nga kuptimi leksikor i foljes: E gjora plakë s ’e hapte gojën kurrë kundër meje, nga frik a se mos më thyente zemrën. Ifliste p ër luftën e madhe që ishte ndezur kundër të huajit. k) Me parafjalën gjatë togfjalëshat foljorë me emra që tregojnë fragmente kohe ose proces, shprehin marrëdhënie rrethanore midis veprimit dhe kohës së shtjellimit të tij: Gjatë atyre viteve sytë i ishin bërë më të mprehtë. Dëgjoheshin goditjet e çekiçëve dhe thirrjet e burrave, që nxitnin shoku-shokun gjatë bartjes . 1) Togfjalëshat foljorë me parafjalët pranë, afër, larg, ndahë, anës, përbri, shprehin marrëdhënie rrethanore vendore, sipas nuancës hapësinore të parafjalës e ndonjëherë edhe të foljes: A fë r p y llit sh trih e j fs h a ti. M aurik V u lkathani nuk ish la rg kryekapedanit të tij. Trupmadh e kokulur, fshatari kalonte anës arave me misër. Sim oni vizatonte, Nuçi pozontepranë makinës. M axhuniqe ulurpranë dritares dhe shihte jashtë dritat e minierës, ndërtesat, sheshet. Shatorja ish ndanë liqenit. Tani unë ishapërbri saj. A i dilte në punë që me natë dhe, duke u grahur qeve, kalonte përbri tokave të tyre të shkreta^ Togfjalëshat foljorë me parafjalët tej, përtej, matanë, këtej, mëkëtanë, tutje, tregojnë marrëdhënie hapësinore midis një veprimi a një gjendjeje dhe hapësirës së shtjellimit të tyre: Përtej kodrës shtrihej deti.M e disa kam qenë gjithë jetën me thikë këtej detit; ca më shum ë ja m armiqësuar me ata përtej ietit. Pastaj e pam ë përsëri që iku tutje qiparisave dhe qëndroi në anë të rrugës. Era i kishte shtyrë retë tutje honeve dhe qielli kuqëlonte nga rrezet e diellit. 5.2.2. Togfjalëshat folje+formë e pashtjelluar e foljes 5.2.2.1 T o g fja lë sh a t fo lje + p a sk a jo re . P a sk a jo rja zo të ro n togëzueshmëri të gjerë me folje të tjera. Togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis veprimit dhe qëllimit të tij: U ngrita p ë r të vajtur në shtëpi. U nisa herët p ë r të mbërritur me kohë. 5.2.2.2 Togfjalëshat folje+formë e pashtjelluar mohore. Tregojnë marrëdhënie të një veprimi kryesor me karakterizimin që i bëhet nga moskryerja e një veprimi të dytë: Korrieri udhëtoi tërë natënp a u ndalur. E zaptoifortesënp a derdhur gjak. 5 .2 .2 3 Togfjalëshat folje+përcjellore. Edhe përcjellorja zotëron togëzueshmëri të gjerë me folje të tjera. Togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis veprimit, procesit, gjendjes dhe një veprimi shoqërues të njëkohshëm që e

TOGI-JALËSHl

100

101

K R E U 11

karakterizon: ecte d u ke u mbëshieiur, u vërsul duke bërtitur. 5,2.3 T o g fjalëshat folje+ndajfolje Ndajfolja zotëron togëzueshmëri të gjerë me foijen. 5.2.3.1. Togljalëshat foljorë me ndajfolje të mënyrës tregojnë cilësi të një veprimi: Ecte ttgadalë. Ecte shpejt. Këndonte bukur. Kërcente lehtë. Shkruaj pastër. Fliste qartë. U ngrit papritur. Luftoi heroikisht. 5.2.3.2. Ndajfoijet e sasisë përcaktojnë foljen, duke treguar shkallën e intensitetit ose shtrirjen e veprimit në kohë: U gëzova shum ë. Fjetipak. U ngarkua tepër. Qëlloifort. Sandenje? 5 .2.3.3. T o g fjalësh at foljorë me ndajfoljet e vendit tregojnë marrëdhënie vendore: Rri këtu. Qëndrova atje. Vështroi djathtas. U kthye majtas. Kaloi attdej. Vështroi rretherrotull. D iku e kam parë. Jem i takuar gjëkundi. 5.2.3.4. T o g fjalësh at foljorë me një ndajfolje kohe tregojnë marrëdhënie kohore midis veprimit, procesit dhe kohës së shtjellimit të tij. Koha mund të jetë relative ose absolute, sipas kuptimeve të ndajfoljeve: K ur ka ardhur? Erdhi dje. Shkoisot. Do të nisesh nesër. Pastaj këndo. Ishte njëherë. Rrëzohej shpesh. Vij n a të p ë r natë. 5.2.3.5. Me ndajfoljen pse (përse) shënohet shkaku (a qëllimi) i veprimit a i gjendjes, pyetet për të: Pse s ’u kthye menjëherë? Nuk e dim ëpse nuk ka ardhur. Përse do të nisesh me trenin e parë? 5.3. Togfjalëshat mbiemërorë 5.3.1. Togfjalëshat mbiemër+emër 5.3'. 1.1. Togfjalëshat mbiemërore me parafjalën nga, kur mbiemri është në shkallën pohore, shprehin marrëdhënie midis një cilësie dhe një sendi që tregon sferën ku shtrihet ajo cilësi, kufizon sferën e shtrirjes së cilësisë: / vogël nga vjetët, i ri nga mosha. Kur kemi mbiemër pjesor, togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis një cilësie (si rezultat i një proçesi) dhe shkakut të saj: I lodhur nga rruga, i dobësuar nga sëmundja, ihabitur nga bukuria etj. Në stilin e letërsisë artistike ndeshet edhe pjesorja e pambiemërzuar/ lodhur nga rruga etj. Kur mbiemri është në shkallën krahasore,emri a përemri me parafjalën nga tregon sendin a personin , që krahasohet për nga cilësia me një tjetër: D etyra m ë të m ëdha nga ato të vitit të kaluar; më e kripur nga shëllira; më i fo rtë nga unë. (Krh. me togfjalëshat mbiemërore me lidhëzën se: Më e kripur se shëllira, m ë i fo rtë se unë).

5.3.1.2. Tetogfjalëshat mbiemërore me lidhëzën s/jepen marrëdhënie krahasimi midis cilësisë së shprehur nga mbiemri në shkallën pohore dhe cilësisë që zotëron sendi i shprehur me emër: 1ftoh të si akulli, e bardhë si bora, e kuqe si molla (si shega) etj. (Khr. edhe i mprehtë brisk, fla k ë e kuqe, që kanë po atë vlerë). 5.3.1.3. Togfjalëshat e zgjeruartë përbërë nganjë mbiemër, zakonisht me kuptimin e ndonjë përmase, dhe nga një togfjalësh emër+numëror themelor në formën rasore të emërore-kallëzores, tregojnë marrëdhënie midis një cilësie dhe masës së cilësisë: 1 0 metra i thellë, 5 kilom etra igjatë, 2 metra i gjerë, 15 metra i lartë. 5.3.1.4. Togfjalëshat me mbiemra që tregojnë cilësi morale, aftësi fizike ose intelektuale dhe me emra abstraktë me parafjalën në tregojnë tipar dhe sferën e shtrirjes së tiparit: i aftë n ë muzikë, i fo rtë n ë të ecur. 5.3.1.5. Togfjalëshat m biem ërorë me parafjalën p ë r shprehin marrëdhënie objektore midis tiparit dhe personit a sendit tek i cili vërehet tipari: I përshtatshëm p ë r të rriturit, i nevojshëm p ë r industrinë, e vështirë p ë r fillestarët, e këndshme p ë r syrin Me mbiemra të tjerë, këta togfjalësha tregojnë një tipar dhe objektin e shtrirjes së tij: I gatshëm për sakrifica, i talentuar për muzikë. 5.3.1.6. Marrëdhënie të afërta me të mësipërmet mund të shprehen edhe me disa mbiemra, kur shtjellohen nga emra (përemra) me parafjalën me ose ndaj: / duruar m e fëm ijët, i sjellshëm m e shokët, i rreptë ndaj shkeljeve. 5.3.2. Togfjalëshat mbiemër+ndajfolje Këta togfjalësha janë shumë të përdorur. Mbiemrat janë zakonisht cilësorë. Kuptimi i ndajfoljes përcakton edhe karakterin e togfjalëshit. Ndajfolja renditet zakonisht para mbiemrit. 5.3.2.1. Shumica dërrmuese e ndajfoljeve të këtyre togfjalëshave janë ndajfolje sasie: pak, mjaft, shumë, tepër, fort, fa re etj; M jaft i mirë, p a k i athët, sh u m ë e madhe, tepër i gjerë, fo r t i pikëlluar. 53.2.2. Ndajfoljet jashtëzakonisht, çuditërisht, tmerrësisht e ndonjë tjetër i japin tiparit një kuptim të përizer sasie dhe cilësie: Tmerrësislit i lodhur, çuditërisht i lehtë, jashtëzakonisht e rëndë. 5.3.2.3. Mbiemri rrallë mund të shtjellohet me ndajfolje rrethanore. Ndajfoljet kohore gjithmonë, përherë, rrallë, asnjëherë etj., përdoren zakonisht me disa mbiemra të caktuar. 5.3.3.TogfjaIëshat mbiemër+paskajore Eshtë i kufizuar numri i mbiemrave që mund të shtjellohen me paskajore: iaftë, ipaaftë, idenjë, ipadenjë, igatshëm, ipafuqishëm etj. Edhe

102

KREU II

përdorimi i tyre është i rrallë, ngaqë me ta konkurojnë ndërtimet mbiemër+fjali e varur kundrinore me kallëzues në lidhore.Këta togijalësha tregojnë marrëdhënie objektore me nuancë kufizuese: Të gatshëm p ë r të ndihm uar, i paaftë p ër të drejtuar, i pafuqishëm për të bërë përpara (krhs: të gatshëm që të ndihm onin, i p a a ftë q ë të drejton te, i pafuqishëm q ë të bënte përpara). 5.4. Togfjalëshat numërorë Këta togijalësha kanë si ijalë bosht një numëror themelor, nga i ciii varet me lidhjen e drejtimit pafafjalor një emër ose një përemër. Përdoret paraljala nga ose paraijala prej. Numërori themelor mund të zgjerohet edhe me një togfjalësh. Shprehin marrëdhënie dallimi midis pjesës dhe së tërës: dy nga shokët, p esëp rej tyre. Numërori paraqitet i emërzuar përbrenda kontekstit të togijalëshit. 5.5. Togfjalëshat përemërorë Në këta togfjalësha përemrat mund të bashkohen me përemra dhe mbiemra. 5.5.1. Togfjalëshat përemër+përemër Togijalëshat përemër+përemër tregojnë marrëdhenie dalluese: Cili nga j u ka parë një mal me hailvxC Secila p re j ttesh dëshironte të mbetej në çetën partixane. v 5.5.2. Togfjalëshat përemër+mbicmër Këta togijalësha janë të rrallë. Sjj.tjalë bosht mund të të shërbejnë përemrat diçka, asgjë e ndonjë tjetër: K ish diçkatëveçantënëvështrim ifi'etij. Ç ’të r e k e m is o t? S o ts ’kemi asgjë të re. 5.6. Togfjalëshat ndajfoljorë Janë mjaft të kufizuar. Si fjalë bosht mund të shërbejnë ndajfolje mënyre e ndajfolje vendi. Shprehin marrëdhënie sasiore: M jaft mirë, mjaft larg, shumëmirë, shum ëafër, tepër ngadalë, tepër lart, jashtëzakonishtposhtë, jashtëzakonisht ngadalë etj.

TO GFJALËSHI

103

togfjalëshat foljorë (me folje në forma të pashtjeUuara). Edhe në rastet kur gjymtyrët e varura të këtyre togfjalëshave mund të zënë dy pozicione, rendi i tyre mund të quhet i ngulitur, sepse vendosen gjithnjë pranë gjymtyrëve prej të cilave varen. Theksohet, zakonisht ajo gjymtyrë e togfjalëshit që vendoset pas. 6.1. G jym tyrët e varura të togfjalëshave em ërorë, që kryejnë funksionin e përcaktorit ose të fjalëve përcaktuese, kanë rend tipik të ngulitur. Në vartësi nga natyra e tyre leksiko-gramatikore, ato mund të vendosen para ose pas emrave prej të cilëve varen. 6.1.1. Kanë rend të ngulitur para emrave, përemrat dëftorë, përerhrat e pacaktuar, përemrat pyetës dhe numërorët, (shumica dërrmuese e tyre s’mund të ndahen me fjalë të tjera prej emrit): Edhe Mato Grudën e përkëdhelnin këto shpresa. Disa topa gjëmonin papushim nga grykat e largëta të maleve. Ç ’përgjigje do t'i je p te valië ajo? Mbi dritaren e vetme ishin vendosur tri saksi me lule. Kanë gjithashtu rend të tillë edhe emrat e përgjithshëm në trajtën e pashquar të emërores që tregojnë profesion,pozitë, titull, marrëdhënie farëfisnie dhe kryejnë ndaj emrit të përcaktuar rolin e ndajshtimit, p.sh: Unë kam respekt p ër doktor Borovën. N ë n ë D afm a dëgjonte e . pikëlluar. Brigadier Nasi sapo ndau punën. 6.1.2.Kanë kryesisht vend të ngulitur pas emrit prej të cilit varen, gjymtyrët e varura të shrehura me përemra pronorë, me mbienjra të nyjshëm e të panyjshëm, me emra pa ose me parafjalë ;ne ndajfolje dhe me forma foljore të pashtjelluara. Muzeu y n ë fillo n me repartin e s h h cave të natyrës. Këtë plakë të pa k ët ai e donte si nënën e tij. Vendin e tretë 1 ' lavdisë e morën Vrana Konti, Moisiu i Dibrës dhe Tanush Topia. Nata dim t w re kishte mbjellë çdo gjë me ujëra, mjegull dhe erë... Në oborr u dëgjua një trokillimë nallanesh. Njeriu m e top shpejtonte tatëpjetë kories. Nga larg, fla kët ndriçonin tërë vendin rrotulL Etja p ë r të m ësuar sa më parë e nxiste të punonte shumë.

6. Rendi i fja lë v e n ë to g fja ië sh Kur flasim për rend të ijalëve në togijalësh kemi parasysh vendosjen e gjymfyPësJië, varur të togijalëshit ndaj gjymtyrës kryesore, gjymtyrës- bosht, vetëm për ato rast%*kw,gjymtyra e varur nuk mund të dalë pa ndërmjetshëm në rolin e temës ose të reitiës së thënies. Ky rend përgjithësisht paraqitet i ngulitur dhe ka karakter nornfafiv. Ai është karakteristik për togfjalëshat emërorë, përemërorë, numërorë, mbkmërorë, ndajfoljorë, pjesërisht edhe për

Shënime. 1. Me emra që tregojnë farefisni pronori mund edhe t ’ i prijë emrit: Këtu ka lindur edhe y t atë, e d h e y t gjysh. 2. Disa mbiemra të ngj'ashëm që tregojnë cilësi dhe rreshtdrët mund të vendosen edhe para emrit, kur rritet theksimi dhe pesha kumtuese e emrit: Ishte m ë i vogli djalë i princ Gjon Kastriotit dhe i princeshës

104

IvRF.U II

Vojsctvë. Të tretën ditë në mëngjes e thirri tërë nshtrinë.. 3. Po ashtu inund të vendosen edhe para emrit, përtë theksuar më shumë këtë të fundit.edhe përemrat tjetër dhe / tillë. që kanë si rend të zakonshëm vendosjen pas: Të tjera prova e prisnin në të ardhmen vendin e lashtë të Arbërit. Të tillë punë kur panë, u pushtuan dhe ranë... Gjymtyrët e varura të togfjalëshave përemërorë, që dalin gjithashtu në rolin e përcaktorëve, pavarësisht nga natyra e tyre leksiko-gramatikore vendosen pas përemrave: Disa p rej tyre krijohen aty për aty... Nnk kishte në këtë heshtje asgjë të mbinatyrshme. Kështu i lini lopët ju të Sopishtës... Gjuha e atyre poshtë i ngjante rrokullisjes së gurëve. 6.2. Gjyintyrët e varura të togfjalëshave mbiemërorë, në vartësi nga natyra e tyre morfologjike, mund të vendosen pas ose para mbiemrave prej të cilëve varen: 6.2.1. V endosen pas m b ie m ra v e g jy m ty rët e sh p reh u ra me emra(zakonisht me parafjalë), me ndjafolje vendi, mënyre e kohe, me forma të pashtjelluara foljore dhe me ndërtime krahasore: Në prag kishte qëndntar një butrë i thyer në moshë. Gropat e hapura m ë parë qenë cektësuar. Në këtë variant është m otra e martuar larg që brengoset nga mosardhja e vëllezërve... Kjo kërkon një pim ë të organizuar mirë. Kanella, i paaftë për të suhnuar, la fushën e betejës. S 'ka gjë m ë të

dhembshur se shiëpia e tijegur. 6.2.2. Vendosen para mbiemrave ndajfoljet e sasisë aq.kaq.pak shumë, mjqft etj. Gjithë ato që kishte endur natën iu dukën aqfoshnjarake. Kjo mërryrë të shprehuri kaq e çiltër i pëlqeu shitmë. A i ëshlë ende slm m ë i ri. Erdhi shum ë i gëzuar. 6.2.3. M und të vendosen si pas ashtu edhe para mbiemrave ndajfoljet e sasisë, ndajfoljet e mënyrës të formuara me prapashtesën -isht, si dhe togfjalëshat e f'ormuar nga një emër që shënon masë dhe një numëror ose një përemër i pacaktuar: D etyratjanë të hazuara sh ken cërish td h e plotësisht të realizueshme. Historia e Tanës është e qëtnoçme fort. Te dera rrinin dy fshatarë veshur me shajake të reja dhe me qeleshe borë të bardha. Nuk kishte qenë shkop. po një k ë llë f i madh druri, i gjerë katër gisht. Ata kanë ndërtuar edhe kana/e disa kilometra tëgjatë.

TOGFJALËSH!

105

6.3. Edhe gjymtyrët e varura të togljalëshave ndajfoljorë mund të vendosen, sipas shprehjes së tyre morfoiogjike, pas ose par'a ndajfoljeve. 6.3.1. Vendosen pas ndajfoljeve emrat dhe përemrat me parafjalë, si dhe gjymtyrët e krahasimit: Vullnetarët e Kukësit qenë ulur e pushonin shu m ë iarg ttga zona e veprimit të minave. Ai u gjend ballë p ë r ballë m e mua. Edhe puna shkonte kësaj here m ë m irë se radhën e parë. 6.3.2. Vendosen p a ra ndajfoljeve prej të cilave varen, gjymtyrët e shprehura me ndajfolje sasie: A nuk ka mundësi të flasësh p a k më haptazi? 6.4. Gjymtyrët që varen nga folje me formatë pashtjelluara vendosen normaiisht pas tyre: Festimja i dëgjonte pa ngritur kokën. Kërcyen nja dhjetë minuta duke i buzëqeshur njëri-tjetrit e duke biseduar si ittiq e shokë të ngushtë. A i kish ardhur për të p arë lyerjen e shtëpisë së re.

S I M T A KS A g F J A L I S Ë

KREU III

NJOHURi TË P Ë R G J if HSHlflE PËR FJJ4UNË

1. Fjalia dhe gjykimi. Çështja e thelbit të fjalisë mund të zgjidhet vetëm duke u nisur nga karakteri dialektik i lidhjes së gjuhës me mendimin. Struktura e fjalisë ka lidhje të ngushtë dialektike me strukturën e gjykimit, ajo ka pika takimi, por ka edhe ndryshime. Ndërsa gjykimi ka vetëm subjektin dhe predikatin, fjalia, si njësi e gjuhës, mund të ketë si g jy m ty rë kryesore (kryefjalë dhe kallëzues), kryegjymtyrë, ashtu edhe gjym tyrë të dyta. Fjalia mund t’i ketë të dyja gjymtyrët kryesore, kryefjalën dhe kallëzuesin, të jetë dykryegjymtyrëshe, p o r m und të k etë ed h e vetëm një k ry e g jy m ty rë , të je t ë a të h e rë njëkryegjymtyrëshe. Veç kësaj, fjalia mund të jetë edhe e pazbërthyeshme gramatikisht në gjymtyrë, as në kryefjalë a kallëzues, e as në ndonjë gjymtyrë tjetër; këto janë fjalitë e pagjymtyrëzueshme: Orët kalojnë. Fshati p o zgjohej. Dimri p a t qenë i fortë. Hapësira e kaltër e qiellit u trazua. Vjeshta e artë i mbushi p lo t këtë vit hambarët e kooperativës. S ’dalim dot. Qetësi. (Po fillojnë të zverdhen fletët). Çudil Po gdhinte. Luaj vendit Tëmos humbasim asnjë minutë. Andej luftohej. (E njeh ti atë djalë?) - Po. - A h l - tha Prela. Ndërmjet logjikës dhe gramatikës ka lidhje të ngushta dialektike; ato kanë edhe tipare të njëjta dhe tipare të ndryshme. Gjykimi shprehet gjithmonë me fjali, por gjykimi dhe fjalia nukjanë identike; gjykimi është bazë e llojeve tipike të fjalisë, por mbetet gjithmonë formë e të menduarit, kurse fjalia, edhe

KREU II!

duke qenë bazë gjykimi, mbetet gjithmonë formë e gjuhës. Jashtë fjalisë nuk ka gjykim: në gjykim pohojmë ose mohojmë diçka, por këtë e shprehim me fjali. Por ndërsa logjika nuk gjen formë gjykimi te fjalitë që shprehin ndjenjë, vullnet, ose te pyetja, sintaksa po, ajo dallon fjalitë nxitëse, pyetëse etj. 2. Fjalia, përcaktimi e përkufizimi i saj Në fjali dallohen dy anë: ana kuptimore dhe ana strukturore. Ana kuptimore e fjalisë është përcaktuar në historinë e gjuhësisë me terma të ndryshëm, zakonisht me fjalët se fjalia është “shprehje e një mendimi” . Por kur termi “mendim” njëjtësohet me brendinë e termit “gjykim” të logjikës, atëherë mbeten jashtë ato thënie që përmbajnë ndjenjat, vullnetin dhe pyetjen. Prandaj në përkufizimin e fjalisë, për sa i përket anës kuptimore duhet theksuar se në Qali formësohet dhe shprehet një gjykim, një pyetje, një ndjenjë ose një dëshirë, d.m.th një kumtim reiativisht i plotë. Ana formale e fjalisë, d.m.th. ana leksikore-gramatikore dhe fonetiko- . gramatikore, ka të bëjë me Iidhjen e Çalëve sipas ligjeve të gjuhës shqipe, sipas llojeve të lidhjeve sintaksore që funksionojnë në fjali, dhe sipas tiparit tjetër të domosdoshëm të çdo fjalie, intonacionit të mbarimit, intonacion karakteristik për një tip të caktuar të fjalisë. 2.1. Brendia reale e fjalisë mund të jetë shumë e ndryshme. Ajo gjen shprehjen e saj në kategorinë gramtikore të kallëzuesisë, që është uniteti i pandashëm i kategorisë së modalitetit sintaksor, të kohës sintaksore dhe të vetës sintaksore. Në çdo kumtim folësi vë në iidhje brendinë e kumtuar në fjali me realitetin, duke treguar se brendia jepet si diçka reale ose joreale, e mundshme, e domosdoshme, e dëshiruar, e kërkuar, e sigurt, ose e supozuar a hipotetike etj. N ë çdo kumtim folësi vë gjithashtu në lidhje shtjellimin e procesit të shprehur në fjali me çastin e ligjërimit, të shqiptimit të fjalisë (drejtpërdrejt ose nëpërmjet një çasti tjetër). Nocioni i modalitetit përfshin shprehjen e qëndrimit të folësit ndaj realitetit me m jete të ndryshme m orfologjike, sintaksore, leksikore dhe intonacionore. Modaliteti i fjalisë është më i gjerë se modaliteti i mënyrave morfologjike (dëftore, lidhore, urdhërore etj.), prandaj në fjali bëhet fjalë për modalitetin sintaksor. Trajtat morfologjike të mënyrës në gjuhën shqipe shprehin realitetin

N JO H U R I TË P ËR G JITH SH M E PËR FJALINË

111

e procesit ose jorealitetin e tij. Kështu, mënyra dëftore e tregon procesin si diçka reale; habitorja zakonisht si diçka reale që shkakton habi, si diçka të papritur; mënyra dëshirore si diçka të dëshiruar, mënyra urdhërore si diçka të kërkuar, lidhorja si diçka të mundshme, të dëshirueshme etj. Po bie shi. R ënka shi. Të binte n jë sh i tani në korrik, do të bëhej misri det. - Të nisem i! - Që tani të nisesh! - M os u nis! Te fjalitë si: Natë - shqiptuar me intonacionin e shpalljes, deklaratës, folësi kumton praninë e dukurisë si diçka reale përgjithësisht në kohën § tashme (=Është natë). Te fjalia "Zjarr ” mund të kemi ose modalitetin sintaksor të dëftores (=Ka rënë zjarr), ose modalitetin e nxitjes, kur shqiptohet me intonacionin e urdhërit, kur jepet urdhëri për të shkrehur armët ( “Zjarr!). Qëndrimi modal i folësit ndaj realitetit që shfaqet në fjali, mund të theksohet me mjete leksikore, konkretisht me fjalë modale, që përforcojnë çka është shprehur nga mënyra e foljes. Ato mund të tregojnë ose sigurinë e folësit për përputhjen e brendisë së kumtimit me realitetin, siç është rasti me fjalët modale vërtet, sigurisht, me siguri, natyrisht, p a dyshim etj., ose pasigurinë e tij, dyshimin e tij për këtë, siç është rastj, i fjaiëve dhe togjeve: ndoshta, sikur, k a të n g ja rë etj. Krahasoni p.sh.: H idraulikudotëvijëpasnesër (modalitet i realitetit) dhe: M esiguri, hidrauliku do të vijëpasnesër (modalitet i realitetit i përforcuar - Hidrauliku ndoshta do të vijë pasnesër (modalitet i pasigurisë). Modaliteti i gjasësisë, i pasigurisë, i shprehur këtu me fjalë modale, m b u lo n , n eu tralizo n m o d a lite tin e rea lite tit të sh faq u r në m ënyrën morofologjike të dëftores. Kategoritë e modalitetit dhe të kohës i kanë pra edhe fjalitë pa folje. Në të tilla raste ato shprehen me mjete sintaksore dhe intonacionore. Pjesë përbërëse e kallëzuesisë është edhe kuptimi sintaksor i kohës, kuptim i kushtëzuar herë-herë edhe nga konteksti (a situata). Kështu kemi p.sh. përdorimin e trajtës të së kryerës së thjeshtë të dëftores me kuptimin sintaksor të së ardhmes së afert, si te shembulli: Petrit! - Ja erdha! (=nji tash do të vij), ose përdorimin e trajtës së tashme të dëftores me kuptimin sintaksor të së ardhmes, si te shembulli: - N isem i nesër në mëngjes (=Do të nisemi nesër në mëngjes). Kështu përdorimet e ndryshme të trajtave morfologjike të mënyrave dhe të kohëve janë, në të vërtetë, vlerat sintaksore që marrin këto trajta në kontekste e situata të ndryshme, në bashkëveprim edhe me mjete të tjera leksiko-gramatikore, leksikore dhe intonacionore. Fjalisë mund t ’i jepet ky përkufizim: Fjalia është njësia sintaksore themelore e kumtimit ligjërimor, që

11 2

K R E U III

shprehet me një a më shumë Çalë të lidhura gramatikisht, të shqiptuara me një intonacion mbarimi, dhe që shpreh një gjykim, një pyetje, një dëshirë, një nxitje a një ndjenjë, si dhe qëndrimin e folësit ndaj realitetit të brendisë së kumtimit. 3. Mjetet e lidhjes s ë fjalëve e t ë tog fja lësh av e n ë fjali. Shqipja letrare zotëron një varg mjetesh që shërbejnë për të shprehur brendinë e fjalisë dhe për të siguruar lidhjen e pjesëve përbërëse të saj. Këto janë: 1.trajtat e ijalëve; 2.fjalët shërbyese; S.rendi i fjaiëve; 4,intonacioni. 3.1 Shqipja letrare zotëron një sistem të pasur lakimi dhe zgjedhimi, që ndihmon për zbulimin e drejtpërdrejtë të funksionit sintaksor të fjalëve. Për shqipen ky është mjeti kryesor, i cili vepron në bashkëlidhje me fjalët shërbyese. 3.2. Vlerae përgjithshme rasore te fjalët emërore mund të diferencohet nëpërmjet parafjalëve. 3.2.1. Shqipja ka një inventar të pasur parafjaiësh, qoftë me kuptim shumë të përgjithshëm , qoftë me kuptim të specializuar. 3.2.2. Veç parafjalëve, në strukturën e fjalisë dhe të gjymtyrëve të saj luajnë rol të rëndësishëm edhe disa nga lidhëzat sidomos lidhëzat bashkërenditëse. 3.3. Në gjuhën shqipe mund të dallohen disa lloje të rendit të Ijalëve: a) rendi i ngulitur normativ; bjrendi i lirë me vlerë të mirëfilltë gramatikore; c) rendi i lirë me vlerë gramatikore-stilistike. 3.4. Intonacion i fjalisë quhen ndërrimet e ndryshme të zërit në lartësi, në forcë, në ritëm. Intonacioni i fjalisë përfshin edhe pauzat (ndalesat) e ligjërimit. Elementet kryesore të intonacionit janë: theksat(theksi i frazës dhe theksi logjik), melodika e tonit (ngritja dhe ulja e tij), ritmi i ligjërimit (shpejtimi, ngadalësimi, pauzat). (Shih kreun “Intonacioni”). Intonacioni përmbush funksione të ndryshme gramatikore: a) tregon se fjalia është e mbaruar, e plotë dhe ndan rrjedhën ligjërimore në fjaii; b) dallon fjalitë, sipas qëllimit të thënies, sipas funksionit të tyre në ligjërim, në fjali dëftore, pyetëse, nxitëse, dëshirore dhe fjalitë thirrmore nga jothirrmoret; c) në periudhë ndihmon për të bërë dallimin midis kuptimeve sintaksore, sidomos në periudhën asindetike; ç) ndihmon për të bërë dallimin e disa gjymtyrëve të fjalisë, të

gjymtyrëve homogjene e të gjynityrëve saktësuese; d) dallon gjymtyrët e veçuara të ijalisë nga gjymtyrët e paveçuara; dh) një funksion të rëndësishëm ka intonacioni edhe për të ndarë në vargun ligjërimor fjalët dhe fjalitë e ndërmjetme, si dhe fjalët e fjalitë e ndërkallura (me anë të pauzave, të uljes së tonit dhe të rikthimit në lartësinë e mëparshme). 4. Llojet e lidhjeve sintaksore në fjali. Në togfjalësh dallojmë tri lloje të lidhjeve sintaksore të fjalëve: përshtatjen, drejtim in , bashkimin. (Shih kreun “Togfjalëshi”). Në fjali kemi së paku shtatë Iloj lidhjesh sintaksore. Këtu veprojnë tri lidhjet e togfjalëshit. por, veç këtyre, ka edhe lidhje specifike të fjalisë, siç ja n ë lidhja kallëzuesore, lidhja sintaksore e veçimit, lidhja e përfshirjes, lidhja e bashkërenditjes etj. 4.1. L idhja kaliëzuesore (shih 2 .1. të Kreut III) 4.2 L idhja e veçimit karakterizohet nga shkëputja intonacionore e një fjaie ose e një togfjalëshi prej vargut ligjërimor me anën e pauzave dhe të uljes e të ngritjes së tonit. Ajo, duke theksuar ngarkesën kumtesore të një gjymtyre të fjalisë, mund t'i japë edhe vlera të tjera të mbishtuara, të cilat, të mbështetura nga bashkëlidhjet me gjymtyrët e tjera, fitojnë një peshë shumë të rëndësishme dhe disa herë të mëvetësishme në fjalinë me strukturë të ndërlikuar: Përgjegjësi vuri re se Dini, i pakënaqur, deshi të thoshte diçka. 4.3. L idhja sintaksore e përfshirjes ka të bëjë me thirrorin dhe me fjalët e ndërmjetme. Kjo lidhje sintaksore shënon se këto fragmente të ligjërimit “janë përfshirë" në indin e fjalisë dhe në intonacionin e saj tipik. Në indin e fjalisë, kanë vlerë kumtesore, janë veshur nga skema e intonacionit. Po të marrim parasysh funksionin them elor të gjuhës, kjo lidhje është më e pranueshme sesa pikëpamja që këtu kemi të bëjmë përgjithësisht me fjalë të palidhura gramatikisht me gjymtyrët e fjalisë: Nxitoni, shokë! Me siguri, sipas m endim it tim, do të ishin kthyer në shtëpitë e tyrez 4.4.Lidhja e bashkërenditjes vendoset ndërmjet gjymtyrësh të njëjta, që përmbushin të njëjtin funksion, ndërmjet gjymtyrëve homogjene: Rreth një tryeze qëndronin Lytua dhe Skënderi. 5. Struktura e fjalisë. Nga sasia dhe lloji i pjesëve përbërëse dallohen tipa të ndryshëm fjalish.

114

KR EU III

Kur Qalia i ka të dyja kryegjymtyrët, kryefjalën dhe kallëzuesin, ajo është dykryegjym tyrëshe. Struktura e gjykimit S+P mund të gjejë shprehjen te bashkëlidhja e subjektit me kryeljalën dhe e predikatit me kallëzuesin, p.sh.: Era pushoi. Shiu ishte i imët. Fjalia që ka vetëm të dyja kryegjymtyrët quhet e pazgjeruar. Kur gjymtyrët kryesore shtjellohen me gjymtyrë të tjera, që quhen g jym tyrë të d y ta , fjalia është e zgjeruar. Sasia dhe llojet e gjymtyrëve të dyta të fjalisë përbëjnë një çështje problemore të sintaksës së fjalisë. Analiza e fjalisë duhet të mbështetet në analizën dhe strukturën e togfjalëshit, por pa u njëjtësuar me të. Analiza sintaksore duhet të tregojë se si përdoren modelet e ndryshme të togfjalëshave në fjali për të dhënë gjymtyrët e saj (kryesore ose të dyta), d.m.th. në cilat raste si gjymtyrë e fjalisë përdoret një gjymtyrë e togfjalëshit dhe në cilat raste si gjymtyrë e fjalisë përdoret një togfjalësh i tërë, si njësi sintaksorisht e pazbërthyeshme etj. F jalitë m und të kenë edhe vetëm një kry egjym tyrë, të jen ë njëkryegjym tyrëshe. Këto fjali nuk janë të paplota, nuk janë “mungesore”, d.m.th. elementet që s’janë aty nuk plotësohen nga konteksti ose situata, por struktura dykryegjymtyrëshe e mendimit S+P gjen shprehje në një gjymtyrë kryesore të vetme, e cila nuk është as kryefjalë, as kallëzues, ndonëse nga mënyra e shprehjes mund të pandehej si “kryefjalë” ose si “kallëzues” . Puna është se me mjete gramatikore të ndryshme në fjali është pasqyruar struktura dygjymtyrëshe e mendimit. Khs.: Po shkoj. S ’mëJlihet. Rri këtu! Do.të nisem që tani, - ku subjekti përfaqësohet nga mbaresat vetore, kurse te: Natë, lidhja subjekt-predikat shprehet me anën e intonacionit, pohohet qenia e diçkaje në një kohë të caktuar, kryesisht në të tashmen e dëftores. Edhe fjalitë njëkryegjymtyrëshe mund të jenë të zgjeruara a të pazgjeruara. Lloji i kallëzuesit i dallon fjalitë në fjali me kallëzues foljor dhe në fjali me kallëzues em ëror. N ga shprehja e mundshme ose mosshprehja e domosdoshme e vetës bëhet klasifikimi i fjalive nga një pikëpamje tjetër duke u ndarë ato në fjali v etore dhe në fjali pavetore. Fjalitë vetore përfshijnë nëntipat: fjali me vetë të përcaktuar: M os u ngutni, fjali me vetë të papërcaktuar: Si të quajnë? fjali me vetë të përgjithësuar: Hëngre fikun, vish leshnikun. Kuptimi i vetës në këto fjali nuk përputhet me vlerën e vetës morfologjike, por me atë që del nga bashkëlidhja e mjaft elementeve të ndryshme leksikore dhe sintaksore, pra këtu bëhet fjalë për vfetë sintaksore. Po ashtu edhe te fjalitë pavetore nuk bëhet fjalë për vetën

NJO H U R I TË P ËR G JITH SH M E PËR FJALINË

115

morfologjike (gjithmonë veta e tretë, njëjës, si trajtë), por për brendinë pavetore të trajtës morfoiogjike të vetës së tretë njëjës të foljeve, sepse me këto folje nuk shprehet ndonjë vetë bartëse e procesit ose e tiparit. Dallohen edhe fjalitë e plota, fjalitë e paplota ose mungesore, nga prania ose mosprania e gjymtyrëve gjuhësore të domosdoshme për atë tip fjalie, e cila plotësohet në rastin e dhënë nga konteksti ose situata. Ka edhe fjali që nuk analizohen, nuk zbërthehen në gjymtyrë, këto janë fjali të pagjym tyrëzueshm e, të pazbërthyeshme dhe u kundërvihen fjalive të gjym tyrëzushm e, të analizueshme: Po! S i urdhëron! Jo! -Ashtu? - A pojo? - Shëët! - Hopa! - Bobo! -Ua! etj. 6. Zbërthimi g jy m ty ro r d he zbërthim i aktual igjynityrëzlm i aktual) i fjalisë. Krahas zbërthimit të fjalisë në pjesët e saj përbërëse, në gjymtyrët e saj, kryesore ose të dyta, në të vetmen kryegjymtyrë dhe në gjymtyrët e dyta te fjalitë e zgjeruara, bëhet edhe një zbërthim tjetër, i ciii bashkëvepron me zbërthimin në gjymtyrë, - ndarja aktuale e fjalive ose gjym tyrëzim i aktual i fjalisë. Ky zbërthim, gjymtyrëzim mbështetet në mjete të ndryshme: leksikore, leksiko-gramatikore dhe intonacionore, dhe ka të bëjë me ngarkesën kumtimore, komunikative të fjalisë. Në çdo kumtim ligjërimor, folësi mbështet te një pikënisje, qëzakonisht është e njohur prej bashkëfolësit, për t ’i komunikuar diçka të panjohur prej këtij. Kjo është shprehur me terma të ndryshëm në gjuhësinë e përgjithshme, si: kryefjalë logjike dhe kallëzues logjik, kryefjalë psikologjike dhe kallëzues psikologjik, tem a dhe rema, pikënisja e thënies dhe bërthama e thënies, e dhëna dhe e reja. Më të përshtatshëm duken termat tem a dhe rema, duke treguar fjala e fiindit atë të re, atë të panjohur për shprehjen e së cilës edhe sajohet thënia, kumtimi ligjërimor, ijalia. Rëndësia e studimit të fjalisë nga pikëpamja e zbërthimit aktual, e perspektivës funksionale, është lidhur ngushtë me funksionin kumutesor, komunikativ të gjuhës dhe me tiparin thelbësor të fjalisë, që është të veshë, të sajojë dhe të shprehë një kumtim. Gjatë ligjërimit, fjalia në çdo rast kumton diçka konkrete, të aktualizuar në situatë dhe në kontekst; kjo nuk do të thotë aspak që gjymtyrëzimi aktual nuk i takon sintaksës, por teorisë së thënies, ose se është një dukuri mbisintaksore. Elementet përbërëse të gjymtyrëzimit aktual, sado të larmishme që të jenë, prapë mund të inventarizohen nëpërmjet një studimi të gjithanshëm. Këtë e vërteton fakti që folësi i përdor këto mjete me qëllim të

116

KRIIU III

caktuar dhe bashkëfolësi i interpreton në mënyrë adekuate. Në syuhën shqipe ka rregullsi, të cilat shprehen në strukturën e fjalisë të kuptuar si unitet togjesh leksiko-gram atikore. i një rendi të caktuar fjalësh dhe i disa mjeteve intonacionore. Kështu, p.sh.: Katerinën{tema) e zgjodhën kryetare të Ndërmarrjes (rema). Majat e tnaleve (tema, pikënisja) zbardhin (rema). Komisari (tema) ngriti kokën(jem&). As kryetari (rema) nuk kishte atdhut (te m a ). Ka edhe fjali që p ë rm b a jn ë vetëm rem ëm , ed he kur ja n ë dykryegjymtyrëshe: Na ishte njëherë një plakë. Bie shi. U bë heshtje.

KREU IV

TiPAI i FJALIVE SIPAS LLOJIT TË KUMTIMIT

Vështrim i përgjlthshëm I. Në procesin e ligjërimit folësi ose informon të tjerët për diçka që ka vënë re. që njeh. di a mendon, ose u shpreh atvre dëshirën e tij për diçka a kërkesën për të parë të realizuar një veprim a gjendje, ose i pyet ata për diçka që s'di ose nuk e di në mënyrë të plotë a të sigurt. Nga kjo dallohen, në bazë të llojittë kumtimit, të natyrës së përmbajtjes. të rolit. funksiomt që përmbushin në ligjëratë. tri grupe të mëdha. tre tipa fjalish: l.fjalitë dëftore; 2,fjalitë nxitëse e dëshirore; 3.fjalitë pyetëse ose fjalitë e pyetjes. Disa krism a urmësh u dëgjutm njëra ptts tjetrës. Ishte një ditë e hukur. I gëzuar t/ofsh, o Kadri Gashi. - Hiqeni paliton dhe xhaketën. - O hurra, t ’u ndihmojmë! - T ’i dotti lulet. - E dëgjuat, vëllezër! - iu drejtua ai njerëzve. - E kush je ti? Prej nga të kemi? - e pyeti me kureshtje plakun. - Ti a e ke njohur? Në grupin e fjalive nxitëse e dëshirore dallojmë: fjalitë që shprehin thjesht një dëshirë të folësit, fjalitë dëshirore, dhe fjalitë që shfaqin qëndrimin veprues të tij ndaj asaj qëdëshiron, përpjekjen p ë rt’i bërë të tjerëtqëtë kryejnë a të mos kryejnë një veprim që ai dëshiron që të kryhet a të mos kryhet, fjalitë nxitëse. Në këto të fundit gjejnë shprehje format e ndryshme me të cilat kërkon folësi të ndikojë mbi të tjerët, që të realizohet a të mos realizohet diçka (urdhër, grishje. nxitje. porosi, këshillë, propozim. lutje etj.)

118

KRHU IV

Gëzinte pa ç ngaitera, shoku Hamit. - Aj, murgjinë, të çaftë ujku, të çaftë! - A h , siku r ky aksion të kryhej basltkë m e të tjerët, sikur të kishe të paktën një shok! - Ngreu shpejt - i thërriti Vani Gogollari. - Dhe tashti të flllojm ë nga puna. - M os u ngut. - Bjeri m ë shkurt, - të lutem. Pjalitë dëftore e pyetëse, sipas qëndrimit të folësit ndaj realitetit të pasqyruar prej thënies, mund të kenë ngjyrime modale të ndryshme. Përveç tjalive më të zakonshme që flasin për fakte reale, ka edhe fjali që tregojnë mundësi a pamundësi, supozim pasiguri a dyshim, domosdoshmëri, etj.: Kjo dhim bje s ’durohet (pamundësi) A kalohet këtej? (mundësi) N ga t ’ia m baj? - tha me vete ai. M os vallë korrieri të dërgoi kot këtu?J pasiguri) Do p a rë kjo punë. Nuk flite t kështu (domosdoshmëri) Te kush të /jfl/Y/(//7ew!?_(domosdoshmëri). Do të ketë dalë ndër miq. (supozim). - Do të k en ëp rerë ndërlidhjen? - thirri. (supozim). Fjalitë mund të shprehin, përveç njoftimit të diçkaje, dëshirës a nxitjes për veprim, pyetjes, edhe qëndrimin ndjesortë folësit ndaj asaj që thotë, ndjenjat që ngjall kjo tek ai. Secili tip i ijalive - dëftore, dëshirore, nxitëse, pyetëse mund të dalë, kështu, edhe në formën e një fjalie të shqiptuar me një intonacion të ndieshëm ngashërimor, thirrmor, e atëherë është fjali thirrmore. Kemi kështu, fjalitë dëftore-thirrmore, fjalitë dëshirore - thirrmore e nxitëse thirrmore, fjalitë pyetëse - thirrniore. Fjalitë thirrmore mund të dalin me të njëjtën përbërje si fjalitë jothirrmore përkatëse, herë-herë edhe me të njëjtën strukturë, e të dallohen vetëm nga intonacioni i tyre; porse mund të karakterizohen edhe nga tjalë thirrmore a me vlerë thirrmore (përemra a ndajfolje ose pasthirrma). - Paskeni duhan tëfortë! - dhe e shtypi cigaren në vatër. Ç ’epask a gjetur të shkretin! Sa i mirë është! - Të kisha n jë kalë! Të kisha itjë katë të shpejtë! Ah, kur s ’ia mora N ezir Topallit! - tha me dëshpërim. - Hajde, gëzuar. Të na trashëgohen! - M os f o l ashtu, ti, Varfl! M os u rrëmbe, more djalë! - e këshilloi me të mirë Abedin Kalemi. - M os andej! - kërceit mësuesi. - S ’j e e kënaqur?! Pak të duken ty?! - Pse, m ore zotëri, të kthehëm prapë?! - iu hakërrua. 2. Tipat e fjalive karakterizohen nga tipare të caktuara formalgramatikore. Ato daliohen zakonisht nga intonacioni i veçantë me të cilin shqiptohen', por shpesh edhe nga mjete të tjera karakteristike, siç janë: trajtat mënyrore të foljeve me funksion kallëzuesi, këpuje ose gjymtyre kryesore,

T IP A T E FJALIVE

119

herë-herë edhe nga tipare të tjera morfologjike ose edhe sintaksore (fjalë të veçanta, rendi i fjalëve etj.). Kështu, fjalitë nxitëse kanë si formë tipike të tyre shprehjen me mënyrën urdhërore, në një masëmë të vogël, me lidhoren; fjalitë dëftore shprehen, në radhë të parë, me mënyrën dëftere, herë-herë me habitoren, me fjalitë e varura, mjaft herë, në mënyrën lidhore; fjalitë dëshirore, me mënyrën dëshirore ose edhe me mënyrën lidhore. Në fjalitë pyetëse përdoren mjaft herë fjalë pyetëse (pjesëza, përemra, ndajfolje): Ka rënë dëborë e bën ftohtë. U zverdhka gjethi i maleve e marrkan tatëpjetën stinët. - Teutë, m bylle derën, - e urdhëroi i ati. - M bani qetësi! Hamdiu e Martini le të nisen nesër. Pas tyre le të niset karvani me ushqim për gjithë dimrin. - Ty të këndoftë zemra, ovëlla. Të rrojë sa malet, që na qiti në dritë! - Po Bejton a e zgjuat? - Nga Vlora vjen? - Nga Vlora. - Paske ardhitr i pari sot, ë? - Ku do të bazohej? S i do të vepronte? Cilën rrugë do të zgjidhte. Ç ’kërkon? Po jo gjithmonë ka paralelizëm midis natyrës së kumtimit dhe shprehjes, përkim të formës me përmbajtjen. Kështu, ka fjali pyetëse nga forma (zakonisht me intonacion pyetës, herë-herë edhe me fjalë pyetëse), me të cilat nuk pyetet për diçka, po pohohet a mohohet me një forcë të veçantë ose shprehet nxitje për një veprim. Pranë trajtave mënyrore foljore karakteristike të një tipi, gjejmë të përdorura, në raste të ndryshme, edhe trajta të tjera, të njëjta me ato që janë tipike për një tip tjetër fjalish. Kështu, një urdhër mund të jepet, përveç me mënyrat urdhërore e lidhore, edhe me trajtat foljore të kohës së ardhme të mënyrës dëftore, ndërsa trajta e mënyrës urdhërore mund të përdoret në fjalitë dëftore për një tregim më të gjallë etj,: Bashkë me Nuriun e m efam iljen do ta dërgoni Veliitn në P e zë jf)ali nxitëse me kallëzuesin në kohën e ardhshme të mënyrës dëftorej. Xhafa vërtitu nëpër dhomë, kërcit gishtat e duarve dhe pyet. (fjali dëftore me kallëzuesit në trajtën e mënyrës urdhërore). -Dalim? - tha X ani dhe u ngrit në këmbë. - Dalim, -pranoi Nebiu. (fjali nxitëse që shënojnë propozim dhe pranim, por në formën e një fjalie pyetëse e para, dhe dëftore e dyta). Kur karakterin e kum tim it, natyrën e fjalisë ’e shpreh vetëm intonacioni, e njëjta fjali, e përbërë prej të njëjtave fjalë, me të njëjtin rend, mund tëjetë dëftore ose pyetëse, jothirrmore ose thirrmore, sipas intonacionit me të cilin shqiptohet: I lindi vajzë Agronit. (fjali dëftore).

120

KRKU IV

I lindi vajzë A g ro n ii? (fjali pyetëse). / lindi vajzë A groniil (fjali dëftore -thirrmore; tregohet një fakt dhe gëzimi i folësit për atë që ka ndodhur). Ilin d i vajzëAgronitV. (fjali pyetëse-thimnore; pyetet përt’u siguruar për vërtetësinë e një fakti, e njëkohësisht shprehet gëzimi, habia ose tjetër ndjenjë e folësit). Shënitn. Rastet e sipërpërmendura të mospërputhjes së karakterit të kumtimit. të përmbajtjes së tij, me formën e shprehjes, nxjerrin herë - herë probleme për sa i përkettipit të fjalive përkatëse. kategorizimit të tyre, vendit të trajtimit të tyre: përcaktimi. kategorizimi do të bëhet në bazë të natyrës së kumtimit apo në bazë të tipareve formale gramatikore? Për këto ka pasur dhe ka qëndrime të ndryshme, vërehen herë - herë kundërthënie. S'del i përligjur kategorizimi e trajtimi i tvre sipas formës. kur vihet në bazë një parim si ai i ndarjes sipas qëliimit të kumtimit, siç ndodh mjaft herë në gramatika të ndryshme. Por duhet pasur parasvsh se eaqet midis disa tipa fjalish s' janë gjithmonë të prera ose lehtësisht të dallueshme. Ka edhe mjaft raste të ndërmjetme. Intonacioni. tipari formal më karakteristik. i përgjithshëm. herë - herë s’është aq qartësisht i përcaktuar. Mjafton të vështrojmë pyetjet që bëhen jo për të pyetur. por për të pohuar a mohuar diçka me një forcë të veçantë. Ato mund të shqiptohen, në disa raste, me intonacion pyetës a thirrmor. herë - herë edhe dëftor. Fjalë thirrmore - përemra e ndajfolje - janë identike me përemrat e ndajfoljet pyetëse përkatëse. vijnë prej tyre. çka. kur intonacioni s’është aq i qartë. e bën. në më se një rast. të vështirë përcaktimin e tipit të fjalisë: a është kjo dëftore - thirrmore. pvetëse, pyetëse thirrmore ose edhe thjesht dëftore: Po ku kish m ëm irëse kështu? (= S'kish më mirë se kështu). Po ku kish m ë m irë se kështu! Ku nuk ka shkuar ai? Ku nuk ka shkuar ai! Ku nuk ka shkuur ai. (Ai ka shkuar gjithandej). 3. Tipat e fjalive sipas llojit të kumtimit dallohen qartë në radhë të parë te fjalitë e pavarura të mëvetësishme, por gjithashtu te fjalitë e një periudhe asindetike a të një periudhe me bashkërenditje, si edhe te fjalitë kryesore të një periudhe me nënrenditje. Këto fjali mund të jenë, dëftore, dëshirore a nxitëse. pyetëse ose dëftore - thirrmore. dëshirore - thirrmore, nxitëse -

T IP A T I: F.IAI.IVI-

121

thirrmore, pvetëse - thirrmore. Të tilia mund të jenë edhe fjalitë e ndërmjetme e fjalitë e ndërkallura: Nga drejtime të ndryshme, rrugë pa rrugë, shumica e fshatarëve ishin hërë bashkë. Oh, sa të lumtur e ndiejnë veten këta njerëz! - Ju këndoftë zemra, o bijt e mi! - aroi xha Miti. - Të dalë përpara Bejtoja! - A është përgjegjësi brendu? - pyeti ai. - Unë'të shtrohem?! - tha ai, duke rrëmbyer obrellën. Një turmë prej njëzet mijë vetësh mbashte vendin, ngjeshej pas tij, i priste rrugën. - E p açim të na rrojë sa malet! Le të dëgjojnë mirë, pastaj le t ’i diskutojnë edlte problem et tona. Batareja e arm ikutpushoi p ër një çast dlte Luani ngriti kokën. - Të rruat nderi tlhefëntija, o Resul, dlte niisja të bëftë ttjë djalë! - Do të mbanin lidhje me shokët e brigadës dhe do të merrnin delyra nga ata. Ku do të ishin shokët dlte ç ’do të mendonin vallëpër ne? Ecnin me rradhë nëpër shtegun e ngushtë, c/e zbriste teposhtë me të dredlnira. M 'u thaftë kjo gjuhë, që tëpikëllova edhe ty, - tha Arta. Gjersa të kapërceni hregttn, m os m bani rrugës, po nëpër luginë. Ç ’iu desh që ta ngacmonte? Më tregoi shkakan, po, të them të drejtën, nitk e mhaj m e/ul Një natë - ka qenë maji i ilyzetetlysë - Nezimi u gjet në shtëpi. Kali tendosej. linte patkonjtë nëpër rrugët e qytetit (ai ngulte psherëtim at e m ia ttë ata patkonj). po harrën e çonte si e çonte ku duhej. A i shkundi mustaqet (a n u k ja n ë p ë r të qeshur rastet e rëndtt!), pra shkundi mustaqet. Dallimi i tipave të fjalive mund të bëhet edhe te fjalitë e varura, por mjaft herë më me vështirësi. Përdoren shpesh fjalitë e varura (kryefjalore, kundrinore. përcaktore) të pyetjes së zhdrejtë. Fjalitë e varura dëftore janë të zakonshme. Herë - herë dalin si fjali të varura edhe fjalitë nxitëse. në ndonjë rast fjalitë dëshirore. të ngjashme shpesh nga forma me fjalitë e varura të pyetjes së zhdrejtë; edhe fjalitë e ndryshme thirrmore mund të dalin si fjali të varura: Nuk pyetëm nga doli ajo fjalë. I hëngrën shalqinjtë, që u bëfshin mirë. E porositi të vijë mettjëherë. Shiko sa të bukura ja n ë këto lule! Pa shikoni ç ’g ju h ë e mirë, ç ’shije ka e hije, ç ’e bukur etlhe e dëlirë! Periudhat me bashkërenditje a me bashkim asindetik mund të jenë dëftore, pyetëse. dëshirore. urdhërore. dëftore - thirrmore etj., vetëm kurjanë të tilla të gjitha fjalitë që i përbëjnë. Por ato mund të jenë të formuara edhe prej tjalish të tipave të ndryshëm:

122

KR B U IV

-

N e do të dolim n ë qytet, o do të vish? - Ju lumtë, shum ë bukur i .

kënduat ato vjersha! I ha dhe m ë bëfshin mirë! - Lëri llafet, mos të vjen dhe ty keq? - Po daleni, ore shokë, ç ’bëni kështu? Periudha me nënrenditje mund tëjetë e përbërë prej fjalish të të njëjtit tip, po edhe prej fjalish të tipave të ndryshëm. Aq më tepër periudha e përzier, me bashkërenditje e me nënrenditje. Në fjalinë e përbërë prej një fjalie kryesore dhe një a disa fjalish të varura, tipi i periudhës përcaktohet nga ai i fjalisë kryesore: A i qëndroi m bi degën e lartë të fiereve të reja, që u përkul nën peshën e zokthit. E dini ç ’m endoja një ditë? Thuaji që të mos vonohet. Kush punoftë, gëzoftë. E pyeta kur do të kthehej. - Të pifslta dollinë, se s 'ta hëngërka qeni shkopin! Pa m ë thuaj përse ke ardhur në këto anë. E si ta zinte gjumi, kur zem ra aty m blidhej si zog i tulatur dhe aty gufonte si det me valë? D allëndyshja ulej në një degë ulliri dhe (ato) binin m e kaq bukuri sa zogu n u k e m byllte dot syrin të flin te! A i mezi qëndronte më këmbë, edhe këtë e ndiente fort, po, që edhe ajo t 'i griste fletën, kjo a shkonte?

F JA L IT Ë D Ë FT O R E 4. Fjali d ë f t o r e quhen fjalitë që kumtojnë zakonisht fakte të realitetit. Me to konstatohet diçka, jepet mendimi, gjykimi i folësit për një gjë, u bëhen të njohura të tjerëve njohuritë që ka ai. Fjalitë dëftore janë më të zakonshmet në ligjërim. Kanë përdorim të dendur në përshkrime e në tregime: Po i afrohenti Lukovës. Puna është nder e detyrë. M atanë dritares dielli shkëlqente m bi dëborë, ndërsa strehët e çative kullonin dhe ujërat e dëborës shkrinin n ë tëg jith a drejtimet. UUishta qepërflakur nga një dritë e ëmbël, që përhapej nëpër qiellin e mugët. Fjalitë dëftore mund të shfaqin edhe qëndrimin ngashërimor të folësit ndaj asaj që thotë, ndjenjat që ngjall tek ai përmbajtja e thënies. Atëhere ato janë thirrmore. Te fjalitë dëftore dallohen më qartë se në çdo tip tjetër fjalie fjalitë thjesht dëftore (ose, shkurt, fjalitë dëftore) dhe /ja litë dëftore thirrmore: Korriku ishte m ë të dtilë, p o në të lashtat e Drithasit nuk ishte vënë drapri. - Arritëm ! Arritëm ! - thirri shoferi i autobusit të parë. - Ua, si qenka bërë ky! - u habit plaku.

T IP A T H FJA I.IVE

123

Fjalia thjesht dëftore dallohet nga kundërvënia e saj me fjalitë pyetëse, dëshirore e nxitëse, në njërën anë, dhe me fjalinë dëftore - thirrmore, në anën tjetër, përgjithësisht nga intonacioni i saj i veçantë, shpesh nga mënyra e foljes (kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore). Fjalia dëftore, kur është e mëvetësishme, shqiptohet me një intonacion tregues, zakonisht të qetë, të njëjtë, me një ritëm mesatar. Toni ulet në fund të fjalisë. Ai është më i lartë te fjala që mban theksin logjik, kur ky është i ndieshëm. Ky theks, në këtë fjaii, të shumtën e herës, është i mekët. Vija intonacionore mund të varet nga vendi i fjalës logjikisht të theksuar, që mund tëjetë në mes a në krye, ndonjëherë edhe në fund të fjalisë. Kur kjo fjalë është në krye, toni ngrihet në të, pastaj ulet; intonacioni është zbritës. Kur fjala e theksuar është në mes, toni shkon duke u ngritur gjer tek ajo, pastaj bie; intonacioni është ngjitës - zbritës. Kur është në fund, zëri ngrihet disi në të, po jo në atë lartësi si në pozicionet e tjera: intonacioni është ngjitës. Theksohet gjymtyra së cilës folësi kërkon t’i japë një peshë rnë të madhe, ta vërë më në dukje ose kuptim isht t’ia kundërvërë një fjale, një elementi tjetër: Tabelës i ka vënë përposh një llambë neoni të bardhë. - N jë thes të m adh dua. Ajo e tlalluar kish qenë gjithnjë. Ty të takon kjo punë. Të takon ty kjo punë. Kjo punë të takon ty. Fjalia dëftore e ka përgjithësisht foljen (kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore) në mënyrën dëftore, mënyra e realitetit, që tregon një fakt në përgjithësi real. Mund të ketë kallëzuesin edhe në mënyrën habitore a në kushtore, ose, kur fjalia është e varur, edhe në lidhore: Iflihej. Sytë e çobanit, që vështronin nga deti, sa vinin e hapeshin, siç hapej nëpërfusha edhe uturima efortë. Ja pra qenka edhe dikush tjetër që po p re t me padurim prodhimin e ri. Mirë paske bërë. Bleta, para se të bëjë mjaltin, bën dyllin. Do të ta kisha thënë, po ta kisha ditur. Një veprim real, për shprehimësi më të madhe, në rastin e një tregimi të gjallë, mund të shfaqet edhe me një trajtë të mënyrës urdhërore, më shumë në kuadrin e një periudhe ose në një fjali me kallëzues të përsëritur ose me kallëzues foljorë homogjenë. Shënohen zakonisht veprime të përsëritura ose veprime të ndryshme, që ndjekin pandërmjetshëm njëri - tjetrin. Kështu trajta foljore del e përsëritur ose në bashkëlidhje me një trajtë të njëjtë të një foljeje tjetër: I k e ik e s ’ka të sosur. Zuri qajplaku, qajplaka; plaku shkuli mustaqet, plaka shkuli cullufet. Kundërshto ajo dhe lutu ne dhe ha e p i p a pushim. Shiu bjer e bregu rritu. Bridh kau, bridh unë.

124

KRKU IV

TIPAT K FJAI.IVK:

4.1. Fjalia dëftore, përveç kuptimit them elortë tregimit të një fakti efektivisht real. mund të dalë edhe me kuptime të tjera modale. të tregojë mundësi (a pamundësi), domosdoshmëri, supozim. fakt të kushtëzuar etj. Këto kuptiine të veçanta mund të shfaqen ndonjëherë me mjete gramatikore a leksikogramatikore (trajta foljore të caktuara, folje gjysmëndihmëse, pjesëza etj.), por më shumë mund të dalin nga konteksti e rrethanat e ligjërimit, nga përmbajtja që merr prej tyre fjalia. 4.1.1. Karakteri real i faktit të shprehur nga fjalia dëftore del më i qartë e i plotë në fjalitë e pavarura të mëvetësishme dhe përgjithësisht në fjalitë me folje të mënyrës dëftore. Në periudhë ai del shumë herë më i ndërlikuar, jo gjithmonë mjaft i përcaktuar. Kështu ndodh p.sh. në periudhën me fjali të bashkërenditura veçuese, ku, të shumtën e herës, realizimi i një fakti përjashton realizimin e një fakti tjetër. (P.sh. A gjallë e me ncler të rrojmë, a në htftë të vdesim.)- Në periudhën me nënrenditje fjalitë e varura mund të shprehin karakter real të faktit, kur e kanë kallëzuesin në mënyrën dëftore. po ndonjëherë edhe kur e kanë në mënyrën lidhore, kur përdorimi i kësaj trajte është i kushtëzuar nga veçoritë strukturore të periudhës a të fjalisë ose nga lidhëza a lokucioni lidhëzor me të cilin është ndërtuar ajo: Kur ishte me mua. qëllonte që edhe të m ë hurronte fa re e t ’ia merrte këngës. Mua s 'më durohej g/ersa të shikoja Frashërin. 4.1.2. Fjalitë dëftore të mundësisë e të pamundësisë tregojnë se një veprim a gjendje ka inundësi ose s'ka mundësi të realizohet. 4.1.2. Mundësia e realizimit mund f i përkasë së ardhmes ose edhe së tashmes, në raste të veçanta edhe së shkuarës. Fjalitë dëftore të mundësisë. në radhë të parë. janë fjali të varura, po mund të jenë ndonjëherë edhe fjali të pavarura të mëvetësishme, fjali asindetike a të bashkërenditura, ose fjali kryesore: S ’kishte veitel ku të shtrije këmbët. Ti munel ta kesh njohur, u n ë s ’e njoli. Ti lexues i këtyre raelhëve je mbase n jë nga ata elhjetëra m ijë që kaitë shpërnelarë komunikata. A pih et ky ujë? 4.1.3. Pam undësia mund të shprehet prej një fjalie dëftore të strukturave të mësipërme në formë mohore. të shoqëruar ndonjëherë prej një pjesëze: P ërparim inuk m u n tl tënclalet. S ’ndahej dot nga trëndafilat. - Lumi m tk kalohet - përsëriti Bimi i shqetësuar. 4 . 1.4. F jalitë d ë fto re m und të kenë edhe m o d a lite t të domosdoshmërisë, të tregojnë një fakt, qenia a mosqenia e të cilit diktohet nga faktorë të jashtëm ose nga shtysa të brendshme të folësit (në këtë rast të

125

fundit fjalia dëftore afrohet me fjalinë nxitëse): Do parë kjo punë. Toka duhej mbjellë. Duhet të merren masa të reja. Eshtë për t ’u mbaruar sot kjo punë. Nuk pihet duhani n ë këtë sallë. Nuk i flite t në atë m ëityrë shokut. Ti do të shkosh pa tjetër. 4.1.5. Me fjalitë dëftore mund të shprehet edhe një supozim, një hamendje diçka që inerret me mend se mund se mund të jetë kështu ose ashtu. Supozimi shfaqet përgjithësisht në fjalitë kryesore a drejtuese të periudhës hipotetike, po mund të gjejë shprehje edhe në fjalitë e pavarura dhe në fjali të tjera kryesore: Këtë radhë njëri prej atyre të dyve, që u ngjitën përpjetë, ia dha një të qeshure i kënaqur. - Do të je të M aksuti, - mendoi me vete Hajdari. - Do të më ketë harruarfare. Duhet të ketë qenë mbarimi i marsit o se fillim i i prillit 1915. 4.2.Fjalitë thjesht dëftore kanë si rend më të zakonshëm rendin: kryefjalë + kallëzues + kundrinë + rrethanor. Po mund të dalë në krye edhe kallëzuesi, ose kundrina, por edhe rrethanori, për t’u vënë më në dukje a për f u theksuar, ose kur një vendosje e tillë diktohet nga lidhja me ç ’është thënë përpara, nga mënyra si paraqiten në mendjen e folësit elementet e kumtimit të shprehur prej fjaiisë, nga faktorë semantikë ose strukturorë (rasti i fundit kryesisht në periudhë, sidomos në fjalitë e varura). Në gjuhën shqipe rendi i gjymtyrëve është relativisht i lirë dhe në fjalinë dëftore ai mund të dalë shumë i ndryshëm: Vani ishte shtrirë mbi dëborë dhe tërhiqej zvarrë duke u munduar të kapte pushkëit, që i kishte rënë dy tri metra larg. H apet dera dhe hyit brenda Vasil Tasellari me Tasi Ndonin. 1 kish lënë mbresë të madhe ndarja me shokët në shtëpinë e Ristos. Vrasjen e Picirukut N ekija e mori vesh vonë. Lumit nuk i dëgjohej zhurma. N ë qershor të atij viti ish form uar çeta e Skraparit Diku aty pranë u dëgjuar n jë bori e pandërprerë alarmi. Për këtë ngjarje u f o l gjatë. Në fund të fjalive dëftore të pavarura të mëvetësishme vihet pikë. FJalitë d ë fto r e - th ir r m o r e 5. Me fjalitë dëftore - thirrmore shprehet para së gjithash një gjendje ngashërimore mjaft e ndjeshme. Njëkohësisht me faktin që kumtohet, shfaqen edhe ndjenjat që ngjall te folësi përmbajtja e kumtimit, qëndrimi afektiv i tij në çastin e ligjërimit, 1. Fjalitë dëftore - thirrmore mund të shprehin një reagim thjesht

126

T IP A T E FJA LIV E

K REU IV

ngashërimor,(si: gëzim, kënacjësi, entuziazëm, hidhërim, keqardhje, pikëllim, zemërim, dëshpërim etj.)_ ose një qëndrim m endim or afektiv (si: habi, mospërflllje, përbuzje, ironi, admirim, frikë etj.): - Qenke kthyer!- i thirri me kënaqësi 'Nestori. Kaq e pata unë, o Murat! Pas pak ranë edhe tri pushkë të tjera. -I vranë - tha nëna dhe u mek. E zu ra! E zitra ! S h i gu rn ecka’J Shigurnecka! Sa em a d h e, bre da jëM arku! Sa e m adhe! D em ek erdhët! B u ku r! B ukur! -■ Gjallë është! .. klithi Adnani dhe i mori kryet pë prehër. Qyqja ç ’bëm ë ne, qyqja! A ty qenka rrëm ujë e vërtetë! - u habita unë. - U! Psikolog i m adh ti! - i thashë imë. - Lëviz, lëviz ky qerrata qytet! - tha plaku. Uh, sa ntë trembe! S i i m bake m end ti! - i tha

tjetra. 5.1. Fjalitë dëftore - thirrimore karakterizohen, para së gjithash, nga intonacioni thirrmor, me të cilin shqiptohen. Toni është më i lartë, tendosja edhe më e madhe, zakonisht në ijalën që jep shkas për qëndrim afektiv të folësit. Qëndrimin ngashërimor mund ta shkaktojë një veprim a gjendje, intensiteti a shkalla e tyre, një tipar a shkallë e tij ose një element tjetër. Fjala përkatëse mund të jetë e vendosur në krye, në mes ose edhe në fund të Çalisë. Për pasojë, vija melodike e fjalisë dëftore - thirrmore mund të jetë zbritëse, ngjitëse - zbritëse, ngjitëse. Në fund toni ulet, intonacioni bie jo shtruar si në fjalinë dëftore, po prerazi. Ritmi është ose shumë i shpejtë ose përkundrazi i ngadaltë. Mund të ketë fjali, ku karakteri thirrmor shtrihet në gjithë fjalinë, edhe fjali, ku ai ngërthen në mënyrë të veçantë një gjymtyrë: - Po digjet fsh ati! - tha Mato Gruda. ... filloi të fliste i revoltuar: N u k ka m fa j, jo ! S a m ëgëzove! - Oho, kush na qenka! -E h, ç ’kam qenë i marrë! A, kështu qenka puna! - tha Murati me ironi. Po ti qenke përvëluar keq, m ore A li Koneci! - thirri Murat Bënça. Melodika e fjalive dëftore - thirrmore është shumë e ndryshme, ajo ndërron siças natyrës së ijdjenjës dhe të intensitetit të saj. Kështu, ndryshe shqiptohen fjalitë që shprehin gëzim, entuziazëm, ndryshe ato që shfaqin keqardhje, hidhërim; ndryshe shprehet zemërata, ndryshe frika, ndryshe çudia etj. E njëjta fjali thirrmore mund të shprehë ndjenja të ndryshme me anë të ngjyrimit të ndryshëm melodik. Kështu, një fjali si: Ardhil mund të shqiptohet me nuanca intonacionore të ndryshme, sipas rastit, sepse ardhja e një njeriu mund të përftojë gëzim, kënaqësi, entuziazëm, por edhe keqardhje, zemërim, ose frikë, ose çudi etj. Ndonjëherë ndjenja ose qëndrimi mendimor afektiv bëhet i qartë nga situata, konteksti, fjalët e autorit: - Këtu ështëfajtori, këtu! - briti befas Guido Torestresi dhe gjaku i vërshoi në fytyrë. Ndonjëherë Rrapoja nxehej: - S ’kuptoni fa re nga taktika!

127

Pyka je n i! - O lele, m ë vrau! - klithi ajo, tërë llahtar. -Pallavra! - u tall

jtotei 5.2. Përveç intonacionit të veçantë, fjalitë dëftore - thirrmore shpesh karakterizohen nga fjalë të veçanta, që e bëjnë edhe më të qartë, më të dukshëm, karakterin thirrmor, ose e saktësojnë më shumë atë. Si të tilla përdoren përemra e ndajfolje thirrmore (përemrat kush, ç, çfarë, sa; ndajfoljet ku, kur, si, sa etj.), si edhe pasthirrma ose fjalë a shprehje që kanë marrë vlerë pasthirrmore: - Lëre ç ’p eshq të bukur pikëlorë që janë. Sa frikam an paska qenë ai djalë! - E ku di ti, o izi. S i ikin vitet. - Hë, atje ka shkuar! U, mësuesi! M ezi të njoha! - thirri ai e u përqafuan. Oh, ç ’gëzim të madh ndjeva, kur ngarkova mbi kurriz ato tripushkët! Bre, bre, ç ’na gjeti ne sonte! - shfryu përsëri Hajdari. 5.3. Janë zakonisht fjali dëftore - thirrmore për nga përmbajtja fjalitë e quajtura pyetëse - retorike. Këto janë pyetëse ose të ngjashme me fjalitë pyetëse vetëm nga forma. Ato shërbejnë jo për të pyetur, po për të pohuar a mohuar diçka me forcë të veçantë. Shqiptohen zakonisht me një intonacion pyetës - thirrmor. Ndërtohen me përemra e ndajfolje pyetëse - thirrmore. Mund të kenë formën pohore e të jenë mohuese ose anasjelltasi, të kenë formën mohuese e të jenë fjali pohuese: E kush pyet për mua\ (= S’pyet njeri për mua). Ç ’nuk kishte atyl (= Kishte nga të gjitha aty). - E ku m u n d ta m bajë (= S’mund ta mbajë) ajo një valixhe! - tha ai. Nga nuk ka qenël (= Ka qenë gjithkund). Shënim. Fjalitë pyetëse - retorike, duke qenë një iloj kalimtar, sipas melodikës zotëruese me të cilën shqiptohen, dhe përmbajtjes, dalin më shpesh si fjali dëftore -thirrmore, herë - herë si fjali pyetëse - thirrmore; në raste të veçanta, edhe si ijali të thjeshta pyetëse ose dëftore. 5.4. Në ndërtimin e fjalive dëftore - thirrmore rol të veçantë mund të luajë rendi i fjalëve, ndërrimi i vendit të zakonshëm të gjymtyrëve, përcaktuar nga synimi për të theksuar e për të vënë në pah këtë ose atë gjymtyrë, për të shprehur diçka në mënyrë sa më të gjallë, me ngjyrim afektiv. Dalin në plan të parë, më shumë se në tipat e tjerë të ijalive, gjymtyrët që vështrohen si më të rëndësishmet për atë që kërkohet të shprehet, sidomos fjalët që mbajnë peshën ngashërimore. Dalin rregullisht në krye fjalët thirrmore, kur ka të tilla. Edhe pasthirrmat, më të shumtën e herës, vihen aty. Marrin vend përpara mjaft herë kallëzuesit emërorë, përcaktorët kallëzuesorë, kundrinat, disa rrethanorë,

128

KRKU IV

sidomos rrethanorë të mënyrës: Ç ’të paska g/etitr! Stt bitkur fle t! - Ehu, li kërkon shttmë shpjegime! Ua si qenka bërë ky! - M edet, e zeza unë, si më zuri nata në mal! - M irë keni bërë! - I z o tipaska qenë! - Poshtë Resuli mtk ka zbriturl Ndihmon për t’i dhënë karakter thirrmor a për ta përforcuar atë edhe përdorimi i ndonjë trajte mënyrore të foljes - kailëzues a këpujë. si habitorja. në ndonjë rast edhe lidhorja: - Qenka keq! - shtoi Nebiu. Ç ’ia paska punuar! Një komb kaq i m ençur e me një gjuhë kaq të bitkur të humbasë nga padia! 5.5. Fjalitë dëftore - thirrmore janë fjalitë thirrmore më të përdorura e më qartësisht të dallueshmet. Me këtë shpjegohet edhe fakti se me fjali thirrmore, në traditën tonë gramatikore të mëparshme, sot edhe në mjaft tekste të gjuhëve të ndryshme, kuptohen vetëm ose kryesisht këto fjali. Përdorim më të dendur kanë ato në ligjërimin bisedor e në letërsinë artistike. Fjalitë dëftore - thirrmore për arsye të shprehimësisë së veçantë që i dallon, edhe të karakterit të thukët, dalin mjaft shpesh si fjali të paplota, eliptike a të pagjymtyrëzueshme. Nga intensiteti i ngashërimit mund të mos shprehet kallëzuesi, më të shumtën këpuja, dhe herë - herë të përbëhet ijalia vetëm prej një fjale, që mund të jetë ndonjëherë edhe një pasthirrmë. Zëvendësimi i këtyre fjalive me fjalitë e plota përkatëse shpesh do të bënte që të dobësohej shurnë a të humbte fare ngjyrimi ngashërimor, gjallëria e shprehimësia e thënies: në ndonjë rast do të ishte edhe i pamundur kumtimi, krhs. p.sh. Ç 'htle e bukiirl me: Kjo Iule është shttmë e biikur. Çitdil me: Kjo është çttdi. - Phtmbi i ka shpartalhtar mëlçinë e zezë. - E tm errshm e! - As ju s ’p ësuat gjë? Sa m irë! - / paturpshëm ! - shait me vete. -B ir i nënës! - klithi gn taja dhe u hodh në krahët e të birit. - Urime! - tt tall Besimi. - Ç ’e pyet! M rekullia vetë. - Sihariq! - thirri te porta Ajeti, qull në djersë. Zëri që dëgjoi iu duk si ipabesueshëm . -QemalU- thirri si e elektrizuar nga një valë gëzim i e papritur. - Ah! - ia bëri me tmerr i panjohuri. - O, o! - klithi Hima. - Më lëndove plagën. Edhe me ijalitë dëftore - thirrmore mund të kemi kuptime të ndryshme modale: fakt real, të mundshëm e të pamundshëm, të domosdoshëm, të supozuar etj. Karakteri thirrmor mund të ngërthejë gjithë periudhën ose një ijali a disa ijalë të saj: A i zbuti luanin, unë ituk zbut dot Kalosh Camin. E p o , të rrojm ë në një qytet e të mos shihemi! Pa shikoje sa e bukur! Sa bukur këndonl Në fund të ijalive thirrmore të mëvetësishme vihet pikëçuditja. Po

TIPA'! K FJAI.iVI

129

ashtu edhe në fund të një periudhe që. e gjitha. ka karakterthirrmor. që është e përbërë nga ijali dëftore - thirrniore asindetike a të bashkërenditura. ose mbaron me një ijali të tillë; zakonisht edhe në fund të një periudhe me nënrenditje, që ka si ijali kryesore një ijali dëftore - thirrmore. Në fund të një fjalie dëftore - thirrmore në formë të pyetjes retorike vihet më shumë pikëçuditja. Vihet edhe pikëpyetja me pikëçuditjen, kurështë i ndjeshëm edhe intonacioni pyetës. Në raste të veçanta, mund të vihet edhe pika, e kjo kur karakteri thirrmor, për arsye të ndrvshme, është i mekët, ose edhe pikëpyetja: - Ku tëshkon mendja! - tha Faz/Iiit. - E ku m ë dëgjojnë mua shoqet! - tha Drita. - Kush e m ëson tërë atë tekst, që i ka vënë autori n ë gojë?! - E ku të ngjitem deri në m al unë?! - A i është penduar, p o r kujt i vlejnë pendim i dhe qëndritni i tij tashti.

FJA L IT Ë D ËSH IR O R E E NXITËSE 6. Fjali dëshirore e nxitëse janë ijalitë që shprehin vullnetin e folësit. në formë dëshire ose kërkese, për realizimin e mosrealizimin e një veprimi. të një gjendjeje. Ndërsa te ijalitë dëshirore shfaqet vetëm dëshira, te ijalitë nxitëse gjejnë shprehje edhe format e ndryshmetë ndikimit që kërkon folësi të ushtrojë te të tjerët për t ’i shtvrë ata që të realizojnë veprimin a gjendjen e dëshiruar prej tij a të mos kryejnë diçka që s’dëshiron ai. Ndërmjet këtyre dy nëntipave të fjalive ka tipare të përbashkëta e tipare të veçanta. Kanë të përbashkët shprehjen e vullnetit të folësit, shënojnë jo'një fakt real, po një fakt të dëshirueshëm prej tij. Si në njërin si në tjetrin rast përdoret shumë herë mënyra lidhore. Por ka ndryshim në shkallën e në natyrën e elementit vullnetshprehës, që përcakton përmbajtjen e kumtimit të dhënë prej tyre: te dëshiroret ai është i mekët, mosveprues: te nxitëset e ndjeshëm, veprues. merr formën e një thirrjeje për veprim. Mënyrë foljore karakteristike e fjalive dëshirore është dëshirorja, kurse e fjalive nxitëse urdhërorja: - Eh. Tani të kishim lindur! - E po, Lekë, - tha Hasani, - ju vaftë mbarë montimi! - Mos i besoni atij. - Lëri këto. Bjeru drurëve shkurt, - tha Xhezoja. Fjalitë dëshirore dhe nxitëse, për nga natyra e tyre, kanë përgjithësisht, ku më shumë e ku më pak, një përinbajtje afektive, prandaj shpesh shqiptohen me intonacion thirrmor. Po në mjaft raste elementi afektiv është i mekët. Prandaj edhe te këto fjali mund të dallohen. në njërën anë fjalitë dëshirore dhe nxitëse.

130

K R E U IV

e në tjetrën anë fjalitë dëshirore - thirrmore dhe nxitëse - th irrm o re . Po nuk m und të vihet një kufi i prerë midis këtyre dy kategorive, pse s’ka tipare dalluese gjithmonë të qarta. Dallohen vetëm nga intonacioni, por ky del mjaft herë me ngjyrime të shkallëzuara e s’janë të pakta rastet kalimtare. Kur shfaqja ndiesore e folësit është e dukshme, fjalia është dëshirore - thirrmore ose nxitëse - thirrmore dhe në fund të saj përdoret pikëçuditja. Kur ajo është e mekët, fjalia është vetëm dëshirore ose nxitëse dhe në-fund të saj vihet pikë; presje, nëse ajo pasohet nga ijalët e autorit: - Qofsha unë i gabuar! - Të kishte thënë ç ’desh, të kishte thënë një fja lë! - nisi të qante e shoqja. Ju lumshin këmbët, ja kësaj i thonë punë e

pastër. - 77, baba, mos u mërzit. Lerma m ua këtëpunë dhe kthehu ta mbash tne muhabet. - O burm , ta tërheqim e t ’ia lëshojm ë shulzës m e fu q i! Çarm atosi! - e urdhëroi kapedani. - A tëhere e iëm ë p ër nesër, - tha fytyrëngrysur Arbeni. - E lëm ë - tha vetë Dilaveri.

