Roman Sanatı [PDF]

Zitiervorschau

E. M. FORSTER

romansanatı Çeviren : Ünal Aytür

E .M. Forster Roman Sanatı

“ The aspects of novel” A D A M Y A Y IN L A R I

©

Anadolu Yayıncılık A .Ş. Birinci Basım : Haziran 1982 İkinci Basım : Aralık 1985 K apak Düzeni: Sungu Çapan 282.07.001.200.65.2

YAZIŞMA ADRESİ: ADAM YAYINLARI, DÜYÜKDERE CADDESİ, ÜÇıDL MEVKİİ, NO: 57 MASLAK-İSTANDUL TEL: 175 23 30(8har) TELG: ADAMYAY TELEKS: 26534 rada ir

E.M.Forster Roman Sanatı İncelem e İngilizce’den çeviren: Ü nal Aytür

Ç E V İR E N İN ÖNSÖZÜ

E d w a rd M o rg a n F o r ste r (1879-1970) y irm in ci y ü z ­ yıl İn giliz y a z a rla r ın ın en önde g e le n le rin d e n b irid ir. C a m b rid g e Ü n iv e rsite si’ni b itird ik te n so n ra g e n ç y a ş ­ ta y a z a r lığ a b a şla y a n F o rste r'ln üç ö y k ü k itab ı ve a l ­ tı ro m an ı v a rd ır. Ö ykü k ita p la rın ın a d la n : The C e ­ le stia l O m n ib u s (1911), The E te r n a l M om ent (1928), The L ife to C om e a n d O th er S to rie s' d ir (1972). R o ­ m a n ia n ise şu n la rd ır: M elek lerin U ğ ra m a d ığ ı Y e r (1905), The L o n g e st Jo u r n e y (1907), A R oom W ith a V iew (1908), H o w ard s E n d (1910), H in d istan ’d a B ir G e ç it (1924), M a u rice (1971). F o rste r, ro m a n la rın d a , y irm in ci yüzyıl b a ş la r ın ­ d a k i İn giliz to p lu m u n d a o r ta sın ıf in sa n la n n ın y a ş a ­ m a b içim in i ve b u n u n d a y a n d ığ ı tem el d e ğ e rle ri e le ş­ tirir. B u d e ğ e rle ri in ce lerk e n g ü ttü ğ ü yol, b u n la rla b a ş k a ü lk elerin , b a ş k a to p lu m k e sim le rin in y a ş a m a b içim leri a r a s ın d a k a r ş ıla ş t ır m a la r y a p m a k tır. R o ­ m a n la r ın d a k i en g e n iş k a p sa m lı k a r ş ıla ş tır m a d o ğ a ile to p lu m y a ş a m ı a r a sın d a d ır . F o rste r ’a g ö re in sa n y a ş a m ın a yön v e rm e si g e re k e n d o ğ a; ö zg ü rlü k , iç te n ­ 7

lik, se v g i v e d o ğ ru lu k a n la m ın a gelir. A lışılag e lm iş d a v r a n ış k u ra lla rın ın ve ö n y a rg ıla rın k a lıp la ştırd ığ ı top lu m y a ş a m ı ise, k işiy i sın ırlı b ir çev red e tu tsa k lı­ ğ a ve k ıs ır lığ a g ö tü ren b ir g ü ç tü r. F o rste r in san cıl d e ğ e rle re b a ğ lı b ir y a z a rd ır; d o ğ a n ın ö zg ü rlü ğ ü n ü , in ­ s a n ru h u n u n ö z g ü rlü ğ ü y le b ir tu ta r. D ü şü n ceye, k işi­ se l ö z g ü rlü ğ e sın ır çek erek , in sa n ın iç d ü n y asın ın tü m o la n a k la r ıy la g e lişm e sin i e n gelley eb ilecek h e r tü rlü d a r g ö rü şe , b iç im sellik ve b a ğ n a z lığ a k a rşıd ır. R o m a n la rın ın b a ş a n s ı, to p lu m sa l d e ğ e rle r ile k işise l d e ğ e rle r a r a s ın d a k i ilişk ileri in celem ek te g ö ste rd iğ i b ü y ü k u s t a lığ a d a y a n ır. U zu n y a z a r lık y a ş a m ı b o y u n c a F o rste r, ö yk ü ve ro m a n la rın ın y a n ı s ır a gezi v e a n ı k ita p la rı, eleştiri y a z ıla n v e d e n e m e ler de y a y ım la m ıştır: A le x a n d ria : A H isto ry a n d a G u id e, P h a ro s a n d P h arillo n , G o ld s­ w orthy L ow es D ick in son , A b in g e r H arv est, Two C h eers fo r D e m o c ra c y , The Hill of D evi, M a ria n n e T hornton. R o m a n S a n a t ı a d ıy la çev irisin i su n d u ğ u m u z A s­ p e c ts o f th e N o v e l’in İn g ilte re v e A m e rik a ’d a b u g ü ­ ne k a d a r r o m a n ü stü n e y a z ılm ış ç a ğ d a ş e le ştiri k i­ t a p la r ı a r a s ı n d a ön em li b ir y e ri v a rd ır. Y a y ım la n d ı­ ğ ın d a n bu y a n a elli yılı a ş k ın b ir sü r e g e ç tiğ i h ald e, d e ğ e rin d e n b ir şe y yitirm em iş, b ö lü m b ölü m b irço k eleştiri an to lo jisin d e de y e r a la r a k , y irm in ci yüzyıl ro m a n e le ştirisin in g e lişm e sin e önem li k a tk ıla r d a b u ­ lu n m u ştu r. R o m a n S a n a tı, F o r ste r ’m 1927 y ılın d a C a m ­ b rid g e Ü n iv e rsite si ö ğren ci v e ö ğ re tim ü y ele rin e y a p ­ tığ ı k o n u ş m a la r d a n o lu şu r. B u k o n u şm a la rı h a z ır la ­ d ığ ı s ır a d a F o rste r ’ın y irm i y ılı a ş a n b ir ro m an cılık den eyim i; İn giliz, F r a n sız v e R u s ro m a n la rı ü stü n e gen ig b ilg isi v a rd ı. A y rıca, ç a ğ d a ş s a n a t v e y a z ın so ­ r u n la r ıy la y a k ın d a n ilgilen en , b u so ru n la rı tü m a y ­ r ın tıla rıy la ta r tış a n , için d e V ir g in ia W o o lf’u n d a y e r 8

a ld ığ ı b ir ay d ın ve s a n a tç ı çev re siy le y a k ın ilişki için ­ deyd i. B u n eden lerle, ro m a n k o n u su n u g e re ğ i g ib i iş ­ ley eb ilm esin i s a ğ la y a c a k b ilg i d o n a n ım ın a sa h ip b u ­ lu n u y o rd u . F o rste r ’ın ro m a n a n la y ışım İn g iliz e le ştiri g e le ­ n e ğ i için d ek i y erin e k o y ab ilm ek için, önce İn g ilte re ’ d e ro m a n v e ro m a n e le ştirisin in g e ç ird iğ i b a şlıc a a ş a ­ m a la r a k ıs a c a b ir gö z a tm a k y a r a r lı o la c a k tır. R o ­ m an , şiir ve tiy a tro d a n çok d a h a so n r a g e lişm iş b ir y a z ı tü rü d ü r. B a tıd a şiirle tiy a tro o y u n ları ü stü n e P lato n ile A risto te le s’ten b u y a n a y ü zlerce yıllık b ir in celem e ve a r a ş tır m a b irik im i v a rd ır; b u n la r a d a y a ­ n a r a k s a ğ la m k u ra m la r, a y rın tılı g ö rü şle r o r ta y a k o ­ n u lm u ştu r. B u g ü n b en im se d iğ im iz a n la m d a ro m an ise, on sek izin ci yüzyıl o r ta la r ın a d o ğ ru D an ieî D efo e v e özellikle H en ry F ield in g ile S a m u e l R ic h a rd so n ’ m k i t a p l a r d a o r ta y a çıktı; a n c a k k ıs a b ir sü re d e b ü ­ y ü k b ir g e lişm e g ö ste re re k , g e n e l ö zellik lerin e v e y a p ısa l n itelik lerin e k a v u ştu . B u özellik v e n itelik le ­ rin , ta yirm in ci yü zyılın b a ş la r ın a k a d a r f a z la b ir d e ğ işik liğ e u ğ r a m a d a n ge ç e rlik le rin i k o ru d u ğ u sö y ­ len eb ilir. O n sek izin ci y ü z y ıld a b ö y lesin e s a ğ la m b ir tem ele o tu rtu la n İn g iliz ro m an ı; on d o k u z u n cu y ü z ­ y ıld a J a n e A u sten , D ick en s, T h a c k e ra y , G eo rg e Eliot, M ered ith v e H a rd y gib i y a z a r la r ın ellerin d e ü stü n b ir o lg u n lu k dü zey in e u la ştı. Y ü zy ılın so n la r ın a d o ğ ru a r tık tiy a tro y u g e rile rd e b ır a k a r a k , şiirle boy Ölçü­ şeb ilecek b ir y a z ın d alı oldu. N e v a r ki ro m an y a z a r lığ ı a la n ın d a s a ğ la n a n bu b ü y ü k ilerlem ey e b e n z e r b ir gelişm e, ro m a n e le ştiri ve k u ra m ı a la n ın d a gö rü lm ez. R o m an sa n a tın ın b a ş ­ lıc a özellikleri, k u r a l ve y ö n tem leri a ç ık lık k a z a n m ış b u lu n d u ğ u h ald e, u zu n sü re b u n la rın d ü zen li b ir in ­ celem esi y a p ıla m a d ı. O y sa F ield in g, d a h a Jo s e p h An9

d rerv s’u y a z a r k e n y en i b ir y a z ı tü rü y a r a tm a k ta ol­ d u ğ u n u ile ri sü rm ü ş, k ita b ın ın y a p ısı, k işile ri, o lay ö r g ü s ü h a k k ın d a o ld u k ç a a y rın tılı a ç ık la m a la r y a p a ­ r a k , s a ğ la m b ir g ü ld ü rü k u r a m ı o r ta y a a tm ış ; T om J o n e s ’a, y a z d ığ ı g ir iş b ö lü m le rin d e g ö rü şle rin i g e n iş­ le te re k , İn g ilte re ’de ilk r o m a n k u ra m ın ı o lu ştu rm u ş­ tu. A n c ak , F ie ld in g ’in b u a la n d a k i ç a b a la n b a şk a la n n c a d a b e n im se n ip g e liştirilm e d i. B u n u n d e ğ işik n e ­ d e n le ri v a r d ır. A k la g e le b ile c e k n e d e n lerd en biri, ro ­ m a n ın ta r ih se l g e lişm e sü re c i için d e k en d in d e n önce v a r o la n d e sta n , ro m a n s, p ik a re sk , ta rih , ö zy aşam ö y k ü sü , sa h n e k o m ed isi gib i y a z ı tü rle rin d e n y a r a r ­ la n a r a k g e lişm iş, so n d e re ce g e n iş sın ırlı, e sn e k b ir y a z m d a lı o lu şu d u r. R o m a n e le ştiri v e k u ra m c ısın ın k a r ş ıla ş tığ ı so ru n , b ü tü n b u tü rle rin d e ğ işik ve ç o ğ u z a m a n çelişen ö zellik lerin i u z la ş tır a c a k b ir siste m y a ­ r a tm a n ın g ü ç lü ğ ü d ü r . Ç ü n k ü ro m a n y a z a r la r ı, k e n ­ di k işise l eğilim , a n la y ış v e d u y a r lık la r ın a g ö re b u tü rleri d e ğ işik o r a n la r d a k u lla n a r a k , b irb irin d e n çok a y n n ite lik le rd e k ita p la r y a z m ışla r d ır. A y n ı ç ev re k o ­ ş u lla r ın d a y e tişm iş iki k iz k a r d e şin a ltı yıl a r a y la y a ­ y ım la d ık la rı R ü z g â r lı T epe ile V illette a r a sın d a k i u ç u ­ ru m , b u d e ğ işik liğ in a ç ık b ir ö rn eğid ir. C h a rlo tte Bronte ’nin k en d i y a şa m ın d a n a lın m a o la y la ra , d e n e y im ­ lere d a y a n a n V illette, ö z y a şa m ö y k ü sü b içim in de t a s a r ­ lan m ış, g e r ç e k lik y a n ı a ğ ı r b a s â n b ir ro m an d ır. E m ily B r o n te ’nin ro m a n ı ise, g ü n lü k y a ş a m d a n u z a k tır; a ç ık ­ ç a ro m a n s tü rü n ü n d ü şse l n itelik lerin i ta şır. V illette’i L a u re n c e S te r n e ’ü n T r is tr a m S h a n d y ’si ile k a r ş ıla ş tı­ r a c a k o lu rsa k , r o m a n la r a r a s ın d a k i a y rılık çok d a h a çarp ıc ı b ir b içim d e o r t a y a çık a r. E.M . F o rste r, b u d u ­ ru m u n y a r a ttığ ı g ü ç lü ğ ü b ild iğ in d en , R o m an S a n a t ı’ n ın b a ş ın d a k ıs a b ir ta n ım v e rd ik te n s o n r a do k u z k i­ ta p a d ı s a y a r a k , b u n la rın tü m ü n ü için e a la c a k kapıo

s a m d a h içb ir tan ım ın y a p ıla m a y a c a ğ ın ı b elirtir. S a y ­ d ığ ı k ita p la r iki. k a r ş ıt k ü m e o lu ştu r a c a k b iç im d e se ­ çilm iştir; b ir u ç t a D e fo e ’n u n The Jo u r n a l o f the P la g u e Y e a r ’ı gib i b e lg e se l d e n e b ilecek le r vardır-, ötek i u ç ta The M ag ic F lü te ve Z u leik a D o b so n gib i h a y a l ü rü n ü , m a sa lım s ı o la n la r. B u ik i k a r ş ıt uç, ro m a n y a z a r la r ı­ n ın iki tem el e ğ ilim in i y a n sıtır: R o m an y a z a r la r ı b ir y a n d a n y a ş a n a n o la y la n ö rn ek alır, b u n la r d a n s a p ­ m a m a y a ç a lış a r a k g e rç e k ç i b ir tu tu m izler; öte y a n ­ d a n ise k en d i y a r a ttık la r ı o la y ve k işile rd e n o lu şa n b ir d ü n y a d a h a y a l g ü c ü n ü işle te re k , g ü n lü k y a ş a m ­ d a n u z a k la şa b ile c e k le rin in b ilin ci için d ed irler. Ö zü n ­ d e k i b u ik i k a r ş ıt e ğilim n ed en iy le ro m an , g e rç e k lik v e d ü şse llik a r a s ın d a u z a n a n g e n iş b ir y a z ı a la n ıd ır, îş t e b u a la n ı tü m ü y le için e a la n b ir e le ştiri k u ra m ı "bulm anın g ü ç lü ğ ü a ç ık ç a o rta d a d ır. İn g ilte re ’de ro m a n e le ştiri v e k u ra m ın ın y a v a ş g e lişm e sin d e ç o k d a h a etk ili o lan b ir b a ş k a n ed en , u z u n sü re b u y e n i a n la tı tü rü n ü n ü stü n d e d u rm a y a d e ğ e r, cid di b ir y a zın d a lı sa y ılm a m a sıd ır. G erçe k te n de e sk id e n b e ri sü re g e le n b ir tu tu m u n e tk isi a ltm d a d a k a la r a k , r o m a n d a h a ço k g e n ç k ız la rın , ev k a d ın ­ la rın ın ve b ilg isiz k im se le rin o k u d u ğ u ö n e m siz b ir y a z ı tü rü s a y ıla r a k k ü ç ü m se n m iştir. O n y e d in ci y ü z ­ yıl ile on sek izin ci yü zyılın b a ş la r ın d a ro m a n diye o k u n a n k ita p la r ı k ıs a c a gö zd en g e ç ire c e k o lu rsa k , b u k ü ç ü m se m e n in g e risin d e y a ta n etk en leri a n la y a b ili­ riz. R ic h a rd so n ’la F ie ld in g ’d en ö n cek i y ü zy ılı a ş a n s ü ­ r e b o y u n c a tü m A v r u p a ’d a en y a y g ın b içim d e o k u ­ n a n ik i a n la tı tü r ü g ö rü lü r. B u n la r p ik a r e s k ro m a n la ro m an stır. O n a ltm c ı y ü zy ılın o r ta la r ın d a Is p a n y a ’d a o r ta ­ y a ç ık tık ta n k ıs a b ir sü re s o n r a tü m A v r u p a ’y a y a ­ y ıla n p ik a re sk , b elli 'ö zellik leri o lan b ir ro m a n tü r ü ­ II

d ü r. A d ı İsp a n y o lc a p ıc a ro sö z c ü ğ ü n d e n gelir. P ic aı-q h a y la z , s e r se ri d e m e k tir v e ro m an ın ın k a h ra m a n ın ı tan ım lar. P ik a r e sk ro m an , p ic a ro 'm ın d e ğ işik toplum k e sim le rin d e g e ç e n serü v e n lerin in , a r a la r ın d a fa z la b ir b a ğ la n tı k u ru lm a k sız m a r t a r d a s ır a la n m a s ın d a n o lu şu r; b a ş lıc a a m a ç , to p lu m sa l b o zu k lu k la rı, k ö tü ­ lü k le ri g ö z le r ö n ü n e se rm e k tir. G e n iş b ir o k u y u cu kitle sin ce çok tu tu ld u ğ u h ald e , p ik a r e s k ro m a n h a lk k e ­ sim in in d ışın d a cid d i o k u rla rın ve ele ştiricilerin ön em ­ se d iğ i b ir y a z ı tü r ü d eğild i. Ç ü n k ü y a z ın d a ü stü n n i­ telikli, ö rn e k k işile r g ö rm e k istey en ; şiir, d e sta n , t r a ­ je d i g ib i s a n a t y ö n leri g e lişm iş s a y g ın tü rle rin k o şu l­ la n d ırd ığ ı b u k im se le re gö re, p ik a r e s k ro m an işsiz g ü ç sü z b ir se rse rin in g e lişig ü z e l a n la tılm ış se rü v e n le ­ rin d e n b a ş k a b ir ş e y değildi. A yn ı ç e v re le r b u tu tu m ­ la rın ı u zu n sü re , F ie ld in g v e ö zellik le D efoe ile S m o le tt’ in p ik a r e sk g e len ek te n çok e tk ile n e re k y a z d ık la rı ro ­ m a n la r ın a k a r şı d a sü rd ü rm ü şle rd ir. B a tı y a z ın ın d a ro m a n sın p ik a r e sk te n d a h a u zu n b ir g e ç m işi v a rd ır. İn g ilte re ’d e on y ed in ci yü zyıl ile on se k izin ci yü zyılın b a ş la r ın d a o k u n a n ro m a n sla r, d a h a çok H on ore d ’U rfe ve S c u d e ri g ib i F ra n sız y a ­ z a r la r ın çev irileriy d i. C iltlerce u z u n lu k ta k i b u k ita p ­ la r ın ele a ld ık la rı in a n ılm a z o la y la r, o la ğ a n ü stü g ü ç v e n ite lik le re sa h ip k işile r, ciddi o k u rla rın , y a z a r la r ın ö n e m se y e c e ğ i gib i d eğild i. A slın d a b u g ü n k ü a n la m d a ro m an ın , r o m a n s tü rü n e b ir tep k i o la r a k o r ta y a ç ık ­ tığ ı b ile söy len eb ilir. D efoe, M oll ,F la n d e r s ’a. y a z d ığ ı ö n sö ze o k u rla rın r o m a n s la r a g ö ste rd ik le ri a ş ı n d ü ş­ k ü n lü k te n y a k ın a r a k b a şla r ; k en d i k ita b ın ın g e rç e k ­ ten y a ş a m ış b ir k a d ın ın ö y k ü sü o ld u ğ u n u söyler. A m a ­ cı, y a z d ık la rın ın d o ğ r u lu ğ u n a o k u y u cu y u in a n d ırm a ­ y a ç a lışm a k tır. Jo s e p h A ndrevvs'd a F ie ld in g yen i b ir r o m a n tü r ü y a r a ttığ ın ı ile ri sü re rk e n , k en d i k ita b ı12

n u ı ro m a n sla r d a n h a n g i b a k ım la rd a n a y rıld ığ ın ı b e ­ lirtir; ro m a n sla rı, d o ğ a n ın g e rç e k le rin d e n u z a k , y a ş a n ­ m a m ış ve y a ş a n m a s ın a o la n a k b u lu n m a y a n o la y la rı a n la ta n k ita p la r o la r a k n iteler. G erç e k te n de ro m an s y a z a rla rın ın h a y a l ü r ü n ü o la y ve k işile rin d e n , F ie ld in g ’ in g ü n lü k y a ş a m d a n a lın m a o la y ve in sa n la r ın a g e ­ çiş, İn g ilte re ’de ro m a n ın d o ğ u şu n u b e lirte n b ir g e ç iş ­ tir. N e v a r ki, D efoe v e F ie ld in g ’in k en d i ro m a n la rın ı r o m a n sla r d a n a y ır m a k y o lu n d ak i ç a b a la n , y a y g ın b ir k a n ıy ı g id e rm e k te b a şa r ılı o la m a m ış v e ro m an , d a h a u z u n b ir sü re , so y d a şı ro m a n sın k o şu lla n d ırd ığ ı b ir tu tu m u n e tk isi a ltın d a , y aln ız g e n ç k ız la n n , b ilg isiz k im se le rin v a k it ö ld ü rm e a r a c ı sa y ılm ıştır. J a n e A u ste n , ö lü m ü n d en s o n r a 1818 y ılın d a y a ­ y ım la n a n N o r th a n g e r A b b ey ’de o k u rla n n , e le ştiric i­ le rin ve h a tta y a z a r la r ın ro m a n a k a r ş ı ta k ın d ık la rı b u o lu m su z ta v rı a la y c ı b ir dille a n la tır. E n k ız d ığ ı n o k ta, ro m a n y a z a rla rın ın d a ro m a n ı k ü ç ü m se m e si­ d ir: «B ıra k a lım elleri d e ğ d ik ç e e le ştiric ile r ro m a n ı k ö ­ tü lesin ler; a m a b iz ro m a n y a z a r la r ı b irb irim izi k o lla ­ yalım-, h a k s ız lığ a u ğ r a y a n b izleriz. O k u r la r a ro m a n k a d a r ze v k v e re n b a ş k a b ir y a z ı t ü r ü b u lu n m a d ığ ı h a ld e , ro m a n k a d a r k ö tü len en b ir b a ş k a y a z ı tü r ü de y o k tu r,» der. J a n e A u ste n ’m ö lü m ü n d en a ş a ğ ı y u k a rı y irm i yıl s o n r a D ick en s ve T h a c k e ra y gib i ü stü n y e ­ ten ek li y a z a r la r ın yetişm esiyle, r o m a n İn g ilte re ’d e a r ­ tık en y a y g ın y a z ın d a lı o lm a k y o lu n a g irm iştir; a n ­ c a k ro m a n o k u m a y a k a r ş ı y ü rü tü le n o lu m su z tu tu m h â lâ sü rü p gitm ek te d ir. A n th on y T rollope, A n A u th ob io g ra p h y ’de (1883) k en d i g e n ç liğ in d e p e k a z a ile d e r o m a n o k u m a y a izin v erild iğin i, k im i e v le re is e hiç r o m a n so k u lm a d ığ ın ı y a z a r. R o m an ın c id d i b ir u ğ r a ş s a y ılm a y a r a k k u r a m s a l g e lişm esin i ön ley en b u y a y g ın tu tu m u n g e risin d e b a ş ­ *3

lıc a iki etk en y a ta r. B u n la r d a n biri, b u g ib i k ita p la ­ rın, o k u rla rı a sılsız b ir h a y a l d ü n y a sın d a o y a la y a r a k , y a şa m ın g e rç e k le rin d e n u z a k la ştırd ığ ı, v a k it ö ld ü r­ m ek ten b a ş k a b ir işe y a r a m a d ığ ı y o lu n d a k i g ö rü ştü r. B u g ö rü şü n , y a y ılm a sın d a 1770-1800 y ılla n a r a s ın d a İn g ilte re ’de g e n iş k itle le rin o k u d u ğ u d u y g u sa l, u c u z r o m a n la n n , G o tik r o m a n s y a d a ro m a n d en en k ita p ­ la rın b ü y ü k p a y ı o lm u ştu r. Ö zellikle G o tik ro m an ın , ro m a n tü rü n ü g e r ç e k y a ş a m d a n k o p a r a r a k , k o rk u ve h e y e c a n s a ğ la y a n b ir a r a ç d ü zey in e in d ird iğ in i sö y ­ ley eb iliriz. İk in ci etken , ro m a n ın y a ş a m d a n u z a k d eğil, te r ­ sin e o n a çok y a k m o lu şu n d a n d o ğ a n b ir k a y g ıy a d a ­ y a n ır. B ö y le b ir k a y g ıy ı d a h a 1750 y ılın d a D r. Jo h n so n ’ m dile g e tird iğ in i g ö rü y o ru z . «The R a m b le r’m d ö rd ü n ­ c ü s a y ıs ın d a ç ık a n y a z ısın d a Dr. Jo h n so n , r o m a n sla ­ r ın g ü n lü k y a ş a m d a n çok u z a k o ld u k ların ı, b u y ü z ­ d e n o k u rla rın b u n la r ı k en d ile rin e ö rn e k a la m a y a c a k ­ la rın ı, b u n a k a r şılık g e r ç e k y a ş a m ü stü n e k u ru la n y e n i r o m a n la r ın ö zellik le g e n ç o k u r la r a k e n d i y a ş a m ­ la r ın d a u y g u la y a b ile c e k le r i tu tu m ve d a v r a n ış la r su n ­ d u ğ u n u b e lirtir ve y a z a r la r ı k ita p la r ın d a iyi ö rn e k le r y a r a t m a y a ç a ğ ırır. R o m a n tü r ü iy ice g e lişip o k u rla ­ r ın s a y ıs ı a rttık ç a , r o m a n o k u m a n ın özellikle g e n ç le r ü stü n d e k i z a r a r lı e tk ilerin d e n d a h a ço k k o r k u lm a y a b a şla n d ı. O n d o k u z u n c u y ü zyılın o r ta la r ın a g e lin d iğ in ­ d e, V ic to ria ç a ğ ın ın d a r v e k a tı g ö r ü şlü to p lu m u n d a D r. Jo h n s o n ’ın k a y g ıla n iyice y a y g ın lık k a z a n d ı. B u to p lu m u n r o m a n la r d a a r a d ığ ı en ö n em li n itelik a h ­ la k a ç ısın d a n e ğ itic i o lu p o lm a d ık la rıy d ı. R o m a n ü s ­ tü n e y a z ıla n y a z ıla r d a s a n a t s o r u n la n k o n u ed ilm e­ y ip h em en h e m en h e p e ğ itic ilik işle v i ta rtışılıy o rd u . T ro llo p e ’u n A n A u to b io g ra p h y ’d ek i ş u sözü . M oll F la n d e r s ’m ö n sö zü n d e ro m a n ın e ğ itici y ö n ü n ü v u r g u ­ 14

la y a n D efo e ’d en b e r i sü re g e le n b ir a n la y ış la dile g e ­ tirir: R o m a n ın a m a c ı, e ğ len d irirk e n a h la k d e rsi v e r ­ m e k o lm alıd ır. B u d e m e k tir ki, on d o k u z u n c u y ü z­ y ılın so n la r ın a y a k la şıld ığ ı h ald e , İn g ilte re ’de ç o ğ u n ­ lu ğ u n gö zü n d e ro m an , k en d i için d e e ste tik d e ğ e r t a ­ şıy a n b ir s a n a t d a lı değil, b ir eğitim ve ö ğ re tim a r a ­ cıyd ı. B u r a d a ö n em li o lan , ro m an ın e ğ itic i işlev in in v u rg u la n m a sın d a n çok, s a n a t y ö n ü n ü n ü stü n d e duru lm a y ışıd ır. Ç ü n k ü , b elli b ir y a ş a m g ö r ü ş ü o r ta y a k o y m a k a n la m ın d a , ro m an , ö ğ re ti y ö n ü k ü ç ü m se n e ­ m e y e c e k b ir y a z ı tü rü d ü r. H e r s a n a t d a lı b irta k ım seçm e ve d ü ze n lem e le rle k u lla n d ığ ı h a m m a d d e y i b el­ li b ir b a k ış a ç ısın d a n b iç im le n d ire re k su n a r . D o ğ ru ­ d a n d o ğ r u y a in sa n la r ı v e o n la n n d a v r a n ışla r ın ı k o ­ nu a la n r o m a n la r d a b u özellikle k a ç ın ılm a z b ir d u ­ ru m d u r. E n n e sn e l y a z a r la ım ro m a n la r ın d a b ile belli b ir g ö rü ş, b ir tu tu m b elirecek tir. N e g a r ip tir ki, e le ştire l g e lişm e n in g e c ik m e sin d e p a y ı b u lu n a n e ğ itic ilik işlevi, so n u n d a ro m an m önem v e sa y g ın lık k a z a n m a sın a , böylece e le ştiri v e k u r a ­ m ın ın ile rlem e sin e ö n a y a k o lm u ştu r. Ç ü n k ü ro m a n y a ­ z a r la r ı to p lu m u n d e ğ işik y ö n leri ü stü n d e d u rd u k ç a , e ğ itic ilik k a v r a m ı g e lişm ey e b a şla d ı v e ro m a n s a lt a h la k d e rsi v e rm e k için b ir a r a ç sa y ılm a y ıp ç a ğ d a ş toplum , fe lse fe v e s iy a s e t k o n u la rın ın ele a lın d ığ ı b ir fo ru m o la r a k g ö rü lm e y e b a şla d ı. B u sa y g ın lığ ın k a ­ za n ılm a sıy la , ro m a n ın s a n a t yö n ü n e d u y u la n ilg i de a r ttı v e a r tık e ğ itic ilik işle v i s a n a t s a l g e re k le rle b ir­ lik te d ü şü n ü lü r oldu. B u n a gö re, g e r ç e k y a z a r la r Ön­ ced en ta sa r la n m ış , b elli b ir ö ğretiy i y a d a g ö r ü şü dile g e tirm e k a m a c ın ı g ü d e n le r değildir; ro m a n la rın d a b e lire n b u g ö rü şle r, y a z a n n k en d i k işilik ve d ü şü n ce y a p ısın ın k ita b ın a y a n s ım a sın d a n d o ğ a n b ir so n u çtu r; ro m an ın s a n a t s a l b ü tü n lü ğ ü n d e n , e ste tik etkilerin den 15

a y n d ü şü n ü le m ez, ç ü n k ü b u n la rın işle v se l b ir p a r ç a ­ sıd ır. B u d ü şü n c e le rin b ird e n o r ta y a ç ık tığ ı y a d a ç ık ­ tık ta n so n ra , r o m a n tü rü n e k a r ş ı sü r e g e le n o lu m su z tu tu m u h e m en o r ta d a n k a ld ırd ığ ı d ü şü n ü lm e m e li. R o m an ın s a n a t y ö n ü n ü g ö z ö n ü n d e tu tm a k g e re ğ in e d e ğ in e n te k tü k e le ştiric ile r e sk id e n d e v a rd ı, a m a b u g ö rü şte o la n k im se le r 1870 y ılın d a n s o n r a g id e re k se sle rin i d a h a ço k d u y u r m a y a b a ş la r . O y s a dönem hâlâ. V ic to r ia d ö n e m id ir ve to p lu m h â lâ ro m a n c ıd a n h e r şey d en önce e ğ iticilik b ek le m e k ted ir. T op lu m u n r o m a n c ı ü stü n d e k i b a s k ıs ı b ü y ü k tü r ve b irç o k y a z a r b u b a s k ıy a b o y u n e ğ m e k te d ir. A slın d a b u y a z a r la r a r a s ı n d a h â lâ J a n e A u ste n ’m y a k ın d ığ ı tu tu m la k e n ­ d i y a z d ık la r ı k ita p la r ın s a n a t d e ğ e rin i k ü ç ü m se y e n ­ l e r b ile v a r d ır . R o m a n ın a m a c ın ı a h la k d e rsi v e rm e k o la r a k g ö re n T ro llo p e, şiire y e ten e ğ i o lm ad ığ ı, tiy a t­ r o y a z a r lığ ın d a b a ş a r ı k a z a n a m a d ığ ı için ro m a n c ılığ a a tıld ığ ın ı sö y le r. T rollope, 1883 y ılın d a y a y ım la n a n A n A u to b io g r a p h y ’d e b u a ç ık la m a y ı y a p a rk e n , a y n ı yıl b a ş k a b ir ü n lü ro m an cı, R.L. S tev en so n , y a z a r la r a r o ­ m a n d a s a n a t v e yö n tem so r u n la r ın a eğilm eyi, b u k o ­ n u la r d a sü re k li ç a b a h a r c a m a y ı öğü tler. 1880 y ılla rı İn g ilte re 'd e ro m a n e le ştirisi a la n ın d a b i r d ö n ü m n o k ta sı sa y ıla b ilir , ç ü n k ü S te v e n so n ’d a n b ir yıl s o n r a ro m a n c ı v e e le ştirici W a lte r B e sa n t, «The A r t o f Fiction » («R o m a n S a n a tı» ) a d lı k o n u şm asın d a , k e n d in e ö z g ü ilk e ve k u r a lla r ı b u lu n a n ro m a n ın öte­ k i s a n a t d a lla r ın d a n a ş a ğ ı k a lm a d ığ ın ı ile ri s ü r e r v e r o m a n ın s a y ıla r ı g itg id e a r t a n sa v u n u c u la r ı a r a s ın d a y e r a lır. B e s a n t ’m k o n u şm a sı y a y ım la n ın c a , ü n lü r o ­ m a n c ı H en ry J a m e s de a y n ı yıl «The A rt o f Fiction » b a ş lığ ıy la b ir y a z ı y a z a r a k t a r t ış m a la r a k a tılır. J a m e s y a z ıs ın a İn giliz ro m an ın ın «k u ra m d a n , in a n ç v e b i­ 16

lin çten » y o k su n o ld u ğ u n u ileri s ü r e r e k söze b a şla r. Y a k ın d ığ ı n o k ta şu d u r: D ick en s, T h a c k e ra y , G eo rg e E liot gib i b ü y ü k ro m a n u s t a l a n y e tiştire n b ir ülkede, d a h a d o ğ ru d ü r ü st b ir ro m a n e le ştirisi g e lişm em iştir; g e n iş çev re le rce ro m a n h â lâ b ir s a n a t d a lı s a y ılm a ­ m a k ta d ır. J a m e s ro m a n a sa y g ın lık k a z a n d ırm a k , ro m an e le ştirisin i s a ğ la m tem ellere o tu rtm a k için çok ç a ­ lıştı. «The A rt o f F ictio n »d a o k u y u cu n u n ro m a n ı ön em ­ se y e b ilm e si için önce ro m an cın ın k en d i s a n a tın ı ön em ­ se m e si g e re k tiğ in i b elirtir. Y a z a r la r ro m an ı a h la k d e r­ si v erm e k y a d a o k u rla rı e ğ len d irm e k için b ir a r a ç o la r a k gö rm em elid ir. R o m an ın g e rç e k am a c ı, y a şa m ı g ö sterm e k tir. B u b a k ım d a n ro m a n ta rih tir; y a z a r t a ­ rihçi gib i in sa n y a şa m ın ı a n la tm a y a ç alışm a lıd ır. A n ­ lak , ro m an ay n ı z a m a n d a s a n a t o ld u ğ u n d an , iç in ­ deki k işiler, o lay la r, o la y la rın ge ç tiğ i y erler, k o n u şm a ­ l a r b ir b ü tü n o lu ştu ra c a k b içim d e k a y n a ş m a k zo ru n ­ d a d ır. R o m an d a h e r can lı v a rlık g ib i y a ş a y a n , k en d i için d e b ü tü n lü ğ ü b u lu n a n b ir v a rlık tır. A slın d a Ja m e s , «The A rt o f F ictio n »d a, d a h a ö n ­ ce b a şk a la r ın ın h iç d e ğin m e d iği, yepyen i, d e ğ işik ilke ve k u r a lla r o r ta y a a tm a z . K e n d isi z a te n k a tı ilk e ve k u r a lla r a in a n a n b ir y a z a r d eğild ir. B elirtm ey e .ç a lış ­ tığ ı d ü şü n ce, ro m a n ın ilk e ve k u r a lla r a en a z d a y a ­ n a n b ir y azın d a lı o ld u ğ u d u r. R o m a n y a z a n n ın y a p ­ m a sı g e re k e n şey, y a ş a m ı d ik k a tle gö zlem ek , k en d i g ö r ü ş ve se zg ile rin e d a y a n a r a k y a z m a k tır. A n cak , Ja m e s ’in y a z a r a ta n ıd ığ ı b u g e n iş ö zg ü rlü k , ö zen sizlik v e g e v şe k lik a n la m ın a gelm ez. T ersin e, Ja m e s , ro ­ m a n c ıd a n s a n a tın ı ö n em sem esin i, elin d ek i k o n u n u n o la n a k la r ın ı o r ta y a ta m o la r a k ç ık a ra b ile c e k biçim v e y ö n tem leri a r a ş tır ıp b u lm a sın ı iste r. K e n d i ro m a n ­ la r ın d a biçim v e yön tem e v e rd iğ i b ü y ü k ön em in ne17

d e n i b u d u r. T ü m ç a b a s ı, d o ğ ru d a n d o ğ r u y a gö zle d i­ ği y a ş a m ı g e rç e k liğ in i b o z m a d a n , k a rm a şık lığ ın ı y itir­ m ed en o k u y u c u y a a k ta r a b ilm e k tir. J a m e s y a ş a m la s a n a t a r a s ın d a k i a y r ılığ ı h içb ir z a m a n u n u tm a z . Y a ­ ş a m d a ğ ın ık , tu ta rsız , a y r ın tıla r la dolu, b a ş ı so n u ol­ m a y a n b ir sü re ç tir. R o m a n ise seçm e, d ü zen lem e v e y o ğ u n la ştır m a y o lu y la b u d a ğ ın ık lığ a b içim v e an la m k a z a n d ır m a k işlem id ir. H e n ry Ja m e s , İn g ilte re v e A m e rik a ’d a ro m a n tü ­ rü n ü n h e m u y g u la m a , h em de e le ştiri v e k u ra m y ö ­ n ü n d e n ü stü n b ir d ü ze y e u la ş m a s ın d a b ü y ü k p a y ı olan b ir y a z a r d ır . J a m e s ’in r o m a n a n la y ış ın d a F r a n sız ve R u s y a z a r la rın ın , ö zellik le F la u b e r t ile T u rg e n y e v ’in e tk isi ço k tu r. B u y a z a r la r ın k o n u la rın ı işle m e k te g ö s ­ te rd ik le ri özen, s a n a t a v e rd ik le ri önem , J a m e s ’in A n g ­ lo sa k so n d ü n y a s ın d a e k sik liğ in i d e rin d e n d u y d u ğ u b ir tu tu m d u . N e v a r ki, J a m e s tü m y a şa m ın ı ro m a n s a ­ n a t ın a a d a y a r a k , b e n z e r b ir tu tu m u İn g ilte re v e A m e­ r i k a ’d a y e rle ştirm e y e ç a b a g ö ste rd iğ i h ald e , b u ç a b a ­ la rın ın k o la y c a v e g e n iş ç ev re le rce b e n im se n d iğ i söy ­ len em ez. Y irm in c i y ü zy ıl b a ş la r ın d a İn g ilte re'n in en ü n lü ro m a n y a z a r la r ın d a n b iri o lan H.G. W ells ile a r a s ın d a g e ç e n b ir ta rtışm a , r o m a n k o n u su n d a b ir ö n ce k i y ü z y ıld a n g e le n u m u r sa m a z lığ ın h â lâ g e ç e rli­ ğ in i k o ru d u ğ u n u a ç ık ç a o r t a y a k o y ar. W ells, d o stu J a m e s ’in r o m a n d a b iç im v e yö n tem so ru n la rın a iliş­ k in ç a b a la r ın ı b o ş b ir u ğ r a ş, a ş ı n b ir titizlik, h a tta y a ş a m d a n k a ç ış o la r a k gö rü y o r, J a m e s k e n d isin in de b u k o n u la r la ilg ile n m e sin i iste d ik ç e şöyle d iyo rd u : «Y az ın , se n in için r e sim g ib i b ir a m a ç , b en im için ise m im a rlık g ib i b ir a r a ç tır ; b ir y a r a n v a rd ır. B a n a s a ­ n a tç ı d iy e ce k le rin e, g a z e te c i d e sin le r d a h a iyi.» A n E x p e rim e n t in A u to b io g ra p h y (1934) a d lı k ita b ın d a W e lls b u k o n u y a y e n id e n d ö n erek , r o m a n a karşı- tu ­ r8

tu m u n u b ir k ez d a h a açıklar.- «B en g azete ciy im . S a ­ n a tç ılık o yu n u o y n a m a k iste m iy o ru m ... Y a z d ık la rım şim d i g e çerlid ir; b ir sü r e s o n r a y o k olup gid ecek .» W ells a slın d a ro m a n ı ön em sem eyen , b ir y a z a r d e­ ğild ir; a m a cı, ro m a n ın ilg i a la n ın ı g e n işle te re k , o n u h e r tü rlü to p lu m sa l ve s iy a s a l g ö rü şle rin ta rtışıld ığ ı b ir y a z ı tü rü d u ru m u n a ge tirm e k ti. R o m a n a n c a k in ­ s a n y a şa m ın ın ön em li y ö n lerin i o lu ştu r a n b u k o n u la ­ r ı d a içine a lır sa , tü m y a ş a m ı k a p sa y a b ilird i. B a ş k a b ir deyişle, W e lls’in ç a b a s ı r o m a n a g e rç e k y a ş a m ı s o k ­ m ak tı. B u k o n u d a J a m e s ’Ie a y n ı g ö rü şte d ir. A y rıld ık ­ la r ı n ok ta, W e lls’in y a ş a m ı o ld u ğ u gib i, b ü y ü k p a r ç a ­ la r h alin d e, d e ğ işik liğ e u ğ r a tm a d a n , r o m a n a a k t a r a ­ b ileceğin i s a n m a sıd ır . J a m e s ’e g ö re y a ş a m ı r o m a n a a k ta r a b ilm e k için y a z a r ın b u h a m m a d d e y e biçim ve can lılık v e rm e si g e re k ir. B u n u y a p a b ilm e k için ise k o n u su n u sın ırla m a k , onu en iyi b içim d e y a n s ıtm a ­ sın ı s a ğ la y a c a k b içim ve y ö n tem leri b u lm a k z o ru n ­ d a d ır. Ja m e s , W e lls’e k a r şılık o la r a k , «Y a şa m ı y a r a ­ ta n sa n a ttır,» d erk en , y a şa m ın d ağ ın ık lığ ın ın , t u t a r ­ sızlığın ın , k a r ışık lık v e sın ırsızlığ ın ın a n c a k s a n a t y o ­ lu y la a n la şıla b ilir b ir d u r u m a g e tirile b ild iğ im b e lirtm e k iste r. R o m an y a ş a m d a n d a h a g e rç e k tir, ç ü n k ü r o m a ­ n a a k ta rılm ış b u lu n a n y a şa m , seçm e ve d ü ze n lem e y o lu y la belli b ir b a k ış a ç ısın d a n su n u lm u ş, k e n d i için ­ d e b ü tü n lü ğ ü v e a n la m ı b u lu n a n b ir y a şa m d ır. B u b a k ım d a n b içim v e y ö n tem s o r u n la r ın a v e rile n önem , g e rç e k y a ş a m d a n k a ç ış d eğild ir; te rsin e o n u en d o l­ g u n biçim iyle y a n sıtm a k a m a c ım g ü d e r. J a m e s g e r e k r o m a n v e ö y k ü le rin d ek i özen li u y ­ g u la m a la rı, g e re k se b u n la r a ilişk in a ç ık la m a la r ıy la y a ln ız b ü y ü k b ir ro m a n c ı değil, a y n ı z a m a n d a iy i b ir eleştirici, s a ğ la m b ir k u r a m c ı o ld u ğ u n u k a n ıtla m ış b ir y a z a rd ır. B u g ü n A n g lo sa k so n d ü n y a sın d a ro m a n i9

