Saga Heimspekinnar [PDF]

Zitiervorschau

' •

SAGA HEIMSPEKINNAR

I

i '

Rit Gunnars Dal

Brek11r pyddar af Gunnari Dal

Vera, Ij6o, 1949

Span1atJurinn efcir Kahlil Gibran, 1958 - 15.

Sflnxinn, lj6CJ, 1953

ucg. 2003

Orosrir og autlur, skafdsaga, 1970

\'arnarrreoa S6krarcsar, 1963

Raddir morgunsins, lj6o 1964

A heiru sumri, skaldsaga, 1970 Ka1nala, skaldsaga, 1976 LlfltJ a Stapa, lj6'5, 1979

Gun�t Govinda, sk;\ldsaga, 1980

Old ffflsins, ljoo, 1981

Hundrao lj6o urn Lrekjarrorg, 1982 Heimsmrnd okkar tftna, 1983

Oro milli vina, lj6tJ, 1984

Yoga-Surra, 1962

M63ir og barn eftir

R. "Iagorc,

1964 Mannssonurinn, Kahlil Gibran, 1986 Logn1alin sjo, 1996 . Fyrsra lj6o hcin1sins, Gilgan1csarkvi�a, 1998 Litla b6kin u1n rao, 1998 Lida bokin um zen, 1998 Kvoldsogur handa bornun1, 2005 Allar (23) s1nasogur Tolscoys, 2006

Undir skilningstrcnu, lj6tl, 1985 Dagur sen1 aldrci glcyn1ist, 1987

Land rninna rn:e�ra, lj6o, 1988

Hin truarlcga heirnsrnynd, 1990 Hcin1sn1ynd liscamanns, 1990 Hei1ns1nynd hcin1spckinnar, 1991

H(1s Evr6pu, lj6o, 1991

Hin visindalcga hcimsmynd, 1992 Heiinsrnynd sagnfrreoinnar, 1992

Har3ur hei1nur, hehnildaskaldsaga. 1993

ACJ clska er ail lif.1, vi3talsb6k vio Hans Krisrjan Arnason, 1994 �(coan �ti gcfur, ha:kur, 1996 i dag varo cg kona, 1997 �IatJur og joro, ljoo, 1998 fslcnskir myndlistarrnenn, ·n1eohof. Sigurour Kr. Arnason, 1998 Orosnilld Einars Bcnediktssonar, 1998 . Scefnun16r vio Gunnar Dal, vitlcalsbok viCJ Baldur 6skarsson; 1999 Grfskar goe5sogur, 2000 I>rihcndur, lj6(J 2003 · . Frc�sarinn, hinn lifundi Jesus Kristur, 2004 I>rioja arpusundio, 2004

Raddir vii • ioi i! •i>i 1' io;i•"! � ·i>i· D i>·i>:oi il ·Pi•:oi io;i • j

.. Iii ,.

..

••.,• • p;1 ...,,. .. 1:11•• 1::1. 1:••• 1: . ...;; • . .. • • •• 1;p . ... . �6m.ii•. ., "H'. ler: ' a k1" ' !LC .I H -O L S. 11:1.•:.:•. 11111. 111:•a;1:•••.1;11.• 1:•.•11:•.·�1•.!II. 1:e;11•·1111.

ii

295 . 1;1.••111111. 11;1...........1;01. 11....•:11•.......... .... 2.. s E. n1;.· · e dokl· es111.•111····r.111 ··r.111··•111:•.··r.11··r.•.·�:·. 11111··. 11111 .•:•:•··r.11.•111···�II. 11 111:•. 1111.•:•:•··lll tt:••:•:•. 11•••.•:•• 305. · ' . ·. ' . . naxa: ' . ' ,. . · o A g :r.lilJ8 '.C!i . \r.111a i-;111•• io;•i':111 •·r.:oi·• •111·111 ... '1 •••·r.••·r.:.-• •'f'l:'t'• ··11111 1 ... �·· •·r. 111 ...:.·• a:-.0111 •·111111 .•·r.11.•·r.11... :r.• •·r.11.•:1 ••• 3'· Q;/'_ . . . f!:I

' I. !!

! I!D·�. p·1::e.li:l:.!.L!:.r•••'·i'N·•·jIi Ill

I

11111.

314

: AlJr]r .sOggstaa]ra:e;a.11a•••.&ill,• 11:.11 ••a;liOI ...... 11..... 11-!.1... 1111 ....... 11......1111 ....... ;.; ...... .a ....... 11i.11o111i.11o ... 111

;i

.i: ..

525

"' .- '::i ,33�

· "' · "' · · r, .. ... u • •••:1:•.•�1•. 11111·• 11:1:••·1111. 1111:• •:1••• 1111•• 11....•:1:• 1111:11.•:1;11.....11..........,;•• 1111...... ...:.a...... 11. 11:1.••:1:•.........:......... :. • .11. ,. 1c�e •� • ""· a· '

i.1 .'Jl.t.

, .353.

· · ;;;. · o· .. : ·. . . . . . . . . . . . A":!: f "'.. : �; s A. k .. . " .. ..,. ., ,.,, ,. . . . . . . . . . . .O i.:.i U '\ro..U l;o.;P, l!. • RIL·�'oJ!Q� ......... ·r.1••....111 ...,.:.111•r1a111•r.1 r:•r.T1 • r.1•a•r.T111a•r:.•111a PTlll ..or.111 • ,.....a•r• • P:t'•a•r.111 •..'1'••..1••1•111 • 1111 •a•r.•a•r.111·••. 0

.i:.

· n_ ·• s . :..'!f ' ·• ]r.a:;"""'"""' -· · •• -· · � -t:Ti'I .1r. il' · ••'!9· ·r. •••. t:'Pi'I · · · :!':'-• '1'!9 · · •.'Pi'I · ·a..· •·�a · · ·r. •'i'I· ·f'l'Pi'I · · e•-·r1•· 111 · 3,70 �:i r.�-· ..... :!':'P'l' :o · '·""·' •"' •1•· 1"1· e• �:ie1ml'.21 _ Q .-. --Kl: ¥ ._..... .: - g, '!!ir'-14Ji'.·1r _�·••••. ·r.•., - -'-· · · ...., •. -

•

"

•

.

••

�

5

...... ;.;·

...01 01

... 01 .. ...

;,;

, ... . "

.S:6krares: er d�mdm- s�kuF. ·o.gMeletos .kmfsit. · · dauiaare.&i11t :, 1 .ar.:.:a! liil a!,a;lla,a;:.a.lla!01,a,p;11,a••lilf••a Ii.a.a......1111 11...a!,!ill a liil,aa,liOI ! 11:.1,ll !,!ill a li:.l,a1111,!oil a II•!>"! ••t>lf•"! II 4: 04

D61n11r feIIdur ogS6krates e:r dre-mdur til dau&T ..

?,..

,.lE!lfi Frun1m, dakennin�in P.e�kl-tin , tf�ln +'! !-f'+lf F ·t-+ '! .e++lf

.. .. .

.

u H•

...

408 :iJ�

J?la.t� S*x•• x•C* iC**a'*;r++ ;�r• •nr• • ioe+;•z ;;cttic•titt•o•x�rt ;Ctint*• tto •to•*••z• lilt •+; z+;c+ ;t+in••

:i = i: t:i k++:i �... .s �. ..

i

Iii

,

.. . .... . ii

.. . . .. . ,; ... . , . ·

,. . ... �

!i io:++!i i: ... ...

, i:Tli. iili· i••

•·!'+ 1!! """" " !'+}l .P- :J:A....,.......,1r�• !:1-.•.,. f.J!,. :f'� -•-f�' . !-•...: r i·.·-"�•-·- '·'!.!..,�

·

•.·-�·-

· e ki Arist6relesar •••,;.•:.•.•a.• •'1•• ••••••·� a; .·..:··�·. .. .....·�·•:.t•••• .• 483 ••

Heims

�

'C�

Bf.oi ogfurm.. ·�·no. H�•....•z•. ozn oz••·�·••.•

OTO

••••••• ·�· -�· ""'" ........··�· .... HO • 48)

�r· -:••111 ••�••·• ·" '••1t'•••r. 111 ••'I' •• ••r.a •••!I:••••r. 11•111 11•r.11 e'P.!'l 'lll • •�•• 1111•••'•1t:e11!'1'11 e•1111 e'r.• • e •r t11 • 111 11 •••r • ·•••ii ,,. · • ii •r11 •••..,,. •T•• 111 11•• 1111

"

srinus .

US[1]]lusara.•:•:•••. 1.:•.a:r.rt ··a11:•. •: 11•.•:1:•. Gii·••· II•.•11 .•11'••: tta •: • :•.llD. . ••tr.•.. ... .•t•l•l . •:•:•. llD. .

553

au

Ti6. 1Da.5: ..I\. 'tlinas · i ·11 •'P.ll •r. •r.:1•11: ..:1·•.. ..!'I •• r.:i· ••·f:!'l·•· r.:1 · !1 • r. · r.•.•'r.ll ••it·• ··•ll • 11ii· • 11·1·•··1111 •·1111•1111·• 11:• •·· •Ii. • ·r.:1 •·11!'1 ·••· r.•. r.:1·• 57·7

Heims e:ki Tomasar G.Do no Bruna"

....4... c..... a .....a •.&:..... .......a.-: . ....... . s............. s ..... a ..,...s ....... s....... .. ...g ....... " . ...... .. .. .. ,

. ..

..

..... . s.a.:ii. O.&:.I . ....a ...;f.. 11...... . "... ..............a. ...... . S••.....a...... . 111"• 1 1 .................. . ..... .. ...\II.

Rene Descarrtit!..S

�

..... II·

BenediktS·

JO.ho 'Loclte. .

.. ..... !! .. .. ..,!! tl·foi·lf !i·!>lf·� !i•..1•!1!·!1+'! F.•to:t•l! !•!-'\! ll! ••,.,�·�·!>'! F. "'+'!ti !1•!>4 •!1!••4 ·!t !"+'of ti·••·1' tl4·� t!+lt i!•l-4•fii .... . Iii tl+tl t!•P+il t:+-i·:i i-:oi il•f\T.oi i!T.oi•

. H·eid:f.i.s ··

...•·r••• •u• ... a1 .. ... . . "

' ,

Qln1maaiuelKaat G·eor ·

A:rr thu..f

'. ,

'

.

f�

C ontte

·

•

.an1es.

t'+lt. ,...... . . .. lf_ p; ..... � .... . !!

, •l11•••II• a•• a•:i. 1•••Ila ,•••IOaJaa4.,a a C• a,111a.11j aJ&HI e:r.aaD't:D'• C• • llO:•• lliS'• •:S:• • llD • ll"ll•

l

.

683

� F +� �"'++!+'! F.++iif e ++:ao vreri pess ''egna k}rnlegt, ef hin for11a menning austursins, sem frett hefur af ser truarbragoahofunda eins og Krist, Budda, Muhammeo og Lao Tze, retti ser enga 11eimspeki, ei11s og margir Vestt1rlandabuar viroast alita. Men11 \ranmeta jaf11an pao, sen1 peir pekkja ekki eoa skilja ekki. Til eru Ilka peir menn i Austurlondum, sem af somu astreoum gera sig seka t1m ao va11meta hei1nspeki Vesturlanda. Ganga sun1ir svo langt ao fullyroa, ao .a Vesturlondum hafi aldrei verio til neinir heimspekingar, aoeins pr6fessorar i heimspeki . .Petta gag11kvre1na vanmat byggist ei1111ig ao verulegt1 leyti a P'ri, ao a Indlandi t. d. hefur heimspeki aora 1nerkingu en a Vest­ urlondum. Or3ab6karmaourinn getur pvl hreglega meo P''l ao gefa hinu \'escrrena ht1gtaki nregilega �ronga merki11gu ,,sanna3", ao engi11 heimspeki se til a Indlandi, og meo sama orohengils­ hretti getur Brahmaninn ,,sannao", a3 engin heimspeki se til meo vestrrenum pj6oum. Her er petta hugtak, heimspeki, notao i pao ru1nri merkingu, ao pao 11ai }rfir allt pao, sem strerst og bezt hefur verio hugsa3 a pessari joro. A Vesturlondum er heimspeki kolluo philo-sophia, vinur vizkun11ar. Leioarstjarna he11nar er sk}r11semin. A lndla11di er heimspeki nefnd sanskrftaroroinu anttiksiki. Pao merkir ao horfa yfir og inn i alla hluti. Hinn innri veruleiki lffsins er hofuovio­ fangsefni hen11ar. HttJ?. er aldrei eingongu leikur skynseminnar, heldur a hun ser alltaf pann tilgang ao bceta og fullkomna llf manna. -

;

24

Serkenni indverskrar hebnspeki

A Vesturlondum er heimspeki bundin saman f kerfi, systema.

Pao oro er fyrst notao af Arist6telesi og merkir ao tengja hluti saman i ro�rett saml1e11gi. I ind,rerskri 11eimspeki er norao or3io darsarza. Pao oro merkir ao horfa, 1grunda, ryna inn f dypsta eoli allra hluta og inn i leyndard6m sins eigin innra eolis, par sem sage er, ao lj6s l1eimsins bui. A Vestt1rlondu1n lata 1ne1111 ser aftur a m6ti ao jafnaoi ncegja ao safna litasamstreoum af yflrboroi til­ verunnar i heimsmynd sfna. Af pesst1 leioir, ao a Vesrurlo11dum er um tnorg 11eimspekikerfl ao rreoa. f meginatrioum eru pessi kerfl f fullkominni andstoou hvert vio annao. Hver heimspek:ingur er par miodepill heimspeki sin11ar. Hver 11eimspeki11gt1r ke1nt1r par fram meo site eigio kerfl og leggur jafnan aherzlu a ao koma fran1 meo eitth\rao nytt, vera frumlegur og i andstoou vio eldri stefnur. Heimspeki hins vest­ rrena heitnspekings byggist oil a skynju11 ha11s, skynsemi, tilfinn­ ingallfl og eigin pers6nuleika. Engir tveir n1enn sk;rnja fullkom­ lega pao sama. Skynsemi manna er n1isjofn og pers6nuleiki og tilflnningalif 6likt hja 6likum monnt1m. Af pessu leioir, ao nio­ t1rstoot1r \7CStrrenna heimspekinga veroa jaf116lfkar og paa, sem f>rer b;rggjast a: skynjun, skynsemi, tilflnningalif og pers611u­ leiki. Margir gafaoir 1nen11 a Vesturlondt1m hafa pvi 11afnao tneraf}r­ sikinni, par sem engum hinna miklu heimspekinga ber san1an, og snuio augliti sfnu til v!sind�nna. E11 stjor11ul1rop eru ein11ig tia a himni \7ISi11da1111a. Paar ke11n­ ingar purfa par aa kemba hrerur11ar. Nyjar uppgot\'a11ir afsan11a par f}rrri kenningar. I>rer sioustu eru jafnan taldar hinar merk­ t1stu. .Pess ''eg11a colu1n via um pr6un vfsindanna. E11 vfsindin na aoeins til hins }7tri heims manrtlegrar skynjunar og tnannlegrar skynsemi. I ind,,erskri heimspeki er alitio, ao innsrei, er se ofar skynseminni, standi sannlcil{anum nrer en hin pronga sl{ynsemi ,.

;

"

25

Saga hebnspeki1111ar

ma1111a, sem pekkir hus sitt ao v.fsu 11akvremlega, e11 11eft1r engan glugga til ao horfa ut um. Hversu vel sem petta hus kann ao ,rera upplyst af la1npa skynsemi11nar og p6 liver kvistur pess se l(ann­ aour undir smasja vfsi11danna, telur ind\rersk l1eimspeki, ao pao se p6 aoeins fangelsi, sem skilur salina fra hinum miklu vloatt­ u1n lffsins, ·sem liggja ofar cakmorkunum skynseminnar. I stao pess ao saf11a aoeins litasamstre5um og geislabrotu1n a }7firboroi lffsins, leitast indverskur heimspekingur vio ao pekkja pa sol, sem er orsok pessa lj6sflreois hinnar miklu elfar og sam­ eigi11leg uppspretta alls lj6ss. Sky11semin getur ekki fario pa leio. Hun getur aoeins pekkt yfirborelio. Hins vegar er pvl haldi5 fram, ao allr f til\'eru11ni eigi ser hliostreot1 i manninum. Hinn in11ri veruleiki tilveru11nar er l1inn sa1ni pattt1r og l1i1111 i11nri veruleiki mannsins. l>ess vegna er aoeins hregt ao afla hinnar sonnu pekkingar meo pvf ao leysa ur lreoingi leynd ofl, sem meo 1nanninum bua, og pegar l1in dypsta vitu11d manna er vakin, getur hun og hun ein skynja5 pennan veruleika. Aoeii:is sa, se1n nao hefur pessu marki, getur talio sig heimspeking a Indlandi. Sage er, ao . peir, sem komast upp a pe11nan ti11d vitt1ndarin11ar, sjai allir san1a landslagi5. Lysingar peirra a pessu utsyni eru ekki allar eins, lfkt og tveir \'egfarendur lysa sama byggoarlagi a 6llk­ an l1atc, efcir P''t a l1vaoa scigi arhyglisgafa og frasagnarhrefileil{i peirra ste11dur, e11 peim retti p6· a� bera saman f a5alatriot1m. Af pessum astreoum er i hinni longu sogu indverskrar heim­ speki aoei11s t1m eitt hei1nspekikerfi ao rreoa, a Vestt1rlondum aftur a m6ti morg og ger611k, eins og aour er sage. Ekki svo ao skilja, ao ollum hinum morgu heimspekingum Indlands beri saman i einstokuin atriot1m. Frreoimenn kunna skil a tugum ind\'erskra heimspekistefna og h6pa, og rita inargir ytarlega u1n skooanamun peirra. - En pessi skooanamunur er aoeins a },f­ irboroinu og snertir aoallega smrerri atrioi. Hin fimni grundvall,.

26

Serke1111i indverskrar hei111speki

aratriat1 eiga sameigit1legan gru11dvoll. I>at1 ''iot1rken11a oil Vedabrekurnar og byggjast a heimspeki Upanishadanna. Segja ma, ao pat1 hafl meo ser verkaskiptingu og deili hinni gomlt1 hein1speki a milli sin pa11nig ao l1vert darsana tekt1r fyrir akveona J1lio hennar. Nyaya-heimspekin (hofundur hennar talinn Gotama) fjallar pa11nig UJll prer leioir, Setn frerar erll lll01lllUffi ti} ao afla ser hin11ar son11u pekkingar og skilja eoli l1i11s it111ri veruleika. Vaisesika-heimspekin (hofundur hennar er Kanada) fjallar t1m 'ref til\1eru11nar, sem Ka11ada telur oflnn ur nlu pattt1m. Vaisesika fjallar pa11nig um tilveruna i heild og sa1nbandio milli Guos og veraldarinnar. -

·

·

27

Saga hei111speki1111ar

Sa1nkl1ya-l1eimspeki11 (l1ofundur Kapila) celt1r afcur a m6ti, ao tilveran se ekki ofin ur nlu pattum eins og Kanada helt fram, heldt1r tllttugu og flmm. Kapila tel(Uf til meoferoar pr6un heim­ spekilegra 11ug1nynda um hi11n in11ri veruleika. Pao er caknrrent f}rrir einingu hinna sex: darsana, ao p6 Iessi lj6orreni skaldskapt1r, sem er

miklu eldri OOCUffi hokum l sogu hins ind6-evr6psk:a k)'IlStofns,

einkennist, svo gamall sem ha11n p6 er, af fagun og feguro 1 hugs­ t1n og leik11i 1 tneofero mals og hattar." 33

.

.

Saga hei111spelli1111ar

En hve gamall er pa pessi elzti skaldskapur sogunnar? Aldur l1ans veit enginn t1akvremlega. Vissa er p6 f}1rir pvi, ao b6kin sjalf er ekki y11gri en 3500 ara gomul, en kvreeli hennar vafalaust miklu eldri. Sumir indverskir frreoimenn telja lj6oin 5000 ara gomul, aorir allt ao P''l 8000 ara (Tilak t. d.). Professor Jacobi telur pau a. m. k. 6500 ara og h}rggir pao a stjarnfrreoilegum t'tt­ reikningum. Veda-brekur eru fj6rar ao tolu, Rig-Veda, Yajttr-Veda (sem skip.tist i l1ina l1vitu og l1i11a svortu Yajur-Veda), Sama-Veda og

Atharva-Veda.

Pegar arfar komu til lndlands, var par fyrir pj6o, er st6o a hau menningarstigi og harni proskao meo ser truarl1ugmyndir og venjur a ymsan hate 6lfkar pei1n, se1n ariarnir fluttu meo set til hin11a nyju heimkynna. Til ao vega upp a m6ti pessum truar­ hugmyndum heima-pj6oarinnar (dravidanna) er talio ao Rig­ Veda hafl verio sett sama11. Yajur-Veda og Sa1na-Veda 11afa Iftio sjalfstrett gildi. l>rer eru ao mestu endur6mur ur Rig-Veda og voru handbrekur retlaoar til songs, sem sunginn var via ymsar helgiathafnir, pegar gt1ou11um vortt freroar f6r11ir eoa pegar mjoourin11 soma ''ar buin11 til drykkjar. Atharva-Veda er framlag bins gamla Indlands til hinnar nyju menni11gar, se1n reis meo komu arian11a. Margar fornar trt1ar­ hug1nyndir lifa par afram f samfelagi vi() hina nyju Guoi. - Af pessum orsokum var Atharva-Veda lengi ekki viourl(ennd sem Vedab6k. Fra b6k1nenntalegu sj611armioi scendur 11u11 p6 aoeins Rig-Veda ao baki. Hver Veda-b6k skiptist £ prennt: Mantras, ljoo eftir ymsa hof­ unda, sem sett voru saman f kvreoasafn er t1efnist Sa1nhica (sam saman� hita setja), Brahmonur, sem fjalla um booora og helgisioi, og loks Uj>hanishada, sem fjalla um heimspeki. =

34

=

Rig-Vt+tla

lviontrurnar eru pannig truarlj6o, samin af skaldunum. Brah­ monur erl1 log og kreddur truarin11ar, samin af prescu11t1m. Up­ hanishadar eru andi truarinnar, tulkaour afheimspekingun1. En i Rig-Veda eru ekl{i aocins tru�r- og heimspekilj6o i rett vio Voluspa og Ha,ramal. Par er einnig ao fi1111a lj63 t1m sioi og hretti arianna, bardagalj6a og lj6o um br:uokaup ogjaroarfarir. - Skald­ in }rrkja um b6ndann, sem erjar landio meau ortu lofkvreai u1n hreysti retc­ arhofOingjans, er mretti sem fulltrui rettsveitarinnar a alpingi, og um konunginn, sem par var kosi11n af pesst1m ft1lltrut1m. · En framar ollu ooru ortu pau p6 um Guai11a. f lj6oum Rig­ Veda er ao flnna nrest elstu gooafrreai heimsins og pangao srekir gooafrreoi Grikkja og R6mverja og norrren gooafrreoi drjugan efnivio. I>ao er ao visu vafasamt ao tala um uppruna hugmynda og enn \rafasamara ao full}rroa, aa prer eigi ser yfirleitt nokkurt algilt uppha£ f Rig-Veda er Guo nefnd�r sanskrftaroroinu Deva (af div = ao skfna) og 1nerkir birtu eoa lj6s. f grlskri gooafrreoi er breai hugtakio og oroio fengia aa Iani og faair Guoa og man11a er par kallaour Zeus (Seifur). I>egar petta hugtak nrer R6maveldi, frer pao nafnio Deus og 1 norrrenni gooafrreoi nefnist pao Tyr. Af pessu dremi ei11u ma sja hver al1rif pessarar b6kar hafa verio a vestrrena menningu. Efni margra k,rreoa hennar eru endursoga beint eoa 6beint meo vestrre�um �j6oum og jafnvel Edda og Rig­ Veda eiga 1nargt sa1neigi1tlegt. Nregir f pv! sa1nba11di ausundhofOaour, pusundeygur og pusundfcettur var Purusa. Hann h�lt ollum heiminum i faomi ser. Purusa er allt petta, allt sem var og allt scm vcrCJµr. Hann er konungur cillfOarinnar. Slik er stcero hans og mcir en pctta er Purusa. Fjoroungur hans er vcroldin, hitt er a himnum. l?rlr fj6roungar hans risu til himins. Fj6regar Guoirnir f6rnuou Purusa, skopuCJu peir vorio ur merg hans. Ur hita 11ans skopuou peir sumarict Haustio skopuou peir ur f6r11inni. . Sein forn logou peir Purusa :i joroina. Meo Purusa f6rnuou Guoirnir Sadhyum3 og sp:i1nonnum. Merg hans var safnao. Ur 11011un1 gerou Guoirnir fugla lofcsins og dyr 1nerkurinnar, - einnig pau, se1n 1 porpuin bua. Ur pessari f6rn urou kvceoi og songvar til, ,,

hcettir og hclgilj6o. 1

,,Eva(( hio gagnstceoa kyn, sem swan skapar hinn ytri hein1 meo

Pfilusa. 2

l>egar Purusa er endurborinn af Vrraj, birtist hann 1 tengslum

vio efnisheiminn. 3

36

"

A kveoin tegund Gu&.