Si fjalitë dëshirore, ashtu edhe ljalitë nxitëse, dalin mjaft herë në formë fjalish të paplota ose të pagjymtyrëzueshme: - Puna e mbarë, o xha Braho! - Tungjatjeta, o ju m iq! - Ju lum të • ushtarët e Skënderbeut. - A h! psherëtiu Dini. - Fishekë, Teftë, - kërkoi prapë Nadireja. - NisunL Rrugës as gëk, as m ëk! - tha Rrapoja. - Përpara, shokël 6.1 ..Fjalitë dëshirore. Fjalitë dëshirore shprehin një fakt të dëshiruar prej folësit, diçka që folësi do që t’i ngjasë (a të mos i ngjasë) një tjetri a disa të tjerëve, bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve ose një personi të tretë a disa personave të tretë, - ndonjëherë vetes ose disa vetave, duke përfshirë edhe folësin. Për shkak të përmbajtjes së tyre, ato dalin më shpesh si dëshirore thirrmore. Po herë - herë, për arsye të ndryshme, karakteri afektiv s’del aq i ndjeshëm dhe s’gjen pasqyrim në të folur, në intonacion e në të shkruar, në pikësim. Fjalitë dëshirore jothirrmore vihen re në radhë të parë atëhere kur, nga përdorimi i dendur, janë kthyer në mënyra të thëni e në formula të gatshme: - Oh, të kesh tashti një shishe m e dhallë tëftohtë! - tha Rasimeja e qeshur. N ë q a fë paçin veten e tyre, se fshati u doli borxhit. - Ah, sikur t ’ia dilte e të ndihm onte të tjerët që të ndreqnin atë gabim që s ’kishte arritur ta ndiente për vete. - Ja kështu ju pafsha, o miq, gjithm onë n ë n jësofër. Në fjalitë dëshirore hyjnë edhe urimet, mallkimet e nëmat, sharjet, përshëndetjet, betimet: 1 - Hej, ha u trashëgofshin e n a u plakshin e n a u shtofshin si zgjoi i

T IP A T E FJA LIVE

131

bletës. Edhe të zotin e dasmës e paçim sa malet! - Burrë m ’u bëfsh, trirn m ’u bëfsh e dyfekun e babait mos e Itarrofslt! - E m arrtë djalli, e marrtë! - mallkoi përgjegjësi i ofiçinës. - Plaçin ata, që s ’na duanl Fjalitë dëshirore kallëzuesin e këpujën (ose gjymtyrën kryesore folje) e kanë zakonisht në mënyrën dëshirore, po herë - herë edhe në lidhore. Shënim. Përgjithësisht fjalitë dëshirore shprehin diçka të mundshme. Po mund të shfaqin edhe diçka që është në kundërshtim me atë që ka ndodhur në të vërtetë, që është,pra, e pamundur. Në të tilla raste gjen shprehje keqardhja e folësit për realizimin e mosrealizimin e një fakti. Këto ijali e kanë'kallëzuesin në të kryerën e plotë të lidhores(ndonjëherë të Iidhore- habitores) ose në të pakryerën e kësaj mënyre, të prirë ose jo nga lidhëzat që, sikur, në ndonjë rast edhe në kohë të ndryshme të dëftores: - Ah, sikur të mos kish n evojëpër këtë djall karrige! Ah, që s ’kifhte krahë e të gjendej sa mëparë matanë, që s ’kishte këmbë aq të gjata sa të kreshnikëve e të hidhej m ajë më majë e të ' mbërrinte sa më p a rë atje, të mësonte se si përfundoi beteja. Ah, të kish pasur një dinamit mefitil! - Ah, unë i mjeri, ta paskesha ditur aty më parël ■ Fjalitë dëshirore janë zakonisht fjali të pavarura të mëvetësishme ose fjali kryesore të një periudhe me nënrenditje. Por mund të jenë edhe fjali të një periudhe me bashkërenditje a me bashkim jolidhëzor, rrallë edhe fjali të varura; mund të dalin edhe si fjali të ndërmjetme: - Ju këndoftë zemra, o bijtë e m i! - uroi xha Miti që nga fundi i zemrës. - Të rrojë Shqipëria sa m alet që na kujton! - D he ti, o bir, qofsh i gëzuar e të rrofshin djemtë! - Trim m ’u bëfsh, dyfekun e babait mos e harrofsh! - uroi e ëma. - E mor Musa Berisha, që të kam edhe kryetar, e për këtë m ë rrofsh, besa nukfole drejt. 6.2. Fjaiitë nxitëse. Janë nxitëse fjalitë që shprehin kërkesën e qartë të folësit për realizimin e mosrealizimin e diçkaje dhe orvatjen e tij për përmbushjen e kësaj kërkese, fjalitë që japin shfaqje të ndryshme të vullnetit të tij, që prej urdhërit të prerë gjer te propozimi, porosia, këshilla, lutja, pranimi etj: - M erm ni armët atyre të dyve! - urdhëroi Hamiti ngajashtë. Fillojmë atëhere shokë! - propozoi Arta. - Vëri gishtin kokës dhe mos u bëj urë, se ashtu të shkojnë mbi shpinë. - M os bëni zhurmë, -iporositi Skënderi. - Uiuni,

T IP A T E FJA LIVE

132

133

KR EU IV

zonjushe, - iu lut ai dhe i tregoi njërin nga kolltukët. - Shkojmë e marrim? Shkojmë! - ia pati Manmhaqja. Zakonisht fjalitë nxitëse shprehin një kërkesë që, më të shumtën, i drejtohet bashkëbiseduesit ose bashkëbiseduesve, që duhet të realizohet prej tyre, por herë - herë edhe diçka që duhet të realizohet prej një tjetri a të tjerësh, ndonjëherë prej disa vetësh, ndër të cilët mund të bëjë pjesë edhe folësi. Kështu, kallëzuesi, këpuja a folja në funksionin e gjymtyrës kryesore mund të jetë, përveç vetës së dytë njëjës a shumës, herë - herë edhe në vetën e tretë, njëjës, shumës, ose edhe në vetën e parë shumës: - 77, baba, m os u mërzit. Lerma m ua këtë punë. - M ë tregoni, ju lutem, shtëpinë, - tha Thanasi. - Ja, le ta ketë kujdes Bajamja - iu kthye Bajames, gruas. - Të mblidhen të gjithë, - e urdhëroi përgjegjësi. - Le të dëgjojmë tani, le t ’i diskutojm ë edh e problemet tona. 6.2.1. Tipare karakterizuese të fjalive nxitëse janë mënyra e foljes kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore - dhe sidomos intonacioni i veçantë me të cilin shqiptohen ato. 1. Intonacioni merr ngjyrime meiodike të ndryshme. sipas karakterit të kërkesës, që synohet të shprehet. Me anë të tyre daliohen përgjithësisht format kryesore të shfaqjes së vullnetit, p.sh. urdhëri, sidomos urdhëri i prerë, nga porosia e këshilla, nxitja nga propozimi e lutja, grishja nga pëlqimi e pranimi etj.: - N isem ipra! - urdhëroi Isufi. - Ti do të vish me ne, tha Mustafai me vendosmëri. - Ta ngrejm ë zërinl M inat botës së vjetër! - E d e ,fo l një fjalë, tha ajo me tonin e parë tërë llastim. - Mirë, shkojmë, - tha Maxhuni. - Fëmijët e vegjël le të sh kojn ë m e nënën. - Barrikadë, tërhiquni! - ulëriti Dino Sinojmeri. - Pa na i shpjego. - Shët! - shushuriti gruaja. e trembur. A ty iu drejtua fatorinoja e tha: “B iletat!”. 6.2.1.2. Në fjalitë nxitëse përdoret zakonisht mënyra urdhërore, por edhe lidhorja e tashme, sidomos kur është fjala për një veprim a gjendje të vetës së tretë njëjës a shumës ose të vetës së parë shumës. Trajta e urdhërores mund të shoqërohet ndonjëherë me pjesëza ose edhe me pasthirrma: - Ndal! - thirri roja. - Përgjigjuni de! - Pa shih se kush po vjen. -

Hej, more de, thuaje të shkretën, një fjalë. 6.2.1.3. Lidhorja del sidomos në ijali që shprehin porosi, këshiilë, propozim, lutje, pranim, urdhër të zbutur, por ndonjëherë edhe në fjali që shprehin urdhër kategorik: Regjim enti të përparojë drejt brezit përpara të cilit shtrihen fu sh a t dhe arat buzë lumit. - Le ië vëmë të gjitha forcat, le të ngremë n ë këm bë

popullin tonë në luftën e madhe për zhvillim. - Të kthehemi tani në lemë, vazhdoi pas një heshtjeje të shkurtër Zeft. 6.2.1.4. Fjalitë nxitëse mund të kenë foljen - kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore, - edhe në të ardhmen e mënyrës dëftore, në vetën e dytë, njëjës e shumës, po ashtu ( e kjo kryesisht në ijali që shprehin propozim , pranim ) edhe në të tashmen e kësaj mënyre , në vetën e parë shumës : - D okum entet do 17 kërkoni dlte do t ’i gjeni vetë. - Do të bëslt ashtu si urdhëroj unë. - Ti, Riza, do tështieslt disa herë dhe do të ntarrësh luginën. - Fillojm ë atëhere, shokë! - propozoi Arta. - Zbresint, urdhëroi komandanti. - Çohemi, - tha Rauft i mërzitur. 6.2.2. Edhe fjalitë nxitëse kanë shpesh karakter të dukshëm afektiv. Bashkë me urdhërin, nxitjen, lutjen etj„ del në pah edhe gjendja ndiesore e folësit. Të tilla fjaii shqiptohen me një intonacion të dukshëm thirrmor dhe janë fjali nxitëse - thirrmore. Në fund të tyre vihet pikëçuditja. Por janë të shumta edhe rastet pa ngjyrim afektiv të ndjeshëm dhe fjalitë janë vetëm fjali nxitëse. Në fund të tyre vihet pikë. Karakteri thirrmor ose jothirrmor i fjalisë mund të varet nga natyra e nxitjes. (Janë p.sh. fjali nxitëse - thirrmore ato që shprehin urdhër kategorik, thirrje të fuqishme për veprim), po ashtu nga situata në të cilën flet foiësi, nga qëndrimi i tij afektiv ndaj asaj që thotë. Po s’ka gjithnjë një kufi të'qartë midis ijalive nxitëse e nxitëse - thirrmore: këtej vijnë edhe luhatjet që vihen re herë - herë në pikësimin e përdorur, në një sërë rastesh, në fund të ijalive nxitëse të mëvetësishme e sidomos të periudhave me fjali kryesore të tilla: - N isem i tani! - Shëët! - i çuçuriti ajo te veshi. - Mos bëj zhurmë, se fle nëna. - Çeta pas nteje! - thirri Coli. N jë k a fe tëm esm e, usta! - bërtiti Dini. M bylleni atë dritare, - tha Kopi dhe qëndroi në tryezë. Le ië ketë dlte sh o kë që u bien vegktve muzikore, se s 'ka gjë të keqe, - tha Neziri. - Daletti, qëndroni, m os! - nisi të bërtiste Dinoja. Si u pa edhe më sipër, me fjalitë nxitëse shprehet një gamë e gjerë, me lloje të ndryshme kërkesash për realizimin e mosrealizimin e një fakti, forma të ndryshme të ndikimit që kërkon të ushtrojë folësi ndër të tjerët për të arritur qëllimin e mësipërm. Ngjyrimet kuptimore janë të shumta, ato dalin nga përmbajtja e fjalisë, nga situata e nga konteksti, ndonjëherë nga fjalët e autorit, që mund të shoqërojnë fjalët e personazheve. Disa prej këtyre fjalive mund të zënë një vend periferik në fjaiitë nxitëse e të kenë takime me fjalitë dëftore, ndonjëherë më fjalitë dëshirore. Mund të dallojmë nga ana semantike disa grupe themelore të fjalive nxitëse:

K R E U IV

134

a) fjalitë nxitëse që shprehin urdhër, domosdonë e kryerjes ose të moskryerjes së një veprimi a të reaiizimit të ndonjë gjendjeje: - Ndal! - i thirri Agimi ushtarakisht. - Prapa kthehu! Zbrit. Taiti shpejt e në kryesi! - Shpejt, shpejt! - urdhëroi Coli. - Me të dalëjashtë, secili

të ndahet veç me togën e tij. - Çështja të zgjidhet medoemos! - Gjithmonë përpara në sulm! - Do të më çosh nesër patjetër në atë ishull, - i tha Skënderi Lonit, b) f ja iitë n x itë se me të c ila t sh ty h e n b a sh k ë b ise d u e si a bashkëbiseduesit për të bërë a për të mos bërë një veprim, me anë të cilave u drejtohet atyre një thirrje a grishje për një punë të përbashkët, një ftesë, një propozim për diçka: - O burra, t ’u ndihmojmë! - Atëherë nisemi, kasollen s ’e kemi larg.

- Haj t ’ia themi këngës njëherë, pa të bëhet si të bëhet. - Hajde, pra, hyni! i kishftuar shokët Dini; c) fjalitë nxitëse që shprehin porosi, këshillë:

Puno që të mos mërdhish! - e këshilloi Perlati. - Ja! Thyejeni misrin kështu dfie mos e hidhni në ujë, se kalbet shpejt. Mos bëni zhurmë - iporositi Skënderi. Le të dëgjojnë me kujdesin më të madh propozimet e vlefshme të punëtorëve në këtë çështje; ç) Qalitë nxitëse që shprehin lutje, kërkesë:

Nëna i tha: As m ’i nxirr, o Zere, një glyrë këtij djali. - Babanë, aman, shpëtoni babanë! - klithnin Rina me Viton. - Fli sonte te ne, - iu lut ajo. - Ujë!... Ujë!... - thirri përsëri; d) fjalitë nxitëse që shprehin pëlqim, pranim a mospranim, lejim a ndonjë kuptim tjetër analog: Venii nesër, Loni? - Vemi. Ta thërres edhe Etlevën? - tha ai. - Jo!

Le të vallëzojë ajo. - S ’ka gjë: le të thonë. - Mirë, provojeni, - vendosi Dini; dh) ijalitë nxitëse që shprehin qortim, paralajmërim, kërcënim e ngjyrime kuptimore analoge: - Turp të kesh! Punon shumë keq! Po bëre edhe një herë, po i fole

edhe një herë Verës, le ta dish. - Dil, o i zoti i shtëpisë, nëje burrë\ Përveç këtyre grupeve e kuptimeve, ka edhe përdorime e kuptime të tjera më dytësore e më të imta. y. Fjalia nxitëse mund të shërbejë ndonjëherë për të tërhequr vëmendjen mbi atë që thuhet më pas: ndër të tjera përdoret në apostrofimet, si një mjet letrar shprehës, ose në thëniet ironike: - Dëgjoni! A nuk bëjmë ne të shtatë një kooperativë më vete? - qeshi

Etleva. - Po shikoni ç 'më dhanë.

T IP A T E FJALIVE

135

Me fjalitë nxitëse folësi mund të kërkojë edhe që të mos realizohet diçka, të ndalojë a të parandalojë një veprim. Një fjali e tillë ka zakonisht formën mohore, dhe quhet fjali nxitëse ndaluese. Ajo, mund të shprehë urdhër, këshillë, propozim, lutje etj.: . - M os ma vini re, kështu e kemi ne pleqtë! Me veten e tiflë të tallet, por Naimin të m os e prekë. - E di çfarë shkruhet në këtë letër? Gropzanjakët të mos preken e të mos u m erret asnjë qime. - M os bre burrë, mos, o shoku komandant, mos kështu, se s ’ban. - M osni, bre burra, mos e hapni derën. - Ti nuk do të ikësh,

pa ardhur unë. Shënim el. Me përsëritjen e foljes, e shoqëruar ndonjëherë edhe me përsëritjen e ndonjë gjymtyre tjetër, jepet herë - herë një urdhër, nxitje,këshillë, grishje kombëngulëse: - Pa dëgjo, dëgjo ti, meqë thua se nuk e di. Na dilni, na dilni, se po bëhemi si të huaj. Sltko, Alma, shko, - tha ai i menduar. A im ’u qep e s ’më ndahej: Shko q ësh ko n ë spital. 2. Fjalitë nxitëse marrin ngjyrime paralajmërimi e ndalimi më kategorik me pjesëzën se mos të paravendosur: - Se mos i thuash njeriu që hipëm në traktor, hë, të keqen motral (krhs. me: Mos i thuaj njeriu...). 6.2.3. Fjalitë nxitëse mund të dalin edhe si fjali nxitëse të zhdrejta, në formë fjalish kryefjalore, kundrinore, ndonjëherë edhe përcaktore, të varura prej foljesh që shprehin të thënë, e, sidomos me folje që shprehin urdhër, kërkesë, propozim, lutje etj.: U porosit të kthehet shpëjt. Thuaji Skënderit të mos vonohet. Fjalia nxitëse mund të dalë edhe si fjali e ndërmjetme a e ndërkallur: - E admirimi që kam, të m ë besoni, rritet edhe më shumë, kur sheh në

ç ’rrethana të vështira ka vepruar. Nxitja mund të shprehet edhe në formën e një fjalie pyetëse, kur është fjala për të formuluar një propozim, një kërkesë, në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, për ndonjë arsye; fjala e fundit përtë vendosur i lihet, të paktën për formë, bashkëbiseduesit; folja vihet në vetën e parë shumës të së tashmes a të së ardhmes së dëftores ose të lidhores së tashme me sikur: - Vemi? - pyetiXhemali. Vemi, - tha HajdarL—Do të nisem i tani? Po. - Po sikur ta ndezim njëherë o shoku Xhemal?

136

K R h t ' IV

Shënim . Fjalitë pyetëse për nga forma mund të kenë vlerën e një fjalie nxitëse edhe në raste të tjera si në qortime, në kërcënime, në urdhëra. Kjo formë mund të përdoret në vend të një fjalie nxitëse që tërheq vëmendjen mbi ç’vjen pas. Në të tilla raste përdoret më shumë veta e dytë, ndonjëherë edhe.e treta: Ç ’m ë rri as/itu siguak'.1 (= Mos më rri ashtu si guak). - Do të na lësh të m irrem i vesh apo si e ke hallin? - Pse, hre, m ë p rish n i gjum in? - E s h e h ? Nuk të duan.

F JA L IT Ë PY ETËSE 7. Janë pyetëse fjalitë me anë të cilave foiësi kërkon të mësojë, zakonisht prej bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve, diçka që nuk e di a që s'e di në mënyrë të plotë, ose do që të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që njeh: - II nisën forcat? - pyeti ai dake fërkuar ditart. - E kujt është kjo shtëpi? - Po O rokun k u e keni ’ - pyeti Hamdiit. - Paske tm lh u r i pari sot, ë? - M os j e ti që m ë ke suvatuar shtëpinë? - Po atje çfarë binfe? S h i apo borë? Fjalitë pvetëse përgjithësisht paraljamërojnë një përgjigje dhe ndiqen në dialog prej kësaj. Po një pyetje mund të ndiqet edhe prej një pyetjeje tjetër të bërë prej bashkëbiseduesit, kur ky s'e ka të qartë pyetjen që i është drejtuar ose reagon ndaj saj: A n u k bën të të çojm ë tjetër njeri'? - merr më në fa n d jja lën ai me dm ajtje. - Pitnë që s ’bëhet, - ia preit shkurt korrieri. - Edhe s ’të porositi fa re për m ua ai'? - Jo! - Ti e ke njohur? - Unë? A e kam njohur? Përveç pyetjeve që folësi u drejton të tjerëve për të mësuar prej tyre diçka që e intereson, pyetje të quajtuara "dialogjike”, ka edhe pyetje që ai mund t’ia bëjë vetes, mund t’i formulojë në mendjen e tij. Këto quhen pvetje "monologjike” : - Po si të fu te m u n ë n ë lëkurën e tyre, se° - pyeti veten Kujtimi. Çdo ky? M os e ka n u h a iu r topin? M os e ka p ikasur i dërguari Xhabiri1 dyshoi Mato Gruda. Pyetjet mund të bëhen dy mënyrash: a) drejtpërsëdrejti. me anë fjalish të pavarura të mëvetësishme, fjalish asindetike a të bashkërenditura, ose fjalish kryesore. e atëhere kemi pyetjen e drejtë: b) në mënyrë të zhdrejtë, me anë tjalish kryefjalore, kundrinore a përcaktore të varura prej një fjale që shpreh kërkesë. informatë, e atëhere kemi pyetjen e zhdrejtë. Fjalia me pyetje të

T IP A T I- I-.IAI.IVt

13 7

drejtë ndiqet nga pikëpyetja; periudha me pyetje të zhdrejtë përgjithësisht nga pika: a) - Ç farë m akine ka marrë'? - pyeti Dini. Kuslt është ai budalla që të mos e dojë trëndafilin? b) Nuk u kuptua tiëse kjo përgjigje qe ndonjë lojëfja lësh apo tliçka tjetër. Po cila ishte dhe si ishte, askush nga ne nuk e tha. Mund të kemi edhe një pvetje të drejtë të ndjekur nga një pyetje e zhdrejtë: A e d'më ata me se merret Murtini'? - E tli si është puna, shoqja agronome? Një periudhë është tërësisht pyetësore. kur përbëhet prej ijalish asindetike ose të bashkërenditura pyetëse: në fund të saj vihet pikëpyetje: - E ku jt është kjo bisedë, m e cilht bisedonte atëhere ajo vajzë? Pse s f’ let, o derëzi, apo të ka ngrëitë derri hrumin? - iu qep Platoni. Periudha është pyetëse. edhe ktir është e përbërë prej një fjalie kryesore pvetëse e një fjalie të varur. kur lidhen dy fjali kryesore pyetëse. ose kur lidhet me bashkërenditje a asindetikisht një tjali e pavarur me një fjali kryesore pyetëse, duke u vënë në fund pikëpyetje: - Folë. mor agronom. Do ta tnbarosh fjalëtt ttpo të presim sa të mharqjë këndesil Kur vijnë njëra pas tjetrës dy a më shumë pyetje, ato mund të dalin të shkëputura, si fjali të pavarura, të mëvetësishme a si tjali kryesore. e kjo ndodh kur kërkohet të theksohet më shumë secila prej tyre. duke u vënë pas saj pikëpyetja: M os vallë n u k e meritoj? Apo s ja m hesttike? Ç ’ka ngjarë?Pse po m ësjell vërtlallë? - E kusli i kish thënë utij të vinte në postë'? E kttsh e detyroi t ita linte shtëpinë djemve të panjohurl Në një periudhë asindetike a me bashkërenditje mund të mos jenë pyetëse të gjitha fjalitë, po vetëm njëra. në ndonjë rast dy prej tyre. Atëhere në fund të tyre vihet pikë. Vihet pikëpyetje, nëse periudha mbyllet me një fjali të pavarur pyetëse. Po ashtu pikëpyetje vihet në fund të një periudhe me nënrenditje. të përbërë prej një fjalie kryesore pyetëse e një a dy fjalish të varura: Gjithë malësorët ja n ë me pushkë, n u k e shikon? U takuam në udhë e po zbritnim hashkë, ç ’të keqe ka këtu'? - Kam një hail të madh, do të m ë ndihmosh 9 - Po ti ç i t the, kur dëgjove të flasin kështiU Ju, m or tttale, qysh duroni, me dëborë kur ngarkoheni.9

138

K R EU IV

Në fund të një periudhe me nënrenditje të përbërë prej një fjalie kryesore pyetëse e disa fjalish të varura dëftore, vihet pikë: - Po ç ’është ajo forcë, që e mbante plakun të mos përmbysej mbi

zjarr, po të qëndronte ashtu, as shtrirë, as në këmbë, gatipër t ’u zgjuar, me të ndjerë mungesën e afshit të flokëve. Fjali pyetëse mund tëjetë edhe një ijali e ndërmjetme ose e ndërkallur: - Dhe, p se ta fsh eh ? .. atë darkë u kënaqa. Duhej të ishte e vërtetë thënia që atje dikur (po sa vjete m ëp a rë vallë?) kishte pasur vreshta. Të dendura jan ë në dialog fjalitë p y etëse të paplota e të pagjymtyrëzueshme; - Për n ëm bledh je kështu? - epyeti. S ’ta kam ndier zërin. -E k u ? Se mosjemi afër. - Eja, se ta tregojmë rrugës: - Pse rrugës? - nguli këmbë ai. Veç ankohet gjithnjë. - N ga se? - pyeti Flutura. - E? - pyeti ai përsëri. 7.1. Fjalia pyetëse rregullisht karakterizohet nga tipare dalluese të qarta, të natyrave të ndryshme (fonetike, leksikomorfologjike, sintaksore), siç janë: intonacioni, fjalët pyetëse (përemra, ndajfolje, pjesëza), herë - herë edhe rendi i fjalëve. 7.1.1. Intonacioni i veçantë pyetës është elementi kryesor i një fjalie pyetëse. Ai nuk zbret në fund të fjalisë si në fjalitë dëftore. Në çdo rast mbaron me një notë më të lartë. Roli i tij del veçanërisht i qartë atëhere kur s’ka fjalë pyetëse, kur fjalia ka të njëjtën përbërje, ndonjëherë edhe të njëjtin rend fjalësh si fjalia dëfitore, nxitëse, dëshirore, dhe dallohet vetëm nga vija melodike: Keni ardhur të gjithë?(Krhs: Keni ardhur të gjithë) - Të shkojm ë n e l (Krhs.: Të shkojmë ne). - Gjer këtu paska arritur puna? Vija melodike e intonacionit mund të jetë e ndryshme, e lidhur me karakterin e përgjithshëm a të pjesshëm të pyetjes, dhe me vendin që zë në fjali gjymtyra mbi të cilën bie theksi logjik a fjala për të cilën bëhet pyetja. Kjo e fundit mund të jetë në krye, në mes a në fund. Ajo shqiptohet me një notë më të lartë, me një ton më të tendosur. Kur s ’ka fjalë pyetëse, gjymtyra logjikisht e spikatur mund të kuptohet në ligjërimin e shkruar nga situata e konteksti (nga përgjigjet e dhëna etj.), nga vendi i saj më i zakonshëm në krye të fjalisë etj. Kur ka fjalë pyetëse, karakteri pyetës shprehet si me këto fjalë, ashtu edhe me vijën melodike të pyetjes. Në fjalinë me fjalë pyetëse, intonacioni është ose zbritës ose ngjitës - zbritës, po pa arritur në notën e ulët të mbarimit të fjalive dëftore; ai mund të jetë edhe ngjitës. Në fjalinë pa fjalë pyetëse, pyetja ngërthen më shpesh gjithë fjalinë, po mund të bjerë mbi një gjymtyrë të saj: A s ti nuk e kupton rëndësinë e ditës së sotme? - Për Skënderin erdhe?

T IP A T E FJA LIV E

139

Aty është Petriti? Agim i është ai? Ky të jetë i zoti i shtëpisë? Të gjithë m irë

ishin? - pyeti Jorgji. - Mirë ishin tëgjithë? - Ç ’të ka thënë? Kush të mësoi? Sa herë ke ardhur? - Po Isufip se të ketë ardhur? - pyeti vehten, i çuditur. - Po unë cilin të marr? - Po shokët ku janël 7.1.2. Përemrat e ndajfoljet pyetëse vihen zakonisht në krye të fjalisë, po jo gjithmonë, kurse pjesëzat mund të vihen në krye, në mes a në fund. Në një fjali mund të ketë një përemër a ndajfolje pyetëse e njëkohësisht edhe një pjesëz; mund të dalin edhe dy pjesëza: - Ç ’të ketë ndodhur? - pyeti Nebiu vehten. - Kush jeni ju dhe përse keni ardhur kaq herët? Siju quajnë? - Po opingat ku i hodhe? N ë cilin repart

bën pjesë? - A më kërkoi njeri? - Mendje keni ardhur të më jepni a? E, pse s ’flisni? Kur vallë e kishte humbur toruan kaq shumë? Mos vallë hapja e kanalit të parë të fabrikës është më pak interesante se hapja e themelit të një kalaje? - Hë, a ka më? - Mos është kjo dobësi vallë? 7.1.3. Edhe topika në rrethana të caktuara ka rolin e saj. Zakonisht, po jo gjithmonë, vihen në krye të fjalisë pyetëse gjymtyrët për të cilat pyetet, qofshin të shprehura me fjalë pyetëse ose me fjalë të tjera, cilido tëjetë funksioni që përmbushin. 7.2. Edhe fjalitë pyetëse mund të jenë vetëm pyetëse ose pyetëse thirrmore. Në rastin e parë vetëm pyetet për diçka ose shprehet diçka në formë pyetjeje; në rastin e dytë fjalia ka ngjyrim afektiv, njëkohësisht me pyetjen shfaqen edhe ndjenjat e folësit në çastin e ligjërimit (habia, kënaqësia, pikëllimi e të tjera qëndrime ngashërimore të tij ndaj asaj që thotë ai vetë) ose reaksione ndaj asaj që thotë bashkëbiseduesi. Këto dy lloje të fjalive pyetëse dallohen në të folur përgjithësisht mirë nga intonacioni dhe në të shkruar deri diku nga pikësimi. Fjalitë pyetëse - thirrmore shqiptohen me intonacion pyetës e thirrmor; në fund të tyre vihet përgjithësisht pikëpyetja e ndjekur nga pikëçuditja: - Ç ’kem i ndonjë të re? - pyeti Skënderi. - Demkë, e shelt këtë Aranitin? A nuk të kujton bretkocën e fryrë? - S ’jeekën aqu r?! P aktëduken ty?! - Tikëtu?! - tha duke e vështruar me dyshim e dinakëri. - Si?! - thirri ajo, duke ngritur përsëri fshesën. - Edhe ti j e e zem ëruar m e nm a?! - e pyeti si me çudi, duke vënë buzën në gaz. Ndërmjet fjalive pyetëse e fjalive pyetëse - thirrmore ka edhe raste të ndërmjetme. 7.2.1. Fjalitë pyetëse të mirëfillta. Pyetjet e drejtpërdrejta marrin

140

k r i -:u

IV

forma të ndryshme. dalin me përmbajtje e përdorime të ndryshme. Në radhë të parë përdoren për të pyetur bashkëbiseduesin e bashkëbiseduesit për diçka të panjohur a të njohur në një mënyrë jo të plotë a jo të sigurtë. Këto janë fjali pyetëse të mirëfillta. 7.2.1.1. Po, si e pamë. ka edhe fjali pyetëse vetëm për nga forma. që nga përmbajtjajanë nxitëse. fjalitë nxitëse- pyetëse. a fjali pyetëse që përdoren për të shprehur një pohim a mohim në mënyrë veçanërisht të gjallë, fjalitë e pyetjes retorike. që nga brendia janë zakonisht fjali dëftore - thirrmore. Ka edhe fjali të tjera pyetëse. Kështu, folësi mund të bëjë një pyetje dhe t'i përgjigjet po vetë. Ndonjëherë fjalia pyetëse shërben për të tërhequr vëmendjen te përmbajtja e fjalisë së mëpasme. ndonjëherë të mëparshme, duke marrë një rol paraqitës a theksues: A duhet t ’i kushtojm ëne vëmendje të v e ça n të kë tijproblem ipër të gjetur arsyet e vërteta, c/ë pengujnë Patjetër! Medoemos! Përse nuk ndodhin këto edhe tek ne? Për arsyet që thashë më lart. - A e di ti c/ë s 'ka bërë m irë? - Të shkosh posi! Nuk siteh që it plevitose? - Mua më chihet artileria, dëgjon? - E shikon atë kodrën atje? Atje është shtëpiu ime. - 1 shikon këta ? U hë kohë që s 'kanë zënë punë me dorë, 7.2.1.2. Fjalitë pyetëse tërësore dhe të pjesshme. Fjalitë pyetëse të mirëfillta. si e pamë, mund të jenë dialogjike, por edhe monologjike: në këtë rast të fundit ato japin herë - herë përjetimet, dyshimet, luhatjet e personave. Mund të shprehin diçka reale a diçka të mundshme, ose mëdyshje, pasiguri. Dalin me fjalë pyetëse ose pa ijalë pyetëse. Folja, kallëzuesi a këpuja ose gjymtyra kryesore e fjalisë mund të jetë në mënyrë të ndryshme: në dëftore a në lidhore. por edhe në habitore e kushtore: - Po ti, Kujtim, ku do të vesh? Më vinte keqpër të, p o ç ’tëbëja? Cila qenka kjo? Kush do ta varroste Uraninë, po të mos shkonte ai..P. Dallohen pyetjet tërësore e pyetjet e pjesshme. 7.2.1.3. Keini pyetje tërësore kur folësi kërkon të mësojë një fakt që nuk di. të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që e di, po s’është plotësisht i sigurtë, ose të përforcojë. me pohimin e bashkëbiseduesit. një mendim të vetin. Për nga objektivi i synuar. kemi kështu disa nënlloje të tyre. Edhe nga kjo pikëpamje fjalitë pyetëse janë të larmishme. Dalin pa fjalë pyetëse, por edhe me pjesëza pyetëse a pyetëse - nxitëse. Pyetja atëhere ngërthen gjithë përmbajtjen e fjalisë ose pjesën kryesore të saj. i referohet kallëzuesit bashkë me një pjesë të fjalisë. Përgjigjja jepet ose me fjalët - fjali po ose jo a me një fjalë tjetër pohuese a mohuese të njëvlershme me to. me rimarrje të fjalisë

T IP A T 1-1 FJALiVi!

141

pyetëse. në formë të një fjalie dëftore pohuese a mohuese ose me rimarrje të fjalisë plotësisht a pjesërisht, - kjo mënvrë e fundit për ta bërë më të qartë ose për ta forcuar pak a shumë përgjigjen: - Mos je n i edhe ju nga krahinat tona '? - Jo, - tha ai, - Kv është proverh? - Po. - Nuk do të kthehet xha Rexhepi? - Jo, ttuk do tëkthehet. - Egjetët? - pyeti prapë Hundëthika. - E gjetëm, e gjetëm. - Ka egërsira? - Ka. - Kjo paska qenë lumturia jote? - Po, kjo ka qenë. Me fjalitë pyetëse tërësore mund të përdoren edhe pjesëza pyetëse, si: a, vctllë, mos (a), thua, dhe bashkime të tyre: mos vallë(edhe: mos... vallë). vallë a, a...vallë, a mos, (a) thua (se). Këto dalin zakonisht në krye të fjalisë, herë - herë pas fjalës së parë a fjalëve të para, në raste të rralla në fund: - A e dU Po ky a do të shpëtojë? - Kështu ja n ë lë rinjtë, a? - M os e ka ndaluar tëflasë! Vërtet a? Drita, vailë e dinte këtë gjë? (Edhe Himë Katurrja pveste veten:) Thua të mos ketë dalë Filja? - M os vallë s 'është e vërtetë c/ë i ka hërë vetë këmbët? - Po sikur të hedh edhe itnë lutjen? Vallë a ma mhajnë? - A m os e kish marrë malli për tingëllimin e zileve e për regëtimin e harinjve? - M os është kjo dobësi vallë? Po a e dinte vallë ajo, ashtu siç e dinte ai? Shënim. Pjesëza a është e përgjithshme, ka vetëm kuptim pyetës dhe është shumë e përdorur: A keni ngrënë darkë? A je i zoti ta zgjidhësh këtë problem 9 - A shkojmë? Vallë sjell zakonisht një ngjyrim dyshimi, pasigurie, për faktin e dhënë në formë pohuese, për të cilin bëhet pyetja; mund të vendoset në krye, në mes a në fund të fjalisë: Ashtu të jetë ajo puna e grave, vallë? Do të më vijë vallë Irma? Në pjesëzën mos dhe lokucionin (a) thua (se) pyetet për një fakt të gjasshëm. Folësi, sadoqë ka dyshim, është i prirur të besojë vërtetësinë e asaj për të cilën pyet; përgjigjja mund të jetë pohuese ose mohuese: - M os të zgjova? - tha Alma me frikë. - M os ja n ë ushtarë - pyeti Skënderi. - Jo. - M os e ka fa jin ai? - Thua të jetë ajo? - pyeti Turhani. - A Ihua shkoi kot gjithçka? Të kthehet te burimi. thua? Ngjyrime dyshimi kanë edhe pjesëzat lokucione a të bashkëlidhura mos vallë. mos... vallë, vallë... mos, vallë a dhe a... vallë: Vallë k\> m os është vetëm një rast? M os vallë mendonin se ishin të

142

T IP A T E FJA LIV E

K R E U IV

verbër? Në këto situata a sigurojmë dot vallë rendimente të larta në të gjitha bimët që planiftkojmë? N ë fjalitë p yetëse tërësore mund të përdoren edhe pjesëza pasthirrmore me vlerë pyetëse - nxitëse, si: e, ë, a e ndonjë tjetër si këto; ato dalin zakonisht në fixnd të fjalisë pyetëseatë periudhës pyetëse. Folësi formulon një pohim d mohim dhe nxit bashkëbiseduesin të shprehet për të. Fjalia a periudha gjer te pjesëza shqiptohet pak a shumë me intonacionin dëftor dhe merr karakter pye|ës në fund: - Ngjarje e papëlqyer Demkë, ë? - tha shoku Zylo. - E njohke, ë? Paske gjetur trung pishe, a? - tha pas pak. Bato Tahiraj pyeti: - Ju keiti ndërm end të digjni depot, ëë? Hë, ç ’thua? Shënim. Pyetja tërësore mund të shprehet ndonjëherë vetëm me një pjesëz pyetëse a nxitëse - pyetëse pasthirrmore, kur kërkohet një sqarim, si vijim i ijalëve të bashkëbiseduesit: - E? - pyetipërsëriaim epadu rim . - E? T ë d h a n ë g jë? -A ? - ia bëri përnjëherë, se iu duk se ajo diçka pëshpëriti. 7.2.1.4. Pyetjet janë të pjesshme, kur folësi kërkon të mësojë, prej bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve, një element të thënies që nuk edi a nuk e di në mënyrë të sigurt, - autorin ose objektin e një veprimi, tiparin e një sendi a karakterizimin e këtij tipari, rrethanat e një veprimi. Kur folësi nuk e njeh fare sendin, tiparin a rrethanën, e panjohura jepet në fjali m e një përemër a ndajfolje pyetëse (kush, cili, çfarë, sa, isati, me se, ku, nga, kur, si, qysh, përse, pse, etj.), ose me një tog me fjalë të tillë (për ç ’shkak etj.). Në fjali kjo fjalë a ky tog mund të ketë funksione të ndryshme: - Kush e kërkon? - Cilin shok kërkon të takosh? Cila qenka kjo? (Kështu thotëajo). - Cila? (-Trëndelinp.) - Ciia Trëndelinë? - Ç ’duhettë bëjmë atëhere? - Sa jen i? - P rej nga je ? - Po ti, Kujtim ku do të shkosh? - Po edhe deri atje s i do të vemi? (- tha Maksi). - Çfarë njeriu është ai? - ISiga se je ngjirur atëhere? - I s a t i j e ti? Kur fjaiia pyetëse fillon me një ndajfolje pyetëse në funksion rrethanori, vjen më parë kallëzuesi, pastaj kryefjala; për spikatje a arsye tjetër stilistike, mund të vijë në krye të fjalisë edhe kryefjala e kundrina: - Si venëpunët? (Krh: Punët si venë?). Pse s ’erdhi Teuta? Nga ishte ai? Po ti, përse s ’vjen, ore Gjergji? - Po sy të p se nuk i ngre? Pyetjeve të pjesshme u jepet përgjigje ose me një fjalë ose me një fjali të varur, që i përgjigjet pyetjes së bërë, ose, më rrallë, me përsëritjen e

143

fjalisë pyetëse, po me zëvendësim të fjalës pyetëse me gjymtyrën ose fjalinë e varur që i përgjigjet asaj: ~ Po ky kujt ifle t? Lacit. - Cilit Lac? - Përçorit. Ç ’pate M artin? pyeti Hamdiu. - Asgjë. N ë ç ’pjesë të botës ndodhet Shqipëria ? - N ë Ballkan. - Mirë është, mirë, veç ankohet gjithnjë. - N ga se? - Nga sëmundjet. - Kur qenka m arrë ky vendim? - pyeti Nebiu. - Sa ikët ju . Pse ta lë? - pyeti Petriti. - Sepse nuk e bën dot, - i tha i sigurt Gaqoja. - Ç ’thotë? - Thotë se e kanë marrë të tjerët. S i ndiheni sot? - Mirë

(ndihem). Fjalitë pyetëse të pjesshme, kur pyetja bëhet me fjalë pyetëse, nisin zakonisht me këtë, por mund të nisin edhe me ndonjë fjalë tjetër, me të cilën shprehetgjymtyra që kërkohet të spikatet. Këto fjali, me rendin përgjithësisht të lirë të fjalëve në gjuhën shqipe, mund të dalin me skema strukturore ndër më të ndryshmet, për të dhënë ngjyrimet kuptimore e stilistike të dëshiruara: S i ndodhi kjo? Përse s ’m ë the që n ë mëngjes? Ç f’ a j të ka delja? Cili j e ti, more, që tta bëre këtë hata? Poxha M ersiniku është? Po k ëtësh oqen ga e kam? P osh tëpin ëm e cilin ta lë? - Po ti ç ’kërkon këtu? Po ju cila jen i? - Ti ku je ? Me fjalitë pyetëse, si e pamë, të shumtën e herës pyetet për diçka që nuk di folësi, atëherëjanë fjali pyetëse informuese, po pyetet herë-herë edhe për diçka që ai e di në mënyrë të pasigurt ose për një fakt qenien a mosqenien e të cilit kërkon ta vërtetojë edhe me pohimin a mohimin e bashkëbiseduesit; e atëherë fjalitë pyetëse quhen pyetëse vërtetuese: - Të paska zënë vapa që n ë mëngjes? - e pyeti Murati. - E shikon n ë ç ’gjendje të vështirë e vë vehten njeriu, kur u beson gënjeshtrave? Folësi mund të pyesë bashkëbiseduesin e bashkëbiseduesit edhe për vërtetësinë ajo të një elementi të thënies, - objekt,tipar, bartës tipari, rrethanë, - që ai s’e di në mënyrë të sigurt a për të cilin kërkon të ketë edhe pohimin a mohimin e të tjerëve: - A s n ë rrugën Bardhyl s 'të zuri syri ndonjë të njohur? - pyeti Zefi. Jo, as n ë rrugën BardhyL / -Nga Vlora vjen? - pyeti buzagaz vajza. - Nga VloraJ - Të këshillit je n i? / - Ti e le portën hapur? - Unë, dajë. /- D ritë të quajnë ty?/Me këto u marrke, o Ndue Gjin Prela?/ - Letrën ti do ta shkruash? - Letrën do ta shkruash ti? Shënim. Një pyetje e pjesshme e shprehur me fjalë pyetëse mund të pasohet nga një pyetje me fjalë jopyetëse. Me këtë të fundit jepen elementet e thënies për të cilët folësi i drejtohet bashkëbiseduesit

144

KR1;U IV

që të sigurohet për vërtetësinë a jo të supozimit të tij. Në këto raste një pyetje informuese ndiqet nga një pyetje vërtetuese. Pyetjet atëherë mund të dalin të ndara ine pauzë të gjatë në dy njësi më vete, si fjali të mëvetësishme a periudha. ose të vijnë njëra pas tjetrës, të ndara me një pushirn të vogël, të shënuar në të shkruar me presje; Kush I 'ika mësuar këlofjalë? Yt bir? E, baba, si a ngrysët'? M irë? Ç ’e so/li aty doktor Besimin? M os vallë dësltira për të pirë një kafe? - Kush fo li, Rizai ' - Kur lëshon dritë, natën? - E ku të çonte, n ë Elbasan? - Ç ’mbledhje keni, të rinise? Mund të kemi edhe pyetje dyfishe, përjashtimore. tërësore a të pjesshme. Ato shprehen përkatësisht me dy fjali a grupe fjalish rne raporte veçuese ose me dy gjymtyrë homogjene. të bashkuara në mes tvre me lidhëzën apo, rrallë a. Propozohen dy a më shumë fakte. dy a rnë shumë elemente të thënies, ndërmjet të cilave duhet zgjedhur vetëm njëri; realizimi i tij përjashton tjetrin a të tjerët. 1 gjejmë këto pyetje si në fjalitë pyetëse tërësore, ashtu edhe në të pjesshmet: - M ore, slitëpija n ë ato apo m ë bëjnë sytë mua ’ - i thashë Shemes. Po ti, vjen apo ikën? Po M akaseni a do të ketë ndryshuar gjatë tre vjetëve? A po do të je të g jithm onë ai ip a ri, i urtë, i sjellshëm, i dashur'? - Ku do të shkosh, n ë p u n ë a n ë shtëpi? 7.2.2.Fjalitë pyetëse jo të mirëfillta. Kaedhe fjali pyetëse nga forma, që nuk shërbejnë për të pyetur, po për të shprehur nxitje për veprim, këto janë fjalitë nxitëse-pyetëse, pse për të shfaqur me forcë, në mënyrë të gjalië, më shprehëse, një pohim a mohim, këto janë fjalitë pyetëse retorike. Fjalitë e fundit, për të cilat është folur te fjalitë dëftore - thirrmore, mund të përmenden edhe këtu, sepse kanë karakter kompleks, daiin në forma të ndryshme. që i afrojnë herë me dëftore- thirrmoret, herë me pyetësethirrmoret, duke kaluar ndonjëherë edhe te fjalitë pyetëse ose dëftore: Kush e p a tim en d jen te ajo? (=Asnjë s’epati mendjen,) - Ku ingjitesh dot m alit ti? (=Nuk i ngjitesh dot malit ti.) Shënime. 1. Mund të permenden edhe ato fjali pyetëse që, për të tërhequr vëmendjen mbi një fakt, për të pohuar a mohuar diçka në mënyrë shprehëse, e japin kumtimin në formë të një fjalie pyetëse të zakonshme e jo të një fjalie dëftore: - A s ’të kam thënë (=Të kam thënë...) unë, moj, cjë zoti

T IP A T E FJA LIVE

145

doktor e tund? A dilet kështu (=Nuk dilet kështu), papallto, me këtë të ftohtë? 2. Me fjalitë pyetëse mund të shprehet ndonjëherë edhe hipoteza, kushti; ato janë atëherë të barazvlershme e të zëvendësueshme me fjali të varura kushtore: D olifjala nga dhëmballa?(=?o doli fjala nga dhëmballa)E mori vesh e gjithë mëhalla. Do të rrosh m e nder m bi dhe? Me të ligj mos u përzje. 3. Kur pyetjangërthen njëperiudhë hipotetike, mund të lihet pa u shprehur fjalia kryesore dhe të dalë fjalia pyetëse në formë e një fjalie të varur kushtore: - Mirë, po sikur të m ë thotë se n u k pret? (=Mirë, po ç’.të bëj unë sikur të më thotë se nuk pret?). Po sikur t ’i kishte ardhur ndonjë pushim zemre, pa njeri pranë? Mjaft herë fjalia pyetëse mund të shprehë reagimin e folësit ndaj një thënieje të bashkëbiseduesit ose të një elementi të saj. Në të tilla raste ajo mund të marrë forma e vlera të ndryshme, të ngarkohet me efektivitet, në një masë ku më të madhe, ku më të vogël, të dalë si fjali pyetëse, ose si fjali pyetëse-thirrmore. Në fjalitë pyetëse reaguese rimerret shpesh në formë pyetjeje një gjymtyrë a një ijali e pyetjes së bërë: - M endoj se është rasti më i mirë që ta hedhim ttë gjyq, - ipropozi ajo të vëllait. - N ëg jyq ? ! Je në vete ti apo jo ? - Mos keni bukë? - B ukë? - Nuk më kujtohet. - S i s ’të kujtohet? A i bile të përshëndeti dhe të buzëqeshi. - Vapori vjen nesër në mëngjes. - Nesër?! - pyeti, i çuditur, Skënderi. - Po shumë herët. Edhe fjalitë pyetëse mund të dalin, po ashtu si edhe fjalitë dëftore, me kuptime modale të ndryshme. Ato mund të pyesinjo vetëm për fakte reale, por edhe për fakte të mundshme; mund të tregojnë supozim a dyshim, mëdyshje, pasiguri: T ëpëlqejnë lulet? - Nga p o vjen ti? Deshi të qetësohej sadopak. Po si të qetësohej? Ndoshta ajo gaboi që erdhi aty, p a u këshilluar me asnjeri. Po m e cilin të këshillohej? Pyeta veten me zë: Nga ta filloj? Kur folësi luhatet ndërmjet dy a më shumë qëndrimesh, pohimesh a mohimesh, dhe vë në pyetje ç ’duhet të bëjë, si të veprojë, fjalia quhet pyetëse deliberative: Nga të shkoja? Tënisesha dhe uttë nga kishin vajtur të tjerët apo të dilja tefusha e shkollës, që ishte aty pranë? - Ç ’tëb ëj u n ë i varfëri? T ’ish ku l

146

K REU IV

apo të m os i shkul? Kjo është çështja. 7.2.2.1. Fjalitë pyetëse-thirrmore. Fjalitë pyetëse janë herë-herë të ngarkuara me efektivitet. Kur elementet afektive janë të ndjeshme dhe kjo shfaqet në intonacionin, fjalitë janë pyetëse - thirrmore. S’ka një kufi të prerë midis tyre dhe ijalive pyetëse, po shtrihet një radhë e tërë rastesh të shkallëzuara të ndërmjetme. Janë Çali pyetëse - thirrmore një pjesë e madhe e Qalive pyetëse reaguese e po ashtu e fjalive pyetëse retorike. Porjanë të tilla mjaft herë edhe fjali të ndryshme pyetëse të mirëfillta. Në fund të f j a l i v e atë periudhave pyetëse - thirrmore vihen njëkohësisht pikëpyetja e pikëçuditja. Ndonjëherë përdoret vetëm pikëpyetja (e kjo kur karakteri thirrmor i ljalisë a i periudhës është i mekët), dhe vetëm pikëçuditja, kur fjalitë shprehin më shumë një ndjenjë a qëndrim afektiv (çudi, protestë, zemëratë, refuzim, ironi etj.) sesa një pyetje, kur karakteri thirrmor është i theksuar edhe fjalia kalon një fjali dëftorethirrmore: E ku ta di unël Se mos e kishte shkruar në ballë - tha Rustemi. Pupu, m oj bijë, si f le t këslttu! - Paske hapur sytë?! - tha ajo pa e fshehur gëzimin. - Pse more zotëri, të kthehem prapë?! - iu hakërrye sulovari. - Tëpunojnë edhe burrat në vjeljen epam bukut?! - Pse jo? 7.3. F jalitë pyetëse të zhdrejta. - Si e pamë edhe më sipër, pyetja mund të bëhet edhe në mënyrë të tërthortë, si ligjëratë e zhdrejtë, në formën e një fjalie (kryefjalore, kundrinore, rrallë përcaktore), të varur prej një foljeje, rrallë prej një mbiemri a emri foljor, me kuptim të pyeturi, të thëni, informimi a me vështrim tjetër të ngjashëm. Fjalitë pyetëse të zhdrejtajanë zakonisht fjaii thjesht pyetëse. Ngjyrimi thirrmor përgjithësisht nuk shfaqet në këtë formë pyetjeje, prandaj s’ka ijali pyetëse - thirrmore të vërteta të zhdrejta. Fjalitë pyetëse të zhdrejta mund të shprehin pyetje tërësore a të pjesshme. Në rastin e parë ato ngrëthejnë pjesëzat a, më rrallë mos, vallë, ose lidhëzat nënrenditëse në, nëse,_ të kthyera në pjesëza. N ë rastin e pyetjeve të pjesshme përdoren po ata përemra, po ato ndajfolje pyetëse si pyetjet e drejta, të prira herë-herë nga lidhëza ftiliuese se: S'dihet n ë k a p ë r të ardhur a jo Petriti sot. Stefani ndaloi një hop për të parë nëse p o flin in apo e dëgjonin. 1pfetur nëse do të vinte m e ne, ai

s ’dha një përgjigje të prerë. Ne dinim përse luftonim dhe ku po shkonim. Dhe ky tregoi se cilët

T IP A T E FJALIVE

1 47

ishin dhe se kishin t/ëndruar te shtëpia e tij. Lexuesi do të kërkonte të mësonte si u ndërtua konkretisht një vepër aq e m adhe në një kohë rekord, çfarë njerëzish ishin ata që e ndërtuan dhe ç ’metoda përdorën. Pyetjes se nga e dinte këtë gjë, ai s ’iu përgjigj. Në periudhën me fjali pyetëse të zhdrejtë përgjithësisht ndihet i mekët a s ndihet fare intonacioni pyetës. Periudha ka intonacionin e fjaiisë kryesore dhe merr pikësimin që kërkon ajo: pikë, pikëçuditje, pikëpyetje ose pikëpyetje e pikëçuditje: E kishte kuptuarfare mirë ai se ku ishte qëllimi. Pyete ku do të shkojë. Dëgjo ç ’m ë ndodhi ndaj dreke dje. Po cila ishte dhe si ishte, asnjë nuk e pa nga ne. Shko ku të them unë! A e d in ipse jë m i mbiedhur sot këtu?

KREU V

F JA L IT l POHORE DHE MOHORE

1. Kur shprehim mendimet tona në ligjërim, njëkohësisht japim edhe vlerësimin e thënies nga pikëpamja e realitetit të asaj për të cilën flitet. Të gjithë tipat e llojet strukturore e funksionale të fjalive, sipas raportit të thënies me realitetin dhe formën përkatëse të shprehjes së tij, mund të jenë pohore ose m ohore (pohuese ose mohuese). Çdo kumtim mund të pohojë ose të mohojë diçka, të shprehë qenien a mosqenien e diçkaje, duke marrë ky pohim ose mohim shpesh ngjyrime të ndryshme. Fjalia është pohore, kur shpreh qenien, praninë, vërtetësinë e diçkaje, të një lidhjeje, dhe mohore, kur tregon mosqenien, mungesën, pavërtetësinë e saj. Këto fjali dallohen njëra prej tjetrës jo vetëm nga natyra e përmbajtjes, por zakonisht edhe nga shprehja, nga forma. Fjalitë mohore kanë përgjithësisht fjalë e shprehje (pjesëza etj.) me të cilat shfaqet mohimi, ndërsa fjalitë pohore dalin vetëm për një pjesë të pajisura me mjete gramatikore shprehëse të karakterit pohor të tyre (kryesisht në dialog, në përgjigjet dhënë ndonjë fjalie pyetëse), të shumtën e herës ato u kundërvihen fjalive mohore nga mungesa e mjeteve dalluese: N u k e di, po i Edit s ’është. Po mos u mërzit e mos jli, moj nënë, se nuk do të vonohemi. As drekë nuk ke ngrënë? Pse nuk erdhe dje? M os e harro fja lën që të thashë. A i donte të vështronte jo me sytë e rreptë të moshës, po me sytë e ëm bël të nipit. - Jo, Jo - thirri Arseni. - S ’e k e lexuar ti këtë letër? E mbante mend mirë. Ku p o shkon? - Ngreu, Tili, bir i nënës. - Të iki? - Po, po. Të ikësh. Në kushte e raste të caktuara fjalia mund tëjetë pohore nga forma, të mos ketë pjesëza a fjalë mohuese, por, nga përmbajtja, nga kuptimi, të jetë

KREU V

150

mohore; dhe anasjelltazi, të ketë fjalë mohuese dhe tëjetë nga kuptimi, pohore. Mund të kundërvihen në një njësi pohimi e mohimi. 'Dy tipat kryesorë mund të dalin në formë të zbutur, të kufizuar, ose të theksuar, në variante e ngjyrime të ndryshme.të shprehura zakonisht me pjesëza, ndajfolje, përemra, e mbiemra përemërorë mohorë, duke ekzistuar dhe një fushë e ndërmjetme, pa një vijë ndarjeje të prerë midis dy formave themelore të thënies. Sikur fryn më shumë sonte. More Sami, siku r s ’jemi mirë këtu. Unë po shkoj të shoh lumin, m base ka.rënë ujët. M os vallënuk e mendoi? Ndofta

ai s ’vjen. Do të vijë p a tjetër nesër. Ne kemi plotësisht të drejtë. Sigurisht ju nuk e dinit këtë. S ’e kam parë kurrë këtë njeri. A s nuk e pa. Nuk sqarova asgjë. Unë e kapërcej natën e jo ditën. Ja nisi punës, jo gjetiu, por tamam te vendi ku na paska qenë dikur “mulliri i Këngëve ’’. Pohimi e sidomos mohimi mund të gjejnë shprehje ndonjëherë edhe me mënyra e mjetet të tjera, leksikore a fonetike. Herë-herë karakteri i thënies mund të përcaktohet edhe nga situata e konteksti: ■ - Pushoi (=Mos fol më). - Të bukur punë paskë bërë! (shqiptuar me një ton ironik = Nuk paske bërë punë të mirë. Paske bërë punë jo të mirë).

FJA L IT Ë P O H O R E 2. Fjalitë pohore shprehin pohim, qenien e një fakti nëpërmjet lidhjes midis dy gjymtyrëve kryesore, kryefjalës dhe kallëzuesit, miratojnë, vërtetojnë, mbështesin një thënie. Mund të shfaqin edhe një dëshirë, një nxitje për realizimin e diçkaje, ose të pyesin për vërtetësinë e saj:

Erdhi vjeshta... toka u bë kockë. Nusja pastë këmbën e mbarë!-fillonin përsëri urimet. Ngrini pra flamurin përpara dhe rrëfehuni burra si ngaherë. Sa më pëlqen blegërima, zëri i ëmbël i bagëtisë! Kishte ardhur! - Me bujqësi po merresh tani? - pyeti prapë nënë Hatija. 2.1. Pohimi mund të jetë i sigurt, por edhe i pasigurt. Herë-herë ai mund të jetë i z b u tu r, (i kufizuar, i dobësuar), por edhe i përforcuar (i theksuar) nëpërmjet ndajfoljesh, pjesëzash e fjalësh a shprehjesh të ndërmjetme. 2.1.1. Pohimi i sigurt gjen shprehje me fjalë të caktuara vetëm në përgjigjet ndaj një pyetjeje vërtetësie, e në ndonjë rast tjetër të veçantë, me pjesëzën po si fjalë-fjali, si zëvendësuese e një fjalie pohore, vetëm ose të ndjekur nga fjalia pohore përkatëse:

FJALITË POHORE D H E M O H O R E

151

- Do të shkosh? - Po. Po, do të shkoj...- E vendose? Po! E vendosa! Po, e vendosa. Po del e përdorur edhe në ndonjë rast tjetër, si p.sh. para një fjalie të zakonshme pohore, për të shprehur një pohim këmbëngulës theksues: Ai, po, ai është i shkathët. Me po ose edhe me ndonjë fjalë tjetër si: mirë, ashtu etj., mund të shprehet edhe pëlqimi, pranimi i një propozimi: - Shkojmë tani? - Po (shkojmëj - Nisemi? - Mirë. Mirë, nisemi. - Lëri fja lë t - vazhdoi ajo. - M irë - tha. Tani po i lë. Pohimi në përgjigje ndaj një fjalie pyetëse mund të jepet edhe në formën e një fjalie dëftore, që përsërit thënien e pyetjes së plotë ose gjymtyrën mbi të cilën bie pyetja, në rastin e pyetjes së pjesshme. Në të tilla raste në Pyetje gjymtyra për të cilën pyetet, dallohet nga vendi dhe nga theksi i fjalisë që bie mbi të. Do të kth ehetxha Rexhepi? - Do të kthehet. Petriti erdhi? - Po, Petriti - Të hëitën do të vish? - Po (të hënën) ose - Po, të hënën (do të vij). Pohimi mund tëjetë i përforcuar, i theksuar, me ndajfolje e lokucione ndajfoljore, me fjalë a lokucione të ndërmjetme, si: natyrisht, vërtet, sigurisht, me siguri, plotësisht etj., ndër të cilat disa edhe me pjesëza mohore në përbërjen e tyre:j>a tjetër, p a fja lë, p a dyshim etj.: Sigurisht ato e kuptonin se shpirti i Fanit ishte shqetësuar. Do të kthehem, patjetër që do të kthehem. Do të gjendet m e siguri dikush që t ’i ketë parë. Ganiu p a fja lë është më i rniri. (- Mos shiko ashtu, se të merren mentë). Vërtet më merren. Ne kem iplotësisht të drejtë. N atyrisht edhe unë karn për të ardhur. Në dialog, në përgjigje të një pyetjeje, pohimi i sigurt i përforcuar mund të shprehet me përsëritjen e pjesëzës po, shoqëruar herë-herë me përsëritjen e fjalisë, të një pjese a të një gjymtyre të saj: - Në mëngjes do të nisesh apo jo ? - Po . p o . Sigurisht - tha Haxhiu pakëz i hutuar. - A d o ta thajnë dot? - Po,po,edhe m u n d ta thajnë. Në përgjigjet përdoren si fjalë-ijali edhe p o s jp o s ijo ,s iyo,sidomos dy të fundit, me ngjyrimin e një pohimi theksues: - Ke cigare? - tha piktori. - Kam p o si - tha Arseni. - Të shtëpisë e kam, posi. Nesër ajo do të sjellë dhëndërrin. - Ashtu?! - Posi. - Po a më ke falur? - E si jo, Do të vish edhe ti? - S i jo. 2.1.2. Pohimi mund të bëhet i pasigurt me mjete« mënyra të ndryshme që e dobësojnë a e kufizojnë atë. Pjesëzat mbase, ndoshta e ndonjë tjetër me kuptim të ngjashëm e

152

KREU' V

vënë në dyshim sigurinë e vërtetësisë së pohimit, ndërsa me pjesëzën gjoja paraqitet ky si jo i vërtetë: S 'ka ardhur se ndoshta është i sëmarë. (- Janë sipas standardeve, më thanë). - Ndoshta, ndoshta - ua ktheva. M base ke të drejtë. Thotë se gjoja s 'e ka ditur këtë. Me ndajfoljen pothuaj kufizohet një pohim: “Unë pothuaj e kisha harruar këtë. Me lidhëzën - pjesëz sikur para foljes kallëzues mund të shprehet në një ijali, zakonisht një hamendje, një pohim (por edhe mohim) përafërues, i papërcaktuar me përpikëri, i thënë me një farë ngurrimi: Ardhja e Samiut, e Bimit dhe e gjithë shokëve të tjerë sikur e largoi hijen e vdekjes. - More Skënder, po unë sikur ta kam thënë edhe një herë tjetër këtë. Me pjesëzën si përpara një gjymtyre të fjalisë shprehet një pohim jo i prerë lidhur me të: Qeshi si me zor. fshte si i mërzitur. Shënim. Një pohim mund të kufizohet nëpërmjet një gjymtyre të ndërtuar me parafjalët veç, përveç, me përjashtim që shënon çka përjashtohet nga pohimi i shprehur prej fjalisë: Përsëri qeshën të gjithë, veç Dinit e Dullës. Të tërë u fu tën brenda, përveç nënës. Me pjesëzat pyetëse vallë, mos mund të shprehet dyshimi i folësit për vërtetësinë e faktit të shprehur prej tij në pyetjen që bën, një pohim i pasigurt: - M os i thashë ndonjë gjë që s ’duhej të thoja? Tëjetë vallë e vërtetë? M os vallë nuk i radhiti këto të tëra? Pasiguria e një pohimi, mundësia e jorealiteti i diçkaje, mund të paraqitet herë-herë edhe nëpërmjet një trajte mënyrore a kohore. Kështu, me formën e së ardhmes e sidomos të së ardhmes së mëparme jepet herë-herë diçka që ka të ngjarë të jetë, të bëhet, mundësia e saj, kurse me habitoren mund të shprehet ndonjëherë pasiguria e folësit për atë që pohon, sidomos kur ai referon diçka të thënë prej ndonjë tjetri a të tjerësh e jo diçka që ai e di mirë: “K y do të je të Rrapoja " - menduan dhe e lanë trungun e lisit. - D o të më jen ë vrarë sytë nga elektrogjeni, më qajnë e më djegin. -S 'po e gjej. Do të je të m buluar me dhe ose me gurë. A i paska ardhur po s 'të paska gjetur. Thonë se . qenkëshin kalorës të prapë dhe e përdorkëshin lakun për të zënë

FJALITË POHORE D H E M O H O R E

153

pela të egra. Një pohim mund të shprehet edhe me ngurrim, duke mos e ditur diçka me saktësi a siguri, duke e dhënë në mënyrë përafëruese me të njëjtin kallëzues në formë pohore e mohore me lidhës veçuese: Po fsh a ti ju a j ka a s ’ka dhjetë dymbëdhjetë shtëpi. Shënim. Me foljen gjysmëndihmëse m und (ndonjëherë rnundet) shprehet eventualisht, mundësia e një fakti, ose bashkë me të, edhe pasiguria për vërtetësinë e thënies, një hamendje, kur kaliëzuesi është në të kryerën e lidhores: M und ta bëj edhe unë këtë. M uiulet që e njeh edhe ti. M u n d të ketë qenë Petriti. Ka edhe fjali, në formë zakonisht pohore, në ndonjë ndërtim edhe mohore, që shprehin një veprim që ka shkuar gjer në prak të realizimit, por s ’është realizuar efektivisht. Ky ngjyrim i veçantë kuptimor i tyre jepet me pjesëza a lokucione-pjesëza të caktuara, si: desh, gati, mend, për pak, p ërp a k desh, të përdorura përpara foljes kallëzues që zakonisht është në të kryerën e thjeshtë. Dalin edhe lokucionet rnendsa, gati sa, për pak sa të shoqëruara me pjesëzat mohuese nuk, s. Të tilla fjali zënë një vend të veçantë, midis fjalive pohore e fjalive mohore, duke shprehur diçka që, në fundtë fundit, nuk ndodh; ndonjëherë një pohim të kufizuar: Desh u rrëzova. M end qau, kur e pa në atë ditë. Gati u err. Në korridor Xhaferip ë r p a k desh upërplas me Zarikun. M end sa nuk ipushoi zemra. Aty p ër pa k sa nuk i ra pika. Ajo gati sa nuk klithi. 2.1.3.Siç u përmend më sipër, fjalia mund të jetë mohore për nga forma, po pohore për nga përmbajtja, e anasjelltas pohore për nga forma e mohore për nga përmbajtja. Këto i gjejmë kryesisht te fjalitë pyetëse retorike, në të cilat nuk pyetet për të njohur diçka që folësi nuk e di, po për të pohuar a mohuar diçka me forcë të veçantë, si edhe në fjali thirrmore të aferta me to: Po ku dëgjonin gratë! (= Nuk dëgjonin në asnjë mënyrë gratë). Po ku e njeh ti atë jetë? (= Ti nuk e njeh aspak atë jetë) E kush pyet p ër mua? (=Askush s’pyet për mua). E kush nuk të beson ty, o Marinë? (=Të gjithë të besojnë ty Marinë), E ku s 'i shkon mendja njeriut (=Kudo i shkon mendja njeriut), kur ndodhet ngushtë. Fjali mohore për nga forma, po pohore nga përmbajtja dalin edhe te fjalitë pyetëse nxitëse, që shprehin një propozim, të njëvlefshëm me fjali pohore

K R EU V

154

të zakonshme nxitëse a nxitëse thirrmore: A nuk bëjmë ne të shtatë një grup më vete? - qeshi Etleva. A nuk shkojmë edhe ne me ta? Pohimi jepet këtu në një mënyrë ekspresive. Ai mund të shprehej pa këtë ngjyrim me fjalitë përkatëse pohore, pyetëse e nxitëse: A shkojmë edhe ne me ta? Shkojmë edhe ne me ta. Ka raste të tjera ijalish pyetëse pohore në formë fjalish mohore: A s ’të thashë imë ty që e kishe gabim? (=Unë të thashë që e kishe gabim). Pohimi këtu merr një ngjyrë theksimi të veçantë: A ka kope p a çoban? (=S’ka kope pa çoban).4 dilet kështu i veshur hollë në këtë të ftohtë?J= S ’dilet kështii i veshur holië në këtë të ftohtë).

F JA L IT Ë M O H O R E 3. Te fjalitë mohore mohohet përmabjtja e gjithë fjalisë, ose një element i saj, qenia e një fakti, shprehet dëshira a kërkesa për të mos u bërë diçka, për t’u parandaluar një veprim, gjendjej pyetet për vërtetësinë e mosqenies së diçkaje. Këto fjalijanë të shenjëzuara, karakterizohen zakonisht nga prania e pjesëzave mohuese, të cilave mund t’u shtohen, për saktësim të mëtejshëm a përforcim, ndajfolje, përemra, mbiemra përemërorë a ndonjë fjalë tjetër mohore: Ata të tre nuk m ë vunë re.- S ’e ka të lehtë, - tha Çlirimi. - As që e pyeti. - M os e ndizni zjarrin - tha Fatja. Por as e ëma, as i ati, nuk treguan ndonjë vëmendje të veçantë për të. N uk kërcen? - Jo. Pa ardhur unë, mos ik. Jo rrallë ndodh që të zhvillohen mbledhje të tilla. Neve na dhemb, jo ty. Për atë nuk dyshoj aspak - u nxitua ta siguronte djaloshi. S 'e kam parë fa re Petritin këtë javë. E dinin këtë, ndaj nuk nguteshin asnjëherë. Kurrë m os hyfsh në rradhën e tyre. A ta s ’dinë asgjë. S ’kuptohej nga askush, as nga i biri. Vallë, asnjeri nuk kishte dalë për ta parë? S ’ndiente asnjë dhembje. 3.1. Mobimi i përgjithshëm e mohimi i pjesshëm:Në fjalinë mohore mund të mohohet gjithë ç ’shprehet prej saj e atëhere mohimi i referohet kallëzuesit dhe pjesëza mohuese vihet përpara këtij. Në këtë rast kemi të bëjmë me një mohim të plotë, të përgjithshëm, të mirëfilltë. Mund të mohohet një element i thënies, prania e një qenieje a sendi, e një tipari, e një rrethane, atëhere kemi një mohim të pjesshëm, që i referohet një gjymtyre të fjalisë,

FJALITË POHORE D H E M O H O R E

155

me përjashtim të kallëzuesit: - Po mos u mërzit e mos fli, m oj nënë, se nuk do të vonohemi. N uk të kuptoj, jo . S ’p o e ndezim zjarrin, ë? S f’ryn. Nuk duhet të lejohet që njerëzit tanë të mos kenë vullnet dhe të m os studiojnë. S ’është aspak p ë r t ’u çuditur. Jo, s ’gjeta dot njeri. - Do të vish ti me ne? - Jo. Jo gjithë zogjtë njohin melin. Në punë e në je të jo të gjithë ja n ë gjakftohtë. Koka më arrinte jo më lart se kraharori i tij. Jo kurdoherë p unohef e mendohet kështu. 3.1.1. Mohimi i përgjithshëm, tërësor në shqip shprehet me pjesëzat nuk, s, mos, as, ja. Mund të shfaqet edhe me lokucionin as që; në raste të caktuara, edhe me pjesëzën e parafjalën mohore pa. Pjesëzat s ’ e nuk përdoren me kallëzuesin ose këpujën në mënyrat dëftore, kushtore, habitore, duke u vënë para tyre. Janë të ndërkëmbyeshme dhe më të përdorurat, pa ndonjë ngjyrim të veçantë: Molla, po s ’u p o q s ’hahet. S ’do të kishte ndodhur kjo, po të kishte pasur m ë kujdes. S ’p askaardhur Petriti? Atëhere, nuk ke kundërshtim? Po të vonoheshim edhe më, nuk do të arrinim këtu në kohë. Nuk të shkoka mirë ora. Pjesëza mos përdoret me kallëzues a këpujë në mënyrat lidhore, urdhërore, dëshirore, në ndonjë rast (si në ndonjë fjali të varur kushtore) dhe në dëftore; po ashtu edhe në ndërtimet me përcjelloren, e paskajoren e dytë: Të m os e dëgjoj -edhe një herë prej teje këtë fjalë. M os më shiko ashtu sikur nuk më kupton, - fo li Agimi. M os vdeksh ndonjëherë, o Xhezo. Në mos paç ti besim te shkenca, kush do të ketë? Në mos e di ti, kush do ta dijë? - Duke mos ditur tjetër rrugëzgjidhje, lashë shishet e qumështit në korridor. Drita qe vendosur për të m os u dalluar çadra. Pjesëza rnos mund të përdoret edhe si fjalë-fjali me vlerën e një fjalie urdhërore ndaluese, vetëm ose e ndjekur nga një fjali mohore: - M os!...dhe vuri shkopin në mes të Sulejman Tafilit e të birit të Koz Dynjasë. - Mos, bir se s ’bën. - Mos, he burrë, mos e prish atë zemër! Nëse i referohet një veprimi të vetës së dytë shumës, mos mund të marrë mbaresën - ni të kësaj vete e të dalë në formën foljore mosni: - Mosni, m ore m ë bëni nevrik, - tha Rrapoja. Shënime. 1. Si u pa edhe nga shembujt e mësipërm, kur përdoret me një folje të mënyrës lidhore, m os vendoset zakonisht ndërmjet pjesëzës formëformuese të dhe trajtës foljore themelore. Ndonjëherë, sidomos në fjalitë e pavarura dhe kryesore nxitëse

156

K R EU V

thirrmore mund të dalë përpara: - Të m os e harrosh këtë detyrë. M os t 'i harrosh këto fjalë. 2. Lokucioni se mos me mënyrën dëftore mund të shprehë në kushte të caktuara një mohim ekspresiv, kategorik: Se mos e njoh mirë unë atë! 3. M os në gjuhën populiore del e përdoruredhe me pjesoren me pa: Pa m os qarë një fëm i, nuk i je p e ëma gji. M os mund të mos jetë pjesëz mohuese, po pyetëse që shpreh pasiguri, mundësi, dyshim, e përdorur vetëm ose me pjesëzën vallë duke formuar me të një iokucion: - M os e p a të gjë vëllanë? Mos nuk e dinte ai? Pjesëza mos nuk ka kuptim mohor edhe në ndonjë rast tjetër. P.sh., kur përdoret në një fjali të varur që bashkohet me një folje si “ druhem”, me lokucione foljore si “kam frikë”, me emrin “frikë” e me ndonjë shprehje a ijalë analoge, tregon dyshim, mundësi: Frika se m os thoshin për të ndonjë fja lë jo të këndshme e m bajtipërfundim isht në vend. K ish tefrikëse mos pengohej e mbytej në ujë. ' Me folje e lokucione foljore si “ruhem”, “kam kujdes” etj. e shprehje të tjera si këto, shfaqet një veprim të cilit i duhet shmangur: Ruhu se m os bësh ndonjë gabim. Ki kujdes se mos rrëzohesh. M baje vesh se mos djalli hyn në mes dhe vijnë e trokasin në portë. As shpreh një mohim disi të theksuar. Mund të shoqërojë pjesëzat e zakonshme të mohimit (s,nuk,m os,pa) ose të përdoret vetëm. Del edhe e përsëritur. Ka një diapazon të gjerë e të larmishëm përdorimi si pjesëz e si lidhëz, me vlera e ngjyrime të ndryshme. Shpreh mohim të përgjithshëm por mund të shfaqë edhe mohim, të pjesshëm. E bashkuar me lidhëzën që formon pjesëzën-lokucion as që: P.sh. A s i p ata vënë re. A s m ’u përgjegje. A s që do t ’ia dijë. As unë nuk e di sa orë gjumë bëra. N u k ndenjti as dhjetë minuta. Stefan Bardhi kishte tri ditë me ethe, një malarje, të cilën nuk e shkriu as kur punoi disa vjet në shkollat e Korçës. Si lidhëz mohore përdoret qoftë në fjali për të bashkuar gjymtyrë homogjene këpujore, qoftë në periudhë për të bashkuar fjali të bashkërenditura

FJALITË POHORE D H E M O H O R E

157

këpujore, e përsëritur osejo e përsëritur, duke qenë herë-herë e prirë nga njëra ' prej lidhëzavet e, dhe, edhe. N ukjam takuar sot as me Petritin, as me Sokolin. Po kjo nuk është as e thjeshtë, as e lehtë, as e mundur. Unë nuk m und të vij as nesër e aspasnesër. As fytyrën e kish larë, as flokët i kish krehur. A i nuk erdhi dhe as na lajmëroi se s ’do të vinte. 1.4. Pjesëza jo shpreh mohim të përgjithshëm, por edhe mohim të pjesshëm. Në mohimin e përgjithshëm ajo përdoret së pari si fjalë-fjali, në vend të një fjalie mohore ose bashkë me të, për theksim, në përgjigjet ndaj pyetjeve të bëra, në reagimet, në mospranimet e në raste të tjera të veçanta: - S j’ e më me punë atje në Kuçovë, more djalë? - Jo - tha Ganiu. (Shko në gjygj, more zotëri, unë s ’kam ç ’të të them tjetër/ - Jo. - Në gjyq unë nuk shkoj. - Jo, nuk do të pyes më, - tha me vete një mbrëmje. Nuk punohet jo. - P o s ’është e mundur, jo. Nuk punohet. jo ; qajë me lot e jo t ’i këndojë poeti!... Përdoret jo edhe në krye të di** të varura, para lidhëzës perkatëse, për të mënjanuar një shkak, një synim. kusht, kohë, vend, pasojë etj.: Rregullat e mbledhjes i kemi vënë jo që tapengojnë një debat të tillë, p o r që ta zhvillojnë m ë tej këtë. - Ku shkon me këta dy grushta p lo t - më pyeti nëna, jo se i dhimbseshin qershitë, po se kisha ngrënë tepër... Dhe unë shkoja p ër ujë, jo se isha djalë i mbarë, i dëgjuar e i urdhëruar. Jo! Jo! Do të shkosh jo ku të duash ti, p o ku të ndihet nevoja. - Ne, vëllezër duhet të gjejmë rrugën tonë e jo të shkojm ë si pulat qorre. Herë-herë jo përdoret në vend të një foljeje prirë prej një pjesëze mohore: Jani erdhi, kurse Sokolijo (=nuk erdhi). Vendimet duhen kontrolluar nëse zbatohen ose jo (= ose nuk zabtohen). Disa njerëz edhe i mashtron, një popull të tërë jo . Ujku qimen e ndërron, p o r zakonin jo. Ndonjëherë jo - m e gjejmë të përdorur edhe në krye të një fjalie të pavarur a kryesore në formë të një fjalie të varur mohimi e në këtë rast merr një formë më shprehëse, më të prerë: Jo se Velçani vete huq (=Velçani nuk vete huq), përkundrazi, p o ka edhe më mirë. Me jo mund të mohohet edhe një kallëzues emëror, duke u vendosur pranë mbiemrit a emrit që e shpreh atë:Ai ishte jo i kujdesur. 3.1.2. Në mohimin e pjesshëm mund të mohohet njëeiement i thënies,

158

KREU V

i shprehur me një kryefjalë, një kundrinë, një rrethanor, zakonisht me pjesëzat jo , pa, ndonjëherë edhe as. a) Jo, mund të përdoret përpara çdo gjymtyre, mjaft herë në kundërvënie me një gjymtyrë tjetër me të njëjtin funksion: ' Ishte i matur e jo i rrëmbyer. - Fajin e ke ti, jo y t bir. Njeriu merr vesh me jja të e jo me dru. Jo më kot shteti u tregua i kujdesshëm. Njoh vëllanë e Sokolit, jo të Gjergjit. Noti mësohet jo në tokë, por në det. Morën përpjetë fshatit, p o r jo rrugëve. Kjo kashtorja e kish ballin jo me gurë p o r me një gardh të trashë purtekash lajthie. Nga ana tjetër, jan ë lidhur fo rt pas disa traditash jo të mira e p a s disa zakonesh prapanike. Dhe fajin e kish jo lumi, p o r kreshtat e lumit. Kjo ndodh jo rrallë. Donin të ngryseshin në shtëpi atë natë e jo pyllit. A i u përm bahetjo jjalëve, p o r veprave. Me të vërtetë ajo qe një skenë tërheqëse e për të qeshur, mirëpo jo e goditur. Jo në vend të një fjalie mohore del edhe në pyetjet altemative: 77 e njeh këtë apo jo ? (= apo nuk e njeh). Jo përdoret edhe me foljet në përcjellore e në paskajore të dytë, të pazgjemra e të zgjerura: Jo duke bredhur poshtë e lart, por duke u perqëndruar mund ta kryesh me kohë punën që të është ngarkuar. Ata hoqën për ta zbukuruar këtë jetë, jo p ë r ta prishur. - Parafjala p a përdoret për të mohuar një tipar e, në ndonjë rast, ndonjë rrethanor; mund të dalë edhe para emrit të kallëzuesit emëror: Dhentë p a bari i ha ujku një nga një. Te ne ndonjëherë bën kohë pa shira edhe në nëntor. Ata shkuanpa vonesë. Qielli ish tepa re. b)Pa vihet para pjesores duke formuar trajtën foljore të pashtjelluar mohore; përdoret e pazgjeruar ose e zgjeruar, për të shprehur mohim të pjesshëm a të përgjithshëm: Hyri në zyrë p a trpkitur. Mqrtaneshasi i vogël u nis herët p a aguar. U ngrita p a u ndier që të mos zgjoja të tjerët. Pa mbaruar mirë kryetari, e mori fjalën komandanti. U zgjova pa lindur dielli. Si mund të ikte, p a u shuar pusi. Pa pasur durim të nxjerrë ujë të ftohtë, e ktheu me të dy duart. c) Në mohimin e pjesshëm përdoret edhe as njëshe si pjesëz ose e përsëritur si lidhëz mohuese brenda fjalisë: Por as këtu nuk u tepronte gjë p ër shtëpi. Në ato çaste ai nuk duronte as q e n in pranë. Ai s ’e njeh as veten, as boten e as jetën. S ’e çanin kryetpër furrik, as për fo le e as për zogj. M ulliriynë nuk kish as mure, as dritare e as çati e as katandi. As unë e as Pirroja nuk myllëm sy, gjersa u gdhi.

FJA LITË POHORE D H E M O H O R E

159

Mohimi i pjesshëm, në një farë mënyre, qëndron në përgjithësi midis mohimit të plotë e pohimit, po në mënyrë të veçantë në rastet kur kundërvihen mohimi e pohimi. 3.1.3. Po ashtu nuk del gjithmonë i qartë, i prerë nga struktura e mënyra e shprehjes, karakteri i përgjithshëm a i pjesshëm i mohimit. Karakteristikë e përgjithshme e mohimit të përgjithshëm është vendosja e pjesëzave mohuese para kallëzuesit, kurse e mohimit të pjesshëm para një gjymtyre tjetër. Por ka edhe raste të paqarta, mospërkim midis anës strukturore dhe përmbajtjes. Ndodh që edhe kur del pjesëza para kallëzuesit, ijalia nga konteksti e situata, ndonjëherë mund të interpretohet si mohore e pjesshme. Fjalia: Kjo s ’ndodhi rastësisht, mund të thuhet edhe: Kjo ndodhijo rastësisht me ndonjë ndryshim të vogël të mënyrës së të vështruarit. Shih edhe: Kjo ttuk arrihet m enjëherë dhe Kjo arrihet jo menjëherë. Në këto rrethana shumë studentë nuk orientohen gjithm onë drejt dhe Në këto rrethana shumë studentë orientohen jo gjithm onë drejt. S ’kishin ardhur të gjithë dhe Kishin ardhur jo tëgjithë. 3.2. Mohimi njësh dhe mohimi i shumëfishtë, mohimi i thjeshtë dhe mohimi saktësues e theksues (a i përforcuar). - Në gjuhën shqipe mund të dalin në të njëjtën fjali një, ose, më të shumtën, disa fjalë mohore e kjo si në mohimin e përgjithshëm, si në mohimin e pjesshëm. 3.2.1. Fjalitë e mohimit të përgjithshëm, përveç pjesëzave mohore të zakonshme, si e thamë në krye, mund të kenë edhe fjalë të tjera mohore, zakonisht ndajfolje, përemra, mbiemra përemërorë që i përcaktojnë më tej dhe njëkohësisht e theksojnë mohimin. Kemi atëherë një m ohim të shum ëfishtë, zakonisht të dyfishtë, theksues e saktësues njëkohësisht, përkundër mohimit njësh e të thjeshtë të shprehur me një pjesëz mohore: 3.2.2. Edhe mohimi i pjesshëm mund të jetë i thjeshtë, i shprehur njëherësh me një fjalë, por mund tëjetë edhe i shumëfishtë kur pjesëza mohore është e përsëritur; siç ndodh zakonisht me gjymtyrët homogjene. Mohimi mund f u referohet edhe gjymtyrëve të ndryshme. Mund të kombinohen me të njëjtën fjali mohime të përgjithshme e të pjesshme: Ai s ’u nis p ër Korçë. A s nuk e pa. N uk kam shkelur kurrë në këtë qytet. Kjo nuk do të thoshte asgjë. Historia nuk do t 'i ndihmonte në asnjë rast. Asnjë nuk u përgjigj. Neve na dhemb, jo atij. Moti është qelq d h e s ’ka shi as sot, as nesër, as pasnesër. Fitoret e arritura nuk i sollën as lumturi, as qetësi. Nuk kam parë asnjëherë një njeri p a turp si ai. Pa u lodhur e p a u këputur, p a djersë e p a mundime në je të nuk gjen as thërrime.