e le ştiri ve k u ra m ın ın d a y a n d ığ ı tem e l k a v r a m la r d a n ç o ğ u o n u n a ç ık lığ a k a v u ştu r d u ğ u k a v r a m la r d ır . R o ­ m a n s a n a t ın a en b ü y ü k k a tk ıs ı b a k ış a ç ısı a la n ın d a ­ d ır. B u k o n u d a b ü tü n r o m a n la rın d a çok tu ta rlı ve b ilin çli d a v ra n m ış, k en d i a m a ç la r ın a u y g u n b ir a n ­ la tım y ö n tem i g e liştirm iştir. J a m e s ’in r o m a n an lay ışı b irb irin e y a k ın d a n b a ğ lı ik i tem el ilk ey e d a y a n ır: R o ­ m a n y a ş a m ı g e rç e k ç i b ir b içim d e y a n sıtm a lı ve k en ­ d i için d e b ü tü n lü k g ö stere n , tu ta rlı b ir y a p ıy a sah ip b u lu n m a lı. îş te b u ilk e lerin s a ğ la n m a s ı b ü y ü k ö lçü ­ d e se ç ile c e k b a k ış a ç ıs ın a b ağ lıy d ı. J a m e s ’e gö re r o ­ m a n d a g e rç e k lik izlen im in i b o z a n şe y le rin b a şın d a b a k ış açısın ın d ik k a tsiz c e k u lla n ılm a sı, y a z a r ın d ışa ­ r ıd a n k en d i d ü şü n c e v e y a rg ıla rın ı b e lirtm e k için o k u ­ y u c u y a se sle n m e si gelir. H e n ry J a m e s ’d en s o n r a özellikle b a k ış a ç ısı k a v ­ r a m ın ı ele a la r a k , ro m a n k u ra m ın ın g e lişm e sin e b ü ­ y ü k k a tk ıd a b u lu n a n ilk e le ştirici P ercy L u b b o ck ’tur. 1921 y ılın d a y a y ım la n a n T he C r a ft o f F ictio n a d lı k i­ t a b ın d a L u b b o ck , ro m a n ı y a ln ız c a biçim v e yöntem a ç ıs ın d a n ele alıy o r, b ir s a n a t d a lı o la r a k in celem eye ç alışıy o rd u . O n a g ö re , tü m r o m a n s a n a tı b a k ış açısı s o r u n u n a d a y a n ır, b u a la n d a özen g ö ste rm e y e n ro ­ m a n c ı, ele a ld ığ ı k o n u y u ta m a n la m ıy la işleyem ez L u b b o c k ile ri s ü r d ü ğ ü g ö rü şle rd e b ü y ü k ölçüde, Ja m e s* in d ü şü n c e v e u y g u la m a la r ın d a n y a r a rla n m ış, onun r o m a n a n la y ış ın a d a y a n a r a k b u g ü n İn g ilte re ve A m e­ r i k a ’d a g e ç e rli o lan , y a y g ın b ir ro m a n k u ra m m ın te ­ m elin i a tm ıştır. K e n d isin d e n s o n r a g e le n e le ştiriciler o n u n tu tu m v e g ö r ü şle rin in e tk isi a ltın d a k u r a m s a l ç a lış m a la r d a ön em li ile rlem e sa ğ la d ıla r . H e n ry J a m e s ’in ç a b a la n so n u cu ro m a n sa n a tın a ilg i g id e r e k a rttı, ta r tış m a la r y a y g ın la ştı. Y a z a r la r r o m a n sa n a tın ın ö zellik leriy le s o r u n la r ın a d a h a b ü ­ 20

y ü k b ir özenle eğilm eye b a şla d ıla r . B u tu tu m d ak i y a ­ z a r la r a r a s ın d a Jo s e p h C o n rad , F o rd M ad o x F o rd v e V irg in ia W o o lf’u sa y a b iliriz . Ö zellikle V irg in ia W oolf, k o n u şm a v e y a z ıla rıy la , H en ry J a m e s ’den so n ra g e ­ lişm ey e b a şla y a n yen i ro m an a n la y ışın ı s a v u n m a y a k o y u lm u ştu r. The Crcift o f F ictio n dazı iki yıl ön ce y a y ım la n a n «M odern Fiction» (1919) a d lı d e n e m e sin ­ de A rn old B ennett, Jo h n G alsw o rth y ve H.G. W e lls’ in r o m a n la r ın a k a r şı ç ık tığ ı g ö rü lü r. V ir g in ia W o o lf’a g ö re bu y a z a rla r, in sa n ın iç d ü n y a sıy la d eğil de, d ış d ü n y a la rıy la ilg ilen d ik leri için g e rç e k y a ş a m ı y a n s ıt­ m a k ta b a şa rılı d eğild irler. Ç a ğ d a ş ro m an cın ın g ö r e ­ vi, yeni a n la tım y ö n tem leri d e n e y e re k k işile rin iç d ü n ­ y a s ın a yön elm ek tir, çü n k ü in sa n y a şa m ın ın g e rç e k ­ leri k işilerin içinde sak lıd ır. V irg in ia W o o lf’u n d a ç a b a la r ıy la ro m a n 1920 y ıl­ la r ın d a a r tık o ld u k ç a g e n iş b ir ç ev re d e sa y g ın ve önem li b ir s a n a t d a lı o la r a k g ö rü lm e y e b a şla m ıştır. 1925 y ılın d a y a y ım la n a n -M o rality a n d th e N ovel» a d lı y a z ıd a D.H. L a w re n c e ’m r o m a n d a a h la k a n la y ışı k o n u su n d a ileri sü r d ü ğ ü g ö rü şle rle , T ro llo p e'u n g ö ­ rü şle ri a r a sın d a k i d e ğ işik lik , b u a la n d a u la ş ıla n a ş a ­ m a n ın a ç ık b ir b elirtisid ir. L a w re n ce ’a g ö re ro m an , in sa n ilişk ilerin i ele a lm a k ta k u s u r s u z b ir a ra ç tır. «Bize y a ş a m a k t a r o m a n d a n d a h a çok y a rd ım c ı o la ­ bilecek h içb ir şe y y o k tu r.» R o m an cı o ld u ğ u için L aw ­ ren ce ken din i azizlerd en , bilim a d a m la rı, filo z o fla r ve o z a n la rd a n ü stü n s a y a r , çü n k ü o n la r in sa n ın b e l­ li b irta k ım yön leriyle u ğ r a şır ; o y sa ro m an cın ın e lin ­ de in sa n ı h e r yönüyle g ö ste rm e k o la n a ğ ı v ard ır. F o rste r ’m r o m a n a k a r şı tu tu m u o ld u k ç a k a r m a ­ şık tır. R o m an ı b ir y a n d a n ta r ih gib i, in sa n y a şa m ın ı n esn el b ir y a k la şım la y a n s ıtm a y a ç a lışa n , g ü n lü k y a ş a m la iç içe, a y a ğ ı y e rd e b ir y a z ı tü r ü o la r a k g ö ­ 21

rü r; b ir y a n d a n ise, so y u t d ü şü n c e le re yönelebilen, m ü z ik g ib i y ü ce b ir s a n a t d alı. K ita b ın d a ro m an ın y ö n lerin i ele a lış s ır a s ı d a b u g ö r ü şe u y g u n d u r. Ö nce öykü ve k işile r gib i ro m a n ın g ü n lü k y a ş a m a en y a ­ k ın y ö n leri ü stü n d e d u ru r; s o n r a m ü zik le b e n z e rlik le r k u r a r a k , ro m a n ın b u ü s tü n s a n a t d a lın a b e n z e r e t­ k ile r y a r a t a n y ö n lerin i in celer. H e r iki d u ru m d a d a ilg isi, ro m a n ın k en d in e ö z g ü y a p ı ve n itelik lerin i s a p ­ t a m a y a y ö n elik tir. B u s a p t a m a işin i e n iyi b içim d e y a p a b ilm e k için F o rste r, ro m a n ı ta r ih se l g e lişm e si için d e d e ğ il de, g ö z le rin in ö n ü n d e d u ra n v e d iled iği k e sim in e y a k la ş a r a k y a k ın d a n b a k a b ile c e ğ i b ir a la n o la r a k ele alır. B u a m a ç la , g e lm iş g e ç m iş b e llib a şlı İn g iliz ro m a n c ıla rın ı, y u v a r la k b ir o d a d a to p lan m ış k ita p la r ın ı h ep a y n ı a n d a y a z a r d u r u m d a d ü şü n ü r A m a ç v e y ö n tem in in n e o ld u ğ u n u a ç ık la d ık ta n s o n r a ik in ci b ö lü m d e ö y k ü k o n u su n a g e ç er. F o rste r'a g ö re , « o la y la r ın z a m a n s ır a s ın a g ö re a n la tılm a sı» d i­ y e ta n ım la d ığ ı öykü, r o m a n ın tem elid ir; «ö y k ü y o k sa r o m a n d a y o k tu r.» A n c a k k e n d isi b u d u ru m d a n h o ş­ n u t d e ğ ild ir; ç ü n k ü ö y k ü y a ln ız c a m e r a k d u y g u m u z a d a y a n a n b a sit, ilk el b ir a n la tı b içim id ir. Ö ykün ü n ö n e m siz liğ in i b e lirtm e k için ilg in ç b ir g ö rü ş o rta y a a ta r : H e r in sa n ın y a ş a m ı iki a y n y a ş a m tü rü n d e n o lu şu r; b u n la r d a n b iri in sa n ın h e r g ü n z a m a n iç in ­ de g e ç e n , d a k ik a v e s a a tle r le ölçü len y a şa m ıd ır; öte­ k i ise d e ğ e rle r e g ö re s ü r d ü r d ü ğ ü y a şa m d ır. «K ızı a n ­ c a k b eş d a k ik a g ö rd ü m , a m a d,eğdi d o ğ ru su .» gibi b ir söz, h e r ik i y a ş a m tü r ü n ü b ir a r a d a dile g e tirm e k ­ ted ir. B u sö z d e n de a n la ş ıla c a ğ ı gibi, d e ğ e rle re gö re g e ç e n y a ş a m , y a ln ız c a s a a t le ö lçü len d en d a h a ö n em ­ lid ir. İşte y a ln ız z a m a n için d e g e ç e n y a ş a m ı kon u a ld ığ ı için öyk ü , ro m a n ın fa z la a n la m ve d e ğ e r t a ş ı­ y a n b ir y ö n ü d e ğ ild ir. İyi b ir ro m an y a z a rı, u y gu n 22

y ön tem ler b u la r a k d e ğ e rle re g ö re g e ç e n y a ş a m ı d a g ö ste rm e k z o ru n d a d ır. A m a a c a b a r o m a n y a z a rı, zam an için d e s ü r ü p g id e n ve ö y k ü y ü o lu ştu ra n y a şa m tü rü n ü b ir y a n a b ır a k a r a k , y a ln ız c a ikin ci tü r y a ­ ş a m la ilg ilen em ez m i? R o m a n ı ö y k ü n ü n ilk elliğin d en k u rta rm a k özlem i için d e b u lu n a n F o r ste r ’m b u so r u ­ y a v e rd iğ i k a r şılık o lu m su zd u r. A m e rik a lı ro m a n y a ­ z a n G e rtru d e S te in n e sn e l z a m a n ı r o m a n d a n ç ık a r ­ m a y ı den em iş, a n c a k b a ş a r ılı so n u ç la r eld e e d e m e m iş­ tir. Ç ü n k ü z a m a n sır a sın ı b o z m a y a k a lk m a k , tü m c e ­ le r a r a sın d a k i s ır a y ı b o z m a k d em ek tir. Böyle o lu n ­ ca, y aln ız d e ğ e rle re d a y a lı y a ş a m ı a n la ta y ım d erk en , y a z a r h iç a n la şılm a z b ir d u r u m a d ü şe r. İşte b u d u ­ ru m u d ü şü n e re k F o rste r, istem ey e istem ey e, ö y k ü ol­ m a z s a ro m a n d a o lm az der. A slın d a F o r ste r ’m b elirttiğ i ik i a y n y a ş a m tü rü a r a sın d a k i ilişki, J a m e s Jo y c e ve V ir g in ia W o o lf gib i ç a ğ d a ş y a z a r la r ın ro m a n la r ın d a b ü y ü k önem ta şır . B u y a z a r la r d a F o r ste r g ib i in sa n ın a s ıl ön em li ve an la m lı y a şam ın ın , s a a tle r le ö lçü lm ey en b ilin ç d ü n ­ y a s ın d a g e ç tiğ in i d ü şü n e re k , k işile rin in zih in lerin d e ak ıp gid en d u y g u v e d ü şü n c e le re a ğ ır lık v e rm işle r­ dir. «K ızı a n c a k b e ş d a k ik a gö rd ü m , a m a d e ğ d i d o ğ ­ ru su » tü m cesin e d ö n ecek o lu rsa k , Jo y c e ve V irg in ia W oolf için önem li o lan , b e ş d a k ik a lık n e sn e l z a m a n sü re si içinde d elik an lın ın için d en g e ç e n v e a n la tıl­ m a sı bu sü re y i k a t k a t a şa b ile c e k d u y g u ve d ü şü n c e ­ lerd ir. îşte b u y a z a r la r , d e ğ e rle re g ö re geçen , d u y g u v e d ü şü n c e y o ğ u n lu ğ u y la b elirlen en y a ş a m tü rü n ü ele a lm a k için, ro m a n la rın d a k i o la y la rın k a p sa d ığ ı z a m a n sü re sin i so n d ere ce d a r tu tm a y o lu n a g itm iş­ lerd ir. Ö rn eğin , Jo y c e ’u n U ly sse s’i on sek iz s a a t k a d a r b ir sü re d e ge çer; V irg in ia W o o lf’u n M rs. Dallcrw ay’ inde bu sü re d a h a d a k ısa d ır. A n cak , b u sın ırlı z a ­

23

m a n dilim i için d e g e r e k Jo y c e v e g e r e k se V irg in ia W oolf, d e ğ e rle r e d a y a lı y a ş a m tü r ü n ü v u rg u la y a ra k , ele a ld ık la rı in sa n la r ın k işilik lerin i tü m k a rm a şık lık ve d e rin liğ iy le o r ta y a k o y a rla r. Ö yk ü d en s o n r a k i ik i bölü m de F o rste r, ro m an kir şile rin i in celer. Ö nce, b u k işile rle g e r ç e k in s a n la r a r a ­ s ın d a b ir a y ırım y a p a r . B u n a g ö re , ro m a n k işile ri t a ­ n ıd ığ ım ız in s a n la r d a n d a h a ge rç e k tirle r, çü n k ü çev re­ m izd ek i in sa n la r ı a n c a k şöyle böyle a n la y a b ild iğ im iz h ald e, ro m an k işile rin i ta m o la r a k a n la y a b iliriz . B u ­ n u n n ed en i şu d u r: R o m a n y a z a n y a r a ttığ ı k işile r h a k ­ k ın d a h e r şey i bilir, b u k işile rin «gizli sa k lı h içb ir y ö n leri yoktur®, ç ü n k ü o n la n « y a r a ta n d a, a n la ta n d a a y n ı k im se d ir». R o m a n k işile ri ne z a m a n g e rç e k ­ tirle r so r u su n a F o rste r özet o la r a k b irb irin e b a ğ lı iki k a r şılık v erir: «R om an , g ü n lü k y a ş a m d a g e ç e rliğ i b u ­ lu n m a y a n k en d in e ö z g ü k u r a lla r ı o lan b ir s a n a t y a ­ p ıtıd ır; ro m a n d a k i k işile r işte b u k u r a lla r a u y g u n bi­ ç im d e y a ş a d ık la r ı z a m a n g e ç e rlik k a z a n ırla r.» B ir de, «ro m an y a z a n b ir k işi h a k k ın d a h e r şey i b iliy o rsa, o k işi g e rç e k tir. Y a z a r b ild ik lerin in h e p sin i bize a n ­ la tm a k iste m e y e b ilir... A n c a k sö z k o n u su k işi hakk m d a k i h e r şe y i a ç ık la m a m ış o ls a d a, ro m an cı bizde h e r şe y in a ç ık la n a b ile c e ğ i y o lu n d a b ir d u y g u u y a n ­ d ıra c a k tır . B u d u y g u ise, g ü n lü k y a ş a m d a h içb ir z a ­ m a n e d in em e y ec eğ im iz b ir g e rç e k lik izlen im i y a r a ­ tır». R o m an cın ın k işile r k o n u su n d a k a r şıla ş tığ ı b a ş ­ lıc a so ru n , b ir y a n d a n o n la rı k ita b ın ın g e re k le rin e u y ­ d u r m a y a ç a lışm a k , b ir y a n d a n d a ö zg ü rlü k le rin i fa z ­ l a s m ırla m a m a k tır. B u ik isi a r a s ın d a iyi b ir d e n g e k u r­ m a k z o ru n lu ğ u v a rd ır, ç ü n k ü k işile re «ta m b ir öz­ g ü rlü k v e rile c e k o lu rsa , tek m ey i b a sıp ro m an ı p a r ç a p a r ç a ed erler; çok sık ı b ir d en etim a ltın d a tu tu la c a k 24

o lu rla rsa , ölü p g id e re k öç alır, k ita b ı içten içe ç ü rü te ­ re k yok ed erler.» S o ru n u çözm ek için ro m an y a z a r ­ la r ı iki y o la b a şv u r u r la r . B u n la rd a n b iri d e ğ işik t ü r ­ den k işile r y a r a tm a k ; öteki, b a k ış-a ç ısı y a rd ım ıy la y a z ­ d ık la rın ı o k u r la r a b en im setm ey e ç a lışm a k tır. D eğ işik tü rd en k işile r k o n u su n a F o rste r ü n lü a y ı­ rım ın ı y a p a r a k b a şla r . B u n a gö re r o m a n k işileri «y a ­ lın k at» ve «çok yönlü» diye ikiye ay rılır. Y a lın k a t k işiler, b irk a ç n itelik ten o lu şan , tek b ir tü m cey le özetlen ebilen k im sele rd ir. R o m an b o y u n c a ne z a m a n o r ta ­ y a ç ık sa la r, h ep b a şta k i o b irk a ç n itelikleriy le g ö r ü ­ n ü rle r ve h iç d e ğ işm e d e n k a lırla r. Ç o k yön lü k işiler, tüm yön leriy le y a ra tılm ış k a r m a ş ık k im sele rd ir. Ç ok yönlü ro m an k işileri, bizi in a n d ırıc ı b ir b içim d e şa şırtab ilen k işile rd ir, çü n k ü g e rç e k y a şa m ın « h e s a b a k i­ t a b a u y m a y a n d e ğ işk e n liğ in e» sa h ip tirle r. O ysa, h e r yen i d u ru m d a n a sıl d a v r a n a c a k la r ın ı ö n ceden b ild i­ ğ im iz için, y a lın k a t k işile r h içb ir z a m a n bizi ş a şırta m azla r. R o m a n d a b a k ış a çısı k o n u su n d a F o rste r fa z la b ir şey söylem ez, ç ü n k ü ön em in e p e k in a n m ış d eğild ir. P ercy L u b b o ck ’un bu a la n d a k i ç a b a la r ın a d e ğ in e rek , onun izin den g id e n le rin ro m an e ste tiğ in i sa ğ la m b ir tem ele o tu rta b ile ce k le rin i k ab u l eder. A n cak , k en d isi için önem li o lan , b a k ış açısın ın tu ta rlı o lm ası değil, y a z a rın ne y a p ıp y a p ıp y a z d ık la rın ı o k u y u c u y a b e ­ n im se teb ilm e sid ir. F o r ste r ’a g ö re ro m a n y a z m a n ın d a ­ y a n d ığ ı tem el b u d u r. «B en ce r o m a n d a k işile rin u y ­ g u n b ir b içim d e h a rm a n edilm esi, b a k ış a ç ısın d a n d a ­ h a ö n e m lid ir... B en ce y a z a r o k u y u cu y u a v u c u n u n iç i­ n e a la r a k y a z d ık la rın ı o n a b en im se teb ilm e k . B u ol­ m a d a n h içb ir şe y olm az.» A slın d a , b a k ış açısı, H en ry J a m e s ’d en s o n r a ro m a n sa n a tın ın ü stü n d e en çok d u ru la n y ö n ü o lm u ştu r; çü n k ü tem eld e, P ercy L u b 25

b o c k ’u n r o m a n d a p e k çok şey in b a k ış a ç ısın a d a y a n ­ d ığı y o lu n d a k i g ö r ü şü d o ğ ru d u r. F o r ste r ’ın h a k lı ol­ d u ğ u n o k ta , so n d e re ce e sn e k b ir y a z ın d a lı o la n ro ­ m a n a , y a ln ız b elli b ir t ü r r o m a n ın n itelik le rin i u y g u ­ la m a y a , b u n la n tü m r o m a n la r için g e ç e rli y a p m a y a k a lk ışm a n ın y a n lışlığ ıd ır. N itek im W a y n e B o oth ve B a r b a r a H a r d y gib i e le ştiric ile r so n z a m a n la r d a b u y a n lışlığ ı b ü y ü k ö lçü d e d ü ze ltm işle rd ir. F o rste r, k işile rd e n so n ra , k ita b ın ın b eşin ci b ö lü ­ m ü n d e o la y ö rg ü sü n ü in celer. Ö nce, o la y ö rg ü sü y le ö y k ü a r a s ın d a k i â y ın m ı b elirtir. Ö ykü, «o la y la rın z a ­ m a n s ır a s ın a g ö re d ü ze n len e re k » a n la tılm a sıd ır. O lay ö r g ü sü d e o la y la r ü stü n e k u ru lu r, a n c a k b u r a d a ü s ­ tü n d e d u ru la n n o k ta , o la y la r a r a s ın d a k i n ed en so n u ç ilişk isid ir. « 'K ra l öldü, a r k a s ın d a n k ra liç e de ö ld ü ,’ d e rsek , ö y k ü olur. ‘K r a l öldü, so n r a ü z ü n tü sü n d e n k r a ­ liçe de ö ld ü ,’ d e rse k , o la y ö rg ü sü olur. Z a m a n s ır a s ı b o zu lm u ş d e ğ ild ir, a n c a k n ed en so n u ç ilişk isi y a n ın d a iyice g ö lg e d e k a lm ıştır. Şö y le diyelim : ‘K ra liç e öldü, n eden in i k im se b ilm iy o rd u ; s o n r a d a n a n la şıld ı ki, k r a ­ lın ö lü m ü n e d u y d u ğ u ü z ü n tü d e n ö lm ü ş.’ Bu, için e g ize m k a tılm ış b ir o lay ö r g ü sü d ü r v e ü stü n g e lişm e o la n a k la r ı b u lu n a n b ir ö rg ü b içim id ir.» Ö yk ü ye d u y ­ d u ğ u m u z ilgi, m e r a k ta n ileri gelir; o lay ö rg ü sü n ü iz­ ley eb ilm e k için z e k â ve b elleğ e g e re k v a rd ır, çü n k ü o la y la r a r a s ın d a k i ilişk ile ri g ö re b ilm e k z e k â işid ir; d a ­ h a önce olu p b ite n leri u n u tm a m a k , b u n la rın yen i g e ­ lişm e le rd e k i p a y ın ı a n la m a k için ise z e k â n ın y a n ı s ı­ r a b e lle k de g e re k ir. F o rste r, için d e k i h e r şe y can lı b ir v a rlığ ın a y rıl­ m a z p a r ç a la n g ib i b irb irin e b a ğ lı b u lu n a n , y a lın ve özlü b ir o la y ö rg ü sü n d e n y a n a d ır. B u b içim d e h a ­ z ırla n m ış b a ş a n lı b ir o lay ö rg ü sü , ro m an ın so n u n d a o k u y u c u d a «d erli to p lu s a n a t s a l b ir g ü z e llik d u y g u ­ 26

su » u y an d ırır. B u g ü ze llik d u y g u su , ro m a n d a k i o la y ­ l a r a r a s ın d a k u ru la n can lı, d o ğ a l ilişk i ve b ü tü n lü k ­ ten k a y n a k la n ır v e a y rı a y n p a r ç a la r ın a lg ıla n m a sıy ­ l a d e ğ il de, b u n la rın y a v a ş y a v a ş b irb irle rin e k a y n a ş ­ tığın ın gö rü lm e siy le , o k u y u cu n u n zih n in d e d o ğ a r. O lay ö rg ü sü n ü in celerk en F o rste r, ro m an ın ilgi a la n ın ı b elirlem ek b a k ım ın d a n ön em li o lan b ir n o k ta ü stü n d e d u ru r. Ö nce, A risto te le s’in, «İn sa n la rın tüm m u tlu lu k ları, tü m a c ıla rı eylem b içim in d e b elirir,» sö ­ zü n e k a r şı ç ık a ra k , m u tlu lu k ile m u tsu z lu ğ u n a sıl y e ­ rin in h e r in sa n ın için için y a ş a d ığ ı gizli y a ş a m d a ol­ d u ğ u n u söyler. «G izli y a şa m d em ek , d ışta n b a k ılın c a h içb ir b elirti g ö sterm e y en y a ş a m d em ek tir; y o k sa p e k çok k im sen in sa n d ığ ı gibi, g e lişig ü z e l a ğ ız d a n çık an b ir sözün , b ir iç çek m en in d ışa v u rd u ğ u y a ş a m değil.» A slın d a A risto te le s ile F o rste r a r a sın d a k i g ö rü ş a y r ı­ lığı, tiy atro o y u n u ile ro m a n a r a sın d a k i a y rılık ta n d o ğ m a k ta d ır. F o r ste r 'a göre, ro m an ı ro m an y a p a n , k işile rin gizli d u y g u ve d ü şü n c e le rin i de ele a la b il­ m esid ir. R o m an y a z a n için k işile rin iç y a ş a m la r ı g iz ­ li d eğild ir. D ile rse ele a ld ığ ı «k işilerin a k lın d an g e ç e n d ü şü n celeri» g ö ste rir; d ilerse «d ü şü n ce d ü zey in d en d a ­ h a d e rin lere in e r e k b ilin ç a ltın a d a b a k a b ilir» . F o r ste r ’ ın r o m a n d a k işile rin iç d ü n y a la n n a v e rd iğ i b u önem , o n un H en ry J a m e s ve Jo s e p h C o n ra d ’la b a şla y ıp Jo y c e , F a u lk n e r ve V irg in ia W o o lf’la d o r u ğ u n a erişen ç a ğ ­ d a ş p sik o lo jik ro m a n y a z a rla rın ın g ö rü şle rin i p a y la ş ­ tığ ın ı o rta y a k o y a r. B u ro m a n c ıla rın en b ü y ü k ö zel­ liği, in sa n y a şa m ın ın g e rç e k le rin i d ış d ü n y a d a g e ç en o la y la r d a g ö rm e y ip k işilerin in b ilin ç d ü n y a la r ın a yö­ n elm eleri ve b u d ü n y a y ı y a n sıta b ilm e k için biçim ve yön tem s o r u n la r ın a a ğ ır lık v erm e lerid ir. F o rste r’ın b u y a z a r la r d a n a y rıld ığ ı n o k ta b a k ış a ç ısıy la ilgilidir. Ja m e s , C o n rad , Jo y c e , F a u lk n e r ve V irg in ia W oolf, 27

in sa n bilin cin i y a n sıtm a k için en çok b a k ış a ç ısın d a n y a ra rla n m ışla r d ır. O y sa F o rste r için ön em li olan , k i­ şilerin b ilin ç d ü n y a s ın a u la şm a k tır; b u u ğ u r d a ro m an y a z a rı b a k ış a ç ısın ı d iled iğ i gib i d e ğ iştire b ilir, y e te r ki b u d e ğ işm e le r in a n d ırıc ı olsun. O lay ö r g ü sü ile k işile r a r a s ın d a sü re k li b ir ç e k iş­ m e v ard ır, ç ü n k ü k işile r y a ş a y a n v a r lık la r d ır ve o lay ö rg ü sü n ü n ön ced en ta sa r la n m ış s ın ır la n için de sık ı­ şıp k a lm a k iste m e zle r. Y a z a n n çö zü m lem esi g e re k e n soru n , ro m a n ın b u iki ö ğ e sin i d en g elem ek , b irin in ö zellik lerin i ö tek in in özellik leriyle b a ğ d a ş tır m a y a ç a ­ lışm ak tır. A n cak , böyle b ir b a ğ d a ş m a y ı s a ğ la m a k k o ­ la y d eğild ir. Ö zellikle ro m an ın so n u n d a , o la y la rı b a ğ ­ la y ıp h e r şey i b ir so n u c a u la ş tır m a k g e re k tiğ in d e , k i­ şile r çok z a r a r gö rü r: çü n k ü b u s ır a d a ge n e llik le c a n ­ lılık la rın ı y itirm e k te d irler. F o rster, o lay ö rg ü sü n ü n b u sın ırlay ıc ı g ü c ü n e k a r şıd ır v e d a h a ö zg ü rc e ge lişe n , d a h a e sn e k b ir y a p ıd a n y a n a d ır. B u tu tu m u n u şöyle dile g e tirir: «R o m an için b u lu n a b ile c e k en iyi k alıp, y u k a rıd a o r t a y a ç ık a n çerçev e m id ir ? S o n ra , ro m a n niçin ö n ced en t a s a r la n ıp p la n la n a c a k m ış ? Ö zg ü rce g e ­ lişem ez m i? N ed en b ir tiy a tro o y u n u g ib i p e rd e k a p a ­ m a sı g e r e k sin ? O la y la rı d erley ip to p a r la m a d a n , öy­ lece b ır a k a m a z m ı? Y ü k se k b ir y e rd e d u ra ra k , tüm ro m an ın ı d en etim a ltın a a la c a ğ ın a , y a z a r ön ceden b il­ m ed iği b ir so n u c a d o ğ ru sü rü k le n e c e k b içim d e k e n d i­ ni o la y la rın a k ış ın a k a p tır a m a z m ı? O lay ö rg ü sü h ey e­ can lıd ır, g ü ze l d e o lab ilir; a n c a k g e n e de, tiy a tro s a h ­ n esin in d a r s ın ır la r ın a s ığ m a k z o ru n d a b u lu n an o y u n ­ la r d a n a lın m a b ir k o la y lık d eğil m id ir? R om an , bu denli m a n tık lı o lm ay an , a n c a k k en d i tü rü n ü n özel­ lik lerin e d a h a u y g u n d ü şe n b ir çerçev e b içim i geliştirem ez m i?» F o rste r böyle b ir ro m a n y a p ısı g e lişti­ re b ileceğ i in a n c ın d a d e ğ ild ir pek, a m a so rd u ğ u so ru ­ 28

l a r onun n a sıl b ir özlem için de b u lu n d u ğ u n u a ç ık ç a o r ta y a k o y m a k ta d ır. B u r a y a k a d a r F o rste r’ın r o m a n a y a k la şım ı o ld u k ­ ç a g e le n e k se ld ir. H em b ö lü m lere v e rd iğ i b a şlık la r, h em d e g ö rü şle rin i a ç ık la m a k için seçtiğ i ö rn e k le r b u n u a ç ık ç a g ö sterm e k te d ir. B u n d a n so n rak i b ö lü m ­ le r ro m an k o n u su n a çok d a h a ö zg ü n v e ç a ğ d a ş b ir y a k la şım ın ü rü n ü d ü r. «Ö ykü», «k işiler», «o lay ö rg ü ­ sü » g ib i A risto te le s’den b eri k u lla n ıla n e le ştiri te rim ­ leri, a rtık y e rle rin i «d ü şsellik », «e rm işlik », «ritim » g i­ bi a lışılm a m ış terim lere b ıra k m ıştır. S e ç tiğ i ö rn e k le r d a h a çok Ja m e s , Jo y ce, P ro u st, D.H. L aw ren ce ve A n d ré G ide g ib i ç a ğ d a ş y a z a r la r ın ro m a n la rıd ır. R o ­ m a n sa n a tın ın bu b a şlık la r a ltın d a in celed iğ i y ö n le­ ri, F o r ste r ’ın y u k a r ıd a dile g e tird iğ i ö z g ü rlü k ö zlem i­ ni, sın ırlı b ir ölçü de de o lsa , g e rç e k le ştire b ile n y ö n ­ lerid ir. B a ş k a b ir deyişle, F o rste r k ita b ın ın b u n d a n so n ­ r a k i b ö lü m lerin d e, ro m a n d a görim ek iste d iğ i ö z g ü r­ lü k ve sın ırsız lık h a v a sın ın y a r a tılm a s ın a y ard ım cı o lan ö ğe leri ele a lır. B u n la rd a n ilki, ro m an y a z a rın ın g ü n lü k y a ş a m d a n b ir p a r ç a u z a k la ş m a s ın a o la n a k s a ğ la y a n «d ü şse llik »tir. D ü şsellik ; g ü n lü k y a ş a m a h o rt­ la k , c a n a v a r , cad ı, cüce gib i g a r ip y a r a t ık la r so k m ak ; in sa n la r ı b ilin m ey en ü lk elere, y e ra ltı d ü n y a la rın a , g e ­ le c e ğ e gö n d erm ek ; in sa n ru h u n u n d erin lik lerin e in ­ m e k y a d a k işiliğ i p a r ç a la r a a y ır m a k gib i işle m le r k u lla n a ra k , s a ğ d u y u ile h a y a l g ü c ü n ü b irle ştirir, b u n ­ la r d a n can lı, g ü z e l b ir k a rışım elde eder. G ö rü ld ü ğ ü gib i, d ü şsellik , F o r ste r ’m d a h a önceki b ö lü m lerd e in celed iği ro m a n ö ğ e lerin d e n a y rı b ir şey d e ğ ild ir. B u n o k ta y ı k en d isi de a ç ık ç a b elirtir: «Z a­ m a n , k işile r, o la sılık gib i şey lerd en v e b u n la rın u z a n ­ tıla rın d a n , h a t t a a lm y a z ısm d a n öte b ir şey v a r d ır r o ­ m a n d a . ‘Ö te’ sö zü n d en a m a ç , sa y d ık la rım ı b ir ışın 29

d e m eti g ib i k e sip geçen , k im i y e rd e o n la ra sık ı sıkı y a p ış a r a k b ü tü n so r u n la r ın a ışık tu ta n , kim i y e rd e ise s a n k i v a r lık la r ın d a n bile h a b e rsiz m işç e sin e ü stle rin ­ den y a d a içlerin d en geçip g id e n b ir şey» dir. B u ışın d e m etin e F o r ste r iki a d v erir; b u n la r d a n b iri d ü şsellik , ötek i e rm işlik tir. E rm işlik , r o m a n d a F o r s t e r m g ö rm e k iste d iğ i öz­ g ü rlü k v e g e n işle m e d u y g u su n u s a ğ la m a k t a d ü şselJik ten çok d a h a etkili v e ön em li b ir n itelik tir. B u r a d a ­ k i e rm işlik , g e le c e ğ i ö n ced en g ö rm e a n la m ın d a d e ğ il­ dir; y a z a n n ta şıd ığ ı b irta k ım k ö k lü in a n ç la rın ro m a n ­ d a k u lla n d ığ ı dile sin m e siy le o r ta y a ç ık ar. B u b a k ım ­ d a n e rm işlik , in a n ç la r ı d o ğ ru d a n d o ğ ru y a dile g e tir­ m e k d eğil, «ezgiy e» v e « şa r k ıy a » d ö n ü ştü rm e k işle m i­ d ir. R o m a n ın e rm işlik y ö n ü n ü d e ğ e rle n d ire b ilm e k için o k u y u c u n u n a lç a k g ö n ü llü b ir tu tu m a g ire re k , o k u ­ d u k la r ıy la a la y e tm em esi g e re k ir; y o k sa e rm iş y a z a ­ rın se sin i işite m e z ve y ü ce liğ in i g ö re c e k y e rd e , k a r ş ı­ s ın d a a n c a k b u d a la b ir so y ta rı g ö rü r. E rm işlik n ite ­ liğ i ta ş ıy a n ro m a n c ıla r, g ü n lü k y a ş a m ın g e rç e k le rin ­ d en u z a k la ş a n y a z a r la r d eğild ir. O n la rın ön em li ö zel­ liği, g ü n lü k y a ş a m ın s ır a d a n o lay , d u ru m ve k işile ri­ n e a lış ık o ld u ğ u m u z b o y u tla rın ı k a t k a t a ş a r a k , tü m in sa n lığ ı k u c a k la y a n e v re n se l a n la m la r y a r a ta b ilm e k ­ ted ir. B u ö ze lliğ i a ç ık la m a k için F o rste r, D o sto y e v sk i’ n in K a r a m a z o v K a r d e ş le r ’in d e n ö rn e k v erir: D ostoy e v sk i’n in y a r a ttığ ı «k işile r v e d u ru m la r h e r z a m a n k e n d i b o y u tla rın ı a ş a n a n la m la r a gelir, s o n su z lu ğ a y ö ­ n e lirle r. B ire y se l n itelik le rin i y itirm e d e n g e n işle y e re k so n su z lu ğ u k u c a k la r , o n u n d a k en d ile rin e k u c a k a ç ­ m a s ı için ç a ğ r ıd a b u lu n u r la r ... D o sto y ev sk i’n in y a z ­ d ığ ı h e r tü m c e böyle b ir g e n işle m e d u y g u su y a r a tır . Ö rn e ğ in M ity a K a r a m a z o v , b ir y a n d a n D osto y evsk i* n in y a r a ttığ ı sır a d a n , b elk i de k u su r lu ve y e te rsiz b ir 30

ro m a n k işisid ir; a m a b ir y a n d a n d a 'gen işlem e, erim e, se v g i ve a c ım a y o lu y la ’ k en di sın ırla rın ı a ş a r a k , tü m in s a n la r la k a y n a şa b ilm e g ü c ü n e sa h ip tir. M ity a ’n m g iz le d iğ i h e rh a n g i b ir şey, ta şıd ığ ı gizli b ir a n la m y o k ­ tur; o y a ln ız c a D m itri K a r a m a z o v ’du r. A n cak . D osto y ev sk i’nin r o m a n la r ın d a y a ln ız c a şu y a d a b u k işi o lm ak , g e lm iş g e ç m iş b ü tü n in s a n la r la b irle şm e k d e­ m ek tir.» N e D o sto y e v sk i’nin, n e de M elville, D.H. L a w ­ ren ce gib i e rm işlik yön ü a ğ ır b a s a n öteki y a z a r la r ın ro m an d ü n y a la rı, içlerin d e gizli k a p a k lı a n la m la r t a ­ şıy an sim g e se l y a d a a le g o rik d ü n y a la r d eğild ir. B il­ d iğim iz g ü n lü k y a şa m ın g e rç e k d ü n y a la rıd ır b u n la r. N e v a r ki, e rm iş ro m an cı elin d ek i sih irli ışın d em eti ü stü n d e d o la ştırın c a , h e r şe y için için d e ğ işip g e n iş ­ ley erek , can lılık , re n k v e a n la m k a z a n ır. B u b a k ım ­ d a n e rm iş y a z a r , g ö rü n e n d ü n y a n ın g e rç e k liğ in i b o z­ m a d a n , b u d ü n y a y ı iç içe b u lu n d u ğ u b irta k ım tin se l d e ğ e r v e gü çle rle b irlik te g ö ste re n y a z a rd ır. F o r ste r ’ m ro m a n s a n a tın d a e rm işliğ e b ü y ü k ön em v e rm e sin in b a şlıc a n edeni, e rm işliğ in z a m a n için d e g e ç e n y a ş a ­ m ın g e re k tird iğ i çerçev ey i d e k u lla n a r a k , b ir ö lçü d e d e o lsa d e ğ e rle r e d a y a lı y a ş a m ı dile g e tirm e y e o la ­ n a k s a ğ la m a s ıd ır . E ste tik a ç ıd a n d a e rm işlik F o r ste r ’ m özled iği ro m a n a n la y ış ın a u y g u n d u r, ç ü n k ü d ü şs e l­ lik, d a ğ ın ık lığ a eğilim d u y d u ğ u h ald e , e rm işlik b ir s a n a t y a p ıtın d a o lm a sı g e re k e n g e n işlik için d e b ü tü n ­ lü ğ e yö n elik tir. E rm işlik te n s o n r a g e le n «B içim v e R itim » a d lı b ö ­ lü m d e y a p tığ ı a ç ık la m a la r ve ile ri sü r d ü ğ ü g ö rü şle r, F o rste r’m ro m a n a n la y ışın ı iy ice o r ta y a ç ık a rır. B içim , r o m a n d a k i o la y la rın g e lişm e ç izg ile rin in h e p b ird e n y a r a ttığ ı g ö rü n tü d ü r. Ö rn e ğ in A n a to le F ra n c e ’m T h a is a d lı ro m a n ı ile H e n ry J a m e s ’in T he A m b a s s a d o r s ’uıd a g e ç e n o la y la r k u m s a a t i b içim in d e b ir g ö rü n tü v e ­ 31

rirle r; P erc y L u b b o ck ’un R o m a n P ic tu re s a d lı ro m a ­ n ın d a ise o la y la r b irb irin e e k le n e re k b ir zin cir b içi­ m i o lu ştu ru r. D em ek o lu y o r ki biçim , o lay ö rg ü sü n ü n to p tan a lg ıla n m a sın d a n d o ğ a n b ir b ü tü n d ü r. B u b a ­ k ım d an biçim «ro m an ın e ste tik y ö n ü d ü r; g e rç i r o ­ m a n d a k i k işile r, sah n ele r, sö zcü k ler, k ıs a c a h e r şey, b içim in o lu ş m a s ın a k a tk ıd a b u lu n ab ilir, a m a onu a sıl y a r a tıp b e sle y e n o la y ö r g ü sü d ü r ... b u lu tla rı a y d ın la ­ ta n b ir ış ık g ib i o n u n la iç iç e d ir ve o la y ö rg ü sü t a ­ m a m la n d ık ta n so n ra d a o r ta d a g ö rü n ü r» . Biçim , ro m a n ın e ste tik y ö n ü d ü r v e o n a g ü ze llik s a ğ la r , a m a b u gü ze lliğ in a ğ ır b ir b ed eli v a rd ır. Bu g ö rü şü n ü k a n ıtla m a k için F o rste r, b içim in en b a ş a ­ rılı ö rn e k le rin d e n b iri s a y d ığ ı The A m b a ss a d o r s'ı in-, çeler. F o r ste r ’a g ö re bu ro m a n ı «b ir ışık g ib i b a şta n s o n a k a p la y a n gü zellik , u s t a b ir sa n a tç ın ın g ö ste rd i­ ğ i b ü y ü k ç a b a n ın ü rü n ü d ü r». A n cak , böyle b ir g ü z e l­ liğ i s a ğ la y a b ilm e k için Ja m e s , in sa n y a şa m ın ın b ir­ ç o k y ö n ü n ü a tm a k z o ru n d a k a lm ıştır. B u y ü zd en k i­ şile ri h ep b ir k a ç belli n itelik ta şıy a n k im sele rd ir. E ğlen em ez, h iç b ir işte ç a b u k d a v r a n a m a z , b ed en se l i s ­ te k le r d u y a m a z la r . Y a ş a d ık la r ı çev re le rd e b u d a la v e y o k su l in s a n la r gö rü lm ez. J a m e s ’in k ita p la r ın d a «a n ­ c a k b ir y a n la r ı n o k san , s a k a t, a m a belli b ir a m a ç la y a ­ r a tılm ış k im se le r y a şa y a b ilir» . E le ştiric ile r g e n e l o la r a k F o r ste r ’ın J a m e s ’i y a n ­ lış d e ğ e rle n d ird iğ i g ö rü şü n d e d irle r. A n cak , F o rste r g e r e k The A m b a s s a d o r s 'ın b içim in i a ç ık la rk e n , g e re k ­ s e J a m e s ’in ötek i r o m a n la rın d a g ö r d ü ğ ü ö zellik leri b e ­ lirtirk e n ön em li n o k ta la r a p a r m a k b a sm ıştır. J a m e s ’ in r o m a n la r ın a k a r ş ı ile ri s ü r d ü ğ ü e le ştiri a sh n d a k e n d isin in d e ğ işik b ir ro m a n a n la y ış ın a sa h ip o lm a sın ­ d a n k a y n a k la n ır . Y o k sa J a m e s ’i k e n d i sa p ta d ığ ı s ı­ n ır la r için d e so n d e re ce iyi r o m a n la r y a z a n b ir s a ­ 32

n a tç ı sa y m a k ta d ır . K a r ş ı çık tığ ı n o k ta , in sa n lığ ın b ir­ ç o k k a b a y ö n ü n ü a t a r a k y a ş a m ı sın ır la rk e n J a m e s ’ in s a n a t ve g ü z e llik p e şin d e o lm ası, a m a bu «tem iz­ le m e * işle m in i y a p a rk e n «k işilerin ru h ların ı a n t a n , o n la r a m a n e v i b ir y ü celik s a ğ la m a a m a c ı» g ö zetm e ­ m esid ir. B a ş k a b ir d eyişle, F o rste r’a g ö re J a m e s e s ­ te tiğ i e rm işliğ e y eğlem iş, b u y ü zd e n ro m a n la rın d a k i o la y v e k işile rin g e r ç e k y a ş a m d a k i b o y u tla rım a ş a ­ ra k , tü m in sa n lığ ı k u c a k la m a sın ı sa ğ la y a m a m ıştır. F o r ste r ’a gö re, r o m a n a gü ze llik d e .sa ğ la s a , k a tı b ir biçim , y a şa m ın y a z a r a «su n d u ğ u sın ırsız z e n g in lik le r­ le» b a ğ d a ş a m a z . R o m an cın ın y a ş a m a a ğ ır lık v e rm e ­ si g e re k ir, biçim u ğ r u n a y a şa m ın sın ırla rım d a r a lt­ m a k d o ğ ru d eğild ir. O y sa k a tı b ir b içim « y a ş a m a a ç ı­ la n k a p ü a n k a p a r v e ç o ğ u k ez ro m a n c ıy ı k a p a lı o d a ­ l a r d a sa n a tç ılık o y u n la rı o y n a r b ir d u ru m a g e tirir» . F o r ste r ’ın b u r a d a sö y led ik leri ge n e l o la r a k d o ğ ru d u r; y a n ılg ısı, H en ry Ja m e s 'in ro m a n s a n a t ın d a biçim ve yö n tem so r u n la rın a g ö ste rd iğ i b ü y ü k ilg iy i y a ş a m d a n k a ç ış o la r a k gö rm e sid ir. O y sa J a m e s ’in b u so r u n la r la u ğ r a ş m a k ta k i am a cı, k en d isin in de b elirttiğ i gib i, y a ­ şa m ı tü m a ğ ır lığ ıy la r o m a n a a k ta r m a k tır. F o rste r’a g ö re r o m a n d a biçim d ışın d a b ir y o ld a n d a g ü z e llik elde etm e o la n a ğ ı v a rd ır. «R itim » a d ın ı v e rd iğ i bu yol, k en d i özlem d u y d u ğ u d a ğ ın ık ve ö z­ g ü r y a p ıd a k i ro m an b içim in e so n d e re ce u y g u n d ü ­ şe n b ir yoldu r. Ö rn eğin M arce l P ro u st'u n ro m an ı A la R ech erch e d u T em p s P erd u d a ğ ın ık , b içim d en y o k su n b ir ro m an d ır. A n c a k g e n e de ro m a n ın d a ğ ın ık lığ a yol a ç a n d e ğ işik p a r ç a la n «içten d ik işlerle » b irb irlerin e b a ğ la n m ıştır. İşte b u b a ğ la n tıy ı s a ğ la y a n şe y ritim ’d ir. F o rste r’ın k u lla n d ığ ı a n la m d a ritim , ro m a n b o y u n c a b irta k ım sö z cü k y a d a tü m celerin d e ğ işik lik le re u ğ ­ r a y a r a k , z a m a n z a m a n o rta y a ç ık m a sın d a n o lu şu r. 33

F o rste r b u t e k r a r la m a la r ı m ü z ik te k i ritim o la y ın a b e n ­ zetir. A la R e ch erch e d u T em p s P e rd u 'de P ro u st’un V in teu il k e m a n so n a tın d a k i «k ü ç ü k ezgiyi» k u lla n ı­ şı ritim için iyi b ir ö rn e k tir. R o m a n sü re sin ce u fa k d e ğ işik lik le rle ik id e b ird e d u y u la n b u e zg in in «h em b estecin in , h em de d in le y en le rin y a ş a m la r ın d a n a y n b ir y a ş a m ı v a rd ır . N e rd e y se k ita p ta k i k işile rd e n b i­ rid ir.» R o m a n d a k i işlev i, «biçim g ib i sü re k li o larak o r ta d a g ö rü n m e d e n a r a d a b ir b elirere k , a r a d a b ir g ö z d e n u z a k la ş a r a k » , o la y la r ı b irb irin e b a ğ la m a k , g ü ­ ze llik s a ğ la m a k v e o k u y u cu n u n b elleğ in i iyice k a v r a ­ m a k tır. K ita p la r ın ı ö n ced en t a s a r la y a r a k y a z a n ro-' m a n c ıla n n b u e tk iy i y a r a ta m a y a c a k la r ın ı ile ri sü re n F o r ste r şöyle der: R itim «r o m a n d a u y g u n b ir g e ç iş n o k ta sın a u la şıld ığ ı s ır a d a , y a z a r ın için de d o ğ a l o la ­ r a k b e lire n b ir itici g ü ce d a y a n m a k zo ru n d ad ır. N e v a r ki, b u y o ld a n s a ğ la n a n etk i çok g ü ze l olab ilir; k i­ şile re h e r h a n g i b ir z a r a r v e rm e k siz in elde ed ileb ilir v e a y n c a b ir d ış b içim e d u y d u ğ u m u z g e re ğ i a z a ltır». F o r ste r r o m a n d a b ir b a ş k a ritim tü r ü d a h a g ö r­ m e k iste r. D u y u lm a sı çok d a h a g ü ç o lan b u ritim tü­ rü , b ir se n fo n in in çalın ıp b itm e sin d e n s o n r a d in leyi­ cin in k u la ğ ın d a v e zih n in d e b e lire n ve sen fo n in in d e ­ ğ iş ik b ö lü m le ri a r a s ın d a k i ilişk id e n d o ğ a n b ir etkidir. B u etk i se n fo n in in b ü tü n ü n d e n ç ık a r a k gen işley en , y a y ıla n b ir titre şim g ib id ir. R o m a n y a z a rın ın soru n u , «b ir y a n d a n k işile rin i d a v r a n ışla r ın d a ö z g ü r b ır a k ır ­ k e n b ir y a n d a n d a ... g ü z e llik y a r a tm a k » o ld u ğ u n a g ö ­ re, o n u n d a m ü z ik te k i b u «y ay ılıp ge n işle m e k a v r a m ı­ n a d ö rt elle s a r ılm a s ı g e re k iy o r». F o r ste r b u n a b e n ­ z e r b ir d u ru m u T o lsto y ’u n S a v a ş ve B a n ş ’m.da g ö ­ rü r: « S a v a ş v e B a n ş çok d a ğ ın ık b ir ro m an d ır; a n c a k g e n e de, o k u d u k ç a a r k a m ız d a n g ü ç lü m ü z ik se sle ri y ü k se lm e y e b a şla m ıy o r m u ? R o m a n ı b itird iğ im iz z a ­ 34

m an , için d ek i h e r şe y ... ö n cesin e g ö re d a h a b ü y ü k b o y u tla ra b ü rü n m ü y o r m u ?« G ö rü ld ü ğ ü g ib i F o rste r, k ita b ın ın b a ş la r ın d a ele a ld ığ ı ö y k ü v e o la y ö r g ü sü g ib i g e le n e k se l ro m a n ö ğelerin in sın ırla y ıc ı etk ilerin d en u z a k , ö zg ü rce açılıp y a y ıla n b ir ro m a n b içim in d en y a n a d ır. A slın d a on u n özled iği ro m a n tü rü , Jo y ce, F o rd M ad o x F o rd ve V ir ­ g in ia W o o lf gib i ç a ğ d a ş r o m a n c ıla r c a b ü y ü k ölçü de g e rç e k le ştirilm iştir. «M o d e m Fiction« d a V irg in ia W oolf, g e le n e k se l ro m a n y a z a r la r ın ın o lay ö r g ü sü k u rm a k , tra je d i, k om edi, a şk , ilgi, o lasılık g ib i e tk iler y a r a tm a k u ğ r u n a d a r b ir a la n a sık ışa r a k , in sa n y a ­ şam ın ı g e rç e k y ü zü y le y a n s ıta m a d ik la n n ı b elirtir. G erç e k te n d e b u y a z a r la r , on d o k u z u n c u y ü zy ıl ile yirm inci y ü zy ıl b a şla r ın ın m a n tık çe rç e v e si için de b ir­ birin e sık ı sık ıy a b a ğ lı o la y la r d a n k u r u la n r o m a n la rı yerin e, ilk b a k ış t a h iç b ir d ü ze n v e b irlik g ö sterm e y en , d a ğ ılıp y a y ılm a eğilim in d e r o m a n la r y a z m ışla rd ır. B u ro m a n la rın a sıl etk ileri, F o r ste r ’m iste d iğ i gib i, a n c a k o k u n u p b ittik ten s o n r a d e ğ işik p a r ç a l a n a r a s ın d a k i ilişk ilerin o k u y u cu n u n zih n in d e toplu h a ld e b e lirm e ­ sin d en d o ğ a r.