Rig-Veda Meo hcnni cru fiikar freddir og allt scm tvrer raoir tanna hcfur, gcitur, rer og kyr. I>cgar peir limuou Purusa sundur,

i hve marga hluta var honum skipt? Hvao varo af munni l1ans og ormum hans, lcndum hans og f6tum? Brahmanar (kennimcnn) urou til t'1 r munni hans. Rajanyar (stj6rncndur og hcrmcnn) ur ormum hans. Vaisyar (kaupsyslu-, ionaoarmenn og brendur) ur lcndum hans. Sutrar (prrelar) ur fotum hans. Tunglio varo til ur anda hans, . s6lin ur auga hans, Indra og Agni . ur munni hans, Vayu (storrnurinn) ur andardrretti hans. Ur nafla hans varo miohiminn til. ,.

,.

Ur 11of0i hans upphitninn. Jor(Hn ur f6tum hans. I>annig skopuou Guoirnir hciminn.

Skald Rig-V�da ,roru natturudyrkendur. I>au ortu um s6lina, sem ris a hverjum morgni og vekur allt af svefni nreturinnar. f feguro morgunsins sau pau hinn dularfulla matt, sem \rekur lff og kceti, og ao baki pessarar feguroar p6ttust pau sja guod6minn. - Og pat1 skopuou gyoju ur feguro morguns6larinnar og nefndu ha11a Ushas, morgt1ngyojt1 (Usl1as er skylt Eos f grfskt1 og Aurora 1 latlnu). Hun var einnig nefnd d6ttir himinsins. I>au kolluou hana jafnvel moour Guoa og andlit hins eilifa, og pau toluou um 11a11a sem takn allra f6r11a. Ur stjornum nceturinnar skopuou pau gyojuna Nott. Hun rekur S\rartnrettiO a f16tta meo ljosinu, sem Stafar af skartklceoum hennar og gimsreinu1n, scjornum og ma11a. Hun kallar b6ndann heim af akri s{num, heim til porpsins, og menn og dyr taka a sig -

,

37

Saga hei1nspeki1111ar

11aoir u11dir skikkjt1 hen11ar. Ein11ig l1u11 er d6tcir himi11sins og systir Morgung}rojunnar. Ur feguro l1iminsins sl{opuou pau Guoinn Varuna (pao oro er af 1norgu1n talio sk}1lt Uranus a griskt1 og Al1ura1nazda, Gt10 . lj6ssins, a persnesk1:1). I-Iiminninn er feldur hans, s6lin er auga hans, stormurinn er andardrattur hans. Varuna verour s.loar Guo laga og rettar og Gt10 refsi11garin11ar, se1n p6 er allcaf reiot1buinn ao f}1rirgefa peim, er }7firb6t gera. - Og hann verCJur einnig GuCJ hins mikla logmals Rita, sem Lao Tze kallar Tao. f>v.1 logmali lytur oll tilveran. Pao heldur himintu11glu11u1n a braut si11ni, pao veldur kon1u arstioa og komu dags og nretur. Aflar hinar reglu­ bundnu hreyfingar natturunnar eru log pess, og pau log eru 6hagganleg og eilf£ Fyrir peim veroa jafnvel Guoir11ir ao beygja sig. I>egar petta logmal sfoar var }7firfrert a mannlega breytni, varo siofrreoi til. Og Varuna Guo logmalsins Rita verour pess vegna ein11ig Gt10 refsi11gari11nar, sem ser t1m, ao h'rerc vixlspor af6l1agg­ anlegum brautum sa1nrremisins veroi maCJ ut meo ve11di pjaning­ arinnar og einstaklingurinn knuinn aftur inn a rettar brautir. Ur lj6s!nt1, sem narengt er l1imninum, skopuou skald Rig-Veda Guoin11 Mitra. Ha11n er jafnan { for tneCJ Vart1na. Ur s6linni skopuou pau Guoina Sury1a, �Pusan og Savitr. - Surya verour sfoar Guoinn Vis11u - ein hlio hins pr.leina Guos. Savitr er ekki aoeins s6l dagsins, l1eldur ei1111ig .l1i11 6sy11ilega s61 nreturinnar. 1-�ann er hinn hviti as, lj6shrerCJur og gullineygo­ tlr. Pt1san er Gt10 buenda, \1erndar akra og e11gi og vakir yfir nautpen1ngnum. Ur 11elgum loga altarisins, lj6sum himinsins og eldi11gt1nni skopuou skaldin Guoinn Agni. Honum var cetlao ao flytja f6rn..: i11a til hins reosra mattar og vera pannig booberi, sem flytur bren­ ir manna cil hreoa. ,

,,.

,

,

•

,

38

Rig-Veda

,,6, Agni," yrkir eitt skaldanna - ,,piggou pe1111an via, sem cg fl}rt per, logaou glatt og sendu ur faxi pfnu helgan reyk pi1m til efstu himna og lat hann renna saman vio geisla s6larinnar." Ur regninl1, sem fellt1r 11iot1r a pyrsta joroina og bjargar uppskeru1111i unda11 svfoa11di tungum purrksins og n1an11f6lkinu ur greip­ um hungurvofunnar, skopuou skaldin Guoinn Indra. Hann er borin11 { sla11nig letu skald Rig-Veda fak sin11 geysa. Ur fyrirbrigoum natturunnar t6kst peim ao skapa 333 Guoi og gyojur. Sumir, sem hafa aoeins yfirborosleg kynni af pessum b6k­ menntum, halda, ao enginn munur se a pessari natturud}rrkun og ani1nis1na, tr(1nni a srokka og sreina. Aorir l1alda pvi fram, ao skald Rig-Veda trui a marga Guoi og tru peirra se fjolg}roistru. f landi eins og Indlandi a old Veda-b6ka, par sem 6likir me11n­ ingarstraumar mretast, er rett aa gera raa fyrir, aa margar og 6lfkar truarl1ugtn}rndir hafi dafriao hlio vio hlio mea hinum morgu truflokkum, sem par voru til, bceoi fornt1m og 11yju1n. I Vedab6kum ma pess ,regna finna flest form truarinnar. Rett er ao gera rao fyrir, ao a peirri tfo, eins og enn f dag, hafl verio til ,

40

Rig-Veda

fjoldi manna, sem truoi a pers6nulega Guoi. En pvi oftar sem maour les pessi l{.vreoi, peim ffiltn sa11nfreroari ''erour maour um, ao morg skald Rig-Veda trua aoeins a einn guod6m, p6tt sa guo­ d6mur he@i margar hlioar og gangi undir ymsum nofnum. Stundum er pessi reosti mattur avarpaour sem "Ha11n", stundu1n "F.. �" sem ,, Hun . , ", stundum sen1 ,,l:'ao Hvao petta ,,l>ao" var, vissu peir ekki, og skald Rig-Veda til­ einkuou pvi stundum kvreoi sin hinum 6pekkta Guoi. - En natturuna skildu pall og toldu sig skynja i henni og ao baki 11e11n­ ar andardratt pessa 6pekkta Guos. Natturufyrirbrigoin urou peim pa11nig gluggar guod6msins, og gegnum pessa glugga toldu pau sig sja hio bjarta lj6s heimsins f og ao baki allra lira. - Andann i og ao baki allra veralda. En pennan guod6m, sem var ofar mannlegum skilningi, pekktu pau ekki, aoeins leioirnar, sem til hans lagu; fyrirbrigoi natturunnar. I>essi fyrirbrigoi voru morg og takmorkt10. En pau ein veittlt peim i11nsy11 i guod6minn. Ur l1verju peirra s�opttou pat1 Guo. l>ess vegna urou Guoirnir eins og natturufyrirbrigain margir og takmarkaoir. En i natturufyrirbrigot1num og ao baki peirra, i ollum hint1m morgu gt1ou1n og ao. baki peirra var guo­ d6murin11 ei11n og 6takn1arkanlegur: Aditi, Brahman, Atma. Takmarkaoir menn skilja aoeins hio takmarkaoa. I>ess vegna birtist guod6muri11n peim i morgttm gervum, i liki margra Gt1oa. Hofundar Rig-Veda trua a annao lif eftir dauoann. I>ar er p6 ao visu ekki hregt ao finna jafnnakvremar l1ugmy11dir um tilvertl annars l1eims eins og sioar varo. Ariarnir voru sigurvegarar. I>eir voru anregoir meo pennan heim og hugsuou litio ttm pan11 nresta ei11s og oft viii 'reroa u1n pa, sem vel ''egnar. Truhneigo er jafnan meiri meoal fatreklinga en sigurvegara. Arfarnir ''oru gleC1imenn og vildu nj6ta lifsins ,

41

Sagtt hebnspekinnar

sem bezt peir kunnu. Hugmyndir peirra um himnariki voru likt og hugmy11di11 t1m Valholl bundnar jaro11eskum munaoi eins og peir pekktu hann beztan. Yama (i Zend Avesta hinni persnesku Yfma) er konungur dan­ arl1eima og hin11ar hnfgandi s6lar. Hann var hinn fyrsti maour, sem fann leioina til pessa lands hin11a framlio11u. I>ar rikir l1a11n sem husb6ndi og konungur og hysir pann, sem ao garoi ber. Riki l1ans var nef11t land feora1ma. Sage er, ao pegar menn safnist til feora sinna, liggi for peirra yflr 'ratn og bru. Aoeins g6oir 1ne11n komast pessa leio. Vondir menn fara til helheima, sem eru myrk­ ir staoir og lagir. f Satapatha Brahmana er pvi haldio fra1n, ao salin eftir a11dlat­ io veroi ao ganga milli nreggja elda inn i annan heim. Sa eldur brennir vonda menn, en vinnur g6oum monnum ekki mein. Par er pvi ei11nig haldio fratn, ao purid hvers manns se eftir dat1oann vegio a vogarskalum og hlj6ti menn laun eoa refsingu annars heims eftir verkum s1num a joroinni. Sagt er, ao a pennan hatt se Uf pvf skorio, hvort menn fari til himnartl{iS, helheima eoa veroi sendir til jaroarinnar aftt1r. Skald Rig-Veda halda fram, ao maourinn hafi 6dauolega sal (Manas). Salin er sogo aosetursstaour hugsana og tilfinninga. Hun byr f hjarta manns. Annao oro, sem norao er u1n salina, er Atman. Atman er I fyrstu hinn lifandi andardrattur manns. En skaldin eru ekki anrego meo pa skyringu. IJau vfkka hugtakio og Iara pao einnig merkja bl6oio 1 reoum man11a, sem f6strar og vio­ heldur 11finu. Loks komast pau ao peirri niourstoou, ao Atman og sjalfur heimsandinn - innsti kjarni tilverunnar - se eitt. Heimspeki a ser ekkert uppl1af fremur en hugmyndir yflrleitt. En peir menn, sen1 halda, ao upphaf lista, b6k1nennta og l1eim­ speki se ao finna i b6kum, munu uppgotva bernsku heimspek­ in11ar f pessum lj6oum Rig-Veda. - Heimspeki hefst me� spurn42

Rig-Veda

ingunni um uppruna og eoli tilvert1nnar. - Hver heft1r skapao l1imi11 og joro? Sumir svoruou: ,,Guoirnir". Oorum fannst garan ]?6 ekki raoin. ,,H,rao eru )?essir Guoir og hvaoan koma ]?eir?« . ,Yeit nol{kur, hver skapaoi Guoina eoa l1ver11ig peir VOfll skap­ aoir?" ,,Var l1i1ninnin11 skapaaur a undan jorau t6ku ao skipta hinum morgu guoum i strerri og strerri flokka - i Guoi jaro­ arinnar, i Guoi s6lari11nar, i Guoi loftsins og Guoi hinna reostu himna. Loks kvaou pau upp ur um pao, ao til 'r�ri aoeins einn Guo. Eitt skaldanna segir: ,,I>eir kalla hann Indra, Mitra, Varuna, Agni og hinn vrengstyrka Garutman. Pvf,

sem er eitt, gefa vitrir menn morg nofu. !>cir

kalla pao Agni, Yama, Matarisvan."

Forn-Egyptar og spamenn Israels komust ao somu niourstoou: ,,Drottinn skapari pinn er ei11n." En i Palest.fnu var pessum skiln­ ingi nao eftir bl6oug strfo vio aora Guoi, valdbeitingar og ofs6knir. A Indlandi varo pessi pr6un aftur a m6t arekstralaus. Hi11ir morgu Guoir hofOu par aldrei verio annao en mismunandi takn hins eina, og skald Rig-Veda voru upp ur pvi vaxin ao deila um, h\rert hinna morgu nafna guod6msins \rreri hio eina retta. En 11inn eini gt1od6mur skalda Rig-Veda var ekki karlmaour eins og Guo fsraels. Ha11n var ekki eint1 sinni i mannsmy11d. - Um petta segir prof. Max Muller: ,,Aour en sofnun Rig-Veda Sam­ l1ita lykur, l1efur SU sannfrering skapazt, ao til vreri aoeins einn Guo, hvorki karlkyns 11e kve1ikyns, - Guo ofar eigi11leiku1n og pers6nuleika mannlegrar natturu, en engu ao slour var f raun og veru att vio pennan Guo meo nofnum slikum sem Indra, Agni, Mararisva11 1. sannleika sagt hofOu skald Rig-Veda sett fram somu hugn1ynd um guod6minn og 11okkrir kristnir heimspek­ ingar f Alexandriu baru fram sfoar, en er jafnvel I dag ofar skiln­ i11gi margra peirra, sem kalla sig kristna." Loks meo hugmyndinni ttm l1inn eina Guo eignuoust skaldin oro um hugmynd, sem lengi hafOi vakao 6lj6st fyrir peim, en pall aldrei gerao fyllilega m6tao. I>au eignuoust oro, hio ryrrsta ,.

.

.

.

45

Saga heir11speki111111r

oro allra tungumala um hio 6takmarkanlega og eilifa; hio absol­ ttta. I>etta oro ''ar aditi: Aditi er uppl1iminn. Adici er n1iohiminn. Adiri er faoir, m6oir og sonur. Aditi eru allir Guoirnir, allir kynp�ttir manna, allt sem er, og allt sem verour.

Og f. lj6si pessa skil11i11gs skopuoµ skaldin 11yct guoaheiti -. Hira11yagarbha (sloan Brahn1a) - hinn gullna frj6anga, sen1 er kjarni allrar tilveru. Eitt peirra kveour: Eins og gullit1n frj6angi reis hann f upphafl; hinn eini Guo allrar cilveru.

Hann skapaoi joroin� og hin1ininn. Hvaoa Guo eigum vio ao rilbioja meo f6rn okkar? Han11 gefur okkur anda, hann gefur okkur scyrk. Allr lycur oroi hans, jafnvel Guoirnir. Skuggi hans er dauoinn og eilffOin. - Hvaoa Guo eigu1n viCJ ao cilbioja 1neo f6rn okkar? Hann er hinn eini konungur veraldarinnar, alls, sem anda . dregur, alls se1n vakir og sefur. Hann er hit1n eilffi Guo alls, breC5i 1nanna og dyra.

- HvaCJa Guo eigu1n viCJ ao cilbiCJja meo forn okkar? Tig11 hans og veldi syna pessi snrevi pokcu fjoll, haflo og l1inir djupu og duldu scraurnar. Hond hans eru pessar viou lendur. - Hvaoa Guo eigum vio ao cilbioja meo f6rn okkar? Hann geroi himnana bjarca og joroina rrausra. Hann skapaoi hinn efsra himin. Hann skapaoi geiminn. - Hvaoa Guo eigum vio ao cilbioja n1eo f6rn okkar? I>egar bin n1iklu agustvotn komu

n1eo frj6anga tilverunnar i faomi

kviknaoi loginn og lifsandi Guoanna varo til. - I-Ivaoa Guo eigum vio ao tilbioja meo f6rn okkar? 46

Rig-Veda

Lj6o Rig-Veda eru pannig upphaf hinnar skraou heimspeki Indlands. f peim er ao finna t1pphaf allra grundvallarht1gmynda he11nar i sinni fru1nstreoustt1 my11d: f pessu1n lj6ot1m reyndu skaldi11 ao oolast in11ri trt'1arlega re}7nslu meo ba!ninni og meo songvum, sem pau ortu til hinnar rfsandi s6lar, til s6lsett1rsins og til dagsins, pegar s61 for hrest. I>essi leit inn a vio pr6ast sioar upp i pa hei1nspeki, se1n almennt er kolluo yoga. F6rnarlj6o Rig-Veda vaxa smam sama11 og veroa hin vio­ t1rken11da gt1ofrreoi presrastettarin11ar. Lj6oio um l1i1111 gt1ll11a frj6anga Hiranyagarbha ,,erour upphaf heimspekinnar um sam­ band Guos vio veroldina. Kenningi11 um Rita, logmal sa1nrre1nisins, sem heldur ollum 11lutum a braut sinni, pr6ast sfoar upp { karmaheimspekina og hun leioir aftur a vissan hatt til kenningarinnar um hringferoir mannssalarinnar t1m hinar prjar veraldir, ke11ningarinnar um dat1oa og endurfreoingu. Meo pessum lj6oum eru fyrstu sporin a leio Iffsskilningsins srigin. I>ao hvilir ferskur morgu11svali yfir \1otnt111um. Skaldin ert1 frjals. I>au eru ekki beygo af valdbooi neins l1arostj6ra. I>au luta ekki einokun neinna truarbragoa. Vald prestanna var pa ekki til. Ekkert gooal.fkneski ne hof hafOi verio reist. l>at1 6ttast ekkert vald, hvorki a him11i ne jorou. Engin yrkisefni og engar hugmyndir eru peim tabu, sem ekki ma rreoa.

47

•

'

Upanishad

•

•

.

.

Lokakafli hverrar \Tedab6kar er kallaour ·rpa11ishad. B6ksraflega pyoir pao ao ,,serjast nio11r nalregt(( (Upa ni sat}.

-

En11 i dag tna

sja a Indla11di l16p lrerisveina i goroum, gotum og a torgum sicja

i l1virfingt1 kringum fr;:coara si1111 og hlyoa a pao, scm hann 11ef­ ur fram ao fa:ra. Upanisl1ad pyoir pa11nig pau frceoi og SU hcim­ spcki, scm kcnnd var f hinutn for11a indverska sk6la. I>essar brekur cru sagi1ar 108 a{} tolu. l>rer eru skraoar af morg11n1 og 6llkum hofundum. Hinar elztt1 peirra eru un1 pao bil 3000 ara gamlar og pvi skraCJar fyrir daga Budda. Hi11ar }'t1gsc11 eru fra prioju oldi11ni fyrir Krists buro. Uin 11of11 og revi l1ofundanna \•ita ·mcnn nresta lfri{}. A sa1na

11att og hof11ndar fslendingasagna Iara pcir ckki nafn sfns gerio, en tileinkuou verk sf11 guou11u1n. .

:Nico upanishodum og meo ketllling11 og b6kmenntum Budd­

.

isn1ans nrer indvcrsk heimspeki 11acindi si11u111. I>rer eru po ekki ny stefna i indvcrskri hcimspeki, l 1eldur,frarnl1ald peirrar pr6un­ ar, se111 hefst 111eo Vedab6kun1. SamhcngitJ helzt orofio. Hof­ u11dar upa1lisl1ada11na logo11 po mciri ahcrzlu a atJ kcnna mon11um retta breyrni, e11 skeggneoa trl'1arsetningar gamalla ritninga. Truarpulur og gamlar b�11ir coldt1 peir l1aldlitlar og o\'cenlcgar til skilnings og proska. Og peir viroasc ekki held11r l1afa bori� neina serstaka vir�ingu fyrir hin11i pj611a11di klerkastett sinna tin1a. ,,I>eir, sen1 ioka mcssugcrC1ir, halda ao peir seu 1ne1111 lreroir og gaf.1oir, e11 skjogra po raunar afram I rat1alC)'Si likt og bJindur Ieioi bli11dan." - Stundun1 eiga pcir til aiJ skopast go t1latlega ao 18

.. . .. .

' ,

'

�'.,. ..

,

Upa11ishad

prestu11um fyrir ao gera ser truna ao atvinnu og afla ser a pann hatt matar og drykkjar. 1>6 eru peir engir uppreisnar111enn i tru­ malum. Pers6nulega trua peir ao visu ekki a hina gomlu Guoi. Samt raoast peir aldrei gegn peim ne af11eita peim. l>eir Ifta a sig sem frreoara. Hrefur frreoari kannar fyrst hrefni og proska nemenda sinna og hagar sioan frreoslu sinni eftir getu peirra. Ef hann vill leiaa pa til dypri og hrerri lifsskilni11gs, vero­ ur l1a11n fyrst ao stiga niour til peirra eigin hugmynda og nota prer og aora pekkingu peirra og re}7t1slu' vio utskyringar sfnar og frreoslu um hinn reori ,reruleika. Aoeins a pan11 hatt er honum unnt ao koma nemandanum· i skilning um 6hlutstreoa l1eim­ speki. I>ao er t,ilgangslaust ao bera a boro fyrir menn meiri pekk­ ingu en peir eru frerir um ao tileinka ser.

I

•

• I

1

49

.

.

.

.

.

.. .

.