160

K R EU V

3.3.Në gjuhën shqipe dy fjalitë mohuese njëra pas tjetrës nuk shënojnë zakonisht pohim, siç mund të ndodhë rregullisht në raste të caktuara në ndonjë gjuhë tjetër. Pasardhja e dy a më shumë fjalive mohuese në shqip shpreh mohim. Megjithatë nuk mungojnë edhe rastet e veçanta kur mohime dyfishe kanë kuptim pohor. Po i përmendim më të zakonshmet: a) Një fjali me kallëzues të përbërë nga mund+folje në lidhore, me pjesëzën mohuese 5, nuk para foljes ndihmëtare dhe mos para foljes kryesore, merr kuptim pohor, mohon mundësinë e kryerjes së një veprimi: Në këto rrethana Qemali dhe Vasili n u k m u n d të mos ndiqnin me sim pati veprimtarinë e grupit të Korçës. b) Ka kuptim pohor fjalia me folje në dëftore prirë nga një pjesëz mohuese s, nuk, bashkuar me një pjesore prirë nga pjesëza mohore pa: Punët e mëdha nuk mbeten p a shkruar. c) Fjalia emërore me s, nuk para këpujës dhe me p a para emrit shpreh një pohim, sado që jo aq të prerë sa ndërtimi pohor përkatës: Propozimi i tij n u k ish p a vend. ç) Pjesëza j o përpara një gjymtyre Ijalie me pjesëzën p a ose një pjesoreje po me p a i jep ndërtimit një kuptim pohor: - Luaj vendit, - tha gjyshja, jo p a një ndjenjë hum ori. A i ik u jo p a bërë jjalë. d) Në ndonjë rast fjalia e pavarur a kryesore në formë mohore (me s ose nuk përpara) me pjesëzën jo në krye, të ndjekur nga lidhëza se merr kuptimin e një pohimi kategorik: Jo se nuk e di (= E di, e di fare mirë). dh) Kuptimisht është pohor ndërtimi me foljen kam të prirë nga pjesëzat mohore s, nuk, të bashkuara me folje në lidhore me si e mos përpara: Një frym ë e tillë s ’kishte si të m os i rrezatonte shpresat e ëndërrat e guximshme të djaloshit. e) Mund të përftohet një kuptim pohor edhe brenda një periudhe, në të cilën fjalia e parë, me foljen zakonisht pavetore, në trajtën mohore, bashkohet me një fjali të varur në kallëzues në lidhore me pjesëzën mos përpara: N u k ka ditë që të m os takohen ata. Shënime. 1. S’ka kuptim pohor, por mohor, fjalia e varur në formë pohore që prjhet nga lokucioni lidhëzor në vend që (të): N ë vend që të m ë falenderosh, m ’u zem ërove (=Nuk më falenderove, por m ’u zemërove). 2. Ndonjëherë, sado që vihet para kallëzuesit, pjesëza mohuese s, nuk etj. i referohet realisht një gjymtyre tjetër të fjalisë

FJALITË POHORE D H E M O H O R E

161

dhe atëherë, në fakt, s ’ka mohim të përgjithshëm, por të pjesshëm: Nuk lypset këstdë, por m ënd (=Lypsen mënd, jo kësulë), 3.4. Në mohimin e shumëfishtë përdoren, krahas pjesëzave mohuese të zakonshme, edhe fjalë mohuese të tjera, që e saktësojnë, përcaktojnë më tej mohimin, por edhe e theksojnë, e përforcojnë. Si të tilla përdoren pjesëza as, ndajfoljet si: askimd, asgjëkundi, kurrkund, askurrkund, aspak, assesi, asnjëherë, kurrë, askurrë, kurrën e kurrës, fare, etj.; përemra të pacaktuar si: askush, asgjë, asnjë, asnjeri, kurrkush, asgjë, kurrgjë, asgjëkafshë, asgjësendi, hiç, hiçmosgjë, etj., po ashtu ndonjë përemër i pacaktuar me funksionin m biem ëror si asnjë. Fjalët m ohuese ndajfoljore dhe përem ërore janë njëk o h ësish t gjym tyrë të fjalisë. N donjë em ër me kuptim shum ë të përgjithshëm, si: njeri, gjë etj. mund të marrë në kushte të caktuara në një fjali mohore, në një farë mase edhe kuptimin e një përemri të pacaktuar pak a shumë mohor: A s çizm et n u k i përplasi pas dyshemesë, as zërin nuk e ngriti. S 'kam për ta harruar kurrë atë ditë. A i s f’o lifare. - Je shqetësuar? - Aspak. Atij s ’i pëlqente ajo gjë fare. A snjëherë ajo nuk ishte kërkuar me aq ngut. Dielli s ’dukej kurrkund. Plaku n u k dëgjonte kurrsesi ta vinte në gjumë. Sa për Vaskën, hiç m os u bëj merak. Kam qarë si asnjëherë tjetër në jetën time. Askurrkund nuk shkon. Qenka fa re p a shije ky mish. Pa këto kushte të dom osdoshme, n u k ta dëgjon fja lë n askush. Kurrkush s ’nnm d të na e mbante dorën. Lëmoshë ne nuk i kemi kërkuar kurrkujt. Dhe asnjeri n u k bëri asnjë hap. M os ia kini frikën asnjeriut. A sgjë n u k i kujtohej. Ata s ’dinin asgjë. A snjë shenjë gjallërie. Në zërin e tij nuk ndihej kurrfarë inati. Djali n u k fitonte gjë. S ’p aska ardhur njeri. Në mohimin e shumëfishtë, nëpërmjet ndajfoljeve, përemrave, mbiemrave, përemrave del në pah më qartë e më e theksuar një kryefjalë, kundrinë, rrethanor, përcaktor drejt të cilit shkon më shumë mohimi. Pjesëzat mohuese s, nuk, mos mund të vihen në bashkëlidhje edhe me ndajfoijen më për të kufizuar ndodhinë, veprimin: S ’kam për të ardhur m ë si përpara. Edhe mohimi, po ashtu si pohimi, mund të përforcohet edhe me fjali e shprehje të ndërmjetme, si: natyrisht, vërtet, sigurisht, mesiguri, p a dyshim, p a tjetër etj.: Sigurisht, lëvizje të kota e të panevojshme të planeve në asnjë mënyrë n u k duhen lejuar. Natyrisht, ituk mohohen përm irësimet e arritura m uajt e fundit. Në vendet e rrezikshme, m e siguri, do të na pajisin me roje? - Pa

162

KREU V

dyshim, - u përgjegj hanxhiu. 3.5. Mohimi, si e pamë, mund të shprehet në mënyrë ekspresive në rrafsh sintaksor e fonetik edhe me pyetje retorike të formës pohore. Këto kanë në përbërjen e tyre ndajfolje pyetëse a përemra pyetës, herë-herë me vlerë a ngjyrim thirrmor ku më shumë e ku më pak të dukshëm, nuk përdoren për të pyetur për diçka që s’di folësi, por për të pohuar a mohuar diçka me forcë të veçantë. Fjalitë përkatëse mund tëjenë pyetëse, pyetëse thirrmore, ndonjëherë dëftore thirrmore, në ndonjë rast dëftore të thjeshta, duke ndihmuar mjetet fonetike, kryesisht intonacioni, në përcaktimin e natyrës a të ngjyrimit të fjalisë. Të tilla fjali, siç është thënë edhe në krye, mund tëjenë pohore për nga forma, por mohore nga përmbajtja: Po ku gjenden lehtë arkivat e divizioneve që kanë rrezikuar veten nëpër luftëra? (Po nuk gjenden lehtë) Ku dihet? (=Nuk dihet). Po ku e njeh ti atëjetë? (=T’i s’e njeh atëjetë). E ku r kaqenë ai ndonjëherë iqetë?(=A is ’ka qenë asnjëherë i qetë). E kush pyet për mua? (=Asnjë s’pyet për mua). Sille', ç ’n a p ye t ne? (=...mos na pyet ne) - tha Agimi. S i m undta lëmë ne(= S’mund ta lëmë ne) p a e informuar shokun Hysen? E k u ka (=Nuk ka...) ëndërr tnë të bukur se kjol Ku di w«ë(=S’di unë). Anasjelltas, ka fjali të tilla mohore për nga forma, po qëjanë pohore nga përmbajtja: E ç ’nuk kishte aty! (=Kishte nga të gjitha aty). Shënim. Te Ijalitë pohore kemi folur edhe për rastet e tjera të fjalive, mohore për nga forma, e pohore për nga përmbajtja, dhe për ndonjë rast të përkundërt. 3.6. Edhe në fjalitë mohore, po ashtu si në fjalitë pohore, mund të përdoren pjesëza e shprehje që e bëjnë të pasigurt ose e dobësojnë, e kufizojnë mohimin si: sikur, mbase, ndoshta: Sikur nuk ndjehem mirë. M base n u k vij as unë. Me pjesëzën dot, shoqëruesejo të pandërmjetme të një pjesëze mohore të përgjithshme, të përforcuar ndonjëherë edhe nga ndonjë ljalë ndajfoljore ose përemrërore mohore, formohen lokucione e ndërtime të bashkëlidhura s ’, nuk, m os+folje+dot që shprehin pamundësi ose vështirësi për realizimin e një gjendjeje, të një veprimi.: Një bregu të tillë nuk i ngjiteshim dat. N u k e duroj dot atë njeri. Atë s ’e frenon dot kurrkush e as pranga s ’i ve dot. * Me p ara të prirë nga pjesëza nuk ose s të vendosura para një foljeje,

FJALITË POHORE DH E M O H O R E

163

shprehet intensiteti, shkalla jo aq e madhe e një gjendjeje a veprimi: Nuk para i pëlqente (=Nuk i pëlqente aq shumë) Shënim. Karaste, kryesisht fjalish thirrmore, që ijaliamund të ketë formën qoftë mohore, qoftë pohore, me të njëjtën vlerë sintaksore pohore: Ç 'ka parë ai! Ç ’nuk ka parë ai! . ' 3.7. Një mohim kategorik mund të jepet edhe me pjesëzën j o të përsëritur me j o ose jo, ndonjëherë me një shqiptim të përzgjatur duke u përsëritur zanorja o: - Mos harroi gjë? - Jo, jo ! - thirri Arseni. Mua të më je të djegur zemra? J o ,jo ! - Do të vish me ne? - Joooo! - u përgjigj ai. - Ku do të rrish? Në shtëpi jo se jo. Mohimi kategorik mund të shprehet edhe me pjesëzën mos të përsëritur: - Mos! mos kësisoj, se s ’bën.

KREU VI

FJALIA 0YKRYECJYM TYRISHE

1-Vërejtje

të

përgjithshm e

Tipi më i përhapur i fjalive është fjalia dykryegjymtyrëshe, struktura e së cilës ësh të e k ra h a su e sh m e me stru k tu rë n e g jy k im it. Fjalia dykryegjymtyrëshe përbëhet prej dy pjesësh, të cilat në ligjërimin e folur mund të ndahen edhe me një pauzë/ Hija e rëndë e malit/kishte rënë mbi fsh a t si një kadife e zezë. Në secilën prej këtyre pjesëve ka një gjymtyrë rreth së cilës bashkohen gjymtyrët e tjera. Kështu, në pjesën e parë këtë rol e luan emri hija, në të dytën folja kishte rënë. Këto gjymtyrë që shërbejnë si qendra organizuese të fjalisë, quhen kryegjym tyrë ose g jym tyrë kryesore. Gjymtyrët kryesore të fjalisëjartë kryefjala dhe kallëzuesi. Atojanë baza e fjalisë dykryegjymtyrëshe dhe nuk mund të kuptohen pa njëra-tjetrën. Lidhja kuptim ore e kryeijalës me kallëzuesin qëndron në shprehjen e marrëdhënies kallëzuesore. Lidhja strukturore e kryefjalës me kallëzuesin gjen shprehjen e vet gramatikore në lidhjen kallëzuesore, e cila është e ngjashme me përshtatjen, po jo e njëjtë me të. Prania e kryefjalës dhe e kallëzuesit si qendra organizuese të fjalisë dhe shprehja e marrëdhënieve kallëzuesore janë tiparet themelore të fjalisë dykryegjymtyrëshe. Fjalia dykryegjymtyrëshe që përbëhet vetëm prej kryefjalës dhe kallëzuesit, quhet e p azgjeruar. Fjalia dykryegjymtyrëshe mund të ketë edhe gjymtyrë të tjera, plotësuese, gjym tyrë të dytë, atëherë quhet e zgjeruar.

KREU VII

KRYEFJJ4LJ4

1. K ryefjalë është gjymtyra kryesore emërore a përemërore e fjalisë dykryegjymtyrëshe, që hyn në maçrëdhënie e në lidhje kallëzuesore me kallëzuesin. KryeÇala shprehet në radhë të parë me emër, cilido qoftë kuptimi i tij, po mund të shprehet edhe me përemër, me numëror ose edhe me çdo pjesë të ligjëratës të emërzuar. Rasa tipike e kryefjalës është rasa emërore. Kryefjala mund të shprehet edhe me togfjalësh. 1.1. K ryefjala e sh p re h u r me emër. Emri në funksionin e kryefjalës mund të jetë i shquar ose i pashquar. 1.1.1 Emri në rasën emërore, trajta e shquar, është forma më tipike e shprehjes së kryefjalës. Në këtë formë emri kryefjalë mund të je të i përgjithshëm a i përveçëm dhe mund të ketë çfarëdo kuptimi leksikor: M ësuesi i vjetër vetëtimthi hetoi kolegët e vet. Njerëzit shpeshherë nuk e kuptojnë mirë të tashmen, p a p a su r të qartë të kaluarën. Atje tej dëgjohej hingëllim i i dëshpëruar, i mallëngjyer i ngjirur i këputur i një kali. Ja sot po e ndiente Shpresa bukurinë e asaj kënge. 1.1.2. Përdorimi i emrit në trajtë të pashquar si kryefjalë paraqet kufizime si strukturore, edhe kuptimore. Ndër to mund të përmendet: tipi i fjalisë (është fjalia dëftore a pyetëse, pohore a mohore), numri dhe kuptimi i emrit në ftmksionin e kryefjalës, diateza e foljes kallëzues, prania ose mosprania e përcaktorëve kallëzuesorë të shprehur me emër në fjali (kryefjala e shprehur me emër në trajtë të pashquar nuk mund të përdoret në një fjali që ka një përcaktor kallëzuesor të tillë) etj. .

168

K.REU VII

1.1.2.1 Emri i pashquar njëjës si kryeljalë përdoret në fjali që kanë kallëzues të shprehur me folje joveprore (pësore, vetvetore, mesore) dhe me folje jokalimtare: Sekretctri kërkoi të mbahej qetësi. Ata ishin aq të lodhur, sa s ’u kish mbetur fo rcë t ’/' ndiqnin. Ishte dimër binte borë. Në përdorimin e emrit të pashquar njëjës si kryefjalë lot rol edhe kuptimi i tij: Emrat që emërtojnë klasa sendesh të numërueshme, përdoren si kryefjalë zakonisht në fjali mohore dhe pyetëse: Ky është një qytet kit ende s 'ka ndodhur vdekje. Në pyll as kafshë

lëvizte, as shpend s 'fluturonte. More zoti krushk, po a bëhet shtëpi në këlë kohë? Em rat që e m ë rto jn ë sende të p andashm e në e k zem p larë të numërueshëm (në këtë kuptim këta emra s ’kanë shumës), përdoren si kryefjalë në fjalitë dëftore ose pyetëse, qofshin pohore, qofshin mohore.

Qëmtonte borë dhe ai mërdhinte nën pardesynë e vjetër. Pse u dashka sh ko llë për të mësuar emrin e shokut? Gjatë gjithë rrugës kishte fryrë erë. Sille, sille, se i hahet bukë djalit! Pa u derdhur gjak, s f’itohet liria. Në shkulje

duhet pasur kujdes, që të mos dëmtohen rrënjët. 1.1.2.2. Emri i pashquar në shumës si kryefjalë përdoret në fjali dëftore, pyetëse etj., qofshin këto pohore ose mohore, me folje kallëzues të çdo diateze: Kudo thureshin legjendu për trimëritë dhe sukseset e saj. Në këto

çaste u dëgjuan të qeshura. Përpara barakave në xhade, nëpër luadhe form oheshin pirgje të larta pluhuri. M endim e të befta e të panjohura i shfaqeshin e i zhdukeshin si një mjegidl në kokë. Rrebeshe ranë mbi krye të saj, e trullosën, po nuk e çmendën. Frynin erëra dhe binin shira pa pushim. Re të rënda dhe të ftohta mbulojnë majat. Flokë të mëdhenj bore fshihnin nën bardhësinë e tyre çdo gjë përreth. 1.2. Kryefjala e shprehur me përem ër - Kryefjala mund të shprehet me çdo Iloj përemri që përdoret si emër. 1.2.1 Përemri vetor si kryefjalë përdoret në çdo vetë e në çdo numër. Përemri vetor i vetës I dhe II përdoret si kryefjalë kryesisht kur mbi të bie theksi logjik ose kur vihet në dukje me anë të kundërvënies:

Lirinë s 'jua solla unë, po e gjeta këtu në mes jush. Ti je më e re se unë! E ajo e ruante atë dashuri të pastër e të sinqertë për Luftarin si nëna për fëm ijën e vel. N e ishim mësuar me këtë gjë. Ju duhet të çani medoemos këtë herë.

KRYEFJALA

169

Përemri vetor i vetës II njëjës si kryefjalë mund të ketë edhe kuptim të përgjithësuar: Këto Iloj veprash fillohen me entuziazëm, por, papritur, në mes të rrugës ti vë re, me gjak të ngrirë, se vepra fillo n të humbasë peshën, se dalngadalë ajo fillo n të tretet gjersa, më në fund, ti e kupton se s ’ke më vepër letrare, po ja n ë vetëm ngjarjet e jetës tënde, me të cilat ti mbetesh prapë vetem, kokë më kokë. 1.2.2. Nga përemrat dëftorë përdoren si kryefjalë përemrat ky, ai që tregojnë përkatësisht sende afër ose larg folësit (në të dyja gjinitë dhe në të dy numrat): Kjo e dëshpëronte shumë djalin e vogël. Këto ishin udhëtime të bukura dhe n ja ft të këndshme. Një nga ata ish dhe ai që kish ardhur në spital para katër ditësh. Kështu i fo lën që nga maja e shkallëve ata që po zbritnin. Përemrat dëftorë në funksionin e kryefjalës mund të përdoren edhe me kuptim anaforik përgjithësues. kur duam të theksojmë kryefjalën në një rend të drejtë: Ndërtimi i një jete të lumtiir në vendin tonë, ky është qëllimi i shenjtë, realizimit të të cilit i është kushtuar gjithë veprimtaria krijttese e popullit tonë. Të vdesësh për të mirën e popullit, kjo është gjëjct m ëfisnike. Mësuesi kishte besim dhe kjo i p a ti mbushur zemrat plot. Në një periudhë me fjali të varur përcaktore që përmban një thënie me karakter përgjithësues (proverba etj.), përemri dëftor në funksionin e kryefjaiës inund të përsëritet: A i që të do, ai edhe të kritikon. 1.2.3. Si kryefjalë përdoren edhe përemrat pyetës kush, cili (cila, cilët, cilat) ç ', çfarë, sa: Kush nuk është trishtuar, kitr ka qënë nxënës shkolle, nga historia e betejës së Beratit? Djali nuk pati kohë të pyeste se kush i bëri tërë këto. Cili të kishte ardhur me natë p ër të prerë shufrat? Ç ’z jeu në zemrën tonë atë ditë? Po çfarë do t ’i kishte ngjarë vallë? Sa erdhën e sa nuk erdhën? 1.2.4. Përemrat lidhorë të caktuar ose të pacaktuar, përdoren si kryefjalë të një fjalie të nënrenditur: Asnjë dritë nuk dukej në shtëpizat që humbnin në mes të ullinjve. Nga kjo shtëpi doli trimëresha Paro, e cila bëri theror jetën e saj për nder të kombit shqiptar. Kush k a p ë r të ardhur, le të dalë jashtë. Ç ’vinte m ëpas, e mora me mend. 1.2.5. Kryefjaia shprehet edhe me përemrat e pacaktuar ktish, dikush, sekush, ndokush, gjë, gjësendi, një, njëri, ndonjë, ndonjëri, secili, kushdo,

170

K REU V II

cilido, tjetërkush, ca, disa, shumë, pak, askush, asnjeri, asnjëri, asgjë. Përsëri nuk iu përgjigj kush. Nga lart dikush lëshonte duke ngurruar, nga një centim etër litar. N jë që s ’p unon, as që m und të shkojë përpara. Njëra prej tyre ndezi bishtukun. Gjithçka fillo i një ditë vjeshte me shi. Sekusli ka udhën e tij, baba! Secili e ka në dorë tani të rrojë si zot me djersën e tij. Le të ngjiten disa nga të rinjtë me mua mbi shkëmb. T ëg jith ë duhet të je n ë nesër në mbledhje. Askuslt nukflet, askush mtk ankohet. Asnjë nga historianët e vjetër nuk na e thotë. A sn jeri s 'duket. Asnjëri prej tyre s ’tha një flalë. 1.3. Kryefjala eshprehur me numëror- Kryefjalamund të shprehet me një numëror (themelor ose me kuptim përmbledhës) me përdorim emëror: Po si s ’doli n jë xhanëm që ta mbante këtë shtëpi më këmbë. Dy u nisën menjëherë përpara, kurse tre të tjerë p o pritnin më këmbë. A s edhe n jë nuk do të mungojë. Katër të tjerë u dorëzuan te partizanët. Të gja sh të ishin ngjitur në mëhallën e sipërme të fshatit. Që të tria ndienin atë gëzim që pushton njeriun pasi ka kryer një punë të vështirë e të madhe. 1.4. K ryefjala e shprehur me pjesë të tjera të ligjëratës të emërzuara - Kryefjala shprehet edhe me një mbiemër a me pjesë të tjera të iigjëratës të emërzuara. Si çdo emër, mbiemrat e emërzuar (qoftë leksikisht, qoftë kontekstualisht) ose përemrat dëftorë i këtillë, i atillë, i tillë, përemri i pacaktuar tjetër përdoren si kryefjalë edhe të shquar, edhe të pashquar. Përemrat pronorë të emërzuar, për shkak të kuptimit të tyre, përdoren gjithnjë të shquar: E reja në art nuk lind në vend të zbrazët. Po kur qëllon të egërsohen të butat b ëh en , m ë të egra se të egrat. Të vegjëlit vërtiteshin pranë nënave. Të tjerët me çekiçë e sqeparë punonin me gjithë shpirt për armaturën, kurse të fu iu lit bënin llaç. Dy dhi! - thirri i katërti duke dalë nga streha me dhitë për dore. T ëparët erdhën me një tren të mbasdites bashkë me të ftu a rit e Tiranës. Im i s ’është kthyer ende. Po të tu tëja n ë atje? - e pyeti prapë ai. Kam parë që tanët bëjnë lloj-lloj punësh. Pas tyre, grupe të rinjsh thërmonin tokën me shat, të tjerët lesonin. Të tilla krijohen m ë të rrallë. Pse-ja m beti p a përgjigje. Por në këtë kohë nga gryka e Laverit papandehur u dëgjuan bum - bume timpani, pastaj piskam a zhurm ash e brohoritje të shfrenuara. 1.5.Kryefjala e shprehur me togfjalësh- Kryefjala ,mund të shprehet edhe me një togfjalësh. Në këtë funksion përdoren togfjalësha të tipave të ndryshëm. 1.5.1. Kanë përdorim të shpeshtë si kryeÇalë togfjalëshat e formuar

K R YE FJA LA

171

nga një emër i pashquar i prirë nga një përemër. Nga përemrat që hyjnë shpesh në përbërjen e një togfjalëshi të tillë, më të përdorurit janë: 1.5.1.1 Përemrat dëftorë ky. kjo, ai, ajo: Kjo m jegull i ngjan një deti të çuditshëm që hyn e del nga gryka malesh. Sa punë kishte dashur ai panxhar që të rritej aq mirë. Kështu na kishte ikur gjithë ajo mbasdite korriku. Këto ndjenja ia zvogëluan asaj botën e madhe dhe qiellin e gjerë me yje. Dikur ata sy e kishin vështruar hënën me një gëzim të çelur fëminor: 1.5.1.2 Përemrat pronorë, kur përdoren para emrave të farefisnisë: Të djelën që shkoi; im shoq u ngrit herët. Yt vëlla s 'e hapi gojën as për mirë as për keq; 1.5.1.3. Përemrat pyetës cili, cila, ç: C ilik o d lufte ia mohon njeriut ndihmën mjeksore? Cilët bij me shpirt s 'i dhanë? - Nga të kemi e ç ’erë tëpaska sjellë gjer këtu? 1.5.1.4. Përemrat e pacaktuar çdo, ndonjë, një, si edhe numërorët: Çdo fle të i dukej Vitës lëndinë e gjelbër, çdo gonxhe një e puthur e' zjarrtë, çdo lulekuqe e çelur buzëqeshje e ëmbëlfoshnjeje. N donjë qen ruanle kopshtin duke lehur më kot matanë gardheve. N jë grua thërriste nga bregu. Nga tufa u shkëput një shpend i murmë. Dy burra ngritën dorën. 1.5.2. Në funksionin e kryefjalës përdoret edhe togfjalëshi i formuar nga përemrat e pacaktuar njëfarë, gjithfarë, Iloj-lloj, gjithfarëlloj, çfarëdo, nga përemri pyetës çfarë, dhe nga një emër i pashquar në rasën rrjedhore: Po ja që xhaxhait i lindi njëfarë dyshimi. Gjithfarëgjërash i shkuan në mendje. Nëpër tnendje po i kalonin gjithfarëlloj mendimesh të turbullta. Dëgjoheshin lloj-lloj fja lësh nga më të pabesueshmet. Zefi e merrte me mend se çfarë njerëzish do të vinin aty dhe çfarë durimi dithej treguar me ta. 1.5.3. Përdoren në funksion të kryefjalës dhe togfjalëshat e formuar nga numërori një, nga një emër që tregon masë, si: varg, tufë, sërë, grumbull, etj.,dhe nga një emër në rasën rrjedhore shumës, kur folja kallëzues është në shumës: N jë varg gjëmimesh u dëgjuan njëri pas tjetrit. N jë tufë sorrash zhurm ëm ëdha fluturonin si të mpira në thellësinë e qiellit. Te bedenat e kështjellës kishin dalë vërtet ttjë grum bull vajzash. 1.5.4. Në funksionin e kryefjalës mund të përdoret edhe një togfjalësh i qëndrueshëm që emërton një vepër letrare a shkencore, institucion, vend, ngjarje historike, person etj. uB agëti e bujqësi" është një nga ato vepra që luajtën rol gjatë Rilindjes përzgjim in e ndërgjegjes kombëtare. M ali i Gjarprit ngrihej i zymtë

172

KREU V II

dhe ifrikshëm mbi kokat tona. Agim Drisltti kishte vajtur me kohë në vendin e caktuar. 1.6. K ryefjala e s h p re h u r me em ër në rasën gjinore - Ndonëse në raste të ralla, kryefjala mund të shprehet edhe me emër në rasën gjinore. Në fakt, emri në rasën gjinore është gjymtyra e varur e një togfjalëshi emëror. Përdoret në këtë funksion në sajë të kuptimit idiomatik: Të shtëpisë së saj vërtet ja n ë fanatikë, po ajo që është e re, ai që është i ri, ne të gjtihë do 17 bindim më nëfund. 1.7. P ërsëritja e kryefjalës - Në ligjërimin ekspresiv kryeQala mund të përsëritet për të vënë në dukje ngarkesën emocionale me të cilën është veshur: Dhe deti, deti m ë të është zbutnr si rtjë qengj. (Megjithatë, asaj s 'i vinte keq.) Zemra, zem ra të mos vritet!

KREU VIII

ICALLË2UES1

1. K a llë z u e s i ësh të g jy m ty ra k ry eso re fo ljo re e fjalisë dykryegjymtyrëshe, që hyn në marrëdhënie e në lidhje kallëzuesore me kryefjalën. Kallëzuesi shprehet me folje, me foljen jam , të shoqëruar nga një emër, mbiemër, përemër a me numëror; mund të shprehet gjithashtu edhe me pjesë të pandryshueshme të ligjëratës: Gjithë natyra po përskuqej nën rrezet e diellit, që po fu ttdosej tutje në detin e zjarrtë. Nata e parë në qytetin e vogël të hekurudhës do të jetë për ne e paharrueshme. Lum ne që jetojm ë në këto kohë. Siç është vënë në dukje edhe më parë, kallëzuesi është gjithnjë në lidhje me kryefjalën. Kjo do të thotë që një folje që nuk hyn në lidhje me një emër ose përemër në funksionin e kryefjalës, nuk funksionon si kallëzues, ajo është vetëm qendër organizuese e fjalisë, gjymtyrë kryesore. Duke pasur parasysh se me ç ’pjesë të ligjëratës shprehet kallëzuesi, do të dallohet kallëzuesi foljor, kallëzuesi emëror dhe kallëzuesi me pjesë të pandryshueshm e të ligjëratës. Kallëzuesi fo ljo r shprehet me foije dhe tregon një veprim a gjendje që i referohet kryefjalës: Një turmë fëm ijësh lëshoheshin me brohori tatëpjetë një kodrine. Ka/lëzuesi emëror shprehet me foljen jam dhe me një emër, mbiemër, përemër a numëror dhe tregon një karakteristikë që i referohet kryefjalës: Qielli është i vrenjtur e i rënduar. Kallëzuesi i shprehur me pjesë të pandryslmeshme të ligjëratës (pjesëza, pasthirma ose edhe onomatope),jep idenë e një veprimi ose bën vlerësimin subjketivemocional të kryefjalës: Në këtë kohë tërr telefoni.

174

KR EU V III

Kallëzuesi mund të shprehet me një fjalë kuptimplote dhe atëherë quhet / thjeshtë: Pranvera atë vit kishte ardhur me vonesë. Ai mund të shprehet edhe me një a më shumë fjalë të tilla e quhet i përbërë: Dëbora e ftoh të vazhdonte të binte mbi shtëpitë dhe rrugët e heshtura të qytetit. Atë ditë dielli ishte i ngrohtë. \ Kailëzuesi fo ljo r 2. Kallëzuesi foljor mund të jëtë i thjeshtë ose i përbërë. Kallëzuesi i t h je s h të foljor 2.1. Kallëzuesi i thjeshtë foljor shprehet me një formë foljore të çdo diateze: ai mund të shprehet edhe me një formë foljore të përsëritur ose të shoqëruar me ndonjë pjesëz. 2.1.1 Forma më e zakonshme e shprehjes së kallëzuesit të thjeshtë foljor është veta III njëjës e shumës e çdo kohe të mënyrës dëftore, lidhore, habitore, kushtore e dëshirore. Kallëzuesi i shprehur me folje në vetën III përdoret në fjali me kryefjalë të shprehur me emër, me përemër vetor të vetës III ose me përemra të tjerë: Tek buron uji i fto h të dhe fr y n veriu në verë. Tek m bin lulja me gas shum ë dhe me bukuri e me erë. Tek ifryn bariu xhurasë, tek kullosin bagëtia. Ku m ërzen cjapi me zile, atje i kam mendtë e mia... A i ndiente në gojë shijen e pluhurit të hidhur si hithër. Form a e vetës I e II të kohëve të ndryshm e, të m ënyrave të sipërpërmendura, si edhe të mënyrës urdhërore, mund të formojnë kallëzuesin në fjali me kryeljalë të shprehur me përemër vetor të vetës I e l l , icili përdoret si i tillë në kushte të caktuara stilistiko-sintaksore. Po unëpse m ik epranova ndershmërishtfajin tim? Moj nuse e Leksit, sh iko n gjë ti apo më bëjnë sytë m ua plakës? Për kallinj ne vajtëm edhe të nesërmen, edhe të pasnesërmen, gjer në fund. Me gjithë rrebeshet që ju ka hedhur koha mbi kokë, m bi supe, m bi shpinë, ju p o q ën d m n i të patundur. Ti lajm ëro shokët, unë do të rri këtu. 2.1.1.1. Kallëzuesi i shprehur me format e mënyrës dëftore të një foljeje është më i rëndomti; ai përdoret në të gjithë tipat, llojet e fjalive, i shoqëruar shpesh me pjesëza të ndryshme: Rruga nëpër livadhe n u k Zgjati shumë. As emrin e korrespondentit të ATSH-së, kronistit të p arë të kësaj vepre, njerëzit n u k e kujtonin dot. E

KALLËZUESI

17 5

çfarë mrekullish s'shohin sytë tanë nëpër Atdhe! Unë as që e përshkruaj io t bukurinë e asajfushe. Atëherë ishte i ri dhe n u k p a ra p yestepër rrugët e gjata e për lodhjen. Kallëzuesi mund të shprehet me çdo formë kohore të mënyrës dëftore, me të tashmen, të shkuarën e të ardhmen, me të gjitha kuptimet kohore të tyre. Hapa njerëzish të lumtur ndien mbi shpinë çdo udhë. Në këmbë të kodrave shtrihen fshatra të vogla me kopshte mollësh. Vështrimi i përhim të i syve të tij të ëmbël hum biste pas vetullave të trasha. Një tufë rrezesh shpoi perden e trashë të reve. Mendo ç ’energji kolosale ka zgjuar demokratizimi. Komandanti i skuadrës së dytë është vrarë atë ditë që në minutat e para të betejës. Kishte ardhur pranvera dhe çdo gjë ishtepërtërirë. Atë vitpranvera pa ti ardhur shpejt. Sulmi do të fillo jë kur gjendja e armikut të je të bërë kritike. Vë bast se ju s ’keni p ër ta gjetur kurrë. Në fazën e dytë rezultatet do të je n ë më të mira, se të rinjtë do të je n ë kalitur dhe do të kenë arritur një kualifikim më të madh. Plaku p a ti të drejtë, kur tha se në këtë të fto h të burrat kishin p ë r t ’u kthyer shpejt. Forma e kohës së tashme, si dhe forma e së pakryerës mund të shoqërohen me pjesëzën po, përtë formuar një kallëzues që shpreh një veprim të aktualizuar, një veprim që është në zhvillim e sipër në çastin e ligjërimit ose në një çast të caktuar të së shkuarës. Ky kallëzues është sinonimik me kallëzuesin e shprehur me format kohore perifrastike përkatëse të tipit jam / isha duke punuar. Shiu p o e zbut tokën.Ne je m i duke e ngritur edhe më lart qytetërimin tonë. B ardha p o largoh ej g jithnjë e m ë shum ë p re j tij, p o b ë h ej e padurueshme me heshtjen e saj. Nga lindja ishte form uar një rreth i madh i çelët, që tregonte se dielli ishte duke perënduar. Shënime 1. Format mohore të së tashmes së dëftores dhe të së shkuarës mund të prihen nga pjesëza sa për të shënuar një veprim që arrin deri në cakun e realizimit të tij, por që nuk realizohet ose nuk është realizuar: A i rri shtrirë e sa s ’pëlcet nga dëshpërimi. Pemët ishin ngarkuar shumë e degët sa nuk thyheshin nga pesha e kokrrave që mbanin. Vajza sa nuk flu tu roi nga ai lajm. 2. Forma e së kryerës së thjeshtë mund të paraprihet nga pjesëzat m ënd e desh Kallëzues të tillë shënojnë veprime që kanë

176

KREU V III

arritur deri në cakun e realizimit, po s’janë realizuar, po ashtu si kallëzuesit në formë mohore me sa: Kur u ngrit në këmbë, i erdhi dhoma vërdallë dhe m ënd ra. M ën d qau, kur e p a në atë ditë. Vajzës desh i ngeci fja la në grykë. Nga lodhja desh u rrëzua për tokë. 2.1.1.2. Kallëzuesi i shprehur me folje të mënyrës habitore përdoret kryesisht në fjali dëftore e pyetëse thirrmore. Në përbërjen e periudhës mund të përdoret si në fjalinë kryesore dhe në të nënrenditurën: Po j a që zem ra e një vajze nuk u fltu a k a me zor e me fo rcë! O burra të ikim, se na qënkan gd hirë trima sot! Ç ’më qënkej shëm tuar aq shum ë me ato rroba?! Po atë Memon e paskëshin plagosur, se ia pashë emrin në ato afishet. 2.1.1.3. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të lidhores së një foljeje është karakteristik për periudhën me nënrenditje, por përdoret edhe në fjali të mëvetësishme. Të nesërmen u grit shpejt që të mos vonohej në takim. Të mos e kishte parë? Në periudhat me fjali të nënrenditur qëllimore dhe me disa lloje të fjalive kryefjalore e kundrinore, lidhorja përdoret si kallëzues në formën kohore të së tashmes dhe të së pakryerës, kurse në periudhat me fjali të nënrenditur kohore, mënyrore, lejore etj. përdoret në çdo formë kohore: Që të ecë përpara një komb. duhet m und e djersë. Malet ditan të rrëzojnë nga shpatullat kanunin, paragjykimet, bestytnitë. Araniti, izem ëruar që Skënderbeu e shtyupër më tutje martesën me të bijën, nukpranoi t 'i dërgonte ndihmë. Kur të ketë m artuar ata, do të vdesë me mendje të mbledhur. Pylli fërfëriu i tëri, si të ishte zgjuar më në fa n d nga gjumi i asaj dite të nxehtë. Kallëzuesi i shprehur me formën kohore të së tashmes së lidhores përdoret në bashkëvajtjet me një kallëzues (në fjaiinë kryesore) të shprehur me folje në të tashmen, në të kryerën, në të kryerën e thjeshtë e në të ardhmen; ai tregon një veprim që kryhet në çastin e ligjërimit ose pas këtij çasti: Këtij plakit të maleve i pëlqen të m endojë gjithnjë me figura. Ja, or bir, ja, tani do t ’ua ndez që ta kenë ndihmë. Ti, moj vajzë, që i njeh e ke të bësh me ta më shum ë nga unë, a i ke lajmëruar të m os fle n ë në shtëpi? -(Ah, këto këmbët e plasura sa shumë më dhëmbin!). Si mik u gjend një ilaç i shkretë që të m 7 shërojë? (Ai e ka shkruar këtë lajm). Erdhi vetëm që ta verifikojë.

K A l. L Ë Z U R S I

17 7

Shënim. Përdorimi i një kailëzuesi të shprehur me formën kohore të së tashmes së lidhores në bashkëvajtje me një kailëzues të shprehur me folje në të pakryerën e në më se të kryerën nuk është në pajtim me normën letrare: Edhe pse e ndjeva që togeri po bëhej gati të shkojë ( - të shkonte). gjumin e pata më të fortë. Nëna ijep te gji dhe e linte atë që ta m tnurisë (= të nanuriste). Uani kishte mësuar edhe t ’i këndojë (=të këndonte) "Ilaj-llaj ” djalthit. Ata thanë se nuk kishin vendosur ende nga ta kalojnë (=të kalonin) vijën e ujit, nga e djathta apo nga e majta e shtëpisë. Po ashtu, nuk është në pajtim me normën letrare edhe përdorimi i një kallëzuesi të shprehur me formën kohore të së tashmes së lidhores në bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në të kryerën e thjeshtë, në qoftë se tregon një veprim të realizuar para çastit të ligjërimit, pra në qoftë se forma e së tashmes është përdorur në vend të së pakryerës, në qoftë se nuk është përdorur si e tashme historike. Armiku e pushtoi për disa ditë qytetin, po u detyrua ta lërë (=ta linte) prapë. M ’it duk sikitr gjyshja deshi të ndajë (=të ndante) gjithçka me të nipin, kujtimei dhe helmet. Kallëzuesi i shprehur me formën e së pakryerës së lidhores përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në të kryerën e thjeshtë, në të pakryerën, e në më se të kryerën; ai tregon një veprim që kryhet para çastit të ligjërimit: Vendosëm aty për aty që dhuratën t 'ua shpinin djemtë e vjazat e fshatit. U gjet e nevojshme që të shkonte në Napoli dhe në Romë për këtë mision vetë Skëndërbeu. Krutanët nuk dinin si ta shpjegonin këtë çudi të papritiu: Dielli kishte shkitar të çlodhej matanë Oafës së Reçit. Kallëzuesi i shprehur me formën e së kryerës së lidhores përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në të kryerën e thjeshtë, në të pakryerën dhe në më se të kryerën: Qetë, sikur t ’u kishte fo lu r njeri me gjuhën e tyre, morën përpara. Vetëm kurrizi i merrte pak përpara, sikur t ’i ishte thyer nga barra e punëve të shtëpisë. Po edhe sikur të ntos kishte hyrë në mes kjo zhurmë, prapëseprapë Vita mik do të kishte dëgjuat: Të dy krahët i kishte shtrirë anash, sikur të ishte kryqëzuar dhe përpëlitej. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të lidhores mund të përdoret

178

KR EU V III

edhe në Ijali të mëvetësishme pyetëse, nxitëse e dëshirore, si edhe në fjalinë kryesore të një periudhe të tillë pranë kryefjalësh të shprehura me përemra ose me emra: Ta ketëfajin A dili në këtë mes? Po të mos vish ti, kush të vijë? Kush të shkonte? Djemtë të shkon'm. Të kishe ngrënë edhe tip a k përshesh, more bir, se rruga është e gjatë. Të të kishin lënë ndonjë letër tëpaktën, - murmuriti nëpër dhëmbë djali. Format e lidhores në këto përdorime mund të shoqërohen me pjesëzën le. Një kallëzues i tillë shpreh një urdhër të zbutur në formë nxitjeje, lejimi ose pëlqimi: Flitni, - tha përgjegjësi, - le të shfaqë secili mendimin e vet. 2.1.1.4. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të mënyrës kushtore përdoret në fjalitë kryesore të periudhave me fjali të nënrenditur kushtore ose edhe në fjali të mëvetësishme që kanë një rrethanor të veçuar që shpreh kusht: Po edhe sikur të mos kishte hyrë në mes kjo zhurmë, prapëseprape Vita nuk do t ’i kishte dëgjuar. Sikur zogu të niste të këndonte, ata kishin p ër ta dëgjuar gojëhapur. Ndryshe, do të derdhej gjak më kot dhe përfim dim i do të ishte një robëri më e keqe se e para. Kallëzuesi i shprehur në format kohore të së tashmes së kushtores përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues (në fjalinë e nënrenditur) të shprehur me folje në të pakryerën e lidhores ose në të ardhmen e së shkuarës. Po të mos ishim bashkuar, armiku do të na thyente, që në goditjen e parë. Rilindasit shqiptarë nuk do të plotësonin dot me nder detyrat e tyre të rënda në situatat e ndërlikuara, p o qe se nuk do të mbështeteshin te populli. KallëzueSi i shprehur me formën kohore të së pakryerës së kushtores përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues (në ijalinë e nënrenditur) të shprehur me folje në më se të kryerën ose në të ardhmen e përparme të së shkuarës: Sikur të kishin luftuar mbretërit e Bizantit si Skëndërbeu, Stambolli nuk do të kishte rënë në duart e turqve. Edhe në qoftë se i o të ishte ndodim r në një gëzim të tillë, ai do ta kishte përbuzur. 2.1.1.5. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të dëshirores së një foljeje është karakteristik për fjalitë dëshirore. Përdoret gjithashtu edhe në periudha me fjali të nënrenditur kushtore a lejore me lidhëzën në: Kështu m ë ardhsh edhe ti, fitim tar! Ju këndoftë zemra, o djema, se m ë kënaqët. Në u vonoftë sonte, mos e pritni! Rrufeja rëntë m bi ju , o katilë dhe j u bëftë shkrumb e hi. N ë mos më pranofshin, do të bëj një derman. Kallëzuesi i shprehur me formën kohore të së kryerës përdoret në

K A L L H Z U E SI

179

fjali të nënrenditura kushtore a lejore: N ë pastë m baruar pimë, i thuaj të vijë nga ne. Edhe n ëp a stë ardhur i lodhur, ai do të na presë. Kallëzuesi i shprehur me format e urdhërores përdoret në fjali të mëvetësishme nxitëse dhe në fjalinë kryesore të një periudhe të tillë pranë një kryefjale të shprehur me përemrat vetorë ti.ju: D iell i ri, ti varret ndritna dhe ne ngrihemi përsëri. Sh ko dhe ti, o nëna ime, shko... M errni dhe ju shatin se na zuri nata. Ju tnos shkoni nga ajo rrugë, se nuk ia dilni dot malit. Forma urdhërore e njëjësit në stilin tregimtar mund të përdoret me ngarkesë shprehëse-emocionale si kallëzues pranë Yijë kryefjale të shprehur me përemër të të tria vetave e të të dy numrave, me përemra të tjerë dhe me emra. Përdoren zakonisht në fjali me kallëzues homogjenë e në periudha me fjali të bashkërenditura me lidhëzën e ose në periudha me fjali asindetike, që kanë strukturë paralele dhe tregojnë veprime që ndjekin njëri-tjetrin: Unë m bill e mos ha, ky bluaj e mos ha. Djali brit e burri vrapo. Ndiq njërikëtej, ren dtjetri andej. A iik e qetë ndiq. Dhe Lam jahidhu nëpër dysheme si ndonjë thes me kashtë. Shënim: Kjo formë e urdhërores shpesh mund të pasohet nga pjesëza e bot për të formuar një kallëzues që shpreh një veprim të përforcuar (intensiv:) , Edhe hidhu e bot këta njerëz sa tundej shtëpia. 2.1.1.6. Kallëzuesi foljor mund të shprehet edhe me një formë foljore të pashtjelluar pranë një kryefjale të shprehur me emër ose me përemër vetor të të tria vetave e me përemra të tjerë: Pemët që kishin mbetur lakuriq p a hyrë dimri mirë, tani p o fërkonin degët, si për t it nxehur. Pa mbaruar fjalën unë, dera u hap dhe në dhomë hyrinjëplak. M e të d a lë dielli nga një re e murme, natyra u veshsi në argjend. Shënim: Si folje, format e pashtjelluara mund të jenë fjalë bosht të një togfjalëshi foljor që shpreh marrëdhënie objektore e rrethanore, po ashtu si çdo formë vetore e foljes; janë, kështu, bërthama të ndërtimeve me forma të pashtjelluara. Nga kjo pikëpamje, ato ngjajnë me fjalinë, sidomos me fjalitë e nënrenditura me të cilat janë sinonimike. Po me ato kanë edhe ndryshime të rëndësishme: ijalët e varura nga një formë e pashtjelluar qëndrojnë gjithnjë pas saj

180

KREU V III

e kanë zakonisht subjekt të njëjtë me foljen prej së cilës varen. Mungesa e treguesve morfologjikë për mënyrën, kohën e vetën dhe arsyet që u vunë në dukje më lart, bëjnë që forma të tilla të pashtjelluara të mos u përgjigjen të gjitha kërkesave të kallëzuesit (i cili nuk mund të kuptohet jashtë lidhjes kallëzuesore), po ashtu as edhe kërkesave të gjymtyrës kryesore të një fjalie njëkryegjymtyrëshe të nënrenditur. Prandaj, vetëm në ato raste kur format e pashtjelluara lidhen me një emër a përemër në rasën emërore, me të cilin hyjnë në marrëdhënie kallëzuesore, mund të flitet për funksion kallëzuesor të formave të pashtjelluara. (Shih për këtë edhe “Periudha me nënrenditje). Mundësia e funksionimit të formave të pashtjelluara si kallëzues është e ndryshme. Kjo ka lidhje sidomos me kuptimin që shpreh ndërtimi me formë të pashtjelluar. Kallëzuesit e shprehur me forma të pashtjelluara përdoren vetëm në periudhë në fjali të nënrenditura ose në fjali të bashkërenditura. Haset më shpesh si kallëzues forma e pashtjelluar mohore e tipit pa punuar. Përdoret si kallëzues i një fjalie të nënrenditurkohore, kushtore, lejore ose mënyrore: Po bridh të hedhësh Vahim e Rosave, sa p a arclhur vala. Pa mbaruar mirë fja lën plaku, dym bëdhjetë duar lanë lugët... Babai është nisur q ë p a dalë dielli. Pa na dltënë shenjën Fatbardha, ne nuk m und të nisemi. A s ’ia arrita qëllimit, edhe pa më ndihm uar ti? Buzët e tij sesi, ashtu vetë, pa e kuptuar as ai, sosën këngën që kishte lënë përgjysmë vegla. Kallëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluartë përcjellores përdoret në fjali të nënrenditura mënyrore, shkakore, kushtore etj.: Duke m os ndenjur në krye ju s 'ka si të ecë puna mirë. Kallëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluartë paskajores përdoret në fjaii të nënrenditura qëiiimore: Një përgjigje e tillë m jaftontepër t ’u provuar mendja e saj. Nata ra j o p ë r të m bledhur kockat robi dhe kafsha e zgjedhës, p o p ë r të dalë i ligu nga ferra. Kallëzuesi i shprehur me fonnën e pashtjelluar të tipit me të ardhur përdoret në fjali të nënrenditura kohore: Dhe grizarakja u tërhoq m e t ’u zhdukurfrik a e rreziku e m e t ’u bërë m ë i qartë ky mendim. - Ja i them se, m e t ’u martuar unë, çdo gjë do të ndryshojë. Kaliëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluar të tipit një të thënë

K A LL Ë Z U E S I

181

është karakteristik për stilin tregimtar dhe përdoret sidomos në një periudhë me fjali të bashkërenditura: E m or Leks, n jë të ikur imë nga shtëpia dhe një t ’u shthurur gardhi. 2.1.2. Kallëzuesi i thjeshtë mund të paraqitet edhe në forma më të ndërlikuara, ndër të cilat më tipikja është ajo që shprehet me përsëritjen e së njëjtës formë foljore për të treguar një mënyrë veprimi: zgjatje, përforcim, theksim etj. Ky kuptim i mbishtuar nuk jepet me mjete leksikore, po është rezultat i bashkëveprimit të të dyja formave të përsëritura, pra të dyja së bashku japin këto mënyra veprimi, prandaj edhe trajtohen si një rast i kallëzuesit të thjeshtë foljor. Kallëzues të tillë kanë vlerë stilistike, sepse i përkasin kryesisht stilit tregimtar. 2.1.2.1 Haset më shpesh kallëzuesi i shprchur me përsëritjen e së njëjtës formë kohore e vetore të një foljeje në mënyrën dëftore a në urdhërore, rrallëherë edhe në lidhore, të bashkuara me lidhëzat e, dhe ose edhe pa lidhëza. Nga forinat kohore të dëftores përdoren më shpesh si kallëzues me përsëritje e pakryera dhe e kryera e thjeshtë. Format e tjera kohore (e tashmja - e cila në këto raste ka kuptim mbarëkohor ose kuptimin e një të tashmeje historike e kryera, më se e kryera dhe e ardhmja) përdoren më rrallë. Ky tip i kallëzuesit me përsëritje ntund të shprehë kuptime të ndryshme. Për dallimin e kuptimeve ndihmojnë struktura e periudhës, përmbajtja leksikore e saj, intonacioni që krijohet mbi këtë bazë. deri-diku edhe format kohore të foljes që përsëritet. Kaliëzuesi i shprehur me formën e përsëritur të së pakryerës, të së tashmes dhe të së ardhmes, si edhe me format e përsëritura të urdhërores tregon një veprim me zgjatje të pakufizuar: Gëzimi ecte e ecte nëpër rrugicat e errëta duke shtrënguar zarftn në xhep. Mendimet e gjeneralit vërtiteshin e vërtiteshin në të njëjtën pikë, ashtu sixhadeja që rrotullohej e rrotullohej e bëhej kular rreth maleve. I kujtoheshin shokët, lodrat dhe i vinte të qante, të qante e të mos pushonte. Bërtet e bërtet e kurrkush gjë s 'i je p ( Ç ’ke me ta?). Do të flasin, do të flasin, pastaj do të lodhen. Prit e p rit ky, dikur e humbi durimin dhe u ngrit e iku. Kallëzuesi i shprehur me formën e përsëritur, zakonisht të së kryerës së thjeshtë, të së kryerës dhe të më se të kryerës, por edhe të kohëve të tjera tregon një veprim të përforcuar (intensiv). karakteristik për këtë kallëzues është përdorimi në formën pohore, iidhja e formave të përsëritura me lidhëzën e dhe shqiptimin e shpejtë, me ton të njëjtë, i të dyja formave. Përdoret në një periudhë me fjali të nënrenditura rrjedhimore ose në një periudhë me fjali të bashkërenditura zakonisht kushtore:

182

KR EU V III

D he vasha qau e qau. sa u tret dhe u mblodh një grusht. Sabri Kallamatreshi dhe e dha, p o s ’iu m bajt dot turfullimit të kafshës së tërbuar nga goditjet. A ta i kis/tin fo lu r e i kishin fo lu r sa s ’i kishin lënë gjë p a thënë. 2.1.2.2. Kallëzuesi i shprehur në forma kohore të përsëritura të mënyrës dëftore, të bashkuara me lidhëzën sa, tregon një veprim me zgjatje të kufizuar, i parë më tepër në anën sasiore të shtjellimit të tij. Një kallëzues i tillë përcakton strukturën e periudhës; fjalia që ka këtë kallëzues, ndiqet nga një fjali e bashkërenditur me lidhëzat e, dhe ose e bashkuar pa lidhëz. Fjalia e dytë kumton një veprim që ndërpret të parin. Kallëzuesi shqiptohet me ritëm të qetë me theks mbi pjesën e dytë. Ethet e moçalit ja n ë si puna e kafesë, zien sa zien brenda, pastaj derdhet. P unonte sa p u n o n te xha Teloja dhe, kuritekej, hopa ia bënte dhe në hije. Kishte dëgjuar sa kishte dëgjuar pa nxjerrë fja lë nga goja, pastaj kishte ngritur perden. Do të lehë sa do të lehë dhe kur ta shohë se nuk i ndrit, do të detyrohet të heqë dorë. 2.1.2.3. Kallëzuesi mund të shprehet edhe me forma kohore të përsëritura, zakonisht të mënyrës dëftore, të bashkuara me lidhëzën që për të dhënë një veprim të përforcuar ose një veprim që motivon një veprim tjetër. Kur shpreh një veprim që motivon, kallëzuesi përcakton strukturën e periudhës: ai është gjymtyrë e fjalisë së parë të një periudhe palidhëzore: Djali ngulte këmbë tek e tija dhe s ’donte q ë s ’donte. Bariu p la k s ’e la q ë s ’e la p a egostitur mikun me njëgotë qumësht. (Vetëm Naja mbeti atje). N u k desh q ë n u k deslt ta linte vetëm kasollen. Ai ngulte këmbë: të vishet q ë të vishet. Kanali hapet që hapet, shpem im et bëhen që bëhen, atëherë a s ’është e nm ndur ta ndryshoni vendin? I mbajtën që i m bajtën s 'bëhet gjë t ’i mbajnë edhe pak. 2.1.2.4. Kallëzuesi i thjeshtë foljor mund të shprehet edhe me dy forma të ndryshme të së njëjtës folje ose me dy fjalë me rrënjë të njëjtë. Edhe këta kallëzues shprehin mënyra veprimi dhe janë të kufizuar nga pikëpamja sintaksore, po të pakufizuar nga pikëpamja leksikore. Hasen zakonisht në stilin bisedor dhe kanë ngarkesë emocionale. a. Kallëzuesi i formuar me paskajoren e një foljeje të ndjekur nga një formë kohore e saj në mënyrën dëftore ose në urdhëroren shpreh një veprim të theksuar, shpesh me një nuancë sigurie, besimi. Në raste të rralla paskajorja mund të zërë vend pas formës kohore: A i briti e krisi nga dhembja duke nxjerrë rrënjët përjashta, po për të rënë s ’ra. - Ti e kupton se p ë r të ik u r s ’ikin dot. Për të m arrë m ë m irë më

K A LL Ë Z U E S I

183

m errni ju . Degën e k api për të kapur po s ’e mbajti dot. b. Kallëzuesi i formuar me një emër prejfoljor asnjanës dhe me formën e vetës së tretë të kohës së tashme a të së pakryerës së dëftores së fojes prej së cilës vjen emri foljor, të bashkuara me anë të lidhëzës që, shpreh një veprim të përforcuar që ngjall habi: Të ecur q ë ecën ky fëm ijë! Të fo lu r që fliste, veç ta dëgjoje! Shënim Në vend të formës foljore me kuptim konkret mund të përdoren forma e vetës III të foljes bëj me kuptimin abstrakt të veprimit. Të kënduar që bën qeratai! (Të kënduar që këndon. 2.1.3. Kallëzuesi i thjeshtë mund të shprehet edhe me lokucione foljore të tilla, si: vë re, bëjpallë, hedh shtat, vë dorë, marr vesh, ngul këmbë, (i) ja p udhë, (e) vë në udhë: E si rrojti shtatëdhjetë e ca vjet, midlisi dlta shpirt atje në mes të mullirit. Sa tëjem unë, nuk do të vërë dorë kush mbi të. Tërthorazi në këtë mes ka gisht edhe ime gjyshe. A jo s ’po m errte dot vesh nga i erdhi gjtihë kjo. Atë ditë kujtova se raporti kishte m arrë udhë. Kallëzuesi i përbërë fo ljor 2.2. Kallëzuesi i përbërë foljor formohet nga dy fjalë kuptimpiote, nga të cilat e para tregon një mënyrë veprimi (fillim, vazhdim, mbarim, përforcim, rritje progresive të veprimit) ose modalitetit (domosdoshmëri, supozim, mundësi etj.) kurse e dyta shpreh një veprim: Metalurgjiku posa kishte nisur të ngrinte aty-këtu ndonjë ndërtesë. Mato Gruda vazhdonte të qëndronte para portës i menduar. Kryetari m baroi së iexuari dhe u hodhi vështrimin anëtarëve. Koha erdhi e u nxi si pus, Ai pastaj mendoi se çfarë duhej të merrte me vete në shpellë. Këtu duhet ndërtuar një ujëmbledhës i madh. Sado ujë që të vinte, nuk m und të arrinte gjer aty. Formimi i kallëzuesit të përbërë si një tërësi e vetme nga pikëpamja e përmbajtjes'është shoqëruar edhe me kufizime të pjesëve përbërëse nga pikëpamja gramatikore. Të dyja foljet që formojnë kaliëzuesin e përbërë, shërbejnë si qëndër ndërtimore e fjalisë: foljae parë vetëpm uk mund të pranojë ndonjë gjymtyrë fjalie; nuk ndahet prej pjesës së dytë nga gjymtyrë të tjera (kryefjalë a gjymtyrë të dyta), me përjashtim të rasteve të rralla, për arsye

184

k r i ;u

vm

stilistike; midis tyre nuk mund të vendosen lidhëzat nënrenditëse që dhe se: në disa Uoje kallëzuesish të përbërë pjesa e parë paraqet edhe kufizime morfologjike (në mënyrë. kohë ose numër). Duke pasu r parasysh llojin e lidhjes së foljeve dhe natyrën morfologjike të foljes së dytë, do të dallohen disa lloje të kallëzuesit të përbërë: 2.2.1. Kallëzuesi i përbërë i formuar nga një folje gjysmëndihmëse dhe nga një fo lje në lid h o r e . Sipas kuptim eve m odale të foljeve gjysmëndihmëse dallohen në të disa Iloje kallëzuesish që shprehin fillimin a vazhdim in e veprim it, veprim të p ë rforcuar, mundësi, dom osdoshm ëri. 2.2.1.1. Në kallëzuesin e p ërb ërë që shpreh fillimin e veprim it. foljes në lidhore i prijnë foljet jilloj, zë. nis a marr (me kuptimin e fillimit): Në p yllfillo i të fry n ta një erë e ftohtë. Kur morën tokën, mëmë e hir iu përveshën punës dhe shtëpia e Boçe Goshajt zuri të mëkëmhej. Kjo tregonte se deti, ndonëse nnk ishte qetuar fare, kishte nisur të tulatej. Dhe, si u ngrit, u kap pas degëve dhe m ori t ’i n g jitejpis/iës. I përcaktuar në fillimin e tij, veprimi i shprehur nga ky kallëzues paraqitet si një veprim që zgjatet, që fillon e vazhdon të kryhet. Folja gjysmëndihmëse tregon fillimin e veprimit. ndërsa folja në lidhore veprimin përkatës. Kështu. në shembullin 77 ke ndryshuar që kur zure të shoqërohesh m e Dritën kallëzuesi shpreh një veprim që ka filluar dikur në një çast të së shkuarës dhe vazhdon të reiiazohet edhe në çastin e ligjërimit; kurse në fjalinë D ja lifillo itëqesh te me zë në kahinën e tij kallëzuesi shpreh një veprim. fillimi dhe vazhdimi i të cilit i përkasin periudhës kohore para çastit të ligjërimit, Në mes foljes gjysmëndihmëse në lidhore ka përputhje në vetë e në numër. po s’ka gjithnjë përputhje në kohë. Folja gjysmëndihmëse mund të dalë në të gjitha format kohore të mënyrës dëftore. rrallë edhe në format e lidhores e të urdhërores; folja në lidhore del në format kohore të së tashmes ose të së pakryerës: Ki mendjen grua. se na zhulohet djaii e pastajfillon tëkollitet. Edhe gruaja, megjithëse ka fillu a r tëplaket, po më duket më e dashur. Yjtë zu n ë të rrallohen. kapedanë'. Pa tlo tëfillojnë, pastaj tëqeshin me mua. Dhe atëherë njerëzit fillonin të kolliteshin me të madhe. U mhështet mirë pas timonit dhe zuri t ’i binte borisë si më parë. Mhi to kishin nisur të fry n in erërat e dimrit. Ndoshta, këto që ndodhën në Maliq, mtk do të kishin ndodhur dhe këneta tani do të kishte fillu a r të thahej, Në formën mohore kallëzuesi i përbërë që shpreh filliinin e veprimit mund ta ketë pjesëzën mohuese para foljes gjysmëndihmëse për të mohuar veprimin që në fillimin e tij ose para foljes në lidhore për të mohuar vetë

KALLËZUt-Sl

185

veprimin: Asgjë më shumë se ajo n u k kish tefilh ta r të dukej më qartë. Pofillon të m os m ë pëlqejë kjo dhomë dhe kjo kohë e keqe. 2.2.1.2. Kallëzuesi i përbërë që shpreh vazhdimin e veprimit, fonnohet nga folja gjysmëndihmëse vazhdoj a vijoj (me përdorim më të kufizuar), të cilat i prijnë një foljeje në të tashmen ose në të pakryerën e lidhores: Po vazhdon të hjerë shi i rrëmbyer. Vesa vazhdonte të pikonte nga althet e pishave. Secili vijonte të këndonte në të tijën. 2.2.1.3.Kallëzuesi i përbërë që shpreh veprim të përforcuar formohet nga folja gjysmëndihmëse bëj në kohën e tashme. në të pakryerën a në të kryerën e thjeshtë dhe nga një folje në të tashmen e lidhores (kur folja e parë është në të tashmen) ose në të pakryerën e lidhores (kur e para është në të pakryerën a në të kryerën e thjeshtë). Folja hëj shpreh fillimin e vrullshëm, të përforcuar të një veprimi që nuk realizohet. ndërsa folja në lidhore shpreh përmbajtjen leksikore të tij dhe lidhjen me kryefjalën: S ’më ka shkuar ndër m end që rrotat e lopit m u n d të bëhen rrota qerreje. Nitk ishin çështje aq të thjeshta këto që m und të shpjegoheshin me dy fjalë. në këmhë. Po m u n d të kenë nxjerrë forcu edhe në anë të tjera, more shok. Po përpiqesha të zbuloja se kush m uiul të kishte qenë. 2 .2 .1.4. Në varësi edhe nga përmbajtja leksikore e fjalisë, kallëzuesi i përbërë me foljen gjymëndihmëse m undfregon edhenjë veprim të dyshimtë: Ç 'foie m u n d të bëjë në kafaz zogu i m aiit? Dhe për këto të këqija, çfarë dermani m u n d të gjenin vashat si Siiva? Në formën e tij mohore ky kallëzues mund të marrë pjesëza mohuese si para foljes nnm d për të mohuar mundësinë e realizimit të veprimit, edhe para foljes në lidhore për të mohuar veprimin: Këta ja n ë zogj furtune, mor hir, n u k m u n d të rrojnë në shtëpinë e njeriut. Ai ishte njeri i drejtë dhe as që m u n d të mendonte keq. Eshte gjë e rrailë dhe ntund të m os e kenë pasur atë fat. Përdorimi i pjesëzave mohuese përpara të dyja pjesëve i jep kallëzuesit të përbërë kuptimin modal të sigurisë a të domosdoshmërisë: E tregoi këtë histori, se i kishte mbetur këtu në zemër dhe s ’muiul të tnos e tregonte. Bihlioteka nuk m iiitd të mos ishte e hapur. 2.2.1.5. Kallëzuesi i përbërë që shpreh domosdoshmëri, formohet nga folja gjysmëndihmëse duhet në format kohore të së tashnies dhe të së pakryerës veta III njëjës dhe nga foija në lidhore në të gjitha format kohore të saj. FoH; ' ' I

H

I—I

I

2.1.2. Periudhat me bashkërenditje, të përbëra prej tri a më shumë fjalish të pavarura, mund të jenë të formuara edhe prej bashkimit të një fjalie me një tog fjalish ose prej dy a më shumë togje fjalish në kombinime të ndryshme: a) Ata ikën përpjetë/, kurse unë zbrila poshtë/ dhe u fu ta në kafene. (fjalia e dytë dhe e treta, me lidhje këpujore ndërmjet tyre, dalin si një tog fjalish me lidhje përqasore me fjalinë e parë). b) Era vinte që nga shpatet e m alit/ dhe sulej poshtë luginës së K olonjësJ ndërsa pem ët lëkundeshin (dy fjalitë e para përbëjnë një tog me raporte bashkërenditjeje këpujore, me të cilin bashkohet me raporte kundërshtore - përqasore fjalia e tretë).

443

2.2. Skem at e periudhës asindetike (jolidhëzore) 2.2.1. Periudhat me fjali të bashkuara pa lidhëza mund të jenë të përbëra prej dy a, të shumtën e herës, prej tri a më shumë fjalish të pavarura të lidhura ndërmjet tyre nga intonacioni: a) Do të kënd ojm ëj mos u dëshpëro. b) Ishte një fushë me lule sh u m ë j nëpërmes saj shkonte një lu m ë j dy qe p o kullotnin bar. c) Qielli është bërë ste rr ë j hapësira mbushur me r e j dëbora bije e p a p re rë j dheu bërë i bardhë si v e j moti është eg ërsu arj drurët ja n ë ngarkuar. b)

a)

c)

2.2.2. Periudhat asindetike prej tri a më shumë fjalish mund të jenë të përbëra edhe prej një ijalie të pavarur të bashkuar me anë të intonacionit me një tog prej dy a më shumë fjalisht të pavarura, ose prej dy togje Çalish të bashkuara asindetikisht në mes tyre: a) Vetëm një gjë kërkojmë nga j u J mbani kryet la r tj mos tregoni asnjë shenjë dëshpërimi. (Fjalia e dytë dhe e treta përbëjnë një tog të bashkuar asindetikisht me fjalinë e parë). b) Pjesën më të madhe, pothuaj tërë punën e mbaruat:/ Kruja dhe tërë krahina e saj u fitua;/ Dibra dhe malësitë u bashkuan me ne;/ armikut s’i mbeti as shenja në fushat tona;/ qëndrojnë vetëm fortesat.

a)

b)[

c) Ia dha drurit,/ u tha;/ ia dha gurit/ u ça. (dy togje fjaiish asidentike/ të bashkuara ndërmjet tyre/ asindetikisht, secili i formuar prej dy fjalish):

444

KR EU X X III

2.3. S kem at e periudhave me asindetizëm e bashkërenditje. Periudha edhe asindetike, edhe e bashkërenditur, mund të jetë e formuar: 2.3.1. Zakonisht prej dy a më shumë fjalish të pavarura asindetike dhe prej një Ijalie të bashkërenditur me fjalitë e mëparshme: Ai ngjeshi duart në tokën e pim nar,/ mbushi grushtet me dhe/ dhe i shtriu përpara.

2.3.2. nga një tog prej dy a më shumë fjalish të pavarura të bashkërenditura, të bashkuara asindetikisht me një fjali tjetër të pavarur a me disa fjali të tjera të pavarura të bashkërenditura në mes tyre, ose prej një fjalie a dy fjalish të pavarura të bashkërenditura në mes tyre, të bashkuara asindetikisht me një tog prej dy a më shumë fjalish të pavarura të bashkërenditura: a) Shkuam gjer afër monumentit/ dhe u kthyem :/ shoku Shemsedin posa ishte ngritur nga tavolina/ b) M akaseni kishte dërguar letër:/ në verë mbaronte m ësim et/ dhe kthehej përgjithmonë në Shqipëri. c) U afrua me ngadalë/ dhe e zbuloi:/ dy sy fla k ë e vështruan/ dhe dy buzë qumështore lëviznin me gu - gu - gu.

2.3.3. Me kombinime të tjera të ndryshme ijalish asindetike e fjalish të pavarura të bashkërenditura: a) Mëma dhe motrat qanin/ edhe djemtë i përqafonin,/ gjithnjë pranë i m banin,/ i puthnin e i pushtonin. b) Nata edhe s ’e kishte ngritur atë pëlhurën e zezë,/ hëna me sy të venitur p o perëndonte si rezë;/ y lli i mëngjesit p o binte,/ dhe bilbilët këndonin;/ vesa gjithnjë po binte/ e lulet lulëzonin. c) Historitë e anonimit venecian, Sansovinos dhe Dhimitër Frëngut ja n ë të shkurtëra/ dhe s j’a p in hollësira;/ shëmbëllejnë njëra me tjetrën si tri motra binjake/ dhe kanë pasur një kryeburim që të tria:/ ja n ë ndikuar shumë prej B arletitfpo ndryshojnë në shumë pika.

S K E M A T E P E R IU D H A V E

445

2.4. P ërbërja dhe skem at e periudhës me nënrenditje Periudha në nënrenditje është periudha e formuar prej fjalish me raporte nënrenditjeje midis tyre, të bashkuara me anë lidhëzash nënrenditëse a fjalësh lidhëse (përemra e ndajfolje), ndonjëherë edhe drejtpërdrejt: Yjtë një nga një u venitën si fen erët/ që i shuan era. S a qe gjallë,/ s 'u turpërua. Fek dhemb dhëmbi./vete gjuha. S ’i shkoi asnjerit ndër mend,/ të mblidhte lule. Posa plaku i tha këto jja lë ,/ psherëtiu një h erëjsiku r të merrte frymë. Kjo periudhë mund të dalë në forma dhe iidhje të ndryshme, me skema strukturore të ndryshme. 2.4.1. Formën më të thieshtë të periudhës me nënrenditje e kemi kur ajo përbëhet prej një tjahe kryesore dhe një fjalie të varur, e cila plotëson e sqaron kuptimin e një gjymtyre ose të gjithë fjalisë kryesore në tërësi: Realizimi i jetës së lumtur dhe të begatshme varen nga puna jonë, nga kuptimi i mirë dhe kryerja me përpikmëri prej të gjithëve e detyrave/ që na vihen përpara. Kur arriti afër kolibeve,/ qafa, fa q e t dhe balli i Memos ishin bërë të fto h të si akull. Skema e këtyre periudhave është:

Shënim. Fjalia e varur mund t ’u referohet edhe dy a m ë shumë gjymtyrëve homogjenë: Prapa tij dëgjoheshin zëra, zhurmë lopatash e kazniash që gërm onin tokën e tharë. 2.4.2. Më shpesh përdoret periudha e nënrenditur e përbërë prej një fjalie kryesore dhe prej dy a më shumë fjalish të varura ose ndërtimesh funksionalisht sinonimike me to. Këto periudha mund të dalin të një madhësie të ndryshme e në forma të ndryshme nënrenditjeje. Fjalitë e varura mund të plotësojnë ndonjë

446

S K E M A T E P H R IU D H A V E

K R E U X X III

gjymtyrë të fjalisë ose një fjali. Numri i tyre mund të jetë i ndryshëm, të ndryshme janë edhe mjetet edhe mënyra e lidhjes ndërmjet tyre. Format më kryesore të nënrenditjes së dy a më shumë fjalive janë nënrenditja paralele dhe nënrenditja varg ose e varguar. Mund edhe të bashkohen në të njëjtën periudhë nënrenditja paralele e nënrenditja varg. 2.4.2.1. Nënrenditja është paralele, kur varen drejtpërdrejt nga fjalia kryesore dy a më shumë fjali të varura. Kjo mund të ndodhë kur: 2.4.2.1.1. Fjalitë e varura janë, për nga funksioni, të një lloji, po u referohen gjymtyrëve të ndryshme të fjalisë kryesore: L a jm et/ që u kishin ardhur ato ditë nga Peza (fjali e varur përcaktore, i referohet fjalës “ lajmet”), të plotësuara aty këtu edhe me gojën e korrierit të ri, që i kish jetu ar vetë ngjarjet (fjali e varur përcaktore gjithashtu, i referohet fjalës “e korrierit”), të jep n in zemër. Rrugës mendjen s ’e kisha as te qortim i/ që hëngra/ as te kosi/ që do të blija./ p o te lu let/ që kisha m bjellë (tri fjali përcaktore, që u referohen përkatësisht gjymtyrëve homogjene “qortimi” , “ kosi” , “ lulet”); 2.4.2.1.2. fjalitë e varura i referohen gjithë fjalisë kryesore a drejtuese dhe janë funksionalisht të ndryshme: Gjersa nuk p o i ngrinte sytë (fjali e varur shkakore), nuk po ngrinte as zërin,/ megjithëse heshtja qe rivendosur (fjali e varur lejore); 2.4.1.3. fjalitë e varura janë funksionalisht të ndryshme dhe u referohen gjymtyrëve të ndryshme ose njëra një gjymtyre e tjetra, ose të tjerat, fjalisë kryesore në përgjithësi. M jegulla/ që kishte mbuluar fushën (fjali e varur përcaktore, i referohet kryefjalës “mjegulla”) tregonte/se do tëp rish ej ntoti (fjali e varur kundrinore, i referohet kallëzuesit “tregonte”). Ata i kishin thënë tashmë të g jith a fja lë t/m e të cilat njerëzit ntund të merren ves/t (fjali e varur përcaktore, i referohet kundrinës “fjalët”),/ megjithëse kisltin fo lu r aq pak (fjali e varur lejore, i referohet gjithë fjalisë kryesore); 2.4.2.1.4. fjalitë e varura i referohen së njëjtës fjali e janë funksionalisht të njëjta, po shprehin ngjyrime kuptimore të ndryshme: K ur arriiën ttë m ajë të m a iitjpritën aty/ gjersa u grumbulluan të gjithë (dy fjali të varura kohore, që shprehin kuptime kohore të ndryshme). 2.4.2.1.5. Fjalitë e varura paralele të një fjalie kryesore, të shumtën e herës, shpëmdahen para e pas saj ose hyjnë edhe në ntes, por mund të vijnë edhe njëra pas tjetrës, përpara ose pas fjaiisë kryesore: Herën e fu n d itj kur isit takuar m e D e k o n jfy e kish gjetur në oborr në hijen e m a n itj ku kislt nxjerrë tryezën. Sido që të isltin ngjarjet e

447

së a rd h n te sjAliu m endoi/se duhej tëforconte kufijtë e bregdetit. Luftëthirrja e shqiptarëve, ushtimat e turmbetave dhe qëllimet e dyfekëve lajmëronin që Skënderbeu ish a tje jk u r turqit ia kishin hum burfare trastën. Skema e periudhave me fjali të vamra paralele të mësipërme është kjo:

2 fjali të vamra 2.4.2.2. Në nënrenditjen varg ose të varguar fjalia e varur e parë plotësisht prej një fjalie tjetër të vamr, kjo prej një tjetre e kështu më tutje, të lidhura, pra, si unazat e një vargoi. Fjalia që varet nga fjalia kryesore quhet fjali e varur e shkallës së parë; ajo që i nënrenditet kësaj, fjali e varur e shkallës së dytë; e mëpasmja, fjali e varur e shkailës së tretë; mund të ketë sado rrallë, edhe fjali të vamra të shkallëve të mëtejme: Këtë vendim s ’ia kishte thënë A dnanitJ kur e kishte lajmëruar (fjali e varur e shkallës së parë),/ që të p ërg a titejp ër mbledhjen e organizatës (fjali e vamr e shkallës së dytë), ku do të merrej në shqyrtim pranim i i tij (fjali e vam r e shkallës së tretë). Po më d u ket/se e kërkon nevoja (fjali e vamr e shkallës së parë)/ të sqarohen çështjet m ë m e rëndësi, (fjali e vam r e shkallës së dytë),/ përpara se të shtronipunën e shoqatës (fjali e vam r e shkallës së tretë),/ që duhet ngritur (fjali vam r e shkallës së katërt). Periudha e fundit ka këtë skemë :

448

K R E U XXIII

2.4.2.2.1. Fjalitë e varura të varguara mund të vijnë njëra pas tjetrës pas fjalisë kryesore ose edhe para saj: a) Bile ishin të gjithë të bindur/ se Faslliu e donte dlte e mbronte T o sunin/pikërishtpse ky ishte shum ë i rregullt në llogari. b) Kur u kujtur'/sa larg qenë fla k ë t/ që natën dukeshin aq a fë r /p a ti bërë një copë rruge. Kur fjalitë e varura dalin përpara ose pas fjalisë drejtuese të tyre, mund të vinë njëra pas tjetrës dy iidhëza, ose një ijalë lidhëse e një lidhëz; prej tyre e dyta i takon ijalisë së varur që ndjek pandërmjetshëm, ndërsa e para fjalisë që vjen pas saj; midis këtyre dy mjeteve të lidhjes vihet presje: Nadireja thosh me vete s e /ç fa rë d o që të n g jiste /a jo do të luftonte gjer n ë fu n d , edhe m e p u sh k ë si ato shoqet e malit. Gjer katër muaj më parë, Shkëheni kish qenë për vajzën njeriu i ditës në punët e projektit kaq s a / k u r zihej n ë g o jë p r o je k ti/a s a j doemos do t ’i kujtohej Shkëlzeni. Shënim. Në disa tipa periudhash, sidomos me fjali të varur përcaktore, fjalia e varur e shkallës së parë mund të hyjë në mes të fjalisë së varur që e plotëson (të shkallës së dytë); mjeti lidhës që del në krye të saj është gjymtyrë e fjalisë tjetër të varur: Bëhej një pu në/ që ta kish ënda/ ta shikoje (që është kundrinë e drejtë e “të shikoje ’). 2.4.2.3. Në një periudhë të përbërë prej shumë fjalish të varura mund të kemi edhe fjali të varura paralele edhe fjali të varura varg në kombinime të ndryshme. Kështu mund të kemi një grup fjalish të varura varg paralel me një a disa fjali të veçanta; po ashtu dy grupe paralele fjalish të varura varg: a) A i që përgjigjej, ishte një d ja lo s h /të cilin e kishte p arë zakonisht m e libra n ë d o r ë /te k hynte e dilte nga shkolla. b) Isa Boletini, kur po kthehej nga fro n ti i Pejës p o asaj rruge/ nga kishte zbritur m ë përpara, u ngrit drejt Shalës e Gollakut që të siguronte fron tin në anën e Prishtinës. c) Dhe, p osa tm k ishte e m undur/ të mblidheshin në kryeqytetin e Skënderbeut, nuk duhej mendje e thellë/ që të kuptohej/ se nuk do të vinin as në kryeqytetin e ndonjë kryezoti tjetër.

S K E M A T E P E R IU D H A V E

449

Skemat strukturore të këtyre periudhave janë:

2.5. Periudha e përzier me nënrenditje dhe me bashkërenditje a me bashkim jolidhëzor. Periudha me nënrenditje mund të dalë edhe e gërshetuar me bashkërenditjen ose me bashkimin asindetik. Mund të kemi dy a tri fjali kryesore të bashkërenditura a asindetike ose dy a më shumë fjaii të varura të një Iloji, të bashkërenditura ose të bashkuara asindetikisht midis tyre, ose asindetikisht e me bashkërenditje: M os dëgjo a to /q ë th o të /p o vështro/se ç ’bën në botë. (fjalia e parë dhe e treta janë ijali kryesore të bashkërenditura). Kush ka kohë/ e kohë p r e t/ kohën dëm e kot humbet (dy fjalitë e para të bashkërenditura midis tyre,/ janë fjali të varura prej fjalisë së tretë që është kryesore). 2.5.1. Një fjali e varur mund t ’u nënrenditet njëkohësisht dy a më shumë fjalive kryesore të bashkërenditura ndërmjet tyre a të bashkuara asidentikisht ose një grupi fjalish asidentike e të bashkërenditura. Si u zhvilluan betejat në Kaçanik e në Ç ernalevë/ atë le ta gjykojnë historianët/ dhe ta përshkruajnë poetët e epopesë shqiptare. Kur shokët e repartit e zgjodhën si brigadierin e ty r e / atij nuk 'iu rrit mendja/ p o r iu rrit ndjenja e përgjegjësisë/ iu shtua guxim i iu slmmëfishuan forcai fizik e dhe morale. Dy fjalive kryesore të bashkërenditura me lidhje këpujore të periudhës së parë u nënrenditet një fjali e varur. Në periudhën e dytë fjalia që qëndron në krye u nënrenditet katër fjalive kryesore, ndër të cilat tri fjalitë e fundit bashkohen asindetikisht midis tyre, duke formuar një tog që del me lidhje bashkërenditëse kundërshtore me fjalinë e parë kryesore.

S K E M A T E P ER IU D H A V E

K R E II X X III

450

Skemat e tyre janë këto: b)

a)

-

451

fjalish të varura, ndër të cilat e dyta dhe e treta, të bashkuara asindetikisht. përbëjnë një grup që del me raporte bashkërenditëse veçuese me fjalinë e parë të varur. Skemat e këtyre periudhave janë: a)

2,5.2. Po më shpesh dalin dy a më shumë fjali të një Iloji, të varura prej së njëjtës ijali kryesore në tërësi a prej së njëjtës gjymtyrë të kësaj fjalie, pra, fjali të varura të një lloji, homogjene. Ato bashkohen ndërmjet tyre me lidhëza bashkërenditëse, rrailë asindetikisht; kur janë më shumë se dy, zakonisht të parat asindetikisht dhe e fundit me të parafundit me lidhëz bashkërenditëse. Këto fjali janë në raporte nënrenditjeje me kryesoren, dhe bashkërenditjeje ndërmjet tyre, janë fjali të bashkënënrenditura: a) Mjeku e ndiente veten edhe më të tronditur, sepse ndoshta ish ngutur/, e kish gjykuar Leksin m e tëpadrejtë. b) Më në fu n d i ishte m bushuar koka/ të takohet m e ndonjë nga s h o k ë t /t’ia kallëzonte të gjitha/ e të merrte mendimin e tij. Periudhat e këtij tipi mund të jepen me skema si më poshtë:

□ ooo I

b)

b)

a)

H 2.5.3. Mund të kemi të bashkërenditura edhe grupe fjalish të varura, ose bashkërenditje të një fjalie me një tog ijalish: a) Pas një bisedimi të gjatë, u vendos/ që as t ’ig o d itn in tu rq it/a s t ’ipranonin konditat e ty r e /p o t ’i zinin tëgjith a grykat/edh e t ’i sh trën g o n in / të jep eshin nga uria. (Këtu kemi të bashkërenditura me raporte kundërshtore ndërmjet tyre dy grupe fjalish të varura, të përbëra i pari nga dy ijali të bashkërenditura këpujore, i dyti nga tri fjali, nga të cilat dy fjalitë e para janë të bashkërenditura këpujore ndërmjet tyre dhe e treta e nënrenditur nga ijalia e dytë. b) Sot shtrohet çështja nëse artet dhe letërsia do të japin vepra cilësore, apo nëse do të vazhdojnë të japin më shumë vepra mediokre sesa të mira e shumë të mira, nuk do të vazhdojnë të mbeten vetëm në diskutime. (Periudha është e përbërë prej një ijalie kryesore dhe tri

2.5.4. Ndonjëherë mund të ketë dy a më shumë fjali të bashkënënrenditura që të varen njëherazi nga dy (rrallë më shumë) fjali kryesore të bashkërenditura a asindetike: Kur Skënderbeu po ndreqte fortesën e Krujës/ edhe shpinte ushqime dhe municione/, turqit, me një sulm të dëshpëruar, çanë udhën edhe e kapërcyen kuftrin, të ndjekur këmba - këmbës prej shqiptarëve.