35

YAZARIN NOTU

B u k itap , 1927 b a h a r ın d a C a m b rid g e Ü n iv e rsite si’ n in T rin ity K o le ji’nce, W illiam C la r k a d ın a düzenlenen b ir dizi k o n u şm a d a n o lu şm u ştu r. K o n u şm a la r k u ­ ra lc ılık ta n u z a k b ir sö y leşi h a v a sı için d e g e ç m iştir. K ita p o la r a k y a y ım la n ırk e n , b u h a v a y ı a z a ltıp y u m u ­ ş a tm a k y o lu n a gitm ey i sa k ın c a lı b u ldu m , ç ü n k ü m e ­ tin den «b en », «sizler», «bizler» g ib i sö z le r ç ık a r ıla c a k o lu rsa, g e rid e h içb ir şe y k a lm a y a b ilird i. B u n eden le, k itapta, «ben», «sizler», «biz»in y a n ı s ır a «sö zg elişi», «b ir d ü şü n ü n », «ne g a r ip tir ki», «elb ette» g ib i sö z le r de sık sık g e ç e c e k ve h a k lı o la r a k k im i titiz o k u y u ­ c u la rı te d irg in ed ecek tir. A n c a k u n u tm a sın la r ki, b u sö z le ri ç ık a rsa y d ık , d o ğ a c a k b o şlu k la r d a n b elk i d a h a u y gu n , d a h a iyi b a ş k a b a z ı sö z le r de çık ıp gid e b ilird i. A y n c a , ro m a n sa n a tın ın k en d isi ç o ğ u kez k o n u şm a diline çok y a k ın o ld u ğ u n d an , b irta k ım s ır la rın ı d a h a a ğ ırb a şlı, d a h a ş a t a fa t lı d e rin eleştiri a k ım la r ın d a o r­ ta y a d ö k m ed iğ i h ald e, bizim k i gib i d u rg u n ve s ığ s u ­ la r d a a ç ık la y a b ilir b elk i de. E.M. F o rs te r

37

B İR İN C İ BÖLÜM

G İ R İ Ş B u k o n u şm a d izileri T rin ity K o le ji ö ğretim üyele*rin d en W illiam C la r k ’m a d ın a d ü ze n len m iştir. B u g ü n b iz le ri b ir a r a y a g e tire n odu r, k o n u m u z a d a o n u n la g ire ce ğiz. C la r k sa n ırım Y o rk sh ire ’lıydı. 1821’de d o ğd u ; o r­ taö ğ re n im in i S e d b e r g ile S h re w sb u ry ’de ta m a m la d ı; 1840'da C a m b ıid g e Ü n iv e rsite si nin T rin ity K o leji'n e gird i; d ö rt yıl s o n r a o r a d a ö ğı etim ü y eliğin e g e tir il­ di ve otuz y ıla v a r a n b ir sü re , t a ö lü m ü n d en a z ön ce s a ğ lığ ı b o z u la n a k a d a r T rin ity ’de o tu rd u . C la r k en çok S h a k e sp e a r e u zm an ı o la r a k tan ın ır, a n c a k b u r a ­ d a b a ş k a k o n u la rd a y a y ım la d ığ ı iki k ita p ta n d a söz e tm em iz g e re k iy o r. G en çliğin d e I s p a n y a ’y a gitm iş; o r a ­ d a g e ç ird iğ i ta til g ü n le rin i tatlı, c a n lı b ir dille G azp ach o a d lı b ir k ita p ta a n la tır. «G azp ach o » E n d ü lü s k ö y lü leri a r a s ın d a içtiğ i v e a n la şıla n çok b eğ en d iği, so ğ u k ç o rb an ın ad ı. Ö yle a n la şılıy o r ki, C la rk Is p a n ­ y a ’nın h er şeyin i b eğ en m iş. B u n d a n sek iz yıl so n ra, 39

Y u n a n is ta n ’d a g e ç ird iğ i b ir ta tilin so n u cu o la r a k P e­ lo p o n n esu s d iy e b ir k ita p d a h a y ay ım lad ı. P elopon­ n e su s d a h a a ğ ır b a ş lı, d a h a sık ıc ı b ir k itap . Y u n a n is­ ta n o g ü n le r d e I s p a n y a ’d a n d a h a çok cid diye a lm a n b ir y e rd i. B ir de, C la r k o s ır a d a a r tık h em p a p a z , h em de Ü n iv e rsite S ö z c ü sü o lm u ştu . Ü ste lik geziye T rin ity ’n in o z a m a n k i B a ş k a n ı D r. T h o m son ile b irlik ­ te ç ık m ıştı v e D r. T h o m so n öyle so ğ u k ç o rb a y la f a la n ilg ile n e ce k k işile rd e n d eğild i. B u n e d en le P elopon n e­ s u s ’ d a k a tır la r , p ire le r ü stü n e ş a k a la r p e k yok; k a r ­ şım ız a g id e re k d a h a ç o k k la s ik ç a ğ k a lın tıla rı, s a v a ş a la n la r ı çık ıy or. İçin d ek i b ilg ile rin ötesin de, b u k ita ­ b ın h â lâ c a n lı k a la n y a n ı, y a z a rın ın Y u n a n ista n 'ın k ır la r ın a k a r ş ı d ile g e tird iğ i s ıc a k d u y g u la rd ır. C la r k a y n c a İta ly a ile P o lo n y a’yı d a d o la şm ıştır. B ilim se l ç a lış m a la r ın a dönelim . Ö n ce C lover, son ­ r a A ld is W rig h t ile b irlik te (ik isi d e T rin ity ’n in kütü p h â n e c isiy d i) b ü y ü k b ir y a p ıt o lan C am b rid g e S h a k e s p e a r e ’i p la n la d ı; A ld is W rig h t’m y ard ım ıy la, ço k tu tu n a n b ir m etin o lan G lobe S h a k e s p e a r e ’i y a ­ y ım lad ı. A r isto p h a n e s’in o y u n la rın ın yen i b ir b a sk ısı için p e k çok m a lz e m e d erled i. B ir k a ç v a a z d a y ay ım ­ ladı, a m a 1869 y ılın d a p a p a z lık ta n ay rıld ı. D ostu ve y a ş a m ö y k ü sü n ü n y a z a n L e slile S te p h a n v e H en ry S id g w ic k ile o k u ş a k ta n b a ş k a l a n gib i, C lark , d a k ili­ se d e k i g ö re v in d e k a la m a y a c a ğ ın ı a n la d ı v e n e d en le­ r in i T he P re se n t D a n g e r s o f the C h u rch o f E n g la n d (İn g iliz K ilise sin in G ü n ü m ü zd ek i T eh lik ele ri) a d lı b ir k ita p ç ık ta a ç ık la d ı. B u n u n so n u cu o la r a k Ü n iv ersite S ö z c ü lü ğ ü n d e n de çekildi, a n c a k ö ğ re tim ü y e liğ i g ö ­ r e v in i b ıra k m a d ı. E lli y a ş ın d a ö ld ü ğ ü n d e, sevim li, d ü ­ r ü s t v e b ilg in b ir in sa n o la r a k , k e n d isin i ta n ıy a n h e r­ k e sin s a y g ısın ı k a z a n m ıştır. C la r k a n c a k C a m b rid g e ’ in s ın ır la n için d e b ilin en b ir k işid ir, ö y le ü lk e ç ap ın ­ 40

d a b ir ü n ü yo k tu r; O x fo rd 'd a b ile ta n ın m az . C am b rid g e ’e ö zg ü b ir in san d ı; belki de a n c a k b u ü n iv e rsite ­ n in a v lu la r ın d a o n d an s o n r a d o la şa n sîzlerin g e re ğ i g ib i d e ğ e rlen d ireb ile ce ğ i b ir d ü rü stlü ğ ü v a rd ı. V a s i­ yet y o lu y la b ıra k tığ ı b ir g e lird e n y a r a r la n a r a k , T rin ity K o le ji h e r yıl «İn giliz y azın ın ın C h a u c e r’d a n b u y a n a h e rh a n g i b ir dönem i y a d a d ö n em leri ü stü n e » k o ­ n u şm a dizileri dü zenliyor. İşte b iz şim d i b u n u n için to p lan m ış b u lu n u y o ru z. T a n r ıla r a y a k a r ış t a b u lu n m a k esk id e n m iş; şim d i p e k y ap ılm ıy o r, a m a b en iki n eden le k ıs a b ir y a k a r ış ­ t a b u lu n m a k istiyorum . B irin cisi, C la r k ’ın d ü rü stlü ­ ğ ü n ü n b ir p a r ç a s ı b u k o n u şm a la r sü re sin c e b izim le o lsu n ; İkincisi, C lark b u s ır a d a b izd en y a n a p e k b a k ­ m a sın ! B a k m a sın , çü n k ü bu k o n u şm a la r için k o n an «İn giliz y azın ın ın h e rh a n g i b ir dön em i y a d a d ö n em ­ leri» k o şu lu n a tam o la r a k b a ğ lı k a lm a y a c a ğ ım . B u k o şu l in s a n a g e n iş k a p sa m lı b ir k o şu lm u ş gib i g e li­ yo r, g e rç e k te n de a n la m b a k ım ın d a n o ld u k ç a g e n iş. A n c a k g e n e de k u lla n ıla n sö z cü k le r b a k ım ın d a n b izim ele a la c a ğ ım ız k o n u y a p e k uy m u y or. G iriş n ite liğ in ­ d e k i b u ilk k o n u şm am ı b u n u n n ed en lerin i a ç ık la m a y a a y ıra c a ğ ım . İleri sü rd ü ğ ü m n o k ta la r ö n e m sizm iş gib i geleb ilir, a m a b u n la r bizi h a fta y a a sıl k o n u m u z a b a ş ­ la m a k için elverişli, çev rey i k o la y c a g ö re b ile n b ir te ­ peye u la ştıra c a k tır. Y ü k se k b ir tep eye g e r e k d u y u y oru z, çü n k ü ro m an d e d iğ im iz şe y b içim siz k o sk o c a b ir k a r a p a rç a sıd ır; ü stü n d e tırm a n a c a k , sö zge lişi P a r n a s s u s y a d a Helicon gib i, h a tta P isg a h g ib i b ir d a ğ y o k tu r.3 Y a z ın a la ^Parnassus, Y un an istan ’ın güneyinde. Apollon ile esin perile­ rinin kutsal yeri olan dağdır. Helicon gene P arn assu s’un ol­ duğu bölgede bulunan, am a ondan çok daha az yükseklikte

41

n in ın n e m li b ö lg e le rin d e n b irid ir; b u r a y ı y ü zlerc e d e­ r e s u la r v e a r a d a b ir b a t a k lığ a ç ev irir. O z a n la rın onu k ü ç ü m se m e le r i b en i şa şır tm a z , a m a k im i z a m a n y a ­ n ılıp k e n d ile ri d e b u b a t a k lığ a d ü şe rle r. R o m an ın y a ­ n ılıp ta rih ç ile rin a r a s ı n a k a r ış tığ ı d a olur; b ö y le d u ­ r u m la r d a ta rih ç ile rin c a n la r ın ın sık ılm a sın ı d a o la­ ğ a n b u lu ru m . K o n u m u z a g e ç m e d e n önce b elk i r o m a ­ n ın n e o ld u ğ u n u ta n ım la m a m ız g e re k ir. B u n u ç a b u ­ c a k y a p a b iliriz . M . A b el C h ev alley , a y d ın la tıc ı elkit a b m d a b ir ta n ım v eriy o r;2 eh, İn g iliz ro m a n ın ı b ir F r a n s ız e le ştiric i t a n ım la y a m a z sa k im ta n ım la r ? Di­ y o r k i, «R o m a r^ b elli u z u n lu k ta , d ü z y a z ı b ir an latıd ır.» B u k a d a r ı b ize yeter; u z u n lu k elli b in sö z cü k te n a ş a ­ ğ ı o lm a m a lı d iy e ek ley eb iliriz belki. E lli b in sö z c ü ğ ü g e ç e n tü m d ü z y a z ı a n la t ıla r Dizim a m a ç la rım ız b a k ı­ m ın d a n r o m a n sa y ıla b ilir. E ğ e r b u ta n ım a k lın ız a y a t­ m ıy o rsa , siz k e n d in iz b a ş k a b ir ta n ım d ü şü n e b ilecek m isin iz k i için e The P ilg rim ’s P r o g r e ss ’!, M a riu s the E p ic u r e a n ’ı, The A d v e n tu re s o f a Y o u n g e r S o n 1, The M a g ic F lu te ’u, T he Jo u r n a l o f the P la g u e ’i, Z u leik a D o b so n l, R a s s e la s ’i, U ly sse s ’i ye G re e n M a n sio n s’ı a l­ sın , y a d a a lm ıy o rsa , a lm a y ış n e d e n lerin i g ö ste re b il­ s in ? D o ğ ru , ö n ü m ü zd e u z a n m a k ta o lan ro m a n a la n ı­ n ın k im i k e sim le ri h a y a l g ü c ü n e sa n k i d a h a çok d a ­ y an ır. O r t a la r a d o ğ ru y e şillik b ir yerd e, y a r a n d a E m ­ m a ile J a n e A u ste n d u ru r; E sm o n d ’ı a y a k t a tu tm a y a ç a lışa n T h a c k e ra y d e o ra d a d ır. A n c a k g e n e de a la n ın tü m ü n ü ta n ım la y a c a k a k ıllıc a sö y le n m iş b ir söz yo k bir dağdır; Helicon d a esin perilerinin yurdudur. Pisgah, Ür­ dün’ün doğusunda bir sırad ağd ır; M usa peygam ber buradan ku tsal to p rak lan görmüştür. (Çev.) 3Abel Chevalley, Le R om an Anglais de Notre Temps, Oxford University Press, New York.

42

b en im b ild iğim . Y a ln ız c a şu söylen ebilir: R o m an ın k a p la d ığ ı a la n ın ik i y a n ı g itg id e y ü k se le n iki s ır a d a ğ ile sın ırlıd ır (b u n la r b irb irin e k a r ş ıt o lan Ş iir v e T a ­ r ih s ır a d a ğ la r ıd ır ), ü ç ü n c ü y a n ı ise den izle ç e v rilid ir -M oby D ick'e geld iğ im iz d e k a r şım ız a ç ık a c a k o la n d e­ niz. «İn giliz yazın ı» k o şu lu n u ele a la r a k işe b a ş la y a ­ lım . B u r a d a k i «İngiliz» sö zcü ğü n ü , İn gilizce y az ılm ış b içim in d e y o ru m la y a c a ğ ız elbette; y o k sa , T w eed Irm a ğ ı’nın gü n e y in d e y a d a A tla n tik O k y a n u su ’n u n do­ ğ u su n d a y a d a e k v a to ru n k u z ey k esim in d e y a y ım la n ­ m ış k ita p la r a n la m ın d a a la c a k d eğiliz. Y erlerle, böl­ g e le rle u ğ r a şm a m ız g erek m ez; b ıra k a lım s iy a se t a d a m ­ la r ı u ğ ra şs ın la r . N e v a r ki, böyle b ir y o ru m so n u n d a b ile d iled iğ im iz ölçü de ö z g ü r d a v r a n a b ilir m iyiz a c a ­ b a ? İn giliz ro m a n ım in celerk en , ö b ü r dillerd e, özel­ lik le F ra n sız v e R u s d illerin d e y a z ılm ış ro m an la rı b ü s ­ b ü tü n g ö rm e zlik te n g e le b ilir m iy iz? S o ru n y a ln ız c a etk ilen m e so ru n u olsa-, g ö rm e zlik te n g e le b ilird ik çü n ­ k ü bizim y a z a r la r ım ız A v ru p a lı y a z a r la r d a n h içb ir z a m a n p e k etk ilen m em işlerd ir. A n cak , b ira z d a n a ç ık ­ la y a c a ğ ım n e d e n lerle k o n u şm a la rım d a b en z a te n et­ k ilen m e k o n u su n d a elim d en g e ld iğ in c e a z sö z e d e ce ­ ğim . B en im işle y ec eğ im konu, b elli b ir y azın tü rü ile b u n u n İn g iliz dilin de k a z a n m ış b u lu n d u ğ u ö zellik ler o la c a k . K ıta A v r u p a sm d a k i b e n z e r ö zellik leri g ö rm e z ­ likten g e le b ilir m iy iz? B ü sb ü tü n gelem eyiz. B u r a d a tatsız, y u rtse v e rliğ im iz e a y k ırı d ü şe n b ir g e rç e ğ i g ö r ­ m ek zo ru n d ay ız. T o lsto y 'la b o y ö lçü şeb ilecek b ir İn ­ g iliz ro m a n y a z a n y o k tu r; b a ş k a b ir deyişle, h içb ir İn giliz ro m a n y a z a n , in sa n y a şa m ın ın h em k a h r a m a n ­ lık y an ı, h em de a ile ilişk ile ri ü stü n d e d u r a r a k böylesin e e k sik siz b ir ta b lo su n u çizm iş d eğild ir. H içb ir İn­ g iliz ro m a n y a z a n in s a n ru h u n u D osto y ev sk i k a d a r 43

d e rin d e n in celem em iştir. S o n ra , d ü n y a n ın h içb ir y e ­ rin d e ç a ğ d a ş in sa n ın b ilin cin i M arce l P ro u st k a d a r b a ş a r ıy la çözü m lem iş b ir r o m a n c ı d a h a yo k tu r. U la ­ şıla n b u b ü y ü k b a ş a r ıla r k a r ş ıs ın d a d u r a k la m a m ız g e ­ re k iy o r. İn g iliz şü rin in k im se d e n k o rk u su o lam az, n i­ telik çe de, s a y ıc a d a ü stü n d ü r. O y sa İn g iliz ro m an ın ın b a ş a r ıs ı b u denli b ü y ü k d e ğil; ro m a n ım ız g ü n ü m ü z e d e ğ in y a z ılm ış en iyi r o m a n la rı içerm iyo r; b u n u y a d ­ s ım a y a k a lk a r s a k d a r g ö rü şlü b ir y ö re se lliğ e s a p la n ­ m ış o lu ru z. R o m a n y a z a rın ın y ö re se l o lu şu önem li değildirr y ö re se llik b ir ro m a n c ı için g ü ç k a y n a ğ ı b ile o lab ilir. D efoe, L o n d r a ’n ın y o k su l tak ım ın ı, T h o m as H a rd y k ır­ s a l k e sim in in sa n la rın ı ele a lıy o r diye y a k m a n k im ­ se, y a b u d a la d ır y a d a b ilg iç lik ta s la y a n k en d in i b e ­ ğ e n m işin b iri. N e v a r k i, y ö re se llik e le ştirici için ön em ­ li b ir k u su rd u r. Y a ra tıc ı s a n a t ç ıy a ç o ğ u z a m a n ta n ı­ n a n sın ırlılık eleştiriciy e ta n ın m a z . E le ştirici g e n iş g ö ­ r ü şlü o lm a k zo ru n d a d ır, y o k sa h iç b ir şe y o lam az. R o ­ m a n c ı y a ra tıc ılığ ın k en d in e v e rd iğ i h a k la n k u llan ır, a m a e le ştiric i a y n ı h a k la r a sa h ip d eğild ir. İn g iliz ro ­ m a n la r ı a r a s ın d a k ü ç ü k k u lü b e diye n itele y eb ile ceğ i­ m iz b ir y ığ ın y ap ıt, ön em li k o n a k la r d iy e ö v ü lü p g ö k ­ le re ç ık a rılm ış v e b u o n la rın z a r a n n a o lm u ştu r. G eli­ şig ü z e l d ö rt ro m a n ele cilalım : C ra n fo rd , The ■H e a r t o f M id lo th ian , J a n e Ey re, R ic h a rd F ev erel. T ü rlü k i­ şise l v e y e rel n ed en lerd en ö tü rü se v iy o r o lab iliriz b u d ö rt k ita b ı. C ra n fo rd , o r ta İn g ilte re k en tle rin in g ü l­ d ü r ü d u y g u su y la d o p d olu d u r; M id loth ian , E d in b u rg r d a n su n u lm u ş b ir a v u ç y a şa m d ır; J a n e Ey.re y e te n e k ­ li a m a g e lişm e m iş b ir k a d ın ın tu tk u d o lu d ü şü d ü r; R ic h a rd F e v e re l çiftlik e v lerin in şiirse lliğ in i ta şır, in ­ ce n ü k te le rle p ın l p ın ld ır. N e v a r ki, b u r o m a n la r b i­ r e r k ü ç ü k k u lü b ed ir, g ö rk e m li k o n a k la r d eğil. B ir a n 44

için tu tu p S a v a ş ve B a r ış ’m sü tu n la rı y a d a K a ra m a zov K a r d e ş le r ’in k em e rleri a r a s ın a k o y a c a k o lu rsa k o n la n , n e o ld u k la rın ı g ö rü r, gö zü m ü zd e b ü y ü tm e d e n k en d ilerin e s a y g ı d u y arız. K o n u şm a la rım d a y a b a n c ı r o m a n la r a p e k s ık d e ­ ğin m ey eceğ im ; s a n k i b u k o n u d a u z m an m ışım d a k o ­ n u la n k o şu lla r elim i k o lu m u b a ğ la d ığ ın d a n y a b a n c ı r o m a n la r ı ta rtışıy o rm u şu m g ib i b ir izlenim y a r a tm a k d a h iç istem em . A n cak , d a h a b a ş la n g ıç ta y a b a n c ı r o ­ m a n la r ın b ü y ü k lü ğ ü n ü iyice b elirtm ek , ele a l a c a ğ ı­ m ız k o n u y a d a h a b a ş la n g ıç ta b öyle b ir gö lg e d ü şü r ­ m ek istiy o ru m ki, so n u n d a gö zlerim izi g e riy e çev irip b a k tığ ım ız d a k o n u m u zu g e r ç e k y ü zü y le g ö re b ilm ek o la n a ğ ım ız d a h a iyi b elirsin . «în gilizlik » k o şu lu için b u n c a sö z ypter. Ş im d i d a ­ h a ön em li o lan «h e rh an g i b ir dön em y a d a dönemler»» "koşuluna geçelim . K o n u şm a la r ım d a ro m an k o n u su n u a n a çizgileriy le k ıs a c a ele a la c a ğ ım ; b ir dön em in z a ­ m a n için d e g e lişm e si d ü şü n c e si ile, b u n a b a ğ lı o la r a k •etk ilen m eler v e o k u lla şm a la r ü stü n d e d u rm a k iste ­ m iy oru m . S a n ıy o ru m k i G a z p a c h o ’n un y a z a rı b en i b a ­ ğ ışla r . Z am a n d en ilen şe y b u k o n u ş m a la r d a b a ş ta n s o n a d ü şm a n ım ız o la c a k bizim . İn g iliz ro m a n y a z a r ­ ların ı, u y a n ık d a v r a n m a z la r s a tüm in sa n la r ı alıp g ö ­ tü re n o z a m a n ırm a ğ ın ın a k ın tısın d a sü rü k le n ir b ir d u ru m d a düşünm eyeceğiz-, o n la rı tek b ir o d a d a , Brit is h M u se u m ’u n o k u m a sa lo n u g ib i y u v a rla k b ir o d a ­ d a , o tu rm u ş ro m a n la rın ı h ep a y n ı a n d a y a z ıy o r o la ­ r a k ta sa r la y a c a ğ ız . O tu rd u k la rı yerde, «B en K ra liç e V ic to ria dön em in d e y a şıy o ru m ; b en K ra liçe A n n e d ö ­ n em in d e; b en T ro llo p e ü n g e len eğ in i sü rd ü rü y o ru m ; b en A ld ou s H u x ley ’ye k a r ş ı çık ıy oru m ,» diye d ü şü n m ü y o rlar. K ale m le rin in ellerin d e o lu şu çok d a h a c a n ­ lı b ir g e rç e k tir o n la r için. Y a r ı k en d ilerin d en g e ç m iş 45

d ü rü m d a la r; a c ıla rı, se v in çle ri k a le m le rin d e n d ö k ü ­ lü yo r; y a r a t m a eylem i b irb irle rin e b en z etm iş o n ları. P rof. O liv e r E lton, «1847 y ılın d a n s o n r a tu tk u ro m a n ı çok d e ğ işti,» d e d iğ i z a m a n , içle rin d e n h içb iri b u n u n n e a n la m a g e ld iğ in i b ilm iy or. R o m a n cılarım ız ı işte b öyle c a n la n d ır a c a ğ ız gö z le rim izin ön ün de. E k sik le ri b u lu n a n b ir y a k la şım d ır b u k u şk u su z ; a m a b izim y e ­ ten ek lerim ize u y g u n d ü şe n , b iz i a ğ ır b ir teh lik ed en , b ilg in lik t a s la m a k te h lik e sin d e n k o r u y a c a k b ir y a k ­ la şım d ır. G e rç e k b ilg in lik in sa n o ğ lu n u n e rişe b ile c e ğ i en b ü y ü k b a ş a r ıla r d a n b irid ir. D e ğ e rli b ir k o n u .seçerek' o n u n la ilgili b ü tü n o lg u la r la , y a k ın k o n u la rd a k i bellib a şlı o lg u la r ı iy ice ö ğ re n e n b ir k im se d e n d a h a y ü ­ ce si y o k tu r. B ö y le b ir k im se d iled iğ in i y a p a b ilir. K o ­ n u su ro m a n m ı, iste r se tu tu p r o m a n la r ı y a z ılış t a ­ r ih le ri s ır a s ı için de ele a la b ilir, ç ü n k ü so n d ö rt y ü z ­ y ılın b ü tü n önem li ro m a n la rım , ö n e m sizlerin de çoğ a n u o k u m u ştu r; a y n c a İn g iliz r o m a n ın a ilişk in h e r a la n d a y e terli b ilg isi v a r d ır . B ir z a m a n la r b u k o n u ş­ m a d izile rin d e n b irin i v e re n S ir W a lte r R a le ig h işte b ö y le b ir b ilg in d i. B ilg isi ço k g e n iş o ld u ğ u n d an , k im k im d en e tk ile n m iş sö y ley eb iliy o rd u ; İn g iliz ro m an ı ü s ­ tü n e y a y ım la d ığ ı k ita p d ö n em lere g ö re y azılm ıştır. B e n im b u y o ld a n k a ç ın m a m ge re k iy o r. F ilo zo f g ib i b ilg in d e gö z le rin i z a m a n ır m a ğ ın a çev ireb ilir. Irm a ­ ğın tü m ü n ü g ö zle m lem e z de, ö n ü n d en a k ıp g e ç en ol­ g u la r a , k işile re b a k a b ilir, b u n la r a r a sın d a k i ilişk ileri d e ğ e rle n d ire b ilir. U la ştığ ı so n u ç la r on u n için n e d en ­ li d e ğ e rli ise b iz le r için d e o d en li d e ğ e rli o lab ilse y d i e ğ e r, o z a m a n in sa n so y u ço k tan u y g a r la şm ış b u lu ­ n u rd u . A n c a k , b ild iğ in iz g ib i s a ğ la n a m a d ı b u . S a ğ la ­ n a m a d ı, ç ü n k ü g e rç e k b ilg in lik b a ş k a la r ın a a k ta r ıla ­ m az, g e rç e k b ilg in le rin s a y ıs ı d a p e k az d ır. B u g ü n 46

b u ra d a , d in le y icile r a r a s ın d a y e tişm iş y a d a ilerid e y e tişecek b ir k a ç b ilg in v a r , a m a a n c a k b irk a ç k işi. K o n u şm a c ı y e rin d e böyle b irisin in o lm ad ığ ın ı k e sin ­ likle söy ley eb ilirim . B iz ç o ğ u m u z sö zd e b ilgin leriz; o rta k ö zellik lerim izi s a y g ı v e a n la y ış la ele a lm a k i s ­ tiy oru m , ç ü n k ü ço k b ü y ü k v e o ld u k ç a g ü ç lü b ir k it­ leyiz. D ev let g ö re v lerin d e , d in g ö re v lerin d e ta n ın m ış k işileriz; ü lk e n in eğitim işle ri b izim elim izdedir; b ize izin v e rd iğ i ö lçü d e b a s ın a se ç k in lik k a z a n d ırırız ; a y ­ r ıc a y e m ek lerd e a r a n a n k im seleriz. İyi y ö n ü n d en a lın ır sa sözde b ilgin lik , b ilg isiz li­ ğin b ilg iy e g ö ste rd iğ i sa y g ıd ır. İşin b ir de p a r a pul y an ı v a r; a m a b u k o n u d a p e k k a t ı o lm a k g e re k m e z. O tuz y a ş ın a v a r m a d a n ço ğ u m u z b ir iş g ü ç ed in m ek y a d a y a k ın la rım ız ın sırtın d a n g e ç in m e k zo ru n d ay ız. B irç o k iş a n c a k y a p ıla c a k b ir s ın a v d a b a ş a n s a ğ l a ­ m a k la eld e edileb iliyor. Sözd e b ilg in s ın a v la r d a çoğ u z a m a n iyi so n u ç a lır Coysa g e r ç e k b ilg in p e k b a şa rılı o la m a z ); s ın a v d a k a l s a bile, sın a v d en ilen şeyin gücü n ü , h ey b etin i iyi bilir. İşe a ç ıla n k a p ıla r d ır s ı­ n a v la r; e n g e lle m e g ü ç le ri de v a rd ır, m u tlu etm e g ü ç ­ leri de. K r a l L e a r ü stü n e y a z ılm ış b ir sın a v k a ğ ıd ı in sa n ı b ir y e rle re gö tü reb ilir; sö z g e lişi, B ölge Y önetim K u ru lu ü y eliğ in e b a s a m a k ta şı o lab ilir. O ysa, S h ak esp e a r e ’in b u g a r ip o y u n u n u n k e n d isi in sa n ı b ir yere gö tü rm e z. S ö zd e b ilg in tu tu p k en d in e a ç ık açık , «B il­ gili o lm an ın y a r a r ı b u d u r işte, in sa n ın ile rlem e sin e y ard ım ediyor,» d em ez p ek . P a r a p u l d ü şü n c esin in y a r a ttığ ı b a s k ı d a h a çok b ilin ça ltın d a d ır; s ın a v a g i ­ r e rk e n y aln ız ca , K r a l L e a r ’e ilişk in b ir so ru n u n in s a ­ nı a lla k b u lla k ed en k o rk u n ç, a m a çok g e rç e k b iı d en ey im o ld u ğ u n u için d e d u y a r. K a r a m s a r , a la y c ı b iı k işi de o lsa , ç o c u k su b ir k işi de, a y ıp la m a m a k gere' k ir onu. B ilg i ile k a z a n ç b irb irin e b a ğ lı o ld u ğu , b ir 47

ta k ım işle re a n c a k s ın a v la d irile b ild iğ i sü rece, b u s ı­ n a v d ü ze n in i ö n e m sem e k zo ru n d a y ız. İn sa n la r ı işe a lm a için b a ş k a b ir yol b u lu n a c a k o lsa, ö ğretim d e ­ n ile n şe y b ü y ü k ö lçü d e o r ta d a n k a lk a r , h iç k im sen in d e b u y ü zd e n a k ılc a , b ilg ic e en u f a k b ir z a r a n o l­ m az. S ö z d e b ilg in e leştiriy e, şim d i b izim y a p tığ ım ız iş g ib i b ir işe . elin i a ttı m ı işte o z a m a n çok z a r a r lı o lu r. Ç ü n k ü g e r ç e k b ir b ilg in in d o n a n ım ın d an y o k ­ su n k e n , o n u n yö n tem in i k u lla n m a y a k a lk a r . D a h a k i­ t a p la r ı a n la m a d a n y a d a o k u m a d a n b irta k ım b ö lü m ­ le re a y ır m a y a çalışır-, işle d iğ i s u ç la r m b irin c isi b u d u r. T u ta r ta rih s ır a s ın a g ö re a y ın r : 1847 y ılın d an önce y a ­ z ıla n la r, s o n r a y a z ıla n la r; 1848 y ılın d a n s o n r a y a d a ön ce y a z ıla n la r. K ra liç e A n n e ç a ğ ın d a ro m an , ro m an ö n ce si ro m an , ilk el ro m an , g e le c e ğ in ro m a n ı diye a y ı­ r ım la r y a p a r . D a h a d a s a ç m a sı, k o n u y a g ö re a y ırım ­ l a r a g irişir: Tom Jo n e s ' l a b a ş la y a n H a n la r y azın ı, S h irle y ile b a ş la y a n K a d ın H a k la n y azın ı, R o b in s o n C ru so e ’d a n T he B lu e L a g o o n ’a, d e ğ in u z a n a n ıs ­ sız A d a la r yazın ı, S e r s e r ile r y a z ım (en sık ıc ısı b u d u r, a m a Y o lcu lu k y a zın ı d a o n d a n p e k g e r i k a lm a z ) , S u s ­ se x B ö lg e si y azın ı, b ir de u y g u n su z k ita p la r, (b u n la r sö zd e b ilg in le r a r a s ın d a a n c a k y a ş lıc a o lan la rın u ğ ­ r a ş m a s ı g e re k e n ciddi, a m a ço k sık ıc ı b ir a r a ş t ır m a k o lu d u r); s o n r a sa n a y ic iliğ e , el a y a k h a sta lık la rın a , h a v a c ılığ a v e h a v a y a ilişk in r o m a n la r v a r. H a v a y ı, r o ­ m a n k o n u su n d a y ılla rd ır k a r şıla ş tığ ım en şa ş ır tıc ı in ­ celem ey e d a y a n a r a k b u r a d a say ıy o ru m . M a te ria ls a n d M eth o d s o f F ictio n d iy e b ir elk itab ı. B a n a A m e ­ r ik a ’d a n geld i; u n u ta m a y a c a ğ ım b ir k itap . Y a z a n n a d ım v erm iy o ru m . K e n d isi y a la n d a n b ir b ilg in , h em d e iy ilerin d en . R o m a n la rı y a z ılış ta rih lerin e, u z u n lu k ­ la rın a , g e ç tik le ri y erlere, cin siy etlerin e, b a k ış a ç ıla n 48

n a gö re ay ırıy o r. S a n k i a r tık tüm ay ırım o lan ak la rın ı tü k e tm iş gib iy k en , b ir de b a k ıy o rsu n u z h a v a y a gö re d e b ir a y ırım y ap m ış; hem de ta m d o k u z b a şlık a l ­ tın d a ele a lıy o r h a v a y ı. H er b a şlık için de b ir örn ek gö steriy o r, ç ü n k ü işin i y a rım y a m a la k b ır a k a c a k b iri değil. S ır a la d ık la r ın a bir. gö z a talım : h a v a ilk in Pierr e L o ti’d ek i g ib i «sü sley ici» o lab ilir; so n ra, The M ili o n the F lo ss ’d a k i gib i « y a r a r g ü d ü c ü » o lab ilir CFloss Irm a ğ ı o lm a y ın c a D eğirm en o lm az, D eğirm en o lm a­ y ın ca T u lliv e r a ile si o lm a z ); The E g o ist’deki gib i «açık lay ıcı» o lab ilir; F io n a M a cle o d ’d a k i gib i «belli b ir u y u m a g ö re d ü zen len m iş» o lab ilir; The M a ste r o f B alla n tr a e ’d.e'ki gib i «ro m a n la d u y g u b a k ım ın d a n k a r ­ şıtlık için de» olab ilir; K ip lin g ’in, b ir ç a m u r fırtın a sı y ü zü n d en y a n lış k ız a evlen m e ö n erisin d e b u lu n an b ir a d a m h a k k m d a k i ö y k ü sü n d e o ld u ğ u gibi, «o la y ların so n u n u b elirley ici» olabilir; R ic h a rd FevereV deki gib i «yön lendirici b ir etki» o lab ilir; P o m p ei’nin S o n G ü n ­ le ri’n d ek i V ez ü v Y a n a r d a ğ ı g ib i «k en d isi b ir ro m an k a h ra m a n ı» olab ilir; d o k u zu n cu o la r a k ise, çocu k m a ­ s a lla r ın d a k i gib i «yok» olab ilir. H av an ın o lm a y ışın a d a ö rn ek v e rm e si h o şu m a gitti; böylece h e r şey çok b ilim sel, y erli y erin de oluyor. A n cak , y a z a rın k e n d isi­ n in de için e sin m e m iş o lm alı ki, b u a y ırım ları y a p tık ­ ta n so n ra, «evet, b ir şey d a h a v a r elbette: d eh a; d e ­ h a o lm ad ı m ı, ro m an y a z a rın ın d o k u z tü r h a v a o ld u ­ ğ u n u b ilm esin in y a r a r ı yok,» diyor. B u d ü şü n ce ile şe v k le n e re k ro m a n la rı b ir de y a z a r ın k o n u su n a k a r ­ ş ı ta k ın d ığ ı tu tu m a g ö re ay ırıy o r. K işise l ve y a n sız o l­ m a k ü zere y a ln ız c a ik i tu tu m b elirtiy o r, b u n la rın h e r b irin e ö rn e k le r g ö ste rd ik te n s o n r a yen id en d ü şü n c e ­ lere d a lıy o r ve ü z g ü n ü zgü n , «E vet, a m a d e h a d a g e ­ rek, y o k sa y a z a r ın tu tu m u n u n d a b ir y a r a r ı olm az,» diyor. 49