Saga hei111speki1111ttr

EingyUist1-:U eHafjolgyaist1·u Ht1gmyndir11ar um hina gomlu Guoi voru for11ar og r6tgr611ar f vitund manna. Pao, sem hofundar upanishadanna vildu kenna monnu1n var, ao ril vreri aoeins ein11 san11ur Guo, sem vreri kjar11i . allrar tilverun11ar og hinn innri veruleiki 1 lifl h'rers ma11ns. Sjalfspekking var pvl hio sama og ao skilja hinn eina Guo. Pe�rra hlutverl{ var ao vfsa monnu1n leioi11a til sjalfspelegar peir vilja koma nemanda sinum I skilning um, ao til se aCSeins einn rau11verulegur Guo (a sa11skrit Bral1man), se1n allir hlutir eru komnir fra, re)rna peir ekki pegar 1 stao ao brj6ta niour hug­ myndir hans um hina morgu Guoi, heldur segja peir honum, ao Brahman se faoir Guoanna, ao fci l1onum seu allir Guoirnir ko1n11ir, ao Bral1man og allir hi11ir morgu Gt1oir og allt annao i. tilverunni se hinn sami guod6mur. I>annig hyggjast peir smam saman leioa nemandann fra hugmynd hans um marga Guoi til hins eina. Meoan pessum skilningi er ekki nao, eru menn latnir i frioi meo ao dyrka pan11 Guo, sem peim geojast pers611ulega bezt ao og er f mestu samrremi vio proska peirra. Frumstcett natturubarn, sem a lff sitt og afkomu undir na� og 1nisku11n natt(1ruaflan11a og 6ttast srorminn, sem tretir strakofa pess Sttndur og feykir jafnvel ollu porpinu burt, eldinguna, sem dau�inn heldur 1 hendi ser, - myrkur nreturinnar fullt af galdri og illt1m 611dt1m, villidyrt1m, og 6g11ir skogarins, se1n ley11ast f krrekl6ttt1m greint1m, sem a11dsetnar eru af dfsum og nornum. 50

Upnnishad

l>etta frumstreoa natturubarn er latio i frioi n1eo ao tilbioja slon­ guGuo, eCSa pa flj6t eoa tre, manann eoa s6lina. Aorir eru a sama hatt latnir i frioi meo ao tilbioja. Visnu, Ag11i og I11dra. £11 s1natt og smatt reyna frreoarar upanishadanna ao snua monnum fra hinum morgu guoum og meo einfoldum oroum og likingum ao leioa me1111 til skil11i11gs a sjalft1m ser og hinum san11a Guoi, eoa eins og peir oroa pao, - ,,fra hinu 6rauri,rerulega til veruleikans, fra ID}'rkri til lj6ss, fra dauoa til eilifOar.egar pao stig ncer yfircokt1nt1m, brytt1r l1i11 djupa l1amingja pess niour alla eigingirni og serhyggju, - og manneskjan lifir ekki lengur sjalfri ser. En petta er ekki 11resta stig hen11ar. I>ao er ve11julega bundio vio kontl, 1nann eoa barn, en nrer ekki nema ao litlu leyti til ver­ aldarinnar utan pess hrings. Hio prioja og reosta stig 11e11nar er l1ugrre11s eolis: g6o,,iJd og sa1nuo, se1n pekkir engin takmork og nrer til alls. A pessu stigi kennir hun bezt skyldleika sins vio guod6minn. I>etta, sem gengur undir morgum nofnum a Vesturlondum, kalla frceoarar upa11ishadanna eitt. Su krossfesting holdsins," sem boouo hefur 'rerio af ymsum g6oum monnum i anda griskrar siofrceoi, a litlum vinsreldum ?0 fagna hja 11inum merkari upa11ishodum. Asti11, pecra volduga afl allrar skopunar, er allt of djupstreo f til\rerunni til pess, ao hun \reroi ,,upprcett", jafnvel a sinu lcegsta Stigi. Ao reyna ao upprreta hana jafnvel a f}7fSta Stigi SlllU Ur eoJi ma11na, er pv{ 11resta brosleg tilraun i peirra at1gt1m. A11 hins f}rrsta stigs hen11ar getur annao stig hennar ekki birzt. A sama hatt geta menn aoeins vegna reynslu hins annars stigs hennar, komizt upp til 11ins prioja. l>a11nig kenna ttpanishadar, ao ,,lffsl1voti�" se ei11 - og 11u11 er guolegs eolis, - andstreoan, sem sameinast f. nyju lift, hinn rauoi praour allrar skopunar, allrar tilveru. Astin er sterkasra aflio i 11eiminum og h(1n leioir 1ne11nina ril pess guod6ms, sem frceoarar upanishadanna segja, ao bfoi okkar ao lokum. l>ekking og vfsd6mur er einnig a havegum haft, en an kcer­ leika, rettrar breytni og f6rnarstarfs i �agu annarra manna gera e11gar bcekur veraldarin11ar nokkurn tf1na leitt 11ein11 til hamingj­ u11nar. ,.

,.

,.

...

55

Saga heinzspekinnar

Til ao gefa monnum kost a ao kynna ser ao einl1verju leyti anda pessara bokmennta, ipani.shadanna, skulu her til f�roir prlr stuttir kaflar teknir upp ur Cha11dogya upanishad, sem syna a einfaldan hatt kenningu upanishadanna um manninn og guo­ d6minn.

56

Upanishad

Rinn sanni Gulf Allt petta er Guo. Lat manninn taka til fhugunar hina syni­ legu tilveru, par sem hann freoist, deyr og liflr £ henni. Maourinn hefur vilja. Pao, sem 11a11n viii i pessu lifi, verour han11 f hinu nresta. Lat hann pvf hafa vilja s_inn og tru. Atman, pu, sem veizt, lfkami pinn er andi, gervi pitt lj6s, eoli pitt orka. l?u gefur ollu lif, lrerur allt pra, gefur ollu ilman. Pu ert allt petta. I>u talar aldrei og pig undrar aldrei neitt. I>u ert sjalflo £ djupi vitundar minnar, smrerri en mustarosfrre. I>U. ert sjalfio i djupi hjarra mfns, srrerra en joroin, l1rerri en him­ inninn, meiri en allar pessar veraldir. I>u, sem en allt petta, ert hio sanna, Guo. I>egar eg hverf ur pessum heimi, vero eg og pao eict. - Sa, se1n liefur pessa rru, efast ekki. Pan11ig 1nrelti Sandilya, ja, pannig mrelti han11.

57

Saga hei11upeki1111ar

Hinn inn1Ai veruleiki ,,J:>essi flj6t, sonur minn, renna til austurs og vesturs. l>au renna fra hafi til hafs. Pau veroa srer. Og pegar pessi flj6t veroa srer, vita . pau ekki 1neir hvaoa flj6t pau eru." ,,A sama hatt, sonur minn, pegar oil pessi dyr snua · aftur fra Veruleikanum vita pau el{ki meir, ao pau f(OffiU fra Vefllleikanum. Hvao sem pessi dyr. kt1nna ao vera l1er, lj611 eoa ulfur, golcur, ormur eoa myfluga - pao hia s�ma veraa pau aftur og aftur." ,,Allt, sem lifir a rretur sinar i veruleikanum, hinum innri veruleika. Ha11n er sjalfio, og ei1111ig pu, Svera�etu, ere han11." ,,Herra, seg mer fleira," sagai sonurinn. ,,Sem pu vilt, barn mitt," svaraoi faoirinn. ,,Efeinhver hyggi ao rot pessa tres . parna, mt1ndi trent1 blreoa, en p6 lifa. Ef han11 h}rggi aa kr6nu pess, .mundi P'r[ blreaa, en p6 lifa. Ef hann hyggi aa sagoi faoirin11: ,,I>essi 6sy11ilegi kjar11i, sem pu getur ekki greint, er sjalfur kjarni hins mikla nyagrodhatres,. sem pao er sprotcio a£" ,,11·u pu mer, sont1r mi11n. - Aile, sem lifir, a rretur sinar i veru­ leikanum., hinun1 innri veruleika. Hann er sjalfla, - og ei11nig pu, SvetakettL, ert hann." ,,Herra, seg mer e11npa fleira," sagoi sont1ri11n. ,,Sem pu vile, barn mitt," svaraai faoirin11. ,,Settu petta salt i 'ratnskerio parna, og biddu min her a morgu11." N�ta dag sagai faairinn: ,,Fao er salt," sagoi sonurinn. ,,Hvaoa brago er af pvi via borninn?" ,,I:>ao er salt," sagoi sonurinn. ,,Helltu pvi niour," sagoi faoirinn, ,,og bfddu mfn her a morgUll." •

Ha11n geroi svo og fan11 par pa aftt1r salrio, sem l1ann hafOi sett i vatniCl, P'rf ao salti verour ekki eytt. - Og faoirinn mrelti: ,,Ekki heldur her i pessum likama sk}rnjar pu andann, 59

Saga hei1nspeki1111ar

sonur minn, en l1a11n er par p6, pvi ao allt, sem lifir, a rretur slnar 1 veruleikanum, hinum innri 'reruleika. Hann er sjalfio, - einnig pu, Svetaketu, ert hann." ,,Herra, seg mer fleira," sagoi sonurinn. ,,Svo skal vera, barn mitt," sagoi faoirinn.

60

Upanishad

Bo1� Gulfs Hari, om. - I>etta er borg Guos (lika1ni11n) og i l1enni er k6ngs­ l1olli11 (l1jartao). Og f hollinni er hinn hvfti lotus (hin reori vit­ und) og a l6tusbl6minu er perla lj6ssins (Atman). Hennar skul­ um vio leita - og rey11a ao skilja hana. Og ef einhver skyldi spyrja: ,,Hver er pessi borg? Hver er pessi holl? Hvao er lotus hjartans og perla lj6ssins, sem vio eigum ao leita ao og skilja?" Pa svorum vio: ,,I perlt1 ljossins i l1jarta per rumast allir l1eimar. I hen11i hviJa breoi himinn og joro, breoi eldurinn og loftio, breoi s6lin og maninn, breoi eldingin og stjornurnar." - Og ef einhver skyldi spyrja: ,,Ef oll cilvera11 er f pessari borg, hvao verour pa eftir, pegar elli og dauoi fara herfor til borgarinnar og brjota hana niour?« - pa svorum vio: ,,P6tt likaminn hrorni, verour perla lj6ssins ekki gomul. Likaminn deyr - ekki perlan. Ht1n er hin sanna borg Guos. Hun er sjalfio, laust vio elli og dauoa, laust vio sorgir, hungur og porsta, prair aoeins hio g6oa, pekkir aoeins hio sanna. Allur veraldarauot1r, sem menn afla ser a joroin11i, hverf­ ur. Einnig pao, sem menn hafa lagt i sj6o framtloarhamingju sinnar meo f6rnum og g6oum verkum a joroinni, eyoist aCJ lok­ um. I:>eir, sem hverfa fra pessum heimi an pess ao hafa uppgotvao sjalfio - hio sanna lif, - fyrir pa er ekki ril neitt frelsi i nokkrum heimi. En peir, sem hverfa heoan efcir ao hafa uppgotvao sjalfio - hio san11a lif - peirra bfour frelsi f. ollum 'reroldum. ,,.

,

61

Kenningin um fortilveru og annao lff

Hvao biour okkar 11a11dan grafar og dat1oa? Er pao eilff myrk n6tt gle}rmskunnar eoa onnur og ny tilvera? Hver er sa, sem. hef­ ur ekki spurt sig pessarar �purningar og. leitao svars vio henni? Sa, sem bfot1r efrir ferjt1man11i, er k11uin11 til ao raoa pessa gatu. Hann preifar f}rrir ser n1eo staf 6ttans, - en finnur ekki botninn. Stafur skynseminnar nrer einnig skammt i djup pessa flj6ts. Pess vegna er leitao a vit truari11nar. 011 truarbrogo kenna ao vio lifum eftir dauoann, og flest peirra hafa aohyllzt 1 einhverri mynd pa kenningu, sem her vero­ ur f)allao um, kenninguna um fortilveru salarinnar, annao llf og endurfreoingu 1nann·sins til jaroarinnar. Kristnir menn trua a annao Iffvegna heilagrar ritningar. Ekki svo ao skilja, ao ollum hofundum hennar beri saman um petta atrioi. - Sa spaki Salomon segir t. d.: ,,Haltu leioar pi11nar, et glaour brauo pitt og drekk vin pitt meo gloou hjarta . . . pvi pao er ekkert starf, ne hugsun, ne pekking ne vizka i grofinni, sem biot1r pin." - Predikarinn tekt1r i sa1na srre11g og kveosc heldur vilja 'rera lifandi ht1ndur en daucc lj6n! Fyrst eftir 536 fyrir. Krists buro, pegar Israel var hernumio af Pers·um, komust G)roingar i kynni vio pj6o, sem pr6ao hafOi meo ser tru11a a tlpprisu eftir dauoann, a lau11 og refsingu an11ars heims og d6m a efsta degi. Viss h6pur man11a meoal G}roinga tileinkaoi ser pessar hug­ myndir Persanna, aorir voru peim m6tfallnir. Saddukear t. d., 62

Ken11b1gi11 t11nfortilvertt og n1111alJ /If

sem fylgdu hint1m gamla gyoinglega retttrunaoi, truou ekki a hi11a pers11eskt1 ke11ni11gu um ttpprisuna. Fy·lgjendur Zoroascers f Persfu trua pvf, ao sal hi11s lat11a yf­ irgefi likamann aCJ prem n6ttum liCJnum og hverfi til annars heims t1m 6ttubil hinnar priojt1 nattar. Rettlatir fara til himna­ rfkis, ra11glatir 11iour a vio. I>ar bfoa l1inir ranglattl til domsdags. A peim degi er Ahriman (6vinur salnanna) vegin� og salir hinna ranglatu eru hreinsaoar af syndum sfnum og beint a veg eilifs proska. Petta er hin persneska kenning. f.>v{ er ao VISU ekki truao, aCJ um upprisu holdsins geti verio ao rreoa, en . andinn eoa salin er sogo lifa afram. Aht1ra Mazda biour 1ne1111 ao meotaka petta sem tru, pvl ao ekki se hregt ao gefa n1onnurp. J1eina SOJUlUll fyrir pessu, og f}1rirbrigoio er heldur ekki utsk:yrt - aoeins kallao kraftaverk. Meo sufismanum barst ken11ingin um lond tnuslima. Kristnir menn nu a dogum kenna, ao okkar b!CJi eilift lif eftir dauoann. Hins vegar halda peir pvf fram flestir hverjir, ao freoing ma11nsi11s a joroi11ni se uppl1�f til,reru ha11s - ao sali11 se jafngotn­ ul llkamanum og skopuo a sama tfma. Aorir aoh}rllast aora skooun. Ef salin retti ser upphaf, hlyti hun lika ao eiga ser endi ao peirra d61ni. Ef salin er skopuo meo lik­ amanum, hvi sk}rldi hun pa ekki deyja meo hontlm ei11nig? l>eir geta ekki fallizt a, ao salin geti skyndilega orCJio til ur engu. Hvorki ef11i tie andi verot1r skapao ur engt1. Ef maourinn eoa sal hans er eilif, h''ernig getur hun pa att takmork i tima? Hio rattn­ verulega getur ekki b)1rjao ao vera til, P''t aCJ pa er pao ekki ei­ lifr. 111dverjar l1alda P''l fra1n, ao sal ma11nsi11s se odauoleg og eigi pvf ekki takmark I tima, byrji ekki ao vera til og lioi ekki undir lok. 63

Saga hein1speki1111at·

f annan stao eru Indverjar m6tfallnir peirri hugmynd, ao mao­

urinn fari eftir andlatio annao hvort til himnar!kis eoa heljar og dveljist par um alla eilffO. Natturan getur ekki staoio kyrr, segja peir. Kyrrstaoa er sama og dauoi. Lff er til 'regna pess, ao allt f tilverunni er a hreyfingti. Manninum er pvi 6mogulegt ao dvel­ jast alla eilffO a. einh,rerju1n akveonum stao. Lffio verour allraf ao yngja sig upp og aofero pess er f�oing og dauoi. Endt1rf�oingarkenningin (reinkarnation) veregar salin er ·

65

Saga hei111speki1111ar

pannig oroin ofrer um ao sja hina hau syn eilfrnarinnar, reikar hun um i myrkri, gleymsku og spillingar. Salin missir vrengi sina og hrapar til jaroari11nar og par freoist hun morgum sinnum i. gervi manns eoa dyrs. Tiu pusund ar hlj6ta ao lloa aour en salin &r snuio aftur til rettlands sins, pvi ao a skemmri tfma vaxa sal­ inni ekki vrengir. l>an11ig ken11ir Plato f. b6k sinni Faidros. Pypag6ras 11af0i S\'ipaoar skooanir. Hann kenndi, ao ·salin fceri fyrst eftir andlatio til · danarheima, en sneri sfoan aftur til jaroarinnar og freddist par afcur se1n maour eoa dyr. Fyrst eftir ao salin er oroin algjorlega flekklaus, hverfur hun aftur til hinnar eilffu uppsprettu sinnar. Forn-Egyptar alitu, ao salin eftir vioskilnao sinn vio likamann freri . ur einu gervi i annao um pusundir ara til pess ao afla ser reynslu og pekkingar a ollt11n sviot1m lifsins. Herodotus segir: ·,,Egyptar· halda fram peirri kenningu, ao salin se 6dauoleg. I>eg­ ar likaminn deyr, 'hve rfur hun i annao gervi, sem henni er , ·� " b Ulu. Helztu heimspekingar lndlands halda fram, ao kenningin um salnaflakk hafl aldrei verio kennd i indverskri heimspeki. Jafnvel pegar a scoku stao i Vedabokum er talao um, ao menn endurfreo­ ist sem 11undar, kettir, slongur, filar eoa lj6n, beri ekki ao skilja pao i b6kstaflegri merkingu, heldur seu pessi.oro notuo sem lik­ ingar til ao lysa mismunandi manneoli. Stundum vircHst ao visu sem ma11ninum mioi aftur a bak eittl1vert akveoio tf mabil og hann getur jafnvel oroio ao siolausum villimanni, en aldrei end� urfreozt sem dyr. Ken11i11gi11 u1n fortilvert1 salarinnar og endurfreoingu hennar til jaroarinnar er sameiginleg allri indverskri heimspeki og truar­ brogoum.

66

Ke1111ingin runfortilveru. og annalf /If

Afita0a kristninnar Alexander mikli tileinkaoi ser pessa kenningu f austurfor sinni. Eftir pao varo hun Persum vel kunn. G)roingar k)'IliltUSt hen11i m. a. vegna persneskra ahrifa og vistar si1111ar i Babylon. Grikkjum barst hun eftir somu leioum. Philo, heimspekingur fra Alexandrfu, predil{aoi um fortilveru og endurfreoingu meoal Gyoi11ga a dogum Krists. Ekki verour a1111ao seo en J6l1a1111es skfrari se talinn vera Elijah endurborinn. f Talmud er sal Abels sogo hafa endurfreozt sem Sath sioar sem M6ses. Kristur sjalfur talar einnig u1n fortilveru sfna, aot1r en ha11n var se11dur til jaro­ arinnar, sem sjalfsagoan hlut. Origen og aorir kirkjufeour truou henni einnig og breiddu 11ana (1t um alla11 hin11 vestrrena og kristna heim. En Justinian truoi henni ekki og sj6narmio ha11s t1rou log tru­ arinnar. A raostefnu, sem haldin var i Konstant1n6pel 553 eftir Krists buro, let ]ustinian semja serstok log, par sem svo var fyr­ ir1nrelt, ao liver setn aohylltist eoa booaoi pessa ken11i11gt1, skyldi kallaour truvillingur og bannfa!rast. Margir voru sioan pyntaoir og af llfi teknir af pessum sokum. Su staoreynd ao 11i1111 krist11i hei1nt1r er yflrleitt m6tfalli11n pessari fornu kenni11gu a P'rf rrecur sfnar auglj6slega f}rrst og fremst ao rekja til valdabarattu innan kirkjunnar a 6. old e. K. I>ao verot1r ekki seo, ao umrredd kenning stangist a nokkt1rn hatt vio kristna siofrreoi. Kjarnin11 i booskap kristni11nar er ao Guo se rettlatur, ao lifio hafi pann tilgang ao gera manninn full­ kotninn, hugsj611 11ans og takmark er ao 1nannkynio nai peim proska, ao vilji Guos raoi a jorou ei11s og a l1i1nni. Ef maot1ri11n retti aoeins eitt revisk(!io, er erfltt ao sja ao lfflo se rettlatt gagn­ vart ollum monnum. Og erfltt er ao sja hvernig maourinn getur a einu reviskeioi 11ao pei1n 1'roska, sem er rakmark sannrar kristni. 67

Saga hei111speki1111ar

Kristin si5frre5i er pannig a engan hatt i 6samrremi vi5 ke11n­ inguna um fortilveru og endurfreoingu, nema sfour se. I>egar petta er l1aft i huga parf engan a5 undra ao 1nargir af strersttl hugsuoum Vesturlanda hafa stutt pessa kenningu pratt fyrir af­ stoou kirkjunnar. Meoal peirra ert1 Walt Whitman, Goethe, Tennyson, M}7ers, Rudyard Kipli11g, Lavater, Longfellow, Swin­ burne, Emerson, Kant, Fichte, Lessing, Leibnitz, Huxle}r, Flamm­ arion, Schopenhauer, Giordano Bruno, John Masefield, Dante, Gabriel Rosetti, Maeterlinck og Bro,vni11g, s'ro ao ei11hverjir seu nefndir. Af frregum monnum fornaldarinnar ma t. d. nefna Ci­ cero, Seneca, Pl6tinus, Pypagoras, S6krates og Plato.