2.5.5. Fjalitë e bashkënënrenditura mund të lidhen me lidhëza a fjalë lidhëse të ndryshme, ose me të njëjtin mjet lidhës. Mund të bashkohen edhe asindetikisht, sidomos kur janë më shumë se dy. Mjeti lidhës i njëjtë

452

K R E U X X III

zakonisht nuk përsëritet përpara Çalisë së dytë e më tej; ndërmjet fjalive të bashkënënrenditura del vetëm lidhëza bashkërenditëse ose, në bashkimin asindetik, pauza ndarëse e shënuar në të shkruar me presje: a) Ne dinim m irë/përse luftonim/ dhe ku do shkonim. - Merrni ç ’të doni/ e sa të doni. Ja, këto fja lë dëgjonin ata gjithm onë/ ngado që shkonin,/ kudo që ishin. Nuk i kujtohej sa fje ti/ dhe si fie ti atë natë. Ishte pikërisht gërshetimi i haresë dhe i pikëllim it/ që e bënte tërheqëse/ dhe e tregonte të zgjuar figurën e tij. b) TaniJ ndonëse rronim edhe hanim to k j edhe kishim një zemër, edhe një sh p irtj megjithëkëtë asnjë nga këta nuk më kishte dëgjuar ndonjëherë/ të zija në gojë Atdheun, lirinë... Mjeti lidhës i nënrenditjes mund të përsëritet para çdo Çalie për të theksuar secilën fjaii më vete a për arsye strukturore, Në këto raste, kur fjalitë e varura bashkohen ndërmjet tyre me lidhëza bashkërenditëse, vijnë pandërmjetshëm njëra pas tjetrës lidhëza bashkërenditëse dhe lidhëza nënrenditëse ose përemri a ndajfolja lidhore a pyetëse: Po unë sillesha me atë m ë n y rë j se ashtu e deshte shpëtimi jita j dhe im ijs e p u n a ish e tillë/ që duhej bërë e jo th ë n ë js e shikoja që kishit më tepër nevojë për fr e sesa për shtyrje. - Edhe në praktikë qeshë e rreg u lltj m egjithëse isha fshatare,/ megjithëse kisha mbaruar teknikum inj m egjithëse punoja gjithë pushim et e verës në arë. Në përgjithësi mospërsëritja e lidhëzës nënrenditëse ose e fjaiës përemërore lidhore i bashkon më ngushtë fjalitë në një tërësi, ndërsa përsëritja i ndan më shumë ato, thekson më shumë secilën prej tyre. Në rastin e lidhëzave sinonime, përpara fjalisë së dytë të varur mund të mos përsëritet lidhëza nënrenditëse e fjalisë së parë, po të vihet lidhëza që është e njëvlefshme me të: Ndoni vetë pranoi q& nuk e kish marrë me gjithë m end punën dhe se për këtë do të je p te llogari. Për bashkëpunim dhe organizatë kundër armikut të përbashkët s ’m endoi asnjë, ndoshta nga shka ku që cilido përpiqej vetëm për krahinën e t i j j ndoshta ngaqë ish e pam undur/ të lidheshin midis tyre princërit e ndryshëm nën një kumandar. Shënim. Një fjali e varur mund të bashkërenditet jo vetëm me një tjetër fjali të varur, zakonisht funksionalisht të njëjtë, po edhe me një gjymtyrë të fjalisë, që ka të njëjtin funksion ose funksion të ngjashëm me të: Rrëmbeni sëpatat tëpresim s h k u rre /e ç ’tëm undim .

S K E M A T E P E R IU D H A V E

453

2.5.6. Periudha mund të dalë edhe me kombinime të fjalive të bashkënënrenditura me fjali të tjera të varura, paralefe ose varg. 2.5.6.1. Një grup fjalish të bashkërenditura mund të jetë paralel me një a disa fjali të varura ose me një tog fjalish të nënrenditura varg: a) Skënderbeu, në vend që të kthehej, vazhdoi ritira të n j e cila dalëngadalë u bë ikje e p lo të / dhe përfshiu tërë ushtrinë turke. b) Kur arriti shoqet/ dhe shoqet e rrethuan plot dashuri e gagarime, e kuptoi/ sa m irë kishte b ërë/q ë kishte arclhur. (Nga fjalia kryesore varet togu i dy fjalive të bashkënënrenditura kohore dhe njëkohësisht një tog prej dy fjalish

2.5.6.2. Në një periudhë mund të dalin edhe dy a më shumë grupe paralele fjalish të bashkënënrenditura: Kur m bi kënetëpllakosi errësira/ dhe nga të gjitha shqisat e vëna në alarm m beti vetëm ajo e të dëgjuarit, gjahtari u kthye drejt lindjes, jo sepse atulej ishin strehuar rosat, p o sepse kishte rënë nata/dhe andej duhej të kërkonte strehim edhe ai vetë. (Nga fjalia kryesore varet në një anë një tog prej dy fjalish kohore të bashkërenditura ndërmjet tyre me raporte këpujore, në anë tjetër edhe një tog prej tri fjalish shkakore të bashkërenditura, nga të cilat e dyta dhe e treta, në raporte këpujore midis tyre, përbëjnë një grup që është në raporte këpujore midis tyre, e që përbëjnë një grup që është në raporte kundërshtore me fjalinë e varur shkakore të parë.

454

K R IH ' X X III

SK H M A T 1: PH R IU D H A V H

455

Nuk mjaftonte, shokë,/ të kup ton im / sa djersë ishte daslm r dhe sa miliona ishin h a r x h u a r / që tëpërdornim m e nikoqirllëk dhe të m os lin in / të shkonte kot ai fa rë p ie h u . Skema strukturore e kësaj periudhe është kjo:

2.5.6.3. Mund të krijohen kombinime edhe më të ndërlikuara, ndër më të larmishmet, të fjalive të varura paralele. të varura varg e të bashkërenditura: Njerëiia, që e kujtonte Oso KukënJ i cili i dha zjarr harotit/ e u vërvit në liqen në kullën e V raninës/ pa se kislt trima.

Të njohësh kaçen/, mos pandehni se do të thotë/ të njohësh vetëm atë lule të brishtë bo jëvjo llcë/ që çan borën/ dlte lajmëron e para pranverën. Fjalisë krvesore "mos pandehni” i nënrenditet fjalia "se do të thotë", nga e cila varen paralelisht ijalia kryesore “të njohësh kaçën” dhe fjalia kundrinore "të njohësh vetëm atë lule të brishtë bojëvjollce". Kësaj fjalie të fundit i nënrenditen dy fjalitë e fundit, fjali përcaktore të varura të shkallës së tretë .

2.6. S kem at e periudhës së përzier me bashkërenditje, ose me bashkim jolidhëzor dhe me nënrenditje. Mjaft shpesh grupet e tjalive me nënrenditje bashkohen me fjali të pavarura. të bashkërenditura ose asindetike, dhe formojnë periudha të përziera. Të tilla periudha, nga numri i fjalive dhe ndërthurjet e ndryshme që reaiizohen, mund të marrin forma e skema strukturore ndër më të ndryshmet. Skemat kryesore janë këto: 2.6.1. Në formën më të thjeshtë bashkohet, me bashkërenditje ose në mënyrë asindetike, një fjali e pavarur me një fjali kryesore të plotësuar nga një fjali e varur, ose një fjali kryesore, shoqëruar nga një fjali e varur. me një fjali të pavarur: a) Nëna e preu jjalën/ dhe ktheu sytë nga dera/ që u hap pa zhurmë. h) Qysh libri i tij i vyer u harxhua dhe h u m b i/ na e shpjegon Bienm i:/ latinishtja dhe shtylla (stili) e Tivarasit ishin të thata, të pakrehura dhe të pabindshme. c) Voskopoja nuk dukej rnë./ nuk dukej as rrugu/ që të shpinte atje, e as Shipska prapa krahëve.

456

S K E M A T E P ER IU D H A V E

K R EU X X IU

457

Skemat e periudhave të mësipërme janë:

2.6.2. Mund të bashkohet me bashkërenditje ose në mënyrë asindetike me një fjali të pavarur një fjali kryesore e plotësuar nga fjali të varura paralele. varg ose të bashkënënrenditura: a) Ata që qenë brendaJ nuk dukeshin./ se kisltiit varttr ttjë h a ta n ie /p o r imë i njoha nga zëri. b) Kreshtat e Akrokeratmëve jctnë fu tu r në mjergullën e përhime/ e të duket! siku r maiet ja n ë të llahtarisiira/ të shikojnë/ ç ’ngjet poshtë në këm bët e tyre. c) Skënderheit i thirri krerët e qytetit./ edhe u dha urdhër/ të mbliditnin një u sh tri/ e cila ta ndihmonte/ të zbatonin planin/ që kishte gatitur. d) Plakës diç i kishte zënë veshi:/ do të ndërtohej një shkollë e re, në të cilën nxënësit do të m ësonin shkrim e këndim/ dhe do të bëheshin m ë të vlefshëm për vendin e tyre. Skemat e periudhave a, b. c dhe d janë:

a)

Mund të bashkohet me bashkërenditje ose asindetikisht me një fjaii të pavarur një fjali kryesore e plotësuar nga shumë fjali të varura të ndryshme: paralele. varg, të bashkënënrenditura. b) Por të mos të mbetet qejfi:/ Sofika pali më shumë sukses,/ jo sepse recitoi më mirë se t i f p o sepse vjersha e saj ishte shumë më e bukur nga ujo/ që recitove ti. (Në këtë periudhë fjalia kryesore, e bashkuar asindetikisht me fjalinë e parë të pavarur. plotësohet nga dy fjali shkakore të bashkënënrenditura, njëra prej të cilave plotë'sohet prej një' fjalie të varur përcaktore; kemi kështu bashkënënrenditje dhe fjali të varura varg). b) Mjaftimja fo li nja pesë m in u ta jp o r mjaftuan të pesë minutat/ që

njerëzit të mblidlmin ntendjen/e të dinin/si të flitnin. Skemat e këtyre periudhave janë:

b)

-C 2.6.3. Mund të bashkohen me bashkërenditje ose asindetikisht dy ose më shumë fjali kryesore të plotësuara secila nga ijali paralele, të varura varg, a të bashkënënrenditura: a) Në të thyer të ditës Dekoja u kish dhënë fund të gjiiha punëve/ që kish në plait/ të kryente gjer në mbrëmje/ dhe ish shtrirë i iodhur e i

458

KRI-.U XXUI

dërsitur mbi dërrasat e lara të dyshemesë. në dhomën e nënë Sadetes, me ato dy dritare të vogla, nga rrihte dieili i n xeh të i pasdrekës. (fjalia e parë kryesore është e plotësuar nga dy fjali të varura varg, ndërsa fjalia e dytë kryesore e bashkërenditur me të, nga një fjali e vetme e varur). b) E p a Irfanin/ të dilte n ë m ëngjes/ e të zbriste poshtë në arën m ba në Drosë, dhe e përgjoi/ se ç ’bënte. (fjalia e parë kryesore plotësohet nga dy fjali të bashkënënrenditura, ndërsa e dyta fjali kryesore. e bashkërenditur me të parën, ka një fjali të varur). c) Kur erclhi lajnii në L e s h / kryetrimi, i sëmurë në shtrat të vdekjes, u p ërpoq/ të n grihej/ e të kapte arm ët/ dhe dha urdhër/ që t ’i gatitnin kalin. (fjalia e parë kryesore plotësohet nga tri fjali të varura, ndër të cilat dy fjali të bashkënënrenditura. paralele me fjalinë tjetër të varur; fjalia kryesore e dytë . e bashkërenditur me të parën, plotësohet nga një fjali e varur) .

SKHMAT K PKRIt'D HAVT

459

b) Si i pastroi Besnikut plagën/ e ia dogji m e jo d io j Shpresa nxori nga çante një copë bandë nga ajo më e m ira/ që i n do dh ej/dhe u përpoq/ t ’i lidhte fytyrën. (Dy fjalitë kryesore të kësaj periudhe plotësohen së bashku me dy fjalitë e para të varura, të bashkërenditura midis tyre, ndërsa secila fjali kryesore ka edhe një fjali tjetër të varur paralele me dy fjalitë e varura të bashkënënrenditura.

c) ColiJ që nuk po e iluronte m ë atë gjem lje v e tm ie j nuk mendoi më gjatë.i po u takua me të dy shokët e tij./ u fo li mbi këlë çë sh tje j dhe vendosën/ që ai të njiltej m e Xhemalin, me besimin s e j eclhe sikur të mos ishte trim jn u k clo t ’i traclhtontejsepse ishte punëtor:

2.6.4. Mund të kemi bashkim, me bashkërenditje ose në mënyrë asindetike, të një o disa fjalive kryesore, tok me fjalitë që varen prej saj a prej tyre, me dy a më shumë fjali të pavarura: a) Atje secili nga prijësit mbante mbuluar p/agët e tij/ dhe njihej vëlla i fq in jitj por kjo nuk e pengonte kuvendin/ ta kishte mendjen ngulur p ë r a to / që clo të thoshte m ë tej Skënderbeu/, p a si bëri këtë vrap të shkurtër m bi historinë. (Në këtë periudhë bashkërenditen tri njësi. dy të parat fjali të pavarura dhe e treta fjali kryesore, plotësuar nga tri fjali të varura varg).

2.6.5. Mund të kemi edhe ndërthurje të tjera më të ndërlikuara, periudha të formuara me kombinime ndër më të ndryshmet të bashkërenditjes. të bashkimit asindetik e të formave të ndryshme të nënrenditjes, me grupime të ndryshme fjalish: Plakës i mjaftonin/ac/ sa dinte:/ m iku i saj në ato ditë ishte shum ë i zënë m e p u n ë ;/ shpesh thërriste n ë dhom ën e vogël/ ku p u n o n te j shokët e bashkëpunëtorët e vet të a fë r tj i ngarkonte m e detyra/ dhe i niste për qytete të tjera. Me grupin e parë. fjali kryesore + ijali e varur prej saj. bashkohen asindetikisht katër njësi sintaksore: e para një fjali e pavarur. e

KREU XXIII

dytë e përbërë prej një fjalie kryesore dhe një fjalie të varur, dy fjalitë e fundit, fjali të pavarura, bashkohen njëra asindetikisht dhe tjetra me bashkërenditje. Me vjershën time desha/ të thosha këtë:/ ka poetë të tnëdhenjj ka edhe të v e g jë lj as të vegjëlit tmk bëjnë dot p a të m ëdhenjtëj as të mëdhenjtë nuk bëjnë dot p a të vegjëlit. Me togun e përbërë prej fjalisë së parë kryesore dhe fjalisë së varur prej saj, bashkohen asindetikisht dy grupe fjalish të pavarura, të përbëra secila prej dy fjalish. Vrana Konti komandonte kalorësinë/ dhe Marin Spani këmbësinë j i pari kishte itrdhër/ që, posa të dilte kalorësia e H amzait nga pu sia / e të merrte krahun e a rm ik u tj ai të sulej e ta godiste përballë/ e ta vinte ntidis dy zjarresh;/ i dyti kishte itrdhër/ të mos tundej vendit/ veç kur të tronditej ushtria tu rk e . Periudha është e përbërë prej dy fjalish të pavarura të bashkërenditura e prej dy fjalish kryesore të bashkuara asindentikisht me ato; prej fjalisë së parë kryesore varen pesë fjali: tri fjali të bashkënënrenditura, paralele me dy fjali të varura kohore të bashkërenditura midis tyre, kurse prej fjalisë së dytë kryesore kemi dy fjali të varura varg. Skema e kësaj periudhe është:

SKEMAT F M - R I U D H A V E

461

b) Jua fsheha planet e tnia dhe s ju a shfaqe d ësh irën j jo se s ’j u kisha b e s im jjo se s ’j u dija sh p irtin jp o sa që ju ishit të parët/ që e hodhët zarin/ dhe e fu tën në këtë v a lle j p o se puna duhej mettduar th e llë j se duheshin gjetur m je te tjs e duhej zgjedhur koha mirë. Periudha e parë është e përbërë prej dy fjalish kryesore të bashkuara asindetikisht, të plotësuara njëkohësisht prej dy fjalish të varura të bashkuara asindetikisht midis tyre e po asindetikisht me togun e fjalive kryesore. Periudha e dytë përbëhet prej dy fjalish kryesore të bashkërenditura, të plotësuara prej dy grupe fjalish të varura shkakore, i pari i përbërë prej dy fjalish dhe i dyti prej tri fjalish, të bashkënënrenditura me raporte bashkërenditëse kundërshtore me të parin. Nga fjalia e dytë shkakore e grupit të parë varet një fjali shkakore, prej së cilës varen dy fjali të bashkërenditura këpujore. Ja skemat e këtyre dy periudhave:

—

2.6.6. Mund të kemi edhe bashkërenditje të dy ose më shumë fjalive të varura njëkohësisht ndaj dy ose më shumë fjalish kryesore të bashkërenditura a asindetike: a) Të bëjë çdo p u n ë j të islte si unë, m ushkë millonai ngarkuar m e b a r j tani do të kishe dhëmbë dhe dhëm b a llëj mtk do të ishte sot në këtë shkallë, e sënmrë dhe e çalë.

2.7. Numri i fjalive të një periudhe komplekse, me nënrenditje, bashkërenditje, bashkim jolidhëzor, nuk është i kufizuar; ai mund të jetë shumë i ndryshëm, i përcaktuar nga përmbajtja, nga arsye sintaksore ose stilistikore, duke u kushtëzuar nga forma e të menduarit e shprehur në lidhjet me të cilat vështrohen faktet e parashtruara në periudhë, nga mundësia e lehtësia për t’u kuptuar kjo nga dëgjuesi a lexuesi, nga stili i gjinisë përkatëse, nga synimet e stili i shkrimtarit. Dallohen në radhë të parë stili i prerë, me periudha të shkurtra e me fjali të mëvetësishme, dhe stili

462

R RHti X X III

periodik, i karakterizuar nga ndërtimi i periudhave të gjata me arkitektonikë komplekse: a) A të natë erdhi në fsh a t një batalion. Mna më sollën tre partizanë. U ndeza një zjarr bitbnlak/ që të thaheshin,/ se ishin bërë qit/lJ e u dhashë të hanin/ ç 'na u ndodh në shtëpi. Isha mësuar me këta djemtë e m aleve/ dhe i desha si Petritin tim. b) Me sytë e tij të vegjëI e dinakë vështronte gjithnjë çdo lëvizje e çdo veprim të partizanëve të porsaardhur,/ i kontrollonte n a të n j knr bënin r o je j duke u vajtur zvarrë si gjarpër gjer në IlogoreJ u rrinte a fë r j kur vinin në luftë p ër herë të p a r ë j i merrte pas për të parë durimin e ty r e j i këshillonte e i shante/ sa herë që s 'ishin në rrugë të drejtë. Qysh atë ditë në m ë n g je sj kur u njoftua/ se në shtëpinë e tij do të bëhej një mbledhje partie me shum ë rë n d ë sij e cila, natyrisht, m und të kishte edhe rreziqet e saj/ Rrema kish marrë të gjitha m asat/ që si e si mbledhja të kryente punën/ dhe në fsh a t të mos merrej dot vesh a s g jë j kish nisur gruan e fëm ijët p ër në Priskë te i k u n a tij ndërsa berrat, qenin dhe kaun ia kishte lënë në dorëzim p ër nja dy ditë të n ip itj i cili e kish lehtë/ t ’i ruante duke i përzier me bagëtinë dhe gjedhët e t i j j sikundër kish vepruar edhe herë të tjera.

KREU XXIV

PERIUDHA ME F J A L I I Ë BASHKËRENDITURA

1. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura përbëhet prej dy a më shumë fjalish homogjene, të bashkuara me anën e lidhëzave bashkërenditëse. Lidhja kuptimore midis Qalive të periudhës shprehet jo vetëm me anë të lidhëzave bashkërenditëse, por edhe me mjete të tjera gramatikore, si: bashkëlidhje e trajtave dhe kuptimeve kohore të foljeve - kallëzues, bashkëlidhje e trajtave të natyrës, paralelizmi i strukturës sintaksore si edhe përdorimi i Çalëve dëftore përemërore. Gjithë këto mjete nuk përdoren në çdo tip periudhe me ijali të bashkërenditura në të njëjtën masë; disa mjete janë specifike për tipa me marrëdhënie të caktuara dhe kushtëzohen nga këto marrëdhënie. Për lidhjen e ngushtë kuptimore midis fjalive rëndësi kryesore ka edhe rendi i tyre: fjalitë e bashkërenditura mund të vijnë njëra pas tjetrës, fjalia e dytë pas fjalisë së parë, fjalia e tretë pas së dytës, e kështu me radhë. Fjalitë e bashkërenditura, si e pamë nuk mund të hyjnë në indin e njëra tjetrës. Disa periudha me fjali të bashkërenditura kanë strukturë të hapur, d.m.th. mund të përbëhen prej më se dy fjalish, kanë mundësinë t’i shtojnë fjalitë - gjymtyrë. Këto janë periudhat shumëgjymtyrëshe. Të tjera periudha kanë strukturë të mbyllur, d.m.th. kanë strukturë dygjymtyrëshe. Periudhat shumëgjymtyrëshe karakterizohen nga intonacioni i tyre specifik i numërimit, i cili thekson karakterin e njëtipshëm të fjalive për nga raporti i tyre ndaj së tërës kuptimore dhe strukturore që formojnë. Fjalitë e bashkërenditura lidhen me lidhëza bashkërenditëse, që kanë një karakter të përgjithshëm, asbstrakt, i

464

K.REU X X I V

cili mund të saktësohet me mjete të ndryshme, si leksikore, ashtu edhe gramatikore. Në bazë të marrëdhënieve më të përgjithshme dallohen pesë lloje, pesë tipa periudhash me fjali të bashkërenditura: 1. Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie këpujore; 2. fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie përqasore, kundërshtore; 3. fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie veçuese; 4. ijalitë e bashkërenditura me marrëdhënie pënnbyllëse; 5. ijalitë e bashkërenditura me marrëdhënie shkakore - motivuese. 2. P eriudha m e fjali t ë b ashkërenditura m e m arrëdhënie këpujore. Nga pikëpamja strukturore periudhat me fjali këpujore kanë një larmi shumë të madhe. Nga pikëpamja semantike ato përmbajnë kuptime dhe ngjyrime kuptimesh shumë të larmishme dhe të ndërlikuara, kurse nga pikëpamja e përdorimit janë më të shpeshta ndër gjithë tipat e periudhave me fjali të bashkërenditura. Nga pikëpamja formale - gramatikore ideja e bashkimit shprehet në mënyrë të përgjithshme dhe shumë të padallueshme me lidhëzat këpujore dhe, e, edhe, si edhe me Iidhëzën e thjeshtë as e me lidhëzën e përsëritur "as, a s ” te fjalitë mohore. Këto janë ndër lidhëzat më abstrakte të shqipes. Prandaj merr një rëndësi shumë të madhe brendia leksikore e Ijalive të periudhës: ideja e përgjithshme e bashkimit që shprehet nga këto lidhëza, konkretizohet me elemente ieksikore, nga të cilat një pjesë marrin vlerë sturkturore dhe dallojnë nëntipat e ndryshëm. Te disa periudha këpujore shprehen ngjyrime numërimi, renditjeje dukurish a faktesh që janë homogjene, të një fare nga pikëpamja logjike. Gjithë periudha paraqit ose përshkrimin e një tabloje ose një mendim kompleks në arsyetimet. Kur janë tri ose më shumë ijali, ato shqiptohen me intonacionin e numërimit (përveç fjalisë së fundit): Nga zemërimi, - tha thotë Barleti, - Skënderbeut i ishte çarë buza e poshtm e dhe gjaku p o i rridhte si rrëke. Binte dëborë e rrugët e qytetit ishin të shkreta. Përsëritja e lidhëzave dhe, edhe në krye të çdo fjalie të periudhës e thekson më tepër karakterin homogjen të tyre, karakterin e njëtipshëm: Dhe kali ishte goditur, edhe kordha ishte thyer, dhe vetë (Skënderbeu) ishte drobitur, dhe mburoja ishte shqyer. Te periudhat me fjali të bashkërenditura këpujore shprehen ngjyrime numërimi (pohues ose mohues), por edhe shkak-pasojë, përqasjeje, mospajtimi,

P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K E R E N D IT U R A

465

shtesimi, shkallëzimi. 2.1. Periudha me fjali të b ash k ëren d itu ra këpujore me ngjyrim numërimi. Numërimi mund tëjetë pohues (lidhëzat dhe, e, edhe) ose mohuese (lidhëza as). 2.1.1. Faktet, ngjarjet, d u k u ritë e p a ra sh tru a ra në fjalitë e bashkërenditura me ngjyrim numërimi pohues mund të jenë bashkuar në planin kohor; ato janë ose të njëkohshme, ose ngjarja e dytë pason të parën. 2.1.1.1. Njëkohësia shprehet nga bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve kohore të foljeve kallëzues të fjalive; kemi njëkohësi në të tashmen, në të shkuarën, në të ardhmen; njëkohësi të plotë e njëkohësi të pjesshme: Oan pim a për të zolin dhe i zoti qan për pimë. U zgjerua rrjeti i shkollave dhe u shtua shumë numri i nxënësve dhe i studentëve. Në p e riud h ë m und të sh p re h e t n jë k o h ë si edhe m e fjali njëkryegjymtyrëshe emërore (nominative); koha, kryesisht e tashmja, del nga konteksti: Fushë dhe fush ë dhe fu sh ë prapë, fu sh ë e pasosur dhe shumë vapë. Cingërim e errësirë, jashtë veriu ulërin. Bashkëlidhja e trajtave të së kryerës tregon njëkohësi të rezultatit të veprimeve të kryera më parë: Brigada e parë ka prashitur misrin dhe brigada e tretë ka krasitur pemët. Njëkohësi në të shkuarën kemi sidomos me përdorimin e së pakryerës, kurse ngjyrime të ndryshme të njëkohësisë mund të shprehen edhe me bashkëlidhje trajtash të tjera kohore, si e kryer e tejshkuar - e pakryer, e kryer e thjeshtë - e pakryer më se e kryer - më se e kryer: Ishte mëngjes dhe fryn te një veri i hollë. .4 i merrtefrym ë me zor dhe nga strehët e republikës së madhe i rridhte shiu, si nga strehët e një çatie. Fytyra i qe bërë e kuqe alle dhe në mustaqet e mëdha i dukeshin kokërrza akulli. Përjashta era kishte rënë dhe qielli ishte kthjelluar mirë. 2.1.1.2. Ngjyrimi i pasardhjes kohore shprehet kryesisht kur kemi folje - kallëzues në trajtat e së kryerës së thjeshtë. Foljet - kallëzuese tregojnë edhe rendin e kryerjes së veprimeve dhe foljet vendosen në mënyrën përkatëse: Flamuri turk dhe shenjat e zotërimii turk u zhdukën dhe vendin e tyre e zuriflam uri i kuq i Skënderheut me shkabën e zezë me dy krerë. Rashë në gjunjë e p u th a tim atë në ballin e ftohtë. Ngjyrimi i pasardhjes kohore dlie karakteri i saj mund të theksohen e të saktësohen me mjete leksikore të pranishme në tjalinë e dvtë, me rrethanorë kohe:

466

R R l i l J X X IV

Fqinjin me "përvojë politike " e kishin arresiuar partizanët dlte së shpejii ai do të jepte liogari në 'gjyqel e popullit. Pas pak, në mes një lëndine ngjitur me shtëpinë, tt duk Iliri e fill pas tij katër djem. 2.1.2. Nëntipi me ngjyrim num ërim i mohues përmban një numërim faktesh a ngjarjesh mohore. Karakterizohet nga veçoria e strukturës së hapët. Mund të radhiten dy a më shumë thënie mohore. Lidhëza as, si rregull, përsëritet para ij a i i v e të bashkërenditura, po mund të mos ndodhet në krye të ijalisë së parë. Fjalitë e kësaj periudhe kanë paralelizëm të theksuar strukturor. Intonacioni i përsëritur i numërimit ka ngritje e ulje të njëjta të tonit, pauza të njëjta dhe të shkurtra midis fjalive: (Nuk kish ndodh ç 'pandehnim ne). Nuk martohej njeri. as mtkfejohej, as ndonjë gjë ejashtëzakonshme s ’kishte ngjarë. As pitshkë nukpo dëgjoheshin, as fla k ë mtk po shihej. (Nuk na duhen veglat e muzikës). As ti nuk i bie mirë mandolinës, as ttnë nuk i bie mirë kitarës. Fjalitë e bashkërenditura me ngjyrim numërimi mohues ndahen rregullisht m e presje. 2.2. P eriu d h a me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrimin shkak - pasojë. Pasardhja në kohë e një veprimi, pas një veprimi tjetër, mund të mbishtrojë edhe një ngjyrim shkak - pasojë, kur kjo gjen mbështetje në bashkëlidhjen e brendive konkrete të fjalive; Qielli u vesh dhe hëna u fsheh. Por bashkëlidhja e brendive konkrete të fjalive mund të tregojë ngjyrime shkak-pasojë edhe pa bashkëlidhjen kohore e mëparshme - e mëpasme: Përjashta f y n t e një erë e fo rtë e xham at dridheshin. Nata ishte me hënë të plotë tl/te gjithë vendi llapste si në mes të ditës. Fyelltari i binte shumë bukur dhe ne qëndruam e vumë veshin, (Dritës i ishin terur lotët nga të qarët). Goja i qe tharë dhe Jjalët mezi i dilnin. Ngjyrimi shkak-pasojë del qartë, në qoftë se njëra fjali, sidomos e dyta, ka modalitetin e mundësisë, të nevojës ose të detyrimisë: Për këto duhej ushtri dhe Skënderbeu kërkoi përkrahjen e kapedanëve fqinjë. Korrierit i dhimbte këmba dhes'm untl të vraponte. Nuk ishteem undur të qëndroje majë kalit dhe u detyruam të zbritnim. Turqit i kanosen Shqipërisë dhe Milosaoja du/tet të niset për luftë. Ngjyrimi shkak-pasojë bëhet krejt i qartë sidomos kur fjalia e dytë ka në përbërjen e vet ndajfoljen prandaj. Në gjuhën e shkruar mund të përdoret edhe ndajfolja kështu me kuptimin e shkakut e jo të mënyrës: Ajo ishte mësuar 17 priste partizanët kurdoherë që t ’i vinin ditën e

PHRHJDHA MK I-'JAl.l H B A SH K E R EN D IT IJR A

467

natën, dhe prandaj vizita jo n ë i ngjau fa re e natyrshme. Për fa t të keq, krerët fëudalë shqiptarë në Veri dhe në Jug, posa u çliruan nga zgjedha e huaj, nisën të hahen e të luftojnë midis tyre tlhe kështu armiqtë e jashtëm gjetën rastin të hynin e të shkatërronin Shqipërinë e çliruar. 2.3. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrime përqasore. Fjalitë e bashkërenditura me lidhëzat e, dhe mund të shprehin ngjyrime përqasore; atëhere periudha ka strukturë dygjymtyrëshe (përbëhet nga dy fjali ose nga dy grupe fjalish); kallëzuesit janë shprehur rne po atë folje, në po atë trajtë: struktura e fjalive është paralele, çka bën të mundur edhe elipsën e foljes - kallëzues (a të këpujës) në fjalinë e dytë. Mund të përqasen kryefjalët. kallëzuesit dhe gjymtyrët e dyta, një a më shumë gjymtyrë të njëjta njëkohësisht, sepse. kur përqasja realizohet me njërën nga gjymtyrët, ajo gjen mbështetje edhe në përqasjen e gjymtyrëve të tjera. Rëndom përqasja bëhet në të njëjtin plan kohor. P.sh.: Kau lidhet për brirësh e njeriu lidhet për gjuhe. Nata atje është tjetër natë etlhe dita tjetër ditë. Në sfondin e përqasjes, duke u mbështetur në bashkëlidhjen e brendive konkrete të Qalive, mund të dalë edhe një ngjyrim përqasor kundërshtore. Mbi bazën e përqasjes kundërshtimi del sidomos kur fjalia e dytë ka kallëzues mohor: Meli digjet e hambari s ’digjet.(D \ihm \ dhe çibuku). Përqasja kundërshtore shprehet edhe kur fjalitë e periudhës janë ndërtime tautologjike, ku vihet në dukje se tipari i shprehur prej fjalisë së dytë nuk përshtatet me atë të fjalisë së parë: Puna - punë e qejfi - qejf. Fjala -jja lë e puna - panë. 2.4. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrime mospajtimi. - Ngjyrimi i mospajtimit del nga raporti i brendive konkrete të fjalive. Periudha përbëhet rregullisht prej dy fjalish: veprimi i shprehur nga fjalia e dytë nuk pritej ose është në kundërshtim me atë që duhej të ndodhte si pasojë logjike e veprimit të shprehur nga folja - kallëzues e fjalisë së parë: Peshk.it në det e tigani në zjarr. Unë me bukë e ti me gurë. E ka djegur kungulli në lakror e tani p o i fry n në gardh. Mjaft herë mospajtimi lind nga mospërputhja në mes synimit, pritjes dhe rezultatit: - Unë të bleva për thes, moj e shkretë, e ti më dole qeskë për trahan. (- Ku vajta e rashë pas një dreq foleje). E prita thëllëzën një orë të tërë e s ’më

468

K.REU X X I V

P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K Ë R E N D IT U R A

469

erdhi. Të tjerët na presin e ne rrimë këtu si gurë kilometrazhi. Ngjyrimi i mospajtimit është më i qartë kur ijalia e dytë ka, fill mbas lidhëzës, Qalët prapë, prapëseprapë, megjithatë, megjithëkëtë, përsëri (me kuptimin megjithatë) etj.: Kaq herë i kemi fo lu r për rëndësinë e kritikës dhe p ra pë s'e hap gojën. 2.5. P eriu d h a me fjali të bashkërenditu ra këpujore me ngjyrim e shtesimi (shtesore) - Ngjyrimi shtesor shfaqet kur brendia e fjalisë së dytë është një kumtim plotësues, një kumtim shtesë (këndej edhe termat “shtesimi” dhe “shtesor”), përmbajtja e të cilit është përcaktuar nga brendia e gjithë fjalisë së parë ose e një pjese të saj. Mund të dallohen dy lloje të lidhjes këpujore shtesore: 2.5.1. Brendia e fjalisë së bashkërenditur është një kumtim i ri, i cili ka të bëjë me gjithë brendinë e ijalisë së parë.Kjo gjen shprehjen edhe te mjetet formale të strukturës . Fjalia a dytë ka fill mbas lidhëzës këpujore përemrin dëftor kjo me kuptimin “kjo gjë” , në raste të ndryshm e, me ose pa parafjalë . Marrëdhëniet këpujore shtesore gërshetohen këtu me ngjyrime përcaktore . Dhjetë vjet kanë kaluar që a tëherë, dhe kjo ka qenë edhe për këta njerëz njëprovë e m ad he. Sigurisht, rreth tyrejanë zhvilluar debate të zjarrta , dhe kjo është një gjë shum ë e m irë . Skënderbeu hidhte poshtë çdo propozim që nuk pajtohej me dinjitetin dhe pavarësinë e Shqipërisë , dhe këtë gjë e bënte në kohëra kritike, kur humbja e tij dukej fa re e sig u rt. 2.5.2 Brendia e fjalisë së bashkërenditur mund të kumtojë si shtesë një sqarim , një vërejtje ose një vlerësim që i përftohet ligjëruesit aty për aty nga lidhja e ideve , nga përmendja e një fjale ose e një togfjalëshi të fjalisë së parë . Fjala e togfjalëshi mund të përsëritet me po atë funksion sintaksor ose me funksion të ndryshëm; ndonjëherë fjalia e dytë ka një fjalë semantikisht të afert me një nga gjymtyrët e fjalisë së parë. Ajo luftoi për një botë të re, dhe kjo botëfitoi. Energjia morale dhe kuraja e tij ja n ë ca më të çuditshme, dhe me këto Skënderbeu fito i një vend në rradhën e kryetarëve tëpavdekshëm . Ato ujëra të qetëfilluan të përmblidhen n ë valë të vogla, e m bi këto valë u shtri ngjyra e purpurt e perëndim it të diellit. Fjalitë e bashkërenditura këpujore me ngjyrim shtesor ndahen me presje. Mund të ndahen me pikëpresje, në qoftë se te fjalia e parë ka presje.

2.6. Periudha me fjali të bashkërenditur këpujore me ngjyrime shkaliëzimi. Në periudha me fjali të bashkërenditura me ngjyrime shkallëzimi, veprimi ose ngjarja e fjalisë së dytë ia kalon për nga rëndësia veprimit ose ngjarjes së parashtruar në të parën. Fjalitë janë bashkuar me anë të lokucioneve lidhëzore të bashkëlidhurajo vetëm..., po(r) edhe...,jo vetëm që..., por edhe..., le... që..., p o edhe..., kur fjalitë janë mohore, me lidhëzat e bashkëlidhura: jo vetëm që..., por as..„ le që..„ por as. Duhet theksuar se pjesëzat edhe (te fjalitë pohore) dhe as (te fjalitë mohore) janë elemente të strukturës në ndërtimin e fjalisë së dytë, ku shprehet edhe shkalla më e lartë e shkallëzimit. Të dy pjesët e lokucioneve lidhëzore dyshe krijojnë një lidhuri shumë të ngushtë të fjalive të periudhës. Lidhurinë e ngushtë e krijon edhe bashkëlidhja e gjymtyrëve të fjalisë: përqasen gjymtyrë të njëjta të fjalive, kurse ndryshim për nga shkalla jepet me anën e kuptimit leksikor të kaliëzuesve: Jo vetëm që nuk thërritën njeri për të luftuar kundër pushtuesve fashistë, p o r edhe atapatriotë që vajtën vetë nëpër zyrat e qeverisë dhe kërkuan armë, i gënjyen. Në u kthefshim duarbosh, le shokët që do të na qeshin, p o s ’na mbetet as sy të kërkojmë lejë për tjetër herë. Fjalitë e shkallëzimit ndahen me presje. 3. Periudha tne fjali t ë b ashkërenditura me marrëdhënie p ë r q a so r e - k u n d ë rsh to re . Karakteristike për periudhën me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie përqasore - kundërshtore është se ato kanë një strukturë dygjymtyrëshe: çdo gjymtyrë mund të jetë fjali, ose tog fjalish me fjali të bashkërenditura, ose tog fjalish të varura. Kjo kushtëzohet nga vetë m arrëdhënia e përqasjes dhe e kundërvënies, që m bështetet në vetë kundërvënien e dukurive të pasqyruara në periudhë. Në shqipen e sotme letrare përdoren lidhëzat përqasore - kundështore po, por, mirëpo, porse, kurse; pa pjesëzat - lidhëza vetëm, veç; lidhëzat veçse, vetëm se. Duke ngërthyer kuptim in e përgjithshëm të përqasjes e të kundërvënies, disa nga këto lidhëza kanë edhe ndonjë ngjyrim të vetin. Nga pikëpamja semantiko-strukturore mund të dallohen tetë nëntipa kryesorë të periudhave me fjali me marrëdhënie përqasore - kundërshtore, në të cilat shprehen: 1) ngjyrim e kundërshtore përqasore; 2) ngjyrim e kundërshtore të mirëfillta; 3) ngjyrime kundërshtore - kufizuese; 4) ngjyrime kundërshtore - lejore; 5) ngjyrime kundërshtore - përmbyllëse; 6) ngjyrime kundërshtore - kushtore; 7) ngjyrime kundërshtore - shtesore; 8) ngjyrime

470

KRHU X X IV

kundërshtore - përjashtuese. 3.1. Periudhat me fjali të bashkërenditura kundërshtore me ngjyrime përqasore. - Në periudhën me fjali të bashkërenditura me lidhëzën kurse shprehet kuptimi i përgjithshëm i përqasjes, mbi të ciiin, në sajë të bashkëlidhjes së brendive reale të fjalive. mund të mbishtrohen ngjyrime të ndryshme, si ngjyrimet e kundërvënies dhe të mospajtimit. Në përqasjen e thjeshtë vihet në dukje ndryshimi midis thënieve dhe gjymtyrëve përkatëse të fjalive përbërëse: Ajo punonte në një restorant, kurse unë shërbeja në një lulishte publike. Mbi fsh a t përhapej ende zëri i këndesave, kurse në fushë dëgjohej buçima e traktorëve. Në sajë të përqasjes së dy thënieve me brendi të kundërta, me gjymtyrë të njëjta, po me kuptime antonimike, krijohen ngjyrime kundërvënieje: Drita ishte e urtë, e qetë dhe e arësyeshme, kurse Shpëtimi ishte i rrëmbyer dhe kryelartë. Në mbrëmje e zinte gjumi vonë. kurse në mëngjes i dilte shpejt. Nga përqasja e ngjarjeve. e dukurive a e fakteve të ndryshme. kur brendia e fjalisë së dytë është e ndryshme nga ajo që pritej. nga ç ’thuhet në fjalinë e parë (a në kontekstin e mëparshëm), mund të dalin edhe ngjyrime mospajtimi. Fatmiri priste që e shoqja të nxitonte, kurse ajo u ul në tokë. Gjithë fsh a ti s ’kishte të drejtë të korrte e të shinte, kurse atë s 'e ndaionte njeri. 3.2. P eriu dh a m e fja li të b a sh k ëren d itu ra me n gjyrim e kundërshtore të mirëfdlta. - Ndër fjalitë e bashkërenditura me lidhëzat po (por), mirëpo, porse, e me pjesëzën - lidhëz veç, më të përdorshmet janë ato me lidhëzën p o (por). Në periudha të tilla jepet kontrasti midis veprimeve. ngjarjeve, gjendjeve të shprehura nga foljet - kallëzues, të cilat mund të gjejnë mbështetje në kundërvënien e gjymtyrëve të njëjta të fjalive: Në mëngjes bënteftohtë, p o nga dreka ftynte njëjugë e lehtë, e ngrohtë dhe ngrinte nga toka afshin e kashtës së lagur. Të tilla marrëdhënie kemi kur kallëzuesit përputhen edhe nga pikëpamja semantike, edhe nga pikëpamja e trajtës kohore, por njëri është pohor, tjetri mohor. Në këtë rast vihen përballë kryefjalët e fjalisë përbërëse ose edhe gjymtyrët e tjera përkatëse: Guri pëlcet. p o njeriui s 'pëlcet. M und të hiajë nga vendi mtiri, p o n

P E R IU D H A M E FJAI.I TË B A S H K Ë R E N D IT U R A

47 1

tik luan nga besa burri. Edhe lumi diku file, armiku veç nuk fle. Në qoftë se foljet - kallëzues përputhen semantikisht dhe fjalia e parë është mohore, kallëzuesi i dytë mund të zëvendësohet me fjalën jo: Mali me malin s ’p iqet, p o jo njeriu me njeriitn. Marrëdhëniet kundrështore janë të qarta atëhere kur njëra fjali është mohore dhe kryefjala e fjalisë së parë është kundrinë e fjalisë së dytë, ose kur kundrina e së parës është kryefjalë e së dytës. Kundërshti të plotë kemi kur fjalët qëjanë kryefjalë dhe kundrinë e fjalisë së parë, janë kundrinë e kryefjalë e fjalisë së dytë. Foljet - kallëzues janë të njëjta nga kuptimi dhe nga plani kohor: Agroni e donte Linditën, por Lindita s ’e donte Agronin. Unë e lëshoj, p o r s ’më lëshon ai. Në raste të tjera mohimi i pranishëm te njëra fjaii dhe antiteza leksikore e një a inë shumë gjymtyrëve të njëjta të fjalive e bëjnë nijaft të qartë marrëdhënien kundërshtore: Të gjithë mendoheshin, p o r asnjeri s ’g jente rrugëzgjidhje. 3.3. Periudha me fjali të b a s h k ë re n d itu ra kundërshtore me ngjyrime kufizuese. Në periudha të tilla shprehet kundërshtia si një kufizim ine karakter të përgjithshëm. Shkalla e kufizimit mund të jetë e ndryshme: fjalia e dytë mund të jetë një vërejtje, që kufizon vlerën e fjalisë së parë, tiparin, veprimin e faktin e shprehur prej saj; në raste të tjera, brendia e fjalisë së dytë pengon shtjeilimin e plotë të veprimit të fjalisë së parë ose edhe e anullon krejt: Supa qe e mirë, p o duhej ngrohur edhe pak. Njerëzit shikonin qiellin se mos dukej ndonjë re. porse qiel/i i kaltër dhe plot dritë e shkëlqim zhdukte çdo shpresë. E ëma, katër vjet më parë, e pat dërguar te një usta për të mësuar zanatin, ntirëpo ustai me sot dhe nesër nuk ia kishte mësuar as gjysmën e zanatit. Fjalia e dytë mund të anullojë, duke e kufizuar, një dëshirë të shprehur te fjaliae parë. Eshtë karakteristik paralelizmi sintaksor i gjymtyrëve të fjalive: la donte zemra, p o s ’ia bënte dora. Më shpesh fjalia e dytë shpreh mosrealizim, asgjësim të një synimi, të një përpjekjeje të shprehur në pjesën e parë të periudhës (ku kemi një folje që tregon synim, qëllim, përpjekje, lutje a fillim veprimi, si: dua, përpiqem, përgatitem, matem, bëj, jap, ftlloj. zë etj.), kurse në fjalinë e dytë pënnendet fakti, ngjarja e veprimi që ka penguar realizimin e dëshirës, synimit etj.: Vajzct u çapit prcmë clritares, / vështrimi i Skënderit e gozhdoi në

472

K REU X X IV

vend. D jaloshi hapi gojën të fliste, por e ndërprenë zërat e gëzuar të partizanëve. M ësuesi u m at ta pyeste, po i erdhi zor. Drita u mat të fliste, p o r Agim i ishte m ë ishpejtë dhe i doli përpara. Bëra t ’i flisja të sëmurit, p o r mjeku s ’më la. Po ky ngjyrim shprehet edhe kur kemi në fjalinë e parë, pranë foljes - kallëzues, pjesëzën'modale mënt a desh ose lokucionin përpak. Fjalia e dytë ndal realizimin ose të një synimi të pandërmjetshëm, ose të një veprimi a ngjarjeje që, ishte gati më të filluar: Për p a k do të rrëzohej dhe vetë Gjika, p o r e mbajti Zeneli me të dy duart. Kjo m ënt' shkaktoi një luftë të dytë me Venetinë po punën e ndreqi guvernatori venecian i Durrësit. 3.4. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë r e n d itu r k u n d ë r s h to re me ngjyrim e lejore. Me lidhëzat po, por, porse, mund të shprehen marrëdhënie kundërshtore - lejore, kur mbi bazën e përqasjes dhe të kundërvënies, fjaiia e dytë kumton diçka që është e ndryshme nga ajo që pritej të vinte si pasojë e asaj që është thënë në fjalinë e parë: Korriku ishte në të dalë, p o mbi të lashtat e Drithasit nuk ishte vënë drapëri. T ’u tha gryka, p o s ’të p ih e t; t'u m pi këmba, p o s ’të rrihet. (Kundërajrori qëlloiprapë). Ne pritnim që aeroplani të rrëzohej që me goditjen e parë, p o r ai nuk u rrëzua. Ngjyrimi i lejimit del krejt i qartë sa herë që fjalia e dytë përmban fjalët prapë, prapëseprapë, megjithatë, megjithëkëtë etj., të cilat e shprehin me kiiptimin leksikor kundërshtinë lejore: Stefanit i qeshte buza nën mustaqe, poprapëseprapë e mbante veten. Stavri nuk e kishte fam iljen afër, p o m egjithatë ai e ndjente ngrohtësinë e saj. Lidhja midis fjalive të bashkërenditura mund të bëhet edhe më e ngushtë, kur shprehen ngjyrime kundërshtore - lejore, sidomos kur fjalia e parë ka në përbërjen e saj fjalën vërtet, e cila mund të zërë pozicione të ndryshme në fjalinë e parë: - Vërtet xhandarët e rrahën Gjikën, e burgosën, p o ai ama ua tha të tëra mu në sy. A i bashkë me Bojkon, vërtet kishin bërë një vepër të mirë, p o ja që pësuan dhe fshatarët. 3.5. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me ngjyrim e përmbyllëse. - Fjalitë e bashkërenditura me lidhëzën p o mund të shprehin një.bashkëlidhje midis një fakti të parashtruar në fjalinë e parë, i cili shpreh një arsye, një motiv, dhe përmbylljes, përfundimit të shprehur në fjalinë

P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K Ë R E N D IT U R A

473

e dytë. Karakteristike për periudhën është fakti se fjalia e dytë ka modalitet urdhëror dhe kallëzuesin të shprehur me trajta të mënyrës urdhërore ose lidhore, ndërsa fjalia e parë ka modalitet dëftor: - S ’e prishim dot miqësinë, Po sb ko n i më tjetër anë. - N uk do të të ngas, p o eja me mua, se qenke trim. Vete, - thotë, -p o të m ë japësh dy qypa me mjaltë. Karakteristikë tjetër për këtë ndërtim është edhe intonacioni, sidomos pauzat: midis fjalive ka një pauzë të gjatë, ndërsa pas lidhëzës kundërshtore po ka një pauzë të shkurtër. 3.6. P e riu d h a me fjali të b a sh k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me ngjyrim e kushtore. - Në periudha të tilla të bashkuara me lidhëzën p a vihet përballë një fakt real, i të shprehur në fjalinë e parë, me një veprim, ngjarje a dukuri të supozuar, të shprehur në fjalinë e dytë, i cili mund të ndodhte, po të mos ekzistonte fakti real i parashtruar në fjalinë e parë. Shprehëse e këtyre marrëdhënieve është lidhëza pa dhe modaliteti jo real i fjalisë së dytë. Veç shqiptarët luftonin dhe e mundnin Turqinë, gjithë Evropën e shpëtonin, pa kish vatur në greminë. Plakës i vinte turp nga bota, pa do ta bënte Gorin fa re rezil. Ngjyrimi i supozimit të një fakti të ndryshëm, të kundërt me atë të fjalisë së parë përforcohet nga fjalët ndryshe, përndryshe, që zënë vend mbas lidhëzës pa: - Ore Pirro, mos harro: të hap zemrën se të kam si djalë, p a ndryshe as që doja të më shkelje në shtëpi, - vijoi të fliste Driza me guxim. 3.7. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë re n d itu ra k u n d ë r s h to re me ngjyrime shtesore. - Lidhëzapo(r) (ndonjëherë edhe lidhëzat veç, vetëm, sa) mund të bashkojë një fjali që parashtron njëfarë kthese në paraqitjen e mendimeve, një kalim në një temë të re, e cila veç sa merr shkas nga brendia e fjafisë së parë, por mund të përmbajë edhe një vlerësim të brendisë së fjalisë së parë ose një vërejtje ndaj saj. Karakteri shtesor u mbishtrohet marrëdhënieve kundërshtore; thënia e dytë në një farë mënyre i kundërvihet, si njëfarë shtese, thënies së parë, e cila fiton një mëvetësi mjaft të madhe. Kjo pasqyrohet edhe në intonacion: midis fjalive bëhet një pauzë më e gjatë dhe një thyerje e lëvizjes së tonit e të ritmit. Ka edhe disa veçori të tjera të organizimit leksiko gramatikor të fjalisë së dytë. Në fjalinë e dytë mund të dalë një fjalë të njëjtë me një fjalë të fjalisë së parë ose me rrënjë të njëjtë: Eshtë mhrëmje, po nga dritat e shumta mbrëmja s ’ka ndonjë ndryshim

474

K R Iil) X X IV

nga dita. M aksuti qe ditm k, veç dimikëria ka edhe ajo një fa rë kufiri. Edhe p e m ë kishte mhjelië dja/i, vetëm se pem ët ishin akoma të vogla dhe mik ta mbushn'm syrin. Në këshillin e luftës Gjergj K astrioti kishte propozuar që t ’u binin turqve natën, p o ky propozim nuk u pranua. Karakterin e ndajshtuar të fjalisë së dytë mund ta theksojë sidomos prania e pjesëzës përforcuese edhe (dhe) përbrenda kësaj fjalie; kjo pjesëz mund të ndodhet, veç kësaj, edhe tek e para: K araxhai tha: Trima ja n ë, p o edhe ne trim a jem i. A i përsërit kurdoherë këto fa lë , p o edlse Gjika i numëron hallet e fshatit. Edhe vorba e tetës vloftë, p o edhe imja mos pushoftë. Edlte vera s ’bëhet vetë, p o dhe uthulla do bërë. Marrëdhëniet kundërshtore - shtesore mund të gërshetohen me ngjyrime përcaktore, kur kemi në fjalinë e dytë përemrin dëftor kjo (= kjo gjë), i cili përmend gjithë brendinë e fjalisë së parë: Duhet mbajtur m end që edhe mosha e gjashtëmbëdhjetë vjetëve është e vogël për shkallën e oficerit të lartë, p o r kjo s ’qe gjë e pazakontë për atë kohë. 3.8. P e riu d h a me fjali të b a sh k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me ngjyrim e përjashtuese. - Me pjesëzat - lidhëse veç, vetëm, në disa raste, sidomos kur Qalia e parë ka një fjalë përgjithësuese, tjalia e dytë tregon atë që bën përjashtim dhe e kufizon, duke iu vënë përballë së parës; kallëzuesit mund të shprehen me po atë folje, në po atë trajtë, vetëm se në fjalinë e parë kallëzuesi është pohor, kurse në të dytën mohor, ose kaliëzuesi është pohor, po me kuptim të kundërt: Çdo gjë ujdiset, veç mjekër e qoses nuk ujdisei. Çdo gjë ka në këtë shtëpi, veç ilaç p ër këmbët e mia s ’p aska. Të gjithë kishin, vetëm njëri po qëndronte ulur në tryezë. Fjalitë e bashkërenditura përqasore e kundërshtore ndahen me presje. 4. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura m e m arrëdhënie v eçu ese. Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie veçuese japin dy a më shumë dukuri, fakte, ngjarje, që përjashtojnë njëri-tjetrin, domethënë realizimi i njërit prej tyre veçon. përjashton reaiizimin e tjetrit ose të të tjerëve njëherazi. Lidhja veçuese shprehet me anën e lidhëzave veçuese të thjeshta o, a, ose, ase dhe apo, ose të përsëritura o.. o..., a... a..., ose..., ose..., ase... ase, dhe /'«.... ja... Lidhëza ndo...ndo... e ndonjë tjetër kanë karakter të kufizuar dialektor.

PFRUJDIIA Mi: FJALI l'F BA.'iHKHRENDITllRA

475

Struktura e periudhës me fjali të bashkërenditura veçuese mund të je të sh u m ëg jy m ty rë sh e , m und të p ërfsh ijë dy a më shum ë fjali të bashkërenditura në një varg të hapët. Karakteristik është edhe paralelizmi strukturor i Çalive me pozicione të njëjta të gjymtyrëve të njëllojta. Dallohen dy Iloje kryesore marrëdhëniesh veçimi: 1) përjashtim reciprok tërësor i gjithë fakteve a ngjarjeve të tjera, veç njërit, cilitdo; 2) përjashtim i kushtëzuar i çdo fakti tjetër përveç njërit; përjashtohet mundësia e realizimit të dukurisë tjetër ose e dukurive të tjera në të njëjtën kohë kur realizohet njëra dukuri, për të këmbyer rolet më vonë. Kemi, pra, përjashtim me alte rn im , përjash tim k ëm b y e ra z i. S ecila nga këto n g jy rim e të marrëdhënieve veçuese ka edhe mjetin e vet të shprehjes formale - gramatikore, lidhëza të specializuara. 4.1. Periudha me fjali të b ashkërenditura veçuese me ngjyrim përjashtim i tërësor. Plani kohor i ljalive është i njëjtë. Ky nëntip mund të jetë gjymtyrë e një periudhe më të ndërlikuar, ku të ketë fjali që të përmbajë një Çalë me karakter përgjithësuese, rëndom një togfjalësh ku figurojnë numërorët dy, tri, ose dhe një numëror më i lartë, aq sa të jenë alternativat; fjalitë veçuese paraqitin këto alternativa dhe ja n ë lidhur me fjalinë përgjithësuese me lidhje asindetike sqa.iuese: Megjithatë ishte me dy mendje: 17 merrte drutë që alë ditë apo t ’i linte për të nesërmen. Ngjyrimi i përjashtimit lidhet ngushtë me kuptimin e supozimit e të kushtit. Brendia e tjalisë së parë tregon se ajo përbën edhe një nga variantet e veprimeve a të ngjarjeve të mundshme edhe se me mosrealizimin e brendisë së fjalisë së parë, shfaqet varianti i dytë i alternativës që shprehet në fjalinë e dytë. Periudha e këtij nëntipi është rregullisht dygjymtyrëshe dhe kjo kushtëzohet nga fakti që brendia e saj është njëkohësisht edhe bashkëlidhje veçuese përjashtimi, edhe kusht - pasojë. Ky kuptim bëhet më i qartë kur kemi në fjalinë e dytë fjalë të tilla, si: ndryshe, përndiyshe, me funksionin e shprehjes së kushtit: (Arianiti s ’deshi të dëgjonte asnjë nga këto arsye). A dhëndër, thoshte, - a s 'ka ndihmë. (- Po ti dëgjo tani, - ht kanos ai). O shko që tani në fushë, o përndryshe do të të qëroj që këtej. Të ngrihemi të dëftojmë trimëri; ju të vdesim, jtt të rrojmë për liri. Kur periudha është pyetëse, fjalia e fundit e numërimit përjashtimor mbyllet nga lidhëza veçuese e pyetjes apo: - Moj nuse e Leksit, shikon gjë ti apo më bëjnë sytë nnia plakës? - 1

476

K R E U XXIV

kam ngrënë unë, apo i keni ngrënë ju ato mollë? 4.2. P e r iu d h a m e fjali të b a s h k ë r e n d itu r a me n g jy rim in e përjashtimit alternativ. Nëntipi i dytë i periudhave me fjaii të bashkërenditura veçuese përfshin strukturat ku paraqitet ai lloj i marrëdhënieve veçuese, në të cilin dukuritë përsëriten duke u përjashtuar këmbyerazi, duke u altemuar njëri me tjetrin. Mjet formal i shprehjes është lidhëzae përbërëherë..., herë... Fjalitë kanë të njëjtin plan kohor dhe modal dhe karakterizohen nga paralelizmi i theksuar i strukturës. Vargu i periudhës është i hapët: mund të kemi dy a më shumë fjali, po zakonisht nuk gjejmë periudha me më shumë se tri fjali: H erë i çonte ai letrat e mia në Sulovë, herë imë letrat e tij. - Herë digjet një depo, Iterë vritet një spiun, herë asgjësohet një repart i tërë me alpinë ose bersalierë. Fjalitë e bashkërenditura veçuese me lidhëza të përsëritura ndahen me presje. 5. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura m e m arrëdhënie përm byllëse. Te këto periudha me fjali të bashkërenditura me strukturë të domosdoshme dygjymtyrëshe, fjalia e dytë shpreh diçka që del si rrjedhim, përfundim, përmbyllje e brendisë së fjalisë së parë. Lidhëzat e specializuara për shprehjen e marrëdhënieve përmbyllëse janë të pakta. Të tilla janë: andaj, ndaj, pra, dhe ndonjëherë lidhëza pa: Një ushtari gjerman do t ’i kalojmë mu përpara hundës, andaj bëni sytë katër. E hëngri një qen në Stamboll, p a vret qentë e fshatit. Nuk e bëjnë dot të tjerë, p a të hysh ti këtë herë. Unë do të hap shtëpi të re, p ra duhet ië.blej ca mobilje. Turqia gjendej në luftë me Poloninë, pra i kishte duart të zëna. Me përjashtim të fjalive të bashkërenditura me lidhëzën përmbyllëse pra, që është specifike e stilit publicistiko-shkencor, fjalitë me lidhëzat e tjera përmbyllëse i përkasin më së forti stilit bisedor. Fjalitë e bashkërenditura përmbyllëse ndahen me presje. 6. Periudha m e fjali fcë bashkërenditura m e m arrëdhënie shkakore - m o tiv u ese me lidhëzën p a me foljen - kallëzues në kohën e tashme të dëftores me kuptimin e së ardhmes, motivon kërkesën e parashtruar në fjalinë e parë, që ka një folje - kallëzues në trajtën e mënyrës urdhërore: - Ikë, në ke punë, p a ta bluaj unë. - Shko ti, p a ta mbaj unë djalin. Lësho pulat, p a nuk më shpëtojnë mua. Me lidhëzën bashkërenditëse p a mund të bashkohet një fjali që

PERIUDHA ME FJALI TË BASHKËRENDITURA

477

motivon dëshirën e shprehur në fjalinë e parë. Fjalia e parë ka modalitetin e dëshirës, shprehur me mënyrat përkatëse, kurse fjalia e dytë ka modalitetin e dëftores dhe kuptimin e së ardhmes:

Qoftë kryet shëndoshë, pa kësula gjen sa të duash. Fjalitë e bashkërenditura shkakore - motivuese ndahen me presje.

KREU XXV

PERiUDHA ME i l i R E i D i l J E

1. Njohuri t ë përgjithshm e. P e riu d h ë me n ë n ren d itje është tërësia sintaksore e ndërlidhur organikisht për nga ana kuptimore e gramatikore, e përbërë së paku prej dy njësish kallëzuesore në formë tjalie, me raporte nënrenditjeje vartësie, midis tyre. Njësia që shërben si bazë organizuese e periudhës, është quajtur fjali kryesore, ndërsa ajo që e plotëson, e sqaron atë që është e varur gramatikisht prej asaj, quhet fjali e n ënrenditur ose fjali e v a ru r. Një fjali kryesore mund të ketë dy a më shumë fjali të varura: U dha shenja që të ndërrohej turni. A i bridhte nga t ’i shkrepte/m os shikonte ndonjë të njohur nga ata të shoqërisë së dikurshme. Në ndenjsh këtu sonte, thuaju, se je mysaftr te Jani Duma. Fjalia e varur mund të varet edhe prej një fjalie që është vetë e varur: Bile ishin të gjithë të bindur se Faslliu e donte dhe e mbronte Tosunin, pikërisht pse ky ishte shum ë i rregullt n ë llogari. Kur u kujtua sa larg qenë flakët, që dukeshin aq afër, pati bërë një copë rrugë. Fjalia prej së cilës varet një fjali tjetër, qoftë kryesore, qoftë e varur, quhet fjali drejtuese. Kjo mund të daië kështu gramatikisht e pavarur ose e varur. Periudha me nënrenditje është njësi kumtuese, po ashtu si fjalia e mëvetësishme, po me strukturë e, zakonisht, me përmbajtje më komplekse, më të pasur. Edhe ajo karakterizohet nga një vijë intonacioni e vetme, ka një intonacion të mbaruar dhe ndahet prej njësive të tjera nga një pauzë relativisht

480

PHRH '1)1 iA M l' NENRENDIT.il-

K.REU X X V

e gjatë. 1.1. Për bashkimin e fjalëve në këtë lloj periudhe përdoren disa mjete gjuhësore: 1.1.1. Nënrenditja gjen shprehje, para së gjithash, me lidhëzat e lokucionet lidhëzore nënrenditëse dhe me fjalët lidhëse (përemra e ndajfolje lidhore; përemra lidhorë të përcaktuar, si: kitsh, ç, sa; përemra, ndajfolje e pjesëza pyetëse kush, cili; pse, ku; a, vallë etj.) që zakonisht i prijnë fjalisë së varur dhe e lidhin atë me fjalinë drejtuese. Ato bëjnë që fjalia e varur të mos funksionojë, ashtu siç është, me formën që ka në periudhën me nënrenditje, si njësi sintaksore e vetëmjaftueshme. Lidhëzat vetëm bashkojnë fjalitë, ndërsa përemrat e ndjafoljet lidhore e pyetëse janë dhe gjymtyrë fjalie: Ndoshta i vinte keq që po braktiste fshatin e burrit dhe njerëzit e tij. N gaqë ishte shumë vonë, nnk dukej asnjë dritë. N ë veud që të përpiqte duart nga gëzimi, p o rrihte qerpikët nga habia. Agroni dailoi Teutën, qëzvarritej përpara tij - Janë fja lë të mençura ato që thua ti. Baza ku (=■ në të cilën) rrinte Ylli, ishte shumë sekrete. Tashti ai knptoi arsyen pse (= për të cilën) ishte vërtitur pazarit me orë të tëra. - Kuslt e ka ndjerë erën e revolucionit, e kupton këtë, - tha Gëzimi. Të nesërmen dhe të pasnesërm en zbritën aty fshatarët të armatosur m e ç ’u vinte ndoresh. - Më trego m e cilin rri, të të tregoj cili je. - E merr me mendJp se më thirrën. Nuk e mbaj m end sa zgjati ky udhëtim. Nuk di në duhet t ju them edhe diçka tjetër. Shënim. Në analogji me ndërtimin përkatës lidhëzor, përpara fjalëve pyetëse del shpesh edhe një lidhëz ftilluese, lidhëza se. Ky përdorim ka prirje të shtrihet gjithnjë e më shumë e të përgjithësohet; fjalia e varur karakterizohet, kështu, njëkohësisht nga fjalia lidhëse a lidhëza: S e ç ’ kishin bërë, ustai e mori me mend. Më kujtohet sesipo kështu pata bredhur edhe një vit më parë. 1.1.2. Fjalitë kryesore (a drejtuese) ngërthejnë herë-herë në përbërjen e tyre fjalë të përdorura paralelisht, në bashkëlidhje me lidhëzat e fjalët lidhëse të fjalisë së varur, përmbajtja e tyre zbërthehet, shtjellohet nga fjalia e nën re n d itu r. Këto fjalë të q u a jtu ra të b ash k ëlid h u ra (k o r r e la tiv e ) paralajmërojnë qenien e domosdoshme të një fjalie plotësuese. Si fjalë të tilla dalin përemra (dëftorë e të pacaktuar) dhe ndajfolje, zakonisht përemërore:

481

Qe hrenga për atë që do t 't ndodhte çdo ditë ajo që ia kishte drobitur shëndetin dhe i kishte mimtar g/allërinë. - Kjo është kështu siç u them unë. E vërtiti me kaq fo rcë dhe kuq larg gjarprin. sa ky ra mbi ca gitrë dhe nuk u pa sa copë u bë. Gjeti punë aty. ku s 'e priste. Ndërlidhja e ngushtë midis fjalisë kryesore dhe fjalisë së varur dhe karakteri i nënrenditur i kësaj të fundit shprehen kështu jo vetëm me fjalët lidhëze. por edhe me mjete të tjera: me fjalët e bashkëlidhura të fjalisë kryesore, por edhe me intonacionin, me paplotësinë strukturore të fjalisë drejtuese (me mungesën herë - herë të një gjvmtyre të domosdoshme), me përdorimin ndonjëherë të bashkëlidhur të trajtave mënyrore dhe kohore të foljeve kallëzuese. ose me vendin e fjalisë së varur. Intonacioni është mjet i përhershëm. Periudha me nënrenditje karakterizohet nga intonacione të ndryshme nga ato të periudhës me bashkërenditje ose me bashkim jolidhëzor. Roli i intonacionit është më i ndjeshëm në rastet kur fjaiia e varur bashkohet me fjalinë kryesore drejtpërdrejt. 1.1.3. Edhe struktura, përbërja e fjalisë kryesore (ose drejtuese), me mungesën e një gjymtyre të domosdoshme ose me nevojën e konkretizimit të përmbaitjes së një gjymtyre të saj. mund të shprehë ndërvarjen e njësive kallëzuesore të periudhës me nënrenditje. Këtu mund të ndërhyjë ndonjëherë edhe kategoria semantike a kuptimi. tepër i përgjithshëm në vetvete. i tjalës me të cilën është shprehur ndonjë gjymtyrë e fjalisë drejtuese. Mund të përmenden këtu periudhat me fjaii të varur kryefjalore. kallëzuesore, kundrinore. të varur prej një foljeje të thëni, të menduari, të perceptuari etj.. disa tipa të fjalive përcaktore (si ato që i referohen një përemri dëftor a një emri me kuptim tepër të përgjithshëm): Kush s ’beson le ta provojë. - Pttna është që ta asgjësojmë shpejt, thotë një shok. A ie d'mte qëgurorja do tëjepte shumë. poja. mtk e përfytyronte dol. Ai që punon gëzon. 1.1.4. Trajtat e foljes - kallëzues të fjalisë së varur e bashkëlidhja e tyre me trajtat e foljes - kailëzues të fjalisë kryesore (ose drejtuese) më se një herë janë tregues të nënrenditjes. Ndonjë mënyrë si lidhorja përdorimin nië të zakonshëm të saj e ka këtu. Fjalia e varur mund të bashkohet me fjalinë drejtuese pa u prirë nga ndonjë lidhëz a fjalë lidhëse (po duke qenë gjithnjë m undësia e pranimit të saj). kur e ka foljen - kallëzues në mënyrën lidhore. në ndonjë rast edhe në dëshirore: - Ç ’ke ndër m end të bësh, Loni.’ Ala, edhe të ilon'm, mtk m und të hënin ndryshe. Po mos pandeh se më tremb kush. qoftë dhe hiri i djaliit e

djalli vetë me brirë!

482

KREU XXV

Karakteristikë e fjalive të nënrenditura është përdorimi i trajtave foljore kohore jo me vlerën e tyre absolute, po relative, ndryshe nga ç ’ndodh në fjalitë e pavarura dhe, më të shumtën, në fjalitë kryesore. Pikë referimi s’merret çasti i ligjërimit, po kohaendodhisë së fjalisë kryesore (ose drejtuese), vendoset një bashkëlidhje në mes foljes-kallëzues të fjalisë kryesore (a drejtuese) dhe të fjalisë së varur prej saj. Trajta kohore e kallëzuesit të fjalisë së nënrenditur, zakonisht, përcaktohet prej trajtës kohore të kallëzuesit të fjalisë kryesore, ajo mund të jetë e njëjtë me të ose jo: Gjyshi i shikonte me lot në .sy tek afroheshin dnke ecur me hapa ushtarakë e me jlam urin në krye. E sholt se ka lë drejtë. Kush mëngoi, bloi. E shihja se s ’kishte të drejtë. Nuk ipëlqeu mënyra me të cilën e kishte shpreltur atë mendim. 1.1.5. Ndonjëherë karakteri i nënrenditur i një fjalie mund të dalë edhe nga vendi i ngulitur i saj pas fjalisë që plotëson, siç është rasti i fjalive rrjedhimore e i ndonjë lloji të fjalive përcaktore. Dhe shtrëngoi grushtet sa i dhentbëit noçkat. 1.2. Fakti kryesor zakonisht jepet nga fjalia kryesore, ndërsa e varura shënon një fakt të dorës së dytë ose plotësues. Por në mjaft raste s’është kështu. 1.2.1. Fjalia kryesore mund të shprehë qëndrimin e folësit ndaj një fakti, i cili shënohet në fjalinë e varur,-vlerësimin e tij, siç ndodh herë - herë në periudha me fjali kryefjalore e në ndonjë fjali tjetër: S ’ka dyshint që partizanët kishin korrur fitore m bi arm iqtë në Peshkopi e në Dibër. S i është e mundur që ta thoni ju këtë fja lë ? Ish marrëzi të mendoje se Shqipëria e nesërme do të ishle ajo Shqipëri e mjerë që pat qenë. 1.2.2. Ndonjëherë fjalia kryesore shpreh vendosjen në kohë të faktit të dhënë prej fjalisë së varur: A i kishte koltë që nuk kishte shkuar nëfshat. Kishte një orë, që ata të katër shëtitnin. Sliënim. Këtu mund të përmendet edhe rasti i anasjellës së ndërtimit të periudhës: për arsye spikatjeje, fjalia që shpreh faktin kryesor, merr formën e një fjalie të varur kohore. që shënon zakonisht diçka jo aq të pritur, kurse fjalia që shënon faktin e dorës së dytë në bashkëlidhje kohore me të parin, merr formën e fjalisë kryesore: është ndërtimi i të ashtuquajturit k.ar të anasjelltë: S 'kishte ecur më shumë se 6- 7 kilometra nga Barmashi, kur përsëri mbi m akinat e ngarkuara nte ushtarë u derdh një breshëri

PURilJDHA M i: NFNRHNDITJH

483

zjarri. Por s 'e kishte mbartiar mirë fjalën, kur disa krisnta të tjera jehuan m bi kodrat e vogla ntajë fshatit. 1.2.3. Herë - herë fjalia kryesore shërben për të theksuar, për të vënë në pah më shumë një rrethanë ose një element tjetër të një thënieje, duke e shprehur atë në formën e një fjalie krvesore. ndërsa fakti vetë, që është për t’u kumtuar, jepet në formën e një fjalie të varur, zakonisht lidhore: . Këtë herë ishte Sherift që thërrisle ( - Këtë herë thërriste Sherifi). Tëp arët që e vunë re "reklam ën” e Pllaton Bubuqit, ishin dv liceistë të vitit të fu n d it (= "Rek/amën " e Pllaton Bubuqit e vtinë re të parët dv liceistë të vitit tëfundit). Shënim. Ky ndërtim është i gjuhës së shkruar. mund të thuhet sidomos i gjuhës librore, kryesisht i stilit shkencor e publicistik. Për arsve të nevojave të shprehjes, por edhe të ndikimit të ndonjë' gjuhe të huaj, ai po e shtrin gjithnjë e më shumë përdorimin e tij. jo gjithmonë me vend. Për theksim të një gjymtyre gjuha shqipe ka edhe mënyra të tjera: paravendosjen. theksin logjik, fjalët modale etj. 1.2.4. Ndonjëherë fjalia krysore luan rolin e një mjeti paraqitës, që • shërben për të tërhequr vëmendjen mbi një fakt, i cili shënohet në fjalinë e varur që e plotëson të parën. Në të tilla raste fjalia kryesore ka si kallëzues një folje perceptimi, si: shoh, dëgjoj, ose foljen pves në mënyrën urdhërore me kuptim leksikor shumë të zbehur, ndërsa fjalia e varur nis me lidhëzën kur. Kjo mënyrë e të shprehurit ka diçka afektive, ndeshet shpesh në gjuhën e folur, kryesisht të bisedës: - Shih kur të thotë se s 'e ka thënë ai asnjëherë këtë fjalë. Prite tani kur të qeshë - tha me vete Shpresa. M ospyet se ç ’mise qe Lumturia, si drita e bukurisë. Shih sa mirë flet. 1.2.5. Në anën tjetër kemi fjali të varura që, nga përmbajtja japin një kumtim pak a shumë të vetëmjaftueshëm dhe janë të nënrenditura kryesisht nga forma, bashkohen me lidhëza e fjalë lidhëse. Mund të përmendirh rastet e ligjëratës së zhdrejtë, ndonjë fjali përcaktore shtjelluese me raporte kuptimore të afërta me ato të bashkërenditjes këpujore, e ndonjë tjetër: M ë trego ku do të shkosh. Kam dëshmitar Hamzën, tim nip, që e kam pasurpërkrahës dheshok armësh m e disa tëtjerëtëpakë, me besnikërinë e të cilëve e vumë këtëplan në veprim. (krhs.: Kam dëshmitar tim nip... atë e

484

kR l'ili X X V

kam pasur shok armësh). 1.3. Fjaliae varur mund t ’i referohet një gjymtyre të ijalisë kryesore, të zbuiojë përmbajtjen a të plotësojë kuptimin e saj, duke qenë ose jo e domosdoshme për të, ose mund t’i referohet gjithë fjalisë në tërësi. Mund të lidhet me një gjymtyrë (me kaliëzuesin, sidomos foljor) e njëkohësisht t’i referohet për nga kuptimi gjithë fjalisë. Kur i referohet një gjymtyre, a disa gjymtyrëve të një fare, ajo është përgjithësisht më shumë e lidhur me fjalinë drejtuese, kur i referohet fjalisë në tërësi, lidhja e saj është e labërguar në shkallë të ndryshme. Krahas rasteve të qarta e tipike, ka raste të shumta të ndërlikuara: A i që do ta shikonte, do të mahnitej. Tani erdhi rasti t ’j u them se atij i thonë Leks Çohani. I tmerruar se mos dilte mësuesi, ai u shkëput dhe eci me hap të shpejtë. Sa m ë shum ë largohej itga shkëmbi i bardhë, aq më i shpejtë bëhej edhe çapi i tij drejt qytetit. - Sa kërcunj ka n ë ngritur këto duar aq të mira paçin djemtë dhe nipat e mi. Ktheu kryet nga llogaritari, m e qëllim që t ’i hidhte ndottjë thumb, 1.4. Si shihet nga ç ’u tha më sipër. periudha me ijali të nënrenditura është njësi sintaksore komplekse shumë heterogjene, me lidhje e raporte sintaksore shumë të ndryshme, me një kompaktësi strukturore - semantike jo të njëjtë, me varësi mjaft herë të anasjelltë të njësive kallëzuesore të saj. Këto njësi, megjithëse nuk i kanë të gjitha tiparet e fjalive të mëvetësishme, nga përbërja, nga raportet e shprehura në to midis gjymtyrëve, në përgjithësi edhe nga struktura, janë të njëjta pak a shumë ose të ngjashme me to, prandaj, në praktikën më të përgjithshme, ato vijojnë të quhen fjali. Njësitë kallëzuesore të periudhës me nënrenditje, si fjalia kryesore ashtu edhe fjalia e varur. janë të gjymtyrëzueshme, po ashtu si fjali e mëvetësishme. Midis fjalëve e pjesëve që i përbëjnë, vërehen përgjithësisht po ato raporte sintaksore. dallohen po ato gjymtyrë (kryefjalë, kallëzues, kundrina, përcaktorë, rrethanorë etj.). Fjalitë kryesore mund të jenë fjali dykryegjymtyrëshe, por edhe njëkryegjymtyrëshe, - me vetë të pacaktuar, me vetë të përgjithësuar ose edhe ijali emërore, - të zgjeruara ose jo, të plota ose mungesore. Edhe fjalitë e varura mund të jenë të tilla, veç jo fjali emërore: Pikërisht pse e njohim këtë kontribut, kërkojmëpërsëri ndonjë ndihmë nga ju. Stavri, duke pritur që ta thërritnin në komandë, e kalonte kohën me shokët e me të njohurit. Ishte lehtë të shquaje rrëketë dhe përrenjtë e vegjël. Kështu si e keni zënë ju, s ’i dilet ndanë këtij muhabeti. Kur p o ktheheshim nga

P H RIUD H A M F NHNRENDIT.IH

485

fushat, ku luftohej kundër vështirësive të pandërprera, na u kujtua porosia e drejtorit. Udhë e kijtim e sa të duash. Fjalitë kryesore. po ashtu si ijalitë e mëvetësishme, nga funksioni në ligjërim mund të jenë: dëftore, pyetëse, nxitëse e dëshirore, si edhe dëftore - thirrm ore, pyetëse - thirrm ore, dëshirore - thirrm ore, nxitëse - thirrm ore. S i tani m ë kujtohet kur u ngrit nënë Fatoja. M os u zemërove që s 'na gjete në shtëpi? - Tani m ë tregoni si venë punët. - M ë p aç në qafë po ma punove si herën e parë. M ëjep etlhe këshilla si të veproj! - thirri Arbani. - Si nuk na u dha ta ngushëUonim Mitini -Kush rri e mëson tërë atë tekst që i ka vënë autori në gojë?! Fjalitë e varurajanë zakonisht dëftore. Po mund tëjenë edhe pyetëse të zhdrejta dhe fjali të ndryshme thirrmore të zhdrejta (dëftore - thirrmore të zhdrejta etj.); ndonjëherë edhe nxitëse të zhdrejta, ose edhe fjali dëshirore: - Fura re se m ’i kishin mjekuar piagët. Të zotët e shtëpisë, që i strehonin, zakonisht nuk dinin as pyetnin kush ishte njëri e tjetri, nga vinin e ku shkonin. U thuaj të vijnë m enjëherë. Në këto rrethana S htab it të Përgjithshëm nuk i mbetej tjetër veç të jepte urdhërin që repartet dite njësitë e ushtrisë italiane të çarmatoseshin me forcë. Telit i kujtohej fa re mirë sa i dashur e ç ’njeri i thjeshtë ishte A li Kelmendi. Ajo është e fortë, që na rroftë sa malet. - E ku na gjeti sot që e gjettë e keqja. Fjalitë e varura mund të kenë kryefjalë të ndryshme nga fjalitë kryesore (a drejtuese) të tyre ose të njëjtat kryefjalë, që nuk përsëriten tek ato: Farkëtohen zemrat si farkëtohen shpatat. Në qoftë se shkonte gjer në fu n d , atëhere supozimi ishte i vërtetuar. A jo i shihte ala që në mëngjes, sa zgjohej nga gjum i dhe nxirrte kokën në dritare... Gjika ia lëshoi krahun që ia kishte zënë pak më parë. 1.5. Fjalia e varur, siç u tha edhe më sipër, bashkohet me fjalinë kryesore a drejtuese të saj në radhë të parë me anë të lidhëzave nënrenditëse. Ndër lidhëzat e lokuconet lidhëzore nënrenditëse lidhëzat sintaksore funksionale, si, që, se, shprehin vetëm varësinë e fjalisë, së cilës i prijnë; të tjerat, lidhëzat semantike, shprehin edhe raportet që vendosen midis njësive kallëzuesore të periudhave: kohore. shkakore. kushtore, lejore etj/, siç janë: kur, sepse, pasi, në qoftë se, ndonëse etj. (shih M orfologjinë, kreun e lidhëzave). Shënime. I. Lidhëzat e lokucionet lidhëzore, ndonjëherë edhe ndajfoljet lidhore, mund të shoqërohen nga pjesëza të ndryshme e

486

RRHli XXV

fjalë të tjera të nojashme nga funksioni që theksojnë a përcaktojnë më tej kuptimin e tyre: Pikërisht pse e njohim këtë konlribut, kërkojmë përsëri ndonjë ndihmë nga ju. Toja fliste vetëm me ç ’kislt dëgjuar nga të tjerët. 2. Fjalët e bashkëlidhura (korrelative) rnund të dalin edhe në kontakt të pandërmjetshëm me lidhëzat. Nga bashkimi i tyre i ngushtë janë formuar ose janë duke u formuar lokucione lidhëzore. Herë-herë është vështirë të dallohen nëse kerni një fjalë të bashkëlidhur të pasuar nga një lidhëz ose lokucion lidhëzor. si p.sh.: ashtu si, aq sa, kështu që, atëhere kur etj. Më se një herë i njëjti tog merr vlera të ndryshme. çka gjen shprehje sidomos rne shfaqjen ose jo të një pauze midis elementeve përbërëse të togut. Kemi kështu lokucione lidhëzore dhe fjali të tipit jo të bashkëlidhur (jokorrelativ) në raste si: Në përgjithësi këto mbledhje zgjatnin më shumë se ç 'pritej, ashtu siç ndodh atëhere kitr mendimet duhen rralluar anekënd. Shtegu i hapitr në mes të borës ishte i ngushtë, aq sa dy veta nuk nutnd të kalonin andej krah për krah. Ishte në një gjendje pritjeje, kështu që m und t 'i kushtonte dy ja v ë me kënaqësi asaj. Kemi ndajfolje të bashkëlidhura me lidhëza ose ndajfolje lidhore në fjali, si: Seciliprej nesh duhet të bëjëjo aq sa mund, aq sa di, p o më shumë. Do të bësh kështu, si them itnë. Mund të interpretohen në dy mënyra sipas shqiptimit raste të tilla: Kjo tregonse ti s 'je fare aslitu s i thua. Unxeh, u m ërzita q sa i erdhi për të qarë. 3. Problem paraqesin bashkimet e ndjafoljeve përemërore. si: sado, .sido, kudo, kitrdo. ngado, me lidhëzën që: sipas vështrimit të tyre si njësi të pandashme ose togje të ndashme. ndryshon kufiri midis fjalive. Po ashtu ndodh edhe me përemra lidhorë të pacaktuar. si: kushdo, cilido, çfarëdo etj., të ndjekur nga përemri lidhor që. Me mënyrën e vlerësimit të shkallës së kohezionit të këtyre elementeve jo vetëm ndryshon vija e ndarjes së njësive kallëzuesore. po edhe interpretimi i natyrës së tyre: nëse do të merren të ndarë, kemi një përemër të ndjekur nga një fjali përcaktore; në rastin tjetër, s’kemi fjaii përcaktore, po kryeÇalore, kundrinore etj.; në këtë luan rol edhe intonacioni, me qenien ose jo të një pauze midis ndajf'oljeve përemërore dhe lidhëzës që:

I’I'R I i ' D I I A M I \ l \ R I \ l ) l IJI

487

Komanda e (inipii te Zoncs / hartoi një plan pë rrethimin e tradhtarëve. sado që (lokiteton lidhezon mhvllja e te gjitha shtijgeve paraqitej e vcshtirë. Me paret e tvre. stttlo që (ndajfoija "sado”. • lidhëza "q ë " ) ta htqnin, nuk mttnd le icltmtn me shttme se n/ezel dtle në muaj Kudo që vinte doren ai. pttna ndryshonte. Çfarëdo që t 't bëjnë. nttk e venë dot në vend njeriun e vdekur Gjithë sa t.shin atv. nderuan ushtarakisht tëporsaardhttrin. Bent kishtepare me svtë e ti/ gjithë ç ’ktshie ndodhur (g/ithe sa. gjithe ç . janë tanimë lokucione përemërore). 4. Çështjae kufirit të ndarjes së fjalisë së varur me kryesoren. del edhe në rastet kur një fjali e varur lidhë/.ore përcakton një emër me kuptim të përgjithshëin; nga lidhja e ngushtë e këtij emri (që mund të jetë i prirë nga paratjalë) me lidhë/ën pasuese janë formuar a janë duke u formuar lokucione lidhë/ore. Kështu. janë tbrmuar lokucionet: me qëllim qe. nga shkaku se. ne rasl se, per ursye se. me kusht që etj, Ka edhe raste kur procesi s'është kryer plotësisht e lejohen. sipas rasteve. edhe interpretime të d_\ fishta. si p.sh., me togun nga f'rika se Shkrofetni ('he broft ngu fr ik a se nms ngrinte. 1.6. Karakteristikë e tjalive të varura është topika përgjithësisht e lirë. lëvi/shmëria e tyre për nga \ endi që zënë lidhur me Ijalinë kryesore (ose drejtuese). /a k o n i s h t ato s'k a n ë vend të ngulitur: muncl të jenë të prapavendosura. të paravendosura. të ndërvendosura. sipas llojeve të tyre ose sipas arsveve strukturore a stilistike: ( vendos që p unim et për hapjen e kanalit të fillonin m ë të hyrë të vjeshtës sëtretë. Ne do të kthehemi nga erdhëm. e do të shkojmë ku na presin. Eja k u r të duash. Kur u zgjua, kishin zbardhur mirë malet. Megjithëse u nis ttjë ditë përpara shokëve, arriti me dy ditë vonese në Pezë. - Kur është i lodhur. të mhetet këtu! - përsëriti Memoja. (ioriearël, sa m orën vesh se ç ’i priste, menjëherë vajlën në Korçë. Araniii, i zemëruar qëSkëm lerheu e sh tyu p ër m ë tutje martesën m e të bijën, refuzoi t 7 dërgonte ndihmë. Në tipa të caktuar periudhash e njëjta tjali e varur mund të marrë pozicione të ndryshme. pa u ndryshuar raportet sintaksore. zakonisht me nuanca stilistike të ndryshme, për shkak kushtesh strukturore të ndryshme: S flu tu ro n te zogu po 'të m os kishte krahë: Po të mos kishte krahëZ

488

KRKU XXV

s 'flutiironle zogu: Zogu, po të mos kishte kraiië, s'fluturonle. Ka vend zakonisht të ngulitur ndonjë fjali si ijalia rrjedhimore, që përgjithësisht vendoset pas fjalisë krvesore. po ashtu edhe ijalitë përcaktore, të cilat vendosen në mes ose pas tjalisë që plotësojnë. gjithnjë pas Qalës së përcaktuar, po kurrë para saj. . Ishin lidhitr aq shumë me njëri - tjetrin. sa (Ihemhjet e njërit ishiit të tëgjithëve. Njeriu që vetëm për vetepuiton, është si një dru q ëpem ë s ’lësltoit. Dhe kishte përshtypjen sikur hëhej zog e flu tu ro n te së hashku m e harabelët në plepat e lartë. Mjaft tjali të varura kanë një vend të zakonshëm të prapavendosur, po. për arsve të veçanta. strukturore e stilistike, mund të paravendosen. Të tilla janë në përgjithësi fjalitë kryefjalore. kundrinore. shkakore. qëllimore etj.: Ish e qartë që atyre s ’u kish rënë n ë sy një gjë e tillë. Nuk dihet nëse grizarakja i thu këto fja lë m e gjithë itiend. Se kush e tha i pari, nuk dihet, por, që ështëpërhapur në shumë qarqe, dihet. Kush përton sot, do tëpendohet mot. Ai nuk po kuptonte dot përse duhej të ngarkohej ine dy Iloj veglash. Se ç ’ndodhi pastaj m e itiua, nuk më kujtohet. Ç ’ke për të thënë, thuaje tani, vëlla. Oytetet do të sulmoheshin ine qëllim që të çliroheshiit. Me qëllim që dëgjuesit të kishin m undësi të mhanin shënim këngën. jolësi i diktoi ngadalë vargjel. A i qe i gëzuar, se gjithë shokët p o diinin faqehardhë. S e është p u n ë e hardhë, prandaj dua të jilio j p u rënë dielli. Shënim Siç është thënë edhe në krerët e parë. ka edhe raste kur fjalia kryesore ose drejtuese hyn në mes të tjalisë së varur. Kjo ndodh në disa periudha me ijali të pvetjes së pjesshme, si fjali krvesore, si edhe në periudha të caktuara, me fjali përcaktore ose me fjali kryeijalore. kundrinore. kur një gjymtyrë e ijalisë së varur vihet në krye të periudhës për arsye spikatjeje: Ku ke dëshirë të punosh tashtii M ë e madhja tuiër fotografitë ishte ajo e vendlindjes, me ngjyra, të ciiën nuk di se nga e kishte sjellë Gëzimi. A tje e kërkon puna që të shkoj u n ë vetë. (= E kërkon puna që të shkoj atje unë vetë). Për arsye strukturore (kur periudha është tepër e gjatë), po sidomos për arsye stilistike (për të tërhequr më shumë vëmendjen mbi përmbajtjen e ijalisë së varur, ose për ta paraqitur këtë si diçka të shtuar), periudha me nënrenditje mund të ndahet në dy pjesë: shkëputet e ndahet me pikë dhe del

P K RH ID H A M l: NKNRKNDITJt:

489

më vete fjalia e varur bashkë me fjalitë që varen prej saj ose bashkërenditen me të. kur ka të tilla. Kjo ndodh më tepër ine fjalitë e varura shkakore, qëllimore. rrjedhimore. Në të tilla raste s ’kemi periudhë tjetër, po vijim të periudhës. të ndarë në dy pjesë. Kjo mënyrë oërdoret sidomos në letërsinë artistike dhe në disa raste në letërsinë shkencore e publicistike. Ajo po tnerr të përhapur gjithnjë e rnë shumë, për shkak të efekteve që arrihen nëpërmjet saj: Andaj, pastaj, po të ishte nevoja, e kishin të lehtë ta përciilnin menjëherë për në Tiranë. Se ç ’është e vërteta, djalit n u k i kishte p u sh ua r ende gjaku dhe s 7 kishte rënë temperatura. Delegati iu afrua tabelës. Jo për të lexuar dozat e nitrifikim it, p o për të kontroliuar a ishte e fre sk ë t boja e piketës, mbi të cilën ishin shënuar të dhënat. Sikur të ishte i vetëm, do të vraponte nëpër dëborën e pashkelur. Që ta provonte n ë çdo hap se si këllqet çajnë m e rrëm bim shtresën e trashë e të ftohtë. Që t ’i inerrej frynm e ta ndiente në të gjitha pejzat lodhjen e ënthël që vjeit nga ai ngazëllim ip a fre i vrapimit, i hapjes së një vazhde gjurm ësh, ku do të vijnë të tjerët. Dhe goja i mbushej gjithë lëng. Kështu që duhej tëpërtypej. Ose m ësuktë, të ripërtypej. 1.7. Çështje e diskutueshme dhe me zgjidhje jo të njëjta është në sintaksë vlera e ndërtimeve me format e pashtjelluara foljore, si: përcjellorja, paskajorja, pjesorja. (Shih edhe kreun “kallëzuesi”). Këto trajta s’i kanë të shprehura gramatikisht kategoritë e vetës, të numrit. të mënyrës e të kohës, prandaj ka pasur edhe ka qëndrime të ndryshme lidhur me mundësitë e tyre për të qenë kallëzues, qendra organizuese fjalish. Ndërtimet me paskajoren. disa ndërtime me pjesoren, herë-herë edhe disa ndërtime me përcjelloren, në gramatikat e disa gjuhëve merren si një lloj i fjalive të varura. kështu është vepruar edhe në traditën e mëparshme gramatikore tonën, në të cilën ato janë quajtur "fjali të varura të pashtjelluara”. Po, pasi nuk zotërojnë kategoritë e modalitetit. tipari kryesor kallëzuesisë në shumë gramatika ndërtimeve me to u është mohuar vlera e fjalisë dhe merren si gjymtyrë fjalie e gjymtyrës dhe fjalisë. Herë-herë atyre u bëhet një trajtim i ndryshëm sipas rasteve e kushteve konkrete: në raste të caktuara merren si fjali, në raste të tjera si gjymtyrë. Duhet thënë se këto ndërtime,' sipas rasteve anojnë herë nga gjymtyra, herë nga fjal ia. Ato më shpesh dalin të gjymtyrëzuara si fjalia mund tëjenë të zgjeruara si ajo me kundrina rrethanorë ndonjëherë inund të kenë kryefjalë të shprehur të ndryshme nga ajo e foljeve drejtuese. Zakonisht bashkohen drejtpërdrejtë, po ndonjëherë edhe me fjalë lidhëse ose me lidhëza. herë-herë janë funksionalisht të njëvlefshme me fjalitë me folje në lidhore si kallëzues, të zëvendësueshme prej tyre. pra ftmksionalisht sinoniinike me fjalitë e varura

490

KRHU X X V

të ndryshme. Për këtë arsye, ndërtimet me trajtat e pashtjelluara. kur kanë kryefjalë të veçantë të shprehur, është e përligjur të merren si fjali të varura. Po ashtu. me ndonjë rezervë.kur janë mjaftësisht të zgjeruara e të zëvendësueshme, pa ndonjë vështirësi, me Qali të ndryshme të varura mund të merren si ndërtime sinonimike me këto fjali të studjohen krahas tyre. Dy burrat e tjerë kishin shkuar n jërip ër t ’i dhënë.ujë kuajve (=gë t it je p te ujë kuajve) e tjetri p ë r të mbledhur një dorë bar (që të mblidhte një dorë bar). Kërkesa e Agim it p ë r të kryer shërbimin e nuulli (që të kryente shërbimin e madh) kishte gjetur përnjëherësh vend tek lliri. Pa zënë vend të g jith ë anëtarët epresidium it (para se të zinin vend të gjithë anëtarët e presidiumit) Mjaftimja it ngrit dhe shpjegoi se si duhej të respektonin rregullat e mb/edhjes. Pa luajtur këm hët (në qoftë se s’luan këmbët), mik htajnë dhëmbët. Duke vepruar ja kështu (po të veproni ju kështu.) rezultatet do të je n ë të qëndrueshme. Pas dy ditësh. dttke u kthyer natën n ë siitëpi(kur po kthehej natën në shtëpi),«g« megafoni i vendositr pranë sheshit Skëndërbej. ai dëgjoi një zë lë trashë. Kryesisht kuptim foljor kanë sot pjesoret formalisht të emërzuara asnjanëse, të prifura nga pjesëzat me ose një. Ndërtimet me këto forma janë fjali të varura ose funksionalisht të njëvlershme me disa lloj fjalish të varura, në radhë të parë kohore. M e t’u dëgjuar krisma epushkës (Posa u dëgjua krisma e pushkës,) një rrapëllimë slmrdhaese m buloi anembanë vendin dhe tërë qytetin e Vlorës. M e të arriturpartizanët te shesiii. (Posa arritën partizanët në shesh), it dëgjua një e shtënë maxtzeri. N jë të p a rë atë (Posa panë atë). sakaq edhe nxënësit jillua n të duartrokitnin. 1.8. Periudha me nënrenditje dallohet prej fjalisë së mëvetësishme nga përbërja e saj prej dy a më shumë kallëzuesorëve. Po ndonjëherë ka raste të diskutueshme me vlerën e ndonjë njësie sintaksore si gjymtyrë fjalie a si fjali. për shkak, sidomos të kalimeve prej një kategorie tjetër. Shënini: Dihet se mjaft herë gjymtyrët e veçuara me vlerën e tyre gjysmëkallëzuesore, bëhen në një farë mase, sinonimike me fjalitë e varura. Të tillë janë. p.sh. përcaktorët e veçuar me pjesore ose me pjesore të mbiemërzuar, të zgjeruar me gjymtyrë të tjera, kur shprehin edhe raporte rrethanore, si edhe ndonjë ndërtim tjetër. Këto

P ER IU D H A MH N Ë N R K N D I'I JH

491

ndërtime që janë quajtur edhe ndërtime absolute, janë të barasvlershme herë-herë me një fjali të varur: U kuptua që Shtëllunga, i lën ë në befasi (pasi u zu në befasi),c/as/w' t it kundërshtonte nazistëve dhe ata e vranë. Të bindur,(Pasl ishin të bindur) se një veprim i tillë do të kishte pasoja për të sëmitrin, doktorët morën një varg masash. Vlerë përgjithësisht sinonimike me fjalitë e varura marrin pjesoret e veçuara të zgjeruara, që. në ndonjë rast mund të kenë edhe kryefjalë të shprehur në disa raste ato mund të vihen përkrah ndërtimeve me paskajore e përcjellore: Përzier m e elb (Po të përzihej me elb) ky gritrë m u n d të mjaftonte për nja tri-katër ditë. Nuk mungojnë rastet e frazeologjizmit të një fjalie të varur. Disa fjali rrjedhimore e krahasore e ndonjë tjetër me përbërje të ngurosurjanë kthyer në stereotipe të shprehjes së shkallës, të masës më të lartë e të ndonjë ngjvrimi tjetër. Shumë nga këto tjali të frazeologjizuarajanë të analizueshme si gjymtyrë fjalie e jo si fjali: E pjekitr dhe e dëshpëruar sa s ’bëhet (Shumë e dëshpëruar). ajo nxorri shpejt e shpejt nga xhepi i bluzës një shami të vogël me lule. Gjer tashli a tregove bufrë i pjekur sa s ’ka m ë (shumë i pjekur) Mirë e kam kuptuar. o djem? - Aq mirë sa s ’ka ku të vejëxliaxlta, -shpërthett Martini - Do t 'i flasësh. që ç ’ke m e të (pa tjetër) Ijeshta kaloi sa çel e m b yllsytë (shumë shpejt). 2. Klasifikimi i fjalive t ë varura Përcaktimi i llojeve e klasifikimi i fjalive të varura ka qenë dhe vijon të jetë edhe sot ndër çështjet rnë problemore të sintaksës e të gramatikës në përgjithësi. Ai ka bërë dhe bëhet në mënyra nga nië të ndryshmet, të lidhura me drejtime të ndryshme të teorisë sintaksore të përgjithshme, me traditat e gjuhësive përkatëse. ose edhe me pikpamjet e veçanta të gramatikanëve të ndryshëm. Vihen re kritere të ndryshme, klasifikime ndonjëherë të kundërta. por edhe zbatime të ndryshme të të njëjtave kritere. Mund të dallohen tri drejtime themelore iri forma kryesore të këtij klasifikimi: I) klasiflkimi funksional, 2) klasifikimi formai-gramatikor: 3)klasiflkimi strukturor-semantik dhe semantik strukturor. 2 . 1. Kiasiflkimi funksional e përqëndn1 vëmendjen në funksionet që përmbushin fjalitë e varura në raport me 1 esoren (a drejtuesen në përgjithësi). në marrëdhëniet sintakM>:e midis 're. Klasifikimi formal-

492

kKl -l XXV

grainafikor merr parasysh më shumë mjetet e lidhjes. Klasifikimi strukturorsemantik dhe semantik -strukturor kërkon të përfshijë realitetin ujuhësor në një mënyrë sa më të plotë. të marrë parasysh tërësinë e lidhjeve kuptimore e,strukturore në mes të Ijalisë krvesore (a drejtuese) dhe të fjalive të varura. d.uke marrë si pikënisje a duke vënë në radhë të parë ose strukturën. ose anën semantike. Klasifikimi t’uksional e ka burimin te drejtimi loujik-gramatikor. Ai merr forma të ndryshme. të mbështetura në radhë të parë në kritere logjikesemantike. Ai mbështetet kryesisht në raportet kuptimore midis një tjalie të varur dhe tjalisë së plotësuar prej saj. Varianti më i përhapur e më përfaqësues i këtij klasifikimi është ai që mbështetet në paralelizmin e periudhës me tjalinë. të funksioneve të fjalive të varura me ato të gjymty rëve të tjalisë. Ai ka dalë nga mesi i shekullit të kaluar. I janë bërë gjatë kohës plotësime e ndryshime të pjesshme dhe përmirësime. si pasojë e të cilave ka marrë forma që ndryshojnë njëra prej tjetrës nga shkalla e mënyra e ndjekjes së parimit (zbatimi gjer në fund ose vetëm i kriterit logjik-semantik, ose plotësimi e kombinimi me elementë lormale-strukturore). hshtë klasifikimi qëështë përdorurnëtraditën sintaksore shqiptare në \ariante të ndryshme me ndryshime jo aq të rëndësishme. Duke u mbështetur në këtë paralelizëm. Ijalitë e varura e marrin emrin nga gjymtyrët e tjalisë me të cilat janë funksionalisht sinonimike. te të cilat kanë analogji e alersi për nga ana funksionale-kuptimore. Ato qulien. kështu. fjali të v a r u r a k ryefjalore, kallëzu esore përcaktore, k u n d r i n o r e rrethanore Këto të fundit ndahen në nënklasa në llqje të ndryshme. sipas kriterit semantik. tië: rrethanorë kohorë, shkakorë etj. Në disa gramatika tjalitë kryetjalore. kallëzuesore. kundrinore. përcaktore. të cilat kanë mjaft tipare të përbashkëta midis tyre si nga ana funksionale ashtu edhe nga ana s'trukturore. nuk dallohen. po përmblidhen. sidomos tri të parat. në një kategori të vetme. në fjalitë e varura plotësuese ose ftillëzuese. Këtij klasitlkimi i janë bërë dhe i bëhen vërejtje të ndryshme. Së pari. se s’mund të vihen shënja e barazisë së plotë midis tjalisë së varur dhe gjymtyrës përkatëse të tjalisë. t-.shtë thënë se ato s'janë identike. as krejtësisht paraleie. se afërsia e tyre funksionale-sem antike shprehet në vija të përgjithshme. Hdhe në rastet kur mund të flitet për tunksione pak a shumë të njëjta. tjalitë e varura kanë zakonisht një përmbajtje më të ndërlikuar. shpesh më të pasur se gjymtyrët e fjalisë. Kallëzuesia e trajtat e ndryshme të foljeve kallëzues japin mundësi që ato të shprehin kuptime mënyrore a kohore që rrallë mund të shfaqen me anë të gjymtyrëve të tjalisë. Po ashtu gama e pasur

p r R ii'D H A m i ; n I: n r h n i ) h j i ;

493

e lidhëzave lejon të shprehen shkoqur e me përpikmëri në periudha raporte e ngjyrime kuptimore që s'ka mundësi tëjepen me aq përpikmëri ose që s'inund të jepen fare në kuadrin e fjalisë. Paralelizmi midis fjalive të varura flie gjymtyrëve të fjalisë s'është tërësore e i plotë: ka ndonjë tjali të varur që shpreh raporteqënuk dalin në tjali. si raportet e rrjedhimit (kemi tjali të varura rrjedhimore. por jo plotës të rrjedhimit) ose që dalin mjaft rrallë, si raporte kushtore e iejore. Anasjelltasi ka raporte që gjejnë shprehje zakonisht në fjali me gjyintyrë, e rrallë në periudha me fjali të varura, siç janë ato të sasisë. të mjetit. të vepruesit. Me gjithë vërejtjet që i janë bërë. klasitlkimi funksional i tjalive në formën e paralelizmit nie gjymtyrët e fjalisë. duke iu bërë ndonjë përmirësim. ka mbetur shumë i përdorur. më i përdoruri mund të themi. sidomos në gramatikat shkollore e të përgjithshme. për arsve të mjaft anëve pozitive të tij e të volisë së madhe praktike. Shënim: Një mënyrë tjetër e klasifikimit të tjalive të varura është ajo që. duke vendosur një paralelizëm midis funksioneve të tyre dhe funksioneve tipike. kryesore. si gjymtyrë të pjesëve të plotkuptimshme të ligjëratës (nie përjashtim të foljes). i ndan fjalitë e nënrenditura në “ fjali emërore, mbiemërore, ndajfoljore. Fjali emërore quhen ato që përmbushin funksione të ngjashme me funksionet më tipike të emrit në fjali. kryesisht si kryetjalë e si kundrinë: kështu edhe për të tjerat. Fjali mbiemërore ngërthejnë kryesisht fjalitë përcaktore: ndajfoljet, fjalitë rrethanore. ndonjë orvatje klasifikimi në këtë drejtim s’ka munguar dhe në sintaksën tonë. 2.2. Klasifikimi form al g ra m a tik o r është realizuar në forma të ndryshme. ndër të cilat më kryesorja është ajo që ka vënë në bazë llojin e mjetit sintaksortë lidhjes. Kështu, fjalitë e varura, sipas këtij kriteri, janë ndarë në dy kategori të mëdha, në fjalitë lidhëzore e në fjalitë lidhore. Në kategorinë e parë përfshihen fjalitë e nënrenditura të bashkuara me fjalitë drejtuese me anë të lidhëzave të ndryshme nënrenditëse; ndërsa në të dytën, fjalitë që lidhen me fjali lidhëse (përemër e ndajfolje lidhore; përemra, ndajfolje e pjesëza pyetëse). Secila prej këtyre kategorive u shtohet nëndarjeve të mëtejshme. Fjalitë e nënrenditura me fjalë lidhëse, ndahen në fjali lidhore të mirëfillta e në fjali pyetëse të zhdrejta. Fjalitë e nënrenditura lidhëzore ndahen në disa farë. sipas kategorive semantike të lidhëzave të përdorura (lidhëza kohore.

494

K R H ll X X V

shkakore, mënyrore etj) Marrja parasysh e elementëve strukturorë të periudhës e në radhë të parë, e mjeteve të lidhjes. nëpërmjet të cilave zakonisht përcaktohen e shprehehen raportet kuptimore midis fjalisë së varur dhe fjalisë drejtuese të saj, është e domosdoshme në studimin e periudhës me nënrenditje. Kriteri formal-gramatikor ka tërhequr vëmendjen mbi elementë e faktorë të lënë mënjanë gjer atëherë. Por, kur merret i shkëputur nga funksioni i fjalisë së varur, ai është i njëanshëm e i pamjaftueshëm, dhe. në formën e tij më të skajshme, edhe më i pakënaqshëm se kriteri tjetër. Vetë ndarja e lidhëzave në grupet e caktuara semantike s'është e lehtë në mjaft raste për shkak të polisemië së shumë lidhëzave. P.sh. lidhëza ku në gjuhën shqipe mund të shprehë jo vetëm raporte kohore, por edhe kushtore e shkakore. Shqyrtimi i lidhëzave veças, jashtë raporteve kuptimore të fjalive ku përdoren, nuk lejon shpesh të kapen saktë e plotësisht funksionet e vlerat e fjalive që shfaqen në kontekstin e periudhës, i thërmon njohuritë. Një formë tjetër, inventarizuese dhe pak ose aspak sistematizuese, e klasifikimit form'al, ka qënë është edhe sot ajo e vështrimit të fjalive të nënrenditura e të periudhës përkatëse sipas lidhëzave të veçanta, duke u dalluar kështu fjalitë me që .fjalitë me se: fjalitë me kur etj. 2.3. Në vitet e fundit janë bërë e po bëhen përpjekje të reja për të gjetur kritere klasifikimi më të përshtatshme më të drejta e më të sakta. Në to dallohet përpjekja për t’i ikur njëanshmërisë si të trajtimit logjiksemantik në format më tipike të tij, ashtu edhe të trajtimit formal, duke vështruar në m ënyrë të plotë si anën funksionale, ashtu edhe anën strukturoregramatikore, e kapur kjo në tërësinë e saj e jo vetëm në mjetet e lidhjes. Këto të fundit, megjithë rëndësinë e tyre nukjanë të vetmet elemente që përcaktojnë strukturën e periudhës, duhen parë edhe të tjerat, si fjalët e bashkëlidhura, vendi a rendi i fjalive, trajtat mënyrore e kohore të foljeve-kallëzues e bashkëlidhjet e tyre etj. të cilat, në raste të caktuara, mund të kenë edhe më shumë rëndësi. Thellimi i mëtejshëm i studimit të periudhës ka sjellë një konceptim më të gjërë të strukturës së saj e të fjalisë së varur, ka vënë në dukje elementet e ndryshme përbërëse të kësaj njësie sintaksore e rolin e tyre në ndërtimin e funksionimin e periudhës me nënrenditje. Eshtë bërë tani e qartë dhe gjërësisht e pranuar se në përshkrimin e fjalive të varura duhen marrë parasysh si kriteret funksionalet e përcaktuara nga bashkëveprimi i tyre, ka orvatje klasifikimi të reja, që u japin vendin e parë këtyre ose atyre faktorëve. Në kuadrin e këtyre kërkimeve kanë dalë edhe klasifikimet semantikostrukturore e strukturor e semantike në format e ndryshme të tyre. Po bëhen

PERUJDHA M E N Ë NRKNDITJE

495

përpjekje për t’i klasifikuar periudhat me nënrenditje duke marrë parasysh njëherazi një sërë tiparesh strukturore e semantike: mjetin e lidhjes, faktin nëse fjalia e varur i referohet një fjale a togfjalëshi dhe ç’pjesë e ligjeratës është ajo fjalë, ose fjalisë drejtuese në tërësi, bashkëlidhjen e trajtave mënyrore e kohore të foljeve -kallëzues, veçoritë intonacionore raportet kuptimore themelore e dytësore të fjalisë së varur me kryesoren a drejtuesen. Edhe për gjuhën shqipe është bërë ndonjë orvatje për zbatimin e këtyre kritereve në klasifikimin e periudhave me nënrenditje. Gjithë këto përpjekje kanë vënë në dukje mjaft elementë me interes që s’merreshin parasysh ose s ’merreshin parasysh sa duhet më parë, po përpjekja për ta mbështetur- klasifikimin njëherazi në një sërë faktorësh e kriteresh ka dhënë një klasifikim shpesh të ndërlikuar herë-herë të thërmuar. Këto përpjekje rië përgjithësi janë në stadin e kërkimeve e s’kanë arritur gjithmonë të përpunojnë gjer në fund një sistem të plotë të qëndrueshëm klasifikimi. Klasifikimet e bërajanë ende në fazën e provës, pa gjetur miratim mjaftësisht të gjerë. 2.4. Pra në një klasifikim të periudhave me nënrenditje, duke u mbështetur në unitet dialektik të përmbajtjes dhe të formës, duhen parë si ana funksionale-kuptimore, ashtu edhe ana formale-gramatikore. Në përcaktimin e bashkëraporteve midis fjalisë së varur dhe fjalisë kryesore a drejtuese të saj është nevoja të përcaktohen sa më saktë lidhjet kuptimore midis tyre dhe të vështrohen mjetet gjuhësore formale me të cilat realizohen këto lidhje. S’duhet harruar se midis anëve kuptimore dhe formale s’ka gjithnjë përputhje të plotë, tërësore. Të njëjtat raporte kuptimore, përveç mjeteve gramatikore tipike të tyre mund të gjejnë shprehje edhe me mjete të tjera: po ashtu të njëjtat forma gramatikore mund të dalin me vlera të ndryshme. Ndër të gjithë klasifikimet mbetet ende më i pranueshëm e më i përshtatshëm klasifikimi i mbështetur në kriterin funksional, - që niset nga raportet kuptimore sintaksore ndërmjet fjalive-në variantin e tij të paralelizmit midis fjalive të varura e gjymtyrëve të fjalisë përmirësuar e i plotësuar me një vështrim më tërësor të anës strukturore e semantike. Klasifikimin e periudhave me nënrenditje ne do ta bëjmë duke vështruar së pari funksionin, pse ky iejon tëjepen në mënyrë më të sistematizuar e përgjithësuese raportet sintaksore. Do të vështrohen raportet kuptimore të fjalive të varura me fjalitë kryesore a drejtuese të tyre, në atë vijë që vështrohet ai i gjymtyrëve brenda në fjali. Në përcaktimin e këtij funksioni do të merren parasysh elementet logjike-semantike dhe elementet strukturore që mund t’i kushtëzojnë ato (mosshprehja. p.sh. e një gjymtyre të domosdoshme në fjalinë

496

KRF.li X X V

drejtuese). Prania ose jo e fjalëve të bashkëlidhura dhe iloji i mjeteve lidhëse do të shërbejë si karakterizues të nënllojeve të secilës kategori funksionale. Në përshkrimin e periudhave të ndryshme me nënrenditje do t ’i bëhen vend mirë shqyrtimit të elementëve të ndryshme strukturore si të ijalisë kryesore (a drejtuese) si të fjalisë së varur. Paralelizmi midis fjalive të varura dhe gjymtyrëve të fjaiisë, i kuptuar jo si identitet i plotë e absolut, po me vierë relative, del mjaft i përshtatshëm për të bërë përshkrimin sistematizues të periudhës me nënrenditje. Nuk mund të mohohet afërsia funksionale e zakonshme e fjalive të varura me gjymtyrët, sinonimia e shpeshtë e tyre, që gjen shprehje në mundësinë e zëvendësimit mjaft herë të njërit ndërtim me tjetrin, herë-herë në bashkërenditjen e një fjalie të varur me gjymtyrën korresponduese. Fjaiitë e varura në bazë të funksionit, të raporteve sintaksore me fjalitë kryesore a drejtuese dhe të paralelizmit me gjymtyrët e fjalisë si e pamë ndahen në: l.fjali kryefjalore, 2. fjali kallëzuesore, 3. fjali kundrinore të drejtë dhe të zhdrejta, 4, fjali përcaktore 5. fjali rrethanore 2.4.1. Fjalitë kryefjalore, kallëzuesore. kundrinore e pjesërisht edhe fjalitë përcaktore kanë një sërë tiparesh të përbashkëta funksionale e strukturore. Ato mund të bashkohen me lidhëza sintaksore - shpesh me të njëjtat lidhëza, - ajjte fjalë lidhëse (përemra e ndajfolje pyetëse, përemra lidhorë, sidomos të përcaktuar e ndajfolje lidhore), në ndonjë rast edhe drejtpërdrejtë. Tri llojet e para dhe disa fjali përcaktore karakterizohen nga lidhja shumë e ngushtë me fjalinë që plotësojnë. Fjalitë kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore zëvendësojnë një gjymtyrë të domosdoshme të pashprehur, të fjalive që plotësojnë, ndërsa fjalia përcaktore e cila jep karakterizimin e një objekti, mund të përmbushë me përmbajtje konkrete një fjalë me kuptim tepër të përgjithshëm, mund të japë edhe një përcaktim të domosdoshëm: Pas një jave, gojë më gojë, erclhi lajm i që i shoqi i qe vrarë n ë një sulm ku nd ërpo stës ilaP'ine. Kur si fjalë e tillë del një përemër dëftor (si: ai) ose i pacaktuar (si: të gjithë) që bashkohen ngushtë me përemrin lidhor pasues, saqë merret nga studiues të ndryshëm si një lokucion lidhëzor, fjalia është në një farë mase në kapërcyell midis fjalive përcaktore dhe fjalive kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore, ajo ka gjetur e gjen trajtime të ndryshme. Te fjalitë kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore. lidhëzat s’janë tregues të veçantë të raporteve sintaksore. Për përcaktimin e këtyre ndihmon struktura e përbërja e fjalisë drejtuese, paplotësia e saj, natyra gramatikore, ndonjëherë edhe kategoria semantike e fjalës që ka nevojë të plotësohet. Kështu karakteri vepror kalimtar i foljes - kallëzues të fjalisë drejtuese tregon funksionin

P H R IU D H A MH N Ë N R E N D ITJE

497

kundrinor të fjalisë së varur, ndërsa fjalifë kryefjalore lidhëzore dalin në radhë të parë si plotësuese të fjalive me trajta foljore njëvetore. 2.4.2. Fjalitë rrethanore karakterizohen zakonisht nga një lidhje më e dobët me fjalinë kryesore a drejtuese (kjo vihet re edhe në disa kategori të fjalive përcaktore lidhore). Fjalitë rrethanore i referohen, zakonishtgjithë fjalisë së plotësuar ose qëndrës organizuese të saj, kallëzuesit dhe bashkohen me lidhëza semantike. Raportet rrethanore kanë një karakter më konkret se raportet që vërehen me fjalitë e tjera të varura. Fjalitë rrethanore mund të dalin me fjali të bashkëlidhura (korrelative) ose jo. Kur janë të tipittë bashkëlidhura, fjalia drejtuese e tyre e katë shprehur dy herësh rrethanën, një herë me ndajfoljen e bashkëlidhur e një herë tjetër me fjalinë e varur e cila zbërthen, konkretizon përmbajtjen tepërtë përgjithshme e pamjaftësisht të përcaktuar të gjymtyrës rrethanore: Duhet të sulmosh atëherë k u r të vijë rasti. - Ashtu është si thua ti. Dhe çudinë ajo e shprehu pak më vonë në mënyrë kaq foshnjarake, sa djaloshit i erdhi keq që pat humbur gjumin e mëngjesit. Fjalitë rrethanore shprehin raporte konkrete të ndryshme. Prandaj në bazë të lidhjeve semantike që vendosen midis tyre edhe fjalive drejtuese, ato ndahen në fjali vendore, kohore, mënyrore, shkakore, rrjedhim ore, qëllimore, kushtore, lejore. Një vend të veçantë midis fjalive të varura zënë fjalitë krahasore. Ato shprehin një fakt që krahasohet me një fakt tjetër, me faktin e dhënë prej fjalisë drejtuese: shërbejnë për të karakterizuar nëpërmjet një krahasimi një veprim, një tipar një sasi. Fjalia krahasore zë një vend të veçantë midis fjalive të varura në përgjithësi. Ajo del shumë heterogjene. Një pjesë e fjalive krahasore tregon nëpërmjet një krahasimi, mënyrë, pa pasur një vijë ndarjeje të prerë me fjalitë mënyrcre. Në formën e një fjalie krahasore mund të dalin edhe fjali të ndryshme rrethanore, por edhe fjali të tjera (si kryefjalë, kundrinorë): Shtëpi të re e të bukur kerni tashti, si s ’e kishim p a rë as në ëndërr. Kjo mbledhje zgjati më shumë se ç ’pritej... A i kishte më vështirësi t ’i largonte sesa i ’i afronte këta luftëtarë. Ajo është si lokomotiva, që m und të tërheqë më mirë, knr e vënë përpara sesa kur e vënë pas vagonave. Donin më mirë të vriteshin sesa të tërhiqeshin. Fjalia krahasore, sidomos ndonjë nëntip i saj, si fjalia krahasore e rritjes përpjestimore, me lidhjen e dyanshme që paraqet, afrohet në njëfarë mase më bashkërenditjen e përbën shpesh një rast të ndërmjetëm midis bashkërenditjes e nënrenditjes:

498

KRHIJ X X V

Hekuri, sa më shumë punohet aq më tepër zbukurohet. Sa m ë të dëndura të je ttë këto, aq më me vështirësi shquhen objektet në thellësinë e tyre. Fjalitë e sipërpërmendura japin raportet kryesore që vihen re në periudhat me ijali të nënrenditura. Reaiiteti gjuhësor është më i gjerë. Kemi të shprehura edhe raporte e ngjyrime të tjera me lidhje nënrenditëse. Disa prej këtyre raporteve mund të përfshihen në disa nga llojet e njohura të fjalive të varura, si kategori të veçanta, ndonjëherë periferike të tyre. Kështu, fjalitë që tregojnë mjet ose sasi, mund të vështrohen përkatësisht te fjalitë kundrinore e te fjalitë rrethanore të mënyrës (disa nga të dytat edhe në fjalitë e kohës); fjalitë me raporte shtesore që lidhen me përemrin lidhor çka po ashtu te fjalitë përcaktore. Kur merret kundrina në një vështrim të gjerë, fjalitë që tregojnë veprues a shoqërim trajtohen te fjalitë kundrinore. Për të gjitha këto po japim vetëm shembuj. Të nesërmen dhe të pasnesërmen zbritën dy fshatarë të armatosur me ç ’u vinte ndoresh. I nderuar nga të g jith ë sa e njihnin, ai i kaloi ditët e fu n d it të je të s në vendlindje. Le të shuajnë kurreshtjen sa të duan. Por thyerja e fro ntii ishte e pjesshme, çka nuk lejoi që kjo fito re të konsolidohej. Nuk dukej sikitr ikte makina, p o sikur lëvizte toka, m e gjithë ç ’kishtepërsipër. Mund të përmenden veçan disa fjali të varura, që janë në periferi të fjalive të n ë n re n d itu ra , kanë veço rin ë se afro h en disi me fjalitë e bashkërenditura, shprehin raporte kuptimore (të ngjashme) ose të afërta me ato të barazisë. Të tillajanë fjalitë e shtimit (shkaliëzues) të përjashtimit e të kundrinës (këto të fundit zakonishtjanë afër me fjalitë rrethanore të lejimit). Dhe gjatë këtyre dy-tre ditëve, unë mërzita botën përveç q ë rashë edhe nga shëndeti. S ’i mbetej tjetër v e ç s e t’i vintegjoksinp un ës. Në v e ttd që të përpiqte duart nga gëzimi, rrihte qerpikët nga habia. Një vend fare të veçantë midis fjalive të varura zënë ndërtimet në formë fjalie që shërbejnë për të tërhequr vëmendjen mbi diçka për të cilën zakonisht flitet më pas, e mund të quhen fjali të spikatjes theksuese: Po, p ë r sa i p ërket referatit unë do të kisha shkruar ndryshe. 2.5. Në periudhat me fjali të varur rrethanore, nëpërmjet lidhëzave të shumta semantike, realizohet zakonisht qartë e në mënyrë të diferencuar shprehja e raporteve sintaksore ndërmjet fjalive. Po nuk mungojnë edhe rastet e homonimisë së këtyre lidhëzave me lidhëzat funksionale, ka sidomos polisemi të shumë lidhëzave semantike. Këto sjellin herë-herë vështirësi në përcaktimin e llojit funksional dhe të nënllojit semantik të fjalive të varura. Vërehen kalime prej një kategorie në tjetrën, gërshetime raportesh e ngjyrimesh. Kështu p.sh.

I’ H R IU D H A MH N H N RE N D ITJE

499

lidhëzat që, sa janë edhe funksionale, - si të tilla përdoren në ijalitë kryefjalore, kundrinore, përcaktore, në një farë mase, edhe në fjalitë kallëzuesore, - edhe semantike. si të tilia përdoren në fjalitë shkakore, krahasore lidhëza sa është kohore, krahasore, rrjedhimore, lidhëza si, kohore, mënyrore. krahasore: kttr është kohore, shkakore, kushtore etj. Në anë tjetër kemi përkime e homonine të disa fjalëve lidhëse (përemra e ndajfolje lidhore, pyetëse, thirrmore) me disa lidhëza. Duhet pasur kujdes në dallimin e drejtë të tyre, se këtej varet përcaktimi i llojit të fjalisë së varur si edhe analiza e saj. Kështu, kemi përemrin lidhor që me lidhëzën homonime, përemrin e ndajfoljen sa dhe iidhëzën sa, ndajfoljet kur, si edhe iidhëzat homonine. Duke qenë se lidhëzat kanë dalë zakonisht nga fjalë përemërore përkatëse, në disa raste është.e vështirë të përcaktosh me saktësi nëse procesi ka përfunduar, nëse kemi të bëjmë me ndajfoije, me përemër a me lidhëz. Kështu mund të shtrohet çështja e fjalës iidhëse ku te fjalitë vendore, e ndajfoljeve të përdorura në bashkëlidhje me ndajfolje të tjera etj. Të gjitha këto e bëjnë herë-herë të vështirë dallimin e fjalisë së varur, përcaktimin e saktë të llojittë saj vetëm në bazë të lidhëzave. Del nevoja që të merren parasysh edhe raportet kuptimore që vendosen në mes fjalive dhe eiemente të tjera strukturore.të periudhës, si të fjalisë kryesore e drejtuese, ashtu edhe të fjalisë së varur. 2.6. Ka raste të shumta kalimtare e të ndërmjetme midis fjalive të ndryshme rrethanore, por edhe midis tyre dhe fjalive të varura të tjera. Po ashtu ka shpesh gërshetime funksionale e kuptimore brenda fjalive rrethanore dhe midis tyre dhe fjalive të tjera të varura. Kemi, si e pamë edhe raporte nënrenditjeje që kanë ngjashmëri ose afri me ato të bashkërenditjes, dhe raste të ndërmjetme midis nënrenditjes dhe bashkërenditjes. Këto duhen pasur parasysh për të arritur në një shpjegim sa më të saktë të materialit gjuhësor, pa thjeshtësime që vijnë ndesh me zbulimin e natyrës së vërtetë të fakteve, e për të marrë një përfytyrim të drejtë të realitetit kompleks gjuhësor. Duhet pasur kujdes të kapet raporti zotërues i shprehur, në bazë të të cilit bëhet edhe kategorizimi i fjaiisë, po nuk duhen iënë pa u përmendur edhe ngjyrimet që merr ai, vlerat e tjera që bashkohen me të. Ka kështu takime e gërshetime të fjalive kohore, e shkakore kohore e kushtore, mënyrore e rrjedhimore, shkakore e qëllimore, qëllimore e rrjedhimore, mënyrore e kushtore. kushtore e lejore, kohore dhe lejore, krahasore dhe të fjalive të tjera rrethanore: - Pse më pvet kur e ditke? (Kohore e shkakore) S 'të shkon kot moti, kur të jesh i zoti (kohore e kushtore). - E di ti apo jo që ka ligje shteli për

500

K REU X X V

kundërvajtësit, edhe k u r ja n ë m atufë? (Kohore dhe kushtore-lejore). Ka raste të ndërmjetme, po ndonjëherë edhe gërshetime funksionale të tjaiive rrethanore me fjali të tjera. Mund të përmenden këtu fjalitë përcaktore që shprehin njëkohësisht edhe qëllim, rrjedhim, shkak etj. Fol ti që e di m irë çështjen (përcaktore e shkakore). Bënte .një vapë që n u k d u r o h e jjpërcaktore e rrjedhimore). Sa gjë e bukur do të ishte sikur Teli të ishte si Pavël Vllasovi, sikur nëna e tij, Ollga të ishte si Pellageja N illovna dhe sikur shokët e tij të ishin si shokët e Pavlit dhe të ngriheshin të luftonin të bashkuarpër trium fm e drejtësisë. (gërshetimi i raporteve kushtore me kryefjalorët. S epseja m i butë nuk do të thotë se ndonjëri ka të drejtë të më hipë në qafë. (shkakore e kryefjalore) Gjersa na urdhërojnëtë je m i këtu do të thotë se duhet të mbetem i këtu (po ashtu). ■ Po ashtu fjalitë rrethanore me fjalë të bashkëlidhura që zakonisht mbushin me përmbajtje më konnkrete një ndajfolje a përemër të fjalisë drejtuese, siç u tha më sipër, janë në njëfarë mase në mes fjalive rrethanore dhe fjalive përcaktore. Fjalia krahasore mund të japë një fakt që sillet si krahasim me një fakt tjetër, që në periudhë jepet si fjali kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore, përcaktore etj. 2.7. Disa fjali të varura kanë afri e takime me fjali të caktuara të .bashkërenditura. Mund të përmendim fjaiitë rrjedhimore që afrohen me përmbyllëset, fjalitë lejore që afrohen me fjalitë kundërshtore. Ndonjëherë, siç ndodh në ndonjë rast të fjalive përcaktore-lidhore e të ndërtimeve me trajta foljore të. pashtjelluara, kemi nënrenditjen me vlerë bashkërenditëse. Anasjelltas, me: parataksën, kemi përdorimin e bashkërenditjes ose të bashkimit jolidhëzor, në vend të nënrenditjes, forma është bashkërenditëse, raporti kuptimor nënrenditës: Por Çelniku kafshoi buzën me fuqi, sa dolën p re j saj pikëza gjaku (krhs.: Por Çelniku kafshoi buzën me fuqi, prandaj dhe dolën prej saj disa pikëza gjaku). E ëm a nuk desh ed h ep se nguli këm bë H ajdari (krhs. Hajdari nguli këmbë, por ëma nuk desh). Luftëtari ndjeu një nxehtësi që i kaloi nëpër fytyrë. (krhs. Luftëtari ndjeu një nxehtësi; ajo i kaloi nëpër fytyrë). Kishte nga ata që rrëzoheshin p ë r të m o s u n g ritu r m ë. (krhs.: Kishte nga ata që rrëzoheshin dhe nuk ngriheshin më). Herë pas here kjo armiqësi fillonte e lëvizte dhe i ngacmonte burrat dhe djemtë e rinj (krhs... kjo armiqësi fillonte të lëvizte...) - Ilir, sh ko fli, të keqen nëna (krhs.: Ilir shko të flesh...) Shko e bli gazetën. (krhs.: Shko të blesh gazetën.) Një farë gërshetimi të nënrenditjes me bashkërenditjen e vëmë re

P E R IU D H A M E N Ë N R E N D ITJE

50 1

edhe në disa tipa të periudhës me fjali të varur shkakore ose lejore, kur këto fjali janë të paravendosura; raportet gjejnë shprehje edhe në fjalinë kryesore me një ndajfoije a pjesës iidhëse, vetëm ose të prirë nga një iidhëz bashkërenditëse. Dhe se të duam, p a të kritikojmë. M egjithëse ishin të veshur me një kostum të zi, me këpucë të zeza histrafinë, me këmishë të bardhë dhe kravatë të kuqe, prapëseprapë ai nuk binte në sy si një njeri i veshnr me sqimë. Ndonëse rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër e një shpirt, po m egjithatë asnjë nga këta s ’më kish dëgjuar të zija në gojë atdheim, lirinë.

KREU XXVI

PERiUDHJI ME FJAL! TË WAftOR KRYEFJALORE

1. Periudhë m e fjali t ë varur kryefjalore quhet ajo periudhë me një fjali të varur që kryen ndaj fjaiisë kryesore një funksion të ngjashëm me atë të një kryefjale të një fjalie dykryegjymtyrëshe. Fjalia kryefjalore ngërthen dy nëntipa strukturorë sipas mjetit të lidhjes: a. Fjalinë kryefjalore lidhëzore me lidhëzat ftilluese se, e, që, me lidhëzat kushtore sikur, në, nëse, po; me lidhëzën kohore kur e me lidhëzën si (të gjitha lidhëzat funksionalisht ftilluese); me pjezësat e pyetjes a, mos (funksionalisht lidhëza ftilluese): Ishte e qartë që atyre s ’u kish rënë n ë sy një g jë e tillë. / dukej sikur g jith ë pazari i Korçës i kishte syte tek ai. b) fjalinë kryefjalore përemërore me përemra e ndajfolje pyetëse dhe përemra të pacaktuar lidhorë, si: kush, ç, çfarë, se (mese, ngase) sa, isati, kti. nga, që ku, gjer ku, si (qysh), përse, (pse), gjithë sa, gjithë ç g j i t h ë çka, tërë sa: Kttsh m tk mëson ttë djalëri mtk gjen nder nëpleqëri. Ç ’erdh njëherë, s ’vjen përherë. Sipas mjetit të lidhjes dhe llojit kumtues të fjalisë së varur mund të dallohen disa nëntipa fjalish kryefjalore: fjali lidhëzore, fjali përemërore, dhe fjali të pyetjes së zhd rejtë , Fjaiitë e pyetjes së zhdrejtë mund të marrin përpara përemrit a ndajfoljes lidhore edhe lidhëzën se ndonjëherë: Nuk më kujtohet mirë se tne

504

R R E U XXVI

cil'm karvan e bëmë ndhën. 1.1. Fjalitë kryefjalore lidhëzore. Fjalitë kryeijalore lidhëzore mund të jenë dëftore, urdhërore, dëshirore, fjali pyetëse dhe të kenë të bëjnë me kallëzues të shprehur me fjalë të disa grupeve të caktuara leksikore. Mjetet e lidhjes janë lidhëzatë caktuara. Këto ndonjëherë mund edhe të mos shprehen, duke u lidhur drejtpërdrejtë fjalia kryefjalore me Qalinë drejtuese, kur e ka kallëzuesin në mënyrën lidhore. 1.1.1. Fjalia kryefjalore është fjali dëftore dhe bashkohet me lidhëzën ftilluese: fjalia e varur ka të bëjë atëherë me: 1.1.1.1 folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme, të trajtës së vetës së tretë njëjës, pësore: thahet, flitet, tregohet etj. / është thënë të vijë p a u votmar; 1.1.1.2 folje e lokucione foljore që s h p re h in të k u p tu a r të perceptuar, proces të të menduarit, e opinion. të gjitha folje kalimtare pësore në vetën e tretë njëjës, fjalia kryeijalore bashkohet me lidhëzat ftilluese se, që dhe me lidhëzat funksionalisht ftilluese si kur, si, në (nësej, po: Nga arshivai zyrtare lë Repahlikës l ëneciaieprovohet katërcipërisht qëSkëtulërheu s ’ia la Krujëtt e m hretërinë e tij Venetisë aspërpara, asp a s vdekjes, as tne trakfat, as m e testamet... Dokës i ra ttësy menjëherë se M arku isli ligur mjaft. Nga ano. tjetër, merret vesh që ky bir merrte urdhër m ë tepër nga Gjon Kastrioti se nga Suiltani. Po menjëherë m ’u kujtua se të djeshmen, përm hi fsh a t, ishte bërë luftë. Kozit iu kujtua si n jë natë fshatarët... thyen m ezhdën, kthyen uji dhe i dhanë udhën: 1.1.1.3. folje e lokucione foljore jokalimtare, gjithmonë në vetën e tretë njëjës, me kuptimin leksikor të të ndodhur: ndodh, ngjan, ngjet, godit, qël/on. rastis: - P o si ndodhi xhanëm që e hum be zagarin ? - pyeti gjvkatësi. Kështu ngjau që fillo v a të hyja përsëri n ë udhën e njerëzve: 1.1.1.4. emra të pashquar me funksion k&M zmsoxfakt.sitkses, ç u d i , fa t, emra të vierësimit modal objektiv: E shtëfakt s e p o p u llishqiptar i kapërceu të gjitha këto vështirësi. Se është me të vërtetë çudi që trim a kryelartë si ju ... d u m a t kaq koh ë m b ërinë e barbarë ve.... 1.!. 1.5. emra kallëzues në trajtë të shquar që i prijnë këpujës si puna, fakti, e keqja etj: Puna është që Besniku s ’ka për ta pranuar kurrë një kusht të tillë. E keqja është se n u k kem i bërë aq sa duhet. Ndjenja të çuditshme p o më

PKRIIJDHA M E FJALl TË VARUR KRYEF.IALORE

505

lëvrinin përbrenda, por kryesorja qe se ndihesha mirë. 1.1.1.6 mbiemra me kuptim vlerësim në një trajtë të njëjtë me femëroren. si e ditur, e qartë, e vërtetë: E shtëfare e vërtetë se kurrë ndoitjëlterë n u k është parë një aktivitet i tillë krijues i masave. Në qoftë se është e vërtetë që shkrimtari krijon kur është i frym ëzuar, është po kaq e vërtetë që ai pu non pa pu shim p ër këtë frym ëzim . 1,2. Fjalia kryefjalore është u rd h ë ro re a d ëshirore me foljekallëzues në lidhore. Fjalia e varur me kallëzuesin (a këpujën domosdo në lidhore, e tregon brendinë si diçka të lidhur me shprehjen e vullnetit (në mënyrë të përgjithshme) dhe përfaqëson më të shumtën e herës një fjali urdhërore (ose dëshirore). Fjalia e varur mund të marrë edhe lidhëzën që: ka të bëjë sidomos me folje (a lokucione foljore) emra a mbiemra, si: 1.2.1. folje të shprehjes së vullnetit në vetën e tretë njëjës të diatezës pësore,- kërkohet, lejohet, ndalohet etj.: Na është ndaluar të quajm ë një sharrë të vogël “sharrëzë”, sepse me këtë em ër quajmë një fa rë sëmundje tëfytit: 1.2.2. emra të pashquar me funksion kallëzuesi si: ligj, kamm, rregidl zakon etj.: Gjahtarët e dinin se ishte bërë zakon që delegatët e tyre të visheshin në m ënyrë kaq të çuditshme; 1.2.3. mbiemra me funksion kallëzues me trajta të njëjta me femëroren, me kuptim leksikor modal të mundësisë ose të pamundësisë si e mundur, e pamunditr. e kuptueshme, e pakuptueshm e etj., të nevojës. të domosdoshmërisë si: e nevojshme, e domosdoshme etj. S 'është e m undur - thosha të ndërrojëplaku huqet e tij. Kjo dërgatë u kthye prapë në Krujë pa mbaruar punë dhe atëherë u gjet e nevojshme që të shkonte n ë N apoli dhe n ë R om ë p ë r këtë m ision vetë Skëndërbeu... 1 2.Periudha me fjali të v a r u ra kryefjalore të tipit përem ëror. Te periudha me fjali të tipit përemëror fjalitë e varurajanë të ngjashme nga funksioni sintaksor me një kryeljalë që në një fjali dykryegjymtyrëshe të pavarur tregon një veprim tjetër të shprehur në fjalinë kryesore, mund të paraqitet ose si pasojë e kushtit, ose si pasojë e shkakut (kemi, pra. marrëdhënie kusht-pasojë ose shkak pasojë), sidomos kur kallëzuesit janë në të tashmen mbarëkombëtare ose në një trajtë që tregon përsëritje. Mjetet e lidhjes janë: përemrat e pacaktuar kush. ç. çka, (që tregojnë

506

K R H ' XXVI

se kemi të bëjmë përkitazi me të syithë personat ose sendet të marrë një nga një). si dhe përemrat e lokucionet përemërore xa, gjithë sa. gjith ç ' (që kanë të bëjnë përkitazi me gjithë personat e sendet e marra së bashku si tërësi): Kush duron trashëgon. Kush s ’/ufton, nuk fiton. K ujt të m os i m hushet mendju, në c/afëpastë veten. Ç'fluturon, s 'hahet. Sa ishin shqiptarë, ishin huira të vërtetë, të bashkuar. lë pandarë lë dashur e mk/ për jetë. Pastaj gjithë ç ’erdlii ntë vonë, c/e një shesh gjithë xixëllimayjesh. shkreptima hukjesh në flakë. hlegëriinash hagëtish. thirrje njerëzish. Gjithë ç ’janë. ngjallen. çelen, përsëriten, zhukurohen. Kur erdhi Basho ( iori nga fusha gjithë ç ’qenë te sheshi i lënienjve ia dhanë të c/eshurit. G jithë su tregova m ë lart, ndodhi dv vjet të shkuara. Atëherë gjindja kërceu me këm hë dhe, gjith ë sa ishi në pyll, partizanë e partizane, rendën niajë çukës 1.5. Fjalia kryefjalore pyetëse e zhdrejtë. Dallohet nga këto tipare: a) ka të bëjë me Iblje e lokucione foljore të kumtuari. të perceptuari, të një procesi mendor: b) këto folje e lokucione foljore ndodhen në tjali pyetëse. në tjali dëftore mohore ose në tjali që përmbajnë elementë leksikore që tregojnë pasiguri. pyetje: c) ka strukturën e një tjalie pyetëse: edhe nga brendia është e tillë. por në varësi nga bërthama kallëzuesore e kryesores. ajo humbet thuajse krejt intonacionin e pvetjes (me përjashtim të rasteve kur vetë tjalia kryesore është tjali pyetëse e drejtë): ç) bashkohet me anën e tjalëve pyetëse: me përemrat pv etës kush. cili. tcila etj/, ç, çfare. çka. se (me parafjalët me ose nga: me se. nga se), rne ndajfoljet pyetëse ku, nga. c/ë ku. gjer ku. c/ë kur. gjer kur, si, c/ysh. përse tpse): me pjesëzën pyetëse a. me lidhëzën në tnëse), funksionalisht lidhëza të pyetjes së zhdrejtë. si dhe drejtpërdrejt me trajtat e lidhores: Nuk më kujtoliet m irëse me cilin karvan e hëniëudliën. A të kujtohet ç ’m ë ke th ën ë një herë, xha Kasëm? S ’ka asnjë rëndësi nga se vritesh, nga p iu m h i i pushkës a i mitralozit, apo nga nd o n jëp jesëgjyleje. Dhe nga zhurnia nuk m errej vejjlt se sa njerëz ishin n ë ohorr. Nuk më kujtoliet se si ndodlii. Ku dihej se k u do të shkonin pas n jë niuaji? Thanukasit s ’ishin fanatikë, por s 'dih etpse i kishin m arrë iitat derrut Le që. edhe po t ’u bien në dorë letrat e tua. s 'diliet a të hesojnë apojo. Por s ’ështëprovuar cleri më sot nëse udhëtiniet e m ëdhtt ja n ë më të v/efshine nga udhëtimet e vogla. Pranë këtij nëntipi qëndrojnë edhe ato periudha me fjali të varura që bashkohen me fjalët përemrërore si (qysh), sa dhe ç (të cilat janë më së forti fjali thirrmore. sesa fjali pvetëse). Këto fjali daliohen nga fjalitë pyetëse të zhdrejta me fjalët pytese si fqysh). sa. ç, nga veçoritë intonacionore dhe nga struktura gramatikore. Melodia thirrmore është më e theksuar. ajo vjen duke

PI'.RH I)! IA M i; I'JAI.I 'I'i; V A R t R KRYI-.I JA I.O Rl'

507

u ngjitur edhe theksi mëshon sidomos mbi tjalën e fundit. në raste të tjera. fjalia varet prej një fjale që nga kuptimi leksikor tregon çudi. habi. fjalia kryesore është zakonisht mungesore ( pa këpujë dhe përbëhet vetëm nga kallëzuesi emëror çudi (i shoqëruar ose jo nga fjalë përcaktore). Brendia e ijalisë së varur vlerësohet nga pikëpamja (intelektuale) e habisë: Ç u disi nuk ju njoha nga zëri. - Çudisa paska ndryshuar! lu kujtua sa hukur i rrinin qillotat e ushtrisë e sa hije i kishin dollakët në këm hë. 2. Mënyra e foljes-kallëzues t ë fjalisë kryefjalore. Mënyra e foljes -kallëzues të fjalisë të varur kryefjalore përcaktohet nga dv faktorë: ose nga modaliteti i fjalisë krvesore. ose nga modaliteti i vetë fjalisë së varur. 2 .1. Mënyra e tjalisë kryefjalore varet nga modaliteti i tjalisë kryesore atëherë kur ajo pasqyron me mjetet gramatikore modalitetin leksikor të vetë fjalisë krvesore: në këtë rast mënyra e foljes-kallëzues të tjalisë së varur "urdhërohet" nga modaliteti leksikor i tjalisë kryesore. shprehtir me kuptimin leksikor të kallëzuesit foljora të kallëzuesit emëror. 2.1.1.- Mënyra lidhore përdoret domosdo kur Ijalia kryesore ka në përbërjen e vet: a. një folje si k allëzu es me kuptim leksikor të nevojës, të domosdoshmërisë. të vullnetit. të pëlqimit etj.. si duhel. kërkohei. lipsel. ndalohei. (më. /ë. i etj) pëlqen etj.: Asuj i pëlqenie t ’i vinte veshin kuvendit të shtruar të partizanit; b. si kallëzues emëror një mbiemër që shpreh vlerësim subjektiv nga pikëpamja e mtindësisë e pamundësisë e domosdoshmërisë e kotësisë. e lehtësisë a e vështirësisë etj.: Nuk ishte e mundu.r të qëndroje nitijë kalit; c. si kallëzues emëror një emër me kuptimin e një ligji. zakoni etj.: A kt e dinin se është hërë zakon që konfereneat e gjuhtarëve të shoqërolieshin gjithm onë nie gjueti kolektive. 2 . 1.2. Mënyra dëftore përdoret domosdo. kur fjalia varet nga: a. Shumica e foljeve që tregojnë të kumtuar si, thuhet. flitet. provohet etj ose nga folje që tregojnë të perceptuar. të kuptuar: Ndër partizunët p o pëshpëritet se do të shko jm ë në Devoll. U kuptua që po dilnin përsëri m hi tokë. Brenda s 'merrej vesh fare që ishte dimër; b. emra e mbiemra që tregojnë vlerësim objektiv. sv. fakt. gjë. e vërtetë. e qartë. e ditur etj. Eshtë jakt q ëpopu lli shqiptar i kapërceu gjithë këto vështirësi. Ish c vërtetc që ata qenë të zotët e atyre viseve

508

K R E U XXVI

2.2. Mënyra e foljes-kallëzues a e këpujës së fjalisë së varur më shumë konkretizohet nga modaliteti i vetë fjalisë së varur, nga qëndrimi modal i folësit ndaj brendisë së kësaj fjalie. Modaliteti leksikor i ijalisë kryesore është i tillë që lejon përdorimin e mënyrave të ndryshme të foljes-kaliëzues në të varurën; të dëftores, lidhores, habitores, dëshirores, kushtores. 2.2.1. Në rastet e përdorimit të dëftores e të lidhores kemi përkitazi vlerësimin e një fakti a të një eventualiteti të një mundësie: Gjer atë natë i dukej si krejt e natyrshme, që i ati e kishte dërguar në Korçë... E shtëe na tyrsh m et’im u n g o jn ë n jë g ju h e fja lë te se n d e v e q ë n u k ika pasur kombi që eflet. Ndodh ngandonjëherë që elementi ifja lisë nuk gjendet vetëm, p o i shoqëruar m e fja lë të tjera. 2.2.2. Folja -kallëzues vihet në habitore për të shprehur diçka me habi ose për të treguar diçka me ironi a me mosbesim: Çudi sa shpejt u endka jeta e njeriut. 2.2.3. Foija-kallëzues përdoret në mënyrë kushtore kur ndodhet në periudhë një fjali e varur kushtore ose një plotës kushti: Eshtë e qartë se m e një trajtim m ë të m irë të bagëtisë para therjes ne do të nterrnim edlte m ë shum ë mish. 2.2.4. Përdorimi i mënyrës dëshirore (me kuptimin e eventualitetit) është tepër i rrallë: • Kush ardhtë, mirë se tëvijë. 2.2.5. Mënyra urdhërore nuk përdoret në fjallnë e varur kryeijalore. 3. Rendi i fjaiive në periudhën m e fjaii t ë v a r u r kryefjalore. - Rendi i ijalisë së varur ndaj kryesores varet nga faktorë gramatikorë oSenga faktorë stilistikorë. Përcaktohet nga arsye strukturore atëherë kur fjalisë kryesore i mungon kryefjala; fjalia kryesore është thjesht fjali dëftore, pyetëse, urdhërore, dëshirore, a thirrmore. Përcaktohet nga arsye kuptimore stiiistikore (nga gjymtyrëzimi aktuai i periudhës me fjali të varur kryefjalore), kur duam të theksojmë fjalinë kryeijalore ose fjalinë kryesore. 3.1. Nëperiudhën me fjali të varurtë tipit lidhëzorrendi mund tëjetë i ngulët ose i lirë. 3.1.1. Rendi i fjalive është i ngulët (rendi ufjali kryesore-fjali e varur’" është i vetmi rend i mundshëm), atëherë kur kryefjalorja varet nga folje që tregojnë dëshirë, vullnet, domosdoshmëri gjithashtu edhe kur kryefjalorja është pyetje e zhdrejtë, ijali thirrmore e zhdrejtë dhe ijali urdhërore e zhdrejtë. Fjalia

P ER IU D H A M E FJA Ll 'FË V A R U R K R Y E F J A L O R E

509

e varur nuk ndahet me presje: Kërkohet, pra, që tëngrihetpërgjithësishët niveli kulturor i punëtorit e i fshatarit. Po ashtu edhe me folje si ndodh, ngjan, rastis etj. Jit ka ta ku a r ndonjëherë të dalidistti nga zem ërim i? N d o d h ë nganjëherë që të zëmërohen edhe të urtët. 3.1.2. Rendi i fjaiive është i lirë kur kallëzuësi është foljor dhe është shprehur me folje të kumtuarit, të perceptuarit, të një proçesi mendor, është i rëndomtë rendi “fjali kryesore - fjali e varur”, në këtë rast peshën kumtuese kryesore e ka fjalia e varur, kjo nuk ndahet me presje nga kryesorja: Flitej nga qyteti se po i bënin fërtele tregtarët e mëdhenj. Rendi i anasjelltë, rendi “fjali e varur - fjali kryesore” i jep peshën kumtuese më të madhe ijalisë kryesore, fjalitë ndahen me presje: Që Sulltan M urati e shkeli Sltqipëriitë ntë 1421 provohet edhe nga një tjetër burim... 3.2. Në periudhat me fjali të varur kryefjalore të tipit përemëror rend i rëndomtë është rendi i paravendosjes (fjali e varur - fjali kryesore); ky është edhe më i përdoruri; midis fjalive bëhet pauzë e duhet të vihen presje; rendi “fjali kryesore - fjali e varur” është rendi i veçantë, i pazakontë, midis fjalive në këtë rast nuk bëhet pauzë e nuk vihet presje: Kush mëttgoi, bloi. S ’p yet për shi kush është bërë xurxull. 3.3. Në periudhën me fjali të varur kryefjalore lidhëzore dhe të pyetjes së zhdrejtë fjalia kryesore mund të hyjë edhe në mes të fjalisë së varur. Kemi dy nëntipa: a. nëntipi i parë përfshin konstruktet ku një gjymtyrë e fjalisë së varur është nxjerrë për theksim përpara fjalisë kryesore përpara së cilës bëhet një pauzë, që mund të shënohet me presje, kurse pas saj mungon pauza, nuk vihet presje: N ë A zi nuk dihet kur e kush e p a t shpikur mullirin. b. Te nëntipi i dytë kemi një periudhë trigjymtyrëshe (prej tri fjalish së paku) të përbërë prej një fjalie kryesore, me të cilën me anë të përemrit lidhor, është bashkuar si një bllok një tog fjalish të varura kryefjalore. Fjalia drejtuese e këtij blloku ka hyrë në mes të ndërtimit përcaktor: Mborja ishte i ulur buzë digës në ca thasë të mbushur që nuk diitej me se isitin dite kush i kishte sjellë aty.

K R E U X X V II

PERIUDHA iiE F M L l Tl ¥MiUR KALLËZUESORi

1. Periudhë me fjali të varur kallëzuesore quhet periudha me një fjali të varur që kryen funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose funksionin e përcaktorit kallëzuesor: Kësaj radhe ishte Agron Dafa qëshikoi drejtorin. Plaku u shtir sikur n u k dëgjoi gjë. Fjalia e varur kallëzuesore bashkohen me lidhëzat se, që, sikur, kur, tek, ose drejtpërdrejtë kur kallëzuesin e ka në mënyrën lidhore, me përemra të pacaktuar, me përemra lidhorë dhe me ndajfolje lidhore. Në Qalinë kryesore mund të kemi fjalë të bashkëlidhura (korrelative), të domosdoshme ose jo, si ndajfoijet dëftore ashtu, kështu, njësoj. 2. Dallohen disa tipa semantiko-strukturorë periudhash me fjali të varura kallëzuesore: a) tipi lidhëzor pafjalë të bashkëlidhurajo korrelative. b) tipi përemrëfor zakonisht pa fjalë të bashkëlidhura (jokorrelative) c) tipi ndajfoljor pa fjalë të bashkëlidhura (jokorrelative) ç) tipi ndajfoljor pa fjalë të bashkëlidhura (korrelative): Dhe çudia qe se kjo lagje kishte vetëm dy shtëpi. Dhe puna e parë që duhej bërë qe të ndizte zjurrin. Ç ’është u sh qim ipër trupin, është leximi e studim ipër mendjen. Dhe ishte pikërisht kjo që e gëzonte fort. Eshtë itga s ’ta pret mendjen. A i është siç ka qenë. Siç ka qenë ashtu është edhe tani. 2 .1. Tipi lidhëzorjokorrelativ me lidhëzën sikur, pa ndonjë korrelatë

512

KRH U XXVI!

te kryesorja, përdoret rëndom pranë foljesh me kuptim të caktuar te fjalta kryesore: Shqetësim et shpeshherë asaj i dukeshin sikur ishin m e veml. Në sytë e Evropës, me gjithë humbjen e Sfetigradit, Skënderbeu quhet sikur e fltoi fushatën... Sa p ër të tjerat i quaj sikur i kam tnarrëplotësisht, dhe heq dorë prej tyre. 2.2. Në tipin përemëror jokorrelativ fjalia e varur bashkohet kryesisht me përemrat e pacaktuar ç, dhe ç ’ka: kv tip shpreh përshtatshmëri tiparesh: Të tiilë tituj a jjalë, që shohim sipër dyqaneve. ja n ë për anaiizën logjike ç ’ka ja n ë epifonem at tlhe pasthirrm at p ër tm alizën gramatikore. Xhandari të shembte në dnt. të ishte ç ’të doje. Shënim: Disa marrin si fjaii kallëzuesore të tipit përemër korrelativ edhe ijalinë në thelb përcaktore me përemër lidhor që i referohet një përemri dëftor paraprijës: Rinia ishle ajo që kishte qeitë. Tipi përemëror (jokorrelativ) iidhet me përemrat lidhorë që, i ciii duke mos u shprehur përemrat dëftorë të cilëve u referohen këta: atëherë kallëzuesi i së varurës pajton në numër drejtpërdrejt me kryefjalën e ijalisë kryesore. Ngjeshja që fiton kështu ndërtimi në fjali, e vë edhe rnë shumë në dukje kryefjaiën. Intonacioni i periudhës karakterizohet nga një theks i fuqishëm mbi kryefjalën (a kryefjalët), nga mungesa e pauzës midis fjalive dhe nga një ritëm i shpejtë i shqiptimit: (SlM l mbante shënim në dosjet e tij sekrete dhe e bënte veshin të shurdhër.) Dhe tani ja n ë dosjet që fla sin (Krhs. Edhe tani ja n ë dosjet ato që flasin). (Jo.jo. Nuk ish koha gjatë e bashkëjetesës me njerëzit, po mirëkuptimi,. ndjenjat dhe dëshirat e përbashkëta, ideali i tyre, që i afronte këta aq shum ë. Shndërrimi i fjalisë së varur përemërore korrelative në një fjaii kallëzuesore të drejtpërdrejtë vërehet sidomos kur kryeijala e fjalisë kryesore është një përemër vetor (unë, ti, ne.ju) me të cilin bëhet pajtimi në vetë dhe në numër i kallëzuesit të së varurës. Në këtë rast nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë kallëzues emëror që mungon, sepse shtënia e një kallëzuesori të tillë do të kërkonte edhe ndryshime në trajtën e kallëzuesorit të së varurës. - Je ti që m artohesh, moj Mirë- D hejem i ne që kemi ardhur tek ata. Po a s je ti që m e aq jja lë të bukura, m e prem tim e, betim e dhe lot m ë përshëndete natën e fu n d it? Siç dukej.fashistët nuk kishin kontroliuar vetëm shtëpinë tonë dhe s 'ishim vetëm ne që qem ë urrestuar.

PH R IU D H A ML F.IAI.l Tfi V A R U R K A I . l. Ë /. U E S O R E

513

Megjithëse, tërheqja e vetës është aq e fortë sa.edhe kur është i pranishëm përemri dëftor me funksionin e një kallëzuesi emëror në fjalinë kryesore, pajtimi në vetë i kallëzuesit të së varurës nuk bëhet me të, por me kryefjalën e kryesore: •- Unë ja m ai që kam vrarë hejlerë, pasliallarë... Nuk ja m unë ajo që kaq vjet me radhë të kam falur kaq çaste himturie? 2.3. Në tipin ndajfoljor fjaiia e varur bashkohet me kryesoren me anën e ndajfoijes lidhore si së cilës mund t’i përgjigjen në ijalinë kryesore si korrelatë ndajfoljet dëftore ashtu, kështu. Të periudhat e këtij tipi pohohet (ose mohohet) ngjashmëria midis tiparit të shprehur nga korrelati kallëzuesor i ijalisë kryesore dhe tiparit të shprehur nga ijala lidhëse si: Kur të bëhesh ti sa unë, nuk do të je sh si je. ( -Po ti qenke frikam an, o Tafil!) - Si jam unë, qofsh edhe ti. S ’është pim a ashtu si thua ti. Shënim. Si fjali kaiiëzuesore që kryejnë funksionin e një përcaktori kallëzuesor të kundrinës mund të merren edhe fjalitë e varura me përemrin që, me lidhëzën tek a thjeshtë me kallëzuesin në lidhore, që kanë të bëjnë me një folje të përceptimit shqisor, si: shoh, dëgjoj, ndiej, edhe me një emër a përemër vetor (në trajtën e shkurtër ose në trajtën e plotë) si kundrinë të drejtë. Sipas trajtës dhe vlerës . kohore të foljes-kailëzues të së varurës mund të tregohet ose një proces i njëkohshëm me atë të Ijalisë kryesore, ose një gjendje e tashme si rezultat i një veprimi të shkuar: në Jcëtë rastin e fundit paralelizmi funksional me një kallëzuesor mbiemëror është më i dukshëm. Në të ’ dy rastet kemi në përgjithësi, zbulimin e një tipari si proces a si një gjendje të kundrinës së drejtë: . . Kur eshikon shoferin qëtregon kujdes të vjen ta lavdërosh. Kështu e kishte bërë zakon Kujtimi ato ditët e pasm e të jetës së tij, ’të • shihte diellin tek mbytej në det. Kush s 'e p a atë të kryente me sulm brenda disa orëvepunën e disa ditëve? 'Ndjeu tëmthat t ’i rrihnin si çekan. ' . 5 Funksionalisht sinonimike me to janë ndërtimet me përcjellore: I shoh ende duke dalëprej dhomës të qeshur dhe të gëzuar. Por, kur sendi nuk përfshihet si kundrinë e drejtë në indin e fjalisë kryesore, por është kryefjalë e fjalisë së varur, kemi një periudhë me fjali të varur kundrinore (krh. Ndjeu f ’irrihnin tëmthat

si çekan.)

51 4

KR EU X X V II

- ; 3. Rendl i i fjalive n ë periudhën me fjali të varur kallëzuesore. Faktorë të ndryshëm semantiko-strukturorë përcaktojnë në disa tipa rend të lirë, sipas gjymtyrimit aktual të periudhës, kurse në disa të tjerë rend të ngulët. 3.1. Kemi rend të domosdoshëm prapavendosjeje (fjali kryesorefjali e varur kailëzuesore): 3.1.1 te periudhat me ijali të varur kallëzuesore që kanë të bëjnë me folje të paraqitjes dhe bashkohen me kryesoren me lidhëzat që, se sikur: A i shtirej sikur flinte; 3.1.2. te periudhat me një folje perceptimi e një kundrine të drejtë në fjalinë kryesore dhe me mjete lidhjeje që, tek a vetëm me trajtën e lidhores te fjalia e varur: Të pashë ty që j e rruar, m ë vajti mendja edhe mua; 3.2. Kemi rend të zakonshëm paravendosjeje (ijali e varur- fjali kryesore) te periudhat përemërore jokorreiative me përemra të pacaktuar si mjete lidhjeje: Ç ’prish p u n ë n ë këtë mes, është vështirësia që gjejmë për të dalluar cila është trajta e gjuhës së shkrimit dhe cila jo. 3.3. Në raste të tjera kemi rend të lirë: fjalia e varur mund të vihet para, pas ose në mes të fjalisë kryesore: Si e dinë, qoftë, si është, mos qoftë. U tunde, u shkunde, u mburre sa munde, p o s j e siç pandeh. Ashtu është nusja, s i m endoja unë, zyzezë, e gjatë. Ca ditë më vonë, gjyshi sikur i harroi të gjitha e u bë përsëri si kishte q en ë m ë p a rë , bile m ë i gëzuar e m ë i qeshur.

K R E U XXV III

PERIUDHA ME FJALI TË VARUR KUNDRINORE

1. Periudha me fjali të varur kundrinore, quhet periudha në një fjali të varur e cila drejtpërdrejt ose tërthorazi kryen një funksion të ngjashëm me atë të një kundrine (të drejtë, të zhdrejtë pa parafjalë ose të zhdrejtë me parafjalë): Ajo thoshte se mërzitej tërë javën në shtëpi. Barinjtë i treguan se kishin parë një ari aty afër. E pyes si e quajnë, nga vjen dhe në ç ’klasë është. Fjalitë e varura kundrinore bashkohen me kryesoren: 1) me lidhëza ftilluese të mirëfillta, si se, që, ose funksionalisht ftilluese; kur kailëzuesi i fjalisë së varur është në mënyrën lidhore edhe drejtpërdrejt (me anën e pjesëzës të); 2) me përemra lidhorë të pacaktuar; 3)me përemra e ndajfolje pyetëse. dhe me pjesëza të paraprira herë-herë nga lidhëza ftilluese: 1. Rrëfejnë se në një prej atyre viteve u bë një thatësirë e madhe. Deshi të thoshte \liçka. Thuaji të vijë menjëherë. 2. Merr k ë ke p ër të marrë e nisu. Ç ’të zuri gjuha, Tine zemra dhe kitrrë të mos e qasë. 3. Dëgjo, ç ’ më ndodhi ndaj dreke dje. E di, e di kush ma ka fa jin mua. Ne dinim përse luftonim dhe ku banoja dhe m e ç ’p unë merresha. Pastaj u mundua të kujtonte nëse e kishte mbyllur apojo derën e magazinës. Lauresha shkoi e u ul aty afër për të parë se ç ’rrezik po u kanosej fëm ijëve të saj. E merrni me m end se sa keq m ë erdhi. Fjalia kundrinore e zhdrejtë ka të bëjë me nje gjymtyrë të fjalisë

516

KREU X X V Ill

kryesore të shprehur me folje a ine lokucion foljor të grupeve të caktuara leksiko-semantike, të gjitha kalimtare të drejta ose të zhdrejta, që kanë nevojë të domosdoshme të ftillohen nga një kundrinë, dhe më rrallë me mbiemra me kuptim të caktuar leksikor: i gatshëm, i aftë, i bindur etj.: Sigurisht ju vjen keq që p o ndaheni! Iu luta të m ë dëgjonte me vëmendje. A i ishte i gatshëm ië vinte me ne. Sinonimike me fjalitë e varura kundrinore ose si fjali kundrinore mund të dalin disa ndërtime me përcjelloren e zgjeruar, që plotësojnë një ljali me një folje, kalimtare si kallëzues: Lec K abashin e kam gjetur ose duke punuar në kopshtin e tij ose duke pritur rradhën në mulli. 1.1. Fjalia k u n d r in o r e lidhëzore. Kjo fjali ftillon kuptimin e kallëzuesit foljor të Qalisë kryesore e drejtuese të shprehur me folje kalimtare veprore të disa kategorive semantike, e pikërisht të foljeve që tregojnë të kumtuar, të perceptuar shqisor a mendor, brendi të proçesit të të menduarit a vlerësim të një fakti. 1.1.1. Fjalia k u n d rin o re është fjali dëftore, kur bashkohet me lidhëzat se, që, si, sikur, dhe ftillon kuptimin e një gjymtyre të shprehur me folje veprore e lokucione që tregojnë të kumtuar me disa ngjyrime kuptimore: 1.1.1.1. folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme: them, flas, tregoj, rrëfej, dëftoj, lajmëroj etj.: Ne u themi se atdheu y n ë është i bukur. Q ielli është i turbullt, po buletini meteorologjik shënon se fu rtu n a e ntadhe e këtyre ditëve është në m barim e sipër. Një belshak, mik i lëvizjes, e lajmëroi se Lipja kish dërguar të birin në Elbasan.: 1.1.1.2. folje që tregojnë ligjërim dhe njëkohësiht karakterizojnë mënyrën e ligjërimit, mënyrën e shqiptimit dhe që fitojnë nga konteksti kuptimin e të kumtuarit: ankohem, bërtas, thërras, çirrem, grindem, përshpërit, qahem etj.: •Gratë bërtitnin me duart përpjetë që duhej t ’u merrej gjaku të vrarëve të Beratit. Ishin milicët që i thoshnin dikujt që të dorëzohej. 1.1.1.3. folje që tregojnë lidhjen e të kumtuarit me ligjërimin e mëparshëm: përfundoj, përgjigjem, përsërit, shtoj etj.: Po ta përsëris edhe një herë, të kesh m ë shum ë kujdes n ë të shkruar. 1.1.1.4. folje që karakterizojnë përmbajtjen e përgjithshme të kumtimit ose përkatësisht synimin e kumtimit: deklaroj, dëshmoj, gënjej, kërcënoj, kritikoj, kujtoj, lëvdohem, mohoj, njoftoj, njoh, padit, paralajmëroj,

P E R I U D H A M E FJALI TË V A R U R K U N D R IN O R E

517

përmend, pohoj, pranoj, provoj, qortoj, raportoj, shënoj, shkruaj, shpall, shpjegoj, theksoj, vërtetotj etj. Kujtova se ti e dije këtë. 1.1.1.5. folje që tregojnë qëndrimin e folësit në lidhje me saktësinë e thënies: betohem, premtoj, zotohem, siguroj etj.: . U zotua se do ta kryenin punën para afatit. 1.1.1.6. lokucione foljore që tregojnë të kumtuar, si bëj të njohur, bëj me shenjë. bëj me dorëfme kokë, me sy etj.), bëj shenjë, bëj be (bëj be e rrufe, vë dorën në zjarr, pres kokën), ngul këmbë etj. 1.1.1.7. folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar shqisor a mendor. Të perceptuar shqisor shprehin foljet: dëgjoj, ndiej (dëgjoj), shoh (shikoj) vë re, vërej etj.: - Pcishë në ëndërr sikur unë e ti punonim në një zyrë. e shikoni që rinia punoi me mend. Skënderbeu dëgjoi nga goja e Sulltanit vetë që i ati kishte vdekur. Pas pak djali ndjeu që dikush po ia hiqte jorganin. Po kapteri e ndiente se kish hyrë në një rrugë p a krye.: 1.1.1.8. folje a lokucione foljore që tregojnë të perceptuar mendor, m ëtë përdorshmetjanë : kuptoj, mësoj (marr vesh), njoh, (ma) pretm ëndja si edhe folja di, që tregon rezultatin e perceptimit: - Po si nuk e kupton ti që nëfshatin tonë çdo gjë ka m arrë rrugën e lumturisë. Me gaz mësova që je n i shëndoshë e mirë. - Ti e di se atëherë dolën m alit partizanë shum ë djem e vajza. Shënim. Mjaft herë, fjalia e varur, e bashkuar me fjalinë kryesore me anë të fjalës si, nuk ka për qëilim të tregojë mënyrën e • shtjellimit të veprimit, por të theksojë, të tërheqë vëmendjen te vetë fakti i kryerjes së veprimit, te kallëzuesi i fjalisë së varur; në këtë rast fjala si është lidhëz dhe kuptimi i saj është shumë i afert me atë të lidhëzave ftilluese se e që. Kjo ndodh sidomos kur fjalia e varur ka të bëjë me folje me kuptimin leksikor të perceptimit shqisor (rëndom shoh) ose të ligjërimit (rëndom, tregoj, shpjegoj). Besniku p a kasolle më kasolle, shtëpi më shtëpi se si partizanët e kishinpopullin me vete. A ie p a sishkëputingagjerdani bombën e si u vërsul përpjetë me grushtin lart. - Do të shohësh, xhaxha, se si ttuk do të lëmë këm bëfashisti. - Nuk e sheh si i ka vënë rreth edhe syri? -i tha një ditë nusja e vogël së madhes.