B öyle d u r m a d a n d e h a d a n sö z e tm e k sö zd e b ilg i­ n in b a ş k a b ir ö zelliğid ir. D e h a sö z ü n ü sık s ık k u lla n ­ m a y a b a y ılır, ç ü n k ü b u sö z k a r ş ıs ın d a a k a n s u la r d u ­ ru r, ne a n la m a g e ld iğ in i a r a ş tır ıp b u lm a y a ç a lışm a ­ s ın a g e r e k k a lm a z . Y a z a r lık d e h a sa h ib i k işile rin iş i­ dir. R o m a n y a z a r la r ı d e h a sa h ib i k işile rd ir. İşte oldu, şim d i d e ş u n la r ı b ö lü m le re a y ıra lım b a k a lım , d iy o r v e ay ırıy o r. S ö y le d iğ i h e r şe y d o ğ ru o lab ilir, a m a y a p ­ tık la rın ın tü m ü d e y a r a r sız , ç ü n k ü r o m a n la rın içine g ire c e k y e rd e y a n ın d a y ö re sin d e d o laşıy o r; o n la rı y a o k u m a m ış y a d a d o ğ ru d ü r ü st o k u m a y ı bilm iyor. K i­ t a b ı o k u m a k g e r e k (ne y a z ık k i öyle, ç ü n k ü çok z a ­ m a n a la n b ir şe y d ir o k u m a k ), için d e k ile ri ö ğ re n m e ­ n in te k y o lu b u d u r. K im i ilk el o y m a k la r yiy o rm u ş, a m a B a tı d ü n y a sın d a k ita b ı sin d irm e n in b ilin en te k y o lu o k u m a k tır. O k u y u cu o tu ru p y aln ız b a ş m a didi­ şip u ğ r a ş m a k z o ru n d a d ır, sö zd e b ilg in ise b u n a y a ­ n a ş m a z . K ita p ile y a z ıld ığ ı dö n em in tarih i, y a z a rın ın b a şın d a n g e ç e n o la y la r, k ita p ile a n la tıla n o la y la r ve özellik le h e r h a n g i b ir a k ım a r a s ın d a b a ğ la n tıla r k u r ­ m a y o lu n a g id e r. B ir p u n d u n a g e tirip «ak ım » sö z cü ­ ğ ü n ü k u lla n d ı m ı, n e şe si a r ta r ; d in ley icilerin n e şe si k a ç s a b ile o n la r d a k o n u şm a n ın b u r a s ın d a h em en k a ­ le m le rin i ç ık a r a r a k , s a n k i a k ım la r ta şın a b ilir şe y le r­ m iş g ib i sö y le n e n leri y a z ıp cep lerin e k o y a rla r. İşte b u n e d e n le d ir ki, ö n ü m ü zd e k i d e rm e ç a tm a k o n u ş m a la r b o y u n c a b iz r o m a n k o n u su n u dön em lere g ö r e in celem ey ecek , z a m a n ırm a ğ ın ı gö z ö n ü n d e b u ­ lu n d u r a m a y a c a ğ ız . B ü tü n r o m a n c ıla rı h ep b ir a n d a y a şıy o rm u ş g ib i d ü şü n m e k b iz im g ü cü m ü z e d a h a u y ­ g u n d ü şü y o r. A s lın d a b u y a z a r la r a y n ç a ğ la rın , a y rı to p lu m k e sim le rin in in sa n la rıd ır; d e ğ işik y a ra tılışla rı, d e ğ işik a ıfıa ç la n v a r; a n c a k elle rin d e k alem leri, h e p ­ si de y a r a t m a ey lem i için d eler. O m u zların ın ü stü n ­ 50

d e n y a z d ık la r ın a b ir b a k a lım . B ö yle y a p m a k la şim d i bizim d ü şm a n ım ız olan , a r a ş ır a r o m a n c ıla r a d a d ü ş­ m a n k e sile n (b u n u g e le c e k h a ft a gö re ce ğ iz) o z a m a n s ır a s ı d en ilen şe y ta n ı k o v u p u z a k la ştır a b iliriz b elk i. H e rm an M elville şöyle y a k m ıy o r: «A lı, n e b itm ez tü ­ k en m ez b ir s a v a ş m ış z a m a n ın in sa n o ğ lu y la g iriştiğ i b u s a v a ş.» Y a ln ız c a y a ş a m ile ölü m d e sü rü p g id e n b ir s a v a ş d e ğ ild ir bu; y a zın ile e le ştiri a la n la r ın d a d a sü rm e k te d ir. Biz, ro m a n y a z a r la r ın ı y u v a r la k b ir o d a d a h ep b irlik te ç a lışıy o rm u ş g ib i gö zü m ü zd e c a n ­ la n d ır a r a k , .bu s a v a ş t a n u z a k d u ra c a ğ ız . Y a z a r a d ­ la rın ı p a r ç a l a n o k u d u k ta n s o n r a v ereceğ im ; ç ü n k ü a d la r o k u y u c u d a ç a ğ n ş ım la r u y an d ırır, a k la b irta k ım ta rih le r, sö y le n tile r ge tirir. O y sa b iz böyle b ir d u ru m ­ d a n k a ç ın m a y a çalışıy o ru z. R o m a n c ıla r a ik işe r ik işe r a y rılm a la rın ı söyledik. Ç iftle rd e n ilkin e y a k la ş a r a k ş u n la n okuyoruz: I. N e y a p m a lı bilm iy oru m . T a n rı b en i b a ğ ışla sın , a m a n a sıl d a sa b ırsız ım ! D ilerim ki a m a g ü n a h a g irm e d e n ne d iled iğ im i b en de bilm iyoru m . G en e de d ilerim T a n rı m e rh am e tin i e sirg e m e sin b en d en ! Y e ry ü ­ zü n d e b a n a a c ıy a n yo k çü n k ü . N e biçim d ü n y a d ır b u ! - İste n e ce k n esi v a r ? İy id ir di­ ye u m u tla b ek led iğim iz şe y le r o d en li g a r ip b ir b içim d e b a ş k a şey le rle k a rışm ış ki, in sa n ne d iley eceğ in i b ilm iy o r! S o n ra , in sa n la rın y a n s ı ö b ü r y a n s ın a a c ı çek tiriy o r, a c ı çek ­ tirirk e n de k en d ileri de a c ı çekiyor. II. M u tlu o lab ilm e k için in sa n ın b â şk a la n n m y a ş a m ın d a n n e çok şe y a lm a k zo ru n ­ d a b u lu n d u ğ u n u , o z a m a n bile m u tlu lu ğ a 5i

e rişe m e d iğ in i d ü şü n d ü k çe , k en d i k en d im d en tik sin iy o ru m . K en d in i k a n d ırm a k , k en d i a ğ ­ zın ı k a p a tm a k iç in y a p ıy o r in sa n b u n u ; a n ­ c ak , o lsa o lsa k ıs a b ir sü re için. K ö tü b en li­ ğ im iz o r ta d a n silin m e z h içb ir z a m a n v e b i­ z im için d u r m a d a n yen i y en i k a y g ıla r y a r a ­ tır. B u g ö ste riy o r ki, a lm a k in s a n a hiç m u t­ lu lu k g e tirm iy o r. G ü v e n ilir te k şe y v e rm e k ­ tir. İn sa n ı en a z a ld a t a n b u d u r. B elli ki, b u r a d a y a ş a m a n e rd e y se a y n ı a ç ıd a n b a ­ k a n ik i ro m a n c ı o tu ru y o r; b irin c isi S a m u e l R ich ard son , İk in cisi ise, H e n ry Ja m e s . H em R ich ard so n , h em J a m e s a tılg a n o lm a k ta n çok, titiz b ir e r ru h b ilim cid ir; ik isi de in sa n la r ın ç e k tik le ri a c ıla r a k a r şı d u y arlıd ır, ö zv erin in d e ğ e rin i a n la r. İk isi d e ro m a n la rın d a t r a ­ je d iy e e rişe m e se b ile çok y a k la şır . İk isin in r o m a n la ­ r ın d a d a ü rk e k , ç e k in g e n b ir so y lu lu k h a v a s ı v a r ve ik isi de n e g ü z e l y azıy o r! K a le m le rin d e n g ü rü l g ü rü l a k a n sö z c ü k le rin b ir tek i b ile y e rsiz d eğil. R ich ard so n ile J a m e s 'in a r a s ın d a y ü z elli yıl v a r, a m a b a ş k a b a ­ k ım la r d a n b irb irle rin e çok y a k ın d e ğ ille r m i? B u y a ­ k ın lık b iz im için y a r a r lı o la m a z m ı? K u şk u su z b en d a h a b u sö z le ri sö y le rk e n H en ry J a m e s ’in y ü zü n d e b ir ü z ü n tü , h a y ır ü z ü n tü değil, b ir şa şk ın lık b e lirm e ­ y e b a şla d ığ ın ı g ö r ü r gib iy im . A slın d a şa şk ın lık bile d e ğ il y ü zü n d ek i; k e n d isin e b ir y ak ın lık , h em de b ir sa tıc ı, b ir d ü k k â n c ıy la y a k ın lık y a k ıştın ld ığ ın ı se z ­ d iğ i a n la şılıy o r. R ic h a rd so n ’ı d a d u y a r gib iyim ; o d a a y n ı ö lçü d e k u şk u lu , İn g ilte re s ın ır la r ı d ışın d a n g e l­ m e b ir y a z a r a c a b a tem iz a h la k lı o la b ilir m i, diye d ü şü n ü y o r. N e v a r ki, b u n la r y ü zey d e k a la n a y rılık ­ la r d ır , a s lın d a a y rılık b ile d e ğ il de, fa z la d a n b irtak ım o r ta k ö zellik ler. Ş im d i u y u m için d e o tu ra n R ich ard 52

so n ile J a m e s ’in y a n ın d a n a y r ıla r a k b ir so n rak i çifte y a k la şıy o ru z . I. C en aze tö ren in in tü m h a z ırlık la rı M rs. Jo h n so n ’m b ecerik li ellerin de k o la y c a ve m u tlu b ir b içim d e ge lişiy o rd u . A cı o lay ­ d a n b ir g ü n önce b ir çıkın siy a h sate n , b ir k u tu u fa k çivi ile m u tfa k m erd iven in i ç ık a r ­ dı ve evi siy a h fisto la rla , fiy o n k la rla p e k zev k li b ir b içim d e sü sled i. S o k a k k a p ısın ın to k m ağ ın ı siy a h k rep k u m a şla sık ıc a b a ğ ­ ladı, G arib aldV n in g r a v ü r re sm in in k ö şe sin e k o ca b ir fiy o n k y e rleştird i, M r. G la d sto n e ’ u n m erh u m u n m a lı o lan b ü stü n ü siy a h b e z­ le s a r ıp sa rm a la d ı. Ü stlerin d e Tivoli k en ti ile N ap o li K ö rfe z i’nin re sim le ri b u lu n a n iki v azo y u , b u gö z a lıc ı re sim le r s a k lı k a la c a k ve y a ln ız c a sa d e m a v i m in e y ü zleri g ö rü n e ­ cek biçim de çevirdi; ön o d a için uzun s ü r e d ü şü n ü le n m a s a ö rtü sü n ü s a tın a la r a k a r ­ tık iyice e sk iy e n d a llı g ü llü so lu k k a d ife n in yerin e bu m en ek şe m o ru ö rtü y ü y ay d ı. K ü ­ çük y u v a s ın a b ir a ğ ırb a şlılık h a v a s ı v e r e ­ bilm ek için se v e n b ir y ü re ğ in y a p a b ile c e ğ i h e r şey i y ap tı. II. O tu rm a o d a sın ın h a v a s ı ta tlı b ir p a s t a k o k u su y la b a y g ın la şm ış o ld u ğ u n d a n d ö rt y a n ım a b a k ıp y iy e c e k le rin b u lu n d u ğ u m a sa y ı a ra d ım . M a sa , a n c a k in sa n ın g ö z ü k a r a n lığ a a lıştık ta n s o n r a gö rü leb iliy o rd u . Ü stü n d e k e silm iş b ir e rik p a sta s ı, dilim dilim p o r ta k a lla r ile san d v iç le r, b isk ü v ile r ve sü s o la r a k çok iyi bild iğim , a m a k u llan ıld ığ ın ı 53

hiç g ö rm e d iğ im ik i içk i s ü r a h is i vardı-, b u n ­ la r d a n b iri ş a r a p , ö b ü rü v e rm u t d oluy du. B a k tım m a sa n ın b a şın d a o a ş a ğ ılık P um blech ook d u ru y o r; ü stü n d e k a r a b ir p alto ile b irk a ç m etre u z u n lu k ta k a r a y a s şeridi, b ir y a n d a n h a n i h a n i tık m ıy o r, b ir y a n d a n d a d ik k a tim i ç ek m ek için d a lk a v u k ç a h a re k e t­ le r y a p ıy o r. K e n d isin i g ö rd ü ğ ü m ü k e stirir k e stirm e z y a n ım a geld i, so lu ğ u n d a n içk i k o ­ k u la n , a ğ z ın d a n y iy ece k k m n t ıla n s a ç a s a ­ ç a, a lç a k b ir se sle , «izn in izle, sa y ın efen d i­ m iz,» dedi, e lim i sık tı. B u ik i c e n a ze tö ren i a y n ı g ü n d e o lm ad ı. B irin ­ c is i H .G . W e lls’in The H isto ry o f M r. Polly C1910) a d ­ lı r o m a n ın d a M r. P olly ’n in b a b a sın ın , ö b ü rü D ic k e n s’ m B ü y ü k U m u tla r (1860) a d lı r o m a n ın d a M rs. G arg e r y ’n in c e n a z e tö ren id ir. G en e de W ells ile D ick en s b u tö re n le ri a y n ı b a k ış a ç ısın d a n an la tıy o r, h a tta a y ­ n ı ü slu p o y u n la r ın a b a ş v u r u y o r la r (iki s ü r a h i ile iki v a z o y u d ü ş ü n ü n ü z ). İk isi de g ü ld ü r ü u sta sı; ik is i de o la y la r ı g ö z ü m ü z ü n ö n ü n d e c a n la n d ır m a k ta b a ş a r ı­ lı; a y r ın tıla r ı b irb iri a r k a s ın d a n sıra lıy o rla r, so n ra s a y fa y ı sin irli sin irli ç e v iriv e rip iste d ik le ri etk iyi u y a n ­ d ırıy o rla r. C ö m ert g ö n ü llü in sa n la r ; y a la n d a n y a p m a ­ c ık ta n tik sin iy o r, b u k o n u d a ö fk eli g ö rü n m e k te n h o ş­ la n ıy o rla r . T op lu m u d ü ze ltm e k y o lu n d a d e ğ e rli b ir ç a b a l a n v a r; k ita b ın y e rin in k ita p lık r a fla r ı o lm ad ığ ı in a n c ın d a la r . Y a z ıla rın ın o c a n li y ü zey i a r a d a b ir u cu z m ü z ik p la ğ ı g ib i c ız ır tıla r çık a rtıy o r, n itelik yön ü n den b e lirg in b ir d ü şü ş o lu y o r v e y a z a r ın y ü z ü o k u y u cu n u n y ü z ü n e ço k y a k la şıy o r. B a ş k a b ir d eyişle, W e lls’de de, D ic k e n s’d a d a p e k ze v k yok; g ü z e llik d ü n y a sın ın k a ­ p ıla r ı D ic k e n s’a b ü y ü k ölçüde, W e lls’e ise sım sık ı k a ­ 54

p a lıd ır. îk i y a z a r a r a s ın d a b a ş k a b e n z e rlik le r de v a r; ö rn eğin k işile rin i y a r a t m a d a k u lla n d ık la rı y ö n tem in b en zerliği; a m a b u k o n u y u ile rd e in celeyeceğiz. A r a ­ la rın d a k i b ü y ü k a y rılık , k im se n in ta n ım a d ığ ı çok y e ­ ten ek li b ir ço cu ğ u n elin e y ü z elli yıl önce g e ç e n f ır ­ sa tla r la , b e n z e r d u ru m d a k i b ir b a ş k a ço cu ğ u n elin e k ırk yıl so n ra g e ç e n f ı r s a t l a r a r a sın d a k i ay rılık tır. A ra d a k i d e ğ işim tü m ü y le W e lls’in y a r a r ın a b ir d e ­ ğişim d ir. W ells, D ic k e n s’d a n ç o k d a h a iyi b ir ö ğ r e ­ n im g ö rm ü ştü r; özellikle, o k u d u ğ u fe n d e rsle ri z ih n i­ ni çok gü çle n d irm iş, a ş ı n d u y g u la rın ı d izg in lem iştir. W ells to p lu m d a b ir g e lişm e o ld u ğ u n u g ö ste rir: D ick en s’ın N ico la s N ick leb y 'sin d e D otb eb oy s H ail o k u ­ lu n u n y erin i şim d i y ü k se k te k n ik o k u lla r a lm ıştır. N e v a r ki,' W e lls’in ro m a n la rı,* ro m a n s a n a tın d a her4 h a n g i b ir g e lişm e o ld u ğ u n u g ö sterm e z. Ş im d i b ir so n r a k i ro m a n c ıla rım ız a b ak alım .

1. A m a ş u lek ey e gelin ce, k esin b ir ş d iy em ey eceğim ; h ay ır, b ir çivinin işi o la ­ m az, san m ıy o ru m ; ç ü n k ü çok b ü yü k , çok y u v a rla k . K a lk ıp y a k ın d a n b a k a b ilirim , a m a b a k s a m d a y ü zd e d o k s a n k esin o la r a k a n ­ la y a m a m ; çü n k ü b ir şey olup bitti m i, a r ­ tık k im se n a sıl o lm u ş a n la y a m a z . N e g iz e m ­ li şey şu in sa n y a ş a m ı! D ü şü n cele rim iz k e ­ sin lik te n ne k a d a r u z a k ! in sa n o ğ lu ne b il­ g isiz ! T üm u y g a rlığ ım ız a k a rşın , y a ş a m a k b a şta n so n a r a stla n tıy a b a ğ lı b ir şe y ! M a lı­ m ıza bile d o ğ ru d ü r ü st sa h ip ç ık a m ad ığ ım ı­ zı g ö ste rm e k iç in b ir tek y a ş a m b o y u n ca y itip g id e n şe y le rd e n b irk a ç ın ı say ıv ere y im ş u r a d a ; b a ş t a , y itik le rin en a k ıl alm az ı, çü n ­ k ü u ç u k m a v i re n k li için e ciltçilik a r a ç la r ı 55

k o n a n ü ç k u tu y u k ed i m i d işler, fa r e le r m i k e m irir? S o n r a , ü ç ta n e k u ş k a fe si, d em ir ç em b erler, b u z p aten le ri, b ir k ö m ü r k o vası, b ir o y u n m a s a s ı, b ir la te rn a , h ep si y itip g it­ ti; k ıy m etli t a ş la r d a gitti. Z ü m rü tler, o p a l­ le r b a h çe d e k i ş a lg a m la r ın d ip lerin d e. N e y ıp ra tıc ı b ir şe y m iş b u y a ş a m ! A slın d a s ır ­ tım d ak i g iy sile rin y e rin d e d u r m a sın a ş a ş m a ' h; şu a n d a çev rem d e d a y a n ık lı, so m u t e ş­ y a la r b u lu n m a sın a şa şm a lı. Y a ş a m ı b ir şe ­ ye b en z ete ce k se k , b ir tü n eld e s a a tte se k se n kilo m etre h ızla b ir b a şta n ö b ü r b a ş a s a v r u l­ m a y a b en zetm e liy iz... 11. E n a ş a ğ ı o n y ıld ır h e r g ü n b a b a m şu n u o n a rta y ım diye k a r a r v eriyo r, a m a d a ­ h a o n a rılm a d ı. B izim a ile d e n b a ş k a h içb ir aile b ir tek s a a t k a tla n m a z d ı b u n a ; işin en ş a ş ıla c a k y a n ı şu ki, b a b a m h içb ir k o n u d a k a p ı m en te şe le ri ü stü n e k o n u ştu ğ u k a d a r g ü ­ zel k o n u şm az d ı. N e v a r ki, a y n ı z a m a n d a , b u k o n u d a y e ry ü z ü n ü n g e lm iş g e ç m iş en b o ş a d a m ıy d ı sa n ırım . S ö z le ri ile d a v r a n ışı sü re k li b ir çek işm e için deydi. O tu rm a o d a ­ m ızın k a p ısı h e r a ç ılışta , b a b a m ın m en te­ şe le r k o n u su n d a k i d ü şü n c e le ri, ilk eleri g ü ­ m e gid iy o rd u . O y sa b ir ta v u k tü y ü y le s ü r ü ­ lecek ü ç d a m la y a ğ v e g ü z e l b ir çek iç v u ­ ru şu ile şe re fin i tem ize ç ık a ra b ilird i. T u ta r sız b ir y a r a tık şu in sa n o ğ lu ; iyi­ leşm e si k en d i elin d e o la n y a r a la r d a n ö tü rü s a r a r ıp so la r ; tü m y a ş a m ı b ilg isin e ta b a n ta b a n a te r stir; T a n rın ın d e ğ e rli b ir a r m a ğ a ­ nı o lan a k lı (m e n te şe le ri y a ğ la y a c a k y e rd e ) 56

y a ln ız ca d u y a rlığ ın ı bilem eye, a c ıla r ım a r ­ tırm a y a v e b u a c ıla r la on u d a h a ü z ü n tü lü , d a h a k a y g ılı b ir d u r u m a so k m a y a y a r a r ! Z av a llı m u tsu z y a r a tık ! Y a şa m ın k a ç ın ılm a z d e rtleri y e tm iy o rm u ş g ib i, b u n la r a ken d i is ­ teğiyle yen i y en i d e H le r k a ta r. S a v u ş t u m la m a y a c a k k ö tü lü k lere k a r şı s a v a ş ır d a , çek tiği sık ın tıla rın o n d a b irin e eşit b ir sıkın-' tıy a g irm ek le y ü re ğ in d e n k o la y c a sö k ü p a t a ­ b ileceği a c ıla r a b o y u n eğer. İyilik ve erd em a şk ın a , S h a n d y H a ll’u n ç ev resin d e on b e ş y irm i k ilo m etrelik b ir u z a k lık için d ek i b ir a la n d a üç d a m la c ık y a ğ ile b ir çekiç b u lu n ab ilirse , o tu rm a o d a sıru n k a p ı m e n te şesin i b e n o n a ra c a ğ ım . B u p a rç a , a n la şıld ığ ı gib i T ristra m S h a n d y "d en a lın m a d ır; önceki p a r ç a ise V irg in ia W o o lf’d an d i. V ir ­ g in ia W oolf d a, L a u re n c e S te rn e de h a y a l g ü ç le rin in d izgin lerin i sa lıv e re n y a z a r la rd ır . İşe k ü ç ü k b ir n e s­ n e ile b a şla r, k a n a t çırp ıp o ra d a n h a v a la n ır, s o n r a yen id en ay n ı y e re d ö n erler. B ir y a n d a n y a şa m ın k a r ­ m a k a rışık lığ ın ı g ö re re k a la y c ı b ir tutu m ta k ın ırk e n , b ir y a n d a n d a g ü ze lliğ in i d e rin d e n d u y a rla r. B u iki y a z a rın sesle rin e v erd ik le ri e d a b ile ay n ıd ır; o ld u k ç a z o rla m a b ir şa şk ın lığ ı dile g e tiren , bü tü n in s a n la r a bu g id işin n erey e v a r a c a ğ ın ı b ilm ed ik lerin i d u y u r a n b ir e d a d ır bu. D e ğ e r ö lçü leri a y n ı d eğil elbette. S t e r ­ ne d u y g u sa l b ir y a z a rd ır; V ir g in ia W o o lf ise, so n ro ­ m a n ı To the L ig h th o u se ’un. d ışın d a , k en d i d u y g u la rın ı h iç a ç ığ a v u rm a z . B a ş a r ıla n d a a y n ı ölçü de d eğil; a m a k u lla n d ık la n a r a ç la r b irb irin e ben zer; b u a r a ç ­ l a h e r iki y a z a r d a a y n ı g a r ip etk ileri y a ra tır: O tu r­ m a o d asın ın k a p ısı o n a r ılm a d a n k a lır; d u v a r d a k i le k e 57

m e ğ e r sü m ü k lü b ö ce k m iş, a m a n T a n rım , y a ş a m n a sıl d a k a r m a k a r ışık , in s a n ir a d e s i n e k a d a r g ü çsü z , d u y ­ g u la rım ız n e k a r a r sız , fe ls e fe k a v ra m ı, T a n rı k a v r a ­ m ı, a m a n d u v a r d a k i şu le k e y e b a k ın , o tu rm a o d a sı­ n ın k a p ısın ı d in le y in y a ş a m a k g e rç e k te n ç o k ... N e ­ r e d e k a lm ıştık ? Ş im d i b u a ltı ro m a n c ıy ı işb a şın d a g ö zü m ü zü n ö n ü n d e c a n la n d ır d ık ta n so n r a ta r ih s ır a s ı esk iy e g ö ­ r e d a h a ö n em siz g e lm iy o r m u ? İlerid e ro m an s a n a tın ­ d a h e rh a n g i b ir g e lişm e o lu rsa , b u g e lişm e b ü y ü k b ir o la sılık la İn g iliz a n a y a s a s ın d a n y a d a «k a d ın h a k ­ l a n » a k ım ın d a n b ile a p a y r ı b ir d o ğ ru ltu d a o lac ak tır. «K a d ın h a k la n a k ım ın d a n bile« d iyorum , çü n k ü on d o k u z u n c u y ü zy ıl b o y u n c a İn g ilte re ’de b ir r a stla n tı so n u c u ro m a n ile b u a k ım a r a s ın d a sık ı b ir y ak ın lık k u ru lm u ştu r. Ö yle sık ı b ir y a k ın lık tı ki, k im i e le şti­ r ic ile r y a n ılıp b u n u ö rg e n se l b ir b a ğ sa n ıy o rla r. B u e le ştiricile re gö re, k a d ın la r ın d u ru m u dü zeld ik çe, r o ­ m a n d a iy iy e g itm iştir. K ö k ü n d e n y an lış. Ö n ün den ta r ih s e l b ir tö re n a la y ı g e ç iy o r diye b ir a y n a iy ile ş­ m ez. A y n a a n c a k a r k a s ın a y en i b ir c ıv a t a b a k a s ı s ü ­ r ü lü r se , b a ş k a b ir d ey işle, y e n i b ir d u y a rlık k a z a n ır ­ s a , d a h a iyi b ir a y n a o lab ilir. R o m a n ın b a ş a r ıs ı d a k e n d i d u y a r lığ ın a b a ğ lıd ır, y o k s a ele a ld ığ ı k o n u n u n b a ş a r ıs ın a d eğil. İm p a r a to r lu k la r yıkılıp g id er, in sa n ­ l a r a oy h a k k ı v erilir; a m a o y u v a r la k o d a d a ro m a n y a z a n la r için en ön em li şey, p a r m a k la n a r a s ın d a k a ­ lem le rin in v a rlığ ın ı d u y m a la rıd ır. B u ro m a n c ıla r F r a n ­ sız y a d a R u s d e v rim i ü stü n e b ir ro m a n y a z m a y ı k ar a r la ştır a b ilir le r ; b u d u r u m d a a n ıla r, ç a ğ n ş ım la r , tu t­ k u la r b o y g ö ste rip y a n tu tm a d a n y a z m a la rın ı e n g e l­ ler; öyle ki, ro m an ı b itirip b a ş t a n o k u d u k la n z a m a n , s a n k i k ale m le rin e b ir b a ş k a s ı yön v e rm iş ve k en d ile ­ rin i k o n u d a n ep eyce u z a k la ş tır m ış gib i b ir d u y g u y a 58

k a p ılırla r . B u «b ir b a şk a sı» k u şk u su z y a z a rın b e n liğ i­ d ir, a m a b u b en lik y a z a r ın z a m a n için de etk in o lan , b elli b ir ta rih dö n em in d e y a ş a y a n b en liği d eğild ir. T a rih b o y u n c a k ita p la rın ı y a z d ık la rı s ır a d a y a z a r la r a ş a ğ ı y u k a n a y n ı d u y g u la n d u y m u ş, a d ın a k o la y lık o lsu n diye «esin » d e d iğim iz o r ta k b ir d u ru m için e g ir ­ m işle rd ir. İşte b u d u ru m u g ö z ö n ü n e a la r a k d iy e b ili­ r iz ki, T a rih ilerler, S a n a t y e rin d e du ru r. «T arih ilerler, S a n a t y e rin d e d u ru r», in ced en in ­ cey e d ü şü n ü lm e m iş b ir ilke, d a h a d o ğ ru su b a s m a k a ­ lıp b ir sö zd ü r. B u y ü zd en k u lla n ırk e n g e rç e ğ i ta m o la r a k dile g e tirm e d iğ in i gö z ö n ü n e alm alıy ız. B u söz ilkin, in sa n zih n in in b ir k u ş a k ta n ö tek in e d e ğ işip d e ğ işm e d iğ in i a r a ştır m a m ız a , ö rn eğin , K ra liç e E lizab e th dön em in in d ü k k â n la rın ı, m ey h an ele rin i a la y ­ c ı b ir tu tu m la a n la ta n T h o m as D eloney ile on u n o z a m a n la r y a p tığ ın ı g ü n ü m ü z d e y a p a n N eil L y o n s y a d a P ett R id g e ç a p ın d a k i y a z a r la r a r a s ın d a k ö k lü b ir a y rılık b u lu n u p b u lu n m a d ığ ın ı so rm a m ız a en geld ir. A slın a b a k a r sa n ız , D elon ey b u g ü n k ü y a z a r la r d a n d e ­ ğ işik değildi; b ire y o la r a k b a şk a y d ı, a m a d ö rt y ü z yıl önce y a şa m ış o lm a sın d a n ile ri gelen , k ö k lü b ir d e ­ ğ işik liğ i y o k tu . D ört bin yıl y a d a on d ö rt b in y ıl sö z k o n u su olsayd ı, belki, b ira z d u ra k sa rd ık , a m a in sa n lık ta rih in d e dö rt y ü z y ıl ön em li b ir sü re değildir; d ö rt y ü z y ıld a gö ze ç a r p a c a k b ir d e ğ işik lik olm az. İşte b u y ü zd en çek in m ek sizin , «T a rih ilerler, S a n a t y e rin ­ de d u ru r,» diyebiliriz, çü n k ü u y g u la m a d a b u b a s m a ­ k alıp sö z b izi h iç en gellem ez. «T arih ilerler, S a n a t y e rin d e d u ru r» sözü, ro m a n ge le n e ğ in d e k i g e lişm ele ri in celem em izi en gelleyin ce, u ğ ra d ığ ım ız z a r a r d a h a b ü y ü k tü r. İn g iliz ro m an ın d a , etk iler, a k ım la r, y e n ilik ler d ışın d a b ir de y azış yön ­ tem i sü re g e lm iştir; işte b u yö n tem k u şa k ta n k u ş a ğ a 59

d e ğ işik liğ e u ğ r a r . S ö z g e lişi, k işile rle a la y etm e y ö n ­ tem in i ele a la c a k o lu rsa k , «tak ılm a» ile « k a b a ş a k a » a y n ı şe y d eğild ir; E liza b e th d ö n em in in g ü ld ü r ü y a z a ­ rı, a la y a a la c a ğ ı k işile ri g ü n ü m ü z g ü ld ü rü y a z a r la ­ rın d a n d e ğ işik b ir b içim d e se ç e r ve o k u y u c u la rın ı g ü l­ d ü rm e k için d e ğ işik y o lla r a b a şv u r u r. D ü şse llik y ö n ­ tem in de d e d u ru m b ö yledir: V ir g in ia W o o lf h em a m a ­ cı, h em de ro m a n la rın ın g e n e l h a v a sı b a k ım ın d a n S te r n e ’e b en zer, a m a u y g u la d ığ ı yön tem d e ğ işik tir. İki y a z a r d a a y n ı d ü şse llik g e le n e ğ in e g ire r, a n c a k V ir g in ia W o o lf b u g e le n e ğ in d a h a so n ra k i b ir e v re ­ sin d e y e r a lır. K o n u şm a la r ı a k t a r m a y ö n tem in e g e ­ lince: İk işe r ik işe r v e rd iğ im ro m a n c ı ö rn ek leri a r a s ı­ n a k a rşılık lı k o n u ş m a la r d a n o lu şa n ik i p a r ç a k o y m a k isted im a m a olm ad ı, ç ü n k ü y ü z y ılla r b o y u n c a «d ed i», «şöyle dedi» sö zle rin in k u lla n ılışı o d en li d e ğ işik lik g ö ste riy o r ki, g e ç tiğ i y e rle rd e b a ş k a şe y le ri de d e ğ iş­ tiriy o r v e b u yü zd en , k o n u şa n k işile r b e n z e r b içim d e ta sa r la n m ış o ls a la r 'bile, a r a la r ın d a k i b en z erlik o r ta ­ y a çıkm ıyor. H e r n ey se, b iz b u so r u n la r ı ele a la m ıy o ­ ru z ve k a b u l etm eliyiz ki, a la m a d ığ ım ız d a n ö tü rü b ir şe y le r y itiriy o ru z. O y sa, r o m a n d a k o n u la rın g e lişm e si ile in sa n so y u n u n g e lişm e si h içb ir şey y itirm e d e n k o ­ la y c a b ir y a n a b ıra k ıla b ilir. Y a z ın g e len eğ i, ta r ih ile y azın a r a s ın d a k a la n b ir s ın ır b ö lg esid ir; iyi y etişm iş, b ilgili e le ştiric ile r b u b ö lg ed e bol bol z a m a n h a rc a y ıp a n la y ışla rın ı d e rin leştire b ilir. B iz b u r a la r a a y a k b a ­ sa m a y ız , ç ü n k ü y eterin ce k ita p o k u m u ş değiliz. Y a z ın g e le n e ğ i ta rih a la n ın a g ir e r d iyerek , b u k o n u d an u z a k d u rm am ız, ta rih s ır a s ın a el a tm a k ta n k a ç ın m a m ız g e re k iy o r bizim . İçim iz r a h a t etsin diye, sizlere, b u r a d a b en d en ö n ­ ce bu k o n u şm a d izilerin d e n b irin i v e rm iş o lan T .S. Eliot'ınr sö zlerin i a k ta r m a k istiy o ru m . The S a c r e d W ood 60

a,rih k ita b ın ın g irişin d e E liot e le ştiricin in gö rev lerin i şö y le sıra lıy o r: «İyi b ir g e le n e k o lu şm u şsa , b u n u k o ­ r u m a k e le ştiricin in g ö re v in in b ir p a r ç a sıd ır. Y azın ı d o ğ ru o la r a k v e b ü tü n ü y le g ö rm e k de e leştiricin in g ö ­ re v in in b ir p a rç a sıd ır; b u ise b ü y ü k ölçüde y a zın ı z a ­ m a n a b a ğ lı o la r a k d eğil de, z a m a n ın ö tesin d e b ir şey o la r a k g ö rm e k dem ek tir.» B u g ö re v lerd en ilk in i y e ­ r in e g e tirm e y e bizim g ü c ü m ü z yetm ez, İk in cisin i y a p ­ m a y a ç a lışa c a ğ ız . G ele n e ğ i b iz ne in celeyeb ilir, ne d e k o ru y a b iliriz . A m a, ro m a n c ıla rı b ir o d a d a o tu ru ­ y o r o la r a k d ü şü n e b ilir ve b ilg isiz liğ im izd e n gelen b ir g ü ç le o n la n z o r la y a r a k ta rih ve y e r sın ırların ın d ışı­ n a ç ık a ra b iliriz . S a n ıy o ru m ki, b u y a r a r lı b ir y a k la ­ şım d ır, y o k sa b u k o n u şm a la r a k a lk ışm azd ım . P eki, ö n ü m ü zd e u z a y ıp g id e n b u y a rı b a ta k lık a la n ı, b u belli u z u n lu k ta k i d ü zy azı a n la tıla rı, n e re ­ sin d e n tu tm a lı? İnceden in ceye d ü şü n ü lü p sa p ta n m ış ö lç ü le r k u lla n m a k o lm az. İlk eler, k u r a lla r ö b ü r s a n a t tü rle rin e u y g u n d ü şeb ilir, a m a r o m a n a u y g u la n a m a z ­ la r ; u y g u la n a c a k o lu r la r sa , o z a m a n v a r ıla n so n u ç ­ la r ın y en id en in ce len m e si g e re k ir. Peki, b u yen id en in celem e işin i k im y a p a c a k ? S a n ın m b u iş in sa n y ü ­ r e ğ in e d ü şe ce k , ö zen sizce u y g u la n d ığ ın d a k u şk u y a ­ r a t a n k işise l b ir alış-v eriş b içim in d e g e rç e k le şe ce k tir. B ir ro m a n için so n ölçü, o n a k a r ş ı d u y d u ğ u m u z s e v ­ g i o lac a k tır; tıp k ı d o stlu k larım ız ın v e ta n ım la y a m a d ığ ım ız şe y le rin ö lçü sü n ü n se v g i o lm a sı gibi. B u d u ­ ru m d a , k im i in sa n la r ın ta rih sır a sın d a n d a h a kötü b ir ib lis sa y d ık la r ı d u y g u sa llık , g e rile rd e g izle n d iğ i y e r­ d e n sesle n e ce k tir: «İyi, a m a b en sev iy o ru m b u n u »; «İyi, a m a b u b en im h o şu m a gitm ed i.» B en a n c a k şu k a d a r ın a sö z v ere b ilirim ki, k o n u şm a la rım d a d u y g u ­ s a llık se sin i a ş ı n b içim d e y ü k se ltm e y e c e k ve söze çok e r k e n b a şla m a y a c a k . R o m an ın yoğu n , b o ğ u cu in sa n ­ 6ı

cıl n ite liğ in d e n u z a k d u ru la m a z ; in sa n la ro m a n iç içe ­ dir; b u g e rç e ğ in yol a ç a c a ğ ı y ü celtici y a d a a lç a ltıc ı d u r u m la r d a n k u rtu lu ş y o k tu r; in sa n e le ştiri de b u d u ru m la ra h e s a b a k a t m a k z o ru n d a d ır, in s a n la r d a n tik sin iy o r o lab iliriz; a m a o n la rı r o m a n d a n a ta c a k , h a t ­ t a tem izley ip a r ıt a r a k k u lla n a c a k o lu rsa k , k ita b ım ız c an lılığ ın ı y itirir, b ir sö z cü k y ığ ın ın a d ö n ü şü r. K o n u şm a la r ım a b a şlık o la r a k «R o m an ın Y ö n leri» sö z ü n ü seçtim , ç ü n k ü b ilim sellik ten , a ç ık se ç ild ik te n u z a k b ir sö z o ld u ğ u için k o n u m u z u ele a lm a k t a b iz e en b ü y ü k ö z g ü r lü ğ ü sağ lıy o r; ü ste lik h em b izim b ir r o m a n a d e ğ işik b a k ış y o llarım ız, h em de k e n d i y a p ıtı­ n a ro m a n y a z a r ın ın d e ğ işik b a k ış y o lla n a n la m ın a ge liy o r. R o m a n ın in ce lem e k a m a c ıy la y ed i y ö n ü n ü se ç m iş b u lu n u y o ru z : öykü, k işile r, o la y ö rg ü sü , d ü ş ­ sellik , e rm işlik , b içim v e ritim .

62

İK İN C İ BÖLÜM

Ö Y K Ü H epim iz ro m a n ın en ö n em li y ö n ü n ü n ö y k ü a n ­ la tm a k o ld u ğ u n u k a b u l ederiz, a m a h e r b irim iz b u n u sesim ize a y r ı b ir e d a v e re re k b elirtiriz. Ö ykü k o n u ­ s u n d a ile rid e v a r a c a ğ ım ız so n u ç la r işte şim d i ta k ın a ­ c ağ ım ız b u e d a y a b a ğ lı o lac a k tır. Ü ç d e ğ işik se se k u la k v erelim . B ir tip in sa n v a r ­ dır, «R o m an ne y a p a r ? » d iy e s o r a r s a n ız k en d isin e, i s ­ tifin i b o z m a d a n size şöyle k a r şılık v ere cek tir: «N e d e ­ sem b ilm em k i... T u h a f b ir s o r u ... R o m a n ro m a n d ır işte ... N e d e se m ... Ö y k ü a n la tır h e rh ald e .» B a b a c a n b ir in sa n d ır; sö zleri a ç ık se ç ik d eğild ir; b elk i de o s ır a d a b ir y a n d a n o to b ü sü n ü sü rü y o r, -yazına d a g e re ğ in d e n öte a ld ırış e tm iy o rd u r. A y n ı so ru k a r ş ı ­ s ın d a b ir b a ş k a s ı k e sin v e s a ld ır g a n b ir tu tu m ta k ı­ n a c a k tır. G ö zü m ü n ö n ü n de g o lf a la n ın d a g o lf o y n a r d u ru m d a c a n la n d ırd ığ ım b u k im se şö y le d iy ecek tir: «R o m an n e y a p a r , öyle m i? N e y a p a c a k , ö y k ü a n la tır elbette. A n la tm ıy o rsa , b a n a y a r a m a z . Ö ykü d en hoş63

la n ın m ben . Z ev k sizlik işte, ne y a p a rsın ız ; a m a h o ş­ la n ıy o ru m . S a n a t, yazın , m üzik , h e p si sizin olsun; şö y le g ü ze l b ir ö y k ü v erin y e te r b a n a . S o n ra , dostum , ö y k ü d e d iğ in ö yk ü y e b en zem eli h a ! K a n m d a benim g ib i d ü şü n ü y o r.» Ü ç ü n c ü k işi ise c an sız, ü z ü n tü lü b ir se sle , «E v et... y a z ık k i ro m a n ö y k ü a n la tır,» d iy ecek ­ tir. İlk k o n u ş a n a s a y g ı d u y a r, böyle k im se le ri ta k d ir ­ le k a rşıla r ım . İk in cid en n e fre t eder, k o rk arım . Ü ç ü n ­ c ü s e s b en im k en d i sesim d ir: «E v et... y a zık k i öykü a n la tır ro m an .» Ö yk ü ro m an ın tem elid ir; ö yk ü y o k sa ro m a n d a yo k tu r. B ü tü n ro m a n la rın e n b ü y ü k o rta k yö n ü b u d u r. K e şk e o lm a sa y d ı; k e şk e en b ü y ü k o rta k yön «ezgi» gibi, «g e rç e ğ in k a v r a n m a s ı» g ib i d e ğ işik b ir şey o lab ilse y d i de, bu b a sit, ilk el n e sn e o lm a sa y ­ dı. Ç ü n k ü b ir ro m a n ın ö y k ü sü n ü n e k a d a r çok g ö z­ d en g e ç irir, d e ste k s a ğ la d ığ ı d a h a ince, d a h a y ü ce y ö n le rd e n n e den li a y r ı ele a lır sa k , o n d a b eğ en ecek o ö lçü d e a z şe y b u lu ru z. B e lk e m iğ i g ib i u z a r g id e r öykü; d a h a d o ğ ru su , b ir şe r it gib i, ç ü n k ü ro m an cın ın d ile d iğ i y e rd e b a şla r , d iled iği y e rd e b iter. Ö y k ü n ü n g e ç m işi ç o k e sk id ir; n eolitik, b elk i de p ale o litik ç a ğ ­ l a r a d e ğ in u z a n ır. K a fa ta s ın ın b içim in e b a k ılırsa , nea n d e r ta l a d a m d a b irç o k ö yk ü d in lem iş. M a m u tla rla , a z g ın g e r g e d a n la r la b o ğ u şm a k ta n y o rg u n d ü şe n in ­ s a n la r d a n o lu şa n ilk el d in leyiciler, y a k tık la r ı ateşin ç e v re sin e d izilm iş a ğ z ı a çık , sa ç ı s a k a lı b irb irin e g ir ­ m iş k im sele rd i. O n la rı u y a n ık tu ta n te k şey m erak d u y g u su idi. S o n r a ne o la c a k diye b ek lerlerd i. Ö y­ k ü c ü a n la tır d u ru r; d in ley en ler, so n r a n e o lacağ ın ı k e s tir ir k e stirm e z y a u y u k la m a y a b a ş la r y a d a öy­ k ü y ü a n la ta n ı ö ld ü rü rlerd i. D a h a s o n r a la r ı Ş e h r a z a d ’ın b a şın d a n g e ç e n le ri b ir d ü şü n ü rse k , o la c a k la rı ön­ c ed en k e stirm e n in y a r a ttığ ı teh lik e le r k o n u su n d a b ir 64

d e ğ e rlen d irm e d e b u lu n ab iliriz. Ş e h r a z a d , z o rb a la r ile ilk el in s a n la r a k a r şı etk ili te k y a z ın sa l a r a ç o lan m e ­ r a k sila h ın ı k u lla n m a y ı iyi b ild iğ i için ölü m den k u r­ tu lm u ştu r. B ü y ü k b ir ro m an cıy d ı o. B etim lem eleri g ü ­ zel m i gü zel, y a r g ıla n h o şg ö rü lü , a h la k a n la y ışı ileri, o lay b u lu p seçm ek te b ecerik liy d i; y a r a ttığ ı k işile r c a n ­ lıydı, D o ğ u n u n ü ç b a şk e n tin e ilişk in b ilg isi derin di. N e v a r ki, çek ilm ez b ir a d a m o lan k o ca sın ın elin d en c a n ım k u r ta r m a y a ç a lışırk e n b el b a ğ la d ığ ı y eten ek b u n la r d a n h içb iri d eğild i. İk in cil ön em d e şey le rd i b u n ­ l a r a n c a k . Ş e h r a z a d k o casın ı, b a k a lım so n ra n e o la ­ c a k d iy e m e ra k için de b ıra k m a y ı b a şa r d ığ ın d a n ö lü m ­ d e n k u rtu la b ild i. G ü n e şin d o ğ d u ğ u n u g ö rü n ce sö z ü ­ n ü n o rta sın d a su su v e riy o r, su lta n d a a ğ z ı a ç ık k a l a ­ k alıy o rd u . «B u s ır a d a Ş e h r a z a d s a b a h o ld u ğ u n u g ö r­ d ü ve a k ıllılık edip su stu .» İlg in ç b ir y a ııı b u lu n m a ­ y a n b u k ıs a söz B in b ir G ece M a sa lla r ı’nın b elk em iği, k ita p ta k i ö yk üleri b irb irin e b a ğ la y a n v e çok y e te n e k ­ li b ir p re n se sin can ın ı k u r t a r a n şerittir. S o n r a ne o ld u ğ u n u m e r a k edip ö ğren m ek iste ­ m e k b a k ım ın d a n h ep im iz Ş e h r a z a d ’m k o c a sın a b e n ­ zeriz. E v re n se l b ir iste k tir b u ve işte b u n e d en le r o ­ m an ın b elk em iği öyk ü o lm alıd ır. K im im iz ö y k ü n ü n d ışm d a h içb ir şeyle ilgilen m ey iz, çü n k ü içim izd e o il­ k el m e r a k d u y g u su n d a n b a ş k a h içb ir şey yo k tu r; b u y ü z d e n de öyküye ilişk in o lm a y a n y a z ın sa l d e ğ e rle n ­ d irm elerim iz g ü lü n çtü r. Ş im d i a r tık ö y k ü n ü n ta n ım ı­ n ı y ap a b iliriz . Ö ykü, o la y la rın z a m a n s ır a s ın a gö re d izile re k anlatılm asıdır-, k a h v a ltın ın a r k a sın d a n öğle y em eğin in , p a z a rte sin in a r k a sın d a n salın ın , ö lü m ü n a r k a sın d a n çü rü m e n in g e lm e si gib i. B u d u ru m u n s a lt ö y k ü a ç ısın d a n b ir te k d e ğ e ri o lab ilir, o d a d in le y en ­ lerd e s o n r a ne o la c a ğ ın ı ö ğ re n m e iste ğ i u y a n d ır m a k ­ tır. T ersin d e n a lırsa k , b ir te k k u su ru olab ilir: dinleyi65