68

. Ke1111i11gi11 urnfortilveru og a1111aH lif

R�k gegn fortilveru E11 eins og aot1r er sagt, p6 y1nsir g6oir men11 a Vesturlondum seu kenningunni hl}rnntir, eru miklu fleiri par henni m6tsnu11ir. Og peir hafa sin rel{ fram ao frera. M�rgir eru peirrar skoounar, ao tilvera inannsins hlj6ti einl1vers sraoar ao hafa byrjao og spyrja: Hvar og hvenrer var hin fyrsta freoing? Sloan glima peir vio gat­ una gomlu um, hvort fyrr hafi verio skapao eggio eoa hrenan. Ko1n ef11io f}rrst og skapaoisc at1di1111 sioan vegna vissra eiginleika pess? Eoa varo andin11 fyrst til og kom hann sioan til jaraarinn� ar? En pessar spurningar eru rangar ao d6mi Indverja vegna pess, aa spyrjandin11 slrer pvi fostu a11 pess ao san11a pao, ao efnio eoa andinn hafi oroio til - eoa ao til se algjort (absolut) upphaf nokk­ urs hlurar. Ao aliti Indverja getur hvorki efni ne andi byrjao ao vera til. l>ao er eilift. Sal manna, sem hlytur allraf ao vera £ tengslum vio einhverja tegund·af efni eoa orku, sem er eitt og hio sama fyrirbrigoi, a ser heldur ekkert upphaf. Efhun ao, sem byrjar og endar, kemur og fer, svo aoeins hio eilifa er raunverulegt 1 peim skilningi. Vio segjum, ao Guo se eil!fur. Ha11n er hin mikla sol alvert1nnar. Geislar pessarar s6lar eru ril­ veran. Sal mannsins er einn pessara geisla. Ef pessi s61 er eilif, hlj6ta geislar hennar lfka aCJ vera eilifir, pvi ao s6lin er s61 vegna geisla sinna. Til eru aorir men11, sem segja, ao kenningin um fortilveru hlj6ti ao vera rong, pvf ao ef vio hefOum lifao i fyrri tilverum mundum vio muna eitthvert brot peirra. I>essi gagnryni viroist hafa 11okkt10 til sins inals, pvi ao 11vao kemur okkur via fortil­ vera, sem er eillflega gleymd og grafi11? Efvia munttm hana ekki, sannar pao, ao samhengi einstaklingsvitundarinnar er rofio og 69

Saga hei111speki1111ar

ao rjufa pao jafngildir dauoa. ,,Pvf fer f)arri," svara hinir gomlu indversku lrerifeour. - I fyrsta lagi l1alda eigi11leikar ei11staklingsi11s, tilhneigingar l1ans og proski afram 1 rokrettu samhengi og framhaldi af hinni gle}rmdu fortilveru, likt og niaour, sem missir minni sitt, skiptir ekki t1m pers6nt1leika. I ooru lagi, segja hinir go1nlt1 lrerifeour, hofum vio alls ·ekki gleymt fortilveru okkar, heldur ·munum via hana! . Nrestum allr minni okkar fra lio11u1n dogu1n i pessu lifl er dt1lvitao minni. Mi11ni11gin fra fyrri tilveru er a sama hatt ekki glotuo, heldur dulvituo. Viss hluti vitundarinnar man. Pegar vissu stigi 1 proska man11sins er nao, verour ha11n ser meovitandi um fortio sfna. Raja-Yoga kennir monnum, h,rernig peir geta jafnvel 1 pessll IJ.fi endurheimt minni sitt og sannreynt sjalflr pessa kenningu. Prioja og algengasra. motbaran gegn pessari kenningu er p6 pao, sem nut1mavfsindi hafa ao segja um erf'Oir. Ef via erfum eiginleika foreldra okkar og forfeora, hvernig getum vio pa freozt inn i pennan heim og samt haft pers611uleika i bei11u og rokrettu fra1nl1aldi af fortilveru okkar? - l>etta er skyrt a pan11 'reg, ao eins�aklingurinn dragist ao ollu pvf, sem honum er skyldast. Er.faafrreoin kennir, ao menn erfl ekki aoeins eigi11leika for­ eldra sin11a, l1eldur se hregt ao erfa alla eiginleika alls kynstofns­ ins. Hun kennir, ao hending ein raoi, hvernig er.fair tengjast i einstokum atriouni. f ind\rerskri heimspeki eru rilviljanir ekki viourke11ndar. Allir hlutir hljota ao eiga ser orsok, jafnvel p6 SU orsok se visindunum ekki kunn. -I)ar er pvf haldio fram, ao pessi tengsl gerist i sam­ rremi via personuleika og karma hins 6borna. V!sindamenn, sem kyn11t hafa ser pessa kenningu um fortilveru og endurholdgun og hafa einnig nain kynni af pvf, sem nutfmavisindi hafa ao segja um erfOir, munu P''1 l1ika via ao rullyroa, ao �essar tvrer �

..

70

Ke1111i11gin tanforrilveru og annao !if

·

kenningar seu f andstoou hvor vio aora. Huxley, einn pekktasti visindamaour tuttugustu aldar, segir m . a. i riti sfnu Evoluti.on and Ethics (I>roun og siofrreoi): ,,Engir aorir en gru11nfrerir menn munu neita henni (kenningunni um fortilveru salarinnar og endurfreoingu) sem fjarstreou a grundvelli erfOafrreoinnar. Eins og ken11ingin um sjalfa frampr6unina a hu11 rretur sinar i heimi veruleikans."

.

.

71

Saga hei1nspekin11ar

Hvalfgerist, jegar malfu1· de;1r? E11 ef indverskum djuphyggjt1mon11t1m hefur i raun og veru tekizt ao komast ao pessum hlutum meo i11nscei sinu, hlj6tum vio ao gera prer krofur til peirra, ao peir geti sagt okkur, hvao pao er, sem rat1nvert1lega gerisc, pegar maot1r deyr. Um hvaoa veraldir leggur maourin11 pa for s(11a? H\rer er tilgangt1r peirrar £'lrar? -Via pessum spurningum er par einnig ao finna greiC5 S\'Or, p6tt pao ku11ni ao koma okkt1r ao O\'Ort1m. Helsta svario er eitthvao a pessa leio: Hugsum okkur mann, sem liggur 1 rumi sfnu og er araourin11 hefur slitnao og likamarnir rveir (sem maourinn skynjar enn aoeins sem einn, eins og l1a11n geroi a joroinni, meo­ an peir voru prir) og allir hinir reori eolisprettir mannsins hafa skilio vio likama11n. Han11 er orendur og borinn til grafar. 1>6 getur jafn,rel lfkaminn ekki daio, pvi ao dauoi er 11vergi til. Fru1n­ ur hins orenda likama sundrast og hver peirra fer meo sinn hlut af pro11u l1a11s eoa Iifsorku. I>essa orku fl}'tja prer meo ser ut f natturuna og taka 1neo hen11i patt i lifi annars lfkama, man11s, dyrs eoa jurtar. En pessi likami er manninum ao sjalfsogou eillf­ lega l1orfinn. Maot1ri11n er n(1 kominn til asrralheima eoa geol1eima. Hann er nu i astralllkama ·sf num. En sa lfkami er Ilka dauolegt1r. Eftir ao maourinn hefur dvalizt um stund { hinu n)rja umhverfi, Sa!k­ ir ao 11011um svefn og ,,deyr" 11ann ooru sinni. Sa dauoi gerist a sama hatt og sci fyrri, ao astrallikaminn losnar ur sambandi via hina reori eolispretti mannsins. Lfk pess lfkama er stundum kall­ ao asrralskel. Skyggnir menn sja pvi ''enjulega mikio af pessum . fyrirbrigoum. Fafr6oir menn l1afa l1aldio ao pessi astralskel vreri sal hins framliona. Hun er aaeins Ilk an ,ritundar og salar - sem p6 getur enn verio a reiki noless vegna er honum allt jafn,,raunverulegt" og ,,apreifanlegt" og pao var a joroinni. Joroina aftur a m6ti skynjar ha11n se1n skuggaverold byggoa mo1111u1n I pokt1kenndu1n lik­ omu1n sem hregt er ao ganga 1 gegnum. . Verk manna i .f)rrri jarovist, tilhne�gingar og· pclr peirra i lfflnu, veroa her segulaflio, sem dregur pa til peirra· 11yju l1eitnky11na. Hver maour dregst ao peim hlutum og pvl umhverfl, sem l1onu1n er skyld­ ast, og hann hverfur til peirra svioa, sem eru i beztu samrremi vio proska l1�1s. Slcildio Rabindra Natl1 Tagore kemst eittl1vers sraoar svo ao oroi, ao for manna um ''eroldina se llleir, sem ekki klreoast ur hinum lregri eolispattum, eru enn her a valdi lagra hvata og gista svio, sem eru natengd joroinni og liggja hen11i jafnvel 11eoar. l>eir reyna e1111 her ao uppfylla allar langanir kama rupa, dyrsalarinnar. l>eir taka saralitlu1n framforu1n og freoast jafnan skj6tt til jaroarinnar aftur, pvf ao hun hefur sterkast aodratt­ arafl a pessar salir. Aorir h6par maru1a lifa a hrerri svioum, i 11illli1arikju1n, par sem goovild og hamingja rreour rikjum og 6skir og draumar manna veroa ao veruleika. llangao srekja peir aukinn proska og byggj_a par upp listrrena hreftleika a ymsttm sviou1n. Ofar pessum stigum eru onnur, ,,lj6sheimar«, par sem sagt er, ao hinir strerstu andar mannk}rnsins bui. I>ar er vitundin lfkari heims­ vitund en 'ricund 1nan11a a joroin11i. Forrio og framtio eru skynjaoar eins og nut(oin og 111arkmio og leioir liggja lj6st f}rrir. 76

Ken11i11gin 111nfortilveru og 11111u11J !If I>essir menn eru parna lengi, oft oldwn eoa jafnvel arpusundum sa1nan aol1r en peir endt1rfreoasc. En einnig peir fa Ioks longun til aa hverfa· til jaraarinnar og framkvrema par akveoin verk i pagu framvindunnar. .

A sama hart og maourinn heir upp (,,upp(( og ,,niour" er l1er ao ...

sjalfsogou notao

f taknrrenni merkingu) veraur hann aftur ao fara

niaur hinar prjar veraldir. A peirri leio tekur hann i sig aftur pa eol­

ispretti og pa illwna, sem svara til pessara veralda. ,,Dat1ouu1(( niolrr

a via er kolluo freaing. l>annig .haldast fieoing og dauoi alls staoar f he11dur. I>ao getur ekkert daio an pess ao pao neoist um leio. Su hlio,

sem snyr ao peim heimi, sem maourinn.kveour, kallast dauoi, SU hlio, sem snyr ao peim hei1ni, setn hann kemttr ril, 11efilist freou1g. Mea freoingu sinni til . jaraarinnar tekur maaurinn aftur a sig prioja likamann, efnislikamann, sem sloan eyoist i dauoanum, og 1naourinn heldur a ny upp til geohei1na. l>annig l1eldtir hringfero ma1u1sins afram um aldaraair.

.

,

A sama hatt og maourinn hefur prja likama, hefur hann prjar

vitundir, scm svara nakvremlega til hin11a priggja likama og llin11a priggja l1eima. Skynfieri, taugakerfl og skynsemi mynda hi11a j�ro­ nesku vitund mannsins. I>au eru treki til ao sk}rnja pann veruleika, sem rikir a pessu svioi. E11 par sem l1inir reori l1eimar eru byggoir upp a oorum grund­ velli, yrcH hin jaroneska vitund mannsins blind par. I>ess vegna veroa hin reori vitundarsvio mannsins ao koma par upp a yflrboroio til ao skynja hina nyju og oliku tilveru. A joroinni hefur maourum eit1nig ltl11ar tvrer reori ''itundir sinar, en prer eru par dulvitaaar og biaa birtingar sinnar likt og likamar hans, par til komio er til peirra eig­ in svios. I>essar vicundir eru aldrei 6virkar, p6tt prer seu dulvitaoar, heldur

''inna prer hver a sinu svioi og safna reynslu og pekkingu um arpt!s­ undir. 77

Saga heirnspekinnar

En hefur pessi for rilgang? Okkt1r er sagr, ao mark1nio hennar se rnannleg fullkon1nun. En aour en henni er nao, verour ein­ staklingurinn ao hafa afl�o ser fullkominnar pekkingar a. ollum fyrirbrigoum ma111tlifsi11s. OII su reynsla og pekking, sem mao­ urinn aflar ser, glatast ekki, heldur geymist dulvituo 1 vitundum hans, og �egar marki hans er nao, verour hun eign hans. Sk6li mannsins er langur og harour. I>vi hrerra takmark, scm man11inum er sere, peim mun erfloari er ganga l1a11s. Sk6li11n er langur, harour og strangur vegna hinnar hau kollunar og hins mikla hlutverks, sem mannsins biour ao na1ni lok11u.

78

Karma-heimspekin

Pao er tru margra, ao h''arvetna i efnisheiminum r.lki logmal orsaka og afleioinga, jaf11vregis og samrremis. Alda gecur ekki risio an pess ao hun .falli nakvremlega jafndjupt niour a vio og oldutoppurinn ris upp a via. Alda ris ekki af sjalfu ser. Hun a ser allcaf einh,rerja orsok, sem vekur l1a11a. Og efrir ao aldan er mynduo, hlytur hun ao eiga ser afleioingar, venjulega meiri og lengri en seo verour fyrir endann a. Su 11eimspeki, sem ken11ir ao pessi somu Iogmal orsaka og af.. leioinga seu einnig algild i hinum andlega og sioferoilega heimi, er a sansl{flt kolluo karma ( oroio er dregio af r6tinni kri: gera) og merkir oroio breoi verknao og prer afleioingar sem hann hefur i for meo ser. Kjarni pessarar kenningar er, ao ollum hlutum se stj6rnao af fostum algildum logmalum, scm leyfa engar undantekningar eoa tilviljanir. Samk,rremt henni er pvi haldio fram, ao hvert verk, sem vio vinnum, hvert oro sem via segjum og jafnvel hver hugsun, sem Ulll 11ugskot okkar IfOllr, hlj6ti ao hafa ahrif einh\rers scaoar til goos eoa ills og eiga ser pvt akveonar afleioingar. - I>au verk, oro og hugsanir, sem menn temja ser, veroa smam saman ao fastri ve11JU. I>ao, sem f llpphafi var gert 'ritandi vits, verour monntlffi loks dulvitaoar tilhneigingar, sem veroa eoli peirra, og pao skapar sfo­ an aoscreour manna og lifshamingjt1. 011 verl( (einnig oro og l1ugsanir) skilja eftir mork sin i dul,ritt111d pess, er pat1 fram•

79

Saga hcbnspekinnar k\rremir, og hu11 er raunar sa d6mari, sem uthlutar monnum for­ logum peirra. Dulvituo sekrarcilfinni11g mun pannig t. d. alltaf sja svo um, ao eigandi hennar taki fyrr eoa sioar tit refsingt1 sina. Scu11dum birtist pessi dulda sektartilfiru1ing eins og rodd, sem stoougt hvislar ao manninum, hvert sinn sem hann nalgast eitthvao, sem hann prair e�a pegar 11an11 langar til ao afreka eitthvao, sem 11ann telur ser mikils viroi: ,,!Jetta a eg ekki skilio. Petta tekst mer aldrei (vegna pess ao eg a ekki skilio, aO Iner takist p;io)." Og hont1m 1nistekst, p6 ao engin astreoa viroist til, ao hann nai ekki pessu marki sfnu. H::ettulegasti 6vi11ur hvers manns, sem pan11ig er ascatc um, er 11ann sjalfur. - Oorum monnum viroisr '

ganga allt ao 6skum an synilegra yflrburoa. Verk manns, oro og hugsanir eru a pennan hatt frre, sem hann sair f sinn eigin akur, og pcssi frre skj6ta par r6tu1n, vaxa og: daf11a og 1nynda loks pann gr6our, er til var sao, - hvort sem sa gr6our kann ao reynast hinn hv!ti l6tus hamingjt1nnar, nytja­ jurtir hins glurna b6nda, eoa illgresi, sem kyrkir allan voxt. I>annig getur maourinn rrektao garo sinn ao vild sinni. Hann a frjalsan vilja. Vilji hans verour ao verkt1m. Hann er herra hugs­ ana siru1a. E11durteknar hugsanir veroa ao tilhneigingum. I>rar hans og langanir veroa ao hreflleikum. Reynsla11 verour ao pekk­ ingu. I>janingin ao sa1nvizku.

Hugsun, oro og verk verour alltaf orsok og hefur I for meo ser

akveona afleioingu, afleioingt1, sem fyrr eoa sioar mretir peim, er verknaoinn framdi. Pessi kenning er revaforn. Hana er ao flnna f meitluoum setn­ ingum, sem lifa a hvers manns vorum u1n allan heim. ,

Isle11zkur fornmenntab6ndi gerir pessari kenningu full skil meo hinu gamla maltreki sinu: Hver er sinnar grefu smiottr. Ne\V York-bui 80

20.

aldarin11ar ky11ni i pes.s stao ao segja: P6sturinn

Kar111a-hei1nspekin hringir alltaf tvisvar. En peir eiga baair vio pao sama og hinn austrreni truarspeki11gur, sem kjs heldur ao segja: Ei11s og mao­ urinn sair, svo mun og .uppskoria veroa. Engin11 reykur er a11 elds. Allur 6farnaour ma11na er afleioing af eigin yfirsj6num.

611 hamingja er askopua meo g6a tol­ um vio um tilviljanir og forlog, heppni eCJa 6heppni. Su hug­ mynd, a ne heldur kvenna. Konan er par, segja peir, aCJeins talin upp meoal peirra gripa, sem manninum tilheyra,

i somu a11dra og asni hans og aorar eigur. Rfl{Uf maour og gamall i. Aust­ -

urlo11dum atti ser og a ser vioa en11 eins margar konur og han11 hefur efni a. - Og par sem afbryCJisemi og heg6madyrCJ eru elztu og verstu hvatir manna, viroist ekki fjarri sanni ao alita, ao hin­ tlm gomlu 1no11nt1m hafl fu11dizt al\reg serstok astreoa til ao tryggja meo akveCJnu boCJorCJi, aannig varo pao . t1ngum monnt11n og l{OllUtn dauoasynd ao lifa samatl eolilegu lffi, nema konan vreri logleg eign mannsins. 'fil verndar oorum eignum sinum settu oldungarnir, pessi hofuo cettanna sem fjar­ ins grettu, hio sjalfsagoa boooro um, ao menn mretttl ekki stela, etl gleymdu · ao setja par nokkttr fyrirtnreli um, ao sa sem tvo kyrtla hefoi, gcefl peim sem engan retti. I>egar viCJ hofum lokio vio ao kanna boooro Mose i pessu lj6si, undrar pao okkur el{ki le11gur, segja peir, ao Jest'1s Kristur fra Nazaret atti alltaf cil ''ingjarnleg oro ha11d� peim, sem broclegir 84

Kar1na-hei1nspeki11 geroust viCJ logmalio, en kallaCJi fulltrua pess hrresnara og llkti peim vio grafir, hvitkalkaoar l1io ytra, en ao innan fullar af dauora manna beinum. .

Svo pegar ollu er a botninn hvolft, er pao kannski alitamal,

hvort hin tiu boooro Mose seu hin fullko1n11a samvizka. . I K6ra11i11u1n, bibliu muslfma, ma lesa: ,,Fylgdu kenningum ;

Muhammeos. f pv! er oil skylda mannsins f6lgin." - En spamao- . urinn leyfir t. d. f)olkvreni og atri sjalft1r margar konur. Zoroas­ ter aftur a 1n6ti byour okkur ao hlyoa kenningu Zend Avesta og boooroum Ahura Mazda. ACJ eiga t\rrer konur er par t. d. talin

synd. Hvernig getur nu samvizkan verio hinn oruggi leioarvfsir a vegi rettrar breytni? Hoft1ndar kar1na-heimspekinnar svara ollu pessu og segja, ao truarbrogo, sioalrerd6mar og lagabalkar pj6o­ felagsins seu ekki hin raunverulega sam\rizka og geti aldrei kom­ io fullkomlega i. hennar stao. I>eir ken11a, ao kjarni mannsins,

hin reori vitt1nd J1a11s, se sjalfur guod61nt1ri11n. Hann byr pvi i 11verjt1n1 inan11i. En meoan hann er hulinn f myrkri hins lcegra eolis er maCJurinn sioferoilega blindur og gervisamvizka, svo sem refsingalog rikisins og utanaoko1nandi sioalrerd6mur, geta aldrei oroio l1io sanna leioarlj6s, heldur aCJeins mannasetni�gar. - F}rrst pegar maourinn heyrir rodd hinnar reori vitundar, pekkir hann full skil a rettu og rongu, g6ou og illu. Ef henni er l1lytt, eyksr styrkt1r hen11ar og ma11ninum miCJar fram a vio. En pegar henni er ekki hlytt, verour hun veikari og veikari, unz hun heyrist naumast _lengur i hareysti hinna lregri h'rara. Og par sem prer ei11s og allr an11aCJ

f natturu1111i

leitast via ao endurnyja sig og

margfaldast, verour ma�urinn loks ofurseldur ilium hugsunum, OfOUffi og \'Cfl{Uffi - og geigvrenleg4m forlogum, sem bioa l1a11s.

·

85

Saga hei111speki11111tr

/>rennskonar lifsviaho1f Hvatir manna og hugsa11ir, se1n birrast sfoa11 1 orou1n peirra og verku1n, eru sjaldnast ao ollu le}7ti g6oa( eoa ao ollu leyti illar. I>rer eru breoi g6oar og vondar. Samt sem aour er mikill stigsmunur a lifsviohorfl manna og bre}'tni. Sa, sem ao d6mi karma-heimspekinnar stendur a lregstu troppu lifsslvi ao eins og maourin11 sair, svo ffillll og ttppskorio veroa.

89

Maya-heimspekin·

Veroldina eins og hun birtist okkur gegnum marglituo gler skyn­ semi11nar kallar Indverji11n Maya. Hvao er pessi heimur okkar og petta lff eins og pao kemur okkur fyrir sj6nir? Er pao nokkuo annao en floktandi skuggar, sem lioa u1n leiks,rio vicundarin11ar og h\rerfa, pegar cjaldio fellur og sj6nleiknum er lokio? ECJa a pessi heimut okkar og petta lif rretur sinar 1 hinum innri veruleika? Hvert er eoli tfmans og rumsi11s? Hver er t1pprt1ni lifsins og veraldarinnar?

..

-

I hvaoa

sambandi stendur 11flo vio dauoann, hio 6raun,rerulega ,,io hio verulega, veroldin via Guo?

·

Heimspeki varo til vegna pess, ao maourinn geroi sig ekki anregoan meo ao sja, he}rra og fi11na til. Han11 krefst ein11ig skiln­ ings. Skilningsgleoin er fyrsta og dyp�ta gleoi hvers manns.

Kornbarnio i_ voggunni hefur fyrst 1 stao ekki yflr neinu ao

kretast. Dogum saman heft1r pao at1gu til ao sja meo og eyru til ao heyra meo - en skilningur pess s�fur. Dogum saman halda myndir, sem augao ser, raddir, sem eyrao nemur, og snerting mjukra handa afram ao berja ao dyru1n skilningsins, unz hann loks vaknar. - Barnia pekkir m6our slna og brosir pa

f

f}rrsta

skipti. - Og pao tekur ao llta storum augum a hlutina f kringum sig, ,,himin, haf og joro", og t1ndrast sr6rum yfir veroldinni. I>eg­ ar pvl vex fiskur um hrygg, tekur pao ao spyrja hina fulloronu um eoli og orsakir allra hluta. ,,Hvao er" og ,,af hverju" eru al­ ge11gt1scu oro pess. I>ao tlppgocvar longt1 sei11na, ao hinir full­ oronu hafa Ilka verio born og spurt hin11a SOIIlll spttrninga, og vita petca varla enn. 90 .

.

Maya-hei11JSpekin ,,Spurou ekki of mikils, barnia gott," er haft eftir einum frreo­ ara upanishadanna. Skilningur okkar er takmarkaour. Latum skynsemina glfma 'rio pau vi�fangsefni, sem hun er skopuo fyrir, pvf aa hun kemst aldrei ut fyrir takmork s.fn. I>ar sem getu henn­ ar lykur, verou1n via ao nema staoar, nema onntlr og reori vitund geti par tekio vio.

.

.