518

KRHU X X V III

1.1.1.9. Nga foljet e lokucionet foljore që tregojnë brendinë e proçesit të të menduarit, brendinë e mendimit ose vlerësimin v një fakti a të një ngjarjeje, më të përdorshmet janë: mendoj, besoj, kujtoj (=pandeh), pandeh, them (=mendoj. pandeh). zë (supozoj) e ndonjë tjetër: afër tyre qëndron folja shpresoj. që tregon një gjendje të brendshme: Po këta njerëz duhet të mendojnë se kunë atdhe, një ku rron baba, mëma, gruaja. kalamanët. Besqj se ku ardhur kohtt, - Unë kujtova se do të të gjeja të martuar. 1.1.2. F jalia e v a r u r k u n d r in o r e d ë s h iro re a u r d h ë r o r e (e zhdrejtë). Fjalia e varur kundrinore. kur plotëson një folje a një shprehje foljore që tregon dëshirë, shprehje të vullnetit, të kumtuar, e ka kallëzuesin në mënyrën lidhore (me ose pa lidhëzën që). Intonacioni i urdhërores në periudha të tilla është zhdukur krejt. 1.1.2.1. Një grtip mjaft i madh semantik përbëhet prej foljesh e lokucionesh fqljore që tregojnë dëshirë. pëlqim ose mungesë të tyre. Në raSt se subjektet e veprimeve të të dy fjalive janë të njëjta. atëherë foljet tregojnë më tepër një qëndrim ndaj veprimit të tjalisë së varur. por, kur subjektet janë të ndryshme. ngjvrimi i shprehjes së vullnetit përforcohet. Në këtë grup përfshihen sidomos folje e lokucione. si: pranoj. ëndërroj, parapëk/ej, kundërshtoj. dëshiroj. dua, kërkoj, miratoj, uroj: (, 'iraku i vogël ëndërronte të bëhej usta. Shqiptarët kundërshtonin të paguanin haraç. Sido që të jetë, puna e do që të hashkoj edhe ttitë zërin tim m e të tjerët. Mos kërko të hash bukë e të ntos bësh thërrime. Ushtarët e rinj i kërkonin Skënderbeut me lutje e klithma që 1’i shpinte kitndër turqve. kryetari pranoi që uto toka t ’i jepeshin brigadës së rinisë. ’ N 1.1.2.2. Një grup tjetër semantik foljesh e lokucionesh foljore shënojnë shprehje vullneti drejtuartjetërkujt: ato shprehin shkallë të ndryshme të vullnetit prej lutjes e lejimit deri tek urdhëri: të tilla janë: aiitorizojjejqj. këshilloj. propozoj, lutem, porosit, bëj ihirrje, rekomandqj, udhëzoj. urdhëroj, ndalqj. Një palë nga këto folje e lokucione janë dy herë kalimlare: një herë kalimtare të drejta a të zhdrejta pa parafjalë. kanë një kundrinë, që tregon personin të cilit i drejtohet urdhëri. - dhe një herë kalimtare të zhdrejta parafjalore, kanë një kundrinë me parafjalë që tregon brendinë e vetë urdhërit: autorizoj dikë p ër diçka. i lutem dikujt p ër diçka, ose vetëm kalimtare të drejta pa paraijalë: lejoj diçka etj.: kryefjalët e fjalive janë domosdo të ndrvshme: Porositën teknikim bujqësor që t ’u fliste shokëve të brigadës së dytë rreth ntënyrës së vjeljes sëpanxharit. Plaku ia hapi derën dhe e fto i mikun të td ej prattë tij. Në këshiHën e luftës CJjergj Kastrioti propozoi q ë t ’u binin

PERIUDHA MH FJAI.I TH V A R U R K U N D R IN O R H

519

turqve natën. Veç të luiem të largohesh nga ura. Skënderbeu thirri princat shqiptarë dhe i këshilloi ta vazhdonin luftën e përbashkët kundër turqve. Unë s ’e lejoj që m jekësia të merret nëpër këmbë. SuUtan Mehmeti e ngarkoi Baliaban Pashën me dhurata, dhe e urdhëroi ta pasontefu sh a të n p a pushim. Shënim. Fjalia e varur nga folja udhëzqj nuk merr si mjet plotësues të lidhjes lidhëzën që, pormerrzakonisht ndajfoljen lidhëse si, sepse kuptimi leksikor i foljes udhëzoj ka të bëjë me mënyrën e shtjellimit të veprimit. me “udhën” që duhet ndjekur: Sekretari i udhëzoi shokët si të punonin. Te foljet e lokucionet foljore të të dy grupeve të mësipërine shprehjen e dëshirës a të vullnetit e ka vetë kuptimi i tyre leksikor. dhe kjo pasqvrohet edhe te fjalia e varur nëpërmjet trajtës së kallëzuesit në mënyrën lidhore. Pra me këto periudha kuptimi i dëshirës a i urdhërit është shprehur dy herë: një herë leksikisht dhe një herë gramatikisht. Lidhëza që shërben si mjet plotësues përforcues i lidhjes të së'varurës me kryesore. ajo përdoret sidomos sa herë që midis kallëzuesit të fjalisë kryesore dhe kailëzuesit të fjalisë së varur.vendosen gjymtyrë të ndryshme. Në rastet e tjera përdorimi ose mospërdorimi i lidhëzës që është fakultativ dhe kushtëzohet më së forti nga arsye ritmo-melodike; lidhja e fjalisë së varur kryhet drejtpërdrejtë me anën e trajtës së lidhores të foljes-kallëzues (me pjesëzën trajtëformuese lë). 1.2. Fjalitë kun drinore me p ërem ra lidhorë bëjnë me një folje a. shprehje foljore kalimtare veprore të çdo kuptimi leksikor: ato bashkohen me përemrat e pacaktuar kush. ç, çfarë. gjithë ç, gjithë sa. gjithçka: Ç ’të m bjellësh, do të korrësh. Ajo bëri ç ’i thanë shoqet. Kush ha hudhra, i vjen era. Merr k ë ke m ë afër. Nga gëzim i harrova gjithë ç ’m ë kish ndodhur udhës. 1.3. Fjalia e v a ru r k und rinore pyetëse e zhdrejtë. Fjalia e varur kundrinore e pyetjes së zhdrejtë ka të bëjë me folje a shprehje foljore me kuptim të caktuar leksikor, në radhë të parë me foljen pyes, si dhe me folje që tregojnë ligjërim: them, rrëfej, tregoj etj.; perceptim mendor: kuptoj, kujtoj, sjell ndër mend, mësoj, marr vesh, di, hetoj, zbuloj etj.; procese të të menduarit: mendoj, besoj etj.; si dhe me folje a lokucione që- shënojnë të druajtur, si druhem, kam frikë. Kuptimi i pyetjes së zhdrejtë del më qartë kur vetë fjalia

520

KREU XXVIli

P E R I U D H A M E F.IALI TË V A R U R KUNDRINORF.

521

kryesore është pyetëse dhe atëherë intonacioni i pyetjes përfshin tërë periudhën

m endpse keni ardhur, -tha ai.

(e në fund vihet përkitazi pikëpyetja). Kuptimi i pyetjes së zhdrejtë del jo shum ë qartë kur fjalia kryesore është urdhërore e sidomos dëftore. N ë këto raste intonacioni i pyetjes thuajse zhduket krejt; në të shkruar nuk vihet shenja e pikëpyetjes në fund: Thuaj cili je , se po e vras mendjen e s ’e gjej dot. A i duhet ta dijë pse na ka thirmr. - E di mirë kusit martohet? Dhe u mata ta pyetja vajzën e kujt

1.3.1.2.1. Fjalia kundrinore e bashkuar me pjesëzën a ose me lidhëzën në (nëse) tregon vetëm pyetje për të mësuar diçka të panjohur pa ndonjë ngjyrim: Moisiu pas sa qenë dhe ç 'vend kishin zënë. - Kam merak të di a do je m gjithm onë si këto ditë m iku ju a j apo do kthehem i përsëri hasmë si m ë

ish.

Bashkë me pjesëzën lidhëse a mund të përdoren edhe pjesëzat pale ose vallë, për të theksuar pasigurinë, dyshimin: Ajo e mbushi prapë pushkën e u ngjit të shihte pale a ish po në atë vend Coli. - Kam dyshuar ndonjëherë se vallë a ja m e denjë për shoqërinë tënde, se vallë a ja m e denjë për popullin. Lidhëza në (a nësë) mund të përdoret si lidhëz e pyetjes së zhdrejtë me të njëjtën vlerë si dhe pjesëza-lidhëz a. A dhe në janë sinonimike, veçse kuptimi i pyetjes mund të dalë më i zbehur me lidhëzën në: Bariu ishte larg, dhe Afërdita mik e dallonte dot në ishte i ri apo

Shënim. N ë qoftë se fjalia e parë ka intonacionin e urdhërores, kurse fjaiia që pason, ka intonacionin e pyetjes, kjo e fundit nuk është fjali pyetëse e zhdrejtë, por fjali pyetëse e drejtë, dhe nuk kemi periudhë me fjali të varur kundrinore: midis ijalive vihet shenjë pikësimi (presë, dypikësh). kurse në fund të fjalisë pyetëse vihet shenja e pikëpyetjes. - Më thuaj , përse erdhe? - e pyeti Tana.

parë.

piak. 1.3.1. Fjalia e pyetjes së zhdrejtë bashkohet me kryesoren m e fjalë të ndryshme pyetëse. 1.3.1.1. Një palë kanë funksion sintaksor të dyfishtë: përemrat pyetës kush. cili, ç çfarë, çka, sa në rasa të ndryshme me parafjalë a pa parafjaië: përemri pyetës i ngurosur.se (me parafjalët nga, me: ngase. m ese); ndajfoljet përemërore pyetëse si. sa, përse (pse), ku (për ku, deri kn, gjer ku). nga, kur (deri kur.gjer kur, që kur). Këto ja n ë njëkohësisht edhe m jete të lidhjes (funksionojnë si lidhëza). edhe gjym tyrë të fjaiisë së varur. sipas funksionit në togfjaiëshat përkatës. 1.3.1.2. Fjalë të tjera si pjesëza e pyetjes a, pjesëza e pasigurisë, dyshimit, e druajtjes mos si dhe lidhëza kushtore në funksionojnë si “ lidhëza të pyetjes së zhdrejtë”. Si mjet plotësues pleonastik fjalët pyetëse mund të marrin lidhëzën se përpara, kurse nga bashkimi i se me në formohet lidhëza e përbërë nëse. Vonë e kish marrë vesh Dafina se kusit qe ai djalë. M endo mirë se m ë kë zentërohesh. Coli i tregoi se ciii qe. Po dëgjo, se ç ’m ë ka ngjarë ca iitë m ë parë. Vajza e kuptoi sep ër çfurë dhem bjefliste e ënta. S ’dinte me se t ’I gostiste miqët. Pas dreke, Stavri i shpjegoi Ritës se si vinin punët në Maliq e si e kishte hallin ai vetë. E dini sapanxhar kem i m artë nga një hektar? - tha ajo. - E sheh ku e ka gabiniiit? Të gjithë kafshonin buzët e mik dinin nga t'ia fillonin. Nuk e mbante m end kur e kislite shkruar poëzinë e parë. E rnarr me

1.3.1.2.2. Pjesëza -lidhëz mos (rëndom, e prirë nga lidhëza se) pas foljes pyes a foljeve të afërta me të, tregon se pyesim jo aq për të marrë vesh diçka të panjohur, sesa për të vërtetuar një supozim, për të mënjanuar një pasiguri, për të zhdukur dyshimin: Stavri e këshillonte Gjergjin dhe e pyeste se mos ishie bërë pishman, po ai ngulte këmbë në vendimin e tij. Me folje të opinionit në fjalinë kryesore (mendoj, kujtoj, pandeh),te fjal ia kundrinore me lidhëzën (se) mos theksohet karakteri subjektiv i interpretimit: Diku këndonin e Stefani mendoi se mos bëhej ndonjë dasmë, po shpejt e ndërroi mendimin. Partizanët e ndoqënpak milicin, sepse kujtuan se mos përpiqej t ’u merrte krahët, pastaj e lanë. Babai pandehu se mos kisit

marrë vesh gjë nëna për Palin. E varur nga folje e iokucione foljore që tregojnë frikë, druajtje, si: kamfrikë, trembem, druhem, fjalia kundrinore tregon jo vetëm objektin e frikës, të druajtjes, por edhe se subjekti i fjalisë kryesore nuk e dëshiron atë që thuhet në fjalinë e varur: Zura një bilbil me vesë, bilbil-o...kam frik ë se mos m ë vdesë, bilbil-

o. Kur folësi dëshiron kryerjen e veprimit të fjalisë së varur, por ka frikë se ai nuk do të ndodhë. fjala e varur bashkohet me lidhëzën se, kurse

’

522

KREU X X V III

kallëzuesi i fjalisë së varur është domosdo mohor me pjesëzat 5 ’ a m tk: - Ajo kishte frik ë se s 'do ta pranonin Stefaninin në skuadër. Po ky ngjyrim shprehet me pjesëzën-lidhëz a të shoqëruar domosdo nga pjesëza vallë: Ajo kishte frik ë se vallë a e pranonin Stefanin në shoqatë. 1.4. Fjalia e varur kundrinore th irrm o re e zhdrejtë. 1.4.1. E varur nga një folje a lokucion foljor me kuptimin leksikor të të kumtuarit, të të perceptuarit a të një proçesi mendor, fjalia kundrinore me Çalën sa shpreh një pyetje të zhdrejtë me ngjyrimin e shkallës së një tipari a të shtjellimit të një veprimi. Por mjaft herë, nëpërmjet shprehjes së shkallës së tiparit sasior, folësi arrin të shprehë një ngjyrim emocionai habie, a admirimi dhe fjala sa humbet mjaft nga vlera e saj e paraqitet më fort me funksionin e një pjesëze të habisë, të admirimit. Fjalia e varur ruan intonacionin thirrmor, që rëndom pasqyrohet në të shkruar me shenjën e pikëçuditjes në fund: Pa shih, Mentshe, sa i hukur që është dielli, sa të bukura që ja n ë livadliet, korijet, natyra e tërë! Çuditej sa bukur këndonin e kërcenin ata pionierë. 1.4.2. Edhe fjala si e humbet kuptimin e pyetjes për mënyrën dhe merr atë të një pjesëze të shprehjes së habisë, të admirimit etj., sidomos kur varet nga folja shoh në urdhërore: Ja, shiko si vetëtin përjashta! Shiko dhe tytën përbrenda s ishkëlqen! Shikoni si ja n ë katandisur! - Vështroni, o shokë, - thotë njëri, - vështroni se si qenka m buluar ntaja e Tomorrit m e mjegull e m e re! 2. Rendi i fjalive në periudhën m e fjali t ë varur kundrinore. Fjalia e varur kundrinore mund të zerë vende të ndryshm e ndaj fjalisë kryesore: 2.1. Rendi i drejtë i vendosjes së fjalive është ky: në fillim fjalia kryesore dhe më pas fjalia e varur kundrinore; ky është rendj më i rëndomtë. Nga pikëpamja ritmo-meiodike ky rend karakterizohet nga mungesa e pauzës midis fjalive, gjë që në të shkruar shprehet me mospërdorimin e ndonjë shenje pikësimi. 2.2. Kur rendi i fjalisë së varur është i anasjelltë, vjen përpara fjalia kundrinore, midis tyre bëhet një pauzë shumë e ndjeshme, e cila pasqyrohet në të shkruar me presje; fjalia kundrinore ka në krye rëndom lidhëzën që

PERIUDHA ME I-JALI TË VARUR KUNDRINORE

523

(edhe jo se), ndërsa te fjalitë e varura përemërore një përemër a një lokucion përemëror të pacaktuar; në të dyja rastet bëhet pothuajse i domosdoshëm përdorimi i trajtës së shkurtër e të përmerit në fjalinë kryesore: (Moti i vajtjes së Skënderbeut në Itali m und të vihet me sigitri në vjeshtë të motit 1461...) Që vajti, pasi u bë armëpushimi i dhjetë vjetëve me Sulltan Mehmetin, na e mëson Luccari, kronikani i Raguzës. Ç ’bënë ata, ju mos e bëni. Meqë anasjella krijon njëfarë shkëputjeje midis fjalive, në krye të fjalisë kryesore përdoren si mjet plotësues lidhjeje e thëksimi përemrat dëftorë këtë, atë me kuptimin "këtë (atë) gjë’\ që shërbejnë si fjalë përmendëse e gjithë brendisë së fjalisë së varur: - Që kanë shpifur shumë dhe kattë gënjyer, këtë e di, - tha Tana. Ç ’bën, atë gjen. • Kur fjalia e varur kundrinore është fjali pyetëse e zhdrejtë, veç shfaqjes së pauzës së domosdoshme midis fjalive, në fillim të së varurës mund të përdoret lidhëza se (jo lidhëza që)\ por, kur pyetja është veçuese, gjymtyra e parë e pyetjes mund të bashkohet pa pjesëzën lidhëz a, kurse në krye të gjymtyrës së dytë mund të kemi lidhëzën bashkërenditëse veçuese a ose ctpo; lidhja bëhet atëherë vetëm nëpërmjet humbjes së pjesshme të intonacionit të pyetjes: Qysh u Itarrua dlte hum bi libri i tij i vyer, na e shpjegon Biemmi. Sa kisltte ecur, mtk e dinte. Ç ’vinte më pas, e mora me mend. Po se ç ’ishin vërtet, se itga ishin, ja vetëm tani p o e dëgjoj. Fjalitë kundrinore thirrmore të zhdrejta nuk vendosen para fjalisë kryesore. Gjithashtu nuk vendoset përpara kryesores edhe ijalia kundrinore me lidhëzën si (= që, se). Anasjella e fjalive kundrinore dëshirore e urdhërore është shumë e rrailë. - Që të shkosh, asnjeri s 'të ndalon. 2.3. Ndonjëherë, fjalia kryesore mund të vihet në mes të fjalisë së varur. Kjo ndodh në disa raste të caktuara, sidomos kur periudha është pyetëse dhe fillon me një fjalë pyetëse. Vendi i fjalisë kryesore në mes të së varurës është përcaktuar nga vendi i fjalës pyetëse, e cila rëndom qëndron në krye: - Cilin mendon të caktojm ë komandant?- Nga mendoni t ’i nterrni dhjetë krahët epu n ës? - Ç ’p andehe se është këtu? Kafene e Zallit? Edhe kur periudha nuk është pyetëse, një gjymtyrë e fjalisë së varur kundrinore të prapavendosur mund të dalë në krye të periudhës, për arsye të

524

K R E U XXVIU

ajymtyrëzimit aktual, ose sepse ajo që tregon gjymtyra. është tashmë e njohur dhe është pikënisje e thënies (temë), ose sepse ajo përbën të renë. remën, përmban kumtiniin themelor dhe është nxjerrë në krye për theksim, për ta vënë në dukje me ngjyrime afektive: M imicioni u gjet, shtëpitë efshatarëve u dogjën. ata vetë i shtruan në dru, po thanë se atë municion nuk dinin se kush e kishte fsh eh u r pranë shtëpive të tyre. Djaië tjetër përveç Fatmirit, nuk di që të ketë Bujari. Teju të ily m endoj se kam m iqtë e shokët e mij ntë të ngushtë. MMedhja ka shumë të ngjarë të hëhet këtu.

KREU XXIX

PERIUDHA' ME FJJ4U T l WMiOR PËRCAICT01E

1. Periudhë m e fjali të varur përcaktore quhet ajo periudhë në të cilën fjalia e varur tregon në përgjithësi një karakteristikë të një sendi të shprehur prej një gjymtyre emërore, të shprehur rëndom me emër ose me përemër, zakonisht vetor, i ciii është paraprijës i saj. Fjalia e varur përcaktore kryen një funksion të ngjashëm me atë të një gjymtyre përcaktore të shprehur me mbiemër, me emër, me ndajfolje ose luan rolin e një ndajshtimi. Pranë fjalisë së varur përcaktore qëndron edhe një tip fjalie që ka të bëjë me gjithë brendinë e fjalisë kryesore, për të cilën kumtohet diçka plotësuese. Njeriu që vetëm për vete punon, është si një dru q ëp em ë s ’lëshon. I dëgjoi një copë herë me vështrimin nga dritarja, përpara së cilës nxinin fle të t e pjerguilës. Mendimi që shokët kishin m arrë lajme të reja..., kurse ai s ’dinte gjë, i rëndonte shumë. . Shënim. Fjalitë që përcaktojnë një përemër dëftor ose përemër të pacaktuar dhe konkretizojnë përmbajtjen e tij, merren edhe si fjali kryefjalore, kundrinore, a kallëzuesore të tërthorta. Kushdo që i ka parë, ka mbetur i mahnitur. Pyet këdo që të duash. 2. Fjalia përcaktore lidhet me kryesoren me anën e përemrave e të ndajfoljeve lidhore, po ashtu me anën e lidhëzave ftilluese të përemrave e ndajfoljeve pyetëse.

526

KREU X X I X

2.1. Si përemra lidhorë në periudhën me ijali të varur përcaktore funksionojnë fjalët që, i cili (e cila etj), 2.1.1. Përemri lidhor që del i pandryshueshëm, i ngurosur. Mungesa e trajtave të veçanta për gjininë, numrin dhe rasën bën që funksioni i tij përemëror të mos dallohet aq qartë sa te përemri lidhor / cili. Vetëm kur është kryefjalë a kundrinë e drejtë në fjalinë e varur del qartë funksioni i tij. Më pak i qartë del funksioni i tij kur paraqitet si kundrinë e drejtë pa parafjalë, ndërsa në rastet e tjera funksioni i tij përmendës zbehet, derisa në mjaft raste zhduket krejt. Megjithatë, përemri njërrokësh mbetet një mjet lidhjeje shumë i përshtatshëm, që përdoret në të gjitha stilet e gjuhës letrare. p.sh. L ibra tq ëm ë dhe, i lexova. Fjalia përcaktore ndajpëremërore ka të bëjë zakonisht me përemra vetorë dhe bashkohet me kryesoren rregullisht me përemrin lidhor që: Shqiptctr i vërtetë është ai, që mik e ndan veprën nga Jjala. Lokucioni përemëror gjë që është sajuar me anën e përdorimit ndajshtimor të emrit me kuptim të përgjithshëm gjë, që ka fituar mjaft veti të një fjale dëftore përmendëse dhe përemrit lidhor që. Lokucioni përemëror gjë që nëpërmjet përbërëses gjë e vë në lidhje të varurën me gjithë brendinë e fjalisë kryesore. Në gjuhën letrare po përdoret gjithnjë e më shumë përemri lidhor çka me ose pa parafjalë, me të njëjtën vlerë si togu gjë që. Gjuha letrare, për të mënjanuar çdo paqartësi që mund të lindte nga përdorimi i përemrit që, përdor përemrin lidhor / cili, e cila etj. 2.1.2. Përemri lidhor / cili, funksionalisht i njëjtë me përemrin lidhor . që, dallohet prej tij nga një varg veçorish: ka trajta të veçanta për të treguar gjininë, numrin dhe rasën, dhe mund të marrë parafjalë; shpreh iidhjen me paraprijësin jo vetëm kuptimisht, por edhe sintaksorisht. Duke lidhur fjalinë e varur me paraprijësin, shpreh lidhje sintaksore të dyfishtë: përshtatet në gjini dhe në numër me paraprijësin, vihet në atë rasë që e kërkon funksioni i tij në ijalinë e varur: Kur mesnata kish kapërcyer, ai kaloi edhe Midlirin e Ndrekës, të cilin e n jo h u që nga larg. Hynë në një maunë të shkatërruar, hu nda e së cilës ishte fu n d o s m n ë det. Një kaposh, të cilit i qe çakërdisur gjum i, këndoi aty pranë mullirit tëparë. Në m al kishinfilluar të dilnin çetat, ndër të cilat shquhej çeta e Çerçiz Topullit dhe e M ih a l Gramenos. Mospërfillja m e të cilën i tha këtofjalë vendasi, epreku thellë muhaxhirin. A i e kishte ndjekur me sy shtegun nëpër të cilin p o vinte ajo. Burrat e kishin ngritur zërin dhe ajo m undi të dëgjonte vetëm disa fja lë të shkëputura, p a lidhje, prej të cilave n u k kuptoi gjë. Moisiu ishte nipi i Gjergj Aranitit dhe i Vladan Aranitit, nga të cilët i p ari

P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCAKTORE

527

ishte i vjehrri dhe i dyti kunati i Skënderbeut. 2.2. Ndajfoljet lidhore me kuptimin e tyre kryejnë funksionin e përmendjes së emrit paraprijës. Ashtu si përemrat lidhorë, edhe ato janë gjymtyrë të fjalisë së varur, sipas funksionit të tyre në togfjalëshat përkatës. Si ndajfolje lidhore që tregon vend me kuptimin më të përgjithshëm statik e dinamik kemi ndajfoljen ku. Ndajfolja nga shënon drejtim. Në gjuhën letrare vihet re përdorimi si i ndajfoljes nga, si i lokucionit nga ku (a prej ku) për të shënuar pikënisje, prejardhje. Eshtë për t’u pëlqyer ndajfolja nga, sepse është mjaft ekspresive. Me ndajfoljen ku kemi edhe lokucion për ku (që tregon vendin a drejtimin ku synon veprimi), gjer ku që tregon pikën fundore më të skajshme të vendit. Të gjitha këto ndajfolje lidhin fjalinë e varur me një emër paraprijës që shënon rëndom vend: (Dera dhe dritaret ishin të mbyllura.) Vetëm dritarja ku qëndronte Rina dikur, ishte e çelur. Vetura u ndal përpara derës së madhe, nga doli një infermier. Ajo vështronte udhën nga kishte ardhur n ë breg të lumit. Si ndajfolje lidhore në një fjali përcaktore përdoren edhe kur. si dhe përse. Ndajfolja kur përdoret me emra paraprijës me kuptimin leksikor të një fragmenti kohor, si ditë, natë, orë, mëngjes etj., si dhe me emrin rast. Ndajfolja si përdoret vctëm pranë emrit mënyrë, kurse ndajfolja përse (pse) - pranë emrave shkak, arsye, qëllim. Në të tilla raste mund të përdoret edhe përemri që në vend të kur. Vajzës nuk i kujtohej dita kur kishte dalë në atë fotografl. A i i kujtoi shokut kohën kur kishin qenë nxënës. Rina i ndiente vështrimet e tij të egra dhe, e tmerruar, mendonte çastin kur do të mbetej vetëm m e të. A i nuk do ta harronte kurrë ditën që i vëllai kishte sjellë një broshurë në shtëpi. Që.atë ditë që u nda nga Tana, nuk i qeshi buza. 2.3. Lidhëzat se, që, sikur. kanë nuancën e supozimit e të hamendjes si lidhëza ftilluese, nga të cilat thjesht funksionale janë lidhëzat se e që; sikur, ka nuancën e supozimit e të hamendjes, ndërsa se mos, në, nëse, a, atë të pasigurisë, të dyshim it, të druajtjes. Ndryshe nga fjalitë përcaktore lidhore, fjalitë përcaktore lidhëzore e përcaktojnë paraprijësin emër jo më nëpërmjet një tipari, veçorie a karakteristike të jashtme, por nëpërmjet shpjegimit, të ftillimit të brendisë reale konkrete të emrit. Prandaj fjalitë përcaktore lidhëzore nuk kanë të bëjnë me çfarëdo emri (si ato lidhoret), por vetëm me një grup të kufizuar semantik emrash abstraktë. Fjalitë e varura me lidhëza përbëjnë tipin e periudhës me fjali të varur përcaktore ftilluese, sepse ato ftillojnë, shpjegojnë brendinë konkrete të emrit abstrakt. Fjalia përcaktore lidhëzore mund të bashkohet edhe me fjalë

528

KRHU XXIX

pyetëse, si përemra pyetës, ndajfolje pyetëse. 2.4. Me vlerën e një fjalie të varur përcaktore ose të një ndërtimi sinonimik me të, mund të dalë edhe një paskajore e zgjeruar: flegalin ai e dëgjoi me vëmendje e mendimin e tij për tëform uar një çetëpartizanësh... e priti me gëzim. Rasti, për të spm vuar ushtrinë e re dhe zotësinë e kumandarit të s a j, mik vonoi për të ardhur. 3. Kuptimi i përgjithshëm i përcaktimit realizohet te periudha me fjali të varur përcaktore në mënyra të ndryshme.Disa fjali përcaktore shërbejnë për të dalluar një send, të shprehur me emër, për ta individualizuar atë nëpërmjet karakteristikës që i jepet atij sendi. Të tjera fjali, kur sendi është tashmë i individualizuar, nuk bëjnë tjetër veçse e përshkruajnë më tej atë send duke dhënë karakteristika' plotësuese, por jo të domosdoshme, pra, duke shtjelluar karakterizimin e tij. Ka edhe fjali të varura përcaktore, të cilat kryejnë ndaj emrit një funksion ftillues, shpjegues, ato shprehin brendinë konkrete reale të një emri abstrakt duke ftillëzuar kuptimin e tij. Ka edhe periudha ku fjalia e varur përbën një kumtim shtesor ndaj gjithë brendisë së fjalisë kryesore dhe jo ndaj një gjymtyre të vetme. Dallohen, pra, katër nëntipa semantikostrukturorë të periudhës me fjali të varur pëfcaktore: a) fjalia përcaktore dalluese; b) fjalia përcaktore përshkruese; c) fjalia përcaktore ndajshtimore; ç) fjalia përcaktore ftilluese, d) fjalia përcaktore shtesore. 3.1. Fjalia p ë rca k to re dailuese shërben për të dalluar një send ( a sendet) nëpërmjet një karakteristike individualizuese, duke treguar një veprim, një ngjarje a diçka që.ka të bëjë me sendin e shprehur me emër të përgj ithshëm. Fjalia e varur ka të bëjë me emra a togfjalësha që kanë nevojë të domosdoshme për një karakteristikë. Këtë e tregon situata, konteksti. Në disa raste kjo duket qartë nga trajta dhe funksioni i paraprijësit. Po përmendim rastet kryesore: , Fjalia e varur përcaktore lidhore është fjali dalluese kur ka si paraprijës: 3.1.1. Një togfjalësh të përbërë nga një emër dhe nga një përemër dëftor (ai, ajo etj.) me funksion paralajmërues: Skënderbeu pasoi atë taktikë që kishte m bajtur motin e kaluar në Sfetigrad. Po ku kishte ditë më të madhe se ajo ditë që u dha bujqve tokë. Në faqen e atij shkëm bi ku fillo n te m ali i Kakarriqit, kishin çelur shegët e egra. Funksioni paralajmërues i përemrit dëftor mund të përfocohet nga pjesëza kufizuese po: Në krah të tij ndodhejpo ajo pasqyrë ku (para së cilësj Stavri kishte

P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCAKTORE

529

krehur flokët, 'kush e di sa vjet më parë. 3.1.2. një togfjalësh emëror me mbiemrin i vetëm, e vetme: E vetmja rrugë që na mbetet është të çajmë rrethimin e drmikut dhe të bashkohemi me shokët. 3.1.3. një togfjalësh emëror me mbiemrat prejnumërorë (/ parë, i dytë...ifunditj: Ishte e para betejë që bëhej p a komandantin. 3.1.4. një togfjalësh emëror me një mbiemër në shkallën krahasore të sipërisë: Këmbën e Suiltan Muratit II e zuri Mehmeti II, sulltani m ë ipabesë, m ë shpirtlig edhe m ë dinak, që kapasu r Turqia. Ishte ushtria m ë efo rtë dhe m ë e tmerrshme që ishte p a rë gjer në atë kohë. 3.1.5. një ndërtim krahasues i shprehur me një emër të shoqëruar ose jo nga përmerat dëftorë ai, ajo të prirë nga lidhëzat si, posi: Beu kish dy kokërdhokë të dalë, si dy arra të mëdha që mezi mbahen pas lëvozhgës së tyre të krimbur, dy kokërdhokë të turbullt rakie. Ti po e bën si ajo lopa që je p shum ë qumësht, por e derdh në fu n d me një shkelm. 3.1.6. një emër të pashquar në funksionin e një kallëzuesori: Ajo është një vajzë që s ’e ka shoqen. Kjo ështëpu n ë që s ’bëhet. Fjalia e varur përcaktore dalluese nuk ndahet me presje nga fjala kryesore, kur vjen pas saj, ose vihet një presje pas saj, kur hyn në mes. 3.2. Fjalia e varur përcaktore përshkruese është qartësisht përshkruese sa herë që: 3.2.1. emri paraprijës tregon një send të vetëm në përgjithësi, si: dielli, hëna; pikat e horizontit, si: lindja, perëndimi, veriu, jugu; llojet e erërave sipas pikave kardinale: veriu, jugu; stinët e motit, emrat e muajve, ditët e . javës etj.: Degët e zbardhura të plepave'merrnin tone të kuqërremta nën rrezet efu n d it të diellit, që ishin ga ti m ë tëperënduar. Ajo vështronte ujin e kaltër, siluetën e të shoqit dhe hënëtt, që dukej m idis direkëve dlte rrjetave të ndera mbi ta, si e burgosur në kafaz, Juga, q ë kishte fr y r ë tërë natën, pushoi përnjëherësh nga mëngjesi. 3.2.2. paraprijës është një emër i përveçëm njeriu, vendi etj.: Lopçari nuk kishte thirrur ende, as Cilka që kulloste bravaret efshatit n ë vend të llit, nuk kishte mbledhur bagëtinë. Qyteti si: Shkodra, - që kishte m ë shum ëse 40 000 banorë, - Tirana, Dibra, Durrësi, Elbasani, Berati, Vlora, Korça dhe Gjirokastra, u bënë në atë kohë qendra të rëndësishme tregtare. Kapërceu urën e Zaranikës, buzë së cilës ishte centraii me fabrikën e vajit.

530

KRHU X X IX

3.2.3. emri paraprijës përcaktohet nga një përemër pronor (ose nga një përcaktor tjetër emëror): Vjollca vështroi me bishtin e syrit tësh oq in, të ciliit e kish përkralt itga e djathta. 3.2.4. paraprijës është një togjalësh i përbërë prej një emri të shoqëruar nga përemri ky/kjo'm e funksion dëftor përmendës: Ky qytet, të cilin m u n d ta quajm ë Skënderbegas, do të goditet rne rtjë mënyrë fo r t të bukitr, me adhë të gjera e të drejta, me shtëpi të mira. Fjalia përcaktore përshkruese duhet ndarë me presje nga fjalia kryesore, kur vjen pas saj, dhe me presje nga të dyja anët, kur hyn në mes. 3.3. Fjaiia e varur përcaktore e ndajshtim ore. Funksioni sintaksor i kësaj fjalie është të shërbejë si një ndajshtim i veçuar ndaj përemrit vetor që karakterizon, d.m.th. ajo shërben si një emërtim i ri përshkrues, nëpërmjet një fjalie, i sendit që përfaqëson përemri vetor në një situatë konkrete ose kontekstuale. Mbi bazën e kësaj karakteristike, por në sajë të iidhjes reaie të brendive konkrete mund të dalin edhe ngjyrime të ndryshme rrethanore: - S i lum të rinjtë e si m jerë n e që p o plakem i, o Mali, - thotë Cute Dishnica. U në që luaja n ëJilm rolin e njëpartizaneje të re, mbarova grimin, bëra provat e fu n d it me asistent-regjisorin dhe u vendosa para aparatit. Ne m eqë fitu a m luftën me pushkë, do të fitojm ë edhe luftën me kazmë. (Këtu fjalia e varur kadhe nuanca shkakore, krh.: N e m eqëfltua m luftën mepushkë, do të fito jm ë edhe luftën m e kazma). Paçi uratën, - u tha plaku të rinjve që takoi, - j u që m errni një çikë m ë m irë vesh, do të më shpjegoni dot gjë? Fjalia e varur nuk ndahet me presje kur vjen pas kryesores, ajo merr një presje në fund të saj, kur hyn në mes të kryesores. 3.4'. Fjalia e varur përcaktore ftilluese ftillon kuptimin leksikor të një emri me semantikë të caktuar duke shpjeguar brendinë reale të atij emri, duke e individualizuar në atë rast konkret. Ajo ka të bëjë vetëm me një pjesë emrash dhe pikërisht me ata emra që nga kuptimi i tyre leksikor kanë nevojë për paraqitjen e brendisë së tyre. Paraprijësi nga pikëpamja leksikore mund të jetë: 3.4.1. em ërm e kuptim shumëtëpërgjithshëm, sv. puna, fakti, çështja, teza etj.: A i gjithnjë është udhëhequr nga teza e njohur se m asat ja n ë krijuesit e historisë, krijuesit e të gjitha të mirave m ateriale dhe e të gjitha vlerave kulturore tëshoqërisë. Kjo gjë m und të shpjegohet ngafa k ti që Gjon Kastrioti kishte n ë feu d in e tij shum ë bullgarë ortodoksë n ë Dibër dhe përtej.; 3.4.2. emër që tregon të kumtuar: fjala, nami, thashethemet, pyetja.

PERIUDI1A ME FJAl.l TË V A R U R PËRC'AKTORE

531

Përgjigja: Ato ditë ishte hapur lajmi se qe fo rn m a r Shtabi i Përgjithsliëm i Ushtrisë së rreguilt Nacionalçlirimtare. Oe hapur fja la se qe vrarë edhe komandanti i batalionit të dytë. Edhe pyetjes që i bëri një ditë Emira, se ku ish tesh ka ku i këtijdobësimi, ai i ishte shmangur. Aranit Kom nenipasi dërgoi fja lë me njerëzit e tij dhe m oripërgjigjen që ishte g a tip ë j kryengritje, iku nga Porta e Lartë. - Bijë, në dyshon n ë fa lë t e mia, j a ku kam prova të tjera se Agroni rroit. Emira mori një gur të madh dhe e hodhi poshtë shkëmbit: ishte shenja që shokët të kishin mendjen. 3.4.3. emër që tregon të menduar, si: pikëpamja, mendimi, opinioni, besimi, bindja etj.: Bota e kishin humbur besimin se portokajtë tnund të bëheshin në Elbasan. Ata shfaqërt.mendimin se djali muiul të shërohej. 3.4.4. emër që tregon shprehje të dëshirës.vullnetit, domosdoshmërisë, detyrimisë a të një gjendjeje të brendshme: dëshira, ttrdhëri, lutja, porosia, leja, propozim i etj.; Dëshira e patriotëve të Rilindjes që të bëhej Shqipëria ttjë shtet i • pavarur dhe ipërparuar tt realizua. Rina pati një tlëshirë të zjarrtë ta takonte Stavrin. Zaharia Gropa kërkoi dhe mori nga Skënderbeu lejën që të m atej m e trim in anadotlak. Në këtë mes, Sulltan Mehmeti II dërgoi një ushtri nën Sinan Pashën, me porosinë që të ruaitiit kuflrin dhe të mos e provokonin Skënderbeun p ër betejë. - Unë ngul këmbë nëpropozimin që zoti Ilir të mbetet n ë listë. Fjalia e varur ftilluese bashkohet me anën e lidhëzave ftilluese se. që, sikur, të lidhëzës në (nëse), të pjesëzave lidhëse (se), mos, a etj. dhe drejtpërdrejt, me anën e trajtës së lidhores të foljes-kallëzues. Përdorimi i mjeteve të iidhjes kushtëzohet nga vetë funksioni i fjalisë: ajo përcakton emrin nëpërmjet shpjegimit, ftiilimit. Nga kjo anë, fjalitë përcaktore ftilluese afrohen me fjalitë kundrinore dhe kryefjalore që ftillojnë folje të grupeve semantike të caktuara: Afri me fjali të tiila kemi edhe nga fakti që mënyra e foljes kallëzues të fjalisë së varur ka të bëjë me vlerën leksikore modale të emrit paraprijës. Por, nga ana tjetër, fjalia ftilluese shpjeguese afrohet me fjalinë dalluese, sepse edhe ajo e dailon sendin e shprehur nga emri, ndonëse këtë e bën, ndryshe nga fjalia dalluese, nëpërmjet shpjegimit të brendisë reale individuale në një rrethanë të caktuar. Fjalia përcaktore ftilluese nuk ndahet me ndonjë shenjë pikësimi, kur pason kryesoren, kur hyn në mes, pas saj vihet presje. 3.5. Fjalia përcaktore shtesore lidhet me kryesoren me lokucionin

532

KR EU X X I X

përemëror gjë që ose me anë të përemrit çka. - 3.5.1. Vetitë leksikore-gramatikore të lokucionit gjë që kushtëzojnë edhe shkallën e lidhjes të së varurës me kryesoren: fjalia e varur është bashkuar shumë çlirët me kryesoren; midis fjalive bëhet një pauzë e ndjeshme, e cila në të shkruar shprehet'me presje. Lidhja e dobët e fjalisë përcaktore shtesore me kryesore, vlera dëftore përmendëse e fjalës gjë, karakteri shtesor i thënies të së varurës e afrojnë këtë tip fjalie me fjalitë e bashkërenditura këpujore shtesore; prandaj për këtë tip mund të thuhet se qëndron në cakun që ndan nënrenditjen nga bashkërenditja. Le të krahasojmë: Endërronle që një ditë të ngrinte në shtëpinë e kulturës një orkestër simfonike gjë që s ’e kish bërë asnjë shtëpi tjetër kulture. Lokucioni g jë që lidhet me tërë brendinë e fjalisë, (që një ditë të ngrinte në shtëpinë e kulturës një orkestër simfonike). dhe përbën, nga brendia, një thënie të re që është një “shtesë” ndaj thënies së mëparshme, nga e cila merr shkas. Në shembullin e mëposhtëm kemi një periudhë me fjali të bashkërenditura këpujore shtesore: (2) Skënderbeu hidhte poshtëçdo propozim që nuk pajtohej me dinjtetin dhe pavarësinë e Shqipërisë; dhe këtë g jë e bënte në kohëra kritike. Nga ana kuptimore kemi paralelizëm midis fjalisë me gjë që dhe asaj me dhe këtë gjë, por nga ana gramatikore te shembulli (1) kemi periudhë me fjali të varur përcaktore shtesore, kurse te shembulli (2) kemi periudhë me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie këpujore shtesore, Shënim. Me të njëjtën vlerë me gjë që përdoret ndonjëherë edhe lokucioni lidhor gjë e cila. Ky lokucion nga ana stilistike është i rëndë, prandaj është mirë të mos përdoret. Fjalitë përcaktore shtesore me lokucion përemëror gjë që janë ndërtime vetëm të gjuhës letrare, sidomos të stilit publicistiko-shkencor. 3.5.2. Edhe përemri çka, me prejardhje nga gjuha e folur, kryesisht dialektikore, ka filluar të përhapet kohët e fundit në stilin publicistiko-shkencor, duke kryer të njëjtin funksion: Populli heroik i Vlorës shkroi një nga fa q e t më të lavdishm e në historinë e re të Shqipërisë, nëpërpjekjet e m ëdhapër liri epavarësi kombëtare. 3.6. P e r iu d h a m e f ja li të v a r u r p ërca k to re m e n g jy r im e rre th a n o re ■ Karakteristika qëjep fjalia përcaktore për sendin, frymorin e shprehur fn e paraprijësin emëror a përemëror, mund të gërshetohet njëkohësisht edhe

P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCARTORE

533

me ngjyrime rrethanore, të shkakut, të qëllimit, të rrjedhimit, të lejimit e ndonjëherë edhe të kushtit. Këto ngjyrime dalin kryesisht nga bashkëlidhja e brendive reaie të fjalive që përbëjnë periudhën me fjali të varur përcaktore, sepse për këtë në përgjithësi nuk ka tregues të qartë gramatikorë ; i njëjti model periudhe me ijali të varur përcaktore, i mbushur me brendi reale konkrete të ndryshme, na jep ngjyrime të ndryshme kuptimore. 3.6.1. Fjalia p ë rc a k to re me n g jy rim s h k a k o r. Fjalia e varur nëpërmjet karakteristikës që jep për sendin, fryinorin e shprehur me emrin paraprijës tregon njëkohësisht shkakun ose motivin.'arsyen e asaj që thuhet në kryesoren. Lidhuria midis fjalisë përcaktore dhe kryesores është shumë e çlirët; Ijalia e varur përmban një karakteristikë plotësuese të emrit, i cili tregon gjithmonë një send plotësisht të individualizuar nga vetë kuptimi i tij (emër i përveçëm) ose nga sa janë thënë në ijalinë krvesore a në kontekstin e situatën e mëparshme. Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor është gjithmonë fjali përshkruese. Nëpër periudhat e këtij iloji, për arsye kuptimore dhe ritmomeiodike njëkohësisht, përcaktorja mund të pasojë kryesoren me një pauzë ndarëse që pasqvrohet në të shkruar me presje ose të hyjë në mes të kryesores dhe të kemi dv pauza ndarëse e. rrjedhimisht. vihen dy presje në vendet e ndarjes së fjalive. P.sh.: - Po ti. j e patriot Coli që n u k ep riste këtëpyetje, mbeti. Fjalia e varur që mik e priste këtë pvetje i jep Colit jo vetëm një karakteristikë plotësuese nëpërmjet diçkaje që i ndodhi atij, por njëkohësisht tregon edhe shkakun pse “mbeti” . Edhe një shembull tjetër: Krerët e vegjël. që n u k jep n in dot para, u ngarkuan të dërgonin më tepër ushtarë. Këtu, paraprijësi togfjalësh krerët e vegjël tregon gjithë krerët e vegjël të Lidhjes së Kapedanëve të kryesuar nga Skënderbeu, pra, ata janë krejtësisht të individualizuar dhe ijalia e varur është përshkruese, Karakteristika plotësuese që u jepet krerëve të vegjël të Lidhjes me fjalinë përcaktore që m ikjepnin dot para, tregon arsyen pse u ngarkuan të dërgonin më tepër ushtarë se krerët e tjerë. për të kompensuar faktin që nuk kontribuonin dot me të holla. Kjo karakteristikë e krerëve të vegjël. duke qenë e theksuar nëpërmjet shkëputjes nga paraprijësi, arrin të shprehë ngjyrimin e shkakut. 3.6.2. Fjalia p ërca k to re me ngjyrim qëllimor. Fjalia përcaktore i jep sendit, frymorit të shprehur me paraprijësin emër një karakteristikë që është diçka e dëshiruar, e synuar. Kjo karakteristikë është diçka e domosdoshme për sendin dhe fjalia përcalçtore lidhet shumë ngushtë me kryesoren (fjalia e varur është dalluese). Fjalia e varur ka të bëjë vetëm me emrin paraprijës, por jo me tërë brendinë e fjalisë kryesore: në rast të kundërt. funksioni përcaktor zbehet deri sa fjalia e varur shndërrohet në një fjali qëllimore:

534

K R I.l X X I X

- Të na shpiesh nga ndonjë vm gë e parrahur e që 17 hjerë më shkurt. Na cluhet një njeri që të na tregojë udltën, - iu drejtua Luftari kryeplakut të Jshatit. Fjalitë e m ësipërm e përcaktore i japin sendit a personit një karakteristikë sipas synimit: jo vetëm vragë eparrahur. por edhe e tiilë që I 'i bjerë shkurt; jo njeri çfarëdo, por një njeri i tillë që di dhe mund të rrëjëjë udhën. Funksioni përcaktor është edhe më i qartë kur fjaliae varur bashkohet me anën e përemrit lidhor i cili. e cila: "S 'mund të ketë Shqipëri pa shqiptar, s 'mund të ketë shqiptar pa gjuhë shqipe. s 'mund të ketë gjuhë shqipe pa shkronja shqipe e pa shkolla në të cilat të mësohet shqipja” - ka theksuar Naim Frashëri. Keqbërësi donte të gjente ttjë mënyrë me anën e së cilës t ’ia priste tërë damurët kantierit dhe ta

paralizonte krejt. 3.6.3. Fjalia përcaktore me ngjyrim lejor. Karakteristika plotësuese që jep për sendin. frymorin e shprehur me emër fjalia përcaktore. e cila është gjithmonë përshkruese, përbën diçka që është në njëfarë mase në kundërshtim me sa thuhet në kryesoren: kjo karakteristikë duhej të bëhej pengesë për realizimin e brendisë së fjalisë kryesore, por kjo pengesë nuk është aq e fortë sa ta ndalojë veprimin: Gëzimi, që ishte treguar aq i guxitnshëm në fillim, u mek. (Midis fjalive ka kundërvënie leksikore dhe gramatikore: kundërvënie leksikore kemi midis “ i guximshëm'' nga një anë dhe “u mek" nga ana tjetër; kemi gjithashtu kundërvënie nga pikëpamja kohore: “ ish treguar" m ëpërpara dhe “u mek" tani). Edhe vëllai im, që është gjithë ai burrë, nuk i doli dot në majë selvisë - fo li një tjetër. (Edh.e këtu kenii mospajtim midis tiparit “gjithë ai burrë’’ dhe rezultatit negativ të përpjekjes për t ’u ngjitur në majë të selvisë). (- Hajde, Tafo. sol do të ngrihesh. se do të vijë Istnail Qemali). Tajili, që ishte si i shushatur, kitr dëgjoi këlë emër, i hapi sylë menjëherë. 3.6.4.Fjalia përcaktore me ngjyrim rrjedhimor. Bashkëlidhja e brendive reale konkrete të fjalive të periudhës mund t’i japë fjalisë së varur përcaktore një ngjyrim rrjedhimor. Për këtë ka edhe disa tregues formalë gramatikorë në fjalinë kryesore. 3.6.4.1. Paraprijës është një togfjalësh emëror, i përbërë prej një emri të përgjithshëm të shoqëruar nga përemra dëftorë të cilësisë, si: kësi, ai, i (a) tillë. Praniaepëremrit dëftorshkakton një lidhje shumëtëngushtë midis fjalive; fjalia e varur është pjesë e domosdoshme e fjalisë kryesore nga pikëpamja gramatikore dhe kuptimore. Përemrat dëftorë i japin emrit një cilësim në

P FR IU D H A Mt: F.IAI.I T f V A R U R PËRCAKTORJf

535

mënyrë më të përgjithshme, por gjithmonë pa e emërtuar atë cilësi. Kjo cilësi e pashprehur zbulohet vetëm nëpërmjet asaj që thuhet në fjalinë e varur, d.m.th. zbulohet nëpërm jet rrjedhim it, pasojës. Eshtë pikërisht ky funksion konkretizues i fjalisë së varur ndaj togfjalëshit emëror me përemrat dëftorë që shkakton atë lidhje të ngushtë midis fjalive. A ifliste m efakte konkrete, tregonte shembuj bindës, kishte një arsye tëfortë dhe një logjikë të tillë që i vinte njerëzit si n ë ttjë mengene dhe s ’kishin nga të lëviznin. Sytë i morën një shkëlqim të tillë që e ngrohu Colitt. Dolën pastaj edhe avaze të tjera, ndënnjet të cilave kish.edhe të atilki (= avaze të tilla) që të ngrinin leshratpërpjetë. 3.6.4.2. Paraprijës mund të jetë një emër i vetëm , i pashoqëruar nga ndonjë përemër dëftor, por semantika dhe trajta e këtyre kërkojnë doemos një karakteristikë, të cilën në të vërtetë e jep fjalia e varur nëpërmjet diçkaje që është rrjedhim i saj. Paraprijësi emër është rëndom një emër i vetëm në trajtë të pashquar, i shoqëruar nga fjalët një a disa (ca): Kish ca opinga qëta prishnin mendjen. Projesorit iu duk se balli i të gjithëve ndriçoi nga një gëzim që s ’e kish parë gjer atëherë. Pastaj zëri i gruas zinte e binte.me një vajtim që të dridhte mishrat e trupit. Fjalia e varur është dalluese. ajo nuk ndahet me shenja pikësimi nga kryesorja. 4. Rendi i fjalive dhe i mjeteve të lidhjes në periudhën me fjali të varur përcaktore. Pozicioni i fjalisë së varur përcaktore ndaj kryesores është përcaktuarnga vendi që zë paraprijësi në fjalinë kryesore. 4.1. Kur paraprijësi ndodhet në fund të fjalisë kryesore, fjalia e varur vjen pas saj. Eshtë gjithmonë e prapavendosur fjalia përcaktore shtesore. sepse kjo nuk mund të vihet veçse mbas gjithë fjalisë kryesore, e cila është paraprijës për të: 5 eshtë e re, as e papritar pam ja që kam sotpara syve. Pastaj ushtarit i vajti mendja te letra që kishte marrë ngu prindërit. Dhe kështu qe hapur fla la se xha Telua s ’p o fliste mirë. Mjetet e lidhjes së fjalisë së varur (përemrat lidhorë, ndajfoljet lidhore, lokucionet lidhore si dhe lidhëzat) vihen rregullisht në fillim të fjalisë së varur, me përjashtim të rastit kur përemri lidhor ic ili është përdorur në rasën gjinore, për arsye të funksionit të tij përcaktues në togfjalëshin përkatës emëror; në këtë rast fjalia e varur nis me një emër, vazhdon me fjalët përcaktuese të emrit (kur ka të tilla) dhe fill pas tyre vjen trajta përkatëse e përemrit lidhor / cili: në

536

K.REU XXIX

gjithë rastet e tjera mjeti i lidhjes qëndron në krye të fjalisë së varur: Po ajo që e shtangu Stavrin në vend ishte fytyra e një djali të ri.faqja e të ciiit ishte çikur potim aj krejt m efaqen e Rinës. Shtriu dorën në drejtim të kodrave, fa q et e të' cilave ishin tarracuar. 4.2. Kur paraprijësi ndodhet në krye a në mes të fjalisë kryesore, ijalia e varur hyn në mes të saj: Partizani q ë p o luftonte atje, është y t vëlla! Vëllanë më të vogël që sapo kishte mbushur të tetëmbëdhjetat, e thoshin Fatri.

K REU XXX

PERiUDHA M B PJALI TË VARUR ' ' iR ETH A N O R E PERItJDHJI ME F M L I I Ë ¥A R U R V E iD O R E ■

1. Periudhë m e fjali t ë v a r u r vendore quhet ajo periudhë ku janë shprehur marrëdhënie vendore e hapësinore midis fjalisë së varur dhe kryesores, Fjalia e varur mund të tregojë ngjyrime të ndryshme të marrëdhënieve vendore, si: a) vendin ku ndodh një veprim, një ngjarje, një dukuri ose vendin ku ndodhet një send a një njeri: Rrënjët e së keqes lëshojnë degë e forcohen aty ku nuk shkulen me

kohë; b) drejtimin e lëvizjes: A i 'ktheu kokën andej nga dëgjoheshin zërat; c) pikënisjen e lëvizjes: Vinte nga po puiioitej p ë r hapjen e n jë kaitali të ri; ç) vendin ku përfundon iëvizja e shprehur nga kallëzuesi i fjalisë kryesore: Ku dhem b dhëmbi, vete dhe gjuha. - Dërgomë atje ku m ë more, - e urdhëroi ajo; d) vendin nëpër të cilin ndodh lëvizja: Fëmija kaloi nga ishte prishur gardhi; dh) pikën më të largët gjer ku shtrihet një lëvizje a një veprim:

538

K.RHU X X X

lu ngjitën malit deri ku fillon te zonu e dëhorës. Kishin vendosur ta ndiqnin g jer ku m und të kaloltej p a rrezikuar veten. 2. Dallohen dy nëntipa semantiko-strukturore të periudhës me fjali të varur vendore: te nëntipi i parë, marrëdhëniet hapësinore tregohen në mënyrë ,të p ap ërg jith ë su a r; te nëntipi i dytë, këto marrëdhënie tregohen në mënyrë të përgjithësuar. 2.1. Nëntipi i parë ngërthen dy variante strukturore , një jokorrelativ dhe një tjetër korrelativ. 2.1.1. Te varianti i parë, ijalia e varur e tregon vendin e ndodhjes së ngjarjes, të shtjellimit të veprimit a drejtimin e lëvizjes drejtpërdrejt, duke plotësuar foljen-kallëzues të fjalisë kryesore; në këtë rast fjalia e varur në fakt është korrelative, po në kryesoren mungon fjalia korrelative, që mund të shtohet pa vështirësi: Tek ka rrjedhur, do të pikojë. Gjiiha shkon ku dheinb dhëmballa. 2.1.2. Te varianti i dytë, fjalia e varur saktëson më tej kuptimin e përajithshëm dëftor të një ndajfoljeje vendi dhe lidhet me kallëzuesin e fjalisë kryesore në mënyrë të ndërmjetuar, nëpërmjet kësaj ndajfoljeje, e cila është fjalë korrelative e mjetit të lidhjes: Një autoblindëfrenoi aly ku p o digjej nuikina. Ata qëndruan aty ku udha ndahejpër në mëhallën e sipërme. Atje ku rrjedha e tij qëllon e slitrohet, vijnë e shuajnë etjen kaprojlë e sorkadhet. Marrëdhënia e shprehur në periudhën me fjali të varur vendore me lidhje korrelative është më e qartë dhe më e theksuar sesa marrëdhënia e shprehur në periudhën pa lidhje korrelative. Si fjalë korrelative në shqipen letrare përdoren ndajfoljet aty, atje, këtu, këtej, andej, qëandej, gjeratje, deriatje, kurse si mjete të lidhjes përdoren lidhëzat ku, tek, nga, që nga, gjer ku, deri ku: Ja tamam aty ku qëndronte ai, të hiqeshin dy-tri kova me ekskavator dhe, kjo do të mjaj'tonte. Pastaj me shikimin e tyre përqafonin rreth e përqark vendin deri atje ku mjegulla, si ndonjë tis i hollë, u dilte si m ur përpara. Pupagjeli ktheu kokën andej nga i tregonin ato. Lëkurëpunuesi shikoi me bisht të syrit andej ttga i erdhi zëri. Ndajfoljet dëftore-vendore janë fjalë korrelative sa herë që ndodhen para fjalisë së varur, por, kur ndodhen pas saj, ato rimarrin, përsëritin, gjithë brendinë e fjalisë së varur vendore dhe janë një element theksimi, sepse kësaj here nuk është fjalia e varur ajo që saktëson vendin e shprehur nga ndajfolja e vendit, por është kjo ndajfolje që përsërit edhe një herë brendinë e tërë fjalisë

PERIUDHA MH F'JALI l'L VARUR VENDORL

5 39

së varur. Kjo mund të ndodhë si te fjalitë e varura të paravendosura, si te ijalitë e varura të ndërvendosura: Ku ta dërgoje, atje shkonte. Tek burott ujët efto h të edhefryn veriu n ë verë, tek nthin lulja m e gaz shttm ë dhe m e hukuri e m e erë, ku i fr y n hariu xhurasë, tek kullosin hagëtia, ku ntërzen cjapi nte zile, atje ikam mendtë e mia. Peri, ku është i hollë, atje këputet. 2.2. Te nëntipi i dytë me marrëdhënie hapësinore të përgjithësuara fjalia e varur lidhet me kryesoren me anën e lokucioneve lidhëzore vendore përgjithësuese kudo që. ngado që, tekdo që. Shënim. Ka raste kur togu ndajfolje + që nuk është kristalizuar si lokucion ndajfoljor, nuk shqiptohet si një tog i pandashëm, po me një pauzë ndërmjet: ndajfolja ka ruajtur mëvetësinë e saj. 2.2.1. Fjaliae varurme lokucionin lidhëzor k u d o q ë tregon në mënyrë të përgjithësuar vendin ku ndodh, ku gjendet. ku sos a ku drejtohet veprimi i foljes së fjalisë kryesore: Kudo që vinte dorën ai, puna ndrvshonte. Në çdo kohë, si natën. ashtu dhe ditën, kttdo që ndodhej, ai s 'e hiqte nga supi çiften e vjetër. 2.2.2. Fjalitë e varura me lokucion lidhëzor ngado që. sipas kuptimit leksikor të foljes-kallëzues të fjalisë kryesore, mund të tregojnë në mënyrë të përgjithësuar ose vendin pikënisje të veprimit, ose drejtimin e veprimit. ose vendin nëpër të cilin shtjellohet veprimi a lëvizja: Ngado që sltkuan, qytetet dhe kështjellat i pritën me gëzim. 2.2.3. Edhe me lokucionin lidhëzor tekdo tqë) fjalia e varur tregon në mënyrë të përgjithësuar vendin ku ndodh a shtjellohet veprimi. Ky lokucion ndihet tashmë mjaft arkaik: Shqiptari, tekdo është, mallin e mëmëdheut e ka. Normë mbarë letrare mbeten vetëm lokucionet lidhëzore kudo që, ngado që. Karakteri vendor përgjithësues i mjetit të lidhjes dhe folja-kallëzues e fjalisë së varur në mënyrën lidhore u japin periudhave me fjali të varur vendore të këtij tipi një mundësi më të madhe për të marrë një ngjyrim lejor: ' He, mor bir, ngado që të shkoje atëherë, pim ën e kishe pisk. Ngado që të hedhësh sytë, sheh vetëm dëborë. 3. Vendi i fjalisë s ë v a r u r ven d o re n ë periudhë. Fjalia e varur vendore sipas lidhjes jokorrelative ose korrelative zë vend të ndryshëm ndaj kryesores : 3.1. Fjalia e varur vendore me lidhje jokorrelative mund të pasojë, të

540

K R E U X XX

prijë ose të hyjë në mes të fjalisë kryesore. Kur prin, fjalia e varur ndahet nga kryesorja me presje; kur pason kryesoren, nuk ndahet me presje; kur hyn në mes të kryesores, fjalia e varur ndahet me presje nga të dyja anët: Ku e zinte nata, s 'e zinte dita, Ku e ke p un ën, shtro dhe gimën. N gado që vinte, këndonte. Mos e lëndo ku i dhemh. Fjalën e mirë, ku ta gjesh, merre. 3.2 Fjalia e varur vendore me lidhje korrelative mund të pasojë kryesoren ose të hyjë në mes të saj (menjëherë pas fjalës korrelative). Kur periudha nis me fjalën korrelative, vihet vetëm një presje në fund të ijalisë së varur, kurse para saj nuk vihet presje; kur fjalia vendore pason fjalinë kryesore, para saj nuk vihet presje: Aty ku ndahej rruga, ai p a në dritën e elektrikut orën e xhepit. Me disa përpjekje të vogla dhe manovra mjeshtërore Skënderbeu e hoqi ushtrinë turke aty ku i duhej. Pastaj, treti vështrimin andej nga shkoi i biri.

KREU XXXI

PERIUDHA ME FMfiJ TË WAI1UR KOHORE

1. Periudhë m e fjali t ë varur kohore quhet periudha me nënrenditje ku fjalia e varar tregon kohën kur ndodh veprimi, ngjarja e Çalisë kryesore. Këto periudha dallohen për larmi të madhe të marrëdhënieve kohore si dhe për mjete shprehjeje. Në periudhën me fjali të varur kohore mund të tregohet se veprimi, ngjarja, dukuria a gjendja e shprehur në fjalinë kryesore: 1) përputhet plotësisht në kohë me atë të fjalisë së varur; 2) përputhet pjesërisht në kohë me të; 3) përsëritet dhe përputhet me të në kohë sa herë që kryhet; 4) ka përputhje në kohë në pikënisje të shtjellimit të veprimit të fjalisë së varur; 5) ka përputhje në kohë në çastin e fundit të shtjellimit të veprimit të fjalisë së varur; 6) veprimi i fjalisë drejtuese ndodh pas veprimit të fjalisë së varur, dhe 7) ai ndodh para veprimit të fjalisë së varur. Lloji i marrëdhënies kohore shprehet nga kuptimi i lidhëzës kohore dhe nga bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve kohore të foljeve-kailëzues të fjalive. Në disa raste janë vendimtare të dyja këto elemente, kurse në raste të tjera njëri element është vendimtar dhe tjetri ndihmës. 1.1. Dallohert dy nëntipa strukturorë periudhash me fjali të varura kohore: 1.1.1. Njëri nëntip përfshin ato periudha në të cilat fjalia e varur e tregon kohën d re jtp ë rd re jt dhe lidhet drejtpërdrejt me foljen-kallëzues të Ijalisë kryesore: Kur i kish dëgjuar p ë r herë të p a rë këto Jjalë, ishte tallur një ja v ë të tërë me Teftën. Sa herë që ulej thika, Ylli lëkundej i tëri. 1.1.2. Nëntipi tjetër përfshin ato periudha në të cilat Ijalia e varur

542

KRKUXXXI

kohore i referohet kallëzuesit të kryesores nëpërmjet një rrethanori të kohës. që mund të jetë fjalë korrelative ose jo. Në këtë tip të periudhës me fjali të varur kohore saktësohet më tej koha e ndodhjes së veprimit të fjalisë kryesore, kohë e përmendur një herë me një rrethanor kohe, të shprehur me ndajfolje kohe. me lokucione ndajfoljore ose me togjeemërore me parafjalë. 1.1.2.1. F jalëkorrelativenëkëtorastentundtëjetëndajfoljaatëherë, kur i prin fjalisë së varur: Ajo e përcolli të birin deri te porta dhe u largua nga pragu vetëm atëherë k u r s ’tt dëgjua m ë zh u rm a e hapave të tij. Përdorimi i ndajfoljes dëftore kohore atëherë si fjalë korrelative është jo fort i shpeshtë; ajo bëhet më e nevojshme, e ndonjëherë e domosdoshme, kur fjalia kryesore që prin, ka pjesëza të tilla, si: tamam, pikërisht, jill, veçse e ndonjë tjetër: Pas përurimit, tam am atëherë kur fillo i kjo vapë e parakoltshme, punim et u zgjeruan m e një ritëm jashtëzakonisht të shpejtë. Dhe fill atëherë kur nazistët nisën të kthehesltin n ë pozitat e tyre, u dha sinjali i sulmit tonë. Ndajfolja atëherë, kur është pas fjalisë së varur, nuk bën tjetër veçse ripërmend në mënyrë të përgjithshme për të theksuar edhe një herë kohën kur ndodh veprimi a gjendja e shprehur nga fjalia kryesore: Kur turhullohet, atëherë kullohet. Kur të vras njëqind ujq, atëherë, po, ma shtrëngo dorën. 1.1.2.2. Më të shpeshta janë ndërtimet që kanë në fjalinë kryesore si rrethanor kohe një ndajfolje ose një tog emëror parafjalor me etnra që tregojnë fraginent kohe. Fjalia e varur saktëson më tej herë vetëm rrethanorin e kohës, herë edhe gjithë togun e përbërë prej kaliëzuesit dhe rrethanorit të kohës: N ë mëngjes, kur u zgjua plaka prej gjumit, hodhi sytë mbi shtratin e Mitit edhe p a që nuk gjendej aty. Pasdite, k u r p u nëto rët linin pu n ën , mblidheshin në një barakëpërdhese, uleshin këm bëkiyq dhe nxirrnin nga gjiri ahetaret e jietoret. N ë mbrëmje, kur u kthye në shtëpi, qielli ishte qëruar krejt. 2. Për nga raporti kohësor i përmbajtjes së fjalisë kohore ndaj asaj të fjaiisë kryesore a drejtuese dallohen këto lloje: me marrëdhënie njëkohësie, paskohësie dhe parakohësie. 2.1. P e r iu d h a me m a rrë d h ë n ie njëkohësie. Veprimi i fjalisë kryesore mund të jetë i njëkohshëm plotësisht, që prej çastit fillestar deri në çastin fundor, ose pjesërisht, në çastin fillestar a në çastin fundor, me veprimin e fjalisë së varur. 2.1.1. Përputhja e plotë në kohë e veprimeve, gjendjeve. tipareve.

P K RIUD H A M F F.IA U l f V A R U R KO IIO R H

543

shprehet me lidhëzat kur. tek, sa, ndërsa, sa kohë që, të mbështetura nga kuptimet kohore të trajtave të foljeve-kallëzues të fjalive. Lidhëzat kur dhe tek shprehin vetëm lidhjen kohore midis veprimeve të fjalive, por asgjë më tepër, kurse marrëdhëniet e njëkohësisë shprehen nga bashkëlidhja e kuptiineve të foljeve-kallëzues të fjalive, çka është në këtë rast vendimtare. Përputhje e plotë në kohë mund të kemi në të tashmen. në të shkuarën dhe në të ardhinen. 2.1.1.1. Kur trajtat kohore të foljeve-kallëzues janë në të tashmen me kuptimin mbarëkohor, veprimet etj. paraqiten të njëkohëshme jo vetëm në të tashmen, por dhe në të shkuarën e në të ardhmen. Këto përdoren rëndom në fjalët e urta, në të vërtetat shkencore me vlerë për gjithë kohët: Kur Itahen qentë, i ha ujku dhentë. Kur përtyp piper, nuk pështyn sheqer. Kur hën vapë e m adhe, aty bëhen edhe mbledhjet e asamblesë së shoqatës. Në shumë raste bashkëlidhja e kuptimeve kohore dhe e brendive përmban edhe një ngjyrim kushti: S ’të shkon kot moti. ku r j e i zoti. 2.1.1.2. Kur kallëzuesit janë në trajtën foljore të së pakryerës, në periudhë tregohet njëkohësi e plotë veprimesh që përsëriten në të kaluarën: Kur m errte kordhën n ë dorë, edhe delte e lëftonte ish si dashi me kurorë, njeri kundrejt s ’i qëndronte. K ur gjendej vetëm te nm ltiri, ia thoshte ndonjë kënge të vjetër. Kur ua tregoja shokëve këtë histori të vërtetë, s ’besonin. Melka, k u r bëhej n ë qejf, atje shkonte e këndonte. Kuptimi i foljes, konteksti a brendia reale mund të tregojnë se kemi dy veprime të zgjatura në të kaluarën, pa ngjyrimin e përsëritjes: Tek shkonte udhës, kokëlartë dhe m e hapa të sigurt, p lot gaz e krenari. i dukej sikur gjithë pazari i Korçës i kishte mbërthyer sytë tek ai. Tek ecte, mendonte i gëzuar se të nesërmen ishte e diel, dita më e bttkur e javës... 2.1.1.3. Fjalia e varur me lidhëzën sa, kur foljet-kallëzues janë në trajtën e së tashmes'bse të së pakryerës, tregon njëkohësi të plotë veprimesh a gjendjesh të zgjatura: Hektiri rrihet sa është i nxehtë. Sa qe gjallë Sulltan Mehmeti, lufta ishte e paprerë. 2.1.1.4. Kur kallëzuesi i kryesores është në të ardhmen e dëftores, kallëzuesi i fjalisë së varur vihet në të tashmen e lidhores për të treguar njëkohësi të plotë në të ardhmen: Sa të rrosh, do të dëgjosh,- S a të je m gjallë, s ’do të ndahem nga partizanët - tha plaku e doli në krye të kolonës.

!’ ! Rl i I)! I \ \ 11 I IAI I II \ A RI R k O I I O R I 544

545

K R E U XXXI

2.1.1.5. Lidhëza ndërsa tregon njëkohësi të veprimeve pa ngjyrimin e përsëritjes: Ndërsa Guri shikonte n ë dritare, në oborr të mullirit kërcitën rrotat e një qerreje. Plaku fo li përsëri e, ndërsa fliste, s ’i hiqte dot sytë nga ajo kuti cilindrike, pak e zgjatur dhe e zezë. Lokucioni lidhëzor sa kohë që tregon se veprimi i fjalisë kryesore zgjat aq kohë sa zgjat veprimi i fjalisë së varur. Sa k o h ë që shpresonin t ’i kthehej djali, ishin të fo rta e të gëzuara. Juve j u them, more shokë, a dëgjoni? S a koh ë që të je n ipartizanë, në shi a në ■ dëborë, në plevicë a në shtëpi flin i veshur. 2.1.2. Përputhja në kohë e dy veprimeve, gjendjeve etj. është e pjesshme, kur njëri veprim kryhet brenda kohës së shtjellimit të një veprimi tjetër që zgjatet. 2.1.2.1. Kallëzuesi i fjalisë kryesore mund të tregojë një veprim jo të zgjatur të shprehur me trajtën e së kryerës së thjeshtë, të realizuar gjatë shtjellimit të një veprimi të zgjatur, shprehur në fjalinë e varur kohore me të pakryerën; kallëzuesi në të pakryerën mund të shoqërohet me pjesëzën po: Kur p o kthehej p ë r n ë zyrë, ai p a një grumbull njerëzish. Kur p o lanin duart nte alkool, Lavdia tha se operacioni kishte dalë me sukses. Tek p o ecnin n ë kopsht, qëndruan në hijen e një perne. 2.1.2.2. Veprimi i fjalisë kryesore mund të jetë një veprim i zgjatur i shprehur me të pakryerën, dhe veprimi i fjalisë së varur me folje-kallëzues në të kryerën e thjeshtë kryhet në një pjesë të kohës së shtjellimit të veprimit të fjalisë kryesore: Kur u kthye Besim i nga fshati, komitët po hanin bukë. Kur arriti ushtria shqiptare përpara B eratitjurqit ishin gati së gjithash. (Barleti ishte disa vjet më j ri se Tivarasi). Ishte djalë kur vdiq Skënderbeu. 2.1.2.3. Për të treguar se nga cili çast fillon të realizohet veprimi i foljes kallëzues të Çalisë drejtuese përdoren fjalitë e varura kohore me lidhëzat që kur, qëkurse, kallëzuesit e fjalive janë në mënyrën dëftore: Kishin shkuar dhjetë vjet që kur ish ngritur kooperativa nëfshat. - E pse të të kritikojmë? Që kur ke arditur si drejtor, punët shkojnë mirë. Qëkurse erdhën gjerm anët, pushka kërciste çdo natë. Si shprehje lidhëzore kohore sinonimike me lidhëzën që kur përdoret në gjuhën letrare edhe që ditën që, ku fjala ditë është shkuptimësuar dhe është bërë pjesë e një lokucioni lidhëzor: Që ditën që vdiqe, që k u r s ’të kam parë, lotët që kam derdhur s ’më ja n ë ende tharë. Q ë ditën që e sollën n ë Elbasan, Palin mundën ta njihnin se

kush ishic

2.1.2.4. Koha që ka kaluar (ose po kalom që prej çastit fillestar të shtjellimit të \eprimit a të pikënisjes së gjendjes së tjalisë së varur. niund të shënohet tne saktësi në tjalinë knesore nie një togfjalësh të përbërë nga një emër që tregon një pjesë kohe. shoqëruar me një numëror themelor: fjalia e varur kohore ndërtohet me lidhe/.at qc ose qc kur l hcnc dy muaj që s 'kemi inarrc lctër. - Kcmi njënibëdhjetë vjet që rrojmë në këtë qytet. Kish dhjetë vjet që shërbentc si mësues uë shkollën e vctme të qvtetit.

2.1.2.5, Për ië treguar se den në eilin çast vijon shtjellimi i veprimit të fjalisë drejtuese. përdoren fjalitë e \arura kohore me lidhë/.at gjcrsa. dcnsa. M'u morcn m c n d ic ’ - tlioslite in x h m icn plak. p o ujo nuk c /cshoi.

gjersu mharoi nntzika. Xcna kish ndcnjur zgpuir. gjersa u kthycn mysaflrët. I azhdoi ic vraponic derisa u zhditk thellë në korie. Shënim. I)\ Ijah kohore të bashkëvarura nga e njëjta knesore. njëra me lidhë/ën qc kur ose me lokucionin q cd itcn qc. për të treguar çastin lillestar lë shtjellimit të \eprimit. dhe tjetra me lidhë/.at gjcrsu. J e n vFIJ X X X ''1

gjuhën e folur dhe në gjuhën e shkruar. M arrëdhëniet kushtore në këto ndërtime, për shkak të mungesës së lidhëzës dhe të modalitetit të formës foljore të pashtjelluar, nuk dallohen qartë. Rëndësi të veçantë kanë modaliteti dhe trajta e foljes drejtuese. Më i qartë del kuptimi kushtor, kur folja drejtuese është në të ardhmen e mënyrës dëftore dhe në mënyrën kushtore: D uke ngritur sytëpërpjetë, nuk sheh shumë gjëra. D uke u martuar n ë këtë rasje, e cila p a dyshim s ’ishte p ër martesë, Skënderbeu do të fuste zjarrin në shtëpi të tij. Kur folja drejtuese është në mënyrën kushtore, ndërtimi ka përgjithësisht modalitet të pamundësisë. Forma e pashtjelluar mohore përdoret më shpesh se përcjellorja për shprehjen e marrëdhënieve kushtore. Më dendur takohet në stilin publicistiko - shkencor. Ndërtimi me këtë formë foljore është mohues. Ai tregon se mosrealizimi i një kushti të caktuar, sjell domosdo mosrealizimin e saj që shprehet në foljen drejtuese: Nuk mund të përcaktohet drejtimi i kooperativës ose zhvillimi i degëve të saj p a m arrëparasysh kushtet e tokës dhe të klimës. 3. Rendi i fjailve n ë periudhën tne fjail t ë varur kushtore. N ga vendi që zënë në periudhë, fjalitë kushtore mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore: fjali kushtore me ren d të ngulitur, fjali kushtore me rend të lirë. 3.1. N ë grupin e parë, me rend të ngulitur në një pozicion të caktuar, përfshihen vetëm ato periudha me fjali të varur kushtore, që ndërtohen me lokucionet lidhëzore me kusht që, dhe mjaft që, të cilat vendosen gjithmonë prapa fjalisë drejtuese. The ç ’nuk the këtu, unë p o i harroj të gjitha, p o r me kusht q ë edhe ti t ’i harrosh. Kuptove? Shkrimtari m und të krijojë ku ta nxitë muza, edhe në shi, m jaft q ë të ketë një çadër. 3.2. N ë grupin e dytë përfshihen të gjithë tipat e tjerë të periudhave me fjali të varur kushtore, të cilat i njohin të tre pozicionet e mundshme: paravendosjen, prapavendosjen dhe ndërvendosjen. Rendi më i zakonshëm për të gjithë tipat e fjalive kushtore me rend të lirë është paravendosja. Kur fjalia kushtore vendoset përpara fjalisë drejtuese, ajo mban ngarkesën më të madhe kuptimore të periudhës; për pasojë, ajo theksohet dhe shqiptohet me intonacion më të ngritur: Po ecëm n ë ballë dhe p o i sqaruam njerëzit me durim, të gjithë hidhen në zjarr. Po të m os kishim qenë të bashkuar, nuk do t ’u kishim bërë

PERJUDHA ME FJALl TË VARUR KUSHTORE

593

ballë rrebesheve të historisë. Fjalia kushtore vendoset përpara fjalisë drejtuese, edhe kur përmbajtja e saj është e lidhur ngushtë me periudhën e mëparshme: Kjo është e vërteta. Po harruam këtë dhe p o nuk u përpoqëm ta zbatojm ë si duhet këtë, ne nuk e kem i kryer mirë detyrën tonë. O, sa gjak e sa djersë kemi derdhur ne për të mbrojtur këtë tokë. Po të mos kishim bërëkështu nuk do të ishim sot këtu në trojet tona. Kur fjalia kushtore vendoset pas fjalisë drejtuese, zakonisht ngarkesën kuptimore dhe emocionale të periudhës e mban fjalia drejtuese, kurse fjalia kushtore tregon rrethanat në të cilat bëhet i mundshëm realizimi i veprimit të së parës. Pra, kur është nevoja të theksohet më shumë pasoja, fjalia kushtore vjen pas fjalisë drejtuese: Prema kokën, n ë u beson më shum ë syve të tu, sesa fja lë s e zemrës sime. Kësaj pyetjeje nuk duhet t ’i shmanget asnjë studiues i artit, n ë qoftë se ai dëshiron ta trajtojë çështjen shkencërisht. Fjalia kushtore vendoset në mes të fjalisë drejtuese mjaft rrallë. Kjo ndodh kur ndonjë gjymtyrë e fjaiisë drejtuese të prapavendosur veçohet dhe nxirret përpara fjaiisë kushtore ose pse kushtëzohet nga konteksti i mëparshëm, ose pse është nevoja të spikatet e të nxirret më në pah: M ëfalni, p o fëm ijës, p o s ’qau, nuk ijapin tëpijë. Fjalia kushtore zakonisht ndahet me presje në të tri pozicionet e saj.

KREU X X X V II

PERIUDHA M i FJALl TË VARUR LEJORE

1. Periudhë m e fjall t ë varur lejore quhet ajo periudhë në të cilën fjalia e varur shpreh një veprim a gjendje që pritet të pengojë realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese, por që nuk arrin ta ndalojë atë. Brendia e fjalisë drejtuese nuk është pasojë logjike e brendisë së fjalisë së varur, por një pasojë e kundërt me atë që pritej të ndodhte: Ndonëse Kongresi nu k e zgjidhipërfundim isht çështjen e alfabetit, p ë r lëvizjen kombëtare shqiptare a i p a ti një rëndësi të madhe j o vetëm kulturore, p o r edhe politike. Peiiudha me fjali të varur lejore ka takime, për nga brendia, me periudhën me fjali të bashkërenditura kundërshtore. Si periudha me fjali të bashkërenditura kundërshtore, ashtu edhe periudha me fjali të varur lejore kanë në themel një kundërshti, një papajtueshmëri midis dy fakteve. Dallohen njëra nga tjetra, sepse te të parat fjalitë bashkohen me marrëdhënie bashkërenditjeje, kurse në të. dytat bashkohen jne marrëdhënie nënrenditjeje, për pasojë ndryshojnë lidhëzat, intonacioni dhe, në shumë raste, trajtat e foljeve - kallëzues dhe bashkëlidhja midis tyre. Përveç kësaj, nga ana kuptimore„në periudhatme fjali kundërshtore theksohet kuptimi i kundërshtisë, ndërsa në periudhat me fjali lejore vihet në dukje kuptimi i mospengimit, i lejimit. Megjithatë ka raste kur, për shkak të afrisë kuptimore, ngatërrohen njëra me tjetrën, duke u përdorur njëra në vend të tjetrës: Drana dëgjonte e përqëndruar, m egjithëse (më drejt: megjithatë) diçka i shpëtonte nga kuptim i i fja lë v e të tij.