ç ile rd e so n r a n e o la c a ğ ın ı ö ğ re n m e iste ğ in i köreltm ek. Y a ln ız c a a n la tıla n o la y la r a ç ısın d a n d ü şü n ü rse k , öy­ k ü a n c a k bu ik i b içim d e eleştirileb ilir. Y a z ın sa l ö ğ e ­ le r için d e en y a lın , e n ilk el o la n ıd ır öykü, a m a gen e de ro m a n d e d iğim iz o p e k k a r m a ş ık y a p ıla rın tü m ü ­ n ü n en b ü y ü k o r ta k y a n ıd ır. Ö y k ü y ü r o m a n d a iç içe b u lu n d u ğ u d a lıa soylu ötek i ö ğ e le rd e n b ir c ım b ız la çek ip a y ır a c a k o lu rsak , cım b ızın u c u n d a k ıv r a n a n b u u p u zu n , ç ıp la k z a m a n şe rid in in ilg in ç b ir y ö n ü b u lu n m a y a n , çirk in b ir şe y o ld u ğ u n u gö rü rü z . A n c a k , o n d a n ö ğ re n e ce ğ im iz p e k ço k şe y v a rd ır. İşe g e rç e k y a ş a m la ö y k ü a r a sın d a k i b a ğ l a n g ö zd e n g e ç ire re k b a şla y a b iliriz . G ü n d e lik y a şa m ım ız d a z a m a n d u y g u su y la dopd o lu d u r. B ir o lay ı d ü şü n ü rk e n , on u n b a ş k a b ir o lay ­ d a n önce m i, y o k sa s o n r a m ı g e ç tiğ in i d ü şü n ü rü z. B u d ü şü n c e zih n im izd en h e m e n h e m en h iç çıkm az; sö zlerim izin , d a v r a n ışla n m ız ın ço ğ u o n d an k a y n a k ­ la n ır. Ç o ğ u diyoru m , h e p si değil; çü n k ü öyle a n la şılı­ yo r ki, y a ş a m d a z a m a n d a n b a ş k a b ir şe y d a h a v a r: k o la y lık o lsu n diye «d eğ er» a d ın ı v ereb ileceğim iz, s a ­ atle, d a k ik a y la d eğil de, y o ğ u n lu k la ölçü len b ir şey. B u y ü zd en , g e ç m işim iz e b ir gö z a t a c a k o lu rsak , g ü n ­ le rin g e riy e d o ğ ru d ü m d ü z u z a y ıp g itm ed iğ in i, kim i y e rle rd e y ü k se le re k b ir k a ç tep e o lu ştu rd u ğ u n u g ö rü ­ rü z . G ele ce ğ e d o ğ ru b a k a c a k o lu rsa k , g ö z ü m ü z e k im i z a m a n b ir d u v a r , k im i z a m a n b ir b u lu t, k im i z a m a n b ir g ü n e ş gib i g ö rü n e c e k tir gelecek , a m a h içb ir z a ­ m a n ta r ih s ır a s ın a g ö re d ü ze n len m iş b ir g ü n le r a y ­ l a r çize lg e si gib i d e ğil. Z a m a n B a b a ile ne b elleğim iz p e k ilg ilen ir, ne de g e le c e ğ e y ö n e lik b eklen tilerim iz. B ü tü n s a n a tç ıla r , se v g ilile r, d ü ş k u ra n la r, o n un z o r­ b a lığ ın d a n b ir ö lçü d e k u rtu lm u ştu r. Z a m a n b u k im ­ se le ri ö ld ü reb ilir, a m a d ik k a tle rin i ü stü n e çekem ez. 66

Ö lüm s a a t i g e lip ç a ttığ ı a n d a b ile o n la r b elk i da ö b ü r y a n a b ak ıy o rd u r. G ö rü ld ü ğ ü gibi, g e rç e k te n e o lu r sa o lsu n , g ü n lü k y a ş a m h em en h em en iki a y n y a ş a m ­ d a n o lu şm a k ta d ır: Z a m a n için d e sü rü le n y a ş a m v e d e ğ e rlere gö re sü rü le n y a şa m . İn sa n d a v r a n ışla r ı b u ik i tü r y a ş a m a d a b a ğ lı k a lır. «K ızı a n c a k b e ş d a k ik a gö rd ü m , a m a d eğd i d o ğ ru su » sözü, b ir te k tü m ce iç in ­ de h e r ik i tü re b a ğ lılığ ı b ird en dile getiriy o r. İşte, öy­ k ü n ü n y a p tığ ı şey, z a m a n içinde ge çen y a ş a m ı a n la t ­ m ak tır. R o m an ın b ü tü n ü n ü n y a p tığ ı ise, e ğ e r iyi b ir ro m an sa,, d e ğ e rle re g ö re sü rü le n y a ş a m ı d a k a p s a m ı­ n a a lm a k tır. B u n u n h a n g i y o llard a n , n a sıl s a ğ la n d ı­ ğ ın ı ilerid e in celey eceğiz. R o m a n say d ığ ım ız iki t ü r y a ş a m a b ird e n b a ğ lıd ır. N e v a r ki, r o m a n d a z a m a n a b a ğ lılık zo ru n lu d u r, y o k sa ro m a n y a z ılam a z . O y sa g ü n lü k y a ş a m d a böyle b ir b a ğ lılık ge re k m e y e b ilir. B ilm iyoru z. B irta k ım m istik k işile rin g e ç ird ik le ri d e ­ n ey im lere b a k ılırsa , g e re k m iy o r ve biz p a z a r te sid e n so n r a salın ın y a d a ö lü m ü n a rd ın d a n çü rü m e n in g e l­ d iğin i s a n m a k la y an ılıy o ru z. G ü n lü k y a ş a m d a siz le r de, b en de, d ile rse k tu tu p z a m a n diye b ir şey in ol­ m a d ığ ın ı ileri s ü r e r e k o n a g ö re d a v ra n a b iliriz . N e d e ­ m ek iste d iğim izi a n la m a y a b ilir çev re m izd ek ile r v e b izi tım arh a n e y e tık a b ilirle r, o b a şk a . A m a ro m a n ın ı d o k u rk e n ro m a n y a z a r ın ın z a m a n ı y o k s a y m a s ı d iy e b ir şe y o lam az. S ım sık ı d e ğ ilse bile, az çok Ö yküsü­ n ü n ipin i elinde tu tm a sı, o u p u zu n z a m a n şe rid in i b ı­ r a k m a m a s ı g e r e k ir on un . Y o k sa o d a b izim g ib i a n ­ la şılm a z d u ru m a g e lir v e b u d a ro m an cı için k ö tü b ir k u su rd u r. Z am a n k o n u su n d a so y u t d ü şü n c e le r ile ri sü r m e ­ m ey e çalışıy o ru m , ç ü n k ü u z m a n k işile r b u işin k o n u ­ n u n d ışın d a k i in s a n la r için çok tehlikeli, y e r k a v r a ­ m ın d a n bile çok d a h a teh lik eli b ir u ğ r a ş o ld u ğ u n u 67

sö y lü y o rla r. N ice se ç k in m e ta fiz ik ç i z a m a n ü stü n e e ttiğ i b ir sö zü n y a n lışlığ ı y ü zü n d en g ö z d e n d ü şm ü ş­ tü r. B e n y a ln ız c a şu n u a ç ık la m a y a çalışıy o ru m : Ş im ­ d i b u r a d a k o n u şu rk e n b en d u v a r d a k i s a a tin tik-takla r ın ı işitiy o r o lsa m d a b ir, işitm iy o r o lsa m d a bir-, z a m a n d u y g u su n u y itirm işim y a d a k o ru y o ru m , ö n e­ m i yok. O y sa h e r r o m a n d a b ir s a a t v a rd ır. R o m an y a ­ z a n h o şla n m ıy o r o la b ilir b u sa a tte n . E m ily B ron te R ü z g â r lı T ep e’de s a a tin i gizlem ey e ç alışm ıştır. T ris­ t r a m S h a n d y ’de L a u re n c e S te rn e s a a t i b a ş a ş a ğ ı çe­ v irm iştir. D a h a d a b e c e rik li b ir y a z a r o lan M a rce l P r o u st ise, sa a tin in a k r e p v e y elk o v an ın ı d e ğ iştirir d u ­ r u r , öyle ki ro m a n ın k a h r a m a n ı a y n ı a n d a h e m se v ­ g ilisiy le a k ş a m y e m e ğ i y em ek te, h em de p a r k t a d a d ı­ s ıy la to p o y n a m a k ta d ır. B ü tü n b u n la r ro m a n k u rall a n n a u y g u n d u r, a n c a k h içb iri b izim sa v ım ız ı ç ü rü t­ m ez: R o m a n ın tem e li ö y k ü d ü r v e ö y k ü o la y la rın z a ­ m a n s ır a s ın a g ö re d izile re k a n la tılm a sıd ır. (B u a r a ­ d a b elirtelim ki, ö y k ü ile o la y ö rg ü sü a y r ı a y n şe y le r­ d ir. Ö y k ü o la y ö r g ü sü n ü n tem elin i o lu ştu ra b ilir, a m a o la y ö rg ü sü d a h a g e lişm iş b ir y a p ı g ö ste rir. B a ş k a b ir k o n u şm a m d a o la y ö rg ü sü n ü ta n ım la y ıp in celey ece­ ğiz.) B ize ö y k ü a n la t a c a k k im v a r ? W a lte r S c o tt v a r. B u r a d a W a lte r S c o tt’u n ro m an cılığ ın ı ta r tış m a ­ y a k a lk a r s a k , a r a m ız d a d e rin g ö rü ş a y rılık la rı d o ğ a ­ c a k tır. B en im p e k se v d iğ im b ir y a z a r d e ğ ild ir Sco tt; ü n ü n ü n sü rü p g itm e sin e de b ir tü rlü a k ıl erd irem iy o ­ ru m . Y a ş a d ığ ı y ılla rd a k i ü n ü n ü a n la m a k g ü ç değil. B u n u n ön em li ta r ih se l n e d e n leri v a r d ır v e e ğ e r r o m a ­ n a y a k la şım ım ız ta r ih s ır a s ın a g ö re o lsay d ı, b u n e ­ d e n le rin ta r tış m a s ın ı y a p m a m ız g e re k ird i. N e v a r ki, S c o tt’u za m a n ın a k ış ı için d e k i y e rin d en a lıp y u v a rla k 68

o d a m ız d a k i öteki ro m a n c ıla rın y a n ın a k o y u n ca, b a k ı­ yo ru z k i öyle ah ım şa h ım b ir y a z a r d eğil. D ü şü n c e ­ le ri önem siz, y a z ış b içim i a ğ ır , o la y la rı b a ğ la y ıp y a p ı k u r m a k ta b ecerik siz. R o m a n la rın d a ne tu tk u v a r, ne de y a z a r la y a z d ık la rı a r a s ın d a b u lu n m a sı g e re k e n u z ak lık . B u ik isin d en d e y o k su n b ir y a z a r b izi d e rin ­ den s a r s a c a k k işile r y a r a ta b ilir m i? H ad i d iy elim ki, s a n a ts a l u z a k lık diye tu ttu r m a k u k a la lık e tm e k olur. A m a y a tu tk u ? T u tk u n u n öyle s a n a t s a l u k a la lık s a ­ y ıla c a k b ir y a n ı y ok tu r. B ir d ü şü n ü n ü z; S c o tt’u n r o ­ m a n la r ın d a b in b ir ç a b a y la y ü k se lttiğ i d a ğ la r , o y d u ­ ğ u v a d ile r, özenle h a z ır la d ığ ı y ık ık k ilise le r a s lın d a hep tu tk u g e re k tire n şey le rd ir, a m a o r t a d a tu tk u , h e ­ y ecan diye b ir şe y gö rem ezsin iz. S c o tt’d a tu tk u a te ş i o lsa y d ı eğer, b ü y ü k b ir y a z a r o lu rd u ; o z a m a n b ü tü n b ecerik sizlik y a d a y a p a y lık la r ön em in i y itirird i. A m a S c o tt’un a n c a k ılık d e n e ce k b ir y ü reğ i, efen d ice d u y ­ g u la n , k ır la r a b a y ır la r a k a r ş ı a k ıllıc a b ir se v g is i v a r v e b u n la r d a b ü y ü k r o m a n la r y a z m a k için y e te rli tem el değildir. D ü rü stlü ğ ü n e gelin ce: S c o tt’u n d ü r ü s t­ lü ğ ü a h la k ve tic a re t a la n la n n d a y d ı. B u tü r b ir d ü ­ rü stlü ğ ü n v a r lığ ı y o k lu ğ u n d a n d a h a k ö tü d ü r, ç ü n k ü S c o tt’un en k ö k lü g e re k sin im le rin i gid e riy o r, o d a y e r ­ y ü zü n d e b a ş k a b ir d ü rü stlü k tü r ü b u lu n d u ğ u n u a k ­ lın d a n b ile geçirm iy o rd u . W a lte r S c o tt’un ü n ü ik i n ed en e d a y a n ır. B irin ­ cisi, b u g ü n y a ş la n o rta y ı g e ç m iş k im se le rin ç o ğ u ç o ­ c u k k en b ü y ü k lerin d en S c o tt’u n ro m a n la rın ı d in le m iş­ tir. S o n r a Scott, İsk o ç y a ’d a o tu r a n la n n y a d a t a til­ lerin i b u ü lk e d e g e ç ire n le rin m u tlu d u y g u sa l a n ı la ­ rın ın b ir p a rç a sıd ır. G e rç e k te n de, b en k en d im İsv iç ­ reli R ob in son A ile si’ni h a n g i n ed en le se v d im v e se v i­ y o rsam , o n la r d a S c o tt’u n r o m a n la n n ı o n e d e n le s e ­ v iy o rlar. İsv içreli R o b in so n A ile si ü stü n e tu tu p şim ­ 69

d i sîz le re b ir k o n u şm a y a p a b ilird im v e ç o c u k lu ğ u m d a ta ttığ ım h e y e c a n la r d a n ö tü rü a te şli, c o şk u n b ir k o ­ n u şm a o lu rd u b u . Y a şlılığ ım d a b ey n im iyice k u ru y u p d a b en a r tık b ü y ü k y a z ın y a p ıtla r ın a k a y ıtsız b ir d u r u m a g e ld iğ im z a m a n , İsv iç reli R o b in so n ’l a n n k ı­ y ıla rın a , «g em in in k o rk u n ç b ir sa r s ın tıy la b in d ird iğ i» o d ü şse l k ıy ıla r a y e n id e n döneceğim-, g e m id e n y a n la ­ r ın d a a n n e le ri b a b a la r ı v e e lle rin d e k i to r b a d a b u tro ­ p ik a l a d a d a on yıl b o y u n c a g e r e k d u y a c a k la r ı b ü tü n a r a ç g e re ç le rle d o lu b ir to r b a y la F ritz, E rn est, J a c k v e F ra n z a d lı 6 d ö rt k o c a k a h r a m a n ç ık a c a k . İşte b e ­ n im için İsv iç re li R o b in so n A ile si b itm e z tü k e n m e z b ir y a z m e v sim id ir. İçin izd en k im ileri için W a lte r S c o tt d a a y n ı şe y d eğil m i? Ç o c u k lu k ta ta d ıla n b ir m u tlu ­ lu ğ u a n ım s a tm a k ta n öte b ir a n la m ta şıy o r m u g e r ­ ç e k te n ? B u yü zd en , b ey n im iz k u ru m a d ığ ı sü re ce , ro ­ m a n la r ı d e ğ e rle n d irirk e n b ü tü n b u m u tlu a n ıla n b ir y a n a b ıra k m a m ız g e r e k m e z m i? W a lte r S c o tt’u n k a z a n d ığ ı ü n ü n ik in ci nedeni, g e rç e k te n s a ğ la m b ir tem ele, ö y k ü a n la tm a k ta k i y e ­ te n e ğ in e d a y a n ır . S c o tt’d a ilk e l b ir g ü ç, o k u y u cu y u b e k le n ti için d e tu ta b ilm e k , o n u n m e r a k d u y g u su y la o y n a y a b ilm e k g ü c ü v a r d ır . Ş im d i The A n tiq u a ry a d lı ro m a n ın ı ele a l a r a k k işile ri ve o la y la n g ö zd e n g e ç i­ re lim . (Ç ö zü m ley elim d em iy o ru m , ç ü n k ü çözü m lem e b u r a d a y a n lış b ir y ö n tem olur.) B u n u y a p m a k la ro ­ m a n d a ö y k ü n ü n n a s ıl g e liştiğ in i gö recek , k u lla n ıla n b a s it y o lla rı in celem e o la n a ğ ı .b u la c a ğ ız .

70

T H E A N T IQ U A R Y B ö lü m I O n sek izin ci y ü zy ılın so n la rın a d o ğ ru g ü ze l b ir y a z g ü n ü , b ir iş için İsk o ç y a ’n m kuzey d o ğ u su n a g itm e k te o lan k ib a r g ö r ü ­ n ü şlü g e n ç b ir a d a m . E d in b u rg ile Q ueen sfe rry a r a s ın d a ç a lışa n a r a b a la r d a n b irin e b i­ let aid i; a d ın d a n a n la ş ıla c a ğ ı ve b ü tü n h uzeyli o k u rla rım ız ın b ild ik le n gib i, Q ueen sfe r ry ’de F o rth K ö rfe zi'n i g e ç m e k için fe ­ ribo t v a rd ır. The A n tiq u a ry 'nin ilk tü m c e sid ir bu. Ö yle h e y e ­ c an u y a n d ır a n b ir y a n ı yok, a m a b ize o la y la rın z a ­ m a n ın ı ve y erin i b ild iriyor, b ir g e n ç tan ıtıy o r, k ıs a ­ c a ö y k ü n ü n ge ç e c e ğ i sa h n e y i h azırlıy o r. G en cin b u n ­ d a n so n ra ne y a p a c a ğ ın ı a z çok m e r a k ediyoruz. A d ı Lovel, gizem li b ir d u ru m u v a r. Lovel ro m an ın k a h r a ­ m a n ıd ır (y o k sa S c o tt o n un için «k ib a r g ö rü n ü şlü » d e ­ m ezdi) ve ro m an ın k a d ın k a h r a m a n ım m u tlu e d e c e k ­ tir. A n tik a cı Jo n a th a n O ld b u ck ile k a r şıla şır . B irlikte, a ğ ır a ğ ır a r a b a y a b in erler, a r a b a d a ta n ışırla r. L ovel evin d e O ld b u ck ’ı ziy a re te g id e r. E v in y a k ın la rın d a E d ie O ch iltree a d ın d a yen i b iriy le k a r şıla şır la r . S co tt y e n i k işile r ta n ıtm a k ta u sta d ır: H iç y a d ır g a tm a d a n , s e s s iz ­ ce o rta y a ç ık a n v e r ir ve b ir b ek len ti h a v a s ı y a ra tır. E d ie O ch iltree’den d e ç o k şe y le r b ek leriz. E d ie d ile n ­ cidir, a m a öyle s ır a d a n b ir dilen ci d eğil de, ro m an tik , g ü v e n ilir b ir se rse ri. M e ra k ederiz, E d ie ’nin L o vel’d a u c u n u c u n gö zü m ü ze ç a r p a n g iz in a y d ın la n m a sın a b ir y ard ım ı o lm a y a c a k m ı a c a b a ? D erken , b irta k ım k işi­ le r d a h a tan ıtılır: S ir A rth u r W a rd o u r (köklü b ir a ile ­ 7i

den gelen , işle rin i iyi y ü rü te m e y e n b ir a d a m d ır ), k ızı Is a b e lla (k a h ra m a n ım ız ın se v g isin i k a rşılık sız b ır a ­ k a n k ib irli b ir k ızd ır) v e Jo n a th a n O ld b u ck ’ın k ız k a r d e şi M iss G rizzle. M iss G rizzle de ay n ı b ek len ti h a v a sın ı y a r a t a c a k b içim d e tan ıtılır. A slın a b a k a r s a ­ nız, b ir g ü ld ü rü a r a c ın d a n b a ş k a b ir şey d eğild ir; o lay ­ la rın g id işin i etk ilem ez. Ö y k ü a n la ta n la r b u t ü r şey ­ leri çok y a p a r , çü n k ü sü r e k li o la r a k n ed en -son u ç iliş­ k ile rin i g ö z e tm e k z o r u n d a d eğild irler. O la y la rın g e ­ lişm e sin d e e tk isi b u lu n m a y a n şey le rd e n söz e tse le r de, ö y k ü sa n a tın ın y a lın sın ırla rı için d e k a lm a y ı b a ­ ş a ra b ilirle r . D in ley iciler b u n la rın g e lişm e gö stere ce ğ i d ü şü n c e sin e k a p ılır la r, a m a d in ley iciler s a ç ı b a şı b ir­ b irin e g irm iş y o rg u n k im se le rd ir v e k o la y c a u n u tu r­ la r. B u gib i a ç ık b ıra k ılm ış u ç la r o lay ö r g ü sü a ç ısın ­ d a n sa k ın c a lıd ır , a m a ö y k ü y e y a r a r s a ğ la r . M iss G rizz­ le b u n a k ü ç ü k b ir ö rn ek tir; d a h a ön em li b ir ö rn e ğ i ise yalın , tra jik b ir ro m a n g ö rü n ü m ü ta şıy a n T he B ride o f L a m m e rm o o r d a b u la b iliriz. R o m a n d a Scott, Lord H ig h K e e p e r'ı o k u y u c u y a ü stü n d e önem le d u r a r a k t a ­ n ıtır, k işiliğ in d e k i k u s u r la r ın k ita p ta k i a c ı o la y a yol a ç a c a ğ ı sa n ısın ı u y a n d ır a b ile c e k b ir s ü r ü söz eder. N e v a r ki, a s lın d a L o rd H ig h K e e p e r r o m a n d a h iç y e r a lm a s a y d ı bile, b u a c ı o la y g e n e de a z çok a y n ı b i­ çim d e g e rç e k le şird i; ç ü n k ü g e rç e k le şm e si için gerek li k işile r y a ln ız c a E d g a r , L u cy , L a d y A şh to n v e Buckla v /d u r . B iz şim d i y en id en The A n tiq ııa ry ’y e dön elim . B ir a k ş a m y e m eğ in d e S ir A rth u r W a rd o u r ile O ld b u ck k a v g a e d e rle r; S ir A r th u r g ü c e n e re k k ız ıy la b irlik te e rk e n d e n k a lk ıp g id e r. B a b a k ız d en iz k ıy ısın d ak i k u m s a ld a n e v le rin e d o ğ ru y ü rü m e y e ç a lışırla r. D eniz k a b a r ıp k u m sa lı b a s a r . S ir A rth u r ile Is a b e lla su la rın için d e k a lır v e b u teh lik e li d u ru m d a y k e n E d ie O chilt72

re e ile k a r şıla ş ır la r . Ö y k ü d ek i ilk cid di a n d ır b u ve b a k ın ız g e rç e k b ir ö y k ü cü b u n u n a sıl ele alıy o r: B u sözleri sö y led ik leri sır a d a , e rişeb il­ d ik leri en y ü k se k k a y a n ın d ü zlü ğ ü n d e d u r ­ d u la r; çü n k ü öyle g ö rü n ü y o rd u ki, b u n d a n so n r a g irişe c e k le ri b ir ilerlem e ç a b a s ı y aln ız ­ c a s o n la ım ı ç a b u k la ştır m a y a y a r a y a c a k tı. K u d u rm u ş su la r ın a m a n sız , a m a a ğ ı r y ü k ­ selişin i b u k a y a n ın ü stü n d e b ek le y ecek le r­ d i; d u ru m la rı, d in siz z o r b a la r c a y ırtıcı h a y ­ v a n la r ın önün e ç ık a rıla n v e k a p ıla rın a çılıp h a y v a n la rın ü stlerin e s a lın m a la r ı için v e ri­ lecek işa re ti b ek le rk e n b ir sü re , y e rin d e d u ­ r a m a y a n h a y v a n la r ın sa b ır sız lık v e ö fk esin i g ö rm e k z o ru n d a k a la n o ilk H ıristiy an şe h it­ lerin in d u ru m u n a b en ziy ord u . A n c a k o k o rk u lu b ek ley iş s ır a s ın d a bile Isa b e lla , d o ğ u şta n s a ğ la m ve c e s u r o lan zih ­ n inin b ü tü n g ü c ü n ü b u k o rk u n ç teh lik e ü s ­ tün de to p la y a c a k z a m a n ı b uldu . « Ç a b a g ö s­ terip u ğ r a şm a k sız m ölüm e b o yu n m u e ğ m e ­ liy iz? » dedi. «S a b a h a y a d a y a rd ım g e le n e k a d a r k a lm a k için bizi k a y a lığ a tırm a n d ıra ­ c ak , hiç d e ğ ilse s u la r ın e rişem e y ec eğ i b ir y ere ç ık a ra c a k , k ötü de o lsa , b ir yol yok m u ? D u ru m u m u zu n fa r k ın a v a r m ış la r d ır h e rh a l­ de ve bizi k u r ta r m a k için kö y lü leri to p la y a ­ c a k la r d ır.» R o m an ın k a d ın k a h r a m a n ı işte böyle, o k u y u cu ­ la rın için i ü şü te n tu m tu ra k lı b ir b içim d e k o n u şu r. A n cak , g e n e d e s o n r a ne o la c a k diye b ek liy oru z. B u r a ­ d a d a, b en im sev g ili İsv iç re li R o b in so n 'u m d ak i gib i, 73

k a y a lık la r g e rç e k k a y a lık d eğil, k a r to n d a n y ap ılm a. S o n ra , S co tt b ir eliyle fırtın a y ı e stire c e k d ü ğ m e y e b a ­ s a rk e n öteki eliyle h a n i h a n i ilk H ıristiy a n la r k o n u ­ su n d a k a le m o y n atıy or. B ü tü n b u olu p b ite n lerd e iç ­ ten lik diye, teh lik e d u y g u su diye b ir şe y yok. H er şey h e y e can sız, k u ru , b a ş t a n sa v m a ; a n c a k , g e n e de so n ­ r a ne o la c a k diye b ek liy oru z. N e o lac ak , L ovel ge lip o n la n k u r t a n r . Evet, d ü ­ şü n m e liy d ik k u r ta r a c a ğ ın ı. P eki, so n r a ne o lu r? İşte h a v a d a b ıra k ılm ış b ir o lay d a h a . A n tik a c ı­ nın L o v e l’ı y a tırd ığ ı o d a p e rilid ir. L ovel o ge ce d ü şü n ­ de y a d a g e rç e k te n a n tik a c ın ın a t a la n n d a n b irin i g ö rü r, a d a m ona, «K u n st m a c h t G u n s t,» der. G enç a d a m A lm a n c a b ilm ed iğ in d en o s ır a d a b u sö zlerin ne d e m ek o ld u ğ u n u a n la m a z ; so n ra d a n «B ecerik lilik g ö ­ ze g irm e y i s a ğ la r » a n la m ın a g e ld iğ in i ö ğren ir. O h a l­ de Isa b e lla 'm n g ö n lü n ü k a z a n m a ç a b a la r ın ı s ü r d ü r ­ m esi g e ı ek m ek ted ir. Y a n i, b u d o ğ a ü stü o la y m ö yküye h iç b ir k a tk ısı y o k tu r. R esim li d u v a r h a lıla rıy la , fır tı­ n a la r la o r ta y a sü rü lü r, a m a so n u ç o la r a k elim izde s ı­ r a d a n b ir sö z k a lır, o k a d a r . N e v a r ki, o k u y u cu b u ­ n u b ilm ez. «K u n st m a c h t G u n st» sö z ü n ü d u y u n c a d ik ­ k a ti y en id en u y an ır; d e rk e n ilg isi b a ş k a b ir şey e y ö ­ n elir ve böylece o la y la r z a m a n s ır a s ı için de sü rü p g i­ der. S t. R u th y ık ın tıla rın d a b ir k ır gezin tisi. D öustersw iv e l’ın ta n ıtılm a sı. B ir y a b a n c ı o lan b u k ö tü a d a m S ir A r th u r u m a d e n işin e b u la ştırm ıştır. B o ş in a n ç la rı a la y k o n u su edilir, ç ü n k ü b u n la r İsk o ç y a ’nm sın ır b ö l­ g e le rin in k en d i b o ş in a n ç la rı d eğild ir. A n tik a cın ın y e ­ ğe n i H e cto r M c ln ty re ’ın gelişi. H ector, L o v e l’m d o la n ­ d ırıcı o lm a sın d a n k u şk u la n ır; dü ello ed erler. A d am ı ö ld ü rd ü ğ ü n ü s a n a n Lovel, h e r z a m a n k i g ib i o rta y a ç ık ıv e re n E d ie O ch iltree ile b irlik te o r a d a n k a ç a r. St. 74

R u th y ık ın tıla rın d a g iz le n irle r ve b u r a d a D oustersw iv e l’m b ir d e fin e a r a m a işin d e S ir A rth u r’u n a sıl a ld a ttığ ım g ö rü rle r. L ovel b ir s a n d a lla o ra d a n u z a k ­ la şır ; g ö zd e n ır a k g ö n ü ld en ır a k ilk e si u y arın c a , y e ­ n id en o rta y a ç ık ın c a y a d e ğ in b ir d a h a k a y g ıla n m a y ız L o vel için. St. R u th ’d a k i ikin ci d efin e a v ın d a S ir A rth u r b ir y ığın g ü m ü ş b u lu f. Ü ç ü n c ü d efin e a v ın d a D ou stersw iv el g ü ze l b ir s o p a y iy erek b ay ılır, k en din e g e ld i­ ğ in d e y a şlı G le n a lla n K o n te si’n in c e n a z e tö ren in i g ö ­ r ü r . K a to lik b ir a ile d e n g e ld iğ i için K o n tes ge ce y a n s ı o r a d a gizlice gö m ü lm ek ted ir. G le n a lla n a ile sin in öyk ü d e çok önem li b ir yeri v a rd ır, a n c a k g e n e d e o k u y u cu y a ta n ıtılm a la rı ne k a d a r ö zen siz! S o n d erece g e lişig ü z e l b ir b içim d e D o u ste rsw iv e l’a b a ğ la m v e rm işle r. O s ır a d a D ou stersw ivel r a stla n tı so n u c u o r a d a b u lu n d u ğ u için, S co tt G le n a lla n ’l a n o n un gö zü n d en g ö ste rm iştir. O k u y u cu d a b irb irin i izleyen o la y la n n e tk isi a ltın d a a r tık öyle u y sa l b ir d u ru m a g e lm iştir ki, ilk el m a ğ a r a a d a n ı­ l a n g ib i a ğ z ı a ç ık b a k ıp d u rm a k ta d ır. Ş im d i ilg i G le­ n a lla n aile sin e çev rild iğ in d en , y a z a r ışığ ı sö n d ü re re k S t. R u th y ık m tıla n n ı k a r a n lık la r a g ö m e r ve b izi «öy­ k ü ön cesi- d iy eb ileceğim iz b ir dönem e g ö tü rü r. K a r ­ şım ıza, ge ç m işte işle n m iş b îr g ü n a h k o n u su n d a ü stü k a p a lı b ir b içim d e b irta k ım çılg ın c a sö z le r sö y ley en ik i k işi çık ar. B u n la r, ölen K o n te s’ın o ğlu Lord G le­ n a lla n ile g e lec e k te n h a b e r v ereb ilen , E lsp e th M uckle b a c k it a d ın d a b ir b a lık çı k ad ın d ır. K o n u şm a la n a r a ­ y a g ire n b a ş k a o la y la r la k esin tiy e u ğ r a r : E d ie O ch ilt­ re e tu tu k la n ır, y a r g ıla n ır v e salıv e rilir; o k u y u cu y a yeni ta n ıtılm ış b ir b a ş k a k işi b o ğ u la r a k ölür; so n ra d a y ısın ın evin d e iy ile şm e k te o lan H ecto r M cIn ty re ’ m h u y su z lu k la rı a n la tılır. A m a L o rd G le n a lla n ile E lsp eth a r a s ın d a g e ç e n k o n u şm an ın özeti şu d u r: Y ıl­ 75

la r önce L ord G len allan , a n n e sin in k a r ş ı ç ık m a sın a a ld ırm a d a n , E v e lin a N ev ile a d ın d a b iriy le evlen m iş, s o n r a ev len d iği k a d ın ın k en d i k ız k a r d e şi o ld u ğ u yo­ lu n d a sö z le r d u y u n ca, d e h şette n ç ılg ın a d ö n erek g e b e k a rısın ı te rk e tm iştir. B ir z a m a n la r an n e sin in h iz­ m etç isi o la n E lsp eth , L o rd G le n a lla n ’a E v e lin a ’m n k e n d i k ız k a r d e şi fa la n o lm ad ığın ı, ço c u ğ u n u d o ğ u ­ r u r k e n ö ld ü ğ ü n ü , d o ğ u m d a k en d isiy le b irlik te b ir b a ş ­ k a k ad ın ın d a h a h a z ır b u lu n u p y a rd ım ettiğin i, çocu ­ ğ u n so n ra d a n o r ta d a n yo k o ld u ğ u n u a n la tır. B u n u n ü zerin e L ord G len allan , yören in y a rg ıc ı o la r a k o g ü n ­ lerd e olu p b ite n leri a z çok b ilen ve k e n d isi de o s ı­ r a d a E v e lin a ’y a tu tk u n b u lu n an a n tik a c ıy la k o n u şm a ­ y a gid er. S o n r a n e o lu r? S ir A rth u r W a rd o u r’ın m a l­ l a n s a tılığ a ç ık a n lır , çü n k ü D o u ste rsw iv e l a d a m ın elinde a v u c u n d a p a r a b ıra k m a m ıştır. S o n r a ? S o n r a F r a n s ız la n n ü lk ey e ç ık a r m a y a p m a k ta o ld u k la rı d u ­ y u lu r. S o n r a ? İn giliz a sk e rle rin in b a ş ın d a L ovel o böl­ g e y e gelir. A d ı şim d i «B in b aşı N evile» o lm u ştu r. A n ­ c a k a sıl a d ı b u b ile d eğild ir, çü n k ü L ovel g e rç e k te L o rd G le n a lla n ’ın o r ta d a n y o k o lan ç o c u ğ u d u r v e k o n tlu ğ u n y a s a l m ira sç ısıd ır. B u g e rç e k b ir a z E lsp eth M u c k le b a c k it’in, b ir a z E lsp eth ile b irlik te E v e lin a Nev ile ’in d o ğ u m u n d a h a z ır b u lu n a n ve L o v e l’m y u rt d ışın d a ra h ib e o la r a k k a r ş ıla ş tığ ı h izm etçi k ad ın ın , b ira z E d ie O ch iltree’nin, b ir a z d a L o v el’m ö lm ü ş b ir d a y ısın ın k a tk ıla r ıy la a y d ın lığ a k a v u şu r. A slın d a o r­ t a d a çözü m ü s a ğ la y a c a k p e k çok n ed en v a rd ır, a m a S c o tt’u n n ed en lerle ilg ile n d iğ i yok. Ü stle rin d e d u ru p a ç ık la m a k sık ın tısın a g irm e k siz in o r ta y a a tı atıv e ri­ yor. G ü ttü ğ ü te k cid d i a m a ç, o la y la rı a r k a a r k a y a sır a la m a k . S o n r a ne o lu y o r? S o n r a Is a b e lla W a rd o u r y u m u şa y ıp ro m an ın k a h r a m a n ıy la evlen iy or. S o n r a ? Ö ykü b u r a d a b itiyor. Ö yle ikide b ir «S o n ra ? » diye 76

so rm a m a lıy ız , ç ü n k ü z a m a n s ır a s ı g e re k e n d e n b ir s a n iy e öteye g ö tü rü le c e k o lu rsa , ken dim izi b a m b a ş k a b ir ü lk e d e b u lu ru z. T he A n tiq u a ry z a m a n için d e g e ç e n y a ş a m ı iç g ü ­ d ü se l b ir b içim d e ve ö v ere k d ile g e tire n b ir ro m an d ır. B u , d u y g u la rın k ö rlen m esin e, y a r g ıla r ın y ü zey se l k a l­ m a s ın a ve özellikle, ö y k ü n ü n ev lilik le so n a erm esi g ib i b u d a la c a b ir u y g u la m a y a yol a ç m a k ta d ır. Z a m a ­ n ı b ilin çli b ir b içim d e övüp y ü celtm ek o la n a ğ ı d a v a r ­ d ır. B u n u n b ir ö rn eğin i A rn o ld B e n n e tt’m The A n ti­ q u a r y ’d e n a p a y r ı b ir k ita p o lan ü n lü The O ld W ives' T a le ’in de gö re b iliriz. The Old W ives' T ale in g e rç e k k a h r a m a n ı z a m a n d ır; e v ren in su lta n ı o la r a k ro m a n d a b a ş k ö şe y e k u ru lm u ştu r. Y a ln ız c a M r. C ritchlow o n un b u y r u ğ u d ışın d a d ır, a m a C ritch low 'un b u g a r ip b a ğ ı­ şık lığ ı z a m a n ın g ü c ü n e g ü ç k a ta r . S o p h ia ile C o n s­ ta n ce , a n n e lerin in g iy sile rin i s ır tla r ın a g e ç ire re k m a s ­ k a r a lık la r y a p tık la rı ço cu k lu k g ü n le rin d e n b a ş l a y a ­ r a k , z a m a n ın tu tsa ğ ıd ırla r; ik isin i de e d e b iy a tta eşin e p e k e n d e r r a s t la n a n ta m b ir çü rü m e sü re c i b e k le m e k ­ te d ir. îk i k ız k a r d e şte n S o p h ia evd en k a ç ıp evlenir; a n n e le ri ölür; C o n sta n c e evlen ir, k o c a sı ölür; S o p h ia ’n ın k o c a sı ölür, S o p h ia ölür, ro m a tiz m a lı y a şlı k ö ­ p e k le ri k a b ın d a y iy ec e k b ir şe y le r k a lm ış m ı d iy e b a k ­ m a k için g ü ç b e la y ü rü m ey e ç alışır. Z am an için d e g e ç e n g ü n lü k y a şa m ım ız , S o p h ia ile C o n sta n c e ’ın d a ­ m a r la r ın d a k i k a n ı d a a ğ ır la ştır ıp d o n d u ra n bu y a ş ­ la n m a sü re cin d e n b a ş k a b ir şey d eğild ir. Y a ln ız c a ö y ­ k ü a ç ısın d a n ele a lın d ığ ın d a , b ize bu denli sa ğ la m g ö rü n e n v e h içb ir s a ç m a lığ a k a ç m a y a n böyle b ir ro ­ m a n d o ğ al o la r a k a n c a k ölüm le so n a ereb ilird i. İyi b ir b itiş değil. İn s a n la r elb ette y a ş la n a c a k ; ne v a r k i b ir ro m an ın b ü y ü k o lab ilm e si için b u n d a n d a h a ö n em li b ir tem ele d a y a n m a s ı g e re k lid ir. The O ld W i­ ll

y e s ’ T a le çok g ü çlü , içten v e a cık lı b ir ro m an d ır, a m a b ü y ü k b ir ro m a n değildir. Y a S a v a ş ve B a r ış ? S a v a ş ve B o n j'ın b ü y ü k b ir ro m a n o ld u ğ u n a k u şk u yok; b u r a d a d a z a m a n ın e t­ k ileri ve b ir k u ş a ğ ın y a şla n ıp ç ö k ü şü v u rg u la n ıy o r. B e n n e tt gib i T olsto y d a in sa n la rın n a sıl y a şla n d ık la rın ı g ö ste re c e k k a d a r y ü rek lid ir; N ik o la y ile N a t a ş a ’n m so n u n a d eğin g ö tü rü lm e y e n çö k ü şleri, a slın d a C o n sta n c e ile S o p h ia ’n ın ta m ç ö k ü şle rin d e n d a h a u ğ u r ­ su z b ir ç ö k ü ştü r ve sa n k i b izim k en d i gen çliğ im izin b ü y ü k b ir p a r ç a s ın ı alıp gö tü rm e k ted ir. Ö yley se Sa~ v a ş ve B a n ş n ed en iç k a r a r tıc ı b ir ro m a n d e ğ il? N e ­ deni, b elk i z a m a n b a k ım ın d a n o ld u ğ u g ib i y e r b a k ı­ m ın d a n d a g e n işle y ip y a y ılm a sı v e h e n ü z k o rk u tu c u b o y u tla ra e rişm ed e n içim izi sev in ç v e h e y e c a n la dol­ d u r a r a k , b ittiğ in d e g e rid e m ü z iğ e b e n z e r b ir etk i b ı­ r a k m a s ıd ır . S a v a ş v e B a r ış ’ı b ir sü r e o k u d u k ta n so n ra k u la ğ ım ız a b irb iri yİ e u y u ş a n g ü ç lü b ir k a ç se s b ird e n g e lm ey e b a şla r , a m a telle re n eyin v u rd u ğ u n u k e sin ­ lik le b ilem eyiz. S c o tt k a d a r T olstoy d a « S o n r a ne o lu ­ y o r?» so r u su y la ilgilen m ek te, içten lik te B e n n e tt’d en g e r i k a lm a m a k ta d ır ; a m a k u la ğ ım ız a g e le n m ü zik s e s ­ le rin in k a y n a ğ ı ö y k ü d eğild ir. T e k te k o la y la r y a d a k işile r de d eğild ir. B u sesle r, o la y la r ile k işile rin d a ­ ğılm ış b u lu n d u k la rı u ç su z b u c a k sız R u s to p ra k la rın ­ d a n y ü kselir;, o rm a n la rın , ta r la la r ın , b ah çe lerin , yol­ la rın , k ö p rü le rin , d o n m u ş ır m a k la r ın to p lu c a y a r a t ­ tığ ı g ö rk e m ile u ğ u ltu d a n d o ğ a r. Y e r d u y g u su y a r a t ­ m a k ta u s t a b irç o k ro m a n c ı v a rd ır. (Five T ow ns ve A u ld R e ek ie g ib i y erleri d ü şü n ü n ü z.] A n cak , g e n iş­ lik d u y g u su u y a n d ıra b ile n ro m a n c ıla rın sa y ısı p e k a z d ır ve işte bu d u y g u T o lsto y ’u n y ü ce sa n a tın ın d a ­ y a n d ığ ı tem ellerd en b irid ir. S a v a j ve B a r ış ’ın s u lta ­ nı z a m a n değil, y erd ir. 78