91

Saga hei111speki1111ar

V'ib" rangri spurningu, er ekki til rett sva1· Gatur skynseminnar eru ekki l1eldt1r sagoar l1afa mikla pyo­ ingu fyrir pann, sem oolazt hefur sjalfspekkingu og "seo, ao prer eins og morg onnur vandamal eru bunar til af okkur sjalfum, bygg3ar a rongum forsendu1n og hv·erfa af sjalftt ser, pegar 11in "'

reori vitund le}rsir skynsemina af h6lmi. I hans augum kann allt ao vera 6takmarkanlegt, nema mannleg skynjun og skynsemi. Og vegna pess ao 11un er taktnorkuo, krefst hun pess ao fa skil­ grein ingu a takmorkunum hins 6takmarkanlega. Vio rangri spurningu er ekki til neitt rett svar. Ao sp}rrja rett­ rar spur1tl11gar er hyrningarstein11 rettrar hugsunar. Aour en vio reynum ao svara spurningu, veroum \rio fyrst ao ganga ur skugga um, ao spurningin se rett: Hvert hverfur hnefl manns t. d. �egar l6fln11 er op11aour? - Hvers veg11a lettist \7illigres u1n

10%, pegar

hun er skotin? - I-I,rers vegna snyst s6lin kringum joroina? - f flj6tfrerni okkar k}rnnum \rio ao S\rara, ao hneflnn hverfl Ut loftio, ao gresin veroi ist

llffi

i

10% lettari veg11a bl6omissis, ao s6lin snt'1-

joroina, vegna pess ao 11u11, eins og hver 1naot1r getur seo,

kemur upp a morgnana, hreyflst um himininn og sezt a k\rold10. •

Peir, sem varkarari eru, gagnryna fyrst spurningarnar, aour e11 peir reyna ao svara. Meo fyrstu spt1rningun11i er pvi slegio fostu, aa hnefinn hverfi til einhvers staoar, en hvert getur hann horflo? Hondin, sem hnefann ID}'ndar, er a sama stao, aoeins form hennar l1eft1r breytzt. S pt1rningin er P''l ro11g og ''io l1e11ni er ekki til neitt rett svar. Aour en vio svorum nrestu spurningu, veroum ,,io ao rannsaka, hvort rett se ao gresin lettist um

10%,

og pegar vio ao peirri ra11ns6kn lokinni sjattm, ao svo er ekki, gefum vio spurningu11a fra okkur, vegna pess ao hun er ro11g. ;

A sama hate leioir ranns6k11 i lj6s, ao s6lin snyst ekki u1n joro92

ina, heldur snyst joroin um s6lina. Spurningin er pvi rong og vio rangri spurningu er ekki til 11eitt rett svar. Somu afstoou veroum vio ao taka til allra heimspekilegra spurninga. Ef einhver skyldi t. d. sp}'rja: ,,Hvenrer skapaoi Guo alhei1nin11?(( veroum vio f)rrst ao rannsaka, hvort spurni11gin se rett spur11ing. Meo pessari spurningu hefur spy1jandin11 slegio fostum fj6rum atrioum a. m. k.:

2)

1) ao alheimurinn se skapaour,

ao all1eimuri11n l1afl verio skapaour a einl1verjum akveo11u1n

tima (og spyrjandinn vill her fa sem nakvremast artal), 3) ao Guo se til og 4) ao Guo hafl skapao alheiminn. Ef spyrjandi11n nu getur sannao pessi fjogltr atrioi, er spurn­ i11gin vfsindaleg. Ef pessi fjogur atrioi eru rett, er spurningi11 rett. Ef vio meo rokrettri hugsun getum leitt likur ao �essum atrioum, pa a spurni11gin rett a ser. En . ef eicrhvert pessara f)ogurra atrioa er rangt, er spt1rningin rong og vio henni ekki til neitt rett svar. I>vl er haldio fram, ao fra sj6narh6li hinnar reori vitundar seu flestar spurningar skynseminnar rangar spurningar og falli pvi niour af sjalft1 ser. - E11 vio hi11, sem pekkjum e11ga vitund reori skynseminni, holdum rokrreounum afram. Her a eftir skal leitazt ,,io ao syn a, hvaoa afstoou indversk 11eimspeki tekur til pessara spur11i11ga, sem vikio ''ar ao f uppl1afl og tengdar eru Maya, - hinni ytri verold.

93

Saga hei111speki1111ar

Hvalfan kom lifill? I>ao fyrsta, sem oil truarbrogo og heimspeki reyna ao gefa skyringu a, er upphaf lifsins og veraldarinnar. Heimspeki og nutfma vfsindi jafnt glfma vio gatuna um, �vaoan lifio se komio. I>au hafa ekki svarao spurningunni enn sem kon1io er, og pao er ef til viii ekki heldur rett ao vrenta neins svars. Venjulega ht1gsum vio okkur, ao til seu tvrer aoskiljanlegar natturur: hio lifandi og hio dauoa. Dyra- og jurtarikio kollum vio pao lifandi, steinarlkio hio dauoa. Vissir vfsindamenn hafa sioan reynt ao skyra, hvernig umhverfi og aostreour tofra llfio fra1n ur pvi, sem peir kalla ,,l1io dat1oa ef11i". Hinir go1nlt1 frreo­ arar llta svo a aftur a m6ti, ao allt { tilverunni se li'f a 'rissu. stigi og ao lifio se an upphafs. Visindin kenna, ao allt lifandi hlj6ti ao vera af lffi frett. Auglj6st er, ao a pessari joro er l1in svonefnda ,,dauoa nattura" upprunalegri en hi11 lifandi. I>ess vegna l1lytur hio lifandi ao vera komio fra ,,hinu dauoa", en pao er ekki hregt, nema hio dat1oa hafl f ser einhverja frj6anga til Iffs, se meo oor­ um oroum lif a vissu stigi. Sumir reyna ao koma ser ut ur pessari sjalfheldu natturt1vfs­ indanna meo pvf ao kenna, ao llfio se aoflutt utan ur geimnum, etl pao skyrir ekki neitt, pvi ao ef via litum svo a, ao skipta beri natturunni

{ Jifandi og dautt, 11lytt1r pa ekki hio dat1oa ao vera

upprunalegra alls staoar hvar sem er I tif,rerunni, pvi ao vissulega

getur hio lifa11di ekki frett af ser hio dauoa. I>ess veg�a veroum vio a11nao hvort ao vera peirrar skoot1nar, ao liflo se ko1nio tlt ur dauoanum, sem p6 er andst�tt einni af grundvallarsetningum natturuvisindanna (lif er af lffi frett) og allri rokrettri hugsun, eoa viourkenna, ao ekkert se til 11ema lff, a mismuna11di stigum ao vfsu. Hvernig menn komast ao peirri niourstoou, ao natturan skipt94

Ma;•a�heinrspekin ist f. lifandi og dautt, skyrir heimspekin a pann hatt, ao l1er geri maourinn sig enn einu sinni sekan um ao skooa eigin takmork sin sem takmork lifsins { heild. - Fyrst hugsar 11a11n sem svo: ,, Eg er lifandi." Sloan spyr hann: ,,Hver11:ig veit eg, ao eg er lifandi!« Og nu tekur hann ao sundurlioa pa eiginleika, sem lff hans ein­ ke11na. Hann sk}rnjar, hugsar; andar, hreyfist, teku'r til s.ln neir sau lika, aCJ s6lkerfi okl{ar var aoeins hluti

af oortl kerfi - akveonum

stjarnhei1ni, sem vio 11efi1um Vetrarbraur. Og nu pekkja 1nen11 pusundir slfkra stjarnheima. A pessari v!oattumiklu pekkingu byggja mcnn hugm}1nd sina um ,,6mrelisgeim stjar11anna". Pekki11g okkar er en11 sem komio er allt of litil til pess ao l1u11 rettlreri nokkra hugmynd um eoli veraldarinnar i heild. ,,6ma!l­ isgeimur stjarnanna" er ao likindum aoeins takmarkao fyr­ irbrigoi, jaf11vel p6tt vio t1ppgotvum aldrei tak1nork hans. Rumio aftur a m6ti og veroldin (allt sem er breoi pekkt og 6pekkt) i heild hlytur ao vera 6takmarkanlegt. - Ef vio t. d. drogum hring og segjum, ao r(1mio takmarkist af pesst1m hring, hlj6tum vio ao spyrja: ,,HvaCJ er utan pessa hrings?" Og peir, sem trua, ao rumiCJ se takmarkao, veroa pa ao svara: ,,Ekkert". - En pao er ekkert svar, heldur aoeins undanbrogo til ao . komast hja ao ,,iourken11a, ao pekki11g peirra er rakmorkuo. l>etta sannar p6 ekki, ao fyrirbrigoio stjornur og geimur, sem menn kalla senni­ lega ranglega ,,alheim", se ekki tal(markao. Pao er jafnvel skyn­

samlegt ao gera rao fyrir, ao SVO Se, en tttan (og innan) hans taka. 97

.

Saga heirnspeki1111ar pa ,rio onnur og 611k f)rrirbrigoi. - Vio konnum rumio ut fra joro okkar. Hugsum okkt1r { pess stao, ao vio ''rerum ibuar a elektr�llU

i

vetnisat6mi £ mioju Atlantshafsins. l-Iugsum okkur, ao hlutfallio 1nilli streroar ol{kar og pessarar elektr611u vreri hio sa1na og 11lur­ fallio milli streroar okkar og jaroarinnar. - Vfsindi okkar, sem kannao hafa rumio af elju og dugnaoi, pekkja nu verold, sem er ao pvermali yfir hundrao 1nillj6n lj6sar. Hverfu1n nu 1neo alla pessa pekkingu okkar niour til l1i11na nyju heimkynna okkar a elektr6nunni. Samk,rremt streroarhlut­ fallinu milli elektr6nu11nar og jaroari1111ar svarar ht.In til pess, ao vio pekktutn um pao bil ei11n sentimetra af ru1ni Atlantsl1afsins. - Og p6 pessi pekking okkar tvofaldaoist eoa pusundfaldaoist, mundum vio ekki komast til neinnar strandar og pekl{ja aaeins petta eina fyrirbrigoi, vatn. Ekki S\'0 ao skilja, ao mismu11ur lands og sjavar yroi jafnmikill seo fra 'rerold elektr6nanna eins og hann er 1 okkar augum, en par yroi p6 um annao fyrirbrigoi ao rreoa. - Pannig mu11du vfsindi okkar iokuo fra pessari ra1111s6kn­ arstoo i vetnisat6minu aldrei fa 11eitt hug�oo t1n1 land, himin eoa eld t. d. - l>annig getum 'rio yflrfrert pekkingu okkar til pus­

und 6likra ranns6knarsroova f tilverunni og komizt a sama hatt

ao rau11 u1n, ao niourstoot1r okkar, sem vio mu11dum pa komast ao, t. d.: alheimurinn er vatn, alheimurinn er eldur, alheimurinn er grj6t, vrert1 allar rangar. Vio, sem a joroinni buum, vitt1m pao meo \'tsi11duni okkar, sem vio meo pessum SOllltl eoa 11liostreo­ um v{sindum mundun1 ekki vita, ef vio ''rerum ibuar elektr6nu

i \ratni, eldi eoa kletti, ao alheimurinn er meira en vatn, meira en eldur, 1neira e11 grj6t. En er pa sjalfsagottr 11lt1cur, aa pessi ra1111s6knarstoo okkar se sa eini retti pu11ktur 1 til,rerunni, par sem hregt er ao fa retta niourstoou um alheiminn? Vio veroum, pegar vio 11ugsum okkur um, ao viourke11na, ao pao er e11gu auo\reld98

Mt1;1a-heirnspekin ara fyrir okkur lier a joroinn'i ao pekkja rum, sem a ser engin

takmork, en pao mundi vera fra elektr6nu sem mi�punkti. - I>ess

vegna getum viCJ verio nresta orugg um, ao 11iourstaoa pessarar ranns6knarstoovar, stjor11ur og geimur, se lfka takmorkuo nio­ urstaoa, sem nrer ekki yflr eoli alheimsins, heldur aoeins qrsmatt brot hans. - I>ao kann pv.l svo ao fara, ao menn 1 framtioinni a. 1n.

k. segi skilio viq 11ugmynd sfna um ,,6mrelisgeim stjarnanna".

Hann er aoeins fyrirbrigoi, og pao er eoli fyrirbrigoisins ao vera tal(markao. I>essi fyrirbrigoi (,,tak1narkaoir all1eimar") kunna ao vera eins 1norg og 61.lk og gr6ot1r jaroari11nar, - e11 moldi11, sem f6strar petta allt og tekur pao til sin aftur, er ein. Oldurnar, sem rlsa a see 6mrelisins, eru takmarkaoar og 6endanlega margar. I>rer koma og hverfa, en vat11io, sem myndar prer, hverftlr ekki, pvi ao undir peim ollum er djupio, sem skapar prer og tekur prer til sin aftur. - Sa srer er 6takmarkanlegur og eilifur - Guo. En i l1vaoa sa1nbandi scendur l>a hio ycra vio hia innra - tilveran vio Guo?

·

99

Saga hebnspekinnnr

Er veroldin blekking? Til eru peir heimspekingar, sem halda, ao hin ytri tilvera se ao­

eins ,,eins og syning skuggamy11da a tjaldi«, - ekki raunveruleg i sjalfu ser. I>eir segja, ao Guo einn se raun,rerulegur, en veroldin og tilveran 1 heild 6raunverulegur skuggi hans. I>eir segja, ao ekkert se

til nema andinn og prer hugm}1ndir, sem ha1111 f6strar. Vissir 11eim­ speki11gar a Vescurlondum, se1n sjalflr boouo�, ao veroldi11 ''reri sj611villa og efnisheimurinn ekki til, bera abyrgo a pvi, ao hio ind­ verska l1ugtak, Maya, er yfirleitt a Vesturlo11dum twkao sem heimsblekkii1g. Scl1ope1u1auer og lrerisveinn hans, Deussen, hafa pannig pftt hina austrrenu kenningu ,Weltanschauung" (heimsskooun).

i samrremi

vio sina eigin

Deussen t. d. utskyrir kenningu upanishada11na um Ma}'ct i lj6si Kantis1na11s og Kant 1 lj6si upanisl1adanna meo peim afleioingum, ao ke11ningu beggja er mispyrmt. En bCEoi upanishadana og Kant notar hann til stuoni�gs sinu eigin sj6narmicH, ao veroldin se blekl(ing. - Kenni11gin um Maya a p6 ekkerc skylt vio peer ht1g­ myndir ttm sj6nvillu og l1eimsblekki11gu, sem me11n a Vesturlond­ um hafa eignao henni vegna rangrar tulkunar, einkum Schopen­ hauers og Deussens. I>essa kenningu er ao finna i Rig-Veda. - I>ar pyoir Maya aoei11s akveoin11 eiginleika til ao skapa hio takmarkaoa llf hinu 6takmark­ aoa, og pessi merking hefur raunar aldrei breytzt. Maya er komio

af sogninni mama, en r6t hennar �yoir ao mrela eoa takmarka. I

,

tveim setningt1m i Rig-Veda tna flnna Maya notao meo ma1nam og 1na11e (sem ba:oi eru afsomu r6t) til ao gefa Ma}'a aukna aherzlu og undirstrika sem sk.)rrast, ao Maya merki petta og ekki annao. Ma}'a pyoir aoeins eiginleika1111, sem Gt1oirnir eru sagoir l1afa til ao skapa hio mrela11lega, hio af111arkaoa, og pessi heimur hins tak­ markaoa - hin }7tri verold mannsins - var sioan nefnd Maya. 100

Ma)·a-hein1spekin .

A sama hatt er Guoinn Krisna 1 Bagavad Gira kallaour Ma}ra..

vin, P· e. a . s. sa, sem hefur vald til ao skapa Maya, sem sloan birtist se1n Visayar: l1lutir, sem brotnao hafa su11dt1r eoa verio grei ndir fra heild sinni. l>annig pyoir Ma}1a hio stt1ndlega og tal{markaoa. - Schopenhauer heldur pv1 fram, ao fy·rst Maya se Stt111dleg og takmorkuo, hlj6ti Maya ao pyoa blekking, pvi ao £ Upa11ishodum er P\'l haldio fram, ao Guo se hinn eini veruleiki, og Guo er h\1orki stundlegur ne takmarkaour. I>ess vegna hlj6ti veroldin ao vera 6rau11veruleg. - En kenning Upanishadanna rettlretir ekki pessa skooun. l>essi roksemdafrersla er rong veg11a . pess, ao samkvremt henni pyoir hio stundlega sama og hio ,,ekki eilifa" · og hio rakmarkaoa sama og hio ,,ekki 6raktnarkaoa". Hvergi i Upa11ishodum er P\'l haldio fram, ao l1ia stundlega se utan hins eilifa rig hio takmarkaoa se utan hins 6takmarkaoa. Og }>6 pvi se par haldio fram, ao Guo se hinn eini raunveru­ leiki, er pvf p6 bcett vio, ao ''eroldin, Maya, eigi rretur sf11ar i pessum \1eruleika og eigi par meCJ hlutdeild i veruleikanum, e11 se ekki syning skuggamynda eoa t6mur draumur. ,,Hio takmark­ aoa er i l1inu 6talanarkaoa", 1na lesa i Upa11isl1odum. Tt1nglio t. d. er ekki alhelmurinn. E11 pao pyCJir ekki, ao tunglio se t1ta11 hans. Maya er ekki (allur) veruleikinn, en pao pyoir ekki, ao Maya se utan ha11s. Hio takmarkaoa er hluti l1i11s 6takmarkaoa - en ekki andsrceoa pess, tom eoa blekki11g. - l>annig pyoir petta indverska hugtak Maya, veruleiki, p6 ao hun se ekki hinn innsti veruleiki - en frer a Vesturlondum merkinguna heimsblekking veg11a mistt1lkunar ymissa l1eimspekinga og frceoi1na11na, se1n kynntu ser hugm}rndina aoeins til halfs . Guo og veroldi11 ert1 eitt og veroldin er ekki sl{uggi hans, held­

. ur lj6s l1ans. Hinn in11ri vert1leiki birtist alls staoar i hinni ytri tilveru, en er henni p6 ekki haour. . Han11 er eins og s6lin, sem meo skini SlllU byggir upp natt101

.

Saga hei1nspekin11ar (1rurikin, an pess ao hun eyoist vio �ao. - Joroin er hao s6lskin­ inu, en s6lin er 6ha() skopun sinni a joroi11ni.

I>annig er samkv£emt hinni indversku kenningu allt 1 tilver­

unni rat111verulegt og ekki sj6nl1verflng. Maya er veruleiki, hluti hins 6rjufandi samrremis og slrer i takt via hlj6mfall hins eilifa . - Ao afneita veroldinni er a() afneita Guoi.

102

Lj6s Asiu Buddisminn

f borgin11i Kapilavastu, norour ,,iegar peir sau hann llalgast, rreddu peir t1m pao sin a milli, ao Gautama vreri ekki lengur helgur maour, heldur hefOi ha11n rofio eioa slna sem meinlretari og gefia sig a vald veraldlegs munaoar og 6h6fs l mat og drykk. - I>eir komu ser saman um ao heilsa honum el(ki og taka hann ekki aftur f sinn l16p. E11 pegar 11ann kom til peirra, urot1 pcir snortnir peim mildu tofrum, sem l1onum fylgdu, og oil anduo peirra l1varf. I>eir st6ou upp og fognuou honum sem gomlum vini. Budda skyroi peim fra reynslu si11ni, ao hann hefOi fundio veginn til frelsunar. Meo pvi ao astunda g6CJ,rild til alls 11ins skapaoa, booaoi hann, hef eg oolazt lausn. Pao er ,regurinn, sem liggur fra pjaningu til 11amingju. Og Budda talaoi til peirra hlylega og t6k ao utskyra f}rrir peim villt1 og fa11yci 1nei1tlrecalifnaoarins. - Hinn t1pplj6maoi, sagoi hann, leitar ekki lausnar f meinlretalifnaoi. Han11 lifir ekki held­ ur i veraldlegum munaoi. 1-linn upplj6maoi fer hinn gullna meo­ alveg, sem liggur milli ofgan11a tveggja, meinlretalifnaoar og gja­ lifis. Meinlcetalifnaour skapar aoei11s auk.11ar pjaningar, et1 leioir ekki til andlegs vaxtar. - Ao hretta vio kjot og fisk, eoa ganga nakinn eoa krt'1nt1raka hofuo sitt eoa klreoast torrum, eoa bera osku a llkama sinn eoa frera Guoinu111 Agni f6r11ir mun ekki hreinsa nol�urn mann, sem haldinn er fafrreoi og villu. Ao lesa rit11i11gt1na, frera presrunum gjafir og guounum f6rnir eoa leggja a sig sjalfspyntingar eoa oil pessi yfirbotarverk, sem unnin eru i serhagsmunaskyni og von um endurgjald a him11um,

getur ekl(i l1reinsao manninn meoan hann er haldinn fafrreoi og \Tillu. Reioi, ofdrykkja, prj6zka, truhrresni, bakmrelgi, ofu11dgirni, 108

Ljos Asiu blekkingar, hroki og illvild gera manninn 6l1reinan, - ekki pao ao eta kjot. Hinn gullni meoalvegur liggur milli hinna tveggja ofga. Sa vegt1r op11ar at1gu manna, veitir skilning og frio. Hann leioir til c-eori pekki ngar, til upplj6munar l1ugans - til nirvana. Sa, sem fyllir lampa sinn meo vatni, ser ekkert lj6s. Sa, sem reynir ao kveikja eld ur fuavioi, nrer engum ara11gri. Rong breytni leioir ekki til fa rsc-eldar. Aoeins sa, sem ekki er lengur f anauo illra tilhneiginga, fullnregir porfum s!num an pess ao flekka hendur sf nar. I>ao er skyIda h''ers manns ao l1iroa vel ttm likama sintl, efla l1re}7Sti hans og heilbrigoi, pvf aO an pess er torvelt aO tendra lampa hinnar sonnu pekkingar og halda huganum sterk­ um og hreinum. Vatnio flytur allt f kringum hinn hvita lotus, en vretir ekki bloo hans. - I>etta er hi11n gullni meoalvegur, sem liggur milli ofganna tveggja, meinl6 hofO seu }7flr 11t1ndrao lnrreoi gero ur 6merkum oroum eru pau ekki eins goo og eitt oro hins sanna logmals. Meiri sigurvegari en sa, sem sigrao hefur pusund menn pus­ u11d si11nt1m, er sa, sem sigrao hefur sjalfan sig. Ao sigra sjalfan sig er meiri sigur en sigra heiminn. Betra er ao syna peim, sem oolazt hefur pekkingu, viroingu aaeins eina stu11d, en frera guo­ u11u1n f6rnir i hundrao ar.

Allt, sem f6mao er f � heimi f hagsmunaskyni, er einskis \riroi.