KREU XXXVII

596

2. Në bazë të raporteve kuptimore dhe të formës së shprehjes së tyre, dallohen tre nëntipa kryesorë të periudhave me fjali të varur lejore: 1) periudha me fjali të varur lejore të mirëfilltë a reale: Megjithëse rruga ishte e largët dhe e vështirë, asnjë nga shokët tanë nuk u tremb; 2) periudha me fjali të varur lejore përgjithësuese: Sado që ta torim m in armiqtë, ne ishim të sigurtë se ai nuk do të

tregonte asnjë; 3) periudha me fjaii të varur iejore - kushtore: Edhe sikur vetëm të m betej, ai do t 'i vazhdonte përpjekjet deri në

fund. 2.1 . Periudha me fjali të varur lejore ti mirëfilltë a reale. Në këtë grup përfshihen periudhat në të cilat fjalia e varur lejore përmban një fakt real. Quhen fjali lejore të mirëfillta, sepse përbëjnë tipin më të përdorshëm, ku marrëdhëniet lejore shprehen qartë dhe pa gërshetime me marrëdhëniet e tjera. 2.1.1. Fjalitë lejore të mirëfillta a reale lidhen me Qalinë prej së cilës varen, me lidhëzat a lokucionet lidhëzore megjithëse, (megjithëqë), ndonëse, edhe pse (edhe se), sado që, sido që, paçka se, pavarësisht se. N ga këto më të zakonshmet, me përdorim më të gjerë e në të gjitha stilet, janë lidhëzat megjithëse, ndonëse, sado që, edhe pse. Të gjitha fjalitë lejore të mirëfillta a reale e kanë foljen - kallëzues në mënyrën dëftore. 2.1.1.1. Fjalitë lejore me lidhëzat megjithëse, ndonëse shprehin ■ marrëdhënie lejore në një trajtë më të përgjithshme, stilistikisht asnjanëse: Nuk kishtefrikë nga vdekja, megjithëse ajo ia kishte lëshuar krahun e zipër tap&rfsitirëpër gryke. Megjithëqë u mundua shumë, nuk arriti dot të lidhte mendimet. Ndonëse ëshië shkruar njëqind e tridhjetë vjet mëpërpara, nuk e ka humbur aspak rëndësinë e saj të parë. 2.1.1.2. Fjalitë me lidhëzën edhepse, edhese kanë nuancën e shkakut jopengues; tregojnë lejim, cilido qoftë shkaku: Edhe pse ishitt të lodhur nga punët e ditës, nuk mbeti fshatar pa dhënë ndihmën e tij me krahë, me qereste ose me kafshë. Edite se dëgjoi të trokitura te porta e m adhe e oborrit, Driti nuk priti më. 2 .1.1.3. Fjalitë me lidhëzat sado që dhe sido qëjanë lejore të mirëfillta, kur foljen - kallëzues e kanë në mënyrën dëftore. Në këtë kuptim kanë përdorim të rrallë, sidomos ato me sido që: Sado qëflshekët i kisltim tëpaktë, kur e varrosëm shokun tonë, shtimë

një batarepër nder të tij. Babai atëjavë, ishte sjellë me mua si me një burrë të

PERIUDHA ME FJALI TE VARUR LEJORE

rritur, sido që unë nuk isha m ëslm m ë se pesëm bëdhjete vjeç. 2 . 1 . 1 . 4 . P eriudha m e shprehjen l i d h ë z o r e paçka se k a

597

nuancën e

shtesimit t ë n j ë kushti jopengues t ë v e n d o s u r në n j ë p l a n t ë d y t ë :

Dhe toka përnjëherësh merr dritë, paçka se zymiia i qëndron pezull. Nuk i ndahet shpirti nga ne, paçka se është n ë Vlorë. 2 . 1.1.5.

N dërtim et m e fjalitë lejore m e lokucionin lidhëzor pavarësisht

se jan ë relativisht të reja në gjuhën shqipe, stilistikisht të kufizuara, përdoren kryesisht në letërsinë publicistike e shkencore. Megjithatë po shtrihen edhe në letërsinë artistike, mjaft herë pa arsye, në vend të ndërtimeve të mlrëfillta shqipe të njëvlershme. N ë përputhje me kuptimin e lokucionit lidhëzor pavarësisht se, në këto periudha theksohet karakteri i pavarur e i pakushtëzuar i realizimit të përmbajtjes së fjalisë drejtuese nga ai i fjalisë së varur, megjithëse kjo e fundit përmban një rrethanë të pafavorshme. Ato tregojnë mospërfillje ndaj një fakti, t ë lënit mënjanë të një fakti të pafavorshëm për kryerjen e veprimit të fjalisë drejtuese: Ndaj politikës së Shqipërisë dhe qëndrimeve të sa j nuk ja n ë të pandjeshme edhe shtetet e ijera, pavarësishi se ven diyn ë ësh tëm e territor e me popullsi të vogël. Pavarësisht se do të vazhdonte të binte siti, ata do të uleshin diku. Shënim. Marrëdhënie lejore të një lloji të veçantë shprehen edhe në disa periudha m e fjali të varura me shprehjen lidhëzore në vend që. Me to shprehen marrëdhënie kundërvënëse (sh. kreun “Disa fjali të tjera të varura). 2.1.1.6. Ka m arrë pak a shumë vlerën e një lokucioni lidhëzor lejor edhe lokucioni vërtet që, që e ka origjinën te periudhat me fjali të varur kryefjafore. Fjalitë me lokucionin vërtet q ë]m ë gjithmonë të paravendosura dhe kanë si fjalS korrelative në fjalitë drejtuese një lidhëz kundërshtore por, megjithatë. Ndërtohen me mënyrën dëftore. Fjalia lejore me vërtet që nënvizon karakterin e padiskutueshëm, real, të një fakti të pafavorshëm pëy realizimin e veprimit të shprehur në fjalinë drejtuese. Megjithatë, realizimi i t ë parit nuk e pengon këtë të fundit: Vërtet q ë kjo g jë të ka rënduar, por veten do ta mbash si burrat. Në periudhat e ndërtuara me lokucionin lidhëzor vërtet që kuptimi l e j o r është m j a f t i dobët në krahasim me periudhat e tjera lejore të mirëfillta. Gjithashtu, e d h e lidhja e varësisë midis fjalisë së varur dhe f j a l i s ë drejtuese

598

KREU X X X V H

është e dobët. Prandaj këto periudha qëndrojnë midis periudhave të bashkërenditura kundëçshtore dhe periudhave me fjali të varur lejore, duke anuar më tepër nga këto të fundit. 2.1.2. Marrëdhëniet lejore mund të shprehen edhe me ndërtime me forma foljore të pashtjelluara, funksionalisht sinonimike me fjalitë e varura lejore të mirëfillta. Të tillë vlerë marrin ndërtimet me përcjelloren, ato me formën e pashtjelluar mohore, të prira shpesh nga pjesëza dhe, edhe:

Por, edhe duke vdekur aq i ri, heroi ynë shërbeu si shembull i revolucionarit shqiptar, që kapërçeu kufijtë e kombit. Pa i vështruar fare rnuret, ai e ndiente se në të gjitha pikat e tjerafuria e sulmit kishte rënë. ishte vetë jeta që i jepte kaq siguri, jeta që ajo, i ati i saj e shumë të tjerë po e ndryshonin, edhe pa qënë të bindur plotësisht. Shënim. Edhe një gjymtyrë e veçuar e prirë nga lidhëzat iejore

megjithëse, ndonëse, edhe pse, sado që, sido që, pavarësisht se, është funksionalisht sinonimike me një fjali lejore. Janë zakonisht një përcaktor mbiemër ose emër, më rrallë një rrethanor i shprehur me ndajfolje ose me një emër me parafjalë, që dalin me një përdorim të tillë:

Megjithëse e varfër, ajo kurrë nuk u përkul. Megjithëse mësues i thjeshtë, Stëfani kishfituar emër si njeri i drejtë e i zoti. Komandanti i batalionit, edhepse më i shkuar në moshë, tregonte për komisarin një respekt të madh. Sado që në një numër të kufizuar dhe ndonjëherë të gjymta e të pakuptueshme, këto këngë kanë vlerën e tyre, sepse janë nga të parat që jepen në gjuhën e tyre origjinale. 2.2. Periudha me fjali të varur lejore përgjithësuese. Periudhat me fjali të varur lejore përgjithësuese tregojnë se, me gjithë shfaqjen e skajshme të veprimit, të gjendjes a të tiparit të shprehur në fjalinë e varur, nuk pengohet realizimi i veprimit a i gjendjes së shprehur në Çalinë dfejtuese. Pra, pengesa shfaqet a supozohet të shfaqet me shkallën, a masën e skajshme të një veprimi, ose të një tipari, me natyrën e përgjithësuar të një rrethane, me karakterin e pacaktuar të një vete a sendi. Veçori e Çalive lejore përgjithësuese është se lidhen me fjalinë nga e cila varen, me ndajfolje me kuptim të përgjithshëm, të pacaktuar, të pasuar pandërmjetshëm ose në largësi nga një që eksplotive, ose dhe pa që: sado që, sado... (që), sido që, sido... (që), kurdo (që), kudo (që); me përemra lidhorë të pacaktuar; kushdo që, cilido që, çfarëdo që.

PERIUDHA ME FJALI TË VARUR LEJORE

599

Veçori tjetër e këtyre fjaiive është se ndërtohen kryesisht me mënyrën lidhore dhe, më rrallë, me mënyrën dëshirore, të cilat, bashkë me mjetin lidhës, i japin fjalisë kuptimin e përgjithshëm, të pacaktuar. Fjalitë lejore përgjithësuese më të shumtën nuk e kanë kryefjalën të shprehur. Kur ajo shprehet, vihet pas kallëzuesit. Përgjithësimi mund të bëhet në plane të ndryshme: 2.2.1. Përgjithësim në masën a shkallën e një veprimi, të një gjëndjeje, të një tipari, të një rrethane. periudha në këto raste tregon se, në çfarëdo mase a shkalle të.vërtetohet veprimi gjendja, tipari e në çfarëdo rrethane të reaiizohet si-në fjalinë e varur lejore, nuk pengohet realizimi i përmbajtjes së fjalisë drejtuese. Më shkurt, këto periudha shprehin lejim, cilado qoftë sasia, intensiteti. Ndërtohen me mjetet lidhëse sado, sado që, sado... që: Po e vërteta nuk mbidohet. Sado tu fshehësh, do të dalë në dritë. Gënjeshtari, sado mjeshtëri të ketë, mbetet gënjeshtar. Sado që të nxitonte ajo, prapë ishte vonë. Sado i zoti që të jesh, do të kesh nevojë për ndihmën e shokëve. 2.2.1.1. Ndajfolja sado qëndron zakonisht përpara një mbiemri ose një ndajfoljeje, rrallë para një emri, pa ose me parafjalë ndjekur nga që-ja shpjeguese, dhe shënon shkallëh e tiparit, intensitetin e një veprimi, masfin e një rrethane, por mund të ndiqet pandërmjetshëm nga folja e mënyrës lidhore, e prirë ose jo nga që-ja, e të shënojë intensitetin e një veprimi që përbën pengesë për realizimin e faktit të fjalisë kryesore. Sado e vështirë që tëjetë e vërteta, ajo patjetër do të arrijë në zemrën e njerëzve. Unë do të shfaq thjeshtësisht ato që pashë e që ndjeva dhe ja m i bindur se, sado bukur q ë të mund ta shkruaj këtë pjesë, nuk do të arrij të them e të shfaq as një të qindtën e asaj bukurie. Të lira e krenare, atyre s 'u pëlqen ië zbresin në fushë, dhe sado m e kujdes q ë t’i mbjellin duart e vajzave nëpër saksi, ato nuk mbijnë. E kam vënë re dhe unë, sado ftohtë që të bëjë, konjaku s ’ngrin kurrë. Gjithmonë kam menduar se sado djalë i mirë që është Fisniku, ai përsëri m betet një bashkudhëtar i vështirë. 2.2.1.2. Fjalitë lejore të ndërtuara me ndajfoljen sado, që nuk pasohet as pandërmjetshëm, as në largësi nga një që shpjeguese mund të kenë foljen kailëzues, përveç lidhores, edhe në mënyrë dëshirore: Zoga përfaqëson vazhdimësinë e je të s dhe je ta është e bukur, sado e

vështirë qoftë. 2.2.2.. Fjalitë që shprehin përgjithësim në Uojin e cilësisë a në mënyrën e shfaqjes së një veprimi a tipari ndërtohen me ndajfoljen sado të

KREU XXXVII

600

ndjekur ose jo nga n ji që shpjeguese. Edhe këto foljen - kallëzues e kanë në mënyrën lidhore ose n i mënyrën dëshirore: Atij nuk i shpëlonin doiprishësit epyllit, sido që të vinte puna, ai do t ’i zinte. Sido qëtë bëhej, gjallë nuk do të nazinin dot. Ajo luan një rol kryeor,

sMo qoftëform a e saj. Shënim. Fjalia lejore me sido që kur ka vetëm këpujën në vetën e tretë njëjës të mënyrës lidhore, shpesh ka marrë vlerën e një fjalie të ndërmjetme, ashtu si sidoqoftë:

Sido që të jeië, në shtatë ditë e sipër, Skënderbeu arriti në Dibër. 2.2.3. Përgjithësim iidfaur me veadin a kohën ekryerjes së veprimit. Periudha të tilla tregojnë se, sado e pafavorshme tëjetë një rrethanë vendi ose kohe e shprehur në fjalinë e varur, prapëseprapë ajo nuk e pengon realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese. Pra, këto tregojnë lejim, pavarësisht nga vendi ose nga koha. Lejimi përftohet me kapërcimin e pengesës që qëndron në përfshirjen e çdo rrethane vendi a kohe, qofshin edhe më të pafavorshmet. Këto periudha ndërtohen me kudo, ngado, kurdo, të ndjekura ose jo nga një që ekspletive. Fjalia e varur lejore e ka foljen - kallëzues në mënyrën lidhore ose në dëshirore; Sido që të bëhet, kudo që të m ë fu tin , unë do të gjej një mënyrë për tëfluturuar te ti. Kudo të bjerë, s 'vritet. Në të vërtetë, atdheu është gjithmonë i dashur, kudo që të jesh , i lirë ose i robëruar qoftë. Ngado q ë të vesit, imë do të të gjej. Kurdo që të kujtoj, zemra më lëndohet. Skuadra jonë do të kalojë çdo vështirësi, kurdo qoftë e kudo qoftë. Këto fjali kanë edhe ngjyrime rrethanore të vendit dhe të kohës. 2.2.4. Përgjithësim iidhur me përfshirjen e personave a të sendeve. 2.2.4.1. Këto periudha ndërtohen me përemrat e pacaktuar kushdo, cilido, çfarëdo, përgjithësisht në funksion të kryeÇalës ose të kundrinës, të ndjekur ose jo nga një që ekspletive. Fjalia e varur e ka foijen - kaitëzues në mënyrën lidhore ose në dëshirore: Kushdo që të ishte,j]alët e nënës do ta pteknin thellë. Rruga e saj ishte e përcaktuar dhe, cilatdo që të ishin vështirësitë, ajo duhej të ecte e

vendosur pa u lëkundur në atë rrugë. Unë nuk largohem nga rruga e drejtë, çfarëdo që të m ë bëjnë armiqtë. 2.2.42. Fjalitë fejore me përemrat kushdo, cilido, çfarëdo, që nuk pasohen nga që-ja shpjeguese, mund të kenë foljen - kaiiëzues në mënyrën dëshirore:

P E R I U D H A ME FJ A LI TË V A R U R l.EJORE

601

Të kërkoj ndjesë e të qoftë fa lëjeta ime, kushdo qofsk! 2.2.4.3. Përemri çfarëdo mund të përcaktojë një emër dhe atëherë përgjithësisht pasohet në largësi nga që-ja shpjeguese: Çfarëdo fatkeqësie që të isiite, ajo do të bëhej efortë, do ta duronte dhe do ta ndihmonte babanë ta kapërcente. 2.2.5. Fjalitë lejore përgjithësuese përkojnë nga ana strukturore me disa fjali të tjera të varura, sidomos me fjalitë vendore, kohore, kryefjalore e kundrinore që ndërtohen me të njëjtat mjete lidhëse. Kryesore për të dalluar fjalitë lejore përgjithësuese të ndërtuara rne kudo që, ngado që, kurdo që nga fjalitë vendore dhe kohore të ndërtuara me po këto mjete, është kuptimi i tyre. Të parat kanë një kuptim shumë të përgjithshëm dhe nuk shënojnë as vendin, as kohën ku e kur ndodh veprimi i Çalisë drejtuese, por tregojnë se, cilido vend a çdo kohë qoftë, nuk mund të pengojë realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese. Ndërsa fjalitë lejore përgjithësuese me kushdo që, cilido që, çfarëdo që dallohen nga Çalitë kryefjalore e kundrinore lidhorejo vetëm nga kuptimi, po edhe nga elemente strukturore. Në periudhat me fjalitë lejore përgjithësuese me përemra të pacaktuar, shpeshherë fjalia drejtuese e ka kryefjalën dhe nuk mund të marrë kryefjalë të dytë dhe as ka nevojë për shtjellimin e kuptimit të kryefjaiës me një fjali, prandaj fjalia e varur prej saj nuk është fjali kryefjalore, nuk bën punën e kryefjalës. 2.3. Periudhat me fjali të varur lejore - kushtore. Periudha me fjali të varur lejore - kushtore tregon lejim pavarësisht nga kushti. Fjalia e varur nuk përmban një fakt real, por një supozim, realizimi i të cilit duhej të pengonte realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese, po, megjithatë, nuk e pengon. Pra, ajo që shërben si pengesë e kapërcyeshme është një supozim. Në përgjithësi, të gjithë tipat e fjalive kushtore të ndërtuara me lidhëza e lokucione lidhëzore kushtore ose me mënyrën lidhore e me format foljore të pashtjelluara pa lidhëz, kur prihen nga lidhëzat dhe, edhe (kur nuk kemi të bëjmë me bashkërenditje t i fjalive), e tmmbin ku p ih rlL rrL ot' cut* Jf©js:3 kuptimin lejor. Lidhëzat edhe, dhe, që vihen përpara lidhëzave kushtore, e paraqitin kushtin si pengesë, jo si premisë për realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese. Marrëdhëniet ndërmjet fjalisë së varur dhe fjaJisë drejtuese nuk janë marrëdhënie kushtore, por marrëdhënie lejore. Këto janë quajtur fjali lejore - kushtorejo se kemi të bëjmë me gërshetime funksionale të lejimit dhe të kushtit, pra, jo se qëndrojnë midis fjalisë lejore dhe kushtore, por sepse lejimi mbështet një kusht a supozim. 2.3.1. Për 16 ndërtuar periudhat lejore - kushtore, shërbejnë lokucionet

602

KREU X X X V I I

lidhëzore lejore edhe në, (dhe në), edhe në qoftë se, edhe nëse, edhe në rasi se, edhe po, edhe p o qe se, edhe sikur: Dhe në qoftë se do të ishte ndodhur në një gëzint të tillë, a i do ta kish përbuzur. Edhe nëse arti i lij është shumë m ë i frymëzuar, edhe nëse veprat e tij kanëshum ë m ë tepër dinjitet artistik, mtk m un dtë them i se a i bëri ndonjë hop të dukshëm për individualizimin artistik në veprat e tij. - Dhe unë do të dal menjëherë, eih e në qofsha e sëmurë. Edhe sikur të vdes, kjo letër vetëm Agim it do 17 dorëzohet. Lokucioni lidhëzor edhe sikur mund të paraqitet dhe me rend të anasjelltë në formën sikur edhe. Në raste të tilla fjalia e varur përmban si supozim, një pengesë mjaft të fortë, por, megjithatë të kapërcyeshme: Po të vinte dorë ai. kishte marrë fu n d puna: ajo db të bëhej, sikur

edhe mëri të kishin pasur mëpërpara ato familje. Ndonjëherë lokucioni lidhëzor edhe sikur mund të jetë i ndarë në dy pjesët e tij përbërëse. Në mes tyre mund të hyjë ndonjë gjymtyrë e fjalisë së varur, e cila vihet në këtë pozicion për t’u theksuar si rrethanë penguese për realizimine veprimit të fjalisë drejtuese: Edhe kumbuUa sikur të ishin, përsëri s ’i mblidhnin dot në fshat. Lidhëza sikur mund të shprehë marrëdhënie iejore edhe pa qenë e prirë nga edhe. kur kushti si pengesë e kapërcyeshme kuptohet nga vetë brendia reale e periudhës. Në raste të tilla edhe mund të shtohet pa prishur strukturën e fjalisë: Unë, baba, do të shkoj në fshat, sikur ta di që s ’vij kurrë në qytet. 2.3.2. Vlerën e fjalive lejore - kushtore kanë edhe disa ndërtime me mënyrën lidhore të prira nga pjesëza /e, që i jep fjalisë kuptimin e lejimit: Partizanët e rinj, le të ishin nga fshati a nga qyteti, le të isltin pleq a të rinj, le të ishin të mësuar a ië pamësuar, në fillim hiqnin keq në çetë. 2.3.3. Në tipin e fjalive lejore - kushtore mund të përfshihen edhe disa fjali të ndërtuara me formën foljore të dëshirores, sidomos të foljes jam të pasuar zakonisht pandërmjetshëm ose në largësi nga edhe, dhe. Këto fjali kanë modalitet dëshire dhe supozimi. Supozojnë një gjendje të pafavorshme, madje, subjektivisht, më të pafavorshme për realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese; megjithatë, ky i fundit nuk pengohet. Nga kuptimijanë të ngjashme me fjalitë e tipit le të je të ose sido që të jetë: Kushdo m und tëshkruajë artikuj përshtypin, duke shprehur mendime, propozime, vërejtje mbi të gjitha tem at e diskutimit, qofshin këto mendime e propozime edhe kontradiktore, mjafton që të mos jenë kundër lirisë, pavarësisë dhe demokracisë. Shpirti i saj fërgëllonte për një je të tjetër. p ërjetën e ashpër.

PERJUDHA M E FJALI T Ë VARUR L E J O R E

603

e të dëlirë.jetën e shqetësimeve e tëgëzim eve të përditshme, qofshin këtofare

t i vogla e pa rëndësi Shlnim . Ndonjëherë kur qoftë edhe ndiqet nga lidhëza sikur, atëhere e tërë shprehja qoftë edhe sikur ka marrë vlerën e një iokucioni lidhëzor lejor: Të gjitha ato që do të m ë thuash ti, Muj, imë do të t 'i dëgjoj e do të bindem, qoftë edhe sikur ta di se do të m ë pritet kryet! Do ta kisha m ë të lehtë, sikur ajo të kishte shëndet të mirë, qoftë eih e sikur ta dija se do të më kundërshtonte. 2.3.4. Edhe një fjali e varur kushtore për nga forma, nga vetë brendia reale e periudhës ku bën pjesë, mund të jetë lejore - kushtore, edhe pse nuk prihet nga iidhëza edhe, e cila mund të shtohet pa ndryshuar kuptimin: Një te k pushkë t ’i dilte (= edhe një, tek pushkë t 'i dilte) pas shpine djalit, veten duhej ta numëronte të humbur. Në mos e thonë ( = edhe nëse mik e thonë), e mendojnë. * 2.3.5. Si fjaii lejore ose funksionaiisht sinonimike me fjaiitë e varura iejore e lejore - kushtore, janë edhe disa ndërtime me përcjelloren e me formën e pashtjelluar mohore të prira nga dhe, edhe, shumë rrailë edhe pa këto: A i m und të vijë edhe pa e ftuar ne. - Qysh qani kështu ju, pa ju

rrahur njeri? Mund të kemi edhe një ndërtim me përcjellore të prirë nga lokucioni lidhëzor qoftë edhe: A nuk do të kish qenë më mirë për të, sikur të vepronte, qoftë edhe

duke pësuarfatin e shokut të tij? Shënim. Edhe fjali të tjera rrethanore, kohore, qëllimore etj., kur prihen nga edhe, dhe, të ciiat e paraqesin rrethanën si pengesë, marrin nuanca lejore: Polemika në mes poetëve dhe partizanëve të veprave të tyre do të ndizej sërish më vonë dhe do të vijonte edhe pasi ata të dy të kishin

vdekur. Edhe kur tëgjithë u larguan dhe mbetën vetëm të afërmit, ai nuk u tund nga vendi. 3. Fjalitë lejore, me përjashtim të atyre që ndërtohen me shprehjen vërtet që, të cilat vendosen gjithmonë përpara fjalisë drejtuese, për shkak të strukturës gramatikore, mund të vendosen përpara fjalisë drejtuese, prapa ose

604

K R E U X X X V II

në mes të saj: M egjithëse n ë iim m ë ishin ire të gjallë, asnjë shenjë jete nuk ndihej, sikur asnjeri nuk merrte frymë. Të gjithë e dinin se, m egjithëse nuk kishte n d o n jëfarë arsim i t&iartë, punën e njihte dhe e bënte si askush tjetër. Megjithatë, rendi më i zakonshëm është paravendosja. N ë këtë pozicion kuptimi i lejimit del më i qartë, ndërsa, kur fjalia lejore vjen pas fjalisë drejtuese ose futet në mes të saj, ajo kryen një funksion sqarues shtojcë, prandaj dhe lejimi është më i dobët. Kur fjalia lejore e mirëfilitë është e paravendosur, për të theksuar idenë e kundërshtimit, në fillim të fjalisë drejtuese mund të vihet një lidhëz bashkërenditëse kundërshtore ose një ndajfolje me të njëjtën vlerë: M egjithëse ishte veshur m e një kostum të zi, m e këpucë të zeza llustrafine, me këmishë të bardhë dhe kravatë të kuqe, prapëseprapë ai kishte një të ecur të rëndë. Fjalitë lejore, si edhe fjali të tjera të varura, për qëilime të caktuara stilistike, nëpërmjet parcelizimit mund të shkëputen nga fjalia drejtuese me një pauzë të gjatë, që në të shkruar pasqyrohet me pikë dhe të dalin si Qali më vete: Çdo gjë mund të ndodhë në këlë botë. M egjithëse këtë s'ia rrokte mendja askujt.

KREU X X X V III

PEHUDHA ME PJAU TË VABUR ICiJIHIlSQRE

1. Periudhë tne fjali t ë varur krahasore quhet ajo periudhë në të cilën veprimi a gjendja përtë cilën bëhet fjalë në fjalinë drejtuese karakterizohet me anë të një krahasimi me një veprim a gjendje të shprehur në fjalinë e varur. Krahasimi mund të bëhet në aspekte të ndryshme (cilësor, sasior etj.), në plane të ndryshme barazie a mosbarazie, mund të tregohet nëse kemi të bëjmë me dy dukuri identike, të ngjashme, ose të ndiyshme: Fjalët e tij përhapeshin për ditë, siç përhapet drita e dieliit n ë një ditë të bukur. Bukuria dhe hijeshia e asaj tabloje më shumë më brengosi sesa më ngjalli kënaqësi. Periudha me fjali të varur krahasore ngërthen nëntipa mjaft të larmishëm fjalish, që herë - herë largohen nga kuptimi i mirëfllltë i krahasimit. Disa prej tyre nuk shërbejnë për të krahasuar dy veprime a gjendje, por tregojnë se në ç ’masë një mënyrë të vepruari a një gjendje është osejo në përshtatje me një ide a mendim të caktuar: Dhe kjo ndodhi me një thjeshtësi më të madhe nga sa e kishte m enduar a i dhe shokët e tij. Të duket sikur është aty, kurse në të vërtetë ai mund të jetë njëqind herë më larg sesa ke m enduar tu Disa të tjera ballafaqojnë dy fakte për të treguar se midis tyre ekziston një marrëdhënie e anasjeiltë njëfarë lidhjeje shkaku dhe efekti, por paraqiten në formën e ijalisë krahasore: Sa më e egër bëhej lufta e arm iqve kundër tij, aq më e vendosur bëhej lufta e tij kundër armiqve.

606

PERIUDHA ME FJALITË VARUR KRAHASORE

K R E U XXXVIII

607

Ka e d h e d i s a p e r i u d h a m e lidhëza krahasore që në të vërtetë nuk shprehin marrëdhënie k r a h a s o r e të mirëfiiita, por më tepër marrëdhënie shtesore. Fjalia e varur m e lidhëzën krahasore nuk karakterizon veprimin e fjalisë drejtuese nëpërmjet krahasimit, por kumton se, krahas veprimit të parë, ka vend dhe një veprim tjetër i tillë në rrethana të tjera: Unë ia kam thënë atij, ashtu si ia ka thënë edhe nëna, edhe babai,

shpjeguar mirditasit, sesa që të përgatiste të atin për gjendjen e rëndë të së bijës. Gjithë rrugën e pati bërë duke fërshëllyer, më tepër nga frika e ndonjë të papriture, sesa ngaqë i këndonte zemra. Më shumë besim kam kur të shoh që qesh, sesa kur tëshoh serioz. Ajo është si lokomotiva, që heq më mirë kur e vënë përpara sese kur e vënëpas vagonëve. Dinin më mirë të vriteshin sesa

edhe mësuesja në shkollë.

Këto raste, shpjegohen nga një elipsë (që tashmë nuk ndjehet si e tillë) e foljes drejtuese të fjalisë së dytë të varur. Fjalia e varur krahasore përgjithësisht i referohet kallëzuesit të fjalisë drejtuese dhe ka të bëjë me tërë përmbajtjen e saj, por nganjëherë mund t’i referohet një gjymtyre tjetër, zakonisht të shprehur me një mbiemër ose me ndajfolje: Të tillë janë në shembujt e mëposhtëm mbiemri “i menduar” dhe ndajfolja “vullnetarisht”. Sakaq plaku i menduar s i t ’i qenë mbytur gjemitë, ndezi zjarrin, duke i hedhur pak benzinë nga një shishe e madhe. Agroni kishte ardhur vetë, vullnetarisht, në këtë betejë, ashtu siç shkon luftëtari i ndërgjegjshëm në luftë, p a urdhër e p a komandë. Fjalia e varur krahasore lidhet me fjalinë prej së cilës varet me lidhëzat e lokucionet lidhëzore si, siç, sikur, sikurse, ashtu si, ashtusiç, ashtu sikurse, sikundërse, ashtu sikundër, se, seç, sesa; me ndajfoljen sa, me përemrin sa të prirë nga parafjala nga (nga sa), me përemrin ç të prirë nga parafjala nga (nga Ç)Jo të gjitha këto mjete lidhëse përdoren në të njëjtën m asë në gjuhën e sotme. D isa p rej tyre kanë përdorim të kufizuar, e madje ndonjë tashmë duket pak arkaik. Të tilla ja n ë lidhëzat skundërse, aslttu sikundër.

Në periudha me fjali të varur krahasore, krahasimi mund të bëhet me një fakt real ose me një veprim a gjendje të supozuar. Në rastin e parë zakonisht folja - kallëzues e fjalisë krahasore vihet në mënyrën dëftore, kurse në rastin e dytë vihet në mënyrën lidhore ose në kushtoren: Dashuria p ë r klasën punëtore duhet të burojë nga zemrat tona siç burojnë ujërat në S elitë të Tiranës. U kthye sërish mbrapsht me kujdes si të ish e huaj n ë atë shtëpL Rrinte sikur do ta nxirrnin nëfotogra.fi. Shënint. Fjalia krahasore mund të ketë si kallëzues të njëjtën folje që shërben si kallëzues edhe për fjalinë drejtuese. Në të tilla raste, folja e fjalisë së dytë për të mos u përsëritur, mund të zëvendësohet nga folja bëj: Ai u këndon ngjarjeve të ditës në mënyrë të hapët. të drejtpërdrejtë,

ashtu siç bën edhe Asdreni. Nganjëherë kallëzuesi i fjalisë së varur nuk shprehet fare dhe atëhere kjo del në formën e një fjalie mungesore: Dhe e deshe atë si fshatari arën me grurë dhe mendoje p ër të si fshatari për arën m e grurë. Dalëngadaië, alkooli ngiste muhabetin si era

yarrin. Shënim. Elipsa është një dukuri e rëndomtë në periudhat me fjali të varur krahasore. Do të pranohen si fjali krahasore mungesore ato raste që, përveç gjymtyrës së krahasimit me lidhëzën përkatëse, kanë edhe ndonjë gjymtyrë tjetër që i nënshtrohet drejtimit të foijes kallëzues të nënkuptuar, siçjanë rastet e mësipërme. Në periudhë mund të dalin në formën e fjalisë krahasore edhe fjali të tjera të varura të tipave të ndryshëm, si p.sh. fjalitë qëllimore, shkakore, kohore, kushtore: Unë kam qenë çdo ditë p ë r ta parë, vendosi të fliste a i j o aq p ër t ’i

të tërhiqeshin.

Shënime. Lidhëzat e lokucionet krahasore si, ashtusi, sikurse, ashtu sikurse, ashtu sikundër, sa, se, sesa përdoren jo vetëm për të lidhur dy fjali, po edhe dy gjymtyrë fjalie, çka nuk është karakteristikë për lidhëzat e tjera nënrenditëse: Rasti ma solli dhe mua të mendoja si të tjerët. Kishte pasur edhe një motër të martuar ky xhaxhai i mullirit, një motër m ë të vogël se veten. 2. Sipas përbërjes së tyre strukturore, fjalitë krahasore ndahen n i dy nëntipa: 1. fjali krahasore të bashkëlidhura (korrelative); 2. f j a l i krahasore jo të bashkëlidhura (jokorrelative).

608

P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R K R A H A S O R E

ICREU X X X V I II

609

2.1. FJalitë krahasore të bashkëlidhura Në

këtë g r u p përfshihen t ë g j i t h a periudhat që, përveç lidhëzës në kanë në f j a l i n ë kryesore edhe f j a l ë të bashkëlidhura (korrelative)

Shënim. Ndonjëherë ndajfolja aq gjendet jo vetëm si element i bashkëlidhur në fjalinë drejtuese, por edhe përpara ndajfoljes sa në fjalinë e varur për të theksuar dhe më tepër identitetin në shkallën e realizimit të të dy veprimeve: Aq sa fle t nturi, aq i përgjigjej dhe burri.

fja lin ë e v a r u r

me të. Këto fjali krahasore nga ana e tyre, sipas kuptimit, që gjen mbështetje edhe në anën strukturore, ndahen në: 1) fjali krahasore të bashkëlidhura të barazisë, 2) fjali krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë; 3) fjali krahasore të bashkëlidhura të rritjes përpjesëtimore. 2.1.1. Fjaiitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë. Tregojnë identitet a ngjashmëri në shkallën e intensitetit a në mënyrën e realizimit të veprimit, të gjendjes a të tiparit të shprehur në fjalinë e varur, me veprimin, gjendjen e tiparin e shprehur në fjalinë drejtuese. Ato mund të tregojnë barazi e ngjashmëri në aspektin sasior ose në aspektin cilësor. 2.1.1.1. Fjalitë krahasore të barazisë sasiore ndërtohen me ndajfoljen, përkatësisht me përemrin sa dhe tregojnë intensitetin e një veprimi, shkallën e një tipari, sasi të papërcaktuar sendesh ose zgjatje në kohë në të njëjtën masë siç shprehen edhe në fjalinë drejtuese: Mimoza e priti me b u ië në gaz, por, sa e gëzoi kjo Luanin, aq e hidhëroi fjala e parë që tha ajo. Sa e urtë dhe e përmbajtur ishte Tefta, aq terse ishte Lirika. Sa arsimtarë ishin, aq programe kishin. S a vazhdoi ky këmbimfjalësh, aq vazhdoi edhe pushimi. Fjalitë me ndajfoljen e me përemrin sa kanë si fjalë bashkëlidhur në fjalinë drejtuese ndajfoljen ose përemrin aq dhe, më rrallë, ndajfoijen kaq. Ndërtimet më të zakonshme janë: 2.1.1.1.1. ndajfolja sa + folje në fjalinë e varur, ndajfoljet aq ose kaq + folje në fjalinë drejtuese: Kumi, sa nxehej ditën, aqftohej natën. 2.1.1.1.2. ndajfolja sa + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë e varur, ndajfolje aq + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë drejtuese: Sa të frikshëm janë zogjtë e fushës, aq trima bëhen kur dëgjojnë zhurmën e traktorit. Sa i gjallë ishte djali, aq e ndrojtur ishte vajza. Në periudhat me strukturë të tillë zakonisht krahasohen dy veprime të kundërta ose dy cilësi të kundërta të të njëjtit objekt a të dy objekteve të ndryshme; 2.1.1.1.3. përemri sa + emër në fjalinë e varur, përemri aq+ emër në fjalinë drejtuese: Sa ilegalë mban kjo Tiranë, aq të mira u bëfshin.

2.1.1.1.4. Kur fjalia e varur krahasore vjen pas fjalisë kryesore, është më i zakonshëm ndërtimi: ndajfolja aq + mbiemër i shkallës pohore në fjalinë drejtuese, ndajfolja sa + ( përemri) ç ' + folje në fjalinë e varur: E p a Dokën m e ata sytë e tij bojë qielli, që, kur të nguleshin ngandonjëherë, bëheshin aq të egër, sa ç ’ishin zakonisht të butë. Tashti që arritëm në front, asgjë s ’m ë duket aq e vështirë, sa ç ’më dukej kur e mendoja nëfushën e kazermës. Ish një buzëqeshje aq e dëlirë, sa ç ’ish i dëlirë agimi në

maja. Përemri ç ’ nuk është gjithmonë i domosdoshëm: Sulltan M urati s ’m und të ishte aq i drejtë dhe aq njerëzor sa e përshkruan Laoniku, p o m ë p arë se çdo gjë tjetër ishte Sulltan i Turqisë. Ndajfoljet e bashkëlidhura aq dhe kaq, zakonisht, sidomos kur i referohen foljes, ndiqen drejtpërdrejt nga fjalia e varur krahasore. Në këtë rast ato ndihen, më të shumtën e herës, si element i fjalisë së varur dhe formojnë kështu një lokucion lidhëzor: Këtë tokë të sigurtë që quhet Atdhe na e lanë brezat që ikën. Që ne të tjerëve t 'ua lëmë. Kaq sa e gjetëm, më pak asnjë pëllëmbë. M iqtë i dua aq sa

më duan. 2.1.1.1.5. Midis fjalive krahasore të barazisë sasiore një vend të veçantë, për nga ndërtimi dhe kuptimi, zënë fjalitë që ndërtohen me lokucionin mësa. Kanë si fjalë të bashkëlidhur në fjalinë drejtuese ndajfoljen aq. Fjalia e varur vendoset gjithmonë para fjalisë kryesore. Si lokucioni mësa, ashtu dhe fjala korrelative aq, pasohen drejtpërdrejt nga foljet - kallëzues të fjalive përkatëse: Mësa ndahet mishi nga thoi, aq ndahemi dhe ne p rej teje, Mësa piq et mali tne malin, aq mund të bashkohemi edhe ne me ballistët. Në periudhat e këtij lloji të dyja fjalitë kanë kuptim mohues edhe pse nuk kanë pjesëza mohimi. Në fjalinë e parë shprehet një veprim që nga vetë kuptimi i tij , është kategorikisht i papranueshëm , i parealizueshëm. Fjalia drejtuese, duke dhënë një veprim që krahasohet me të parin, tregon se po aq i papranueshëm është dhe realizimi i përmbajtjes së saj.

610

K R E U X X X V III

2.1.1.2. Fjalitë krahasore tfi barazisë cilësore krahasojnë mënyrën e realizimit të një veprimi të kryer nga subjekte të ndryshme në rrethana të njëjtaatë ndryshme. Duke i krahasuar, këto tregojnë ngjashmërinë që ekziston në mes tyre. Pjesa më e madhe e fjalive krahasore të barazisë a, më saktë, të ngjashmërisë ciiësore, nuk dalin me Çalë të bashkëlidhura, por, në disa raste, kur ato vendosen para fjalisë drejtuese, shfaqen në këtë të fundit ndajfoljet 'ashtu, kështu, të cilat theksojnë më tepër barazinë a ngjashmërinë e përmbajtjeve të të dyja fjalive, dalin si përforcuese të shprehjes së marrëdhënieve. Këto fjali ndërtohen me lidhëzat e shprehjet lidhëzore, si, siç, ashtu si, ashtu siç, sikurse, kështu si, sikundër; kjo e fundit në gjuhën e sotme letrare pothuajse nuk përdoret më: Si nxjerr Pilo karrocaxhiu rërë me lopatë nga lumi, ashtu nxjerr

dhe Lip Gjanica para ngaxhepi ifukarasë. Tamam ashtu siç zbresin përrenjtë nga malet, ashtu kishin zbritur në këtë barakë qindra djem e vajza malësore. Sikurse çetatpërzunë karabinierët nga fshatiynë e nga Pisha, kështu do t 'i përzëmë edhe fashistët nga Shqipëria jonë. Kështu si po qëmtojmë farën bashkë, ashtu e korrçim, e gatofshim dhe e ngrënçim misrin e ri - uroi tetoja duke parë nusen e të nipit. Ata, sikundër kanë ardhur, ashtu do të shkojnë. Fjalitë krahasore të barazisë cilësorejanë të afërta me fjalitë mënyrore si nga kuptimi dhe nga ndërtimi, prandaj mund të trajtohen dhe si të tilla. 2.1.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë. Këto daliohen nga fjalitë krahasore të barazisë, si nga kuptimi, ashtu dhe nga mënyra e shprehjes, nga mjetet me të cilat ndërtohen. Duke krahasuar nga një pikëpamje e caktuar një dukuri me një tjetër, ato shërbejnë për të treguar ndryshimin që ekziston ndërmjet tyre, ose tregojnë se cili nga këta të dy parapëlqehet:

Ai, natyrisht, u shit më tepër se ç ’ishte, sepse ashtu ia donte puna. Më mirë të vdesim si burra sesa të gjunjëzoheml Më mirë të të dalë syri, se të të dalë namL Fjalitë krahasore të pabarazisë ndërtohen me lidhëzat e mjetet lidhëse se, seç, sesa, nga sa, nga ç ’. Kanë si fjalë të bashkëlidhura në fjalinë drejtuese ndajfolje ose mbiemra në shkallën krahasore. Sipas kuptimit të fjalëve të bashkëlidhura në këto periudha mund të shprehet pabarazi sasiore ose cilësore. Në përgjithësi, kur si fjalë e bashkëlidhur në fjalinë drejtuese është një ndajfolje sasie, periudha shpreh pabarazi sasiore; kursi fjalë e bashkëlidhur është një ndajfolje mënyre ose një mbiemër, periudha shpreh pabarazi cilësore.

P E R IU D H A M E FJALI T Ë V A R U R K R A H A S O R E

611

Siç duket, ndryshe nga periudhat krahasore të barazisë, ku kuptimi i barazisë sasiore e cilësore shprehet nga mjeti lidhëz, në periudhat krahasore të pabarazisë kuptimi i pabarazisë sasiore a cilësore del nga fjalët e bashkëlidhura sepse mjetet lidhëse janë të njëjta për të dy rastet. 2.1.2.1. Pabarazia sasiore zakonisht shprehet duke përdorur në fjalinë drejtuese si fjalë të bashkëlidhur ndajfoljet e shkallës krahasore më shumë, më

tepër, më pak: Kjopërgjigje mëshumë e gëzoi, sesa e çuditi. Nasi m ëtepër drejtonte, sesa merrte pjesë drejtpërsëdrejti në këto aksione. Ne përpunuam një pjesë këmbimi dhe kështu makina harxhonte më pak material, nga sa harxhonte më parë. Majrëdhënie pabarazie sasiore shprehen edhe në disa periudha me fjali krahasore që paraqiten në formën e periudhave krahasore të barazisë, d.m.th. në fjalinë e varur kanë lidhëzën sa dhe në fjalinë drejtuese kanë si fjalë të bashkëlidhur ndajfoljen aq, të ndjekur nga një ndajfolje e mbiemër në shkallën pohore, kur kanë në fjalinë drejtuese një pjesëz mohimi:

Por një sy i stërvitur mund të kuptonte se qerret që hynin në oborrin e furrës, nuk ishin të ngarkuara aq rëndë, sa ‘dukeshin, megjithëse ecnin ngadalë. Nuk ishteaq vonësapandehteMimoza. Aie dintese, për tësiguruar një makinë të re, nuk ishte aq kollaj, sa ç ’pandehte. N ë përgjithësi këto periudha shprehin papërshtatshm ëri a mospërputhje në masë të realizimit të një veprimi a të një gjendjeje me mendimin që ekziston për të. 2.1.2.2. Raportet e pabarazisë cilësore shprehen duke përdorur në fjallnë drejtuese ndajfoljet e mënyrës në shkallën krahasore më mirë, më keq etj. dhe mbiemra në shkallën krahasore:

I thoshte mendja se puna do të shkonte më mirë se ç ’kish shkuar. Taniu bëmëkeqsesa qe. Iku dukelënë tëshoqen m ë tëhabiturngaç’e gjeti. Ai doli nga shtëpia më i mërzitur se ç ’kishte qenë, kur kishte hyrë. Sikurse shihet, në këto periudha fjala e bashkëlidhur përgjithësisht vendoset në fund të fjalisë drejtuese dhe pasohet menjëherë nga lidhëza përkatëse. 2.1.2.2.1. Disa nga periudhat krahasore të pabarazisë, që kanë si fjaië të bashkëlidhur ndajfoljen mirë në shkallën krahasore, të vendosur zakonisht në krye të fjalisë drejtuese, shprehin parapëlqimin e një fakti ndaj një tjetri. Pra, midis dy altemativave të mundshme që përmban periudha, parapëlqehet, zgjidhet njëra, duke përjashtuar tjetrën. Fjalia e varur përmban gjithmonë dukuri që nuk parapëlqehet, që përjashtohet dhe ndërtohet me lidhëzat se,

6 12

K R E U X X X V lll

sesa: Më m irë të vdesësh, sesa të rrosh i robëmar. Më mirë më vritni që tani sesa të veie të ul kryet para atyre. 2.1.2.2.2. Marrëdhënie pabarazie a mospëmgjasimi në mënyrë a në tipar shprehen edhe në disa periudha me fjali të varur krahasore, që kanë si fjalë të bashkëlidhur në fjalinë drejtuese ndajfoljet e mënyrës ndryshe, tjetër. Fjalia e varur ndërtohet me mjetin iidhëz nga ç ’ ose rrallë me nga sa. Djalit iu duk ndryshe nga ç ’e kishte n jo h m p ërp a ra . Për atë ja n ë të huaja pozat, spekullimet filozofike dhe orvatjet p ë r të shkruar ndryshe nga ç ’m und të s h k m a jë n jë i ri. Provoja të tregohesha tjetër nga ç ’isha m e të vërtetë. 2.1.2.2.3. Ndonjëherë periudhat krahasore të pabarazisë tregojnë pabarazi jo vetëm në sasi ose në cilësi, por edhe në një rrethanë tjetër, si p.sh. në kohë. Në këto raste, si fjalë e bashkëlidhur në fjaiinë drejtuese shërben një ndajfolje në shkallën krahasore: Jeta këtej kishte bërë të sajën më shpejt se ç ’do ta bënte nëfshat. Tre trimat i mbajti me vete nga pas dhe u caktoi si detyrë të ruanin në mënyrë që ta shikonin arm ikun shumë kohë më parë sesa t ’u afrohej ai. Periudhat e këtij lloji shërbejnë për të krahasuar dy veprime në aspektin kohor të realizimit të tyre, duke treguar se njëri ndodh përpara tjetrit, pra, shënojnë veprime jo të njëkohshme. 2.1.2.2.4. Mund të përfshihen te periudhat krahasore të pabarazisë cilësore edhe disa periudha që nuk krahasojnë një veprim a një gjendje me një veprim a një gjendje tjetër, por një veprim a gjendje me tërësinë e veprimeve a të gjendjeve të tjera, duke e paraqitur atë në një shkallë më të lartë nga çdo gjë tjetër. Kemi këtu një farë paralelizmi kuptimor me mbiemrat e shkallës krahasore të sipërisë. Në të tilla raste fjalia drejtuese të shumtën e herës ka si kaliëzues foljen kam në vetën e tretë njëjës të përdorur si folje pavetore dhe del zakonisht në formën mohuese; edhe kur nuk ka pjesëz mohuese, ka kuptim mohues absolut. Fjalia e varur ndërtohet me lidhëzat se, sesa; si fjalë të bashkëlidhura në fjalinë drejtuese shërbejnë ndajfolje ose mbiemra në shkallën krahasore: S 'ka gëzim më të madh sesa (ë dëgjosh nga të tjerët fja lë të bukura përpunën tënde ië m erituar e të palodhur. S ’ka zi m ë të madhe për njëpopull sesa të hum basë pavarësinë e vet E ku u gjë m ë të bukur se të plakesh me iy fe k në dorë. 2.1.2.2.5. N ë përgjithësi, të gjitha fjalitë krahasore të pabarazisë vendosen pas Çaiisë drejtuese, shumë rralië mund të futen nëmes, por asnjëherë

P E R IU D H A M E FJA LI TE V A R U R K R A H A S O R E

613

nuk vendosen përpara. Kjo kushtëzohet nga elementet e bashkëlidhura në fjalinë drejtuese, që kërkojnë të pasohen nga fjalia e varur. 2.1.3. F ja litë k ra h a so re të b ash k ëlid h u ra të rritjes p ërp jesëtim o re. Në periudhat krahasore të rritjes përpjesëtimore (më sakt të ndryshimit përpjesëtimor) vihen përballë dy fakte për të treguar varësinë reciproke përpjesëtimore që ekziston në mes tyre. Veprimi a gjendja e shprehur në fjalinë drejtuese ndryshon në të njëjtën masë, në të njëjtën shkallë që ndryshon dhe veprimi a gjendja e shprehur në fjalinë e varur. Pra, midis tyre ekziston, në njëfarë mënyre një lidhje shkaku dhe pasoje ose kushti dhe pasoje: Sa më thelië shtyhej nata dhe sa m ë iepër vonohej Ltazi, aq më e

zezë e më e rëndë bëhej kjo hije në sytë e prindit. Ndryshimi i intensitetit a i masës së veprimit të të dyja fjalive mund të bëhet në përpjesëtim të drejtë ose në raport të përkundërt. Pra, mund të kemi rritje ose zvogëlim në fjalinë drejtuese, rritje, përkatësisht zvogëlim, edhe në fjalinë e varur, ose rritje a zvogëlim në fjalinë drejtuese, kurse zvogëlim, përkatësisht rritje, në fjalinë e varur:

Sa ntëshuntë largohej nga shkëm bi i bardhë, aq më i shpejtë bëhej edhe çapi i tij drejt qytetit. Sa më të mëdha tëjenëplagët e mureve, përfundoi ai, aq më të vogla do të jenë plagët e ushtarëve. 2.1.3.1. Elemente të domosdoshme të strukturës së këtyre periudhave janë ndajfolja sa në fjalinë e varur dhe përgjegjësja e saj aq në fjalinë drejtuese ndjekur nga ndajfolje e mbiemra në shkallën krahasore. Periudhat më të zakonshme paraqiten me këto struktura: 2.1.3.1.1. ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë e varur; ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese: Sa m ë sh u m ë afroheshim ne, aq më rrallë dëgjoheshin krismat e armëve. Sa m ë shumë kalonin vitet, aq më shumë digjej zhur teto Katja; 2.1.3.1.2. ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në ljalinë drejtuese: Sipas ligjeve të detit, sa më i rrafshtë të jetë fu n d i i nënujshëm i anijes, aq m ë të m ëdha ja n ë lëkundjet. A ta thanë se, sa m ë e gjatë të ishte

periudha e etjes, aq më e sigurt do të ishtefitorja; 2 . 1.3.1.3. ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese: Sa m ë tepër që afroheshim , aq më e madhe bëhej lartësia e tyre dhe aq më tëfrikshme bëheshin të çarat e hapura m bi to nga topat. Sa më shumë u a fm h esh in pemëve, aq më të heshtura bëheshin; 2.1.3.1.4. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë e

614

K R EU X X X V lil

varur, ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese:

Dhe sa m ë e furishme vazJtdon kundër tyre lufta jonëparim ore, aq më tepër koalicioni i tyre çorganizohet. 2 .1 .3 .2 . Fjalitë krahasore të rritjes përpjesëtimore vendosen përgjithësisht para fjalisë drejtuese, rrallë mund të futen në mes të saj e në ndonjë rast të veçantë mund të vendosen pas:

Sa më thellë që futeshin, aq më tepër i merrej fryma. Njeriu, sa më afër plotësimit të ëndrrës të jetë, aq mëpak beson se ëndrra është bërë një e vërtetë që mund ta prekësh. 2.1.3.3. Karakteristikë e periudhave krahasore të rritjes përpjesëtimore është njëplanshmëria kohore e fjalisë së varur me fjalinë drejtuese. Si fjalia e varur, edhe fjalia drejtuese e kanë foljen - kallëzues pothuajse gjithmonë në të njëjtën kohë. Kjo tregon shkallën e madhe të varësisë reciproke të të dy fjalive. Folja - kallëzues e fjalisë së varur zakonisht është në mënyrën dëftore ose në mënyrën lidhore në kohën e tashme a në të pakryerën, gjithashtu dhe fofja kallëzues e fjalisë drejtuese në këtë mënyrë dhe kohë:

Bile, sa më tepër kalojnë vitet, aq më i rëndësishëm bëhet. Sa më shumë futeshin në thellësi të kampit, aq më tepër ndihej një shqetësim. Kur fjalia e varur e ka foljen - kallëzues në të tashmen a në të pakryerën e mënyrës lidhore, fjalia drejtuese mund ta ketë foljen -kallëzues në të ardhmen e mënyrës dëftore, përkatësisht në të tashmen e mënyrës kushtore, sidoqoftë, plani kohor nuk ndryshon:

Sa më shpejt që të mbarojë shirja, aq më pak humbje do të ketë. Ata thanë se sa më e gjatë të ishte periudha e etjes, aq më e sigurtë do të ishte fitorja.

PERIUDHA M E FJAL.I TË V A R U R KRAHASORE

615

Në përgjithësi fjalitë krahasore jo të bashkëlidhura tregojnë barazi cilësore, prandaj më shpesh i gjejmë në fidhëzat si, siç, sikur dhe fokucionin lidhëzor ashtu siç, ndonjëherë me ndajfoljen sa. Fjalitë që tregojnë barazi sasiore, në përgjithësijanë të bashkëlidhura, megjithatë ka edhe fjali me lidhëzën sa pa fjalë të bashkëlidhura në fjalinë drejtuese. Fjalitë me fidhëzat e lokucionet lidhëzore si, siç, ashtu si janë të bashkëlidhura, më të shumtën, kur vendosën pas fjalisë drejtuese:

Dhe tingujt monotonë të çiftelisë e shoqëronin, siç e shoqëronin edhe zilet e dhive. Ata janë specialistë për shkombëtarizimin e popujve, ashtu siç është Saruxhai specialistpër shkatërrimin e kështjellave. Kur i thanë se cila ishte, e përqafoi ashtu s ipërqafon nëna foshnjën. Fjalitë me lidhëzën sikur janë pothuaj gjithmonë të bashkëlidhura. Ndërtohen me mënyrën lidhore dhe rrallë me mënyrën dëftore, por në të dy rastet ato përmbajnë një veprim a gjendje të supozuar. Vendosen pas fjalisë drejtuese:

Hakiu ishte nxehur dhefjalët i dilnin nga goja sikur t ’i kishte shkruar në letër. Qëndronte pa /ëvizur, i heshtur, sikur gjithë brengat kishin rënë m bi të. U gëzova sikur kisha gjetur një mike të humbur. Shënim. Disa nga fjalitë të bashkëlidhura me ndajfoijen sa tregojnë marrëdhënie thjesht sasiore, atojanë fjali të varura kundrinore, rrallë kryefjalore, në formë krahasimi:

Kur të piqen, ha sa të duash. More le të sjellin makineri sa të kenë qejf, zanati duhet, ç ’më thua ti! Ndenji njëjavë të tërë, hëngri sa deshi, prandaj ufry, u trash e u majm.

2.2. P e r iu d h a m e fjali të v a r u r k r a h a so r e jo të b a sh k ëlid h u ra . Fjalitë e varura krahasore jo të bashkëlidhura janë më të pakta dhe më pak të larmishme se fjalitë e bashkëlidhura. Nga ana e përmbajtjes, ato shprehin të njëjtat kuptime si dhe fjalitë e bashkëlidhura, pra, mund të tregojnë barazi ose pabarazi në aspektin sasior dhe cilësor. Vetëm raportet e rritjes përpjesëtimore përgjithësisht nuk shprehen në fjali krahasorejo të bashkëlidhura. Nga struktura, përveç mungesës së fjalëve korrelative në fjalinë drejtuese, këto fjali nuk paraqesin ndryshime të tjera nga tipi i bashkëlidhur. Madje dhe fjala e bashkëlidhur në shumicën e rasteve, mund të shtohet pa dëmtuar strukturën e periudhës dhe pa cënuar kuptimin e saj. Pra, në reafitetjanë potencialisht të bashkëfidhura. Ndërtohen me të njëjtat lidhëza që përdoren edhe për fjalitë e bashkëlidhura.

3. Fjalia e varur kraltasore m und t ë z ërë v en d e t ë ndryshm e ndaj fjalisë kryesore. 3.1. Fjalitë krahasore, në përgjithësi, kur vendosen përpara fjalisë drejtuese ose futen në mes të saj, shqiptohen me një farë pauze, prandaj në të shkruar ndahen me presje:

Tamam ashtu siç zbresin përrenjtë nga malet, ashtu kishin zbritur në këtë barakë qindra djem e vajza malësore. Një gjë mbaj mend mirë, që kryetari, sa më shumë i tregoja unë nga ato dobësitë e mia, aq më shumë çelej nëfytyrë. Kështu, ndahen me presje, pothuajse gjithmonë, fjalitë krahasore të

KREU XXXVIII

616

barazisë

ciiësore d h e fjalitë e r r i t j e s përpjesëtimore. Ndahen g j i t h a s h t u me presje, në t ë shumtën e rasteve, edhe Qalitë krahasore që vendosen pas fjalisë drejtuese: Arti dhe letërsia janë gjithmonë në rritje, ashtu siç është në zhvillim sa sio re d h e 3 .2 .

dhe në rritje vetë shoqëria njerëzore. 3.3. Nuk ndahen me p r e s j e fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë, sepse ato janë të iidhura ngushtë me fjalinë drejtuese, vijnë menjëherë pas Ç a i ë s së bashkëlidhur pa krijuar ndonjë pauzë të ndjeshme: Dhe rruga e gjatë dukej shumë e shumë më e shkurtër se ç ’mund të pandehni ju. Pirroja në çdo mbledhje dukej më i huaj se ç ’ishte. Bëjnë përjashtim nga kjo rreguii periudhat me fjali krahasore të pabarazisë që tregojnë parapëiqim të një fakti ndaj një fakti tjetër. Në këto raste fjala e bashkëlidhur në të shumtën e herës vihet në krye të fjalisë drejtuese dhe kështu largohet mjaft n g a fjalia e varur që pason, prandaj krijohet një pauzë e ndjeshme, q ë në të shkruar pasqyrohet me presje:

Më m irë të vdes me nder, sesa të bëhem baltë. 3 .4 . N uk ndahen gjithashtu me presje fjalitë krahasore të bashkëlidhura me ndjafoljen sa, që tregojnë marrëdhënie sasiore:

Nxitova sa munda, por ajo e kish hapin më të shpejtë. Mate hapin sa ke vrapin.

KREU XXX IX

FJAL! TË IJ e i A TË VARURA

1. Përveç fjalive të varura që kemi trajtuar, edhe nënllojeve që mund të përfshihen në një mënyrë a në një tjetër tek ato, si është thënë në kreun “Periudha me nënrenditje”, ka edhe fjali që tregojnë raporte të tjera: shtim shkallëzues, përjashtim etj. Këto fjali janë të afërta me fjalitë e bashkërenditura, shprehin raporte kuptimore të ngjashme me ato të barazisë, por dallohen se këto raporte shfaqen në formë nënrenditjeje. Janë, në njëfarë mënyre, një rast anësor, i ndërmjetëm midis fjaiive të bashkërenditura dhe fjalive të nënrenditura, prandaj zënë vend të veçantë midis fjalive të varura. Mund të futen vetëm në mënyrë konvencionale në fjalitë e varura rrethanore, siç bëhet në gramatika të disa gjuhëve të tjera. Më drejt është të quhen vetëm fjali të varura të shtimit shkallëzues, të përjashtimit, të kundërisë etj. 2. Fjalia e varur e shtim it shkallëzues shërben për të dhënë një fakt të ciiit i shtohet fakti i shprehur nga fjalia drejtuese. Ky i fundit ka më peshë nga ai i fjalisë së varur. Nëpërmjet periudhës me nënrenditje të këtij lloji shprehen raporte kuptimore të afërta me ato të fjalive të bashkërenditura këpujore të shkaliëzimit të ndërtuara me iokucionet lidhëzore dyshe, të bashkëiidhura 'jo vetëm (që)... por edhe..., “Jo vetëm që (nuk)... por as... ” e ndonjë tjetër si këto. Po, ndërsa me fjalitë e bashkërenditura jepen thënie që qëndrojnë në të njëjtin plan e lidhen me lidhëza bashkërenditëse, fjalia e shtimit shkallëzues u nënrenditet drejtuesve dhe prihet nga lidhëza nënrenditëse:

Dhe gjatë këtyre dy - tri viteve, unë mënita botën të tërë përveçqë rashë edhe nga sh ën detl (krhs.: Dhe gjatë këtyre dy - tri viteve unëjo vetëm

618

K.REU X X X IX

që rashë nga shëndeSi, p o r edhe mërzita botën të tërë. Krhs. edhe: Dhe gjatë këtyre dy - tri viteve unë rashë edhe nga shëndeti, p o r edhe mërzita botën të tërë (pa ngjyrimin/ e shkallëzimit të periudhës së mëparme). Retë kishin zbritur fa r e poshtë; përveçse lajmëronin ndonjëshitërëndë, uazunëfrymën luginave, kodrave e zabeleve. Fjalitë e varura të shtimit shkallëzues ndërtohen me lidhëzat përveçqë, përveçse, veçqë e ndonjë tjetër si këto: Përveçqë nuk ia arriti qëllimit, ushtria armike u diskretitua dhe më shumë në sytë e popullit shqiptar p ër pazotësinë e saj për 17 bërë ballë gjendjes nëShqipëri. Ajo, veçqë mësonte zanat, kur lodheshin, u tregonte edhe historira të çuditshme. Me vlerën tanimë të një lokucioni lidhëzor kemi edhe përdorimin e tipit përveç asaj që: Këtu qëndron fo rca e madhe e jletërrufesë, përveç asaj q ë ndihm on sh o ku n që të kapërcejë veten dhe gabimet. Fjalitë e shtimit shkallëzues mund t’i kenë kailëzuesit në mënyra të ndryshme: në radhë të parë në dëftore, por edhe në habitore, më rrallë në kushtore e lidhore. Shënim. Raporte pa k a shumë të ngjashme shprehen edhe në një periudhë me dy fjali, nga të cilat e para është mohuese, ndërsa e dyta e ka foljen - kallëzues gjithnjë në mënyrën lidhore të prirë nga pjesëza mohuese jo (herë - herë e shoqëruar nga pjesëza mëj: - Atë s ’e di as unë, jo (më) ta dijë ai. Asnjëri nga ata nuk i hodhi as sytë, jo m ë t a ' përshëndeste. Fjalia e dytë ka vlerën e një fjalie të varur të shtimit shkallëzues (krhs.: Asnjëri nga ata, përveç që nuk e përshëndeti, nuk i hodhi as sytë; Jo vetëm që asnjeri nga ata s 'e përshëndeti, p o r nuk i hodhi as sytë). Nënrenditja shprehet këtu në radhë të parë me mënyrën lidhore. Të tilla periudha kundërshtinë, që ekziston midis dy fjalive, e japin në mënyrë më të theksuar e më shprehëse. 3. Fjalia e varur e p ë r ja sh tim it (kufizues), jep një fakt që përjashtohet ngamohimi i shprehur prej fjalisë kryesore a drejtuese, një kufizim a rezervë ndaj asaj që është thënë në kryesoren, mohohet çdo fakt tjetër përveç atij të fjalisë së varur. Fjalia drejtuese k a formë mohuese, ndërsa fjalia e varur ka formë zakonisht pohuese, rrallë mohuese. Kjo fjali e varur, në një masë të mirë, është e kundërta e fjalisë së shtimit shkallëzues: Dhe s 'kish rrugë tjetër veçse t ’i vinte gjoksin punës e në p u n ë e

FJALl TË TJERA TË VARURA

619

sipër të ndreqte një e nga një tëgjitha ato dobësi e mendime të gabuara që ia kishin përplasur kooperativistët në mbledhjen e përgjithshme. Fjalitë e varura të përjashtimit lidhen me lidhëzat veç, veçse, përveçse, e ndonjë tjetër të afërt me to: Atëhere Daniel Juriçit s 7 mbetej tjetër veç të ikte a të rrethohej e të ziitejrob. S ’kishte as kohëpër të humbur, as mundësi tjetër veçse t ’ihidhejmë grykë e ta merrte me vete n ë greminë. Fjalitë e varura të përjashtimit e kanë foljen - kallëzues në mënyrën lidhore. Në të shumtën e herës ato janë në bashkëlidhje me një gjymtyrë të fjalisë kryesore të shprehur me një tog emëror që ngërthen në përbërjen e tij përemrin tjetër me përdorim mbiemëror a emëror, dhe i referohen asaj: S ’mbetej tjetër rrugë veçse të çahej rrethimi me luftim. - S'mbetej tjetër veçse të caktonin ditën e përurimit. Fjala e bashkëlidhur mund të mungojë, por të nënkuptohet: Nuk mbetej veçse të ktheheshin prapë në Jug. (krhs. Nuk mbetej tjetër veçse të ktheheshin prapë në Jug). Shënim. Fjalitë e varura të përjashtimit, nga ndonjë anë, afrohen me fjalitë e varura të krahasimit të sipërisë. Ato kanë takime me fjalitë e varura kryefjalore, kundrinore, përcaktore, më qartë me disa fjali rrethanore, si fjalitë e kohës etj.: Tashti Agronit s 7 mbetej veçse të shkonte (krhs. Tashti Agronit i mbetej vetëm të shkonte). - Nuk dua gjë tjetër tashti nëpleqëri, veçse vdekja të m ë gjejë në ushezë, m e gishtin në çark të armës (krhs. Tashti në pleqëri, dua vetëm që vdekja të më gjejë në ushezë, me gishtin në ç a rk të armës). Herë - herë del në formën e një fjalie të përjashtimit edhe një fjali e varur rrethanore, e cila merr, përveç lidhëzës së saj, edhe mjetin lidhës të kësaj fjalie të varur: - Nuk do 1 7 linipozicionet, veçse kur tëjepet sinjali (krhs.: D o t’i lini pozicionet vetëm kur të jepet sinjali). Ata merreshin me përgatitjen e të duhurave, dhe thuajse nuk delnin fa re në fushë, përveçse kur vinte koha e vjeljes sëpambukut. - Kjo s ’bën, veç në e përdorshin n ë ndonjë vend tjetër! Të tilla fjali shprehin rrethana kufizuese të mohimit të dhënë në fjalinë kryesore, fakte që bëjnë përjashtim nga ato që thuhen në këtë të fundit. Janë fjali me gërshetime të raporteve kohore, kushtore etj., me raportet e përjashtimit

620

KREU XXXIX

e të kufizimit. 4. Pjaiia e varur e kundërisë tregon diçka që vjen në kundërshtim, i kundërvihet asaj që shprehet në Qalinë kryesore a drejtuese prej së cilës varet; ndërtohet zakonisht me lokucionin lidhëzor në vendqë ( + iidhore) ose në vend( + lidhore): Në vend q ë ta ndihm ojë, po e pengon (krhs. me: Ai nuk

po e ndihmon, por po e pengon). Fjalia e kundërisë ka shumë afri e takime me fjalinë e varur iejore. Të dyja shënojnë kundërshti, kundërvënie dy faktesh në rrafsh nënrenditjeje, duke iu afruar fjalive të bashkërenditura kundërshtore me të cilat shprehen mjaft herë pak a shumë të njëjtat raporte kuptimore në rrafsh barazie, bashkërenditjeje. Po ndërsa fjalitë e varura të kundërisë shënojnë një kundërvënie të thjeshtë, fjalitë lejore shprehin një pengesë që s’e ndalon realizimi i një fakti; diçka që pritej të pengonte realizimin e veprimit a të gjendjes së fjalisë drejtuese, po që në fund të fundit s’arrin ta ndalojë atë. Fjalive të kundërisë u përgjigjen, në rrafshin e përbërësve të fjalisë, gjymtyrë të kundërisë. 5. Një fjali tjetër e varur së cilës i takon një vend i veçantë midis fjalive të varura, është edhe ajo e spikatjes theksuese. E tillë është fjalia që shërben për të tërhequr vëmendjen mbi një send që është i lidhur me pohimin a mohimin e bërë në fjalinë drejtuese, për të theksuar se pohimi a mohimi bëhet lidhur me të:

Po, përsa u takonte shkrimeve të tjera, ato ishin njëkambanë alarmi. Për sa u përket Pinxhove, udha e tyre dalëngadalë po qartësohej. Për sa i përketsjelljes sëujitnëfshat, nukfoli më njeri. Si shihet, të tilla fjali kanë një përbërje e strukturë pak a shumë stereotipe, kanë marrë ose po marrin karakter frazeologjik, duke qenë në një shkallë të madhe të çkuptimësuara, të kthyera në një mjet gramatikor për të vënë në dukje një gjymtyrë, -kryefjalë, kundrinë, përcaktor, ose një pjesë të gjymtyrës. Të krahasohen periudhat e mësipërme me këto që pasojnë: Shkrimet e tjera ishin një kambanë alarmi. Udlta e Pinxhove dalëngadalë po qartësohej. Për sjelljen e ujit në fshat nukfoli më njeri. Të tilla fjali kanë në përbërjen e tyre foljen “takon”, e sidomos “përket”, në të tashmen a në të pakryerën e dëftores (e rrallë të ndonjë mënyre tjetër, si në habitore, lidhore), me një kundrinë të zhdrejtë, d.he prihen nga lokucioni për sa. Funksion sinonimik me këtë fjali, për të theksuar kallëzuesin,

FJALl TË TJERA TË VARURA

621

përmbush përsëritja e foljes - kallëzues në formën e paskajores së dytë, shoqëruar herë - herë nga një gjymtyrë tjetër ose gjymtyra të tjera të fjalisë: Për të shkruar mirë, shkruan mirë.

K REU XL

PERIUDHA ASINDETIKE

1. P eriudhë a sin d e tik e ë sh të p eriudha që k arak terizoh et nga m ungesa e m jeteve leksiko - gram atikore të lidhjes m idis fjalive përbërëse (lid h ëzave dhe fjalive lidhëse), nga rëndësia vendim tare e llo jev e të ndryshm e të intonacionit të shqiptimit, nga rëndësia e m adhe e lidhjes kuptim ore m id is fjalive. T ë gjitha këto gjejnë shprehjen e vet në tipare strukturore: rendi i ngurosur i fjaiive, m odaliteti i fjalive, bashkëlidhja e trajtave k ohore dhe mënyrore. M und të bashkohen asindetikisht d y a më sh u m ë fjali të pavarura, d y a m ë sh u m ë fjali k iyesore, d y a m ë sh u m ë të varura:

E bën bujku arën, s ’e bën ara bujkun. Gjarpërifle, armiku përgjon. Ikën macja, lozin minjtë. Nuk eci dot, m ’u zu fryma. Tani që po i afrohej kuflrit, diçka e mundonte: nuk i vinte m irë ta linte Shqipërinë. Ata kishin q e jf të madh të shihnin se si lind dielli përmbi malet e Polisit, se si bie drita e tij mbi malet përqark. Nuk ka ngjarje të madhe që lidhet me fatin e një popuili, me lirinë e një vendi, ku të mos ketë marrëpjesë rinia, ku të mos jetë derdhur gjaku i saj. M und të bashkohet asindetikisht ed h e një fjali e pavarur m e një a disa fjali kryesore o s e një fjali kryesore me një fjali të pavarur:

Tani nuk ishin vetëm ata të dy që po shtyheshin përpara; Llesh Begani me një grusht trimash e ndoqi pas. D isa periudha asindetike ja n ë mjaft afër disa tip ave të periudhave

fjali të bashkërenditura lidhëzore, kurse tëtjera fjali asindetike kanë paralelet e tyre në periudha me fjaii të varur. Mirëpo k a periudha asindetike që për nga kuptimi d he për nga intonacioni m und të vih en në lidhje ed h e m e periudha m e me

XL

624

P E R IU D H A A S IN D E T IK E

fjali të bashkërenditura lidhëzore, edhe me periudha me fjali të varura lidhëzore, si p.sh. disa raste periudhash me marrëdhënie kohore dhe disa të tjera me marrëdhënie rrjedhim ofe ose përm byliëse.

Shënim. Nuk juue fjali asindetike Qalitë e nënrenditura me kallëzues

625

13) periudha asindetike me marrëdhënie mënyrore. Përdorimin më të dendur e kanë dy nëntipat e parë, që kanë paralelet e tyre në periudhat me bashkërenditje iidhëzore. 2. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie këpujore

a këpujë në m ënyrën lidhore, të cilat bashkohen drejtpërdrejt m e fjalinë drejtuese të tyre, duke qenë pjesëza

të e

lidhores shprehëse e

nënrenditjes d he m ë njëfarë m ënyre mjet i lidhjes:

Porosite të vijë menjëherë. Ka edhe periudha asindetike që nuk m und të vihen në lidhje as me periudhat m e fjali të bashkërenditura, as me periudhat m e fjali të varura. M ungesa e lid h ëzave nënrenditëse o se bashkërenditëse, të cilat janë treguesit kryesorë të llojit të lidhjes, fakti që j o gjithm onë është e mundur të dallohet intonacioni me karakter bashkërenditës n ga intonacioni me karakter nënrenditës bëjnë të d o m o sd o sh ë m shqyrtimin e periudhave asindetike më vete, si një grup disi të veçan të sem antik o - strukturor, që deri në njëfarë mase u kundërvihet periudhave m e lid hëza dhe m e fjalë lidhëse. M egjithatë, rastet e paralelizm it m id is disa tipave të periudhave asindetike d he të periudhave lidhëzore ja n ë të shum ta, prandaj, duke marrë parasysh klasifikim in e bërë për periudhat lidhëzore dhe lidhore, përbrenda kuptimit të përgjithshëm mund të shiheshin edhe paraielizm at stilistiko - gramatikore. N ë lig jë r im in e fo lu r p e r iu d h a a sin d e tik e k a r a k ter iz o h et n ga intonacioni i veçantë, i cili, veç të tjerave, në disa tipa shërben si mjet për dallim in e m arrëdhënieve që v en d o sen në m es të fjalive përbërëse. Sipas m arrëdhënieve d o të dallojm ë këta tipa periudhash: 1) periudha asindetike m e marrëdhënie num ërim i a këpujore; 2 ) periudha asindetike m e marrëdhënie shtesore; 3 ) periudha asindetike m e marrëdhënie sqaruese;

4) periudha asindetike me marrëdhënie përqasore; 5) periudha asindetike m e marrëdhënie përcaktore; 6 ) periudha asindetike m e marrëdhënie kryefjalore; 7) periudha asindetike me marrëdhënie kundrinore; 8) periudha asindetike me marrëdhënie shkakore; 9 ) periudha asindetike m e marrëdhënie rrjedhimore; 10) periudha asindetike m e marrëdhënie kohore; 11) periudha asindetike m e marrëdhënie kushtore; 12) periudha asindetike m e marrëdhënie lejore;

Kjo periudhë shqiptohet me një intonacion të qartë n u m ë r i m i, i cili karakterizohet nga lëvizja e njëllojtë e ngritjes dhe e uljes së tonit në të gjitha fjalitë, përveç asaj të fundit, nga pauza të njëjta dhe disi të shkurtra midis fjalive, nga zbritja e plotë, pas ngjitjes, te fjalia e fundit Ajo përbëhet prej një vargu të hapët (fjalish) që mund të përfshijë edhe më shumë se tri fjali: ka zakonisht folje kailëzues me trajta të njëjta dhe me kuptim sintaktiko - gramatikor të njëjtë: Plakut iu kujtuan luftrat dhe shokët që kishin rënë në beteja. Sytë iu tlogjën, zemra iu përvëlua, buzët iu drodhën. 2.1. Periudha asindetike me marrëdhënie numërimi përdoret rëndom në përshkrime të portreteve të personazheve, të natyrës ose të ngjarjeve a gjendjeve që kanë të bëjnë me një person të caktuar, ose edhe të ndodhive të pjesshme që kanë të bëjnë me një ngjarje të përgjithshme: Buzëtt e kish mavi, përqark syve kis/t n jë rreth dy gisht të zi, qimja e mjekrës sëparru ar i ngrihej si gjem b përm bi kockat e faq eve të mavijosura. Në përshkrime ngjarjesh, foljet kallëzues përdoren më shumë në trajtën e së kryerës së thjeshtë dhe tregojnë veprime që vijnë njëri pas tjetrit, si hollësi të veçanta të një ngjarjeje më të përgjithshme: U dëgjua zhurm ë hapash, krisi dera, Itynënjerëz m epishtarë. Dera u m byll m e fo rcë, era tundi xham at, soba fillo i të bënte tym. 2.2. Në mjaft raste karakteri i njëtipshëm i fjalive theksohet edhe me paralelizmin sintaksor, me rendin e vendosjes së gjymtyrëve të njëjta të fjalive: Burrat i Itidhnin çapat të menduar, g ratë m allkonin,fëm ijët qanin. Verës e përcëllon e e kris dielii, dim rit e p ë lcet ngrica, stinëve të tjera e lajnë e e gërryejnë rrëketë. Tringëllinin kazm at e lopatat; gërvinin boshtet e karrocave dh e të a rab a ve, rrihn'm çek a n ët d h e va retë, gu m ëzh m in ekskavatorët, gurëthyesit, m otopom pat dhe kamionët. Si mjete plotësuese të lidhjes sintaksore ndonjëherë përdoren fjalë përemërore të bashkëlidhura nga kuptimi, si: njëri - tjetri, disa, ndonjë, dikush, një, një tjetër, kush: D isafshatarë i ranë m e bërryl njëri-tjetrit, disa buzëqeshën, ndonjë uli sytëpërdhe. Dikush p o afrohej, dikush fliste, n jë tjetër shante.

K R l-U XI.

626

N do n jëh erë lidhja sintaksore përforcohet n ga ndonjë gjym tyrë e përbashkët për të gjitha fjalitë e periudhës asindetike, gjym tyrë që vendoset rregullisht në krye të periudhës:

L art në kala ra bajraku m eyll e hënë, u ngrit njëflam ur i matlh me shqiponjë, Në mëngjez qielli ndriçonte si njëpasqyrë e kaltër,fletët e lagura shkëlqenin nën rrezet e diellit, kalliri me një Merim kuqërem ngrinte kryet

përpjetë. P eriudha rnund të ketë ndërtim ed h e m ë të ndërlikuar, mund të përshkruhet një ngjarje du ke shënuar pas fjalisë së parë pjesët përbërëse të kësaj ngjarjeje:

N ë sh esh bëhej n jë zJmrmë e m adhe: dikush këndonte e hidhte valle, dikush rendte andej e këndej duke kërkuar shokun, dikush Jjalosej nte zë të lartë. Këtu fj a lia ë parë ka gjym tyrën m e kuptim m ë të përgjithshëm “një zhurm ë e madhe", e cila në fjalitë e tjera zbërthehet në përbërëset e saj: në fund të fjalisë së parë toni paralajmëron se do të pasojë një shpjegim . bëhet një pauzë e ndjeshine, q ë je p e t n ë të shkruar rëndom m e d y pikat pas fë cilave vijnë fjalitë që pënnbajnë nutnërimin e “pjesëve përbërëse'' të thënies m ë të përgjithshm e. 2 .3 .

Fjalitë m e m arrëdhënie këpujore ndahen m e presje dhe. kur

brenda tyre është përdorur një herë presja. ndahen ed h e m e pikëpresje: po ashtu ndahen m e pikëpresje kur kërkohet të theksohen faktet e ndryshm e dhe ndarja e tyre:

Fama e tij p o rritej dita m e ditë; ushtria e adhuronte, shokët e kishin

PH R IU D H A A S IN D H T IK E

627

ideve në bazë të rezultatit të të perceptuarit, është një përfundim logjik, një gjykim i ri etj. N ë fjalinë e parë të këtij tipi periudhe kem i rëndom si k allëzu es një folje e lokucion foljor m e kuptimin leksikor të sy n im it për të perceptuar m e sy. si: vështroj shoh. shikoj. vë re. ngul sylë, hedh sytë, hedh një vështrim:

Tefta vuri re sahatin e vogël që bënte tik-tak m bi tavolinë; sapo kish kapërcyer ora shtatë. Hodhi një vështrim: përpara shtrihej rreshti i gjutë i nxënësve. K allëzuesi mund të shprehë edhe një syn im për të dëgjuar, si: vë veshin, mhaj veshin, përgjoj. dëgjoj (vë veshin), kurse fjalia tjetër a fjalitë e tjera të tregojnë rezultatin e perceptimit m e të dëgjuar:

D ritani p ë r një çast i ndali hapat e m bajti veslt: diku në Ittginë tliellë sëpatat bien përm bi ahe e pishtt, e trungjet rrokullisen me rropatnë. K allëzuesi i fjaiisë së parë mund të tregojë edhe të qenët i pranishëm diku dhe fjalia e dytë atë që perceptohet në sajë të pranisë dhe të rezultatit të perceptimit m e sy, të të parit:

Pale prefëkti me kryetarin e hushkisë! Sikur jam n ë zyrë të tyre: u tretet dhjami iiën gushë. Fjalia e dytë mund të m os tregojë atë që perceptohet si rezultat i përpjekjeve për të parë, por një gjykim të ri, një përfundim logjik të dalë në bazë të lidhjes p sik ologjik e të ideve m e një folje që m ungon dhe që do të tregonte reuzltatin e të vështruarit.

Pa dashur, Stefani vështroi orëtt: p o afrohej dreka. Pa orëtt: pas

njëzet minutash duhej tëfillo n te mësimi.

zili. 4. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie sq aru ese 3. Periudha a sin d etik e m e m arrëdhënie sh te so r e Fjalia e parë e këtyre periudhave ka si k allëzues një folje a lokucion

N ë fjalinë e parë ndodhet një fjalë o se një togfjalësh që tregon dukuri me një përmbajtje relativisht të gjerë, që shkoqitet në fjalinë e dytë o se në një

foljor që tregon përpjekje a synim për perceptim shqisor, si vështroj. vë veshin.

grup të ngjashëm fjalish që pasojnë. Këtu mund të shihet një paralelizëm me

etj.; fjalia e dytë tregon rezultatin e perceptim it, atë që perceptohet m e sy a m e

një gjym tyrë p ërgjith ësu ese m e gjym tyrët h o m o g jen e q ë e konkretizojnë.

veshë.

Zakonisht përm es asaj fjale e atij togfjalëshi konkretizohet gjithë brendia e fjalisë së parë.

K ë to n d ërtim e p ërd oren v e të m m e lid h je a sin d e tik e ; n d ërtim e përkatëse lidhëzore nuk ka. K em i dy grupe kryesore m e periudha të tilla: fjalia e d y të tregon atë q ë perceptohet si rezultat i të vështruarit. i veprim it konkret o se i lëvizjes që synon drejt perceptimit: fjalia e dytë është një thënie shtesore, që del nëpërm jet lidhjes së

N ga përmbajtja e fjalisë së parë varet edhe shkalla e dom osdoshm ërisë së zbulim it të kuptim it konkret. N ë ndonjë rast një konkretizim i tillë është shumë i dom osd osh ëm , sep se brendia e fjalisë së parë është diçka si një “gjëzë" q ë do të mbetej e “ pazbërthyer" pa fjalinë e dytë:

Fëmijët e barittjve loznin aty p ran ë lodrëtt e ujkut dite të qenit:

ujku sulm onte kopenë dhe qeni dbe bar 'mjtë 'mprisnin udhën, e ndiqnin (N ë fjalinë

e

parë ësh të

p ë r m e n d u r lo d ra “ e u jk u t d h e e

6 29

P E R I U D H A ASINDETIKE

K K E U XL

628

qenit” kurse në fjaiitë

e

Po Kapllan beut i kishte ngecur sharra nëgozhdë: pu na e kuilës n u k i shkonte mbarë. - O po, sa për Pirron e Zarçes, ai pa ii fa t: të mori burri i botës të bijën e Rako Ferrës, Vasilikën.

t j e r a tregohet b r e n d i a , sh pjegohen “rregullat” e k ë s a j lodre).

prania e një theksi më të fortë në gjymtyrët c' mjaft e gjatë m idis fjalive.