S ö zlerim i b itirm ed en ö yk üye k ıs a c a se s o la r a k d e ğ in m e k istiy o ru m . R o m an ın se s yönü, onun se sli o k u n m a sın ı g e re k tir ir ve ötek i d ü zy azı tü rle rin in ço­ ğ u n d a o ld u ğ u g ib i g ö z ü m ü z ü d eğil de, k u la ğ ım ız ı il­ g ilen d irir; söy lev s a n a t ıy la o rta k y a n ı d a a slıiıd a b u n ­ d a n öteye gitm ez. E z g i ,y a ra tm a y ı y a d a se ste in işle r ç ık ışla r sa ğ la m a y ı a m a ç la m a z . B ize g a r ip g e le b ilir am a , b u a m a ç la r için gö zle o k u m a k y eterlid ir. B ir p a ­ r a g r a f y a d a k o n u şm a e ste tik b ir d e ğ e r ta şıy o r sa , g ö ­ zü m ü z, b ey n im izin d e y a rd ım ıy la , o n d ak i se s g ü z e l­ liğ in i k a p a r a k bize ileteb ilir. G ö zü m ü z ü ste lik se sle ri iyice b irb irin e y a k la ştır a b ild iğ i için, tıp k ı b a z ı k im ­ se le rin b ir m ü z ik p a r ç a s ın ı p iy a n o d a ç alm a b ile ce ğ in d en d a h a k ıs a sü re d e gö zle o k u y ab ilm e le ri gib i, b iz b u se sle ri y ü k se k se sle o k u d u ğ u m u z za m a n k in d e n d a h a ç a b u k a lg ıla y a b iliriz . N e v a r ki, in sa n gö zü m ü z, ö y k ü cü n ü n k en d i se sin i y a k a la m a k t a b u d en li çev ik d a v ra n a m ıy o r. The A n tiq u a r y ’n in o ilk tü m c esin d e h iç b ir se s g ü z e lliğ i yok, a m a g e n e de se sli o k u n m a z ­ s a b ir şe y le r e k sik k a la c a k tır. B u d u ru m d a zih n im iz W a lte r S c o tt’u n zih n i ile se ssiz v e d a h a a z y a r a r lı b ir a lışv e rişte b u lu n u y o r dem ek tir. A n latıcın ın se sin i d u y u rd u ğ u n d a n öykü, ro m a n a , o la y la rı a r t a r d a a n ­ la tm a n ın ö tesin d e b ir şe y le r k a ta r . K a ttığ ı çok b ir şe y d eğild ir. Ö rn eğin , y a z a r ın k i­ şiliğ i gib i önem li b ir k o n u d a b ize b ir y a r a n d o k u n ­ m az. Y a z a n n k işiliğ i (k işiliğ i v a r s a e ğ e r ); o lay ö r g ü ­ sü , k işile r y a d a y a ş a m h a k k m d a k i g ö rü şle ri g ib i d a ­ h a y ü ce a r a c ıla r y o lu y la o r ta y a çık ar. Ö yk ü d e a n ­ latıc ın ın se si o ls a o lsa b iz i o k u y u c u lu k ta n d in leyici d u ru m u n a d ö n ü ştü rü r: Ç e v re sin d e k ile r çöp ve k e m ik y ığ m la n a r a s ın d a u y u y u p k a lın c a y a d eğin , m a ğ a r a ­ n ın o rta sın d a çö m eld iği y e rd e n o la y la n sır a la y ıp d u ­ r a n b ir ilk el k a b ile ö y k ü c ü sü n ü n se sin e k u la k v e re n 79

d in ley iciler d u ru m u n a . Ö ykü ilkeldir, ta e d eb iy atın b a şla n g ıc ın a , d a h a y a zın ın b ilin m ed iğ i g ü n le re u z a ­ n ır ve içim izd ek i ilk e lliğ e sesle n ir. İşte b u n e d e n led ir k i, se v d iğ im iz ö y k ü le r k o n u su n d a m a n tık lı d a v r a n a ­ m az, b a ş k a ö y k ü le rd e n h o şla n a n la r a k a r ş ı h em en s a l ­ d ır g a n b ir tu tu m a g ire riz . S ö z g e lişi, İsv iç reli Robins o n A ile s in i se v iy o ru m diye b en im le a la y ed en lere k ız a rım beıi; öyle u m u y o ru m ki, S co tt k o n u su n d a içi n izd e b a n a k ız a n la r o lm u ştu r! N e d e m ek iste d iğ im i an lıy o rsu n u z. Ö y k ü le r içim izde b ir h o şg ö rü sü z lü k h a ­ v a s ı e stirir. Ö y k ü n ü n a h la k la b ir ilg isi b u lu n m a d ığ ı g ib i, ro m an ın ötek i yö n lerin in k a v r a n m a s ın a b ir y a r ­ d ım ı d a y o k tu r. R o m a n ın öteki yön lerin i k a v r a m a k istiy o rsa k , m a ğ a r a d a n ç ık m am ız g e re k ir. M a ğ a r a d a n d a h a b ir sü r e ç ık m a y a c a ğ ız . Ç ık m a ­ y a c a ğ ız a m a , b a k ın ız ötek i y a ş a m tü rü Cd e ğe rlere d a y a lı y a şa m ) ro m a n ı h e r yön d en n a sıl sık ıştırıy o r; n a s ıl için e k işilerin , o lay ö rgü lerin in , d ü şselliğ iıı, ev ­ r e n e ilişkin- g ö rü şle rin , k ıs a c a ö y k ü n ü n b itm ez tü k e n ­ m e z «o n d an s o n r a ... o n d an so n ra » la rın ın d ışın d a ne v a r s a h e p sin in g irm e sin i ö n e rere k n a s ıl on u k ita b ı d o ld u rm a y a ve böylece biçim in i b o z m ay a çalışıyor. Z a m a n a d a y a lı y a şa m ın d e ğ e rsiz liğ i, a şa ğ ılığ ı o d e n ­ li a ç ık ç a o r ta d a d ır ki, in sa n ın a k lın a d o ğ a l o la r a k şu so r u geliy or: A c a b a ro m a n y a z a n da, tıp k ı z a m a n ı iç ­ le rin d e n sö k ü p a ttık la n n ı ileri sü r e n m istik k işile r gib i, z a m a n için d e g e ç e n y a şa m ı y a z ü a n n d a n sö k ü p a ta r a k , y e rin e d a h a p a r la k o lan ,Ö tek i y a ş a m tü rü n ü te k b a ş ın a k o y a m a z m ı? Z am a n ı yo k etm ey i d en em iş b ir ro m a n c ı v a r: G e rtru d e Stein . O n u n u ğ r a d ığ ı b a ş a n s ız h k ta n b ir ta ­ k ım d e rsle r ç ık a ra b iliriz . E m ily B ro n te ’den, L a u re n c e S t e m e ve M arce l P ro u st’d a n çok d a h a ile ri gid e re k G e rtru d e S tein s a a tin i p a r a m p a r ç a etm iş, p a rç a la rın ı 80

ö s i r i s ’in b ed en in in p a r ç a la n g ib i y e ry ü zü n e s a ç m ış ­ tır. S tein b u n u y a r a m a z b ir çocu k gib i d a v r a n m a k is ­ ted iği için y a p m a m ıştır; g ü ttü ğ ü y ü ce b ir a m a ç v a r ­ dır. R o m an ı z a m a n ın b o y u n d u ru ğ u n d a n k u r ta r a r a k y a ln ız c a d e ğ e rle re d a y a lı y a ş a m ı dile g e tirm e y i u m ­ m u ştu r. B a ş a n lı o lam a m ıştır, ç ü n k ü ro m an ı z a m a n ın b u y ru ğ u n d a n ta m o la r a k k u rta rd ın ız m ı, a r tık h içb ir şe y dile g e tire m e z olur. D a h a so n ra k i y a z ü a n n d a S te in ’ m n a sıl b ir b a t a k lığ a s a p la n m a k ta o ld u ğ u n u g ö re b i­ liy o ru z. O la y la rın z a m a n sır a sın ı y o k e tm e k istiyor; o n u n b u iste ğ in i b en de y ü re k te n p a y la şıy o ru m . N e v a r ki, tü m c ele r a r a sın d a k i s ır a y ı b o z m a d a n o la y la rın z a m a n sır a sın ı o rta d a n k a ld ır m a sın a o la n a k y o k tu r. A n cak , b u n u y a p a b ilm e k için tü m ced ek i sö z cü k le rin s ır a sın ı d a o r ta d a n k a ld ır m a k zo ru n d ay ız; b u ise s ö z ­ cü k le ri o lu ştu ra n h a r fle r in y a d a se sle rin sıra sın ın yok e d ilm esin i g e re k tirir. İşte b u n o k ta d a G e rtru d e S te in b a t a k lığ a iyice g ö m ü lü y o r. O nun g iriştiğ i b u d en eyin g ü lü n ç b ir y a n ı yok. B öyle eğlen celi b ir o y u n la v a k it ge çirm e k , S c o tt’u n W a v e rle y R o m a n la rı’n ı y en id en y a z m a y a k a lk ışm a k ta n çok d a h a ö n em lidir. G en e de k esin lik le b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a y a c a k b ir d e n e y d ir bu. Z am a n s ır a s ı yo k e d ile ce k o lu rsa , o n un y erin i tu tm a ­ s ı g e re k e n h e r şe y de b irlik te g id e c ek tir. Ç ü n k ü y a l­ n ız c a d e ğ e rle re d a y a lı y a ş a m ı dile g e tirm e y i a m a ç ­ la y a n ro m an , a n la şılm a z v e b u y ü zd e n d e ğ e rsiz b ir d u r u m a g e lece k tir. İşte b u n e d e n le d ir ki, sîzle rd e n b en im le b irlik te, k o n u şm am ın b a şın d a k i sözleri d o sd o ğ ru b ir se sle te k ­ r a r la m a n ız ı istiy o ru m . O to bü s sü rü c ü sü n ü n y u m u şa k h u ylu, k a r a r s ız se siy le söylem eyin , ç ü n k ü h a k k ın ız y o k b u n a. G o lf o y u n c u su g ib i k e sin v e s a ld ır g a n b ir se s le de söylem eyin , ç ü n k ü o n d a n b ilg ilisin iz siz. S e s i­ n iz b ir p a r ç a ü z ü n tü lü çık sın , o k a d a r . E v e t... y a z ık ki ö y k ü a n la tır ro m an . 8ı

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

K İ Ş İ L E R (I) R o m an ın y alın v e tem el yön ü o la n ö y k ü y ü in ce­ ledikten so n ra, şim d i d a h a ilgin ç b ir k o n u y a, k işile ­ re geçeb iliriz. B u r a d a , d a h a s o n r a ne o ld u ğ u n u d e ­ ğil, o lan la rın k im in b a şın d a n g e ç tiğ in i so rm a k g e r e ­ k iy o r R o m an cı a r tık y a ln ız c a m e r a k d u y g u m u z a s e s ­ len m eyecek , z e k â m ız la h a y a l g ü cü m ü z e de y ö n ele­ cek, y a z d ık la r ın d a d e ğ e r b elirten yen i b ir tu tu m sezilecek tir. Ö y k ü n ü n o y u n c u la rı in s a n o ld u ğ u n a göre, r o m a ­ nın bu yön ü n e k o la y c a «k işiler» a d ın ı v ereb iliriz. Ö y­ k ü le rd e h a y v a n la r d a y e r a lm ıştır, a m a h a y v a n la rın r u h s a l y a p ısı çok a z b ilin d iğin d en , b u g irişim le r p e k b a şa r ılı o lm am ıştır. N e v a r ki, g e ç m işte ro m a n c ıla rın ilkel in sa n la r ı ele a lış la r ın d a n a sıl b ir g e lişm e o ld u y ­ sa , ilerid e b e n z e r b ir d e ğ işm e h a y v a n la rın ele a lm ış ­ la r ın d a d a g e rç e k le şe b ilir. R o b in so n C ru so e ’n u n a d a ­ 82

m ı C u m a ile B a to u a la a r a sın d a k i b ü y ü k g e lişm ey e b e n z e r b ir gelişm e, K ip lin g ’in k u r t la n ile b u n la n n g ü ­ n ü m ü zd en ik i y ü zy ıl s o n r a r o m a n la r d a y e r a la b ile c e k s o y d a ş la n a r a s ın d a d a b ek len eb ilir. O z a m a n k a r ş ı­ m ız a ç ık a c a k h a y v a n la r, ne b irta k ım sim g e se l y a r a ­ t ık la r o la c a k , n e k ılık d e ğ iştirm iş in sa n c ık la r, n e d ö rt a y a k lı y ü rü y e n m a s a l a r , . n e de h a v a d a u ç a n b o y alı k â ğ ıt p a r ç a la n . B ilim , y en i y en i k o n u la r s a ğ la y a r a k ro m a n sa n a tın ın k a p sa m ın ı b u y o ld a n d a g e n işle te ­ b ilir. A n cak , böyle b ir y a rd ım şim d ilik s a ğ la n m ış d e ­ ğ il v e s a ğ la n a n a k a d a r ö y k ü lerd ek i o y u n c u la n n in ­ s a n y a d a in sa n lık t a s la y a n b ir ta k ım y a r a tık la r o ld u ­ ğ u n u söyleyebiliriz. R o m an cı d a in sa n o ld u ğ u n a gö re, y a z a r ile k o n u ­ su a r a s ın d a öteki b irç o k s a n a t d a lın d a b u lu n m a y a n b ir y a k ın lık v a rd ır. T arih çiy le k o n u su d a b irb irin e b a ğ la n tılıd ır, a m a ilerid e g ö re c e ğ im iz gibi, ta rih çin in k i b u denli içli d ışlı b ir b a ğ la n tı değildir. R e ssa m ve h eyk elciy le işle d ik le ri k o n u la r a r a s ın d a b a ğ la n tı b u ­ lu n m a sı g erek m ez, çü n k ü c a n la r ı iste m e zse in s a n la r ı k o n u a lm a k z o ru n d a d e ğild irler. O z a n la r için de d u ­ r u m b öyledir. B e stec i ise, y a p ıtı h a k k ın d a a ç ık la y ıc ı b ilg i v erm ed ik çe, iste se de in sa n ı k o n u a la m a z . Ö teki sa n a tç ıla r ın p e k ç o ğ u n u n tersin e, ro m a n y a z a r ı a ş a ­ ğ ı y u k a rı k en d in i a n la ta n b irta k ım sö z y ığ ın la rı u y ­ d u r u r (a ş a ğ ı y u k a r ı diyorum , a y rın tıla rı s o n r a g ö r e ­ ceğiz) ; b u n la r a k a d ın e rk e k a d la r ı v erir, g e rç e ğ e b e n ­ z e r ta v ır la r y a k ıştırır, tır n a k iş a r e ti k u lla n a r a k o n la ­ r ı k o n u ştu ru r; b a şa r a b ilir le r se , tu ta rlı d a v r a n m a la r ı­ n ı s a ğ la r . B u sö z y ığ ın la r ı ro m an cın ın k işile rid ir. K i­ şile r y a z a rın zih n in d e böyle k u r u ve d u y g u su z b ir b içim d e b elirm ezler, y a r a tılm a la r ı çılgın b ir c o şk u için d e olab ilir. A n c a k ge n e de, b u k işile rin tem ek n i­ telikleri, ro m an cın ın k e n d isi v e öteki in s a n la r h a k ­ 83

k ın d a tah m in e d a y a n a n b ilg ile riy le sın ırlıd ır. A y rı­ ca, ro m an ın ö b ü r y ö n leri de b u n ite lik le ri b ir p a r ç a d e ğ iştirir. B u n o k tay ı, y a n i k işile rle ro m an ın ö b ü r y ö n leri a r a s ın d a k i ilişkiy i, a y n b ir k o n u o la r a k so n ­ r a ele a la c a ğ ız . Ş u a n d a ro m a n k işile riy le g e rç e k y a ş a m a r a s ın d a k i ilişk i ü stü n d e d u ru y o ru z. A c a b a r o m a n k işile riy le b izim g ib i y a d a ro m a n c ın ın k e n ­ d isi y a d a K ra liç e V ic to ria gib i g e r ç e k in s a n la r a r a ­ s ın d a n e a y ırım v a r ? B ir a y ırım o lm a sı g e re k ir. E ğ e r b ir ro m a n k işisi tıp a tıp K ra liç e V ic to ria ’ya- b e n z iy o rsa (çok b en ziy o r­ s a değil, tıp a tıp b e n z iy o rsa ), o z a m a n b u k işi g e r ­ çek ten K ra liç e V icto ria, o r o m a n y a d a ro m a n ın o k işiy le ilg ili b ü tü n b ö lü m le ri de b ir a n ı k itab ıd ır. A nı k ita b ı ta rih tir, k a n ıt la r a d a y a n ır. R o m a n ise, k an ıt a r t ı (X) y a d a k a n ıt e k si (X) ü stü n e k u ru lu r; b u r a ­ d a k i (X) b ilin m ey en i y a z a n n k işiliğ id ir ve k a n ıtla rın e tk isin i d u r m a d a n d e ğ iştirir, k im i z a m a n b ü sb ü tü n b a ş k a b ir şey e d ö n ü ştü rü r. T a rih y a z a n ey lem lerle u ğ r a şır ; b ir de, ey lem le­ rin d e n ç ık a ra b ild iğ i ölçüde, in s a n la n n k işilik leri ü s ­ tü n d e d u ru r. K işiliğ e d u y d u ğ u ilg i a s lın d a ro m an cm ın k in d e n a ş a ğ ı d eğild ir, a m a ta rih ç i k işiliğ in v a rlığ ın ı a n c a k y ü zey e ç ık tığ ı z a m a n b ileb ilir. E ğ e r K ra liçe V ic to ria , «E ğlen m iy o ru z,» d e m em iş o lsa y d ı,' m a s a d a y a n ın d a o tu r a n la r e ğ len m e d iğ in i ö ğ ren em ey ecek ler, k ra liç e n in c a n sık ın tısı d a h içb ir z a m a n o r ta y a çık ­ m a y a c a k tı. K a ş la r ım ç a ta b ilir, ç e v re sin d e k ile r de sı­ k ıld ığ ın ı b u y o ld a n a n la y a b ilir d i elbet; n e v a r ki, g ö ­ rü n tü le r, k a ş göz, el k o l h a re k e tle ri d e ta r ih se l k a ­ n ıttır. A n cak , k ra liç e d u y g u la rın ı d ış a v u r m a d a n ö y ­ lec e d u rm u ş o lsay d ı, k im n e b ile b ilird i? G izli y a şa m , a d ı ü stü n d e , g izlid ir. B e lirtilerle d ış a v u r a n gizli y a ­ ş a m a rtık g izli d e ğ ild ir, ey lem a la n ın a g irm iştir. Ro84

in an cın ın işlevi, işte b u iç y a ş a m ı k a y n a ğ ın a in ere k o rta y a k o y m ak , K ra liç e V ic to ria h a k k ın d a b ilin eb ile­ cek şey lerd en d a h a ço ğ u n u a n la tm a k , böylece ta r ih ­ teki V ic to ria o lm a y a n b ir k işi y a r a tm a k tır. A la in a d ın d a ilgin ç, d u y g u lu b ir F r a n sız e le şti­ ricin in b u k o n u d a a ş ı n c a d a o lsa y a r a r lı sö z le ri v a r. S ö y le d ik leri b o y u n u b ir p a r ç a a şıy o r, a m a san ırım b en im ettiğim sözlerin k en d i b o y u m u a ştığ ı ölçü de değil. İk im iz el ele v e rirse k , b elk i b u d e rin s u la r d a n g e ç ip k ıy ıy a erişeb iliriz. A lain k ita b ın d a tü rlü e ste ­ tik u ğ r a ş b içim lerin i b ir e r b ir e r in celiyor; s ır a r o m a ­ n a gelin ce, h e r in sa n ın ta r ih b ilim in e ve ro m a n s a n a ­ t ın a u y g u n d ü şe n ik i a y n y a n ı b u lu n d u ğ u n u ile ri s ü ­ rü y o r. İn sa n ın gö zlen eb ilen b ü tü n y a ş a m ı iy a n i e y ­ lem le ri ile ey lem lerin d en ç ık a rıla b ile n iç d ü n y a sıl t a ­ r ih in ilg i a la n ın a g ire r. R o m an ın ilg i a la n ın a g ire n y a n ı ise «sa lt tu tk u la rı, y a n i k ib a rlığ ın d a n y a d a u ta n ­ d ığ ı için sö z ü n ü ed em ed iği b ü tü n sev in çleri, ü z ü n tü ­ leri, d ü şleri, d u y g u ve d ü şü n c e le rid ir.» İn sa n o ğ lu n u n b u y a n ın ı d ile g e tirm e k ro m a n y a z a rın ın b a şlıc a g ö ­ re v le rin d e n b irid ir. «R o m an ı ro m a n y a p a n , a n la ttığ ı ö yk ü d en çok, kişilerin- d ü şü n c e le rin i eylem e d ö n ü ş­ tü rm e k için k u lla n ıla n y ö n tem d ir. G ü n lü k y a ş a m d a b öyle b ir yön tem y o k tu r. (...) D ış e tk e n lerin in sa n y a şa m ın d a k i p a y ın ı v u r g u la y a n ta rih , a lm y a z ıs ı k a v ­ ra m ın ın b o y u n d u ru ğ u a ltın d ad ır; o y sa r o m a n d a alın y a z ısı diye b ir şe y sö z k o n u su d eğild ir; h e r şey in sa n y a ra tılışın ın g e rç e k le ri ü stü n e k u ru lu r. R o m a n d a e g e ­ m e n o lan du y gu , h e r şey in , tu tk u la rın bile, su ç işle-? m en in, y o k su llu ğ u n , m u tsu z lu ğ u n b ile am açlı oldu­ ğ u d u r .» 1 1Systèm e des Beaux Arts, ss. 314-315. İn san ı aynı konularda düşünmeye yönelten bu denemeyi bana André M aurois göster­ di, kendisine gönül borcum var.

85

B u sö z le r İn g ilte r e ’de h e r o k u l ö ğ re n c isin in b il­ d iğ i şu g e rç e ğ i d o la m b a ç lı sa y ıla b ile c e k b ir y o lla sö y ­ lüyor:. T a rih ç in in g ö re v i o la n ı y a z m a k , ro m an c ın ın gö ­ re v i y a r a tm a k tır . A n c a k d o la m b a ç lı b ir y o lla sö y le n ­ m iş o ls a d a, y a r a r lı sö z le rd ir b u n la r; ç ü n k ü g ü n lü k y a ş a m d a k i in s a n la r la r o m a n k işile ri a r a s ın d a k i tem el a y rılığ ı o r ta y a k o y u y o r. G ü n lü k y a ş a m d a b irb irim izi h iç b ir z a m a n a n la y a m a y ız , ç ü n k ü ne b iz b a şk a la r ın ın için i o k u y a b iliriz , n e de o n la r içlerin d ek ileri ta m o la ­ r a k a ç ığ a v u ru r. İ n s a n la r b irb irle rin i d ış b elirtilerin y a r d ım ıy la a n c a k k a b a t a s la k b ir b içim d e ta n ıy ab ilir; b u b e lirtile r h e m to p lu m d a k i ilişk ilerim iz, h em de k u r a c a ğ ım ız y a k ın d o stlu k la r için y e terli d en eb ile­ c e k b ir tem el o lu ştu rm a k ta d ır. O y sa ro m a n c ı d ile r­ se, ro m a n d a k i k işile ri o k u y u c u y a b ü tü n yön leriyle ta n ıta b ilir, ç ü n k ü k işile rin in d ış y a ş a m la r ı k a d a r iç d ü n y a la rın ı d a g ö z le r ön ün e se re b ilm e o la n a ğ ın a s a ­ h ip tir. İşte b u n ed en le r o m a n k işile ri ço ğ u z a m a n b i­ ze ta r ih k ita p la r ın d a k i in sa n la r d a n , h a tt a k en d i y a ­ k ın d o stla rım ız d a n d a h a a ç ık g ö rü n ü rle r. H a k la rın d a sö y le n e b ile c e k ne v a r s a sö y len m iştir; e k sik k a lm ış y a n la r ı b u lu n sa y a d a in a n d ırıc ı o lm a s a la r bile, g iz ­ li s a k lı h iç b ir şe y le ri y o k tu r. O y sa d o stlarım ız b azı şe y le ri b izd en gizler, gizle m ele ri de ge re k ir; k a r ş ı­ lıklı g iz lilik in sa n ın y a şa m k o şu lla r ın d a n b irid ir. S o ru n u şim d i d a h a b ir o k u l ö ğ re n c isi gib i o r ta ­ y a k o y alım . H ep im iz insanız-, ö yley se in s a n la r a b ire y ­ sel y a ş a y ış la r ı a ç ısın d a n d eğil de, in sa n so y u n u n ni­ telik leri a ç ısın d a n y a k la şs a k , y a şa m ın b a ş lıc a o lg u ­ la r ın ı g ö z d e n g e ç irse k , d a h a iyi o lm az m ı? O z a m a n belli b ir b a şla n g ıç n o k ta sın d a n y o la çık abiliriz. İn sa n y a ş a m ın d a b a şlıc a b e ş o lgu g ö rü lü r; b u n ­ l a r d o ğ u m , b eslen m e, u y k u , s e v g i v e ölü m d ü r. B u sa y ıy ı iste se k a rtıra b ilir, ö rn e ğ in n e fe s a lm a y ı d a k a ­ 86

tab iliriz; a m a en gö ze ç a r p a n o lg u la r b u b eşid ir. Ş im ­ di, b u n la r ın g e rç e k y a ş a m d a k i y e rle ri n ed ir, ro m a n ­ d a k i y e rle ri ne, k ıs a c a b u n u a r a ştır a lım ; b a k a lım ro ­ m a n y a z a r la r ı sa y d ığ ım ız o lg u la rı g e rç e ğ e u y g u n b i­ çim de m i y a n sıtıy o rla r, y o k s a ö n em lerin i b ü y ü tü y o r, k ü ç ü ltü y o r y a d a h iç g ö rm e zlik te n m i g e liy o rla r? K i­ şilerin e b ild iğim iz in sa n a d l a n ta k ıy o r la r a m a , b a ­ k a lım o n la n g e r ç e k in s a n la n n y a s a m sü re çle rin e u y ­ g u n y a ş a t m a y a ç a b a g ö ste riy o r la r m ı? Ö nce b e ş o lg u d a n b ize en y a b a n c ı ikisin i, d o ğ u m ­ l a ö lü m ü alalım . Y a b a n c ı diyorum , ç ü n k ü d o ğ u m la ölüm h em ö m rü m ü z ü n b ir e r p a r ç a sıd ır, h em de d e ğ il­ dir. B u iki k o n u d a a n c a k b a ş k a la n n ın b ize söy led ik ­ lerin d en b ilg i ed in eb iliriz. D o ğu m o lay ın ı h ep im iz y a ­ şad ık , a m a n a sıl b ir şey d ir, h içb irim iz a n ım sa y a n la ­ yız. D o ğ d u ğ u m u z g ib i ö leceğ im iz de k esin d ir; n e v a r ki, ö lü m ü n n a sıl b ir şe y o ld u ğ u n u d a b ilm iy oru z. Ö m ­ rü m ü z ü n b a şla n g ıc ın a ilişk in b ilg ile rim iz gib i, so n u ­ n a ilişk in b ilg ilerim iz de ta h m in e d a y a n m a k ta d ır. İn ­ s a n ö m rü iki k a r a n lık u ç a r a s ın d a geçiy or. D o ğ u m la ö lü m ü n ne o ld u k la rın ı bize a n la tm a y a k a lk ışa n k im ­ se le r yo k değil. Ö rn eğin , an n e le rin d o ğ u m la ilg ili g ö ­ r ü şle ri v a r; d o k to rların , d in a d a m la r ın ın h em d oğu m , h em ölü m k o n u su n d a g ö rü şle ri v a r. A n c a k , b u n la r h ep d ışa r ıd a n ileri sü rü le n g ö rü şle rd ir. B u k o n u la rd a bizi a sıl a y d ın la ta b ile c e k iki- v a r lık olart b eb ek ile ö lü de b ilg i v erem iy or, ç ü n k ü b a şla r ın d a n ge ç en le ri b i­ zim a n la y a b ile c e ğ im iz g ib i dile g e tire c e k iletişim a r a ç ­ la rı yok. O n u n için biz, in sa n la rı, ö m ü rleri u n u ttu k la rı b ir den eyim le b a şla y a n , b ek le d ik le ri a m a ne o ld u ğ u n u a n la m a d ık la rı b ir d en ey im le so n b u la n k im se le r o la ­ r a k d ü şü n eceğiz. R o m an y a z a rın ın k işi diye k u lla n ­ d ığ ı y a r a tık la r b u n la r y a d a ilk b a k ış ta b u n la r a b e n ­ 8?

z e r k im se le rd ir. R o m an cın ın , a m a c ın a u y g u n d ü şen h e r şeyi a n ım sa y a b ilm e k , a n la y a b ilm e k y e tk isi v a r ­ dır. K işile rin in b ü tü n gizli d ü n y a sın ı b ilir. P eki a m a , o n la rı d o ğ u m la rın d a n ne k a d a r s o n r a ele a lm a sı ve ö lü m e n e ö lçü d e y a k la ş m c a y a d e ğ in izlem e si gerekir*? S o n ra , in sa n o ğ lu n u n b u ik i g a r ip d en ey im i k o n u su n ­ d a n e le r d em esi, o k u y u c u d a ne g ib i d u y g u la r u y a n d ır­ m a s ı b e k le n e c e k ? Ü ç ü n c ü s ır a d a , içim izd ek i c a n a te şin i sü rd ü rm e işle m i o lan b e sle n m e y e r alıy o r. D o ğ u m d a n önce b a ş ­ la y a n b esle n m e y i d o ğ u m d a n s o n r a a n n e le r y ü rü tü r; b ir sü r e s o n r a k işi k e n d isi ü stle n e re k , h e r g ü n b ir­ ta k ım n e sn e leri, y a p tığ ı işe ş a ş m a d a n , b ık ıp u sa n m a k sızm , y ü zü n d ek i b ir d elik ten içeri tık ıştırır d u ru r. B i­ lin en le u n u tu la n ik i şe y a r a s ı n d a b ir dizi h a lk a d ır b eslen m e : B ir u ç ta n sık ıc a , a n ım sa m a d ığ ım ız d o ğ u ­ m u m u z a b a ğ lıd ır, ötek i u c u ise b u s a b a h ettiğim iz k a h v a ltıy a u z a n ır. B irç o k b a k ım la r d a n k en d isin e b e n ­ ze y e n u y k u g b i , b eslen m e d e y a ln ız c a g ü c ü m ü z ü t a ­ ze lem e k le k a lm a z ; e ste tik b ir y a n ı d a v a rd ır, çü n k ü y e d ik le rim izin ta d ı iyi y a d a k ö tü o lab ilir. Ö yleyse, iki a y n yö n ü b u lu n a n b eslen m e o lay ı r o m a n d a n a sıl işle n e c e k tir? D ö rd ü n c ü s ır a d a u y k u geliy or. Ö m rü m ü zü n o r­ t a la m a ü çte b iri, öteki in sa n la r d a n , u y g a rlık ta n ve h a t t a y aln ız lık d e d iğ im iz d u r u m d a n u z a k ge çer. B u s ır a d a , p e k ta n ım a d ığ ım ız b ir d ü n y a y a d a la r gid eriz. U y a n ın c a b u d ü n y a b ize b ir p a r ç a h e r şey in silin ip yo k o ld u ğ u , b ir p a r ç a g z l i g e rç e k le rin açık lan d ığ ı, b ir p a r ç a d a d ü n y am ız ın k a r ik a tü r le ştiğ i b ir y e r o la ­ r a k g ö rü n ü r. «D ü şü m d e b ir m erd iv e n g ö rd ü m », «D ü­ şü m d e cen n eti g ö rd ü m » y a d a «D ün g e c e d ü ş g ö r ­ m ed im » d eriz. U y k u n ed ir, d ü ş n a s ıl b ir şey d ir, b u n ­ la r ı t a r t ış a c a k d eğilim . Y a ln ız c a , ö m rü m ü z ü n b ü y ü k 88

b ir b ö lü m ü n ü n u y k u v e d ü şle geçtiğ in i, ta rih den en şe y in in sa n ö m rü n ü n a n c a k ü çte ik isiy le ilg ile n d iğ i­ ni, a ç ık la m a la r ım b u ü çte ikiye d a y a n a r a k y a p tığ ım b elirtm e k istiy o ru m . R o m an cı d a b u n a b e n z e r b ir tu ­ tu m için d e m id ir a c a b a ? S o n o la r a k s e v g i geliy or. B u ü n lü sö z c ü ğ ü en g e ­ n iş, en re n k siz a n la m ın d a k u llan ıy o ru m . İlkin k u ru v e k ıs a o la r a k cin sellik k o n u su n a d eğin elim . D o ğ d u k ­ ta n b ir sü re so n ra, h a y v a n la r d a o ld u ğ u gib i in sa n la r ­ d a d a d e ğ işik lik le r olur; b u d e ğ işik lik le r in sa n la r ı b a ş ­ k a in s a n la r la b irleşm ey e, b a ş k a in s a n la r ü retm ey e yön eltir; böylece in sa n soyu sü rü p g id e r. C in sel d u y ­ g u la r e rg e n lik te n önce b a şla r , ü re tk e n liğ in b itm e sin ­ d en so n ra d a can lı k a lır. E tk ileri ev len m e ç a ğ ın d a d a h a a ç ık ç a g ö rü lm e k le b irlik te, a slın d a b ü tü n ö m ü r b oyu yo k olm az. C in sel d u y g u la r d ışın d a, g e n e y e tiş­ k in lik ç a ğ m a d o ğ ru gü çle n e n b a ş k a d u y g u la rım ız v a r ­ dır. B u n la r, d o stlu k , iyi y ü rek lilik , y u r t se v g isi, T a n rı se v g isi, g e rç e k se v g isi gib i in sa n ru h u n u y ü celten d u y g u la rd ır. B u n la r la cin sel d u y g u la r a r a sın d a k i b a ­ ğ ı b u r a d a s a p t a m a y a k a lk ıştığ ım ız an , a r a m ız d a k a v ­ g a ç ık ar. Böyle b ir k a v g a , W a lte r S c o tt k o n u su n d a çık a b ilec e k b ir k a v g a k a d a r, b elk i de d a h a se rt olur. B u n eden le k o n u y a ilişk in d e ğ işik g ö rü şle ri s ır a la m a k ­ la yetin eceğim . B a z ı in s a n la r c in selliğ in e s a s o ld u ğ u ­ nu; y u rt se v g isi, d o st se v g isi, T a n n se v g isi gib i öteki b ü tü n se v g ile rin tem elin d e cin selliğ in y a ttığ ın ı söylü ­ y o rla r. K im ileri, cin sel sev g in in öteki se v g i tü lle riy le b a ğ la n tılı b u lu n d u ğ u n u , a n c a k o n la n n k a y n a ğ ı o lm a­ dığını, a r a d a k i b a ğ ın önem li sa y ıla m a y a c a ğ ın ı ileri sü rü y o r; k im ileri ise a r a la r ın d a h içb ir b a ğ g ö rm ü y o r­ la r. B en a n c a k şu k a d a r ın ı ön eriy oru m : B u d u y g u la ­ rın tü m ü n e se v g i a d m ı v erelim v e se v g iy i in san ın y a ş a d ığ ı d e n e y im le rin b eşin cisi sa y a lım . İn sa n s e ­ 89

v in ce h em b ir şe y le r a lm a y a , h em b ir şe y le r v e rm e ­ y e ç a lışır. B u ik ili a m a ç , se v g iy i b eslen m e y a d a u y ­ k u d a n d a h a k a r m a ş ık y a p a r . S e v g i a y n ı z a m a n d a h em b en cild ir, h em b a şk a sın ın iy iliğ in i gö zetir. B u ik i n i­ telik ten b iri n e k a d a r g ü ç le n irse g ü çle n sin , ötekini ta m o la r a k yo k edem ez. P eki, se v g i ne k a d a r z a m a n ı­ m ızı a lır ? K a b a c a b ir so ru , a m a k o n u m u z la ilg isi b u ­ lu n d u ğ u n d a n so r u lm a s ı g e re k iy o r. U y k u yirm i d ö rt sa a tim iz in a ş a ğ ı y u k a n se k izin i alır; b eslen m e ise a ş a ğ ı y u k a r ı ik isin i. İki s a a t d e se v g iy e v erelim m i? İki s a a t bol bol y e ter. S e v g i ötek i u ğ r a ş la r ım ız a s ız a ­ b ilm ek te (a ç lık la u y k u d a ö y led ir), d a h a ön em siz b ir­ ta k ım u ğ r a ş la r ı b a şla ta b ilm e k te d ir. Ö rn eğin , aile se v ­ g isi b ir k im se n in z a m a n ın ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü borsa d a , T a n n se v g isi k ilise d e g e ç irm e sin e yol a çab ilir. A n c a k , b öyle b irin in se v d iğ i b ir k işi y a d a şey le g ü n ­ d e ik i s a a tte n çok d u y g u a lışv e rişin d e b u lu n ab ile c e ­ ğin i d ü şü n m e k g ü ç tü r. S e v g iy i sa y d ığ ım ız öteki d e ­ n e y im le rim izd e n a y ır a n şey, işte b u d u y g u a lışv e rişi, h e m a lm a , h em v e rm e iste ğ i, cö m ertlik v e b ek len ti k a ­ rışım ıd ır. İn sa n y a p ısı a ş a ğ ı y u k a n b u du r. K en d isi de aynı y a p ıd a o lan r o m a n y a z a n , k a le m i eline a lır ve k o la y ­ lık o lsu n diye «esin len m e» a d ın ı v e rd iğ im iz g a r ip d u ­ r u m a g ir e r e k k iişle r y a r a t m a y a u ğ r a şır . B elk i b u ki­ şile rin r o m a n d a b a ş k a şey le re u y m a sı g e re k e b ilir (sık sık g ö rü le n b u d u ru m u n en a şır ı ö rn ek leri H en ry Jam e s ’in r o m a n la n d ır ) ; böyle b ir g e re k lilik k a rşısın d a k işiler, in sa n y a r a tılışın ı z o r la y a r a k d e ğ iştire ce k le rd iı elbet. A n c a k k o n u m u z b u d eğil; b iz şu an d a , b ü tü r ilg isin i k işile ri ü stü n d e to p lay an , o n la r u ğ r u n a öykü o lay ö rg ü sü , biçim , g ü z e llik g ib i şey le rin ço ğ u n u gö z den ç ık a r m a y a h a z ır b u lu n a n ro m a n y a z a rın ın İçin d e b u lu n d u ğ u d a h a y a lın b ir d u ru m u gö zd en g e ç iri yoruz. 90

Peki, ro m a n k işile ri g e rç e k in sa n la r d a n h a n g i b a ­ k ım la rd a n a y r ılır la r ? A slın d a ro m a n k işile ri h a k k ın ­ d a gen ellem e y a p ıla m a z , ç ü n k ü a r a la r ın d a b ilim sel a n la m d a o r ta k h iç b ir şe y y o k tu r. S ö zgelişi, b u k işile r­ de s a lg ı b ez le ri b u lu n m a sı gerek m ez; o y sa g e rç e k in ­ s a n la r ın h e p sin in s a lg ı b ezleri v a rd ır. A n c a k g e n e de, k e sin o la r a k ta n ım la n a m a d ık la n h a ld e ro m a n k işi­ lerin in d a v r a n ışla r ın d a b a z ı b e n z e rlik le r g ö rü lm e k ­ ted ir. İlkin, ro m a n k işile ri d ü n y a y a in sa n d a n çok p o s­ t a p a k e ti g ib i g e lirle r. R o m a n d a b ir d o ğ u m olu n ca, p o sta c ı b eb e ğ i k a p ıy a g e tirir, y a ş lıc a k işile rd e n b iri k a p ıd a n b e b e ğ i a lır, o k u y u c u la r a g ö ste rir; b u n d a n so n ­ r a b eb ek, gen e llik le t a k o n u şa n a y a d a o la y la rın g e ­ lişm esin e y a rd ım c ı o lab ilecek y a ş a g e lin ce y e k a d a r b u z d o la b ın d a sa k la n ır . R o m an cın ın b u v e b e n z e ri b ü ­ tü n u y g u la m a la r d a g e r ç e k y a ş a m d a n a y rılm a sın ın h em iyi, h em k ö tü b ir n ed en i v a rd ır. B u n la r a b ir a z ­ d a n d e ğin eceğiz. A n c a k , gö rü y o rsu n u z , ro m an d ü n ­ y a s ın d a in sa n la r ın ta n ıtılışı n e k a d a r özen sizce o lu ­ yor. L a u re n c e S t e m e ’d en J a m e s Jo y c e ’a u z a n a n s ü ­ re d e h em en h e m e n h iç b ir y a z a r , n e d o ğ u m h ak k ın d a k i g e rç e k le ri k u lla n m a y a , n e de k e n d isi yen i ol­ g u la r b u lm a y a ç a lışm ıştır. S o n r a hiç k im se, d u y g u sa l­ lığ a k a ç m a d a n , özlem e k a p ılm a d a n , b e b e k p sik o lo ji­ sin e eğilm eyi, b u a la n d a s a k lı y a ta n k o n u z e n g in li­ ğ in d en y a r a r la n m a y ı d en em em iştir. B e lk i de b öyle b ir şe y y a p ıla m a z . B u k o n u d a b ira z s o n r a k a r a r a v a ­ r a c a ğ ız . B u n a k a rşılık , ölü m o lay ın ın ele a lın ışı gözlem e ç o k d a h a f a z la d a y a n ıy o r. Ü stelik , d e ğ işik b içim lerd e s u n u ld u ğ u n a b a k ılır sa , ro m a n y a z a r la r ı ölüm k o n u ­ s u n a b ir y a k ın lık d u y u y o rla r. Ç ü n k ü ö lü m ro m an ı d e r­ li to plu b ir s o n u c a u la ştırır. D a h a a z gö ze ç a r p a n b ir 9i

n eden de şu d u r: R o m an cı h e r şey i z a m a n için d e ele a ld ığ ın d a n , y a şa m ın b ilin e n g e rç e k le rin d e n ö lü m ü n k a r a n lığ ın a d o ğ ru gitm ey i, d o ğ u m u n k a r a n lığ ın d a n b ilin en g e rç e k le re d o ğ ru ile rle m e k te n d a h a k o la y b u l­ m a k ta d ır. K işile ri ö ld ü ğ ü s ır a d a y a z a r a r tık o n la n iy i­ ce a n la y a b ile c e k , h a k la r ın d a h e m g e rç e k le re u y u p , hem de k en d i h a y a l g ü c ü n d e n d o ğ a n şe y le r söy ley e­ b ile ce k d u ru m d a d ır. G erçe k le h a y a l g ü cü n ü n k a y n a ş ­ m a sı en g ü ç lü s o n u ç la n y a r a tır . T ro llo p e ü n The L a st C h ron icle o f B a r s e t a d lı ro m a n ın d a k i M rs. P ro u d ie T nin ö lü m ü n ü alalım . S ır a d a n k ü ç ü k b ir olay, a n c a k k o rk u n ç b ir etk i y a ra tıy o r. Ç ü n k ü T roîlope, M rs. P ro u d ie'y i b irç o k y e rd e d o la ştm r , y e ten e k lerin i 'g ö s­ terir, k o n u ştu ru r, k işiliğin i, h u y u n u su y u n u sık ıc ılığ a v a r a n b ir ö lçü d e o r ta y a k o y ar. M rs. P ro u d ie ’n in so n u g e lm iştir a rtık ; y a ta ğ ın ın k e n a rın d a , o tu rd u ğ u y erd e k a lp k riz i g e ç ir ir v e ölür. R o m an cı, g e r ç e k d ü n y an ın sır a d a n ölü m o la y la n n d a n a ş a ğ ı y u k a r ı d iled iğ i g ib i y a r a r la n a b ilir ; d ilerse, b u k o n u d a işin e y a r a y a c a k h e ­ m en h e r şey i k en d isi de u y d u ra b ilir. Ö lü m ü n k a r a n lık k a p ıla r ı r o m a n c ıy a açık tır; k işile rin i b u k a p ıla r d a n g e ç tik te n s o n r a bile izleyeb ilir, y e te r ki h a y a l g ü c ü k esk in o lsu n ve «ölüm den so n r a k i y a şa m » k o n u su n d a b ize ru h ç a ğ ır a n la r ın sö zlerin e b e n z e r şe y le r a k ta r ­ m a y a k a lk ışm a sın . S a y d ığ ım ız b e ş o lg u n u n ü ç ü n c ü sü o lan b eslen m e k o n u su n d a n e le r sö y le y e b iliriz? R o m a n d a b eslen m e b ü y ü k ö lçü d e to p lu m sa l b ir o lay d ır. K işile ri b ir a r a y a ge tirir. N e v a r ki, bu k işile rin y iy eceğe r u h sa l b a k ım ­ d a n g e r e k d u y d u k la rı çok en d erd ir. Y e d ik le rin d e n h o ş­ la n d ık la r ı p e k a z g ö rü lü r; özel b ir d u ru m g e re k tirm e ­ d ik çe sin d irim n e d ir b ilm ezler. B iz le r gib i o n la r d a b irb irle rin e k a r ş ı g ü ç lü iste k le r d u y a r, a n c a k b izim k a h v a ltıy a , ö ğ le y e m eğ in e d u y d u ğ u m u z a y n ı g ü ç lü 92

iste k le r o n la r d a y o k tu r. Ş iird e bile y iy eceğe, hiç d e ­ ğ ilse y iy ece ğ in e ste tik yön ü n e, ro m a n d a k in d e n d a h a b ü y ü k y e r v erilm iştir. M ilton ile K e a ts, y iy ec e k içe ­ c e k te n alm an , ta d ı y a n s ıtm a k ta M ere d ith ’d e n d a h a b a ­ şarılıd ır. U y k u d a r o m a n d a b a şta n s a v m a b ir tu tu m la ele alın m ıştır. U y u m a n ın y a r a ttığ ı k en d in d e n ge çm e d u y ­ g u su n u b e lirtm e k y a d a d ü ş d ü n y a sın ı a n la tm a y o lu n ­ d a b ir ç a b a y o k tu r. R o m a n la r d a g ö rü le n d ü şle r, y a m a n tık lıd ır y a d a g e ç m işle g e le c e ğ in p a r ç a p a r ç a b ir a r a y a g e lm e sin d e n o lu şa n p ırıltılı b ir e r re sim d ir. B ir a m a ç u ğ r u n a k ita p ta y e r a lır la r v e b u a m a ç , k işin in b ü tü n y a ş a m m ı d eğil, y a ln ız c a u y a n ık k e n y a ş a d ığ ı s a a tle r i a y d ın la tm a k tır. R o m an k işile ri h içb ir z a m a n ö m ü rlerin in ü ç te b iri k a r a n lık la r için d e g e ç e n k im ­ s e le r o la r a k d ü şü n ü lm e z.B u , ta rih ç ile rin g ü n ışığ ıy la sın ırlı b u lu n a n in sa n a n la y ışıd ır; u y k u k o n u su d ışın ­ da, ro m a n y a z a r ı böyle b ir a n la y ışta n k a ç ın ır. Peki, ro m an cı n için u y k u y u a n la m a y a ç a lışm a sın y a d a k ita p la r ın d a c a n la n d ır m a sın ? U n u tm a y a lım ki, ro m a n ­ cı y o k ta n v a r ed ebilm e h a k k ın a sa h ip tir; a y r ıc a y a ­ ra ttık la rın ın ne z a m a n d o ğru , n e z a m a n y a n lış ol­ d u ğ u n u b ilm ek çok k o la y d ır, ç ü n k ü y a z a r ın y a r a tıc ı­ lık a te ş i b izi in a n d ırıc ılığ ı b u lu n m a y a n şe y le rin ü s tü n ­ d en bile a ş ın p g ö tü reb ilm e k ted ir. B u n u n la b irlik te, ro m a n y a z a r la r ı b u g ü n e k a d a r ne u y k u y u o ld u ğ u g i­ bi y a n sıtm ış, n e de k en d i h a y a l ettik leri g ib i c a n la n ­ d ırm ışla rd ır. G ö rü len d u ru m b u ik isin in k a rışım ıd ır. S e v g iy e gelin ce, r o m a n d a se v g in in ne çok y e r tu ttu ğ u n u h ep in iz b ilirsin iz; a y n c a b u u y ğ u la m a n m r o m a n la r a z a r a n d o k u n d u ğ u , o n la rı tek d ü ze v e sık ıc ı y a p tığ ı y o lu n d a k i g ö rü şü m e b elk i siz de k a tılıy o rsu n u zd u r. İn sa n y a şa m ın ın b u y an ı, Özellikle se v işm e biçim in de, r o m a n la r a n e d e n b u k a d a r cöm ertçe ak 93