115

Saga hei111spekii1nar

Betra er ao hafa lifao einn dag sem vitur og gjorhugull maour en lifa i hundrao ar i fafrreoi og heg6ma. Berra er ao lifa ein11 virkan dag en eyoa ht1ndrao art1m i leti og sinnuleysi. Berra er ao lifa einn dag og skynja eilifOina en hl.1ndrao ar an a11dlegrar sj6nar. Allir menn 6ttast refsingu. Allir menn 6ttast dauoa1u1. Mt1ndu, ao peir eru eins og pu. T�ktu pess vegna ekki llf og vertu ekki valdur ao dauoa. Sa, sem leirar sinnar cigin hamingju, en refsar oorttm eoa jafnvel er valdur ao dat1oa peirra, setn einnig pra ham­ ingju, mun ekki finna neina hamingju eftir dauaann. Sa, sem leitar eigin hamingju og refsar ela11nig 1n6ta g6oir me11n sjalfa sig, raoa sjalfir framtfo sinni. Vio hofum fu11dio harningjuna. Vio hott1m ekki pa, sem hara okkur. Meoal manna, sem eru fullir haturshuga, dveljumst vio Iausir via hart1r. Vio hofurn fundio han1ingjuna. Lausir vio agirnd lifum ,rio meoal hinna agjornu. Vio 11ofu1n fundio hamingjuna. - Vio kollt1m ekkert eign okkar, en eins og hinir bjortu Guoir ncerumst vio a hamingjunn1. •

G6oa me11n ma pekkja jafi1vel ur fjarlcego eins og hinn l1vita tind jokulsins. Vondir menn eru ei11s og orvar, sem skotio er ut f n6trina. I>ann, sem kann ao halda a raumt1m geosmt1na sin11a, kalla eg hinn sanna okumann. - Aorir halda aoeins lausum taumi. Ha11n lilUll sigra reioi meo g6ovild. Ha11n 1nu11 sigra illt meo g6ou. Hann mun sigra agirn� meo orlreti og 6sannindamann­ inn meo sannleika. Lfkt og striosffll, sem verour fyrir orvarskoti, lcettlr vitur maour ekki a sig fa asakanir 1nan11a, e11 svarar �eim meo pogn. Maour er ekki lann, sem er 116fsa1nur, laus vio hatur og 6tta, 11a11n kollum vio h.ero­ an. Maour verour ekki brahmani (prestur) vegna harflettu sinnar, vegna cettar sinnar eoa freoingar. (Brahmanar t6ku pennan titil ao erf0un1. l>eir eru reosra stett hins gamla i11dverska stecrapj6o­ felags, sem buddisminn er fyrsta uppreisnin gegn). - Aoeins sannleiki og rettlreti gerir manninn brahmana. Kallio hann ekki bral1ma11a ''egna uppruna l1ans eoa m6our. I rat1n og veru er "'

-

117

Saga hel1nspeki1111ar

hann ft1llt1r l1roka og l1a1111 er auougt1r. - En fatrekan man11, sem er laus ,,io agirnd, hann kalla eg brahmana. 1'4argir menn, sem hylja heroar slnar meo hinu gula klreoi, eru hvatvisir og agjarnir. Slikir menn fara til lagra staoa vegna illra verka sin11a. Maot1r er ekki mikill, vegna pess ao hann treour aora undir hrel slnum. Aoeins sa, sem l1efur samt10 1neo olltt sem lifsanda dregur, aoei11s sa einn er mikill.

118

Hvao er Nirvana?

Meistari Budda kennir, ao hverjum manni SC i sjalfsvald sett ao losna unda11 oki pja11inga og dat1oa og oolast reosttl greoi mann­ legs l.ffs, sem ind\rersk heimspeki kallar 1libbana a hinu gamla mali pali og nirvana a sanskrft. l'etta astand, nirvana, hefur oroio l1eimspekingt1m 6prj6tandi umrreot1efni og liver heldt1r par fram sinni skooun. - Sa einn, sem poglastur er og 6fusastur ao rreoa pennan djupa leyndard6m, er sa, sem pekkti hann betur oorl1m mo11num, sjalfur meist� arin11 Budda. Han11, sem sjalft1r lifOi ninrana, skildi, ao tilgangs­ laust var ao reyna aangao til veroa monnum hlio hins dypsta ley11dard6ms lokuo - og tilrau11 skynse1nin11ar til ao takmarka hio 6takmarkanlega, getur aldrei komio 1 stao sa11nrar pekki11gar. Loks skal her tilfrerour kafli tekinn upp ur La11kavatara Surra, og er hann af ymsum monnum a Austurlondum talinn paa bezra, setn t11n 11irvana hefur verio skrifao. ,

Pa sagoi Mahamaci vio meiscarann Bttdda: - ,,Seg �{1 okkur, - hvao er nirvana?" Og Budda svaraCJi: ,,Mahamati, oroio nirvana er notao f morg­ um 1nismuna11di merkingt1m af 6likum monnum. I>essum mo11num ma skipta i f)6ra flokka. F}1rst eru peir, sem pjast og 6ttast pjaninguna, og leita pv! nirvana. Pa eru til hein1spekingar, 122

HvniJ er 1\'irva11a?

sem rey11a ao skilgreina nirvana. f prioja lagi er til viss tegund nemenda, sem hugsa um nirvana f sambandi via s{na eigin salu­ hjalp. - Og loks eru buddarnir og pao, sem peir kalla nirvana. l>eir, se1n pjast og ottast pjaningl1na, l1ugsa um nirvana sem undankomu og endurgjald. I:>eir lmynda ser, ao nirvana se sama og eyoing sl(}'nfreranna og hugans. - I>eir vita ekki, ao hugurinn i si11ni v{otrekuscu merki11gu og 11irvana er eitt - og ao pessa ver­ old lifs og dauoa er pvf ekki hcegt ao greina fra nir,rana. l>essar fafr6ou salir tala um mismunandi leioir til frelsunar i stao pess ao l1ugleioa l1io orakmarkaoa eoli nirvana. l>eir pekkja ekki eoa vilja ekki pekkja kenningar buddanna (Gautama Budda· er sago­ ur hinn 8. budda) og halda ser pvi fast via pa hugmynd, ao nirv­ ana se utan pess, er seo �erour meo 11ugant1m, - og halda pannig i blindni afram ao hringsnuast meo hj6li llfs og dauoa. Hinar margvislegu hugmyndir heimspekinganna um nirvana eiga ser i rat1n og ''eru engan stao i veruleikanl1m. - Sumir heim­ spekingar halda, ao nirvana veroi fundio, pegar hugarstarfsem­ inni lykur, vegna pess ao pau ofl, sem byggja upp einstaklings­ eolio og ''erold pess, l1recti starfsemi sinni par 1neo, - eoa ao nirv­ ana veroi fundio, ef menn afneiti veroldi11ni og fall,,alrleik 11enn­ ar. Stimir halda; ao nir,rana se astand an allrar vitundar um forcio og 11ur{o, like og pegar la1npi por11ar, eoa pegar sreo� er brennt, eoa pegar eldur slokknar, vegna pess . ao eldsneytio pryc­ ur. Petta er skyrt af heimspekingunum sem endir allrar sund­ t1rgrei11i11gar. - En petca er ekki nirvana, pvi ao nirvana er ek.ki dauoi eoa t6m. Og enn eru heimspekingar, se1n utsk}rra salul1jalp Iikt og hun vreri aoeins f6lgin f ao stoova sundurgreiningu hugans - eins og vindl1r, se1n hrettir ao blasa - eoa eins og �egar menn meo sjalfs­ tarn11i11gu hretta ao greina milli pekkjandans og hins pekkta eoa losa sig vio hugm}rndina um varanleika og falf,raltleika eoa 123

Saga hei111speki1111ar

kasta fyrir boro hugmyndum sfnum um gott og illt eyzkalandi geroi J. W. Haner l1ana helzra rit ,,hi11nar pyzku truar". (J. W: Haner tekur l1ana 1 b6kstaflegri merkingu). Hofund b6karinnar pekkjum ''io ekki. Eins og flestir aorir rithofundar indverskir lretur hann ekki nafns sins getiCi. f yms­ um b6kum er okkur sagt, aCl hofundur hennar se Sri Vyasa (sri merkir herra). En a lndlandi hafa verio jafnmargir ,,,ryasar" og sl(rifarar a Isla11di, peir er afrituou og t11nsomdt1 for11ar brekur. SanskrirarorCiiCl VJ'asa og skrifari i pessari merkingu pyCla hio sama. Vyasa er aoeins titill, sem morgum frreoapul var geflnn. Um aldur. b6karinnar vita menn el{ki heldur meo vissu. Su skooun hefur p6 oroio ofan a, ao b6kin i sin11i 1.tpprunalegu mynd se fra 5. old fyrir Krists buro. B6kin Bagavad Gita er aoeins einn kafli ur lengsta kvreoi, sem ort hefur verio, - kvreoint1 Mahabarara. Kvreoio f)allar um stria milli tveggja flokka somu �onungsrettar, Kuruga og Pandava, sem baCiir berjast til valda. Foringi Pandava nefnist Arjuna. f pessum kafla kvreoisins, sem nefndur er Bagavad Gita, hefur skaldio latio Gt1oi11n Krisna stiga niour til jaroarinnar og rreoa vio manninn 1 liki hins verCSandi konungs, Arjuna, um hof­ uCJvandamal og rok m.annlegrar tilveru. I>essar vi�rreour Krisna �

.

129

•

Saga hei1nspeki1111ar

og Arjuna verCJa sloar sja�fstreCJ b6k. Enn i dag er hun talin merk­ ust b6ka meoal hindua og er par almennt litin somu augum og krist11ir 1ne11n lira l1eilaga rir11i11gt1. Baga,rad Gita er sami11 a sror1natf1num, par sem margir vi11dar blasa ur ymsum attum. Hofundur hennar er opinn fyrir ollum veorum og leitast vio ao sameina 1nargar Iffsstefnur og ft1llnregja a pann hate porf aldarinnar til einingar. Hoft1ndinum hefur tek­ izt meistaralega vel ao sameina hin n1orgu sj6narmio, sem uppi voru a hans tio. I Bagavad Gita finnur tru1naourin11 bakti, alpyoa manna pers6nulega11 Gt1CJ, pj6ohof0ingjar og scriosme11n hei1n­ spekilega retthetingu fyrir styrjoldun1 og \'lgaferlum, - ef barizt er gegn ,,hinu ilia". - Og heimspekingurinn, sem skilur hina tak11rrenu merkingu pessarar b6kar, fin11ur i he11ni fullkom11u11 · peirrar heimspeki, sem hun piggur ao lani fra Vedab6kum, up­ anishodum, yoga-heimspeki, Kapila og Budda. Meoal 6ft1llkominna ma11na er fullko1nnu11i11 sjalda11 vinsrel­ ust. Vinsceldir Baga,,ad Gita byggjast breoi a reisn hennar og pvf sem lregra her, bre�i a haum hugsj6num hennar og kenningum, sem 11rer eru joroi11ni .og ''eraldarl1ofoi11gjum og alpyou 1nanna krerari en boooro hi11na fau st6ru. Bagavad Gita hefst a pvi, ao baoir flokkar hafa fylkt lioi a ,rfg. vellinttm albunir til orrt1scu. Arju11a stendur i 11ervagni sfnum og l�tur yfir lio fjandrnanna sinna - og frrenda. Su tilfl11ning, ao innan stundar hljoti hann ad eiga orrustu vio pessa rettingja sina og uchella bl6oi peirra, varo honu�n 6brerileg. - Hann h''arf inn i l1er,rag11 si11n og lagoist par niot1r. - Vagnstj6ri hans, sem var enginn annar en Guoinn Krisna, kom par til hans til ao hvetja hann til ao lata ek:ki bugast, heldur risa a fretur og berjast. - En Arjuna lrett1r ekki huggasc. - ,,Hvernig getum vio, 6 Madl1ava (Krisna)," spyr hann, ,,oolazt harningju meo pvf ao drepa okkar eigin frrendur?" Arjuna fysir ekki ao vcga pessa hcrmenn, sem ,

130

H1iv111111il !11dla11ds

fylkja li3i gegn honum - jafnvel ekki p6 ao peir raoist ao hon· llffi.

Til pess ao afhjupa pessa ,,villu" Arjuna parf Guoinn Krisna a djupstreoustu rokum upanishadanna og yoga·l1eimspekinnar ao halda. - ,,Hio 6rau11verulega er ekki til," sagoi ha1111 vio Arjuna, ,,og hinu raunverulega verour ekki eytt... Sa, sem heldur, ao sjalf mannsins taki patt i vigum hans eoa ao sjalflo \reroi vegio, pekk­ ir ekki sa11nleika11n ... Sjalflo hvorki ''egur ne verour ''egio. Sjalfio freoist aldrei og deyr aldrei . . . I>vi verour aldrei eytt, p6 ao l.lkamanum veroi tortimt... I>ao verour ekki vegio meo sveroi, . ne bre11nt i eldi, ne drekkt f vatni." I>ennan visd6m um 6dauoleika sjalfsi11s hofOu upanishadar og Pata11jali ke11nc og notao l1an11 cil ao l1vetja 1nenn til ao ''anda sem n1est bre}7tni sfna, m. a. meo pv.l ao tonlma aldrei llfl nokk­ urs manns - eoa jafnvel dyrs, og pola heldur 6rerrlreti en tal{a pate i ,,1gaferlu1n, P''i ao dauoa si11n }?}1rfct1 1nenn ekki ao ocrasc - aoeins afleioingar rangrar breytni. l>en11an sama ,,fsd6m viroist hoft1ndur Bagavad Gita nota til ao sanna, ,,ao fyrir hermann se ekkert hrerra til en rettlatt '�". . str1u Og Gt1oin11 Kris11a slrer einnig a srre11gi heg61nadyroari11nar f l1vatningu sinni til Arjuna. ,,I>essir hraustu hermenn munu halda, ao pu haflr fluio ur orrustunni sakir hrreoslu . . . Ovinir pfnir mttnu fara u1n pig smanarlegttm oroum og asaka pig llffi l1ugleysi. - Og h'1aCJ er til verra en }?ao?" - I>a eggjan stenzt strfos­ maessi kenning t1m friohelgi ma11nlifsins hefur p6 serstaklega verio litin hornauga af pj6ohofoi11gjum og herkonungum, sem jafnan hafa staoio i styrjoldum og vigaferlum. Indverskir konungar attu, eins og tier var tim pj6ohof0ingja, i endalausum erju1n og St}'rjold­ um. I>essir somu konu11gar toldu sig samt vel 1nennta og vitra og . hofOu heimspeki og andlegan visd6m 1 havegum. I>eim p6tti jaf11an s6mi ao pvf ao 11afa frrega heimspekinga vio hiro sina. Og peir heimspekingar, sem framgjarnir vort1 og fysti i fe og frama, sau, ao hylli konunga var bezta tryggingin fyrir h,rort nreggja. Vio pekkjum ekki hofund Bagavad Gita og vitum elu frerir Iner pin misvitrtl oro ao gjof, en eg veiti hen11i ekki viotokt1. - Hun er pvl pin eign. E11 er ht'1n g6o eig11?" Unglingurinn var pagnaour, en meistarinn helt afram: ,,Eins og bergmal fylgir hlj6oi og kuggi fylgir manni, fylgir pjaningin ili­ um oroum og verkum. Sa, se1n viohefur ill oro, lfkist manni, sem l!tur upp og skyrpir a himininn. I>ao skaoar himininn ekki neitt, en fellur niour a hans eigio andlit.'' En hver11ig stendur pa a P\'l, ao hofundur pessarar helgu b6k­ ar, Bagavad Gita, leggur blessun sfna yflr ,,rettlatt stria", se1n beint er gegn ,,hinu ilia"? Hofundurinn veit fullvel, ao allir pj6o­ hof0ingjar telja sig berjast gegn ,,hinu illa". - Hvao lrerd6m og leikt1i f roklist snertir ste11dur petta skald ekki ao baki 11eint1m oorum indverskum hofundi. Han·n pekkir niourstoour upanis­ hadanna, Para11jali og Budda. Hvers vegna gengur hann gegn pessum lrerifeort1m s{num? Sjalfur mundi hann sen11ilega svara: ,,Hvergi hef eg a m6ti pessum meisturum gengio. Herkont1ngar og alpyoa hafa aoeins misskilio verk mitt." - Og heimspekingar og djupl1yggjume11n eru a sama mali. I>eir skildu taknmalia og vissu, ao orrusta11 var ekki venjuleg orrusta, l1eldt1r proskabaratta mannsandans. :Peir sau lj6slega, ao Guoinn Krisna var aoeins takn sjalfsin$, atman, hins eilifa eolis mannsins. I>eir \'issu, aa strfosmaourinn Arjuna merkti 1nannin11, sem verot1r ao sigra hina lregri natturu sina, illar tilhneigingar og illar hvatir, ao or133

Saga hei111spekinnar

vre.nting Arju11a i byrjun str.fosins caknar astand, sem djuph}'ggju­ menn eru vanir ao kalla svartnretti salarinnar. I>ao asta11d er tal­ io nauosynlegur undanfari andlegs vaxtar. - I>eir skildu, ao bar­ attuvollurinn taknar ma11nssalina, par sem reori og lregri ofl rak­ ast a, unz sigur hins innri manns (atma, krisna) er unninn og riki hans endurheimt; ao fylkingar fjandmannanna og ,,frrend­ an11a", sem berjast atti gegn og fella, voru lestir 1nanna eins og reioi, ofund, 6tti, hroki, hefnigirni, fafrreoi, grreogi, illgirni og annao fylgilio hi11nar lregri natturu. En pet ta skildu ekl(i allir eins og heimspelessi tvo boooro veroa aldrei samrymd. Annao kennir monn­ t1m veg frioar og lffsl1amingju pessa heims og an11ars. Hitt er vegur strfos og pjaninga, og prer oldur er erfitt ao lregja. Onnur astceoa fyrir hinni miklu t1tbreioslu og vinsreldum Bagavad Gira er kenning hennar t1m pers611ulegan Guo, Krisna. - Guo heimspekinganna var an allra takn1arkana og ofar mann­ legri skynsemi. Sa Guo var of st6r og of fjarlregur allri alpyou 134

I1dv11111dl Ind/ands

man11a. Hei1nspekingarnir re}rndu ao pekkja pennan Guo meo pvl ao proska meo ser innsrei, sem peir toldu ao vreri ofar sk}'fisem1nn1. Auougir me11n reyndu ao nalgast pe11nan guod6m meo dyr­ um f6rnfreringum. Meo pvi t. d. ao bl6ta hundrao hestum eoa hella pusund lftrum af mj6lk yflr l16fuo ei11l1vers gooalfkneskis. - Alpyoa 1nan11a I1af0i ekki ef11i a slfku1n f6rnum og hin sanna heimspeki var farra manna eign. Bagavad Gita booaoi m6nnt1m Guo krerleikans, se1n liver maot1r gat 11algazt meo einfaldleika, hreinu hjarta og truartil­ beioslu. Krisna opinberar Arjuna pessa hlio guod6msins og segir: ,,I-Ivorki meo Vedab6kum ne meinlreralifnaoi ne meo olmusu­ gjofum eoa f6r11um geta menn seo 1nig eins og pu heft1r seo m1g. Pessi leio til Guos, leio �ruarinnar, var ollum monnum frer, ei11nig hint1m snauou og peim, se1n pekktu ekki Vedabrekur og yoga-l1eimspeki. ,,Peir pekkja yoga bezt, sem truna hafa og Iara ekki af ao tilbioja mig," segir Krisna via Arjuna. ,,Pa, sem stao­ fasrir ertl i trt.'1 si1111i a mig . . . dreg eg i11na11 stundar upp ur djupum dauoans og endurfreoinganna. .. . Krerir eru mer peir, sem ala ekki hatur ril nola11nig ken11ir hofundur Bagavad Gita, ao hin11 6caktnarkaoi 138

Htivtundl Ind/ands

guod6mt1r birtist sem rakmarkaot1r pers611ulegt1r Gt10, sem er hio virka afl skopu11arinnar og leiCJir pr6unina til fullkomnt1nar. I>annig sameinar Bagavad Gita lfkt og onnur indversk heim­ speki, gu3scru og algyoiscru. I>rer skooanir, sem hofundur Bagavad Gita sett1r fram um ver­ oldina, eru sa1nltlj6oa eldri heimspeki, indver�kri. MaJ'a, verold­ in, er ekki heimsblekking eins og Schopenhauer heldur fram. Veroldin er lfkami Guos og a�di hans er aldrei an likama. Hvort tveggja er pvf jaf11rau11verulegt. Aoeins lfkaminn (veroldin) er s(felldum breytingum haour, freoingu og dauCJa, pr6un og hnign­ un. Salin aftur a m6ti er 6umbreyra11leg. Mannssalin (atman) er hliostreo sjal�u1n gt1od6mint1m. E11 rnaot1ri1111 veit pao ekki f}1rr en hann hefur fario f gegnum hin fimm pr6unarstig tilverunnar, ,,efni - frumlff- hvatir - sk)'nsemi - innsrei." Maourinn stendur a hi11u f)6r3a pessara stiga, stigi sky11se1ninnar. Hann pekki_r pess vegna efni, frumllf, hvatir og huga, en hann sk}1njar ekki pao sem fyrir ofan hanri liggur. Maokurinn 1 moldinni getur t. d. ekki sl{ynjao manninn sem mann. Jafnvel ekki p6 hann se tek­ i11n i l6fa man11s eoa trooin11 u11dir l1rel 11ans. Maokuri11n sky11j­ ar pao eitt sem liggur a hans pr6unarstigi eoa par fyrir neoan. Hann skynjar efni og 11£ Dyr sem stendur a hinu priess vegna getur pao ekki skilio mann­ inn, sem vitsmunaveru. I>ao getur aoeins sk.ynjao manninn sem dyr. .lvlaourinn a sama hate gecur ekki skilio guod61ninn ne1na I gervi pers6nulegs Guos meo ma11nlegum eig­ sem lnann inleikum £ strekka�ri ffi)7nd. F)'rst �egar innsreisvitund mannsins er fullproskL10 og l1ann liefur lyft ser upp yfir stig skynseminnar, gett1r ha11n skilio pao, sem er ofar skynsemi11ni, gt1od6mi11n. Maourinn a stigi skynseminnar Iftur a sig sem ,,k6r6nu skop­ unarinnar«, ar6u11arstigin prju, sem maourinn hefur yfirgeflo (efni, frun1lff og hvatir) hafa e�ki horflo, heldur eru pau prettir sem hann er ofinn ur. Ef11i 11,rerfur ao sjalfsogou e�ki, p6 ao scigi l1i11s meoviraoa lifs se nao. Efni og lifhalda afram pegar upp a stig hvatanna er ko1n­ io. Efni, lif og hvatir liaa ekki undir lok a stigi sky11seminnar.

-

f

aftt1reldi11gu hi11s nyja dags hi1111ar reori vitundar l1verfur sky11semin ekki heldur, en hun missir aoeins lj6n1a sinn likt og morg­ unstjornur via s6laruppras. Bagavad Gita heldur pvi pess ,regna ekki fram, ao me11n stuoli ao proska s.fnum meo pvi ao afneita skynseminni. I>vert a m6ti er auglj6st, ao VOXtllr hennar er skilyroi fyrir frekari pr6un, pvf aour en skynsemin nrer fullu1n proska getur 11i11 nyja ''itund ekki birzt.

I stao hinnar neikvCEClu barattu manna gegn sk}1nseminni og ...