•' ;n në përqasje, nga pauza

P e r iu d h a t a sin d e tik e m e p ërq a sje k a n ë n d ërtim k a ra k teristik dygjym tyrësh: periudha përbëhet prej d y grupesh që m und të je n ë fjali o se grupe fjalish. N ë bazë të bashkëlidhjes së brendisë konkrete të vetë fjalive o se sipas

N ë raste të tjera, fjalia e dytë o s e grupi i fjalive q ë ndjekin fjalinë e

kuptimit leksikor të gjym tyrëve të përqasura të këtyre fjalive, m und të dalin

parë, konkretizojnë, në përputhje m e situatën, fjalën m e kuptim të përgjithshëm

nuanca të ndryshm e nga ato të përqasjes së thjeshtë, të kundërvënies deri te nuancat kundërshtore të theksuara.

ose togfjalëshin përkatës:

N ë këtë kohë mbreti Filip punonte:farkonte slipata e shtiza të gjata, bënte falanga m e maqedonë, thrakë, epirotë. (K ëtu fjalia e dytë dhe e tretë japin sh p jegim e rreth “ punës” me të ciiën po merrej ndërkaq mbreti Filip). 3. K a edhe raste kur fjalitë pasu ese vetëm sa konkretizojnë kuptimin e përgjithshëm të një fjale a të një togfjalëshi frazeologjik:

Gratë e barinjve i qenëpërveshurpunës: punonin bulmetin, iirrnin, ettdnin. Fjalia e parë mund të ketë një togtjalësh m e kuptim sasior, ndërsa fjalitë e m ëp asm e em ërtojnë një nga një tiparet e veprim et përbërëse:

Hajdari gjithë të mirat i kish: qe punëtor, prishanik nuk qe, veçse nuk kishte njeri të afërt nga familja. N ë fjaiinë e parë m und të ketë një karakteristikë, kurse në fjalinë e dytë jo; ajo vetëm zbërthen atë karakteristikë, por edhe shpjegon arsyen e vlerësim it, të dhën ë zakonisht me një k allëzues em ëror të shprehur m e një m biem ër o s e togfjalësh emëror:

Graftku i kritikës në ndërmarrjen që drejtonte shoku Andrea ishte shumë i ulët: nuk ngjitej ittë' lart se referenti. Rruga ishte e keqe: monopati i ngushtë vende - vende ishte mbyllur m e dëborë. Shtëpia ku do të shkonin, nuk ish e keqe: ish në qendër të qytetit, kish dy dhoma, një guzltinë dlte bodrum. N d o n jëh e r ë k e m i m ë sh u m ë një th ën ie sh tuese disi të lidhur m e m arrëdhënie s q a r i m i m e fjalinë e parë, sesa një konkretizim:

Dy pushkë kërcitën njëra pas tjetrës nga e djathta e fij; po shtinte edhe Tefta pranë Shpresës.

N ë fjalitë që përbëjnë periudhat asindetike m e marrëdhënie përqasore, mund të vihen në përqasje dhe, rrjedhimisht, të vihen përballë gjym tyrë të ndryshme të fjalive.

Mund të vihen në përqasje kryefjalët e ija liv e dhe kjo m und të mbështetet në ndryshimin e kuptimit të tyre leksikor, që mund të arrijë deri në kuptim të kundërt leksikor; atëhere nuanca e kundërvënies dhe e kundërshtisë bëhet edhe m ë e qartë. Mund të vihen përballë kallëzuesit, kur k u p tim ete tyre leksikore janë të ndryshme o se kur në njërën fjali kallëzuesi është mohor, kurse në tjetrën është pohor. M und të vih en përballë kundrinat e drejta dhe kundrinat e zhdrejta dhe rrethanorë të ndryshëm:

Gjella do kripë, kripa do masë. Armiku të shikon n ë këmbë, miku të vështron në sy. S ’gjykon mosha, gjykon mendja; - Të priia të dielën e parë, s ’erdhe. Goja tëhidhëron, goja tëgëzon. Shkurtishkurton urët, marsi rrjep lëkurët. S ’ështëme vrap, ështëm e çap. Ata qëna donin, erdhën, ata që s ’na donin, nuk erdhën. Fjalitë me marrëdhënie përqasore ndahen me presje, dhe, kur brenda tyre është përdorur një herë presja, m e pikëpresje.

6 . Periudha asindetike m e m arrëdhënie përcaktore N dryshe nga periudhat asindetike m e fjali kryefjalore o se kudnrinore,

të cilave u m ungon në fjalinë e parë një kryefjalë o se një kundrinë ( e drejtë a e zhdrejtë me parafjalë), te periudhat m e marrëdhënie përcaktore fjalia e parë e ka strukturën të plotë. M irëpo nga pikëpam ja kuptim ore brendia e saj është shumë e përgjithshm e o se e papërcaktuar dhe ka n ev o jë për një konkretizim ,

5. Periudha asindetike m e m arrëdhënie përqasore

i cili je p e t në fjalinë e dytë. N ë periudha të tilla k em i m arrëdhënie të së përgjithshm es m e konkreten, kem i m arrëdhënie konkretizuese:

Shqiptohet m e intonacionin e përqasjes që karakterizohet nga simetria

Këtë bëmë dhe tte këtu sot: rrahëm pikëpam jet tona. Disa ditë më parë Driza kish marrë edhe lajme të tjera: paska vajtur urdhër në këshill të

në m es tonit n gjitës n ë Çalinë e parë dhe tonit zbritës n ë fjalinë e dytë, nga

630

PERIUDHA AS1NDETIK.H

KREU XL

fsh a tit që të fo rm o h ej n jë kom ision përgatitor për reformën agrare. D alloh en dy n ë n tip a periudhash asindetike me m arrëdhënie përcaktore: fjalia e dytë konkretizon një fjalë dëftore; Qalia e dytë konkretizon një emër me kuptim leksikor të caktuar. 6.1. Te nëntipi i parë, fjaliaep arëka në përbërjen e vet, me funksione të ndryshme sintaksore, përemra dëftorë, përemra të pacaktuar, ndajfolje përemërore dëftore. Këtu mund të përfshihet edhe emri gjë i prirë nga përemri i p acak tuar një. P ërem rat dhe ndajfoljet dëfto re kanë kuptim dëftor paralajmërues dhe jo kuptim dëftor përmendës: - S o t m und t ’j u th em vetëm këtë: p la n i është plotësuar. Veç mua m ë ëshlë m bushur m endja p ë r diçka: njeriu i fo r të ia del m banë, edhe kur e ka pisk. E mor vëlla, mos u bëj aq merak përfoshnjën! A sh tu e kanëfëm ijët; ftohen, nuk i zë gjum i, qajnë. Kaq kishte m arrë veslt: vapori ishte ttisur. Ata dinin vetëm n jë g jë: kush e lufton pushtuesin është shqiptar, kush n u k e lufton pushtuesin është tradhtar. 6.2. Nëntipi i dytë ka në fjalinë e parë një emër me kuptim abstrakt, i cili ka nevojë të konkretizobet nga Çalia e dytë. Emri shoqërohet nga fjalë të ndryshme përcaktore (si përemri i pacaktuar një, përemra mbiemërorë dëftorë ose ndonjë përcaktor tjetër përemëror, ndonjë numëror ose edhe ndonjë përcaktor i shprehur me mbiemër cilësor); U them i m endim in tonë: grykasit të kujdesen për lokalin epishasit, p ër bankat. Gruaja i dha n jëqindporosi: të haslt kështu, të vishesh ashtu, të fle sh n ë këtë m ënyrë, të m os ecësh m ë këmbë. Të gjith ë nisesltin nte ttjë shpresë: të ktheheshin përsëri në fsliat. Fjalia e dytë e ka kallëzuesin në mënyrë lidhore, sa herë që fjala që sqarohet, ka kuptim leksikor dëshire, mundësie, pasigurie, kushti etj., si te shembujt e mësipërm. Por, kur fjalia e parë ka një emër me kuptim tjetër leksikor, kallëzuesi i fjalisë së dytë vihet në mënyrën dëffore (ose habitore): M bi këto duhet shtuar edhe n jë m jerim : zbuluesit e Skënderbeut flin in k ë të h e r ë d h e s ’elajm ëruan që një ushtriarm ike efortë, nën komandën e Isa Bej Evrenozit, po vinte me vrap për të shpëtuar Beratin nga rrethimi. Plaku p o m errte n jë zakon të keq: a i e thërriste Teftën shpesh e m ë shpesh “nuse e gjyshit”. Kaplian beu bëri vetëm një ndryshim : e pa tifesin të kuq, e ktheu të zi. Po islt përhapur edhe një tjetër fja lë r te Zaranika na qenkësh bërë n jë përpjekje e madhe. Periudha asindetike me marrëdhënie përcaktore shqiptohet me intonacionin e sqarimi (shpjegimit); në fund të fjalisë së parë toni mbetet disi pezull, çka lajmëron se vijon më pas shpjegimi, që jepet pas një pauze të

631

theksuar. Në të shkruar fjalitë ndahen nga dy pikat. 7. Periudha asindetike m e m arrëdhënie kryefjalore Ndërtimet asindetike me marrëdhënie kryefjalore përdoren rrallë. Eshtë i kufizuar numri i foljeve - kallëzues ose i kallëzuesve emërorë a i përcaktorëve kallëzuesorë të fjalisë së parë. Kemi dy nëntipa kryesorë: ajkallëzuesi i fjalisë së parë është kallëzues foljor; b) kallëzuesi i fjalisë së parë është emëror. Si kaliëzues foljorë përdoren trajta joveprore të vetës së tretë njëjës dhe folje e lokucione njëvetore, si: (më) kujtohet, (më) bie ndërm endetj.: - Tani m ë ra itdër meitd: librin ta kant dhënë brenda n ë bibliotekë. Iu kujtua ntirë: duhej të kësliillohej nte shokun. Si kallëzues emëror e përcaktor kallëzuesor përdoret një mbiemër dhe si këpujë rëndom folja "jam”, ndonjëherë folja “bëhem” me kuptimin e shndërrimit të gjendjes. Këto përdoren në të gjitha stilet, përveç stilit poetik: Tyta e automatikut ish ndarë nga qyta dhe ish shtrembëruar. Ish e qartë: urmiku nuk do ta përdorte kurrë atë autom atik për të qëlluar shokët e tij. V bë e qartë: diçka p o ndodhte atë m ëngjes brenda konakëve të vjetër të Tapillarëve! 8. periudha asindetike m e m arrëdhënie kundrinore Kjo periudhë karakterizohet nga këto tipare: ekziston drejtim i fortë i kallëzuesit të fjalisë së parë i shprehur me folje a lokucion foljor me kuptim të caktuar leksikor; fjalia e dytë, në mungesë të kundrinës në fjalinë e parë, bëhet pjesë e pandashme e asaj fjalie. Kallëzuesi i fjalisë së parë është më shpesh njësi leksikore me kuptimin e të ligjëruarit, të perceptuarit, të menduarit: - Të kam thënë, o Tiri, e tillë është ajo. Përsëritim: kjo sltkresë është tepër sekrete. - Ju lajm ërova m e kohë, n jë g jë e tillë ju priste edlte ju . Shikoj: të rinjtë e të rejat grum buj - grum buj vijnë. - M os harro: ndeshja fillo n n ë ora tre. - Ore Pirro, m os harro: të hap zem rën se të kam s i djalë. Te shembujt e dhënë më lart, mund të vendoset një paralelizëm me periudhat me fjali të varur lidhëzore, por ndonjëherë një paralelizëm i tillë nuk mund të vendoset. Fjalia asindetike me marrëdhënie kundrinore ndahet me d y pika më

PERIUDHA A S IN D E T IK E

K R EU X L

632

rrallë me presje, kur vjen e dyta fjalia që është në raporte kundrinore me të parën; në rastin e kundërt, me presje: - Unë e di: ty nuk të pëlqejnë iotëi. - Ju lutem , m m m ë ndërpritni. - N dize zjarr'm, të tiiem. - D ikur

m und të jen ë përdom r, e p m m j.

9. Periudha asindetifce me m arrëdhënie shkafcore Periudhat asindetike me marrëdhënie shkaku a arsyeje në fjalinë e dytë shqiptohen me një intonacion paralajmërimi te fjalia e parë: ton ngjitës zbritës plot tendosje, një pauzë e ndjeshme; fjalia e dytë fillon me një ton mjaft të ulët dhe zbret me ritëm të shpejtë. Dallohen dy nëntipa: 1) në periudhë shprehen marrëdhënie thjesht motivuese; 2) në periudhë shprehen marrëdhënie urdhërore - motivuese. 9.1. Në nëntipin e parë dailohen këto raste: 9.1.1. fjalia e parë shpreh supozim, kurse fjalia e dytë, dhe e treta e më tutje, kur ka, arsyetojnë supozimin: Djalositi duhej të ishte zgjatur kohët efundit: këmbët e pantallonave niezi i çikniit këpucët, m ëngët e xhaketës i rrinin të shkurtra; 9.1.2. fjalia e parë shpreh detyrim a domosdoshmëri ose mundësi a pamundësi; fjalia e dytë tregon arsyen: Duhet tëtakohem m e të, tëbisedoj: s ’rrihet m ëkështu. A i s ’ngrihej dot, ishte i sëm urë p ë r vdekje. 9.1.3. fjalia e parë, me modalitet të realitetit, është fjali dëftore, kurse fjalia e dytë ka një kaliëzues emëror shprehur me një mbiemër ose emër që tregon tiparin, i cili shkakton a arsyeton atë që thuhet tek e para: Besimin te shokët ai e kish të plotë: ishin të rinj, guxim tarë dhe të sprovuar. 9.1.4. fjalia e parë është fjali pyetëse retorike, e cila nuk ka për qëllim të pyesë, por të shpallë, të shprehë diçka në një formë emocionale të theksuar, kurse ijalia e dytë motivon arsyen e pyetjes retorike, d.m.th. arsyen e deklaratës: - Ç ’m ë duhet shkues: m und të m errem i vesh me njëri - tjetrin si jem i m arrë vesh p ë r kaq gjëra të tjera. Kur veprimi i fjalisë së dytë ndodh para veprimit të fjalisë së parë, kuptimet e shkakut dhe të pasojës dalin në sfondin e pasimit të veprimeve në kohë. Atëherë kemi bashkëlidhjen e trajtave dhe të kuptimeve kohore e p a k r y e r - e kryer e p l o t ë , e k r y e r e t h j e s h t ë - e kryer e plotë, e a r d h m e - e tashme, e ardhme - e kryer etj.:

633

Nusja e Stasit p o p riste te dera: burri dhe e bija ishin vonuar për drekë. Kjo sjellje ibëripërsh typje të m adite Afërditës: kurrë s ’i kislite ngjarë n jë g jë e tillë. - Do të ftohesh, - tha ai, - j e veshur hoilë. 9.2. Në nëntipin e dytë të kësaj periudhe asindetike fjalia e parë tregon urdhër, kurse fjalia e dytë tregon ç ’e motivon urdhërin. Fjalia e parë është fjali nxitëse, kurse fjalia e dytë ka modalitetin e dëftores, në trajtën kohore të së tashmes ose të një kohe të kryer: Sltko te kryetari ose te sekreturi i këshillit, ata merren me këto punë. - Jo, m ë m irë shkojmë: je m i shum ë voitë. - Mos u mërzit, Lekës do t ’ia mbush mendjen vetë. Midis fjalive asindetike me marrëdhënie shkakore vihen rregullisht dy pikat, ndonjëherë presje; dy pikat e theksojnë m ëm irë lidhjen e brendshme shkakore midis fjalive. 10. përfundimi

Periudha a sin d e tik e m e m arrëdhënie rrjedhim ore o se

Në këtë lloj periudhe fjalia e parë ka gjithmonë modalitet real, dhe folja-kallëzues është në mënyrën dëftore, kurse fjalia e dytë e plotëson a e përforcon këtë kumtim duke përmendur rrjedhimin real ose duke treguar përfundimin që mund të nxirret nga fjalia e parë. Fjalia e dytë mund të tregojë detyrim, mundësi, pamundësi ose nxitje për veprim. Edhe këto periudha shqiptohen me intonacionin e paralajmërimit, porse pauza mund të jetë disi më e gjatë se te periudhat asindetike me marrëdhënie shkakore. 10.1. Fjalia e parë mund të përmbajë një kallëzues emëror, që tregon një tipar real, prej të cilit del përfundimi, i shprehur te fjalia e dytë me modalitetin e mundësisë, të pamundësisë ose të detyrimisë: Dheu ishte i butë, edhe nte dorë m und të gërryhej. - Ne jem i dy njerëz të ndryshëm, nuk m und të merremi vesh, - iapreu ajo. Unëja m fajtore, . duhet ta laj fa jin tim. 10.2. Fjalia e dytë mund të tregojë një nxitje (me trajta ië ndryshme foljore që tregojnë urdhër, lejim etj.), që motivohet nga brendia e fjalisë së parë: A e mbylle m irëportën me lloz? - E mbyllu, mos k ifrik ë l - Shtëpinë tim e e ke të itapur, të urd/tërosh kur të duash. 10.3. Kur foljet - kallëzues janë në të kryerën e thjeshtë, në fjalinë e parë shprehet një veprim që mund të bëhet shkak për rrjedhimin që shprehet

634

K R E U XI.

te fjalia e dytë; në këtë rast pasimit kohor i mbishtrohet ngjyrim'i i rrjedhimit: R akia u h ipi burrave n ë tru: shtinë pushkë e hodhën vaiie si në dasënu 10.4. Fjalia e parë mund tëjetë një fjali pavetore që tregon një gjendje të brendshme, e ciia bëhet shkak për rrjedhimin: X ha N elos nuk iu durua: h oqi qeleshen dhe epërplasi n ë dysheme. 10.5. Gërshetim të kuptimeve të shkakut e të pasimit kohor kemi edhe kur Qalia e parë ka një folje në të tashmen ose në të shkuarën, kurse e dyta shpreh një veprim në kohën e ardhme: Taiti ndryshuan kohërat: do të ndryshojnë edhe ata, - i kimdërshtoi

xha Lumoja. 10.6. Te ky tip periudhe asindetike kundërvënia nënrenditje bashkërenditje mund të quhet e shuar. ajo thuajse nuk ekziston: prandaj këto periudha mund tëjenë sinonimike edhe me periudha me fjalitë bashkërenditura këpujore. përmbyllëse (me lidhëzën dhe, me fjalën prandaj). edhe me periudha me fjali të varur rrjedhimore ( me iidhëzën kështu që). Fjaiitë asindetike me marrëdhënie rrjedhimore ndahen më shumë me presje, në disa raste edhe me dy pika. 1 1 Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie kohore. Marrëdhëniet kohore në periudhat asindetike nuk shprehen mjaft qartë, shpeshherë ato përzihen me marrëdhënie kushtore, kurse në raste të tjera edhe me marrëdhënie rrjedhimore. 11.1. Kur foljet - kallëzues të fjalive, zakonisht dy, janë shprehur me trajta foljore të së tashmes ose të së pakryerës, ato tregojnë veprime të përsëritura që pasojnë njëri - tjetrin; veprimi i dytë vjen pas të parit, sa herë që përsëritet ky, këtej del edhe ngjyrimi i kushtit: Hyn dielii, plaku e lë puitëit, e ka zakon të vjetër këtë (krhs.: Si hyn

die/li ose Sa herë që hyn dielli...) 11.2. Kur foljet janë shprehur me trajta të së kryerës së thjeshtë e tregojnë dy veprime nga të cilat i dyti pason të parin, mund të kemi ose jo ngjyrim rrjedhimi. sipas bashkëlidhjes së brendive reale të Çalive: U larguan sëm undjet, ia pllakosi zia, një zi që s 'mbahej mend. U dha urdhër p ë r zjarr, disa pu sh kë dhe n jë m itraloz qëlluun shkëm bin e partizanit. Në këto periudha fjalia e dytë ndahet gjithmonë me presje.

PERIUDHA ASINDETIKE

'635

12. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie kushtore. Përbëhet rëndom prej dy pjesësh (dy fjali ose dy grupe fjalish) të bashkuara me intonacionin e kushtëzimit të drejtpërdrejtë. Ky ka si karakteristikë dalluese një ngjitje të theksuar të zërit (të ngjashme me atë të një fjaiie pyetëse të përgjithshme), që pasohet nga një pauzë e gjatë, fill mbas së cilës vjen fjaiia e kushtëzuar. Kjo fjali, sipas karakterit të saj, mund të ketë intonacionin e një fjalie dëftore, të një fjalie urdhërore ose të një fjalie pyetëse, të drejtpërdrejtë ose retorike. Rendi i fjalive është i ngurosur; në krye fjalia kushtëzuese, pas saj fjalia e kushtëzuar: Ngordhi kau, u prish penda. Në periudhën asindetike me marrëdhënie kushtore ka një bashkëlidhje të caktuar të mënyrave dhe të trajtave të foljeve - kallëzues të fjalive. 12.1. Te fjalia e parë mund të kemi supozim, të shprehur me një trajtë foljore të së tashmes së dëftores. si diçka që është e zakonshme, e vërtetë për çdo kohë: Duhet të hapim kanale. S ’ka shi, tak lëshon ujin e kanaiit në arën e misrit. - Unë dua të më bëhet puna. o VasiU M a bëj punën, të lavdëroj, të shpërblej! Modalitetin e supozimit e shpreh edhe trajta.e së kryerës së thjeshtë te fjalia e parë, ndërsa po kjo trajtë në fjalinë e dytë tregon një veprim real qe do të ndodhë në të ardhmen me siguri. M e të m barë fillo ve, gjysmë pune mbarove. Durove, fitove. Përdorimi i fjalive të tilla me vetë të përgjithësuar në thëniet aforistike kushtëzohet jo vetëm nga vlera e tyre mbarëkohore, por edhe nga tregimi mbarëvetor i vepruesit, sepse mbaresa e vetës së dytë nuk tregon vetëm bashkëfolësin, por çdo person që mund të jetë bartës i veprimit të parë dhe i veprimit të dytë. Më rrallë përdoret bashkëiidhja e trajtës dhe e kuptimit kohor të së kryerës së thjeshtë në fjalinë e parë me të kryerën në fjalinë e dytë: - Unë kam një çështje për të zgjidhur më përpara. o Met. u zgjidh ajo, ja n ë zgjidhur të gjitha. Domosdoshmëria e kryerjes së veprimit të fjalisë së dytë, kur realizohet kushti i së parës, theksohet me bashkëlidhjen kohore e kryer e thjeshtë - e ardhme: U mbush kupa, do të derdhet. S ’u m endove sot, do tëpendohesh mot. Fjalia e parë mund ta ketë kallëzuesin në mënyrën urdhërore, në vetën

636

K R E U XL

e dytë njëjës, në qoftë se supozimi ka të bëjë me çdo vetë (fjaii me vetë të përgjithësuar), kurse fjalia e dytë në trajtën e së tashmes së dëftores me vlerën e një veprimi të ardhshëm ose në të ardhmen. Sltpo drur'm m e n jëg o zh d ë dhe qite, m betet vrimë. V ittirretii bailit n jë kurorë këngësh, sërish do të ndizet drita e jetës. N ë dorën e vogël, të ngrirë, vini kazmën: sërish do të lëvizë e fuqishm e. 12.2. Në fjalinë e parë mund të kemi një supozim, një kusht të shprehur me trajtat kohore të mënyrës dëftore (e tashme, e kryer e thjeshtë), kurse në të dytën një nxitje, një urdhër që del si përfundim i realizimit të kushtit: - Mirë the, vëlla: vdekja dithet vrarë: Të sëmuret gishti, p reje përpara se të marrë dorën. M barovepunën, shtro gunën. Zure gjarprin, shtypi kokëit. S h p m sh e zjarrin, p rit shkëndija. Fjalitë e periudhës asindetike kushtore ndahen me presje. 13. Periudha asin d etik e m e m a rrë d h ë n ie lejore. Këto periudha në fjalinë e parë përmbajnë një fakt ose një tipar të supozuar që nuk është aq i fuqishëm sa të pengojë, të ndalojë, të prapsojë shtjellimin e veprimit të fjalisë së dytë. Daliohen dy grupe periudhash asindetike me marrëdhënie iejore: 13.1. Në grupin e parë pjesa e parë, që fillon periudhën mund të jetë: 13.1.1. një ndërtim i sajuar nga e njëjta trajtë foijore e përsëritur dy herë, herën e dytë me pjesëzën mohuese s’. Trajtat e njëjta kohore dhe leksikore ndahen me një pauzë shumë të shkurtër, kanë nga një theks të njëjtë; i gjithë togu ndahet nga fjalia pasuese me një pauzë më të madhe. (Me të njëjtin intonacion shqiptohen edhe nëntipet (b) dhe (c). - S 'kam, s 'kam - nxori këto jjalë nga goja, sikur i nxori me çengel. Ke, s ’ke, borxhl duhet paguar; 13.1.2. një ndërtim i paplotë, ku nukdel këpuja, pojanë të pranishme dy gjymtyrë emërore të shprehura me mbiemra me kuptim leksikor antonimik: - Doktorët atë punë kanë, - i thoshte i ati,- i sëmurë, i shëndoshë, mos p i të thonë. Mos ia vër re se ç ’thotë Ceni: ipirë, ipapirë, ashiu f le t ai. 13.1.3. një ndërtim i formuar nga dy emra, njëri me parafjalën me tjetri me parafjalën pa: Prapë, megjithëse prova nuk kishin, atij nuk i besohej t ’u shpëtonte fashistëve nga thonjtë. M e prova, p a provu ata s ’kishin për ta iëshuar lehtë këtë partizan të parë që zinin në Elbasan. Ndërtime të tilla përdoren rëndom në dialog, në bisedë. Ato kanë për bazë zakonisht një kundërshtim të bashkëfolësit si "s ’kam ", "s 'dua " etj., kurse

P E R I U D H A ASINDETIKE

63?

periudha asindetike përmban në pjesën e saj të parë, ku ekzistojnë marrëdhënie veçuese, përgjigjen ndaj atij kundërshtimi të shprehur ose të nënkuptuar, duke pohuar se cilado nga variantet e kundërta të merret si premisë, asnjë prej tyre nuk mund të pengojë, të prapsojë shtjellimin faktik të fjalisë së dytë. 13.2. Grupi i dytë i periudhave asindetike me marrëdhënie iejore ka në pjesën e parë një periudhë me fjali të varur me lidhëzën sa (e cila tregon një shkallë të lartë të shtjellimit të veprimit), me kallëzuesin e shprehur me foljen dua në vetën e dytë të së tashmes së mënyrës lidhore, kurse fjalia kryesore e kësaj periudhe përmban një folje - kallëzues në trajtën e urdhërores, me kuptimin e një supozimi. Pjesa e parë shqiptohet me intonacion të pambaruar, kursepjesa e dytë që vjehpas një pauze të ndjeshme, shqiptohet me intonacion të mbaruar, me një ritëm më të ngadalshëm. Në periudhë vendosen marrëdhënie iejore në mes një fakti dhe shkallës së Iartë të një tipari ose dendurisë së shtjellimit të një veprimi të supozuar: - Na është vardisur në misra një e nëmosur baldosë me të bijat. Ndiz zjarr sa të duash, bjeri m e ura të ttdezura, s ’do t ’ia dijë. Qorto, thirrë sa të duash, xha K o lis ’e prish qederin. Fjalitë e periudhës asindetike me marrëdhënie lejore ndahen me presje. 14. Periudha a sin d e tik e m e m arrëd h ën ie m ën y ro re. Këto periudha kanë disa karakteristika të veçanta për sa i përket ndërtimit dhe vlerës së tyre: 1. përbëhen së paku prej tri fjalish, të ndara në dy grupe, nga të cilat njëri përmban një veprim që karakterizohet për nga mënyra e shtjellimit prej veprimeve të fjaiive të tjera; 2. fjalia a fjalitë që karakterizojnë mënyrën e shtjellimit të foljes kallëzues të fjalisë së parë, i kanë kallëzuesit të shprehur me trajtën foljore të vetës së dytë njëjës të mënyrës urdhërore, pranë së cilës mund të ndodhet, në pozicionin e kryefjalës, një emër në rasën emërore pa parafjalë: 3. fjalitë karakterizuese të mënyrës mund tëjenë bashkuar midis tyre asindetikisht, por mund të kenë edhe lidhëzën bashkërenditëse këpujore, ndërsa grupi i fjalive bashkohet me fjalinë e parë pa ndihmën e ndonjë lidhëze: 1 ra ullishtes, ec e qëndro pa s dy tri çapesh e m baj veshin, nga frik a se mos ndeshej me ndonjë belcçi. Shtjellim i i veprim it “ i ra u llish tes” (= përshkoi ullishten) karakterizohet nga këmbimi (altemimi) i përsëritur i disa lëvizjeve e veprimeve, të cilat në mënyrë të përgjithshme tregojnë “mënyrën” se si u përshkua gjithë

638

K R H l ) XI.

rruga. la rnori valles, hidhu përpjetë e përdridhu në m es të sallës. 4. Rëndom këmbimi i veprimeve të lëvizjeve si “etapa” të caktuara gjatë kryerjes së veprimit kryesor vihet në dukje me ndajfolje vendi të bashkëlidhura nga kuptimi, të cilat marrin edhe kuptim kohor, si; këtu... aty. andej... këtej, atje etj.: Zanat i vështirë ai i kaU ajxhiut të katundeve, që endej shteg më shteg, si puna e arixhiut, kallais këtu n jë tenxhere, arno aty n jë kusi. Fjalitë e kësaj periudhe ndahen me presje.

KREU XL I

FJAUTË i iDËRMJEIMi

1. Fjali e ndërm jetm e është fjalia e përfshirë në një fjali tjetër a në një periudhë, pa qenë organikisht e lidhur me to, dhe kryen funksioniet e fjalëve e të togjeve të ndërmjetme. Midis fjalëve e të togjeve të ndërmjetme vihet re një ngjashmëri e theksuar kuptimore dhe intonacionore. Fjalitë e ndërmjetme shprehin kuptime modale e emoncionale-ekspresive, burimin, sqarimin për mënyrën e thënies ose lidhjen logjike të mendimeve dhe shqiptohen me intonacion ndërmjetës. Fjalitë e ndërmjetme veçohen nga fjalia së cilës i referohen ose nga fjalitë në mes të të cilave hyjnë, me anën e pauzave relativisht të gjata dhe shqiptohen me një ton më të ulët e me një ritëm ligjërimi më të shpejtë: Kishim ndryshuar, kjo s ’do mend, po gjallëria e viteve lë shkollës vlonte gjithnjë në zem rat tona. Partizanët siç e kishin zakon, iu mblodhën përreth dheftUuan ta pyetnin për shumë gjëra. K y drejtor i qofshafalë, është vërtetë drejtor për ne. Njëjjalë e mirë të vret më shumë se pushka, thotë një

plak nëfshatin tonë. Fjalitë e ndërmjetme përbëjnë një tip të veçantë Çalish; këto janë zakonisht të shkëputura gramatikisht nga fjalitë ose periudhat në të cilat dalin. Fjalitë e ndërmjetme dallohenjo vetëm nga fjalitë e pavarura e kryesoret, por edhe nga yalitë e varura. Dallohen nga të pavarurat, sepse ato kuptimisht i referohen patjetër ose tërë fjalisë ku dalin a një gjymtyre të saj, ose fjalisë a fjalive pas së cilës a pas së cilave vijnë a në mes të cilave hyjnë dhe nuk mund të kenë përdorim të pavarur: Liria nuk dhurohet, ka thënë Partia jonë, por fitoh etm e gjak. Fjalitë e ndërmjetme nukjanë as fjali me raporte nënrenditjeje.

640

K.REU Xl.i

fjali të varura. Kjo dëshmohet jo vetëm me intonacionin e tyre të veçantë, por edhe me kuptimin e tyre. Ato përcaktojnë Çalinë a fjalitë ose gjymtyrën të cilave u referohen, nuk kanë një lidhje iogjike të fortë me kumtimin e njësisë sintaksore ku dalin. Fjalitë e ndërmjetme dhe fjalët e togjet e ndërmjetme krahas tipareve të përbashkëta, kanë edhe dallime midis tyre. Ndryshe nga fjalët e togjet , fjalitë e ndërmjetme janë njësi sintaksore, që kanë vlerë të plotë kaliëzuesore. Fjalitë e ndërmjetme pikërisht se janë Çali, kanë mundësi më të mëdha për të shprehur më mirë marrëdhëniet e folësit me kumtimin. Ato kanë një përmbajtje më të pasur, një kuptim më të piotë. Mund të dalin me përbërje e struktura të ndryshme, tëjenë njëkryegjymtyrëshe a dykryegjymtyrëshe, të zgjeruara a të pazgjeruara. Si fjalitë e tjera, ato mund të gjymtyrëzohen në mënyra të ndryshme. Në Skitraj, thoshte agronomi, llogaritin të marrin njëxet kuinta/ë p ër hektar! Fajin na duket, se ka as Barleti as Skëndërbeu, i cili tta rrëmbea mendjen dhe atyre historianëve më gjakftohtë. Ata që dashurohen, nuk dinë të ruhen, thonë. 2. Fjalitë e ndërmjetme nga ana ndërtimorejanë dy llojesh: 1) fjali të ndërmjetme pa mjete lidhëse, dhe 2) fjali të ndërmjetme me mjete iidhëse. Që të dyja këto grupe përdoren mjaft dëndur, megjithatë ato të grupit të dytë përdoren më shumë. Cifado të jetë struktura e tyre, fjalitë e ndërmjetme të të dyja grupeve qëndrojnë në të njëjtin raport ndaj fjalisë ku bëjnë pjesë, shqiptohen me të njëjtin intonacion dhe kanë në shumë raste të njëjtin kuptim. Mjetet e lidhjes që kanë në krye fjalitë e ndërmjetme, janë këto: lidhëzat siç, si më rrallë që, sikurse, sikundër, në mos, në qoftë se, po ashtu përemri sa i prirë kryesisht nga parafjalët me, nga (me sa, nga sa), por edhe i pashoqëruar me parafjalë, ndajfoljet si, ku. Këto lidhëza e mjete lidhëse, natyrisht nuk e ruajnë më kuptimin e funksionin e tyre të mirëfilltë për të vënë në marrëdhënie varësie fjaiinë së cilës i përkasin. Kjo ndodh se edhe vetë përmbajtja e kësaj fjaiie ka ndryshuar. Këto fjali të ndërmjetme, për sa i përket mjetit të lidhjes, përkojnë me fjali të ndryshme të varura , por nga ana funksionale e intonacionore dallohen krejtësisht. Me të njëjën lidhëz mund të ndërtohen fjali të ndërmjetme të tipave të ndryshëm kuptimorë. Kështu p.sh. fjalitë me lidhëzën siç që është mjeti lidhëz më i përdorshëm, mund të tregojmë burimin, lidhjen vërtetësinë ose karakterin e zakonshëm të kumtimit; fjalitë e ndërmjetme me si tregojnë burimin, mënyrën e thënies lidhjen, vërtetësinë e kumtimit etj. Në anë tjetër ,me mjete të ndryshme lidhjeje mund të ndërtohen fjali

FJALITË E NDËRMJETME

641

të ndërmjetme të të njëjtit tip kuptimor. Kështu, p.sh. me siç, si, në, me sa, sikundër, nga.sa ndërtohen fjalitë e ndërmjetme që tregojnë vërtetësinë e kuptimit. Disa nga këto mjete paralele kanë filluar të kryejnë funksione të veçanta kuptimore ndonjë po mënjanohet (ngasa ), ndonjë po bëhet më arkaik (sikundër) etj. Fjalitë e ndërmjetme të të njëjtit tip kuptimor mund të jenë pa mjete lidhëse ose me mjete lidhëse: Motivet- që gërshëtojnë në temat dhe në subjektet e veprave të tij, ja n ë të shumta, e, do të thoshim , të gjithanshme. Të them të vërtetën, edhe unë lëkundem. S iç m ë tha infermieri i çetës sim e, komisari ishte plagosur rëndë. M e sa di u n ë ministria nuk na detyron që të konkurojmë medoemos në të gjitha gjinitë. N ë mos m ë ka n ë gënjyer syië m ua, ajo nuk qe Liria, po motra e saj, Albana. -E, që të m os e zgjalshum ë, si brodhëm nga katër orë të mira në p yll dhe u grisëm nëpër ferra e shkurre e gjetëm të parin. 3. Në bazë të kuptimit dallohen këta tipa fjalish të ndërmjetme: 1) të shkaliës së vërtetësisë dhe të karakterit të rëndomtë të një fakti; 2) të vlerësimit emocional; 3) të burimit të kuptimit; 4) të karakterit të thënies; 5)të tërheqjes së vëmendjes; 6) të lidhjes së kumtimeve. 3.1. Fjalitë e n d ërm jetm e të shkallës së vërtetësisë tregojnë deri në ç’masë është i vërtetë fakti i kumtuar, i cili mund të paraqitet si i dyshimtë, i supozuar, i pasigurt, i sigurt, i natyrshëm etj. Disa fjali të këtij tipi e theksojnë, e nxjerrin më shumë në pah pohimin ose mohimin, disa shprehin njëfarë rezerve për vërtetësinë e kumtimit. 3.1.1. Fjalitë pa lidhëzatëkëtij tipijanë kryesisht njëkryegjymtyrëshe: Por, kuptohet vetvetiu, është vështirë tëflitetp ë r karakterin tërësisht shkencor të të gjitha këtyre punimeve. Interesim ipër folklorin do të vazhdojë te De Rada, m u n d të ihem i gjithë jetën. Dhe, duhet thënë, gjithë veprat e mira të prozës sonë, në kuptimin e gjerë të fjalës, përshkohen nga frym a dhe idealet kombëtare. -U tnor vesh, në këtë punë ne fitojm ë, ai humbet. Shënim. Kanë marrë pak a shumë tiparet kuptimore e intonacionore të fjalive të ndërmjetme edhe fjalitë asindetike që miratojnë vërtetësinë e një kumtimi: E shtë e vërtetë, ai nuk interesohet shumë për të, por m ua kjo gjë më pëlqen. M irë them , të gjithë shkuan, vetëm vajza jo n ë mbeti. - M irë thonë, s 'ka gjë më të shpejtë në botë se mendja e njeriut.

KREU X U

642

3.1.2. Disa fjali të ndërmjetme të vërtetësisë ndërtohen me lidhëzat siç.si: Siç është e natyrshm e, kjo nevojë, e diktuar nga kushtet historike, i shpuri njerëzit përparim tarë të kërkonin dhe të përhapnin arsimin në gjuhën amtare. - Po, siç m a p re t m endja mua, unë them se mirë jem i edhe kështu. Përdorim të rrallë dhe jo fort të rekomandueshëm kanë fjalitë me sik u n d ë r:

Zavalina qenka, siku ndër kuptohet n ë këtë natë të errët, një katund i vogël i Shpatil. 3.1.3. Një grup tjetër i madh i fjalive të kësaj kategorie prihen nga përemri sa (më rrallë ç), me parafjalën me përpara, dhe tregojnë kryesisht kufizim të vërtetësisë së faktit të kumtuar, rezervë të vetë folësit ose të një personi tjetër. Këto fjali i gjejmë më shpesh në dialog. Fjalitë e këtij tipi janë zakonisht dykryegjymtyrëshe e kanë për kryeÇalë shumë herë një përemër: M e sa kuptoj unë, ky është një njeri i jashtëzakonshëm. - M e sa ntbaj m end unë, ti atë e ke përkrahur. Megjithatë, m e ç ’mban m end vajza, babai ishte ndryshe. - M e ç 'po shoh u n ë ,jo nuset, p o as djemtë s 'kemi për t ’/' parë sonte. Krahas fjalive të prira nga me sa, me të njëjtën vlerë përdoren edhe fjalitë e prira nga përemri sa shoqëruar nga parafjala nga (nga sa): Lufta midis Gjon Kastriotit dhe turqve që më 1407gjer më 1430 dhe, nga sa dimë, Gjon Kastrioti u thye të paktën tri herë. 3.1.4. Rezerva të folësit për vërtetësinë e kumtimit shprehin edhe fjalitë e ndërmjetme të ndërtuara me lokucionin në mos: - N ë m os gabohem , ne u takuam te ura e kanalit të madh. - N ë m os qofsha i gabuar, ti duhet të je sh Skënder Shpata. 3.1.5. Si fjali të ndërmjetme dalin edhe fjali të ndërtuara me përemrin sa ose me ndajfoljet si, ku, intonacioni i të cilave ruan veçori të fjalive pyetëse. Këto fjali tregojnë hamendje, rezervë, dyshim lidhur me vërtetësinë e faktit të kumtuar në fjalinë tjetër: / gjatë, i gjatë, sa të them unë, sa dy njerëz të shkurtër të vënë njëri në kokë të tjetrit. -S i të të them, kam frikë se ju gjënjej dhe bëhem me turp tani në kohë të pleqërisë. Dhe, ku ta dish, kjo ngjarje mund 1’i kishte ftohur nga njëri-tjetri. 3.1.6. Pranë këtyre fjalive të ndërmjetme qëndrojnë fjalitë e ndërtuara përgjithësisht me lidhëzën siç, që tregojnë karakterin e rëndomtë të zakonshëm, të faktit të kumtuar nga fjalitë së cilave u referohen:

FJALITË E NDËRMJETME

643

Siç e kishte zakon, nuk ecte drejt rrugës, po i binte kurdoherë nga kopshti. Siç ngjet gjithnjë, me errësirën e natës u shpërndanë edhe tërë ato shqetësime. 3.2. Fjalitë e ndërmjetme të vlerësimit emocional tregojnë urim, dëshirë, lutje, zemërin, mallkim, revoltim. Zakonisht janë fjali dëshirore njëkryegjymtyrëshe: Sa për trimëri, Agim, të qofsha falë, shokun s ’e ke pasur. - Po sikur, larg qoftë, të hyjë dhëndër brenda, bie fjala në Tiranë? - More, gjynah m os paça, mos je i biri i Tanës, 'ai që ndreqte shtëpi? E pse, ju pastë babagjyshi,

pse s 'çlodheni pak? - Jo, t ’u bëfsha, mua s ’më tha gjë. Kjo kategori mund të dalë edhe në formën e një fjalie mungesore:

Dyzet e ca vjet punuam unë e plaku dhe as çatinë kasolles s ’ia ndërruam dot, kurse Shpëtimi, iu bëftë nëna, ende foshnjë, bëri shtëpi të re dhe pret e përcjell edhe mysafirë. 3.3. Në fjalitë e ndërmjetme të burimit përfshihen ato fjali që tregojnë burimin e kumtimit: a është kumtimi i një personi të njohur apo i vetë folësit, a është një e vërtetë përgjithësisht e njohur apo është diçka e dëgjuar nga të tjerët. Ky është tipi më i rëndomtë i fjalive të ndërmjetme. Fjalitë e burimitjanë pa lidhëza ose me lidhëza dhe që të dy tipat përdoren mjaft dendur. 3.3.1. Në fjaiitë njëkryegjymtyrëshe a dykryegjymtyrëshe pa lidhëza përdoret më të shumtën një folje të thëni:

Po dëshpërimi nuk më mundi: do të luftoj, thashë, ta shkulim pushtuesin e ta hedhim tej si barin e keq. Nga përpjekjet e saj, thonë, tundej mali sikur po shembej. Kur nis puna për mbarë, ashtu edhe do të mbarojë, i thonëfjalës. Po ç ’sjell ora, nuk sjell viti. Ditë e re, kësmet i ri, thotënjëfjalë e urtë. Fjalitë e burimit me mjete lidhëse përdoren më tepër se ato pa mjete lidhëse. N ë disa raste fjalitë e burimit pa lidhëza përbëjnë ndërtime paralele me fjalitë me lidhëza. 3-3.2. Fjalitë me lidhëzën siç janë njëkryegjym tyrëshe dhe dykryegjymtyrëshe. Njëkryegjymtyrëshe është fjalia kur kuptimi është përgjithësisht i njohur; dykryegjymtyrëshe atëherë kur kumtimi është i një personi të caktuar:

Vepër shumë e madhe e rëndësishme është gjithashtu, siç mund të ke u i dëgjuar, hidrocentrali i Fierzës. Ka disa fëmijë, të cilëve me të keq s ’u dilet; këtyre, siç thonë, u hahet koka me të mirë. Siç thotë edhe populli, dita

duket që në mëngjes. 3-3.3. Pranë fjalive me siç përdoren më rrallë edhe ato me si, sikurse

644

KREU X U

dhe shumë rrallë m e sikur: Këto jartë gjuhë me të cilat flasin popitj që. si dihet nga të gjithë, kanë madje një vetëdije të përbashkët shitmë të fortë. Z e f Serembja lindi në fshatin arbëresh Kosmo Albanaze ose Strigari, si i thonë vendasit,në krahinën e Kozencës. S ikurse e tregojn ë edhe vargjet e para e vargjet e fu n d it të poem ës,në mendjen e plakut Balë ka lënë mbresë të the/lë historia e dhimbshme e Nikut dhe e Marës. 3.3.4. Fjalitë e ndërmjetme të burimit ndërtohen edhe me lidhëzën sikundër, e cila takohet sidomos në autorë të paraçlirimit. Këto fjalijanë shumë më të rralla se fjalitë me lidhëzën siç. Fjalitë e këtij tipi tregojnë zakonisht burim të dokumentuar të k u m tim it: Nga ana tjetër, nisi ta rrihte Danjën dhe Dttrrësin me artilerinë mesjelare që kishte, dhe, p ë r çudi.sikundër m&sojmë dhe hga arshivat e Venetisë, që të dyja këto fo rte sa ishin më të rënë sipër, kur Senati i Republikës veneciane i trembur i kërkoi paqe Skënderbeut. 3.3.5. Fjalitë e ndërmjetme të burimit rnund të dalin rrallëherë dhe me lidhëzën kur. Këto janë fjali me vetë të papërcaktuar: Ja. kur thonë, e hëngri turp 'm me bukë. Ajo do ta mbante në pëUëmbë të dorës, do ta vishte si jo më m irë dhe do ta rrisle me qumësht daUëndvsheje, kur i thonë Jjalës. 3.4. F j a l i t ë e n d ë r m j e t m e t ë k a r a k t e r i t t ë thënies. 3.4.1. japin një saktësim lidhur me karakterin e thënies. 3.4.1.1. Ato zakonisht shprehen me një folje të thëni në mënyrën lidhore, prirë ose jo nga lidhëza që: janë të zgjeruara m e një kundrinë a rrethanor. Janë zakonisht njëkryegjymtyrëshe: - Unë u tremba, të them sinqerisht. Shkaku që më shtyu të të kujloj, po ta them haptazi, nuk është m alli që kam për ty>, sa është ngjarja që po të përshkritaj këtu poshtë. Ma tregoi shkakun. p o të them të drejtën, mtk e mbaj mend. N uk dua ta fsh eh , me gjithë luftën time të brendshme. më në fund, vendosa prapë të lozja kartën e fim dit. Që të them i të drejtën, ne nuk deshëm të rrinim, p o r shorti është shori. 3.4.1.2. Funksionalisht të njëvlershme me këto fjali janë ndërtimet me trajtë të pashtjeliuar: Sa p ë r godinat, p ë r ië m os gënjyer, më duket se kanë qenë shtëpitë e nja dy gjeneralëve. 3.4.2. Disa fjali të ndërmjetme tregojnë qëndrimin e folësit ndaj mënyrës së formulimit a të shprehjes, ndaj zgjedhjes së një fjale të përdorur, ndaj tonit të ligjërimit.

FJALITË H N D H R M JK T M H

645

3.4.2.1. Fjalitë pa lidhëza të këtij tipi janë të pakta. Ato janë zakonisht njëkryegjymtyrëshe e kanë si kryegjymtyrë foljen them në lidhore. Tipike janë: më mirë lë them. ta themi shqip. m und lë them : Heshtëm një copë herë ose. m ë tnirë të them, heshta unë. se nuk kisha ç 'të shtqju. Ajo piu pak. m ë m irë të thuash, piu sa ktgu buzët. 3.4.2.2. Më të rëndomtajanë fjalitë me ndajfoljen si dhe foljen them në mënvrën lidhore. më shpesh në vetën e dytë njëjës. por edhe-në vetën e parë njëjës ose shumës: Nttk m und të lërë kom andanti batalionin dhe të ndjekë një dezertor. n jë palaço, si të thuash! (- Alma. unë për disa ditë do të largohem nga hataiiom). Kam një punë në prapavijë, apo, si të themi, në vijë të armikul. Këto fjali mund të jenë edhe dykryegjymtyrëshe: ( - Qejfm s ’m aprishte as Anifja, u mor vesh). Po ajo e bënte këtë nga e keqja;donte si të them unë, lë më vinte në udhë më të mirë. 3.4.2.3. Fjalitë e ndërmjetme të kësaj kategorie shpesh ndërtohen edhe me lidhëzën që e foljen në mënyrën lidhore. Të këtij tipi janë: që mos ta zgjatim. që la themi shqip, që të shprehem i haptazi, që të shpjegohemi, që të flasim më shkoqur etj.: Që mos ta zgjatim, e vazhduam bisedën atë natë gjer vonë. Që ta them i shqip, Tivarasi këndonte bukur po zëri s 'i p un onte fa re . Që të shpjegohem i, ato janë të mundshme, pra, artistikisht të vërteta, po ndihet nevoja e thellimit në t o E di ç 'ke ti, q ë t ’i biem shkurt, ngarko mushkën dhe ktheu në fshat! 3.4.2.4. Funksionalisht të njëvlefshme me to mund të përdoren edhe ndërtimet e pashtjelluara: Për të mos e zgjatur, Agim, një ditë prej ditësh, ai na hapi bisedën për fejesë. 3.4.2.5. Në stilin shkencor e publicistik përdoren edhe fjalitë e ndërtuara me lokucionet lidhëzore në qoftë se. në rast se: N ë qoftë se lejohem të shprehem , në këtë drejtim arkeologjia prehistorike si objekt studim i ka m ë fo r t përhapjen e kulturave. 3.5. F j a l i t ë e n d ë r m j e t m e t ë tërheqjes s ë vëm endjes përfaqësojnë thirrje drejtuar bashkëbiseduesit me qëllim që të tërheqin vëmendjen e tij. Ato synojnë të ngjaliin te bashkëbiseduesi një përqendrim më të madh të vëmendjes, për të shkaktuar ndonjë reagim etj. Të tilla janë, p.sh.: të marrësh vesh ti, të marrësh vesh zotrote, mbaje mend, ta dish etj. Ky tip fjalish të ndërmjetme përdoret kryesisht në stilin e bisedës: Ky, të marrësh ves/t ti, e bënte çdo gjë me vonesë. - Po tani, ju lutemi

646

KREU X LI

shum ë, na trego se si t'ia bëjm ë që ta gjejmë. Ja, n u k e sheh, mbetën të fsh eh ta t t 'i zbulosh ti. D he të kesh në çantë Pupagjelin ose ndonjërin nga shokët e tij, m ë besoni, është kënaqësi e madhe. - Po këtë radhë, m baje m end, unë vë dorën në zjarr, në qoftë se nuk dalim faqebardhë. Këtu përfshihen edhe disa fjali të ndërtuara me pjesëzën j a ku: Ja ku ta them unë, tashti e tutje këta do ta kenë punën pisk. Po të ishim ne në vend të tij, do të luanim mendsh, ja ku ju them , do të luanim m endshl Pranë këtyre fjalive qëndrojnë fjalitë me lidhëzën që, si p.sh.: që the ti, që thoni ju , që ta dini ju , që ta marrësh vesh ti, që ta ngas jjalën më tej, që ta kam (pata) fjalën: Q ë thoni ju , ky n a u rrit jetim . Qiraxhiu më mbante për krahu majë kalit, se, që ta dini,ju, tani nuk m ë fu tn in më në arkë, po i hipja kalit si një i madh. Kanë marrë tiparet e fjalive të ndërmjetme të tërheqjes së vëmendjes dhe disa fjali pyetëse për të ciiat, në fakt, nuk pritet përgjigje: - A e d i, m am a, d je v e të M a rin a m ë th a se ik ish te m a rrë lejësë ë m ë s, pasi i ati nuk ishte në shtëpi. 3.6. Fjalitë e n d ë rm je tm e të lidhjes së kum tim eve tregojnë lidhje logjike të mendimeve të shprehura. Të tilla fjali mund të kujtojnë diçka që është thënë më përpara ose që do të thuhet më pas, shërbejnë për kundërvënien e krahasim in e kum tim eve sipas rëndësisë së tyre ; m und të shprehin përfundimin, saktësimin, qartësimin a ilustrimin e kumtimeve etj. Pas tipit të fjalive të ndërmjetme të burimit, ky është më i përdoruri, sidomos në stilin shkencor e publicistik. Fjalitë e ndërmjetme të lidhjes së kumtimeve janë të ndërtuara me mjete lidhëse. 3 .6 .1. M jeti k ry e so r i lidhjes është siç. Z a k o n ish t ja n ë fjali njëkryegjymtyrëshe: Problemi i feudalizm it ushtarak otoman në Shqipëri, siç u tha m ë lart, pothuajse nuk është trajtuar fare. S iç ju k a n ë njoftuar, Memo Kovaçi është caktuar nga qarkori kom isari juaj. Siç doli m ë vonë, shumica e tyre ishin agjentë të zbulim it të osmanëve, të cilët m blidhnin te ne gjithfarë të dhënash ushtarake. Në ditët tona, siç do ta shohim dhe m ë poshtë, nuk na kanë arritur gjithë shkrim et e Qemalit. Fjalitë dykryegjymtyrëshe me siç janë më të rralla. Kryefjala prihet nga pjesëza edhe (dhe); si rregull, ajo zë vend pas kallëzuesit: A ta e kapën, siç e d i dhe ti, duke djegur liceun italian, që ishte mu në

FJA LITË E N D Ë R M JE TM E

647

mes të kazermave. Zona e tyre është epasur.siç e the edhe ti vetë, shokuAgim. 3.6.2. Shumë më rrallë nga fjalitë me lidhëzën siç përdoren edhe fjalitë me si, sikundër, sikurse. Këto zakonisht kujtojnë diçka që është thënë më përpara ose që do të thuhet më pas: S i e pam ë, ai shkasin e frym ëzim it e mori nga romantizmi. po nuk e ndoqi atë veçse në disa anë. Sikuttdër tham ë m ë sipër, shqiptarël gjithmonë ja n ë vrarë e përpjekur për lirinë. Sikim dër thashë, ishte vjeshta e dytë. Kapitulli që u shkrua për historinë e letërsisë shqipe me alfabetin arab, sikurse thuhet edite n ë hyrje, u bazua në këtë studim. 3.6.3. Fjalitë e këtij tipi mund të kenë në krye edhe lidhëzat që e meqë: E q ë ta pataJjalën, ti e kuptonfare mirë ç 'do të thoshte përfshatarin të mbetej pa tokë! M eqë erdhifjala, a ke hyrë në rini ti, Majlindë? 3.6.4. Një grup tjetër i fjalive të ndërmjetme që bëjnë lidhje kumtimesh është dhe grupi i fjalive të ndërmjetme me funksion forcues-vlerësues, të cilat kanë në përbërjen e tyre përemrin lidhor ç dhe ndërtohen me foljen jatn të ndjekur nga një ndajfolje e shkallës krahasore: - Dhe, ç ’është m ë keq, besova me gjithë m end se i keni sjellë nga rrethi! 4. Fjalitë e ndërmjetme mund të zgjerohen me gjymtyrë të ndryshme ose me fjali të varura. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe të vërtetësisë pa lidhëza shoqërohen shpesh me kundrinat e zhdrejta më, na: Fajin, na duket, s 'e ka aq Barleti sa Skënderbeu, i cili ita rrëmbeu mendjen edhe historianëve më gjakftohtë. A ndej ngafundi i dhjetorit, m ë duket, na thanë që të bëheshim gati. Fjalitë e ndërmjetme të burimit zgjerohen shpesh me kundrina dhe me gjymtyrë të tjera. Fjalitë e ndërmjetme të karakterit të thënies zgjerohen rregullisht me ndajfolje të mënyrës, si: haptazi, hctpur, drejt, sinqerisht, shqip. ose me ndajfolje të shkallës krahasore: më m irë (të them). (ta them) më thjesht, m ë shkoqur etj. Fjalitë e ndërmjetme njëkryegjymtyrëshe të lidhjes së kumtimeve zgjerohen me rrethanorë, të shprehur sidomos me ndajfolje të shkallës krahasore si: sithashë më lart, si do tashohim edhe m ëposhtë, sikundër thamë më sipër, siç ta thashë edhe m ë parë, siç do ta vëmë re më tutje. Fjalitë e ndërmjetme mund të zgjerohen edhe me fjali të ndryshme të varura: Kttr luftonte. s i nu ihonë ata që e kisitin parë m e sy, përvishte mëngët

648

KRHU XLI

për të përdorur m ë lirisht shpatën e jataganin. Edhe, që të kthehem ku epata lënë jjalëm, njëherë ky se ç ’na u bë fira r e mik u duk disa ndajnata. Mirëpo kaloinjëm uaj, kalua ndy dhe, siç n g je tza k o n islttk u rp u n o h e tm e “fu s h a ta ”, dalëngadalë, p a u vënë re, fillo i të bjerë ai vrulli i fillim it.

5. Vendi i fjalive t i ndërm jetm e. Fjaiitë e ndërmjetme më shpesh përdoren në mes të Qalisë, më pak në krye e në fund. 5.1. Vendi i fjalisë së ndërmjetme varet nga tipi kuptimor i saj, nga fakti se cilës njësie i referohet; po ashtu nga ndërtimi i saj (me lidhëz ose pa lidhëz) si dhe nga vetë mjeti i lidhjes. 5.1.1. Fjalitë e shkallës së vërtetësisë që i referohen një fjalie ose një periudhe.zënë vend zakonisht në krye; më rrallë në fund a në mes. Në krye e në mes përdoren ato të tipave me sa di unë, në mos gabohem. 5.1.2. Fjalitë e karakterit të thënies qëndrojnë gjithashtu në krye të fjalisë së cilës i referohen; shumë-shumë, ato mund të ndodhen në mes të fjalisë (fill pas kryefjalës, po jo pas kallëzuesit). Ky vend i dallon ato nga fjalitë e varura mënyrore. 5.1.3. Fjalitë që shprehin qëndrim in ndaj mënyrës së thënies, zakonisht qëndrojnë në mes të fjalisë, shumë rrallë në fund. 5.1.4. Fjalitë e vlerësimit emocional përdoren më tepër në mes. Në mes përdoren shpesh fjalitë e karakterit të thënies, sidomos ato me lidhëzën që. 5.1.5. Fjalitë e burimit të kumtimit dalin në të tria pozicionet. Fjalitë pa lidhëza përdoren vetëm në mes e në fund. Fjalitë e burimit me siç, si, sikundër, përdoren zakonisht në mes; fjalitë me me sa përdoren në krye. Fjaiitë e burimit me lidhëzën sikurse (sikur) përdoren në krye ose në mes. Fjalitë e burimit me siç, që i referohen një gjymtyre, vendosen në fund ose në mes të fjalisë, gjithmonë pas kësaj gjymtyre: A i e drejtoi pendën edhe kundër feudalëve vendës ose kundër "o x h a k ë v e ”, s iç q u h e s h in f a m ilje t e m ëd h a fe u d a le . Si gjithm onë, "Sorkadhja” e klubit, siç e quanin gjahtarët kam ionin e tyre, kish dy-tri orë që po vonohej. 5.1.6. Fjalitë e tërheqjes së vëmendjes dhe ato të lidhjes së kumtimeve vendosen në mes a në krye, fjalitë e lidhjes me funksion forcues-vlerësues kryesisht në mes. 5.1.7. Kur fjalia a periudha, së cilës i referohet fjalia e ndërmjetme nis me një lidhëz, fjalia e ndërmjetme zë vend pas iidhëzës. Kur fjalia e ndërmjetme i referohet një fjalie të varur, zakonisht futet brenda saj, fill pas

FJALITË E NDËRMJETME

649

fjalës lidhëse: Spiroja u lëshua brenda në kasolle, ku, siç i thanë dy shokët, i ati lëngonte e mezi mbahej gjallë. Unë e kam gazetën në fsh a t! Se, që ta marrësh veslt ti, gazeta shkruan edhe për mua, sido që nuk i shkroi aq mirë të gjitha ai shoku! 5.2. Fjalia e ndërmjetme, kur është në mes të fjalisë, vihet midis dy presjeve, kur është e paravendosur ose e prapavendosur, ndahet rregullisht me presje nga fjalia ose gjymtyra së cilës i referohet: - T ju them të drejtën, kanë shkuar afro pesë vjet që atëherë, p o dhe sot, kur e kujtoj shamatanë e atij mëngjesi, skuqem në jytyrë. Atë shtëpi e njihte mirë, ç ’është e vërteta. Sikundër pam ë m ë sipër e do të shohim m ë tutje, S k ën d erb eu n u kvd iq a sm ë 1466, sibeson Barleti, a sm ë 1467, siçkanë besuar tëgjithë të tjerët, po më 1468, sikundërprovohet nga arshivat e Milanit e të Venetisë.

KREU X L II

FJALITË

i NDËRKALLURA

1. Fjali t ë ndërkallura quhen ato fjali që përmbajnë të dhëna të ndtyshme plotësuese për një fjali a fjalë të porsathënë dhe që shqiptohen me intonacion të ndërkalljes. Shpeshherë folësi, menjëherë pas kumtimit të tij bazë, e quan të nevojshme që, në ligjërim e sipër, të shtojë edhe disa të dhëna, vëzhgime plotësuese të dorës së dytë, për ta bërë kumtimin e tij sa më të qartë, sa më të plotë e sa më të saktë. Fjalitë e ndërkaiiura përdoren për të dhënë diçka që ai që flet a shkruan, mendon se nuk është kryesore, nuk është në të njëjtin plan me idetë e tjera të ligjërimit të tij. Fjalitë që shprehin ide të tilla, thuhen kalimthi, në parantezë, dhe kanë një lidhje logjike të dobët me përmbajtjen e tekstit ku gjenden ato, megjithëse përfshihen në kumtimin e përgjithshëm, duken se janë diçka e një natyre tjetër, si diçka e shtuar. Këto fjali, për nga pesha e kumtimit janë të krahasushem deri diku me shënimet qëjepen në një tekst në fund të faqes. Fjalitë e ndërkallura përdoren mjaft si në ligjërimin e folur- ashtu edhe në ligjërimin e shkruar. Ato takohen sidomos në stilin shkencor e publicistik, por edhe në letërsinë artistike. - Siç të thashë edhe më parë, djali ëndërronte që në të gjenim punë, - mos u habit se, n ë ato koitëra, të gjeje një copë punë, ishte një ëndërr, madje një ëndërr shum ë e madhe, - në fillim vetëm për bukën e gojës. Te Fusha e Kuqe (ajo quhej kështu se ne m es të saj ngrihej një shkëmb i kuq), Baton e priste një skuadër partizane. Të dhënat plotësuese të fjalive të ndërkallura kanë natyrë të ndryshme: ato mund të saktësojnë kohën a vendin e veprimit që shpreh fjalia kryesore;

652

K.REU XLII

mund të shpjegojnë, të sqarojnë e të interpretojnë kuptimin e fjaiisë kryesore ose përdorimin e një fjale të saj; mund të zbulojnë shkakun ose qëllimin e asaj që është thënë në fjalinë kryesore; mund të kenë karakter krahasues, kundërshtues a lejues për diçka që thuhet në fjalinë kryesore; mund të japin të dhëna plotësuese për personin ose për rrethanat për të cilat flitet në fjalinë kryesore, - e këtu përfshihen edhe të dhëna biografike, të dhëna për zakonet, sjeiljen, tonin, gjendjen shpirtërore të folësit, për gjestet e tij, për veprimet skenike të personazheve dhe për pëshkrimet e skenave në pjesët teatrale. Përmbajtja e fjalive të ndërkallura mund të shprehë edhe emocione të ndryshme të folësit. Së fundi, fjalitë e ndërkallura ndonjëherë përmbajnë përkthime të fragmenteve në gjuhë të huaja: Nuk di në të kujtohet bisedimi që kemi pasur bashkë një ditë (sltuntë koltë kttnë kuluar që atëhere). Lindi lëvizja 1+2 (çdo punëtor i kualiftkuar merrte përsipër të kualifikonte dy të tjerë). Qiraxhinjtë (kështu quheshin të zotërit e karvanit) ia thoshin këngës, tregonin historira, flitnin për udhëtimet

e tyre të mëparshme, bënin shakara. Edhe pse me ndryshim të madh moshe dhe larg njëri- tjetrit, - Shiroka i shkroi vjershat e tij kryesisht në M isir dhe G urakuqi kryesisht n ë Ita/i, - të dy i lidhjo vetëm rryma e gjerë e Rilindjes Kombëtare, po, në mënyrë të veçantë, edhe tradita e përbashkët letrare e Shkodrës. 2. Fjalitë e ndërkallura kanë disa tipare të përbashkëta me fjaiitë e ndërmjetme por dallimet midis tyre janë edhe më të rëndësishme. Afrohen në këto pika: - si fjalitë e ndërmjetme edhe të ndërkaliurat, nuk janë të lidhura organikisht me fjalinë së cilës i referohen ato dhe janë të veçuara dhe nga pikëpamja intonacionore (fjalitë e ndërkallura shqiptohen me pauza më të gjata); - mund t’i përkasin si fjalisë në përgjithësi, ashtu edhe gjymtyrëve të saj të veçanta; - mund të bashkohen me fjali të tjera pa mjete ose me mjete lidhëse (karakteri lidhës i mjeteve lidhëse ruhet më mirë te fjalitë e ndërkallura). Nga ana tjetër, ndryshe nga fjalitë e ndërmjetme, fjalitë e ndërkallura nuk shprehin kuptime modale e emocionale-ekspresive, nuk shënojnë burimin, mënyrën e thënies dhe të lidhjes logjike të kumtimeve etj., ato janë të shumëkuptimshme e shumëformshe. Fjalitë e ndërmjetme mund të gjenden në fillim, në mes e në fund të fjalisë me të cilën bashkohen të ndërkallurat vetëm në mes e në fund të saj. Fjalitë e ndërkallura mund të dalin edhe jashtë kufijve të fjalisë së cilës i referohen, çka nuk ndodh me fjalitë e ndërmjetme.

FJALITË E NDËRRALL.URA

653

Nga gjithë këto, dy kategori sintaksore dallohen qartë midis tyre. 3. Fjalitë e ndërkallura, sipas mënyrave të përfshirjes në thënien kryesore, janë tri llojesh: I) pa lidhëza, 2) me lidhëza bashkërenditëse; 3) me lidhëza nënrenditëse e me flalë lidhëse. Ekziston edhe grupi i fjalive të ndërkailura që ndodhen jashtë kufijve të fjalisë me të cilën bashkohen. 3.1. Fjalitë e n dërk aliura pa lidhëza përbëjnë grupin kryesor. Fjalitë e ndërkallura të këtij tipi japin të dhëna plotësuese për dikë dhe veprimtarinë e tij (për emrin, pseudonimin, profesionin, për moshën, zakonet, tiparet etj.), për sende të ndryshme, për rrethanat përtë cilat flitet në fjaiinë themelore (vend, kohë) si edhe të dhëna të ndryshme sqaruese. Ndonjëherë fjalitë e këtij tipi tërheqin vëmendjen e lexuesit lidhurme rëndësinë e një mendimi, zbulojnë shkakun e asaj që është thënë ose bëjnë krahasimin e nënvizimin e një mendimi, përmendin një të vërtetë të përgjithshme, të njohur ose të panjohur; bëjnë ndonjë sqarim e saktësim; shprehin emocione të ndryshme të folësit dhe kanë herë-herë një karakter afektiv: Shkuam për të kujtuar sot edhe njëherë xha Cenin, plakun e mençur e pairiot tiranas, që s ’u ligështua asnjëherë nga dhimbjet (ai i dha Luftës sonë 14 dëshmorë). Roja tjetër (Beni nte m endjen e tij e quante Ivan), bënte po atë lëvizje. - U vonova se dy partizanë (njëra ishte çupë), kishin humbur rrugën e i nxora gjer këtu. Një natë, tek hanim bukë, - ishte e shtunë mbrëma m ë duket, se kishim ndezjur dhe kandilin e mirë, - ai i thotë t ’et. Në mëngjes (ishte ditë stërvitjeje), kur vajtëm në punë, gjetëm përpara magazinës dy kamionë të ngarkuar. Kërkesa e tyre e vetme ishte t'u jepnin çelësat e kështjellës, në mënyrë që nga kulla e saj të hiqejflamuri me zogun e zi (këslitu e quajnë ata shqiponjën tonë). Tani të dimë kushje, (oh, sa m irë e dim ël). 3.1.1. Fjalitë e ndërkallura pa lidhëza, për sa i përket ndërtimit janë m jaft të la rm ish m e . A to m und të je n ë d y k ry e g jy m ty rë s h e ose njëkryegjymtyrëshe: Edhe kur dilte jashtë, - kjo ndodhte rrallë, nuk e ndiente veten as në dhe, as në qiell. Ja, e nis përfytyrimin që nga shtëpia ime (kështu fillo va ta quaj unë shtëpinë e burrit të motrës) dhe dalëngadalë dal gjer në shesh. Sa m ë shumë që rriteshin të njëmbëdhjetë pirgjet m e misër të pazhveshur (njëm bëdhjetëfam ilje kishte kooperativa e Pirganit), aq më fort bluante me

vete kryetari. 3.1.1.1. Në rolin e fjalive të ndërkallura njëkryegjymtyrëshe më shpesh takohen ato me vetë të caktuar e të pacaktuar, por dalin edhe pavetoret e emëroret a nominativet:

654

KREU XLII

Një mbrëmje - ishte m ë të rënë të diellit - unë kisha dalë te dera e kasolles... 3.1.1.2. Fjalitë e ndërkallura mund të jenë edhe mungesore:

Një makinë me drita të kuqe, krejt tëzbehta (duhej të ishte epolicisë) po vinte përballë. / pari u përgjigj ai që ishte në mes (mbase komandanti i të gjithëve). 3.1.1.3. M und të dalin të ndërkallura edhe periudha të tëra me nënrenditje a me bashkërenditje ose edhe të përziera:

Si u la mirë e mirë (e ëma e porositi t ’i shkonte trupit tri herë sapun), e ndjeu veten të këputur, por edhe të lehtësuar. Njeriu me çantë të zezë (ajo mund të ishte çantë, po mund të ishte edhe dosje) kishte udhëtuar i qetë deri në stacionin e fermës. 3.1.1.4. Të ndërkallura mund të dalin edhe ndërtime me trajta foljore të pashtjelluara, funksionalisht sinonimike me fjalitë e ndërkallura pa lidhëza: Në krijime të kësaj natyre bëjnë vend simbolet: realiteti konceptohet nëform ë simbolike -duke kaluar gjer në simbolium - kurse trajtimi i motiveve i nënshtrohet konvencionalitetit simbolik. 3.1.1.5.N ë grupin e fjalive të ndërkallura pa lidhëza vihen re, ndër të tjera, edhe fjali të ndërkallura pyetëse, ku zakonisht rimerret një gjymtyrë e fjalisë së mëparme: Ai më tha ato gjëra, që sonte (mos vallë vetëm sonte?) do të më lënë p a gjumë. Atij moti (a e mban mend, o xha Ndini?) unë kam qenë djalë i ri. 3.2. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza bashkërenditëse. Ndërtohen kryesisht me lidhëzat bashkërenditëse dhe, edhe, e, por, (po), ndër të cilat dhe takohet më shpesh. Fjalitë e ndërkallura të këtij tipi, bëjnë ndojnë saktësim, sqarim a ilustrim japin të dhëna të ndryshme plotësuese: Një p a lë - dhe këta nuk ishin pak, - të d jegu r nga zja r ri i atdhedashurisë, kërkonin të punonin p a shpërblim dhe pa rroga. Ata e vështruan në sy (ose më mirë, sytë e Besnikut ndeshen te syri i vetëm i Benit,

sepse tjetri po mbyllej dalëngadalë dhe nuk merrte më pjesë në asgjëj.Ai -e ç 7 ’ia kujtojmë emrin - nuk ishte çapkën, po njeri praktik dhe dinte të përfitonte , nga çdo çast, i volitshëm. Veçanërisht shpesh takohen fjali të ndërkallura që saktësojnë e sqarojnë një ijalë të përmendur në fjalinë tjetër, e cila rimerret edhe një herë tjetër në konstruktin e ndërkallur: Ata që mbeteshin (dhe kishte shumë që mbeteshin) kërkonin shtigje të tjera. Sa herë që e këndonte atë këngë (dhe e këndonte shpeslt), e përfytyronte

FJALITË E N D Ë R K A L L U R A

655

veten bari, në majë të malit, kur fiyn te suferina. 3.3. Fjalitë e n d ë rk a liu ra me lidhëza nënrenditëse dhe me fjalë lidhëse. Pas fjalive të ndërkallura pa lidhëza, ky është tipi më i përdorshëm. 3.3.1. Fjalitë e ndërkallura që përfshihen në një fjali tjetër mund të kenë në strukturën e tyre një nga këto lidhëza nënrenditëse: se, sepse, meqë, megjithëse, (megjithëqë), ndonëse, edhepse, edhe kur, si, sikur, sikundër, aq sa, siç, kur, që, në qoftë se, në, po. Më rëndom takohen fjalitë me lidhëzat e shkakut. të lejimit dhe të krahasimit. Fjalitë e ndërkallura me lidhëzat nënrenditëse përmbajnë kryesisht të dhëna që zbulojnë kohën shkakun e qëllimin e asaj që është thënë në fjalitë të cilave u referohen ose të dhëna me karakter krahasimi, kushti a lejimi etj. Sipas formës së tyre, këto fjali të ndërkallura përkojnë me fjalitë e varura përkatëse, por dallohen prej tyre nga një pavarësi më e madhe kuptimore e sintaksore-intonacionore. Lidhja e tyre me fjalinë kryesore ka nuancën e shtojcës, d.m.th. kuptimet e këtyre fjalive dalin në një plan të dytë. Ndryshe nga fjalitë e varura, ato nuk dalin në krye: (- P o tije, M orAvni? P osivete, mor trim i Shqipërise?) Avni Rustemi - se ai q e l - e njihte tan i g jith ë Shqipëria. V ështirësia p ë r të krijuar shtypshkronja m e këtë alfabet - sepse duheshin shpenzime- e pengon punën p ër një alfabet të përbashkët. Dhe në rast se nuk je m i ende të kënaqur me sasin ë e vep ra ve (meqë vitet e fu n dit n ë këtë drejtim nuk ka pasur qëndrueshmëri), mund të themi p a ngurrim se kjo s 'është shoqëruar me një rritje të dukshm e cilësore. M e dhjetëra peshq të vegjël, m e dhjetëra gurnecka - sikundër i quajnë në Pogradec një iloj cironkash - i suleshin grepit, çukitnin bukën, e hanin në sy tim, po...po grepin nuk e hanint Ndryshe nga d isapoetë të tjerë, që orvaten e rropaten shumë gjersa gjejnë vetveten në letërsi, a i -po të lëmë mënjanë disa provafare tëpakta e pa rëndësi tëfillimeve ietrare - iu imponua menjëherë lexuesit si p o et i talentuar. Kam edhe unë mjetet e mia p ër të njohur njerëzit (aq sa mund të njihen). Kapiteni shënonte me kujdes dhe me saktësi ( sa arrinte të vinte në rrezik jetën) të gjitha: shtigjet, guvat, monopatet shpellat. 3.3.2. Fjalitë e ndërkallura mund të përfshihen në një fjali tjetër jo vetëm me lidhëza, por dhe me mjete të tjera lidhëse. Më tepër përdoren përemrat lidhorë që, i cili, po ashtu g jë që. ose çka, ndajfolja lidhore ku. Fjalitë e ndërkallura me përemrat lidhorë që, i cili, dhe me ndajfoljen lidhore ku, përmbajnë të dhëna shoqëruese-përcaktore vetëm për një fjalë të fjalisë kryesore; fjalitë m e përemrin çka a me lokucionin lidhor g jë që përmbajnë të dhëna shoqëruese për tërë fjalinë e mëparme:

656

K R B ; XI J i

Kla.sa. .së cilë.s i përki.ste të mendonte seriozisht për lëv tjen kombëtare dhe organizimin e saj. ishte borgjezia e re shqiplare, e pakënaqur nga Turqia .- që ishte hërë n jë p en g esë shuntë e nuulhe për zh villimin.kapitalist të venclit - dhe e ndikuar nga idetë e lëvizjeve komhëtare të popujve të tjerë të Evropës e të Ballknuit. Nuk donle kurrsesi të shihte fytvrën e saj - e cila shndriste tani ngtt gëzinii, - të m huluar me atë tis melankolie. që ai e njihte mirë. Si piu kafenë dhe priti një copë herë aty (e pragu (gjë q ë I sh k o ifa re kot, se nëpm tësi i kadastrës as q ë p o dukej), Sulejman Tafili u nis për te Karvani i myzeqarëve. Të gjithë ushtarël ishin njoftuar se. po të vritej kapiteni (çka n ë Shqipëri n u k përjashtohej). cilido ushtar që do të gjendej pranë tij. duhej ta merrte ditarin e kapitenit. 3.3.3. Mjaft përdoret edhe ndërtimi i ndërkaliur në të cilin një emër i fjalisë i lidhur kuptimisht me të, rimerret e përcaktohet nga një fjali lidhore: l ëqilharxhi, me gjithë kufizimet ideore që pati në ato pak shkrime që la (kuftzinie që sliprehen, në radhë tëparë, n ë karakterin ntoralizues uhstrakt të tyre). m und lë quhet një ndër inisiatorët e parë të letërsisë shqipe përfëm ijë të periudhës së Rilindjes. 4. Mund të kemi edhe fjali e periudha të ndërkallura që dalin jashtë kufijve të fjalive të tjera. ato japin të dhëna e shënime të hollësishme plotësuese, bëjnë sqarime të ndryshme. përshkrime të natyrës, njoftime për mënyrën e të shkruarit etj., të cilat autori, megjithëse i quan të nevojshme, prapë i jep si të dorës së dytë në kuadrin e përgjithshëm të ligjërimit. Këto, me përjashtim të pauzave të veçimit që i kanë më të rnëdha, kanë tiparet intonacionore të fjalive të ndërkallura. Ndërtimet e këtij tipi zakonisht janë fjali të gjata ose periudha dhe fillojnë me shkronjë të madhe, ndërsa pika, pikëpyetja, pikëçuditja që mund të kenë ato në fund sipas tipit të tyre, vendoset para kllapës. Të ndërkallura të tilla mund të jenë fragmente të tëra, gjer dhe tekste të plota shumëfaqëshe, që zakonisht rikujtojnë një bisedë të bërë më parë, një ëndërr a një ndodhi. Këtu përfshihen gjithashtu edhe fjalitë me të cilat autori tregon gjestet e veprimet skenike të personazheve si dhe përshkrimet e skenave në pjesë të ndryshme teatrale: Luani ishte njeri i ushqver me idetë e RiHndjes, veçanërishl me veprat e Sum i Frashëril. (Këto, bile, i ruante m e kujdes n ë bibliotekën e shtëpisë). Të martën më n ë fu n d ndodhi diçka: pas shiut u shfaqylberi i vogël. (Pranvera n ë qytetin to n ë vinte jo nga toka, ku sundonte guri, i cili n u k e njihte ndryshimin e stinëve, p o r nga qielli. Shenjat e saj ishin hollim i i reve, zogjtë d h eylb eret e rralla). 4.1 Fjalitë a periudhat e ndërkallura mund t’i referohen një fjalie a

F J A U T t E N D IiR K A LLU R A

657

një gjymtyre të saj ose një periudhe: ,4rti -dhe këtë të vërtetë e dinë të gjithë - në të gjithaform at e shfaqjes së tij. as që m und ië ekzistqjë ja sh të jetës. Edhe Blertën - se kështu e quanin shoqen esaj - prindërit s 'dëshironin ta Hnin në Tiranë.' Pagjumësia. urdhërat e njëpasnjëshme për ndiyshim e pozicionesh. e sidomo.s nntngesa e ushqimeve (flitej se karvani që ishte n isu r në ntëngjes p ë r të slipëitë ushqim et në pozicione, qe zëitë i tëri rob, deri në ushtarin efundit), të gjitha këto rrethana e egërsuan shpirlin e ushtarëve. 4 .2 .1 ndërkallur mund tëjetë edhe një fragment i ligjëratës së drejtë: E thyen ky kulaçin m ë dysh: gjysm ën ua lë fëmijëve, gjysmën tjetër e fttl në torbë: mbush një pagure me ttjë. merr sëpatën nërt sqetull (“Ta kem, tha, se m os m ë clalë përpara rnionjë egërsirë, se kusarit s ’ia kam frikën: s ’ka ç ’m ë m err ’’) edhe i thotë së shoqes... 4.3. Në një periudhë, kryesisht në stilin publicistik, mund të kemi disa fjali të ndërkallura. që u referohen gjymtyrëve të ndrvshme: E reja po vjen nëfshal nte marrëdhëniet e reja në prodhim nëfamilje, në shoqëri. me mora/in dhe etikën e re. me televizorin (vetëm këtë vit u shpërndanë n ë Kelm end 50 copë aparate televizivë), me radio (çclo shtëpi ka tëtillë), rne shtvpin (afro 800 abonime ka e gjithë zona nështypin epërditshëm clhe perioclik, me shkollat (çdo fsh a t ku të tillë), me kultitrën (fshatm t kcinë vatrat e kulturës). 5. Vencfi i fjalive t ë ndërkaiiura. Vendi i fjalive të ndërkallura është i kushtëzuar nga kuptimi e ndërtimi. Siç u tha më lart. fjalitë e ndërkallura gjenden vetëvn në fund a në mes të një fjalie tjetër, por asnjëherë përpara asaj; më shpesh ato gjenden në fund të fjalisë. Fjalitë e ndërkallura gjenden shpesh në mes të periudhave. kur ato u referohen fjalive të ndryshme të periudhës. 5.1. Fjalia e ndërkallur, kur i referohet vetëm një fjale. vendoset fill pas saj; në rast se fjala shoqërohet nga një fjalë a fjaii përcaktore, atëherë fjalia e ndërkallur vendoset zakonisht pas tyre. Kur fjaia së cilës i referohet fjalia e ndërkallur, ndodhet në fund të fjalisë. atëherë edhe fjalia e ndërkallur ndodhet në fund të saj. Në mes të fjalisë vendoset, në radhë të parë. fjalia e ndërkallur që i referohet një gjymtyre. Gjithashtu në mes gjenden shpesh edhe fjalitë që shprehin emocionetë folësit, fjali që vënë në dukje një kumtim të përgjithshëm, fjali që bëjnë një sqarim etj.: Reparti i "të dënuarve " (kështu e thërriste kom anda italiane), që

658

K R I'l; X l.ll

qe vemiosur nejiuvJ të oborrit të kazermave, në një barakë lë vjetër e të kalbtir. rrethuar me tela, ushqehej keq. Pastaj Ollga u ngrit. u ngjil në kutin e sipërm në dhomën ku kishte banuar d