t a n lm ış tır ? R o m a n d en in ce a ş a ğ ı y u k a r ı a k lım ız a b ir­ le şm e k iste y e n v e b a z e n so n u n d a b irle şe b ile n b ir e r­ k ek le k a d ın a r a s ın d a k i g ö n ü l ilişk isi g e lir. O y sa k e n ­ di y a şa m ın ız ı d ü şü n ü n , b irta k ım b a ş k a in sa n la r ın y a ­ ş a y ış ın a b a k ın , g ö re c e k sin iz k i g e r ç e k d u ru m b u n d a n ço k d a h a d e ğ işik , çok d a h a k a rm a şık tır. Y a p a y lık ta n u z a k , iy i r o m a n la r d a b ile se v g iy e a şır ı b ir y e r v e rilm e sin in ik i n ed en i v a rd ır. B irin cisi şu: R o m a n y a z a n k işile rin i t a s a r la y ıp y a r a t m a işle ­ m in e ge ç in c e, se v g i b ir y ö n ü y a d a b ü tü n yön leriy le zih n in d e a ğ ı r b a sıy o r v e y a z a r fa r k ın a v a r m a d a n b u k işile ri g ö n ü l ilişk ile rin e k a r ş ı a ş ı n ölçü de d u y a rlı y a ­ pıyor. A ş ın ö lçü d e d iy o ru m , ç ü n k ü g e rç e k y a ş a m d a o lsa , a y n ı k iş ile r se v m e k sev ilm e k le b u d en li u ğ r a ş ­ m a z la rd ı. R o m a n k işile rin in b irb irle rin e k a r ş ı g ö ste r­ d ik leri b u sü re k li d u y a rlılık , H e n ry F ie ld in g g ib i « s a ğ ­ lıklı» d en en y a z a r la r ın r o m a n la r ın d a b ile d ik k a t çe­ k e c e k b o y u tla rd a d ır. O y sa g ü n lü k y a ş a m d a , b o ş z a ­ m a n la n bol k im se le rin d ışın d a , böyle b ir şe y g ö rü l­ m ez. E vet, g e rç e k y a ş a m d a d a z a m a n z a m a n b ü y ü k tu tk u la r, b ü y ü k h e y e c a n la r v a rd ır; a m a b u sü re k li b ilin çlilik v e d o y m a k b ilm ez a ç lık d u ru m u , b u d u r ­ m a d a n k en d in i y en i ilişk ilere u y d u rm a ç a b a s ı y o k ­ tu r. B en ce b u d u ru m , ro m an ın ı y a z d ığ ı s ır a d a ro m a n ­ cın ın k e n d i için d e k i d u y g u ve d ü şü n c e le rin k ita b ın a y a n sım a sın d a n d o ğ m a k ta , r o m a n la r d a sev g in in a ğ ır b a s m a s ı b ir a z d a b u n d a n ile ri gelm ek ted ir. îk in c i n ed en e gelin ce, a s lın d a m a n tık a ç ısın d a n b a k ılırsa , ik in ci n e d e n in in celem em izin b a ş k a b ir b ö­ lü m ü n d e ele a lın m a sı g e re k ir; a m a b en b u r a d a d e ğ i­ n eceğim . Y a z a r la r ö lü m d en o ld u ğ u k a d a r se v g id e n de h o şla n ıy o rla r, ç ü n k ü ro m a n la rın ı k o la y c a s o n a e r­ d irm ele rin i sağ lıy o r. S e v g iy i d e ğ işm e z b ir şe y m iş g i­ b i su n ab ilm ek te , o k u y u cu d a b u n u k o la y c a b en im se94

in ek ted ir, çü n k ü se v g i k o n u su n d a k i y a n lış in a n ç la ­ rım ız d a n b iri de se v g in in h iç b itm ey eceğ id ir. B itm e­ d iğ i değil, b itm ey eceğ i. O y sa h em ta rih , h em k en d i d en ey im lerim iz b ize g ö ste rm e k te d ir ki, in sa n la r a r a ­ sın d a k i ilişk ile rd e n h içb iri sü re k li d eğild ir; in s a n la ­ rın k en d ile ri g ib i ilişkilferi de d e ğ işk e n d ir; b u ilişk ile ­ rin sü re k li o lab ilm e leri için u s t a c a b ir d e n g e için d e tu tu lm a la rı g e re k ir; sü re k lilik k a z a n d ık la r ı z a m a n ise, in s a n la r a r a s ı ilişk i o lm a k ta n ç ık a ra k , b ir e r to p lu m ­ s a l a lışk a n lık d u ru m u n a g ire rle r, ç ü n k ü a ğ ır lık a r tık se v g id e n evliliğe g e ç m iştir. B ü tü n b u n la n biliriz; b i­ liriz a m a ge n e de b u a c ı g e rç e k le ri g e le c e ğ e u y g u la ­ m a y a içim iz elv erm ez. G ele ce ğ in b a m b a ş k a o la c a ğ ın ı u m a rız . İlerid e k a r şım ız a y a ta m gö n lü m ü ze g ö re b iri ç ık a c a k y a d a ta n ıd ığ ım ız b iri d e ğ işe re k k u s u r ­ su z b ir k işi o la c a k tır. H e r şe y o ld u ğ u g ib i sü re ce k , b ek le n m e d ik o la y la r a k a r şı u y a n ık d u rm a m ız g e r e k ­ m ey ecek tir. B iz d e s o n su z a dek m u tlu y a d a belki m u t­ su z y a ş a y ıp gid e ceğ iz . G ü çlü h e r d u y g u in sa n d a y a n ­ lış b ir sü re k lilik in a n cı y a ra tır ; r o m a n y a z a r la r ı işte b ü in a n c a dö rt elle sa rılm ışla r d ır . R o m an ların ı çoğ u z a m a n evlilikle b itirirle r; böyle b ir b itişe b izim de b ir d iy eceğim iz y o k tu r, ç ü n k ü b izim k en d i ö zlem le­ rim izi dile g e tirm işle rd ir. G erç e k in s a n la r la ro m a n k işile ri a r a s ın d a y a p tı­ ğım ız b u k a r şıla ş tır m a y ı b u r a d a b itirm e k ge re k iy o r. R o m a n k işileri, s o y d a şla rı o lan g e rç e k in sa n la r d a n d a h a k a y p a k , d a h a ele a v u c a g e lm ez k im se le rd ir. Y ü zle rc e d e ğ işik ro m an cın ın zih n in d en d o ğ u p b irb ir­ lerin e te rs d ü şe n y ö n tem lerle y a ra tıld ık la rı için, h a k ­ la r ın d a g e n e lle m e le r y a p m a k ta n k a çın m alıy ız . A n c a k g e n e de b u k o n u d a b ir k a ç söz söy ley eb iliriz. R o m a n k işile ri b ird en d o ğ a rla r, ölm e sü re le ri u z a tıla b ilir, a z y e rler, a z u y u rla r, y o ru lu p u s a n m a d a n b a ş k a la r ıy la 95

ilişk i için d e d irler. E n ön em lisi, ro m a n k işile rin i g e r ­ ç e k in sa n la r d a n d a h a y a k ın d a n ta n ıy ab iliriz, çü n k ü ro m a n k işile rin i y a r a t a n d a, a n la ta n d a a y n ı k im se ­ d ir. Ç ok a b a r t a r a k sö y le y e ce k o lu rsak , «E ğ e r T an rı e v re n in Ö yküsünü a n la ta b ilse y d i, o z a m a n e v re n b ir r o m a n a d ö n ü şü rd ü ,» diy ebiliriz. Ç ü n k ü r o m a n d a te­ m el ilke, y a r a tıc ı ile y a z a r ın a y n ı k işi o lm asıd ır. B u so y u t d ü şü n c e le rd e n s o n r a şim d i k o la y b ir ro m a n k işisi a la r a k in celey elim . M oll F la n d e rs işim i­ zi g ö rü r. M oll, a d ın ı ta şıy a n ro m a n ı d o ld u ra n , d a h a d o ğ r u s u b ü y ü k b ir b a h çe d e k i te k b ir a ğ a ç g ib i r o ­ m a n d a o r t a y e rd e d u r a n b ir k işid ir. Ç ev red e o n u n la b o y ö lç ü şe c e k b a ş k a k im se le r o lm a d ığ ın d an , k en d i­ sin e h e r y ö n d en b a k a b iliriz . W a lte r S c o tt gib i D an iel D efo e d a b ir ö y k ü an la tıy o r; S c o tt’d a o ld u ğ u g ib i M oll F la n d e r s ’ d a d a b elk i s o n r a d a n k u lla n ılır d ü şü n c e ­ siy le b ir s o n u c a b a ğ la n m a d a n b ıra k ılm ış o la y la r g ö ­ rü y o ru z. M oll’un ilk e v liliğ in d en o lan ç o c u k la r b u n u n b ir ö rn e ğ id ir. A n cak , S c o tt’la D efoe a r a s m d a k i b e n ­ z e rliğ i z o r la m a k d o ğ ru d e ğ ld ir . D efo e ’n u n ilg isi M oll’ u n ü stü n d e to p lan m ıştır, b u y ü zd e n ro m an ın biçim i d o ğ a l b ir g e lişm e y le o n u n k iş iliğ n d e n ç ık a r. îk i e r ­ k e k k a rd e şte n b ü y ü ğ ü n c e b a ş t a n ç ık a rıld ık ta n so n r a k ü ç ü ğ ü y le ev le n en M oll, ö m rü n ü n g e n ç v e p a r la k y ıl­ la r ın d a k o c a p e şin d e d ir. Y o sm a lık ta g ö z ü , yok tu r, ■çünkü se v g i dolu,' d ü r ü s t y ü re ğ in in b ü tü n g ü cü y le n e fre t e ttiğ i b ir şe y d ir y o sm a lık . D efo e ’n u n y a r a ttığ ı s u ç lu la r d ü n y a sın d a g e r e k M oll, g e re k se ötek i k işile ­ rin b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u b irb irlerin e iy i d a v r a n ır la r , b ir­ b irle rin in d u y g u la r ın a s a y g ılıd ırla r ; b a ğ la n d ık la r ı k im ­ s e le r u ğ r u n a teh lik ey e a tılm a k ta n çek in m ezler. A s­ lın d a D efo e g e rç e ğ in böyle o lm a d ığ ın ı b ilir; b ilir a m a g e n e d e k işile rin in için d ek i d o ğ a l iy iliğ i ü stü n ç ık a ­ r ır. Ö yle a n la şılıy o r k i b u n u n n eden i, y a z a rrn New96

g a te C e z a e v i’n d e b a şın d a n g e ç e n ön em li olay dır. N e ­ le r g e ç m iş, b ilm iy oru z; b elk i k en d isi de u n u tm u ştu r. Ç ü n k ü işi b a şın d a n a şk ın , s a v r u k b ir g az ete ci, a te şli b ir s iy a s e t a d a m ıy d ı D efoe. A m a cezae v in d e b ir şe y ­ le r g e ç tiğ i belli; M oll ile R o x a n a işte b u o lay ın yol a ç ­ tığ ı b elirsiz, a m a çok g ü ç lü b ir d u y g u n u n ü rü n ü d ü r. M oll etten k em ik ten o lu şa n can lı b ir ro m an k işisid ir; sıkı, to m b u l k o lla rı b a c a k la r ı v a rd ır; y a t a r k a lk a r, y a n k e sic ilik eder. B a şın d a n g e ç e n le ri a n la tırk e n k en d i d ış g ö rü n ü şü n d e n söz etm ed iği h ald e, g ö zü m ü zü n ö n ü n e so lu k a la n , yiyip içen ve gen e llik le r o m a n la r a g irm e y e n b irç o k şey y a p a n b o ylu b o slu b ir k a d ın gelir. Ö nceleri h ep k en d in e k o c a b u lm a y a ç a lışm a k ­ tad ır; üç, belki d ö rt a d a m la b ird e n evlidir; k o c a la rın ­ d a n b irin in de k en d i k a r d e şi o ld u ğ u o r ta y a ç ık ar. M oll bu a d a m la r ın h e p siy le m u tlu olur; o n la r M oll’a iyi d a v ra n ırla r , M oll d a o n la ra . B a k ın k u m a şç ı k o c a sıy ­ la çık tığı eğlen celi b ir geziyi n a sıl a n la tıy o r (M oll b u a d a m d a n h içb ir z a m a n p e k h o ş la n m a m ış tır ). B ir g ü n b a n a , «G el şek e rim , sen in le şö y ­ le b ir h a fta k en t d ışın d a g e zip d o la şa lım , o lu r m u ?» dedi. «O lur, şek e rim , n ereye g it ­ m ek istiy o rsu n ?» dedim . «N e rey e o lu rsa. B ir h a fta sü re y le b ey lik t a s la m a k istiyo ru m . S e ­ ninle O x fo rd 'a g id e lim ,» dedi. «N a sıl g id e c e ­ ğ iz ? B e n a t a b in em em ki. A r a b a y la d a g id i­ leb ilecek g ib i değil, çok u zak ,» dedim . «Ç ok u z a k m ış! İlah i k a n c ığ ım , a ltı a tın çe k tiğ i b ir a r a b a n ın g id e m ey ec eğ i u z a k lık y o k tu r. E ğ e r se n i gezm ey e g ö tü rec ek sem , s u lta n la r g ib i y o lcu lu k ettiririm ben,» dedi. «C ü m b ü şlü b ir gezi, h a ? S e n istiy o rsa n , b e n de v a n m ,» d e ­ dim . G ü n k a r a r la ştır d ık , g ü z e l bîr' a r a b a , 97

çok iy i a t la r k ira la d ık . B ir a r a b a c ı, b ir a r a ­ b a c ı y a m a ğ ı, s ü s lü özel giy im li iki u şa k , a r a ­ b a n ın y a n ın d a g id e c e k atU b ir hey ile ş a p ­ k a s ın d a tüy ta k ılı b ir ço cu k tu ttu k . U ş a k la r b izim k in e h ep «L o rd H a z r e tle ri» d iyo rd u ; ko­ n a k la d ığ ım ız h a n la r d a k i h a n c ıla r d a öyle. B e n se * S a y ın D ü şe s» o lu p çık m ıştım . Böylece O x fo rd ’a v a rd ık . Y o lcu lu ğ u m u z çok hoş g e çti; ç ü n k ü d o ğ r u su y e ry ü z ü n d e ç u lsu z h iç­ b ir d ilen ci so y lu lu k ta s la m a k t a k o ca m la boy ö lçü şem ezd i. O x fo rd ’u n g ö rü lm e y e d e ğ e r y e r­ lerin in h ep sin i g e zd ik ; b izim L o rd H azretle ­ r in in v e lisi b u lu n d u ğ u b ir y eğen im izi ü n i­ v e rsite y e y a z d ırm a k k o n u su n d a ik i üç ö ğ ­ re tim ü y esiy le k o n u ştu k , d e lik an lın ın ö ğ re t­ m en liğin i ü stle rin e a lıp a la m a y a c a k la r ın ı so rd u k . S o n r a , y o k su l b irk a ç bilim a d a m ıy la d a h a g ö rü ştü k ; k en d ilerin e en a z ın d a n L ord H a z r e tle ri’n in özel p a p a z lığ ı g ö re v in e a t a n a ­ b ile ce k le ri u m u d u n u v e re re k eğlen d ik. Böylece, so y lu k işile r g ib i p a r a m ız ı h a r v u ru p h a r m a n s a v u r d u k ta n s o n r a N o rth a m p to n ’a geçtik . S ö z ü u z a tm a y a y ım , a ş a ğ ı y u k a n on ik i g ü n ge zd ik , d o k sa n ü ç İn g iliz lira sın d a n ç ık a r a k evim ize döndük. Ş im d i b u p a r ç a y ı M oll ile çok se v d iğ i k o c a sı L an c a s h ir e ’lı Je m m y a r a s ın d a g e ç e n sah n e y le k a r ş ıla ş ­ tıra lım . A d a m so y g u n c u d u r; k en d in i v a rlık lı b ir k im ­ se o la r a k ta n ıtır, M oll d a ze n g in lik ta sla m a k ta d ır . B ir­ b irle rin i t u z a ğ a d ü şü r e r e k ev len irler. S o n r a g e rç e k o r ta y a ç ık a r. D efo e e ğ e r iyice d ü şü n ü p ta şın m a d a n y a z a n b ir ro m a n c ı o lsay d ı, D ic k e n s’ın O u r M u tu a l Frien d 'in d ek i L a m m le ile k a r ıs ı gib i, tu tu p M oll ile k o ­ 98

c a sın ı k a rşılık lı s u ç la m a la r a g iriştirird i. O y sa D efoe k en d in i M oll’u n s a ğ d u y u s u y la m iz a h d u y g u su n a b ı­ ra k m ıştır. B u r a d a y a z a r a y o lu n u g ö ste re n M oll'd ur. K en d isin e, «G ö n lü m ü ç a b u c a k k a z a n a ­ c a ğ ın ı an lam ıştım ,; şim d i b en i ü z e n şu ki, se n in b u k a d a r iyi o lu şu n a k a rşılık ben, oy­ n a d ığ ın b ü tü n o y u n la rı b a ğ ışla d ığ ım ı, se ­ ninle k o la y c a a n la şıp k a y n a şa c a ğ ım ı g ö ste ­ reb ilecek d u ru m d a d eğilim . A m a ne y a p a c a ­ ğ ız şim d i, h a y a tım ? İk im iz d e y a n d ık . G eçi­ n ecek p a r a m ız o lm a d ık ta n so n r a a n la şa b ilm en in n e y a r a n v a r ? » dedim . B irlik te b irço k çözüm y o lla n d ü şü n d ü k ; a n c a k , elde a v u ç ta bir. şey o lm ay ın c a, çözüm y o lu ne eylesin . S o n u n d a a rtık s u s m a m ı r ic a etti, ç ü n k ü sö z le rin y ü re ğ im i d a ğ lıy o r, dedi. B u n u n ü zerin e b a ş k a şe y le rd e n sö z ettik b ir sü re ; s o n r a s a r ılıp y a ttık , u y u d u k . D efo e’n u n y a r a ttığ ı b u sah n e, h em g e rç e k y a ş a ­ m a D ick en s’m k in d e n d a h a u y g u n , h em o k u m a sı d a ­ h a eğlen celi. B u r a d a k a n k o can ın k a r ş ıs ın a d ik ilen şey, y a z a n n a h la k a n la y ışı d e ğ il y a şa m ın g e rç e k le ­ rid ir. İyi yü rek li, s a ğ d u y u sa h ib i k im se le r o ld u k lan n d a n , b irb irle rin e b a ğ m p ç a ğ ır m a z la r. D a h a so n ­ r a k i y ılla r d a M oll k o c a p e şin d e k o şm a y ı b ir y a n a b ı­ r a k ıp h ırsız lığ a b a ş la r . K e n d isi böyle b ir d e ğ işik liğ i k ö tü y e g id iş sa y m a k ta d ır. B u n d a n s o n r a r o m a n a k a ­ r a n lık b ir h a v a çök er. A n c a k , M oll e sk isi g ib i d a y a ­ n ık lıd ır, eğlen d iricid ir. D a n s d e rsin d en d ön en k ü ç ü k b ir k ız ç o cu ğ u n u n a ltın k o ly esin i ç a ld ık ta n s o n r a k i d ü şü n c e le ri ne k a d a r h a k lıd ır. H ırsızlık, St. B a rth o ­ lom ew ’s S o k a ğ ı’n a ç ık a n u f a k b ir geçitte olur; b u g ü n 99

d e g id ip g ö re b ilirsin iz b u geçid i, L o n d ra ’n ın h e r y a n ı D e fo e ’n u n izlerin i ta şır . O a n d a M oll’u n için d en ço­ c u ğ u ö ld ü rm e k g e ç er; a n c a k öldü rm ez, ç ü n k ü için d e d o ğ u v e re n b u ö ld ü rm e iste ğ i ço k cılızdır. N e v a r ki, k ızın a tla ttığ ı teh lik ey i b ild iğ i için, «z a v a llı y a v ru y u b ö y le y a ln ız b a şın a y o lla r a sa la n » an n e b a b a y a çok k ız a r v e b u o lay ın o n la r a «g elecek te k ız la rın a d a h a iy i g ö z k u la k o lm ay ı ö ğ re tec eğ in i» d ü şü n ü r. B öyle b ir sa h n e y i g ü n ü m ü z ü n ru h b ilim c i y a z a r la r ı o lsa ne a ğ ır v e g ö ste rişli b ir b içim d e a n la tm a y a k a lk ışırla rd ı. O y­ s a D e fo e ’n u n k a le m in d e n s u g ib i a k ıp gidiyor. B u d u ru m u ro m an ın b a ş k a b ir y e rin d e d a h a gö rü rü z : M oll b ir a d a m ı d o la n d ırır, s o n r a d a n ta tlı b ir dille o n a k e n ­ d isin i d o la n d ırd ığ ın ı sö y le y e re k iy ice gö zü n e g ir e r ve b ir d a h a a d a m ı a ld a tm a y a g ö n lü elverm ez. M oll’un h e r d a v r a n ış ı b izi b ir a z ş a şır tıp sarsar-, a m a b u, b e k ­ le d iğ in i b u la m a m a n ın yol a ç tığ ı b ir irk ilm e d eğil, c a n ­ lı b ir v a r lığ ın n ed en o ld u ğ u b ir ü rp erm ed ir. M oll'a g ü le riz , a n c a k a c ı a cı y a d a k en d im izi ü stü n g ö re re k d eğil. N e ik iy ü zlü , ne de b u d a la d ır M oll. R o m a n ın so n la rın a d o ğ ru b ir k u m a şç ı d ü k k â n ın ­ d a ik i g e n ç sa tıc ı k ız M oll’u s u ç ü stü y a k a la r : «Dil dö­ k ü p y a lv a r a b ilird im k en d ilerin e, a m a b ir y a r a n ol­ m a z d ı, çü n k ü a ğ ız la n n d a n a te ş le r s a ç a n iki e jd erd en d a h a öfk eliy d iler.» P olis ç a ğ ın r la r , M oll tu tu k lan ır, ö lü m c e z a s ın a ç a rp tırılır. S o n r a d a n c e z a sı sü rg ü n e ç e v rile re k V ir g in ia ’y a g ö n d erilir. K a r a b u lu tla r y a ­ k ışık a lm a y a n b ir ç a b u k lu k la .d a ğ ılm a y a b a şla m ıştır. K e n d isin e h ırsız lığ ı ilk ö ğ re te n y a şlı k a d ın ın y a rd ım ıy ­ l a y o lc u lu ğ u çok g ü z e l ge çer. Ü stelik , L a n c a s h ir e ’lı k o c a s ı Je m m y d e o n u n la s ü r g ü n e gö n d erilm ek ted ir. V ir g in îa ’y a v a r d ık la n n d a , M oll k a r d e şi o lan e sk i k o ­ c a sın ın o r a d a o tu rd u ğ u n u ö ğ re n e re k ü z ü lü r. Je m m y ’ y e b ir şe y söylem ez. A d a m ölünce, d u ru m u ö ğren en ıoo

Je m m y , g e rç e ğ i k en d isin d e n g izle d iğ i için k a rışım a y ıp la r. B u n u n d ışın d a y a k ın d ığ ı b ir şe y yok tur, ç ü n ­ k ü b irb irlerin i h â lâ sev m ek te d irle r. B öylece ro m a n iyi b ir so n la b iterk en , M oll’u n se si b a ş ta k i k a d a r c a n ­ lı v e g ü çlü d ü r: «Ö m rü m ü zü n k a la n y ılların ı o g ü n e k a d a r işle d iğ im iz k ö tü lü k lere tö v b e ler e d e rek g e ç irm e ­ y e k a r a r v erd ik .» M oll tö v b e sin d e içten dir. A n c a k y ü zey sel d ü şü ­ n e n k im se le r on u ik iy ü zlü lü k le su ç la r. M oll’un y a r a ­ tılışın d a k i b ir in sa n , su ç işle m e k ile y a k a la n m a k a r a ­ s ın d a sü re k li b ir ay ırım y a p a m a z . M oll, ço k k ıs a b ir sü re bu a y ın m ı y a p a r, a m a so n r a g e n e iki şey i b ir ­ b irin e k a rıştırır. İşte b u n edenle, o la y la r a b a k ış a ç ısı son d erece d o ğ a ld ır. F elsefesi, « Y a ş a m a k b ö y le d ir i ş ­ te» sözü y le özetlen ebilir; o n un için ceh en n em , N ew ­ g a t e C e z a e v i’dir. T u tu p M oll’a y a d a y a r a tıc ısı D e fo e ’ y a , « Ş a k a b ir y a n a , şim d i söyle b a k a lım T a n rıy a in a ­ n ıy o r m u su n se n ?» diye s o r a c a k o lsak , bize, g ü n ü m ü z ­ de ay n ı so y d a n gelm e k im sele rin k u lla n d ığ ı b ir dille, şöyle diyecek tir: «E lbet T a n rıy a in an ıy o ru m , sen b e ­ n i n e sa n ıy o rsu n y a n i?» İn a n ç sız lığ ı «in an m ıy oru m » sö zü n d en çok d a h a k e sin b ir b içim d e o rta y a k o y a n b ir in a n ç a n la tım ıd ır bu. O h ald e M oll F la n d e r s‘\ k işile rin h e r şey d en ö n e m ­ li o ld u k la rı v e en g e n iş h a re k e t ö z g ü rlü ğ ü n e sa h ip b u lu n d u k la rı r o m a n la r a ö rn ek g ö stere b iliriz . G e rç i D efoe, M oll’u n b ilm ed en ev len d iği e rk e k k a rd e şin i tem el a la r a k , ü stü n k ö rü b ir o lay ö r g ü sü k u r m a y a ç a ­ lışır, a m a ç a b a s ı p e k b a ş ta n s a v m a b ir ç a b a d ır. Ö r­ n e ğ in , M oll’u O x fo rd ’a gezm ey e g ö tü re n y a s a l k o c a sı b ird e n o r ta d a n y o k o lu r ve b ir d a h a sö z ü edilm ez. M oll’u n d ışın d a h iç b ir şey in ön em i yo k tu r. B o ş b ir t a r ­ l a y a d ik ilm iş b ir a ğ a ç g ib i, r o m a n d a te k b a ş ın a d u r u r M oll. H an g i a ç ıd a n b a k ılır s a b a k ılsın , k esin lik le g e r ç e k ıoı

v

b ir in sa n g ö rü n ü m ü n d e d ir. B u n u b elirttik ten so n ra şim d i ş u so ru y u so rm a m ız g e re k ir: G erç e k y a ş a m d a M oll ile k a r ş ıla ş s a k , a c a b a k e n d isin i ta n ıy a b ilir m ir y iz ? Ç ü n k ü , u n u tm a y a lım , h â lâ r o m a n k işile riy le g e r ­ ç e k in s a n la r a r a s ın d a k i a y ın m ü stü n d e d u ru y o ru z. N e g a r ip t ir ki, M oll gib i h e r b a k ım d a n g ü n lü k y a ş a m a u y an , so y u t ilk e le rd e n u z a k , d o ğ a l b ir ro m a n k işisi b ile a r a s a k , ç ev re m izd e h e r y ö n ü y le tıpk ı M oll o lan birin i b u la m a y ız . Ş im d i se sim i b ird en d e ğ iştire rek , h e r z a m a n k i se sim le size, «B ak ın , M oll d in leyicilerin için d e, işte. (İçin izden b irin in a d ın ı sö y ley erek ) A m an , d ik k a t e d in ... Bey, size çok y ak ın , so n ra cep s a a tin i­ ze u z a m v e rir,» d iy e ce k o lsam , y a n ıld ığ ım ı h em en b i­ lirsin iz . A y r ıc a g e n e b ilirsin iz ki, y a n ılg ım s ır f o la ­ s ılık la r a ç ısın d a n d e ğ ild ir (bu t ü r b ir y a n ılm a n ın ön e­ m i y o k t u r ), a y n ı z a m a n d a g e rç e k d ü n y a y la ro m a n d ü n y a sı a r a s ın d a k i d erin u ç u ru m u gö re m em e k te n ile ­ ri g e lm e k te d ir. O y sa, «B ak ın , d in ley iciler a r a s m d a M o ll'a b en zey e n b ir i v a r,» d iy e ce k o lsam , b elk i b a n a g e n e in a n m az d ın ız , a m a y a p tığ ım b u d a la c a d e n siz ­ liğ e k ız m az d ın ız; ç ü n k ü b u d u ru m d a y a ln ız o la sılık ­ l a r a ç ısın d a n y a n ılm ış o lu rd u m . M oll’u n ş u a n d a C a m b r id g e ’de y a d a İn g ilte re ’n in b a ş k a b ir y erin d e o ld u ğ u n u ile ri sü r m e k b u d a la c a b ir şey d ir. N için ? B u so ru n u n k a rşılığ ın ı g e le c e k h a fta , k işile rle r o ­ m a n d a k i ötek i ö ğ e le r a r a s ın d a u y u m iste y e n d a h a k a r m a ş ık y a p ıtla r ele a ld ığ ım ız z a m a n d a h a k o la y v e ­ rebileceğiz". O z a m a n , b ü tü n e d e b iy a t k ita p la r ın d a o k u ­ d u ğ u m u z, s ın a v la r d a ge ç e rli say d ığ ım ız, h e rk e sin b il­ d iğ i ş u e ste tik k a r şılığ ı v ere b ile ce ğ iz: R o m an , g ü n lü k y a ş a m d a g e ç e rliğ i b u lu n m a y a n , k en d in e ö zg ü k u r a l­ la r ı o lan b ir s a n a t y ap ıtıd ır; ro m a n d a k i k işile r işte b u k u r a lla r a u y g u n b içim d e y a ş a d ık la r ı z a m a n g e rç e k ­ lik k a z a n ır la r . A m e lia y a d a E m m a şu a n d a dinleyi102

çile r a r a s ın d a o la m a z la r, ç ü n k ü o n la r a n c a k adların ı ta şıy a n ro m a n la r d a , F ield in g ile J a n e A u ste n ’m y a ­ r a ttığ ı d ü n y a la r d a y a şa y a b ilir le r . B izlerle a ra la r ın d a s a n a tın a y ırıc ı d u v a r la r ı y ü k se lm e k te d ir. A m e lia ile E m m a g e rç e k in s a n la r a b en zey eb ilirler; a m a b u b en ­ ze rlik te n ö tü rü d e ğ il de, in a n d ırıc ı o ld u k la rı için g e r ­ çek tirler. Böyle b ir k a rşılık , e ste tik ilk e lere d a y a n a n iyi b ir k a rşılık tır; b u r a d a n y o la ç ık a r a k ilerid e b irta k ım s a ğ ­ la m so n u ç la r a u la ş a c a ğ ız . N e v a r ki, b u ld u ğ u m u z b u k a rşılık , M oll F la n d e r s g ib i k işin in h e r şey d en önce ge ld iğ i ve d iled iğ i g ib i d a v r a n a b ild iğ i r o m a n la r için y e tersizd ir. E ste tiğ e d a h a az, ru h b ilim e d a h a çok d a ­ y a n a n b ir k a r şılık b u lm a m ız g e re k iy o r. N ed en M oll b u r a d a a r a m ız d a o la m a z ? O nu b izle rd e n a y ıra n n e ­ d ir? B u so r u la r ın k a r şılığ ı, A la in ’d en size a k ta r d ığ ım sö zlerd e d o lay lı olarak : v erilm iştir: M oll b u r a d a b iz ­ lerle o lam az; ç ü n k ü o, iç y a şa m ın gizlilik ta şım a d ığ ı, y a ra tıc ısıy la y a z a n b ir olan , b izim k in d en a p a y n b ir d ü n y a n ın in sa n ıd ır. A rtık r o m a n k işile rin in ne z a m a n g e rç e k lik k a z a n d ık la n k o n u su n d a d a b ir ta n ım y a ­ p a b iliriz : R o m an y a z a n b ir k işi h a k k ın d a h e r şey i b iliy o rsa, o k işi g e rç e k tir. Y a z a r b ild ik lerin in h e p sin i bize a n la tm a k iste m e y e b ilir; b ild ik lerin in çoğu n u , h a t­ t a h e rk e sin a ç ık ç a g ö re b ile c e ğ i şey le ri bile gizle y e b i­ lir. A n cak , sö z k o n u su k işi h a k k m d a k i h e r şeyi a ç ık ­ la m a m ış d a o lsa, ro m a n c ı bizde h e r şey in a ç ık la n a ­ b ile ce ğ i y o lu n d a b ir d u y g u u y a n d ır a c a k tır. B u d u y g u ise, g ü n lü k y a ş a m d a h iç b ir z a m a n ed in em ey eceğim iz b ir g e rç e k lik izlen im i y a r a tır . Ç ü n k ü in sa n la r a r a s ın d a k i ilişk ile re y a ln ız c a to p ­ lu m için de y a ş a m a n ın b ir g e re ğ i o la r a k d eğil de, k e n ­ di içlerin d e ta şıd ık la r ı d e ğ e ri g ö z e te re k b a k tığ ım ız an, ü rk ü tü c ü b ir d u r u m la k a r şıla şır ız . İn s a n la r b ir ­ 103

b irle rin i a n c a k ü stü n k ö rü a n la y a b ilm e k te d ir; a s ıl b e n ­ lik le rin i iste se le r b ile a ç ığ a v u r a m a z la r . İçten lik d e ­ d iğim iz şe y g e r ç e k içte n lik d eğild ir; b ir b a ş k a s ın ı ta m o la r a k a n la y a c a ğ ım ız ı u m m a k b o ş b ir b ek len tid ir. O y­ s a ro m a n k işile rin i b ü tü n yön leriy le ta n ıy ab ilir, böylece o k u m a d a n a ld ığ ım ız ta d ın y a n ı sıra , g e rç e k in­ s a n la r ı a n la y a m a m a n ın s a k ın c a la r ın ı g id e rm e o la n a ­ ğ ın ı b u lu ru z. B u b a k ım d a n ro m an , ta rih te n d a h a d o ğ ­ ru d u r, ç ü n k ü k a n ıtla r la sın ırlı d eğild ir. H epim iz k e n ­ di d en e y im le rim izd e n biliriz: Y a ş a m d a k a n ıtla rın öte­ sin e t a ş a n b ir ş e y v a rd ır. R o m a n y a z a n işte b u f a z ­ la lığ ı d o ğ ru o la r a k y a k a la y a m a m ış bile o lsa, en a z ın ­ d a n y a k a la m a y a ç a lışm ıştır. R o m an cı k işile rin i p o s­ ta y la g e len b e b e k le r g ib i su n a b ilir; u z u n sü re u y k u u y u tm a d a n , y e d irip içirm ed en y a şa ta b ilir; â şık e d e­ b ilir, a ş k t a n b a ş k a şe y d ü şü n m e z b ir d u r u m a g e tire ­ b ilir. Y e te r k i h a k la r ın d a h e r şey i b iliy o rm u ş g ib i d a v ­ ra n sın , y e te r k i bu k işile r k en d i y a r a ttığ ı k im se le r ol­ s u n . M oll F la n d e rs işte b u n ed en le b u r a d a a r a m ız d a b u lu n a m a z ; A m e lia ile E m m a ’n m a r a m ız d a o lm a y ış­ la rın ın n e d e n lerin d e n b iri de b u d u r. O n lar, iç d ü n ­ y a la r ı a ç ık la n m ış y a d a a ç ık la n a b ile n k im sele rd ir; bizle r ise, iç d ü n y a la rı g izli k im seleriz. İşte b u y ü zd en , k ö tü k işile ri k o n u ed en ro m a n la r bile b izlere a v u n tu k a y n a ğ ı olabilm ektedir-, g e rç e k te n de ro m an , a s ıl y a şa m d a k in d e n d a h a k o la y an la şılır, d o la y ısıy la d a h a b a ş a ç ık ıla b ilir b ir in sa n soy u g ö s ­ te re re k , k en d im izi a n la y ışlı v e g ü ç lü sa n m a m ız ı s a ğ ­ la r.

104

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

K İ Ş İ L E R

(II) Ş im d i k işile ri y a ş a m d a n r o m a n a a k ta r m a k o n u ­ su n d a n yen i b ir çev re y e u y d u rm a k o n u su n a g e çiy o ­ ru z. İn sa n la rın y a ş a m d a n a lın a r a k b ir r o m a n a k o n u p k o n a m a y a c a ğ ı y a d a te rsi b ir işlem le, ro m a n la rd a n ç ık a r a k b u o d a d a b izim le b u lu n u p b u lu n a m a y a c a k ­ la r ı so ru su n u n ta r tışm a sın ı b itird ik . U la ştığ ım ız so ­ n u ç o lu m su z çık tı v e bizi çok d a h a ön em li b ir s o r u ­ ya. g ö tü rd ü : G ü n lü k y a ş a m d a b irb irim izi a n la y a b iliy o r m u y u z? B u g ü n ele a la c a ğ ım ız s o r u n la r d a h a b ilim sel o lac ak . K işileri, ro m an ın o lay ö rg ü sü , a h la k a n la y ışı, g e n e l h a v a s ı ve ötek i k işile riy le o lan ilişk ile ri a ç ısın ­ d a n in celeyecek , ro m an cın ın g e re k d u y d u ğ u b a ş k a şey lere u y m a k z o ru n d a b u lu n d u k la rın ı gö re ce ğ iz. D em ek k i b u n d a n böyle, ro m an k işile rin in g e rç e k y a ş a m a b ü tü n yö n leriyle u y g u n d ü şm e lerin i b e k le m e ­ y eceğiz; y a ln ız c a b en zem elerin i b ek ley eceğiz. J a n e 105