,,eoli"

Slllll ke11nir Bagavad Gita prjar leioir til ao ko1nast upp til

hins flmmta stigs og ocHast par meo fullko1nio frelsi, par sem allir hlutir eiga par upptok sin og er a vissan hatt stj6rnao paoan. l?essar leioir ert1 karma-}7oga, leio starfsi11s, leio hins fulll{omna verknaoar; jnana-yoga, leio 'rizkunnar og bakti-yoga, leio forn­ arinnar, ka!rleikans og truarinnar. En pessar prjar leioir liggja p6 allar ao somu vegam6tum og sameinast par - aour en lagt er

llt a ltl11a nyjtl braut ma11nlegrar

fullkomnunar. Aour en komio er ao pessum ''egam6tum, sja peir, sem fara leio karma·yoga, Guel sem Guo hins eilifa rett­ lretis. l>eir, sem fara leio j11a11a-yoga, sja har1n sem lj6s l1eimsins, sem utrymir n1}1rkri og villu fafressi kerfl eru kennd ,rio hindua eoa brah1natru, p6tt margt f peim se sameiginlegt allri indverskri heimspeki. :Pessir heimspekisk6lar m6casc a hinl1 svo11efnda ,,sucru tfmabili" (600 £ K. til 200 e. K.), en bl6maskeio pess er fra 400-200 £ K. - Hver sk6li kom ser upp sinni frcear sem um beina skynjun er ao rreoa, er anumana 6por£ Hana er ekki heldur hregt ao nota um hio 6pekkta. Hlutverk hen11ar er ao fa ViSSU Utn pao, sem efazt er Uln; - pao setn 1nen11 sja er notao til a6tt Vaisesika-heimspek:in se sago eldri en · bt1ddatrt1 og jai11ismi, er Kanada ralin11 l1ofundt1r hen11ar, vegna b6kar si11nar Vaisesika Sutra, sem er elzta rit pessa sk6la. •

DraVJ'a. Vaisesika Surra ken11ir ao grt1ndvollur tilveru11nar -

(dravya) seu 111u 6forgengilegar veru11dir: - partl1ivi (jorCl), apas (vatn), tejas (eldur), va}'a (andrumsloft), akasa (lj6svaki), kala (timinn), dik (rumio), atman (sjalfio) og manas (l1ugl1ri11n). Fyrstu fj6rar vert1ndirnar ert1 sagoar geroar (1r parama11(1. I>ao oro merkir hina smrestu hugsanlegu efnisogn og hefur ao jafnaoi verio pytt meo at6m, p6tt villandi se. At6m er ekki hin smresta efnisogn (paramanu), og f ooru lagi er at61nken11i11g Vesturlanda gjor6lfk 11ugmyndum breoi Vaisesika og Den16krftosar hins grfska. l>rer eiga po allar pao sameiginlegt ao gera rao fyrir ao til­ veran SC byggo upp tlr oreindum, p6tt eoli pessara orei11da se par

155

Saga hei111speki111111r

mismunandi og raunar er kenningin um at6miC5 enn aC5 gjor­ breytast meC5 nyjum vfsindum. .:.... ,,At6m" Kanada eru sago yf­ irskilvirleg, p6tt pau sett grundvallttr l1ins skynja11lega heims. l>at1 ert1 einnig sago margbre}7tileg ao gerC5 og eC5li, eins og sja ma af hinum mismunandi hlutveruleika sem pau ffi}1nda. Fimmta 'rerundin (dravya) er akasa, lj6svakinn, - dregio af r6tinni l{aS sem 1nerkir ao skfna eoa birtast. - Akasa fyllir allt . rumio, er 6hagganlegt, litlaust, lyktarlaust og bragC5laust. Ef monnum virC5ist annaC5, pa er paO vegna pess aO al{aSa er blandaessir eiginleikar eru: I) Litur (rupa) er eigi11leiki jaroar, vat11s og lj6ss. Litir11ir eru sagoir sjo raisins. 2) S1nekkur coa brago (rasa) er eiginleiki jaroar og vatns. 3) Ilman (gandha) er eiginleiki jaroar. 4) Snerting (sparsa) er eiginleiki jarClar, vatns, lj6ss og lofts. 5) Hljooio er eiginleiki akasa. 6) Fjoldi (samkl1ya), 7) Strero (parimana), 8) einstakleiki (part­ haktva), 9) samsetning (samyoga) og 10) aoskilnaour (vib­ l1aga) eru eiginleikar allra vert1nda. 1 1) Fyrir (paratva) og 12) eftir (aparatva) eru afsroour i tf1na og rumi fremur en beinir eiginleikar. l>eim er. baoum sleppt hja 11utfma Vaisesikum. 13) Srela (sukl1a), 14) pja11ing (dtt�ka), 15) pra (iccha), 16) l1atur (dvesa), 17) vilji (prayat11a) og 18) pekki11g (bttddhi) ert1 allt eiginleikar salarinnar. 19) P}rngd (gurutva) er eiginleiki jaroar og vatns. 20) Flj6ta11leiki (dravatva) er eiginleiki vat11s og jaroar. 21) Violooan (sneha) er eiginleiki vatnsins. 22) Dharma og 23) adharma eru eiginleikar salarinnar sem ut­ hlt1ta manninu1n forlogu1n, pja11i11gt1 eoa hamingju, eftir bre}7tni ha11s, oroum og hugsu11um. 24) San1skara (hrefileikinn til ao safna karmaforoa) er hio 6syni­ lega afl orsal{a og afleioinga, sem allir hlutir eru haoir og lrettlr allar salir uppskera a'rexti11a af athof11u1n fortfoar si1111ar, unz endurfreaingun1 lykur. Oil fyrirbrigoi sem ekki veroa flokkuo undir neinn hinna 23 eiginleil{a, skyrir Vaisesika­ heimspekin 1neo samskara.

158

Se.'( indversk hebn;-pekikerfi

Samskara greinist i pren11t: I) vega (hraoi), aflio se1n heldur . 11lutunt1m a l1re}7fingu. 2) bhavana, pao sem gerir salinni frert ao muna reynslu slna. 3) stitisthapaka (sveigjanleil{i), pao sem gerir Salum og 11lt1tu1n frert ao Jla aftur Slllll uppru11a}ega asta11di. Karma. - Karina. (hreyfi11g) er sjalfstrett afl og l1vorki ''erund (dravya) eoa eiginleiki (guna). Karma nrer aoeins til fimm ver­ unda (jaroar, vatns, lofts, elds og manas), en ekki cil akasa, tlma, ruins og atma11 (sal11a). - Karma er ekki dravya, vegna pess ao oil hreyfing er hao verundum og karma er ekki eiginleiki, pvl ao aoeins hio varanlega er ralio eiginleiki. l>an11ig er t. d. py11gd stei11sins gttna, e11 fall steinsins karma. Karma n1erkir f pessu sambandi hvorki sjalfraoa athofn eoa sioferoislogmal, aoeins hreyflngu. Samart;'a. Sa1nan}ra (l1io alme11na) og visesa (hia serstaka) eru fj6roa og fimmta padartha Vaisesika-heimspekinnar. Sam­ anya er pao sem er sameiginlegt hlutunum, . en visesa pao sem greinir pa st111dt1r. Hin hresta samanya er tilveran (sattva), sem er sameiginleg ollum hlutum. Aa ooru leyti er samanya aoeins ao flnna i ver­ undt1m, eigi11leikt1m og hreyflngu, e11 ekki i hinttm fj6rum sio­ ast toldu padartha. Kanada bendir a ao flokkun breoi hins almenna og l1ins ein­ staka se mjog hao inannlegri 11ugarstarfsen1i. Hins 'regar er ha11n P''l and,rigur ao samanya se aoeins nafnio t6mt eins og sumir heimspekingar (einkum buddistar) a hans tfa alitu, eoa ao pao motaoist eingongu af hinni i11nri gero man11legra skilningar\7ita (co11ceptualism). Samanya (hio almen11a) er f hlutunun1 sjalfum. ,Yio gerum ekki hunda lika hvern oorum, pegar okl{ur synist peir s\ripaair". Ao pessu leyti er Vaisesika skyld kenni11gt1 Ari­ st6telesar ttm ,,u11i''ersalia in re" (algildio { hlutunum sjalfu1n). Hins vegar gera sumir heimspekingar Vaisesika rao fyrir ao sam-

159

Saga hei111speki1111ar

anya se til 6hao hinu einstaka eoa hlutunum se� pao birtist 1 og styoja pannig kenningu Plat6s um. ,,universalia ante rem". Vlsesa. - Vaisesika-heimspekin dregur nafn sitt, eins og aour er sagt, af visesa: - l1i11u serstaka. Hver ''erund, jaf11t prer sem sama11standa af at6mum og hinar efnisvana, einkennast af vi­ sesa, sem greinir hana fra ollu ooru. Visesar eru sagoir 6end-· anlega margir par se1n jafn\rel h''ert atom hefur sinn visesa. Nutima Vaisesikar hafna p6 hinni upprunalegu 'risesa-kenningu eins og Vedanta-heimspekin a peirri forsendu, ao hlutum sem eru mismunandi l intlSta eoli SlllU Se ekki hregt ao fl11na neinn sa1neiginlega11 grundvoll. Samava;1a.- Samavaya (fvera, hio sjotta padartha) merkir her fyrst og fremst pao sem fer saman og falio er hvao i ooru. Pao merkir hja Kanada sambandio milli verundar (dravya) og eig­ inleika (g6.na) hennar, - eoa sambandio milli heildar og hinna einsroku hluta hen11ar. Samavaya er t. d. sa1nbandio milli salari11nar (at1nan) og eig­ inleika hennar, vilja, hamingju, pjaninga, langana, haturs og pekkingar. En pao merl{ir hins vegar ekki sambandio milli pess­ ara eiginleik� i11nbyrois. Abhava. Abha,ra (ekki-\reran) var h1:1gtak, sem ekki haffii neina merkingu ao d6mi Kanada, og ekki talio meo sem serstakt padartha. Lrerisveinar l1a11s brettll pvf hi11s vegar vio af rokfrreoilegt1m astreoum. An pess, sogou peir, yrou allir hlutir eilffir. Vedanta-heimspekin hafnar kenningunni um Abhava eins og hun er sett fram f Vaisesika-l1eimspekinni, p. e. rilveruleysi fyr­ irbreris, aour en pao birtist og eftir ao pao er lioio undir lok, en talar hins vegar um ,,asat(( (ekki-vera), sem Vedanta segir ao se 6virkt astand hins alheimslega grundvallar, eoa andi ·�i11s 6borna. -

,.

160

Sex indversk hebnspekikerfi ;

I Vaisesika St1cru Ka11ada er satnskara eoa adrsta aflio sem stj6r11ar tilverunni, salum og efni, sem aldrei var skapao. Heimspekingurinn Samkara, cinn af hofundltm Vedanta, bend­ ir a i gagnryni sinni a Vaisesika, ·ao pessi 11eimspeki t1tiloki Gt1os­ hug1nyndina. Heimspekingum Vaisesika p6tti er ·stundir liou ekki stcett a ao kenna, ao vitundarlaus atom gretu skapao hina margbreytilegu dyro veraldarin11ar, eoa ao hi11 fullko1n11a nio­ urrooun allra hluta hefoi gerzt af tilviljun og af sjalfu ser. Sal­ irnar ao sogn Vaisesika-heimspekinnar eru ekl{i vitsmunaverur f pralaya (heimsn6tt) og geta pvf ekki stj6rnao hreyflngu ar61n­ an11a a morg11i hei1nsdagsins. Hvorki atom ne salir gatu P''l verio hinir alheimslegu vitsmunir ao baki heimssamrremisins. Guo Vaisesika-heimspekinnar er eins og fyrr segir ekki skap­ ari 11eimsi11s, l1vorki efnis ne salna, en eftir kenningum s.ioari tlma Vaisesika setur hann framvinduna af stao 1 byrjun hein1s­ dagsins og stj6rnar veroldinni. En prate ·fyrir pessa viob6r vio hina t1pphaflegt1 ke1111i11gt1, er . erfltt ao flnna nokkur11 ein11 prao, sem tengir saman hinar n1orgu verundir, salir, atom og padartha Vaisesika-heimspekinnar. Hennar hlutverk er st1ndurgreini11gin. Sameiningin er hins veg­ ar verkefni Samkhya og p6 einkum Veda11ta-heimspekinnar.

Gulf.

-

·

161

Saga hei1nspeki1111ar

Samkhya-heimspekin Pao, se1n greinir Sa1nkl1ya-l1eimspeki11a ei11ku1n fra ke1mit1gu Upanishada, er SU skooun, ao ekki se til nein alheimssal, sem allar salir sett komnar fra og hvcrfi til. Samkh)'a-heimspekin ke1111ir, ao salirnar sett 6e11danlega margar og sjalfsrreoar u1n alla eil!fO, seu 6skapaoar, hafi aldrei byrjao ao vera til og lloi aldrei u11dir Iok. Pessar eilffu salir nefnast sanskrftaroroinu purusa, og par se1n pao er rau11ar allt an11ao l1t1gtak en oroio sal { gr{skri og vestrcenni heimspeki, ''erour oroio ekki pytt rettilega. Onnur hofuokenning Samkh)'a-heimspekinnar er kenningin um prakriti. Ei11s og purusa er ra11glega pytt meo oroi11u sal, eins er prakriti ranglega pytt meo or(}inu efni. Prak.riti er grundvollur allrar tilverunnar (nema hinna morgu purusa), ekl{i aoeins alls ef11is, heldttr allra eigi1tleika, hvaca og rilfln11inga, og ei11nig allra vitsn1una, sem ekki eru hreinn a11di (purusa). I>rioja hofuokenning Samkhya er um tilveru og e(}li hinna p�iggja gt1na. Upphaf pessarar heimspeki er rakio til heimspekingsins Kap­ ila. Talio er ao Kapila hafi verio tippi a 7. old £ Kr. Sjalfur hefur Kapila ekki skrao nein heimspekirit, og allt sem un1 l1a1111 er vitao eru helgisagnir. f ymsum heimildum er hann sagour sonur Brah1na. I Bl1agavat Gita er hann kallaour spamaottr Gl1osi11s Visnu, og e11n aorir segja l1an11 Guoinn Agni 1 ma1111slfki. Aorir pekktus�u spamenn Samkh}7a-heimspekinnar eru Asuri, sagot1r uppi t11n 600 £ Kr., Pancasikha (uppi a 1. old e. Kr.) og fsvarakris11a fra 3. old e. Kr. - J>a11casikl1a er sagour hofttndur kenningarinnar um hina prja gu11a, en fsvarakrisna er hofundur elzta heimspekirirs, scm varoveitzt hefur um Samkhya-heim­ spekina. Ritio 11ef11ist Sa1nkl1ya Karika og er talio vera b}'ggt a eldri hein1spekiritum, sen1 nu eru glotuo. ,

162

Sex i11dversk hei111spekikerfi

Orsak og afleioing. Samkl1ya-hei1nspekln heldt1r P'ri fram, ao -

breoi purusa og prakriti seu eilff. I>r6un er pvf aoeins birting pess, sem alltaf hefltr verio til, likt og duldir eiginleikar tresins i frre­ korninu. :Paa se1n ekki er til getur aldrei oraio. AfleiCJi11g er falin f orsokinni. Og pao sem af orsokinni leioir er sama eolis og or­ sokin sjaJ.£ I>raour (orsok) er ur sama efni og klreoio (afleioingin), sem ur honum er ofla. S6largeisli11n, praouri11n, sem lifvefur jaroar er ofinn ur, er ur sama efni og pao sem hann skapar a joro­ inni. - Ef afleioingi11 vreri ekki pegar fyrir hendi i. orsokinni, greti hvaa sen1 er sprottia af hverju se1n er. En reynslan ken11ir okkur ao pao er ekki f samrremi via \reruleikann. A sama hatt og allt, se1n skapast, er aoeins birting, eins er eyoing aoei11s afturl1varf hins skapaoa og fullproskaaa til hi1111ar upphaflegu orsakar. Alger eyoing er pvi alveg jafn6hugsandi og alger skopun. -Fortfo og framtfo lifa i hinu eilffa nui, - og par er hio 11orfna og 6komna sky11jao af 11rerri virsmunt1m. Prakriti. Prakriti er ekki ei11gongu efnisgrL1ndvollur tilverunnar.. Ur prakriti vex jafnt hlutveruleikinn og su vitund, sem skynjar hann. Auk pess eru hinir prfr gunar eoli prakriti og alls · se1n fra pvf ke1nur og til pess l1verfur. Prakriti er 6skapao og an upphafs og llour ekki undir lok . Prakriti a ser enga orsok, en er sjalft orsok veraldarinnar. I samrre111i vio ken11i11gt1 Sa1nkl1ya�l1eimspekin11ar u1n orsok og afleio­ i ngu er veroldin sogo sama eolis og prakriti. Og samkvremt henni er allt, sem birzt getur 1 veroldinni, til f prakriti. Sa veruleiki, sem f6lginn er i afleioi11gu11ni, er venjt1lega ekki 11ema brot pess veru­ leika sem dulinn er I orsokinni, han11 getur 1 hresta lagi oroio jafnmikill, en aldrei meiri. Prakriti eyoist aldrei, pvf ao allt hverf­ ur til pess aftt1r. Prakriti gengur undir ymsum 11ofnum i indverskri heimspeki. I>aCJ er kallao brahma, eoa pao sem vex. l>ao er kallao maya, eoa ,

-

,.

..

163

S'aga hehnspeki1111rtr

verold hins afmarkaoa og sundurgreinda. Og loks er pao nefnt pradl1a11a, eoa orsok allra hluta og allra ef11islegra og andlegra breytinga. Hinir jrfr gitnar. Samkh)ra-heimspekin kennir ao hinir pr.i'.r gu11ar seu eoli prakriti og um leio allrar tilverun11ar. l>eir eru sattva, rajas og tai.nas. Prakriti er f eoli sf nu an meovitu11dar. En sattva-eoli pralcriti er frre vitundarinnar. Birting einhvers til hin11ar ytri tilveru er sattva (sat: vert1leiki). Barattan vio ao l1verfa fra prakriti og birtast f hinni ytri til,reru er rajas. - Tan1as er pao sem sigrast verour a i pessari bar�ttu. . Hi11ir pr.fr g(111ar fylgjasc: alltaf ao i ollt11n l1lutum og verum, p6tt aoeins einn se par rikjandi hverju sinni. I einstakli11gt1m birtist tamas sem slj6leiki og formyrk,run, rajas sem astriour, h''atir og baratta. Sactva birtist sem gooleiki, reori mattur og ha111ingja. f steina- og jurtarlkinu er tamas eolio rikja11di. Meo dyru1n og monnum rikir einkum rajas eolio. Meo guoum og reori ''erum er satt\'a eolio allsraoa11di. Fullyrt er, ao sattva se p6 ekki til an tamas, p6tt pao kunni ao ''era dulio. Og par, sem satt\'a og tamas er, hlytur rajas, barattan, ei11nig ao le}rnast. Frelsi ma11nssalarin11ar (purusa) er pvi ao losna algerlega u11dan ahrifamretti l1in11a priggja gu11a og llffi leio ur ,,iojum prakriti. Skiipun veraldarin11ar. I pral{riti geta hinir prir gunar nao jafnvcegi (Samyavestha) og par verour allt eitt. Meoa11 petra astand varir, rikir heimsn6tt, prala}7a. I>egar jafn,rregi gunanna raskast a morg11i skopunarinnar, hefst nyr heimsdagur, sem sago­ ur er standa 1 4.320.000.000 ar. Veroldin tekt1r pa aa skapast (1r prakriti eftir hattbundnu logmali og I akveoinni roo. l>eir eru baoir aoeins treki purusa {sjalfsi11s), sem er hin eina eilffa \1it­ und mannsins. Skilningar,ritin fimm er.u sago skopuo afviljanum til ao skynja hin fl1nm ca11matras. Samkhya-hei1nspekin kennir ao ur aha1n­ kara skapist samtimis skilningarvitin og sa hlucveruleiki, sen1 svarar til peirra. I-Ivorutveggja er skapao ur hinu sama. Sattva­ eoli ahamkara ''erottr ao skilningarvitu1n, e11 tamas-eoli aha1n­ kara Uffiffi}7ndast i hlutveruleika. Petta er lausn Kapila a vanda­ mali Kants um ,,das Ding an sich" og ,,das Ding an mich ". Skilningarviti11 eru stundun1 nefnd dyr, og manas (l1ugurinn) er dyravorourinn, sem stj6rnar hvernig valio er ur peim skynj­ unum se1n in11 um pessar dyr koma. Viljit1n se11dir eit1nig boo sfn gegnu1n ma11as til starfscrekja mannsins. - San1khya-heimspekin tilnefnir fimm slfk srarfs­ trel{i: Malfrerin, hendur, fretur, meltingarfreri og rexlunarfreri. 166

Se.Y; indversk hein1spekikerfi

Hofuoskep11urnar fimn1, eter, loft, lj6s, vatn og joro, skapast ur tamas-eoli hinna fimm ranmatras meo tilstyrk rajas. Pao er sagt ao pao gerist a pann 11att ao ur tan1natras ffi}rndist efnisat6m, sem sloan tengjast saman f margbreytileg ef11asambond og my11da hina }'tri verold, hinn efnislega alheim. - I)essi efnisheimur er p6 ekki 11y tilvera, P''l ao allir eigi11leikar ha11s Cf ll u1n eilifO til i prakriti. Pegar l{voldar ao, hverf�r oll pessi sl{opun, hinir tuttugu og prir prettir til,rert1n11ar, f ofugri roo aftllf til prakriti - og heims­ n6tt hefst ao n}rju. Pitrusa. - 011 hin mikla leiletta er ei11mitt pao, sem l1inn ''eroandi yogi leitast vio ao·g era a pessu stigi. - Hann gerir skynfreri sin 6nrem fyrir umheiminum og hverfur inn f sitt innra virki. l>essi flmm stig, sem nu hafa verio talin, eru aoeins undirbun­ ingur undir meginviofangsefni yogans: ao oolast Sanna pekk174

Yoga-heirnspeltin

ingu, sem lcioir til lausnar fra hinni lregri tilveru manna til reora og berra l{fs. I>essarar pekkingar verour aoeins aflao meo i11nsrei og aeiferC1in til aC1 proska paC1 er fasth}rgli og s1C1ar hugleiosla. Gamansamur Vesturlandabw, se1n viroir f}rrir ser yoga i hug­ leiosluastandi, skooar hann jafnan sem k}1nlegan naunga, sem horfir dregurlangt a nafla sinn og lffi}7ndar ser, ao par se gata al­ lifsins fali11! En yogin11 ser ekki eint1 si1111i 11afla sin11. Augt1 11ans eru blind. Skynfreri hans starfa ekki lengur (pratyahara). Astand petra er p6 ekki l!kt og svefn eoa meCJvitundarleysi. Honum er petta asta11d 11io mikla revi11tyri, sem lyftir 1na11nsa11dant1m llt fyrir allt, se1n aour var pekkt og sk}1I1jao. Ny vitund. Nyr heim­ ur. Viofangsefni hinna priggja siot1stu stiga er sjalfskonr1unin. F}7fSt pegar }'Oganun1 tekst ao greina hugann fra hinum innra manni, sjalflnu, oofast hann sanna pekl(ingu og veit, aO Starf 11a11s 11eft1r borio ara11gt1r. Sjalflo (arman) er eilift og 6t11nbreyt­ anlegur veruleiki, kjarni h''ers einstaklings. - Hugurinn (citta) er stundlegur, pvf ao hann er sffelldum breytingum undirorpinn. Hann skapasr og eyoist. Ei11s og lag a ekki upphaf site i 11lj6mi flolustrengjanna - heldur 1 sal fiolarans, sem strengina snertir, eins er hugurinn { sjalfu ser an vitundar, en frer ''itund aoeins vegna sjalfsi11s, sem notar 11a11n sem rreki site. l>annig getum via skooao liffrerin se1n flolt1srrengi, l1ugann sem hlj6n1 peirra og sjalfio sem hinn mikla fiolara. Hugur kor11barnsins er i fyrstu t6mur og auour 11kt og 6skrifao blao. - Skyn­ freri barnsi11s skra par hio f}1rsta stafr6f og skynse1ni og reynsla pess skipa pessum stofum 1 oro og setningar, eftir pvi sem proski barnsins vex. Hugurinn, sem frer er um ao sk}'nja ao vissu marki orsal(ir og afleioingar, kemtlr smam sama11 at1ga a hio 6l1agg­ anlega samhengi hlutanna og oolast hcefileika, sem ,,io kollu1n rokretta hugsun. Og pekkingu l(ollum vio sioan pann eiginleika ...

�

175

Saga hei111spekin1u1r

hugans ao stafla upp i saf1tl1usi mit1ni11gan11a sprekum, sem vietta. er eoli samadl1i. Samkvremt yoga-heimspekin11i er einstaklingurinn ekki jafn haour prakriti og Samkhya kennir, og getur meo hjalp fsvara (Guos) losnao undan valdi pess. l>a leggur yoga. meiri aherzlu a starfio en Sa1nkl1ya gerir. Hio s1oarnefnda er fyrst og fremst heimspekikenningar, yoga er hins vegar aofero til ao brey·ta pessari heimspeki i starf, og kenna 1nonnu1n 11vernig hregt er tneo rettu liferni, tru og hugleioslu aegar pessu er nao, pekkir }70gi11� sjalfan sig eins og hann er f raun og veru.

4. Stttra ,.

A oorum stundum greinir maourinn ekki milli vrittis og purusa (sjalfsins).

5. Stltra Hugmyndirnar eru I fimm flokkum og peer eru jafnan haoar tilfinningum, \'ansrelu eoa vellioan.

6. Sietra I>essir flmm flol(l(ar hugsana eru: - Rett pelessi Isvara er hinn stj6rnandi andi, 6snortinn af raktnorku11u1n, lat1s u11da11 karma og lo11gt1num.

25. Sutra ,

,,,.

I Isvara, g(1rude,ra11um, er su pekking ft1llkomin, sem er aoeins frrekorn 1 oorum.

-26. Sietra

fsvara, gurudevinn, 6haour timatakmorkunum, er frreoari jafn,rel hinna for11u frreoara.

27. S1itra "'

Mattaroro Isvara er aum (eoa 6m). I>ao er pranava.

28. S1ttra

f hlj6mi pessa oros og 1hugun a merkingu �ess er upphaf vegari11s.

29. Stttra I>ao frer manninn til ao llppgotva sal sf11a og ryour ollum hindrunum ur vegi.

30. Stltra Hi11dranirnar a ,regi sjalfspekkingarinnar eru llkamlegur ,ran­ mattur, andleg tregoa, rangur efi, abyrgoarleysi, leti, skortur a

186

Yoga-Stltra

geostillingu, skynblekking, getuleysi vio hugareinbeitingu og getuleysi til ao viol1alda hugleiosluastandi efrir ao pvl er nao.

31. Sutra Sarsattki, orvre11ti11g, rong likamsstarfsemi og rong stj6rn a orku-straumum eru afleioing hindrana hinnar lregri vitundar.

32. Sutra Til ao sigrast a hindrununum og afleioingum peirra, parf ao einbeita viljanum ao einhverju akveonu efni.

33. Sutra Frio hugans er unnt ao ocUast meo pvi ao astunda samuo, g6ovild, scef11ufestu og srillingu i gleoi og m6tlreti. 34. Sutra

Frio ht1ga11s er ei11nig unnt ao oolast meo pvi ao stj6rna l!fsork�nni.

35. Sittra Meo pjalfun er einnig hcegt ao koma kyrro a hugann meo peirri hugareinbeitingu, sem beint er ao skynjun skynfreranna.

36. Stttra

Meo hugleioslu er hregt ao na �ekkingu a andanum og oolast pannig frio.

37. Stttra R6 ke1nsc a 11uga1111 og 11a11n frer lausn fra blekla l>ekkingu, sem draumar veita. ·

39. S1J.tra Frio er hregt ao oola�t meo pvf ao einbeita huganum ao pvf, sem nrest stendur 11jarra 1nan11s.

40. Stttra Hugur yogans 11rer pa fra l1inu 6e11danlega smaa til hins 6endanlega st6ra og pekking bans nrer fra annu (smrestu efnisogn) til atma (allsherjaranda l!fsins).

41. Stttra Hja peim, sem nao hefur valdi yfir vrittis (skynfrerum og geobrigoum), pr6ast 11refileiki til a3 samke11nast hverju sem kannao er. I>ekkja11din11, pekkingin og hio pekkta ·verot1r eitt, likt og kristallinn tekur a sig liti l>ess, sem 1 honum speglast.

42. Sittra I>egar skynjandinn tengir saman oroio, hug�yndina og 11lutinn, skapast hio andlega skilyroi rokrettrar hugsunar.

. 43. Sutra Skynjun (innsreisins) an rokrettr3:r hugsunar skapast, �egar minnio hverfur, oroio og hluturinn er }'firstigio og merki11gin verour ein eftir.

44. Stttra I>essum tveimur �oferou1n, - ht1gleioslu meo rokrettri d6m­ greind og hugleioslu an hennar ma baoum beita, en viofangs­ efni hinnar s!oari eru hrerri. 188

Yoga-S1i.tra

45. S1ltra Efnio (,,hio gr6fa«) breytist 1 svio orkunnar (,,hio ffngeroa") og hun brey·rist srig af stigi 1 S\7io a11dans og pau hverfa loks til pradhana. '

46. Stetra l>ess vegna liggja prcecHr huglei(}slunnar fra hinu lregsta til hi11s hcesta. I)essar tvcer aoferCJir hugleioslu eru haoar l{arma.

47. Stetra l>egar hinni hau hugleioslu er nao, finnur yoginn andlega pekkirigu i hinni algeru k}1rro ht1gans.

48. Sutra Hugur hans opinberar honum pa aoeins sannleikann einan.

49. Sietra .

.

:Pessi serstaka skynjun er oviajafnanleg og opinberar pao, sem httlio er sky11semi11ni (se1n notar vic11isbt1ro, alyktun og rok­ frerslu).

50. Sietra Hu11 utcymir ollum oorum sk}'njunum og ahrifum.

51. Stetra ·

l>egar ei1111ig pessari sky11jt1n er utrymt, pa er hinu hreina samadhi nao, sem er 6haa karma.

189

Saga hei11upekinnar

BOK II 1. S11tra Lfkamsogun, sjalfskonnun og ao vinna Gt1oi verk sfn, er kallao kriya-yoga (yoga starfsins).

2. Sutra Tilgangur pess er u11dirbu11i11gt1r undir hugleioslu og ao minnka uppsprettur pjaningarinnar.

3. Stetra Uppsprettur pjaningarinnar eru fafrCEoi, sjalfshyggja, skynfysn, hatur og lffsporsti.

4. Stttra Avidya (fafrCEoin) er rot allra hinna meinsemdanna, hvort sem prer eru duldar, i vexti, ao eyoast eoa yflrsrignar.

5 .Stttra Fafrreoi er ao skooa hio stundlega, 6hreina, sarsat1kafulla og ekki-sjalflo sem hio eilffa, 11reina, g6oa og sjalflo. 6. Stttra

Sjalfsl1yggjan scafar af _p,rf ao pekkjandinn l1eldur ao t6tt h(1n hverfl peim, sem kominn er a leiaarenda, er 11u11 enn til vegna hinna sem skynja hana.

23. Sutra Sameiningin er orsok skilningsins a eoli breoi sjaandans og hins sea�. (Andans og veraldarinnar).

192

24. Sutra Avidya (fafr�oin) er orsok hennar.

25. Stttra Hin mikla lausn er ao sigra fafr�oina meo pvf ao ,reroa 6haour 11inu skynjaoa.

26. Sutra Fjotra andans (fafrreoina) verekking purusa er hin sjo stig (vitundarsvio) skil11ingsins (sem taka verour eitt eftir annao).

28. Sutra I>egar aoferoir yoga hafa verio iokaoar af staofesttl, og pegar sigrazt hefur verio a hinu 6hreina, hefst upplysing mannsins, sem leioir til t1pplj6munar.

29.Sutra Hin atta srig yoga ert1 Yama, Niyama, Asana, Pranayama, Pra­ tya-hara, Dharana, Dhyana og Samadl1i.

30. Sutra Yama er f61giessi upplj6mun gerist i afongum og vex stig af stigi.

7. Stltra I>essi stig yoga rista dypra en hin f}rrri.

8. Stttra En jafnvel pau eru ytri ta!ki i samanburai vio hio frrelausa. (Pao samadhi, sem sl{apar ekkert karma og er formlaust og ef11isva11a). 197

Saga hebnspekinnar

9. Sutra

Astand ''itundarinnar breytist pannig. Hugurinn \reitir viotoku pvi sem hann. ser. A nresta stigi nrest vald yfir huganum. . Par nrest fylgir asta11d pa.r se1n l1ugurinn er a baoum pessum stigum. Loks h\rerfur hvoru tveggja og skynjun hinnar reori vitundar tekur vio. ,,.

.

10. Sutra Meo �taofastri pjalfun verour pessi framvinda orugg.

11. Sutra I>egar hugurinn er oroinn einbeittur og ollum hugrenningum lykur, skapast skilyroi fyrir samadhi.

12. St2tra Einingu hugans er naC5 pegar sk}7t1myndir fortioar og nutfoar veroa svipaoar.

13. St2tra ,,.

A sama hatt ma skilj� hina prefoldu breytingu forms, tfma og pr6unarstigs orku, efnis og skilningarvita.

14. S1itra Eoliseigindir hvers hlutar eru ymist fullproskaoir, f freoingt1 eoa dt1ldir.

15. Sutra I>eir birtast aoeins { 6e11danlega margbreytilegri samsetningu hinna priggja guna.

198

Yoga-Sutra

16. Stttra I>egar samyama er beint ao hinni prefoldu breytingu ljukast upp fortfo og framrlo.

17. Stttra Meo sam),ama, sem beint er ao oroi (hlj6oi), merkingt1 pess og visd6mi, en pv.f er venjulega ruglao saman, ma skilja mal dyra.

18. Sittra Meo samyama, sem beint er ao sk)rnm}rndum fortfoarinnar, f�t pekking a fyrri tilveru.

19. Sutra Meo samyama, sem beint er ao merkjum a likama annars 1nanns, ma lesa ht1gsanir ha11s.

20. Sutra !>6 ekki pao sem hugsa11irnar vekt1r, par se1n samya1na beinisr pa ekki ao p,,1.

21. Sutra Meo pv! ao beina samyan1a ao logun llkamans getur yoginn latio pa eiginleika, sem gera likamann synilegan, 11verfa og oroio oorum 6synilegur.

22. Stttra Karma er tvenns konar, - pao sem her flj6tlega avoxt og pao se1n t1ppskorio verour sfoar. Meo sa1nyama, se1n beint er ao pessu, eoa taknum, sem nefnast aristha, forbooar, ser yogin11 nakvremlega, hvenrer hann skilur vio likama sinn i hinum pre1n l1eimum. 199

Saga hei111speki1111ar

23. Stttra Samyama, sem beint er ao vinattu, samuo og gleoi, proskar pessa eiginleika mannsins.

24. Sutra Samyama, sem beint er ao styrkleika fflsins, og annarra, vekur meo yoganum sama afl.

25. Sutra SamyaJl?.a, sem beint er ao ljosinu ao innan, veitir pekkingu a l1rerri svioum ef11isins, l1i11u dulda og hi11u fjarlrega. ·

26. Stetra Meo sarnyama, sem beint er ao solinni, f�st pekking a veroldinni.

27. Stitt-a Meo samyama, sem bei11c er ao mananu1n, frest pekking a stjornunum.

28. Suh"a Meo samyama, sem beint er ao P6lstjornunni, frest pekking a brautum himintungla. ·29. Sietra

Meo samyama, sem beint er ao naflanum, frest pekking a lfk:amsstarfseminni.

30. S1itra Meo samyama, sem beint er ao barkaholinu, er hregt ao vin11a bug a hungri og porsta. 200

Yoga-Stltra

31. St2tra Meo sam}rama, sem beint er ao kurma (taug f}1rir neoan orkttstoo barl{ans), nrest jafnvregi i hugleioslunni.

32. Stttra Meo samyama, sem beint er ao lj6sinu, setn a upptok sfn f hvirflinum, ma sja Siddhas (andaverur).

33. Stttra 011 pekking veitist einnig peim, sem a matt pratibha . (upplj6mun, sem stafar af ytri og innri hreinleika).

34. S1ltra Meo samyama, sem beint er ao hjartanu, frest pekki11g a vitundt1m.

35. Stttra Sky11fysn er afleioing pess ao ekki er grei11t milli purt.'1sa (sjalfsins) og sattva (reost hinna priggja guna), sem p6 ert1 f)arskyld. Sattva er oClru hao og aClskilio fra purusa. Samyama, setn bei11t er ao sjalflntt (purusa), veitir pekki11gu a sjalfinu.

36. Sutra Af pvf leioir pekking, sein tengd er pratibha, og yflrskilvitleg heyrn, tilflnning, sj6n, ilman og smekkttr.

37. Stttra I>essi mattur pekkingarinnar er p6 hindru11 a vegi huglj6mt1nar, en er f sjalfu ser 6reClri huglj6mun og treki til veraldlegs fran1a.

201

Saga hei111spelli1111ar

38. Stttra I>egar e}rtt er orsokum f)otranna (ht1ga11s) gerur yoginn meo pekkingu sinni a farvegt1m orkunnar, 11ao valdi a likama annars manns.

39. Stltra Meo pvi ao 11a valdi yflr udana (orkustrat1mur se1n sagour er stj6rna lungum og efri hluta likamans) getur yoginn gengio a vatni, pyrnum og fenjum og yfirgefio pessa tilveru ao eigin vild.

40. Si/.tra Meo �Vl ao na \'aldi yfir orkustraumnum samana, getur hann myndao geislahj(1p t1m lika1na sinn.

41. Sun-a lvleo samya1na, se1n bei11t er ao sambandintl 1nilli eyra11s og akasa (eter), nrest yflrskilvirleg he}7rn.

42. Suh"a Meo samyama, sem beint er ao sambandinu milli akasa og likamans og meo pvf ao veroa mco tilstyrk hugleioslunnar lettttr ei11s og fls, gerur yogi11n fario geimferoir.

43. Szln-a Meo samyama, se1n beint er ao hinni 6sjalfraot1 starfsemi 11ugans, algjorlega 6meovicandi um likamann, er 11ulan, sem hylur lj6sio, dregin til hlioar.

44. Sutra Meo samyama, sem beint er ao jaroefni, orku, eoli, sambondum og tilgangi hofuoskepnanna, nrest vald yflr peim. 202

Yoga-Stltra

45. Sutra

l>esstl fylgir mattur til ao brey·tast i hvao sem er, st6rt eoa smatt, og olJlast heilbrigoi, sem eklaa veraur heldur ekki sannao meo samanburoi, aqleioslu- eao vreri misskilningur ao skilja Kum­ arila svo, ao Vedabrekur seu ritaoar af ,,l1inu1n eina reosta Guoi". Vedabrekur eru samkvremt ke11n�ngu l1ans eilifar, og hafa pvi aldrei verid skapaoar. I>rer �ru sjalfar sagoar eilifur guod6mur f mynd orosins. Jai1nini, Sahara og Kumarila eru t6mlatir t1m tilveru ltlns ei11a guod6ms sem Vedanta segir ao se grundvollur tilverunnar. Veda­ brekur, dharma og apurva eru taldar nregja til ao skyra fram­ vindu til\reru11nar, sem lytur ao eil{fu log1nali sa11ingar og upp­ skeru, sem ser um sig sjalf, an .pess ao henni se stj6rnao af ein­ hverjum allsherjaranda. Slikur andi, segir Kumarila, greti ekki fylgzr meo og stjornao apurva, eoa forlogum ei11staklings. Til pess eru peir of margir og orlagaprreoir peirra of fl6k11ir. Afsomu astreoum er heldur ekki hregt ad segja, ad atomin hreyfist ao vilja 215

Saga hei111speki1111ar

GuCJs. Og auk pess, segir Kumarila, herni fullkominn GuCJ enga astreou til ao skapa pessa 6fullkomntl verold! Kenningunni um ao veroldin se skopuo og henni eytt aftur a 4.320.000.000 ara fresti er einnig hafnao. Ao visu er allt f tilver­ unni hao skopun og eyoingu, en l1(1n sjalf er eilff og hefst 11vorki meo neinum ,,brahmadegi" ne eyoist { upphafi ,,brahmanretur". . Vegna arasa annarra heimspekil{erfa a guofrreoi Mimamsa, hurfu heimspekingar 11ennar, eins og 11eimspekingar Vaisesika, s11emma fra f}1rri sj6narmioum og aohylltust guostru. - Apurva, dharma og Vedabrekur re}1ndust engan veginn nregilegar til ao skyra hin margvfslegu undur veraldari11nar, · fegµro hennar og samrre1n1. Siofrreoi Mimamsa heimspekinnar byggist oil a dharma: framkvremd. peirrar skyldu, sem leioir ril saluhjalpar. Ef pessari skyldu er ekki hlytt, fer maourinn ekki aoeins a mis viCJ ham­ ingjuna, heldur bloa hans m6tlreti og pjaningar. Purva Mimamsa er ekki heilsteypt heimspel(ikerfi, til pess eru takmarkanir pess of margar og auglj6sar. - Veda11ta gagnry11ir Mimamsa fyrir ao gera f6rnarathafnir og helgisioi aCJ kjarnanum f skyldu mannsins vio lfflo og sjalfan sig. Brahmonunum sem pao m6tuou gleymdist ao f6rna serl1yggjt1 sinni og serretti11dum, sem p6 hefCJi veriCJ gofugra dharrn·a, en ao f6rna uxum, geitum og kornmeti. Hin auomjuka truarhollusta (bhal{ti, sradda) sem kennd er afspamo11num upa11ishada hverfur f skt1gga ii111ant61nra helgisioa. Slikar ytri athafnir eru ekki sama og truarhollusta. Mimamsa lofar fylgjendum sinum saluhjalp fyrir ao taka patt i helgiathof11um, lfkt og aflacssolubref voru eitt. si11n seld sem ao­ gongumioi ao himnariki kristinna manna. Su hretta fylgir sllk­ um loforoum, ao menn treysti a svikin andleg verCJmceti og leiti pvf ekki hins sanna. •

216

lvli111ar11sa-hei111spekin

Petta hefur einnig morgum f}rlgjendum Mimamsa oroio lj6st a sfo-ustu tfmum og taka nu undir pa kenningu Vedanta, ao hio retta dharma se ao maottrinn f6rni hintlffi 11resra a11da ollum verkum sfnum 1 barattu fyrir betri heimi og fegurra mannlffi.

217

Vedanta-heimspekin

Su heimspekistefna indversk, sem pekktust er a okkar dogun1 ge11gur t111dir 11af11i11t1 Veda11ta. L1kt og sage er t1m Upanishada, er Vedanta kolluo lokaniourstaoa peirrar heimspeki, sem hefsc meo Vedab6kum. Sjalft oroio er sett saman ur Veda (Vedabcek­ t1r) og anta, sem 1nerkir e11dir. I>essar heimspekib6kmenntir hafa einnig verio nefndar 11-ttara (sloas.ta) mi111amsa (ranns6kn), og vis­ ar pao til hins sama og oroio Vedanta. 1>6 eru aorir, sem telja, ao tneo Uttara mimamsa se att vio sioari 11luta Vedab6ka, sem fjalla um hei;01speki f andstoou vio purva mimamsa, sem merkir pa. ranns6kn fyrri hluta Vedab6ka, er fjalla einkum um truarsioi. Hofundur pessarar heimspeki er sagour Badarayana. Aorir draga pao i efa og eig11a pan11 heiour 6pekktum speki11g, sem gengur undir nafninu Vyasa. Stefna pessi er talin eldri buddisma eoa fra 7. old £ Kr. - Vedanta-Surra eoa Brahma Surra er elzt pessara b6kme11nta. Annar 11ofundur pessarar scefnu er Sl1ri Sankaracharya, sem skrifaCSi frcega b6k um Vedanta-Surra og er af morgum Indverjum talinn i flokl{i hinna mestu heimspek­ inga, sem uppi hafa ·verio. Vedanta-Surra er saman sett af 555 stefum, flestum stt1ttt1m, stundum aoeins tveim eoa prem oroum. Margar setningar eru par dular og tvirreoar, og tna pyoa prer a marga vegt1. Heimspek­ ingar eins og Samkar, Ramanuja, Kesava, Madh,1a og Vallabha nott1ou pv! texta hennar til stuonings s!num eigin sj6narmioum og hug1nyndt1m og skapast pa11nig bract miklar b6kinenntir i 218

Veda11ta-hein1spekin

sambandi vio pessa bcSk. Hafa prer sffellt fario vaxandi og nao hamarki a okkar rf1num tneo rirstorfum vedanrisca utn allan heim. Viofangsefni pessarar heimspeki eru tengsli mannsins, verald­ arin11ar og guod6msins. Po ao forvfgisme11n pessarar 11eimspeki a sioari timum telji hana merkasta allrar indverskrar heimspeki, vikja peir hvergi fra hinni fornu kenningu. Viofangsefni Vedanta er ao safna sa1nan allri indverskri 11eimspeki fra elzttl tfmum. Hver hofundur skipar par sinn sess og engum er vfsao fra boroi. Hver hugsun peirra er virt. Hver l{enning rannsokuo. Engu er fleygc. Ollu er saf11ao lfkt og gimscei11u1n. Lj6smag11 pessara gimsteina i menningararfi aldanna er ao vfsu mismunandi eftir fagun peirra eoa coli, en i peim ollum er neisti e1dsins og lj6ssins. Vedanta-l1eimspekin lftur pannig a alla spa1nenn og frreoara sem fulltrua hins sanna lifsskilnings. Veruleikinn er einn. Sannir spamenn, sem skynja hann, hafa pvi raunar allir sama booskap ao flytja. I>ar sem llffi skooa11amt1n viroist vera ao rreoa, er ekki alitio, ao einn 11afi algjorlega a rettu ao standa og annar hafl ft1ll­ komlega rangt fyrir ser. Skooanamunur pessara spamanna er skyrour 1neo 1nis1nt1nandi proskascigi peirra og hvaoa regt1nd hugleioslu peir hafa nao. Auk pessa er pekking, sen1 peir hafa aflao ser meo innsrei sinu, sett fram a breytilegan hatt af 6likum einscakli11gt1m 1ikr og tveir me11n lysa sama landslagi mismu11andi vel. Umhverfi hefur einnig ahrif a pessa framsetningu og sioast, en ekki sizt, ny tulkun ''io hrefl nyrra tfma. Vedanta-heimspekin kennir, ao meo P''l ao leita gegnum penn­ an sj6o st6rra og gofugra hugsj6na geti menn oolazt pekkingu jafnvel a einni ma11ns�vi, sem lei�ir til skilni11gs, ski111i11gs, sem gerir pa frjalsa. Lokatakmarkio er sjalfspekking og frelsi salar1nnar. Eins og kunnattt1maour, sem vir3ir fyrir ser gimstein ofag•

219

Saga hei111speki11nar

�

aOatl og meo dauftl skini, neitar P'rf ekki, ao steinninn se sa1111t1r, eru hinir n1inni spamenn 1 heimi andans, sem sja aoeins takmarka� svio veruleikans, sagoir sannir, og niourstoottr peirra eru engan veg­ i1111 vatlffietnar. I>egar kuru1atcumaourinn hefur slipao gimstein sinn, er gimsteinninn hinn sami 1 eoli sfnu, en lj6smagn hans er meira. - Niourstoour indversks heimspekings, sem ekki l1efttr nao hinu1n reori stigu1n innsreisins, eru ekki sagoar rangar. En prer eru ekki heldur sagoar endanlegar niourstoour. I>rer eru spor 1 attina, en :, ekki hio sfoasta oro. Veda11ra-l1eimspeki11 leitar ao loka1tiourstoou1n l1innar miklu leitar hinu sioasta or