A u ste n ’ın r o m a n la r ın d a k i b ir k işin in , ö rn e ğ in M iss B a t e s ’in, g e r ç e k b ir in sa n g ib i o ld u ğ u n u sö y led iğim iz z a m a n d e m e k iste d iğ im iz şu d u r: M iss B a t e s ’in h e r b ir p a r ç a s ı y a ş a m ın b ir p a r ç a s ın a tıp a tıp u y g u n d u r; a m a tü m ü y le d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e , M iss B a te s tan ıd ığ ım ız, e v ­ d e k a lm ış, g e v e z e b ir k a d ın a b en z em e k te d ir. M iss B a ­ tes, y ü zle rc e b a ğ ile, y a ş a d ığ ı H ig h b u ry k ö y ü n e b a ğ ­ lıdır. A n n esin i, J a n e F a ir f a x ’i, F r a n k C h u rch ill ile B o x H ill’in b ü tü n in sa n la r ın ı d a b irlik te g e tirm e d e n M iss B a t e s ’i y e rin d en o y n a ta m a y ız . O y sa M oll F la n d e rs, hiç d e ğ ilse d e n e y y a p m a k a m a c ıy la , b u lu n d u ğ u y erd en çekip a lın a b ilir. J a n e A u ste n ’m r o m a n la r ı D e fo e ’nunk ile rd e n d a h a k a r m a şık tır , ç ü n k ü k işile r b irb irle rin e b a ğ ım lıd ırla r; a y r ıc a o la y ö rg ü sü , işi d a h a d a k a r ış ­ tırır. G e rç i E m m a ’d a k i o lay ö r g ü sü p e k ön em li d e ğ il­ d ir; ü ste lik o la y ö rg ü sü n e M iss B a t e s ’in k a tk ısı p e k a z d ır. A n c a k g e n e de o r ta d a b ir o la y ö r g ü sü v a r d ır ve M iss B a te s b e llib a şlı k işile rle ilişk ili o ld u ğ u n d an , ro ­ m a n d a öyle sık ı sık ıy a ö rü lm ü ş b ir d o k u o lu şu r ki, için d en h iç b ir şe y ç ık a rıla m a z . M iss B a te s ile E m m a, M oll g ib i o r ta y e rd e te k b a ş ın a d u r a n a ğ a ç la r a d e ğ il de, ç a lılık la r d a k i b o d u r b itk ile re b en zer. Ç a lılık se y ­ re ltm e k te d en ey im i b u lu n a n h e rk e s, h e m sö k ü lü p b a ş ­ k a y e re d ik ile n ç alıların , h em d e g e rid e k a la n la r ın n a ­ sıl z a v a llı b ir g ö r ü n ü ş a ld ık la rın ı bilir. Ç o ğu r o m a n d a k işile r y a y ılıp sey relem ez, ç ü n k ü k a rşılık lı o la r a k b ir­ b irle rin i d izg in le m e le ri g e re k lid ir. A rtık g itg id e a n lıy o ru z ki, ro m a n c ın ın k u lla n a ­ c a ğ ı şe y le r iy ice b irb irle rin e g irm iş d u ru m d ad ır. Y a ­ z a r, b ir y a n d a n z a m a n s ır a s ı için d e « s o n r a ... so n r a ... so n ra» d iy e s ü r ü p g id e n b ir ö y k ü a n la ta c a k tır ; iste se b o sta n k o r k u lu k la r ın ı k o n u a l a r a k g ü ze l b ir ö y k ü yaz ab ile ce k k en , tu tu p in sa n la r ı ele a la c a k tır; b ir y a n d a n z a m a n için d e ge çen y a ş a m ı işle rk e n , b ir y a n d a n d a 106

d e ğ e rle re g ö re y a ş a n a n ı işle y ecek tir. R o m an k işile ri g e l d eyin ce u y s a lc a g e lirle r; a m a a s lın d a b a şk a ld ır m a d u y g u su y la d o lu d u rla r, ç ü n k ü p e k çok b a k ım d a n g e r ­ ç e k in s a n la r a b en zerle r. K e n d i b a ş la r ın a b u y ru k ol­ m a y a çalışır, b u y ü zd e n de ik id e b ir ro m an ın tem el a m a c ın a te r s d ü şe n d a v r a n ış la r d a b u lu n u rla r. Y a z a ­ rın elin d en k u rtu lu r, d en etim d ışın a ç ık a rla r. R o m an ­ cın ın y a r a ttığ ı d ü n y a n ın in sa n la r ı o lm a k la b irlik te, ç o ğ u n lu k la o d ü n y a ile u y u m için d e d e ğild irler. K e n ­ dilerin e ta m b ir ö z g ü rlü k v e rile c e k o lu rsa, tek m eyi b a sıp ro m a n ı p a r ç a p a r ç a ed erler; çok sık ı b ir d e n e ­ tim a ltın d a tu tu la c a k o lu r la r sa , ölü p g id e re k öç alır, k ita b ı içten içe ç ü rü te re k y o k ederler. O yun y a z a r ı d a b u g ü çlü k le rle y ü z yü zed ir; h a t ­ t a o yu n y a z a n b ir de k a d ın lı e rk e k li o y u n c u la rla u ğ ­ r a ş m a k zo ru n d a d ır. O y u n cu la r b ir b a k a r sın ız c a n la n ­ d ırd ık la rı k işile rd e n y a n a ç ık a rla r, b ir b a k a r sın ız o y u ­ n u n tü m ü n d e n y a n a . Ç o ğ u z a m a n ise, sa n k i h e r ik i­ sin in de k a n lı b ıç a k lı d ü şm a n ıd ırla r. O y u n c u la n n o y u ­ n a k o y d u k la n a ğ ır lık h esab a, k it a b a g e le c e k tü rd e n d eğild ir; işin için e o n la r girin ce, b ir s a n a t y a p ıtı n a ­ sıl o lu y o r d a a y a k t a k a lab iliy o r, şaşıy o ru m . B iz d a h a ilkel b ir s a n a t b içim iyle ilgili o ld u ğ u m u z a gö re, k a y ­ g ıla n m a m ız g e re k m e z. A n cak , g id e r a y a k b elirtelim : G en ellik le tiy a tro o y u n ları, o y n a n ın c a k ita p ta o k u d u ­ ğ u m u z d a n d a h a b a ş a r ılı o lu y o r v e ne g a r ip ki, işin iç i­ ne b ir a v u ç ü rk e k , içleri y ü k se lm e tu tk u su d olu k a ­ d ın ve e rk e k o y u n cu g irin ce S h a k e s p e a r e ’i, Ç e h o v ’u d a h a iyi an la y a b iliy o ru z. R o m an y a z a rla rın ın d a k a r şıla ş tık la r ı b irç o k g ü ç ­ lü k v a r; b iz b u g ü n o n la rın b u g ü ç lü k le ri y e n m ek için k u lla n d ık la rı y o lla rd a n ik isin i in celeyeceğiz. B u n la r içg ü d ü y le b u lu n m u ş y o llard ır; çü n k ü k itab ın ı y a z a r ­ k en ro m an cın ın u y g u la d ığ ı yön tem ler, bizim in c e le r­ 107

k e n k u lla n d ığ ım ız y ö n te m le rd e n b a şk a d ır . B u y o lla r­ d a n ilki, d e ğ işik tü rd e n k işile r k u lla n m a k tır, İk in cisi ise b a k ış a ç ısıy la ilg ilid ir. R o m a n k işile rin i «y alın k a t» k işile r, «y u v a rla k » k i­ şile r d iy e ikiye a y ıra b iliriz . Y a lın k a t k işile re on y e ­ din ci y ü z y ıld a «h u m o u r» a d ı v erilird i; b u n la r a k im i z a m a n «tip», k im i z a m a n «k a r ik a tü r » d e d e n m e k te ­ dir. K a tık sız b içim iy le y a lın k a t ro m a n k işisi, te k b ir n itelik y a d a d ü şü n c e d e n o lu şu r. Y a p ısın a b ird e n çok n itelik g ird i m i, k e n a r la r d a n k ıv r ıla r a k y u v a r la k la ş ­ m a y a b a ş la r . G e rç e k y a lın k a t k işile r, «M r. M ic aw b er’ı h iç b ir z a m a n b ır a k m a y a c a ğ ım ,» g ib i te k b ir tü m c ey ­ le a n la tıla b ile n k işile rd ir. M rs. M icaw b er k o c a sın ı b ı­ r a k m a y a c a ğ ın ı sö y le r v e b ıra k m a z ; böylece de k işi­ liğ i o r ta y a k o n m u ş olur. The B rid e o f L a m m e rm o o r’ d a k i B a ld e rsto n e ’u n sö z ü n ü alalım : «E fen d im in ev in ­ d e k i y o k su llu ğ u , y a la n d o la n la d a o lsa, gizlem eliyim .» C ale b tıp a tıp b öyle d em iy o r, a m a sö y le d iğ i şe y k en d i­ sin i ta m o la r a k tan ım lıy o r. C a le b b u sö zü n d ışın d a b ir v a r lığ a sa h ip d eğild ir; n e h o şla n d ığ ı b ir şey v a r ­ dır. n e de en tu ta r lı u ş a k la r ı b ile k a r m a ş ık k işile re d ö n ü ştü re n b irta k ım özel, g ü ç lü iste k le ri v e özlem ­ leri. H er n e y a p a r, n e rey e g id e rse , n e y a la n la r k ıv ın r y a d a ne t a b a k la r k ır a r s a , h ep e fe n d isin in y o k su llu ­ ğ u n u g iz le m e k için d ir. O n d ak i b ir s a p la n tı d e ğ ild ir b u; ç ü n k ü a d a m b o m b o ş, için d e b u d ü şü n c e n in s a p ­ la n a b ile c e ğ i h iç b ir şe y yok. C a le b ’in k e n d isid ir b u d ü şü n c e; o n un b ü tü n k işiliği, b u d ü şü n c e n in k ıy ısın ­ d a n k ö şe sin d e n s ız a n v e r o m a n d a k i b a ş k a şey lerle et­ k ile şim so n u cu d o ğ a n , y a ş a m k ıv ılc ım la rın d a n k a y ­ n a k la n ır. M a rce l P r o u st’u alalım : P ro u st’d a P a r m a P re n se si y a d a L e g r a n d in g ib i p e k ço k s a y ıd a y a lın ­ k a t k işi v a rd ır. B u n la r d a n h e r b iri te k b ir tü m cey le d ile g e tirile b ilir. P re n se s, «İyi y ü re k li o lm a y a özellikle 108

d ik k a t etm eliyim ,» d e r ve özellikle d ik k a t etm en in d ı­ ş ın d a h içb ir şe y y a p m a z . R o m a n d a k i Öbür k işile r a r a ­ s ın d a P re n se s’ten d a h a k a r m a ş ık k işiliğ i o lan la r, b u iyi y ü rek liliğ in içy ü zü n ü k o la y c a g ö rü rle r, ç ü n k ü P r e n se s’in iyi y ü re k liliğ i d ik k a tin in b ir so n u cu d u r, o k ad ar. Y a lın k a t k işile rin b ir b ü y ü k y a r a n , ro m a n d a ne z a m a n o rta y a ç ık sa la r, k o la y c a ta n ın ab ilm e le rid ir. O k u y u cu n u n b a k a n g ö zü d e ğ il de, gö n ü l g ö z ü ta n ır o n ları; b a k a n gözler, k işile ri a n c a k özel a d la n g e ç tik ­ ç e g ö rü r. R u s ro m a n la rın d a y a lın k a t k işile r p e k b u ­ lu n m a z; o y sa b u lu n sa la r k e sin lik le y a r a r lı o lu rlard ı. Y a z a n n b ir n o k ta y a tü m g ü c ü y le y ü k le n m e si k en d i­ sin e k o la y lık s a ğ la r . Y a lın k a t ro m a n k işile ri işte b u y ü zd e n y a z a r için ç o k y a ra rlıd ır; b ir k ez o k u y u c u y a ta ra tıld ıla r m ı, b ir d a h a ta n ıtılm a la rı gerek m ez. H iç­ b ir z a m a n y a z a n n d en etim in d en çık m az, ge lişm ele ri için ç a b a d a b u lu n m a sın ı g e re k tirm ez , k en d i lıa v a la n n ı k en d ileri y a r a tır la r . U z a y b o şlu ğ u n d a y a d a y ıl­ d ız la r a r a sın d a , t a v la p u lla n gib i o r a y a b u r a y a itilen, b o y u tla n önceden s a p ta n m ış ışık lı d isk le r g ib id irle r. Y a lın k a t ro m a n k işile rin in ik in ci y a r a n , o k u y u c u ­ n u n b u n la rı s o n r a d a n k o la y c a a n ım sa y a b ilm e sid ir. O la y la n n etk isiy le d e ğ işm e d ik lerin d e n , o k u y u cu n u n a k lın d a d e ğ işm e z b ir b içim d e y e r ed erler. B u d u ru m , o lu p b ite n lerd en s o n r a g e riy e b a k ıld ığ ın d a , b u k işile ­ r e gö n ü l r a h a tla tıc ı b ir n itelik k a z a n d m r , için d e y e r a ld ık la rı ro m a n la rın u n u tu lu p g itse bile y a ş a m a la r ın ı s a ğ la r . G eo rg e M e re d ith ’in Evaız H a rrin g to n a d lı ro ­ m a n ın d a k i K o n tes b u k o n u d a iyi b ir ö rn ektir. K o n tes h a k k ın d a a n ım sa d ık la rım ız ı, T h a c k e ra y ’in B e c k y S h a r p ! h a k k ın d a a n ım sa d ık la rım ız la k a r ş ıla ş t ır a c a k o lu r s a k g ö rü rü z ki, K o n te s'in y a p tık la rın ı, b a şın d a n g e ç e n le ri u n u tm u şu z; a k lım ızd a y a ln ız c a d ış g ö rü n ü ­ 109

ş ü ile k işiliğ in i dile g e tire n ş u sö z k a lm ış: «S e v g ili b a ­ b a m ız la ö v ü n ü y o ru z, a m a g e n e de a n ısın ı gizli tu t­ m a m ız g e re k iy o r.» O n u n b ü tü n z e n g in m iz ah ın ın k a y ­ n a ğ ı b u d u r. K o n te s y a lın k a t b ir k işid ir, B e c k y ise çok y ön lü, y u v a r la k . B e c k y de ç ık a rı p e şin d e k o şa n b ir k im se d ir, a m a on u b ir te k sözle ö zetleyem eyiz. S o n ra , B e c k y 'y i için d e y e r a ld ığ ı b ü y ü k o la y la r la ilişk ili o la­ r a k v e b u o la y la rın e tk isi a ltın d a d e ğ iştiğ i b içim d e a n ım sa rız . B a ş k a b ir d ey işle, k e n d isin i k o la y c a a n ım ­ s a y a n la y ız , ç ü n k ü r o m a n b o y u n c a k im i z a m a n p a r la ­ m a k ta , k im i z a m a n k a r a n lık la r a gö m ü lm ek ted ir. G e r­ ç e k b ir in s a n g ib i d e ğ işik y ö n leri v a r d ır B e c k y ’nin. B ü tü n in sa n la r , k a lıc ılık ö zlem i için d ed ir; b ilgili, g ö r ­ g ü lü k im se le r b ile. S ır a d a n in s a n la r için ise, k a lıc ılık b ir s a n a t y a p ıtın ın b a ş lıc a v a r lık n ed en id ir. H epim iz r o m a n la r ın k a lıc ı o lm a la rın ı, b ize b a r m a k lık etm ele­ rin i, iç le rin d e k i k işile rin d e ğ işm e m e le rin i isteriz. Y a ­ lın k a t k işile r, b ir a z d a işte b u iste ğ i k a r şıla d ık la r ı için y a r a r lıd ır la r . A n c a k g e n e de, g e ç e n h a f t a b izim de y a p tığ ım ız g ib i g e rç e k y a ş a m ı in ced en in cey e g ö z ön ü n de tu tan ele ştiriciler, r o m a n d a in sa n la r ın b u b içim d e c a n la n ­ d ırılm a sın ı p e k d o ğ ru b u lm u y o rla r. K ra liç e V ic to ria b ir te k sözle ö zetlen em ey eceğin e gö re, M rs. M icaw b e r n e d e n ö zetlen eb ilsin , d iy o rla r. B u g ü n en önde g e ­ le n y a z a r la r ım ız d a n b ir i o lan N o rm a n D o u g la s d a b u d ü şü n c e d e k i e le ştiricilerd en d ir. Ş im d i size a k t a r a c a ­ ğım y a z ıd a D o u g la s, y a lın k a t k işile re yö n eltilen e le ş­ tiriy i g ü ç lü b ir b içim d e dile g e tirm e k te d ir. B u s a t ır ­ la r, o s ır a d a k a v g a y a tu tu ştu ğ u D.H. L a w re n c e ’a y a z ­ d ığ ı b ir a ç ık m e k tu p ta n alın m ıştır. B u ik i d ev d ö v ü ş­ çü a r a s ın d a k i ç a tış m a d a a tıla n y u m ru k la rın se rtliğ i k a r ş ıs ın d a b iz le r k en d im izi, o lay ı se y irc i y e rlerin d e n izley en k a d ın la r g ib i h isse d iy o ru z. D o u g la s, g e rç e k b ir no

k işin in y a ş a m ö y k ü sü n ü a n la ttığ ı b ir k ita p ta L aw ren c e ’m «ro m a n y ön tem i» k u lla n a r a k , o k işiy i y a n lış g ö s ­ te rd iğ in d e n y a k ın ır v e ro m a n yö n tem in in n e o ld u ğ u ­ nu a ç ık la r: D iy eb ilirim ki, ro m an yön tem i, s ır a d a n k i­ şile rin zih in k a rm a şık lığ ın ı a n la m a z lık ta n g e lm ey e d a y a n ır. Y a z ın sa l a m a ç la r la b ir a d a ­ m ın y a d a b ir k a d ın ın ik i ü ç yön ü seçilir, b ü tü n ö b ü r y ö n leri b ir y a n a b ırak ılır. S e ­ çilen ler g e n e llik le o k im se n in en göze ç a r ­ p an , b u y ü zd e n de k işiliğ in i b elirlem ek te y a r a r s a ğ la y a n n itelik lerd ir. Özel o la r a k s e ­ çilen, b u n itelik lere u y m a y a n h e r şey atılır. A tılm a sı d a g e re k lid ir, y o k sa a n la tıla n la r tu ta r sız olur. E lim izd ek i b ilg ile r şu n la r, şu n ­ la r. B u b ilg ile re a y k ırı d ü şe n ne v a r s a h ep ­ si a tılm a lıd ır. D em ek o lu y o r ki, ro m an y ö n ­ tem i, ç o ğ u z a m a n m a n tık lı n ed en lerle d e o lsa y a n lış b ir ilk ey e d ay an m ak tad ır.- Y a z a r d ile d iğ i ö zellik leri alıy o r, g e r i k a la n la r a el sü rm ü y o r. K işin in se ç ile n yön leri ken di içle­ rin de d o ğ r u o lab ilir, a m a s a y ıla n p e k a z d ır. Y a z a r ın sö y le d ik leri g e rç e ğ e u y g u n o lab ilir, a n c a k b u n la r h içb ir z a m a n g e rç e ğ in tü m ü d e ğ ild ir. R o m a n yön tem i işte b u d u r; y a ş a ­ m ın g e rç e k liğ in i b ozar. B u b içim d e ta n ım la n a n ro m a n yöntem i, elb ette g e rç e k y a ş a m ö y k ü leri için k ö tü b ir yön tem d ir, ç ü n k ü h içb ir in sa n b a s it d e ğ ild ir. A n cak , r o m a n d a b elli b ir y e ri v a rd ır: K a r m a ş ık b ir ro m a n ç o ğ u z a m a n çok y ö n lü y u v a r la k k iş ile r k a d a r y a lın k a t k işile r d e g e ­ r e k tir ir ve b u k işile r a r a sın d a k i ç a tışm a la r ın y o l a ç ­ ın

tığ ı so n u ç la r, g e rç e k y a ş a m ı N o rm a n D o u g la s’ın ile ­ r i sü rd ü ğ ü n d e n d a h a d o ğ ru b ir b içim d e y an sıtır. B u k o n u d a C h a rle s D ic k e n s'm d u ru m u ay d ın latıc ıd ır. D ic k e n s’m n e rd e y se b ü tü n k işile ri y a lın k a ttır. (D avid C o p p e rfie ld ile Pip çok y ö n lü o lm a y a ç a lışırla r, a m a öyle b ü y ü k b ir ç e k in g e n lik le ç a lış ır la r ki, etten k e ­ m ik ten in s a n la r d a n çok, s u k a b a r c ık la r ın a b en zerler.) B u n la rın h e r b iri te k b ir tü m cey le özetlenebilir , a m a g e n e de ş a ş ıla c a k b ir d e rin lik d u y g u su u y an d ırır. B e l­ k i d e D ic k e n s’m o e n g in y a ş a m gü cü , b ir p a r ç a k iş i­ le rin e de g e çm e k te, y a z a r ın c an lılığ ı, k işile rin c an lı­ lığ ıy m ış g ib i gö z ü k m ek te d ir. E l ç a b u k lu ğ u y la y a p ıla n b ir g ö ste ri g ib id ir bu: M r. P ick w ick ’e y a n d a n b a k a ­ c a k o lu rsa k , b ir p la k g ib i y a m y a s s ı o ld u ğ u n u g ö rü ­ rü z . N e v a r ki, M r. P ick w ick k en d in i b ize b u a ç ıd a n g ö ste rm e y e c e k k a d a r b ecerik li ve iyi eğitilm iş b ir k i­ şid ir. H ep a z çok b ir d e rin liğ i v a r m ış h a v a sın d a d ır. K ız o k u lu n d a k i d o la b a k a p a tıld ığ ı s ır a d a ise, a ğ ır lık ­ t a V in d so r ’d a ç a m a ş ır se p e ti için d ek i F a ls t a f f ’ta n a ş a ­ ğ ı d e ğ ild ir sa n k i. D ic k e n s’m d e h a sı b ir a z d a, ro m a n ­ d a h e r o r t a y a ç ık ışla r ın d a h e m en ta n ıd ığ ım ız tip le r v e k a r ik a tü r le r k u lla n d ığ ı h a ld e , y a r a ttığ ı etk ilerin k u r u ve c an sız, su n d u ğ u in sa n lık ta b lo su n u n y ü ze y ­ s e l o lm a m a sm d a n ileri gelir. D ick en s’ı b e ğ e n m e y e n ­ lerin d a y a n d ık la r ı çok h a k lı n e d e n le r v a rd ır. K ö tü b ir r o m a n c ı o lm a sı g e re k ird i; a m a b ü y ü k y a z a rla rım ız a r a s ın d a d ır ve on u n y a lın k a t k işile rle elde e ttiğ i ü s ­ tü n b a şa r ı, y a lm k a tlığ m b elk i de k a tı e le ştiricilerin ile ri sü rd ü k le ri g ib i k ö tü b ir şe y o lm a d ığ ın ı g ö ste rir. Y a d a H.G. W e lls’i ele a la lım . K ip p s ile TonoBungray’d ek i G e o rg e ’u n y e n g e sin i sa y m a z sa k , W ells' in ro m a n la r ın d a k i b ü tü n k işile r re sim gib i y a lın k a t k im se le rd ir. A n c a k b u re sim le re c a n lılık v e re n öyle b ir g ü ç v a r d ır ki, biz o ıila n n k a rm a şık lığ ın ın y ü zey ­ 112

d e y attığın ı, b ü k ü le ce k y a d a ü stle ri b ir p a r ç a kazın a c a k o lsa, b u k a rm a şık lığ ın u ç u p gid e c eğ in i u n u ­ tu ru z. G erç e k te n de, W e lls’in k işile ri b ire r tü m ceyle özetlen em ez. W ells gözlem e D ick en s d a n d a h a çok b a ğ lı k a la n b ir ro m an cıd ır; b a sm a k a lıp in sa n ö rn e k ­ le ri y a ra tm a z ; a n c a k g e n e d e k işile ri k en d i g ü çleriy le y a ş a y a n in s a n la r d eğild ir. O n la n c an la n d ırıp h a r e k e ­ te geçiren , o k u y u cu y u k a n d ır a r a k b ir d erin lik leri v a r ­ m ış 'g ib i g ö stere n , y a ra tıc ıla rın ın u s t a ve g ü ç lü e lle ­ rid ir. W ells ile D ick en s gib i iyi. a m a k u su rlu ro m a n ­ c ıla r b ir y e rd e n b ir y e re e n erji a k t a r m a k t a çok b e c e ­ rik lid irler. B u n la rın ro m a n la rın ın y a ş a y a n k esim leri, c a n sız k esim le rin i etk iley erek h a re k e te g e ç irir v e k i­ şile rin in a n d ırıc ı b ir b içim d e d a v ra n ıp k o n u şm a la rın ı s a ğ la r . B u ro m an cıla r, y a z d ık la rın ın h e r b ir y a n ın a d o ğ ru d a n d o ğ r u y a k en d ileri d o k u n an , y a r a tıc ı p a r ­ m a k la rın ı sa n k i ro m a n d a k i h e r tüm ce, h e r sö zcü k ü stü n d e ge zin d ire n , k u su r su z ro m a n c ıla rd a n çok b a ş ­ k a d ırla r. B ic h a rd so n , D efoe, J a n e A u steıı, işte b u a n ­ la m d a k u su r su z d u r la r; ro m a n la rı b ü y ü k o lm ay ab ilir, a n c a k elleri sü re k li o la r a k o n la rın ü stü n d e d ir. D ü ğ ­ m ey e d o k u n m a la rı ile zilin ç a lm a sı b ir olur; o y sa, k i­ şile ri d o ğ ru d a n d o ğ ru y a y a z a rın d en etim i a ltın d a b u ­ lu n m a y a n ro m a n la rd a , d ü ğm e y e d o k u n m a k la zilin ç a lm a sı a r a s ın d a u f a k b ir sü re ge çer. K a b u l e tm e k g e re k iy o r ki, tek te k y a lın k a t k işi­ le r y a ra tm a k , çok y ö n lü y u v a r la k k işile r y a r a tm a k k a d a r b ü y ü k b ir b a ş a r ı d eğild ir; a y r ıc a y a lın k a t k iş i­ le r a r a s ın d a en iy ileri g ü ld ü rü c ü o lan la rıd ır. A ğ ır b a ş ­ lı y a d a a c ık lıla rı in sa n ı sık a b ilir. O r ta y a h e r ç ık ış­ la rın d a , «Ö cü m ü alıy o ru m », y a d a «Y ü re ğ im in sa n ­ lık için k a n ağlıy o r,» g ib i ta n ım la y ıc ı sözlerin i b a ğ ır ­ d ıla r m ı, içim izi sık ın tı b a s a r . S e v ile n ç a ğ d a ş b ir y a ­ zarım ızın ro m a n la rın d a n biri, « Ş u r a d a k i k a tır tım a k 113

la n y la k a p lı y e ri sü r ü p tem izley eceğim ,» d iyen S u ss e x ’li b ir çiftçi ü stü n e k u ru lm u ştu r. Ç iftçi o rta d a , k at ir t ı m a k la n d a ön ün de; k a tır tır n a k la n n ı sü rü p sö k e ­ c eğ im d iy o r v e d e d iğ in i y a p ıy o r. A n c a k b u , «M r. M icavvber’ı h iç b ir z a m a n b ır a k m a y a c a ğ ım ,» d e m e k g i­ b i değil, ç ü n k ü çiftçin in tu ta r lılığ ı b izi öyle sık ıy o r ki, k a tır tır n a k la n n ı sö k e b iliy o r m u , sö k e m iy o r m u, u m u ­ r u m u z d a o lm u y o r. Y a z a r , ç iftç in in ta n ım la y ıc ı sö z ü ­ n ü çö zü m ley ip in s a n y a r a tılışın ın ö b ü r y ö n lerin e b a ğ ­ la m ış o lsay d ı, sık ılm a zd ık . O z a m a n ta n ım la y ıc ı sö z ç iftçiy i b ir tü m cey e in d irg e m ez , y a ln ız c a o n d a k i b ir sa p la n tıy ı dile g e tirird i. B a ş k a b ir d eyişle, a d a m y a ­ lın k a t b ir çiftçi o lm a k ta n ç ık a r, çok yö n lü b ir çiftçi o lu rd u . A cık lı b ir ro lü u z u n s ü r e y a ln ız c a ço k y ö n ­ lü k işile r ü stle n e b ilir ve g ü ld ü r ü ile tu ta rlılık d ışın d a k a la n b ü tü n d u y g u la r ı a n c a k o n la r u y an d ıra b ilir. Ş im d i ik i b o y u tlu y a lın k a t k işile ri b ir y a n a b ı­ r a k a r a k , çok b o y u tlu y u v a r la k k işile re g e ç m e k için, J a n e A u ste n 'm M a n sfie ld P a r k ’m ı a la lım ve k u c a ğ ın ­ d a k ö p eğ iy le k a n e p e sin d e o tu ra n L a d y B e r tr a m ’a b ir gö z a ta lım . R o m a n la r d a g ö rd ü ğ ü m ü z h a y v a n la rın ço­ ğ u gib i L a d y B e r tr a m ’m fin o su d a ik i b o y u tlu d u r. Y a l­ n ız c a b ir k ez, o d a p e k y a p m a c ık b ir biçim de, y o ld an çıkıp b a h ç e d e k i g ü lle rin a r a s ın a g ird iğ in i g ö rü rü z . N e rd e y se b ü tü n k ita p b o y u n c a L a d y B e rtra m d a k ö ­ p e ğ i k a d a r y a lın b ir y a p ıy a sa h ip tir. T an ım lay ıc ı sö ­ zü, "B en iy i y ü re k li b ir in sa n ım , a m a k en d im i y o rm a ­ m a m g e re k iy o r,» tü m c e sid ir v e 'b ü tü n d a v r a n ışla r ı b u ilk e d e n k a y n a k la n m a k ta d ır. A n c a k , so n u n d a a c ı b ir o lay g e ç er: L a d y B e r tr a m ’m ik i k ızın ın b a ş la r ın a çok k ötü, N ap o ly o n s a v a ş la r ın d a n b ile k a t k a t k ö tü şe y ­ le r g e lir. J a n e A u ste n ’m e v re n in d e in sa n ın u ğ r a y a ­ b ile c e ğ i en b ü y ü k k ö tü lü k tü r b u. J u l ia se v d iğ i a d a m a kaçar-, k o c a sıy la m u tlu o lm a y a n M a r ia evini te r k e d e­ 114

r e k se v g ilisin e g id e r. L a d y B e rtra m ’m tep k isin i dile g e tire n tü m ce a n la m lıd ır: «L a d y B e r tr a m öyle derin d erin d ü şü n m ed i, a m a S ir T h o m a s’m g ö ste rd iğ i d o ğ ­ r u ltu d a b ü tü n ö n em li n o k t a la n h a k ç a gö zd en g e ç ird i ve böylece o la n la n b ü tü n k ö tü lü ğ ü y le k a v ra d ı; işle ­ n en su çu n , y a p ıla n a lç a k lığ ın ön em in i a z a ltm a k için n e k en d i b ir ç a b a g ö sterd i, n e d e F a n n y ’n in ö ğ ü tle ­ rin e b a şv u rd u .» B u a ğ ır sö z le r b ir z a m a n la r b en i k ay g ıla n d m rd ı, ç ü n k ü J a n e A u ste n b u r a d a a h la k a n la ­ yışın ın d izg in le rin i elin d en k a ç irm ış diye d ü şü n ü r ­ düm . Şöy le d iyo rd u m : J a n e A u ste n y a z a r o la r a k el­ b ette su ç u v e k ö tü lü ğ ü k ın a y ab ilir, k ın ıy o r d a; so n ra , F a n n y ile E d m u n d ’a ç ek e b ilecek le ri h e r tü rlü a c ıy ı çektiriyor, çe k tirm e si de g e re k ir. A m a , se si so lu ğ u çık ­ m a y a n , d a v r a n ışla r ın d a tu ta r lı L a d y B e r tr a m ’ı ü z m e ­ ye n e h a k k ı v a r ? O n u ü zü p s a r s m a k , k ö p eğ in e ü ç a y rı y ü z ta k ıp k ü ç ü c ü k fin o y ıı ceh en n em in k a p ış m a b ek çi d ik m ek g ib i b ir şey o lm u y o r m u ? L a d y B e r tr a m ’ m , «Ş u J u l i a ile M a r ia ’n m b a ş la r ın a g e le n le r de k o r­ k un ç, in sa n ı y iy ip b itire n b ir şe y d o ğ ru su ; b u F a n n y de n e re le rd e ? G en e b ir ilm e k k a çırm ışım ,» d iy e re k se d ird e n k ım ıld a m a m a sı g e re k m e z m iy d i? B öyle d ü şü n ü y o rd u m , ç ü n k ü J a n e A u ste n ’m y ö n ­ tem in i a n la m a m ıştım , tıp k ı W a lte r S c o tt’u n d a a y n ı y a n lışı y a p a r a k o n u k ü ç ü k b ir fild işi p a r ç a s ı ü stü n e r e sim le r y a p ıy o r diye, k u tla m a sı gib i. J a n e A u ste n k ü ­ ç ü k a la n la r için d e çalışır, a m a h iç d e iki b o y u tlu b ir sa n a tç ı d eğild ir. K işile rin in tü m ü y a çok yönlü k a r ­ m a ş ık k im se le rd ir y a d a çok yön lü y e d ö n ü şe b ile ce k n itelik ted ir. M iss B a t e s ’in b ile b ir beyn i, E liz a b e th B ish o p ’u n b ile b ir y ü re ğ i v a r d ır. İşte b u n u k a v r a d ık m ı. L a d y B e r tr a m ’m a te şli b ir a h la k ç ı k e silm e si a r tık b i­ zi ted irg in etm ez, ç ü n k ü b ird en b ire g e n işle m iş v e y a lın k a tlık ta n k u r tu la r a k k ü ç ü k b ir k ü re y e d ö n ü şm ü ş­ 115

tü r. D o ğ ru d u r, L a d y B e tr a m ro m a n ın so n u n d a y a s s ı­ la ş ıp y e n id e n y a lın k a t olur; g e rid e b ır a k tığ ı etk in iz­ le n im te k b ir tü m cey le ö zetlen eb ilir. N e v a r ki, J a n e A u ste n işin b a şın d a n b ö y le s ın ır lı ta s a r la m ış d e ğ il­ d ir on u. L a d y B e rtra m 'ın h e r o r ta y a ç ık ışın d a g ö ste r­ d iğ i c a n lılık b u n d a n ile ri g e lir. D ic k e n s'in k işile ri h e r k a r ş ım ız a ç ık ış ta b iz d e h e p a y n ı h o şla n m a d u y g u su ­ n u u y a n d ır d ık la rı h ald e , J a n e A u ste n ’m k ile r n a s ıl olu­ y o r d a h e r g ö rd ü ğ ü m ü z d e b ir a z d e ğ işik t a t la r v e re b i­ liy o r? N a s ıl o lu y o r d a k o n u ş m a la r d a b irb irle riy le bu d e n li iy i k a y n a şa b iliy o r, g ö rü n ü rd e h e rh a n g i b ir ç a ­ b a h a r c a m a d a n b irb irle rin in içlerin i o r ta y a d ö k m e ­ le rin i sa ğ lıy o r, h iç b ir z a m a n ö n ced en ta s a r la n m ış b ir r o lü o y n a m ıy o rla r? B u s o r u y a d e ğ işik b içim d e k a r ş ı­ lık la r v e rileb ilir. D ic k e n s'm te rsin e , J a n e A u ste n g e r ­ ç e k b ir s a n a tç ıd ır d en eb ilir; a b a r tm a la r d a n , k a r ik a ­ tü rd e n k a ç ın d ığ ı sö y len eb ilir. A m a v erileb ile c ek en iyi k a r ş ılık şu d u r: J a n e A u ste n ’ın k işile ri D ic k e n s’iniciler­ d e n d a h a k ü ç ü k b o y u tlu o ld u k la rı h ald e , d a h a iyi b ir b ü tü n lü k o lu ş tu r a c a k b içim d e ta sa r la n m ış la r d ır . İşlev ­ le r i ço k y ö n lü d ü r; r o m a n la r ın o la y ö rg ü le ri b u k işi­ le rin y ü k le n m iş b u lu n d u k la rın d a n d a h a a ğ ır g ö re v le r ü stle n m e le rin i b ile g e re k tirse y d i, o n la n n b u g ö re v le ­ r in de a ltın d a n k a lk a b ile c e k g ü ç te o ld u k la rı g ö rü lü r­ d ü . D iy elim ki, P e r su a sio n ’d a C obb I r m a ğ ı’n d ak i k a ­ z a d a L o u is a M u sg ro v e b o y n u k ır ıla r a k öldü. J a n e A u s­ t e n ’m b u ö lü m o lay ım a n la tış ı za y ıf, p e k k a d ın c a b ir a n la tım o lu rd u , ç ü n k ü şid d e t o la y la n a n la tm a y ı hiç b e c e re m e z . N e v a r ki, c e se t o r a d a n u z a k la ş tır ılır u z a k ­ la ştırılm a z , g e rid e k a la n la r d u r u m a u y g u n d ü şe n te p ­ k ile r g ö ste rir, k işilik le rin in b irta k ım yen i y ö n lerin i a ç ı­ ğ a v u ru rla rd ı. G e rç i P e r su a sio n r o m a n o la r a k b o zu ­ lu rd u , a m a o k u y u cu C a p ta in W en tw orth ile A n n e h a k k ın d a şim d ik in d en d a h a ço k b ilg i ed in m iş olurdu . 116

J a n e A u ste n ’ın b ü tü n k işileri, ro m a n d a k i d u ru m ve o lay ların g e re k tird iğ in d e n d a h a g en iş, d a h a k a p sa m ­ lı b ir y a ş a y ış a h a z ırd ırla r. A sıl y a ş a m la r ım a b u d en ­ li y eterli ve d o y u ru cu o lm asın ın n ed en i işte b u d u r. Ş im d i L a d y B e rtra m ile o ön em li tü m cey e dön e­ lim . B ak ın ız L a d y B e rtra m k en d isin i ta n ım la y a n sö z­ den n a sıl u s ta lık la a y rıla r a k , b u sö z ü n g e çerli o lm a ­ d ığ ı b ir a la n a giriy o r. «L ad y B e r tr a m öyle d erin d e ­ rin d ü şü n m ed i.» T an ım lay ıc ı söze ta sta m a m u y g u n . «A m a S ir T h o m a s’ın g ö ste rd iğ i d o ğ ru ltu d a , tü m Önem­ li n o k ta la n h a k ç a gözden g eçird i.» S ir T h o m a s’m yol g ö sterm e si, ta n ım la y ıcı sö zü n b ir p a r ç a s ıd ır ve o n a u y g u n d u r, a m a L a d y B e r tr a m ’ı b a ğ ım sız ve iste n m e ­ yen b ir a h la k g ö rü şü n e d o ğ ru itm e k ted ir. «B öylece, o lan la rı tüm k ö tü lü ğ ü y le k a v ra d ı.» Ö zenle o r ta y a k o ­ n a n g ü ç lü a h la k öğesi, b u r a d a çok y ü k se k b ir n o k ­ t a y a u la şıy o r. A rk a sın d a n , o lu m su z ifa d e le rle çok u s ­ t a c a s a ğ la n m ış b ir d ü şü ş geliy or: «İşlen en su ç u n , y a ­ p ıla n a lç a k lığ ın önem ini a z a ltm a k için ne k en d isi b ir ç a b a g ö sterd i, n e d e F a n n y ’nin ö ğ ü tle rin e b a şv u rd u .» T an ım lay ıc ı sö z yeniden o r ta y a çık ıy or, çü n k ü k u r a l o la r a k L a d y B e rtra m sık ın tıla rı h a fife a lm a y a ç a lışa n ve b u a m a ç la F a n n y ’n in ö ğ ü tle rin e b a ş v u r a n b ir k im ­ sed ir. G erç e k te n de son on y ıld ır F a n n y o n a a k ıl v e r ­ m en in d ışın d a b ir şe y y a p m ış d eğild ir. B ir o lu m su zlu k b ild irm e k le b irlik te, b u r a d a k u lla n ıla n sö z c ü k le r b ize b u n u anım satıyor-, böylece L a d y B e r tr a m ’ın o la ğ a n d u ­ ru m u y en id en o r ta y a çık m ış, b ir tek tü m c e için d e ö n ­ ce şişip çok yönlü, y u v a r la k b ir k işi o lm u ş, s o n r a sö ­ n ü p y en id en y a ssıla şm ıştır . N e b ü y ü k u s ta lık la y a z ı­ y o r J a n e A u ste n ! B ir k a ç sözle L a d y B e r tr a m ’m b o ­ y u tla rın ı ge n işle tip b ü y ü tü y o r v e b u n u y a p m a k la M ar i a ile J u l i a ’nın k a ç ışla r ın d a k i o lasılığ ı a rtırıy o r. O la ­ sılık diyo ru m , ç ü n k ü sev g ilisiy le k a ç m a k şid d e t e y le m ­ 117

le ri a la n ın a g ir e r v e ö n ced en b e lirtild iğ i gib i, b öyle e y le m le ri a n la t m a k t a J a n e A u ste n z a y ıf v e ç e k in g e n ­ dir. O k u l ç a ğ la r ın d a y a z d ığ ı r o m a n la rın d ışın d a g ü ­ r ü ltü lü p a tırtılı o la y la r c a n la n d ırm a z . B ü tü n şid d e t e y le m le ri g ö z d e n u z a k t a g e ç m e k z o ru n d a d ır. (L ouisa* m n u ğ r a d ığ ı k a z a ile M a ria n n e D ash w o o d ’u n b o ğ a zı­ n ın iltih a p la n m a sı, b u k u ra lın b ir a z d ışın a çık an o la y ­ la rd ır.) B u y ü zd e n de M a r ia ile Ju lia 'n ın k a ç m a la r ın a ilişk in b ü tü n y a r g ıla r ın içte n v e in a n d ırıc ı o lm a sı g e ­ re k lid ir ; y o k sa , g e rç e k te n k a ç tıla r m ı, k a ç m a d ıla r m ı d iy e k u ş k u y a d ü şe b iliriz . L a d y B e rtra m , k ız la rın ın g e rç e k te n k a ç tık la r ın a in a n m a k ta b ize y a rd ım c ı o lu r. M a r ia ile J u l i a ’n m k a ç m a la r ı a y r ıc a F a n n y ’n in yüceltile b ilm e si için de z o ru n lu d u r. K ıs a b ir tü m cey le dile g e tirile n b u k ü ç ü k n o k ta, b ü y ü k b ir ro m an cın ın k iş i­ le rin e n e in ce b ir u s ta lık la d e rin lik k a z a n d ıra b ild iğ in i g ö ste rm e k te d ir. J a n e A u ste n ’in b ü tü n ro m a n la rın d a , böyle g ö r ü ­ n ü rd e p e k b a s it v e y a lın k a t o lan , o k u y u c u y a b ir k ez ta n ıtıld ıla r m ı a r tık y e n id en ta n ıtılm a g e re k tirm ey en , a m a g e n e de k işilik le rin in s ın ır la n h iç k a lıp la şm a m ış in s a n la r g ö rü rü z . H e n ry Tilney, M r. W oodh ou se. Charlo tte L u c a s b u t ü r k im se le rd ir. J a n e A u ste n g e rç i k i­ şile rin e « sa ğ d u y u » , «k ib ir», «d u y a rlık », «ö n y arg ı» g i ­ b i b a s m a k a lıp n ite lik le r 3ra k ıştırıy o r, a m a o n la r b u n i­ te lik le rin s ın ır la n için d e sık ışıp k a lm ıy o rlar. A sıl «y u v a rla k » k işile re gelin ce: D o lay lı o la r a k onl a n d a ta n ım la m ış b u lu n u y o ru z . B u k o n u d a d a h a f a z ­ l a sö z sö y le m ey e g e r e k yok. Y a p a c a ğ ım tek şey, y u ­ v a r la k s a y d ığ ım b ir ta k ım ro m a n k işile rin d e n ö rn e k le r v e rm e k o la c a k . Böylece, d a h a so n ra, y a p ıla n tan ım ın g e ç e rlilik d e re c e sin i ölçebileceğiz. Ö rn e k le r şu n la r: S a v a ş v e B a r ış 'd a k i b e llib a şh k i­ ş ile r ile D o sto y e v sk i’nin b ü tü n k işileri; M arce l P ro u st’ 118

u n k işile rin d e n b irk a ç ı (ö rn e ğ in aile n in y a şlı h izm e t' çisi, G u e rm a n te s D ü şesi, M .de C h a rlu s, S a in t L o u p ); F la ü b e r t’in, M oll F la n d e rs gib i için d e y e r ald ığı r o ­ m a n ı k a p la y a n , gö n lü n ce y a y ılıp d iled iğin d e o rta d a n çek ilen M a d a m e B o v a r y ’si; T h a c k e r a y 'nin k işilerin d en b irk a ç ı (örn eğin , B eck y ile B e a tr ix ); F ie ld in g ’in k işile ­ rin d e n b a z ıla rı (P a rso n A d a m s, Tom Jo n e s ); C h arlo tte B ro n te ’n in b a z ı k işileri, özellikle L u cy Snow e. D a h a p e k çok k işi say a b iliriz , a m a a m a c ım ız b u n la rın e k ­ s ik siz b ir d ö k ü m ü n ü y a p m a k değil. B ir ro m a n k iş i­ sin in ço k yön lü o lm a d ığ ın ı a n la m a k için, in an d ırıcı b ir b içim d e bizi şa şırta b iliy o r m u, şa şır ta m ıy o r m u, o n a b a k a rız . E ğ e r hiç şa şır ta m ıy o r sa , y a lın k a ttır. Ş a ş ır t a ­ b iliy o r d a in a n d ırıc ı o la m ıy o rsa , y u v a r la k lık ta s la y a n y a lın k a t b ir k işid ir. Ç o k yön lü kişi, y a şa m ın (b ir r o ­ m a n ın y a p r a k la n için d ek i y a şa m ın ) h e s a b a k ita b a u y m a y a n d e ğ işk e n liğ in e sa h ip tir. B u tü r k işile ri k im i z a m a n te k b a şla r ın a , a m a d a h a çok y a lın k a t k işile rle b ir a r a d a k u lla n a r a k , y a z a r k işile rin in o r ta m a u y m a ­ la rın ı v e ro m an ın öteki öğeleri ile b a ğ d a ş ıp k a y n a ş ­ m a la r ım s a ğ la r . Ş im d i d e ro m a n c ıla n n k a r ş ıla ş t ık la n g ü ç lü k le re b u ld u k la rı ik in ci çözü m y o lu n u , o la y la n n a n la tım ın d a k u lla n ıla n b a k ış a ç ısın ı ele alalım . K im i e le ştiricilere gö re, b a k ış a ç ısı ro m a n y a z m a ­ n ın tem e l ta şıd ır. P erc y L u b b o ck , «R om an s a n a tın d a k a rışık , g ü ç b ir so ru n o lan yön tem so ru n u , b en ce, t ü ­ m ü y le b a k ış a ç ısı so ru n u n a , y a n i a n la tıc ı ile a n la tıla n ­ la r a r a s ın d a k i ilişk iy e, d a y a n m a k ta d ır,» d er. L u b b ock , The C r a ft o f F ictio n a d lı k ita b ın d a d e ğ işik b a k ış a ç ı­ la rın ı ü stü n b ir y e ten e k v e d erin b ir a n la y ış la in c e ­ lem ek ted ir. L u b b o ck ’a gö re, ro m a n c ı k işilerin i, y a n tu tm a d a n y a d a tu ta r a k , b ir gö zlem ci g ib i d ışta n a n ­ la ta b ilir; y a d a o n la r a ilişk in h e r şey i bilen, g ö re n 119

ta n rısa l b ir tu tu m t a k ın a r a k içten a n la ta b ilir; y a d a tu tu p k en d in i ro m a n d a k i k işile rd e n b irin in y e rin e k o ­ y a r a k , b ü tü n ötek i k işile rin d a v ra n ışla r ın ın g e risin d e y a ta n n e d e n leri b ilm ezlik ten g e le b ilir y a d a b irta k ım a r a tu tu m la r ta k ın a b ilir. P erc y L u b b o c k ’u n izin d en g id e n ele ştiriciler, ro ­ m a n e ste tiğ in i s a ğ la m b ir tem ele o tu rta c a k la rd ır. B ö y ­ le b ir tem el o lu ştu r m a k k o n u su n d a b e n k en d im e n u f a k b ir sö z v ere m iy o ru m ; b en im y a p tığ ım , ro m a n s a n a tın a d a ğ ın ık , g e n e l b ir b a k ıştır. S o n ra , b en ce r o ­ m a n d a b ü tü n y ö n tem so ru n u , b irta k ım k a tı k u r a lla r a d e ğ il de, ro m an cın ın y a z d ık la rın ı b en im se teb ilm e g ü ­ cü n e in d irg e n e b ilir. L u b b o ck b ö y le b ir g ü c ü n 'V a rlığ ı­ n ı k a b u l e d iy o r v e ta k d irle karşılıyor-, a n c a k , yön tem s o r u n u n d a o n a k ıy ıd a k ö şe d e b ir y e r v eriy o r. B e n se b u g ü c ü so ru n u n ta m o r ta s ın d a gö rü y o ru m . B a k ın ız D ick en s B le a k H o u se d a b u y a z d ık la rın ı b en im se tm e işin i n a sıl y ap ıy o r. R o m a n ın b irin c i b ö lü m ü h e r şey i bilen, g ö re n b ir tu tu m la a n la tılm ıştır. B u r a d a D ick en s bizi Y ü k se k M a h k e m e ’nin için e s o k a r ve ç a r ç a b u k o ra d a k ile ri ta n ıtır. İk in ci b ö lü m d e b ilg i s ın ın b ir p a r ­ ç a d a ra ltılm ıştır. B u r a d a d a h e r şey i D ic k e n s’m g ö ­ zü n d en g ö rü rü z ; ne v a r ki, a ç ık la n m a y a n b irta k ım n e ­ d en lerle, y a z a r ın gö zleri z a y ıfla m a y a başlam ıştır.- S i r L eic e ste r D ed lo ck h a k k ın d a b ize b ilg i v ere b iliy o r, ta m o la r a k d e ğ ilse b ile L a d y D ed lock h a k k ın d a a ç ık la m a ­ la r d a b u lu n ab iliy o r; a m a M r. T u lk in g h o m ’a ilişk in h iç b ir b ilg i v erm iy o r. Ü ç ü n c ü b ö lü m d e D ick en s d a ­ h a k u su rlu d u r; ç ü n k ü b u r a d a o r t a y a E sth e r S u m m erso n a d lı g e n ç b ir h a n ım ç ık a n r v e onun k ılığ ın a g ir e ­ r e k ro m a n ı b u n d a n so n r a o n a a n la ttın r . E sth e r, «B u s a y fa la r ın b en im p a y ım a d ü şe n b ö lü m ü n ü y a z m a y a b a şla r k e n e p e y g ü ç lü k çek iy o ru m , ç ü n k ü b e c e rik li b i­ ri o lm a d ığ ın ı b iliy o ru m ,» diye sız la n ır v e k a le m i e lin ­ 120

d en b ır a k a n a d eğin tu ta rlı v e b a ş a r ılı b ir b içim d e a n la tım ın ı sü rd ü rü r. A n cak , D ick en s h e r a n k a le m i E sth e r’m elin d en çek ip a la b ilir v e on u b ir y a n a b ı­ r a k a r a k , y en id en k e n d isi y a z m a y a k o y u lab ilir; b u s ı­ r a d a E sth e r n e re d e d ir bilm eyiz; n e y a p m a k ta d ır b iz i ilgilen d irm ez. M an tık a ç ısın d a n B le a k H ou se b ö lü k p ö rçü k tü r, a m a y a z a r bizi a v u c u n u n için e öyle b ir a l­ m ıştır ki, b a k ış a ç ısın d a k i d e ğ işm e le re a ld ırm ay ız. B a k ış a ç ısın d a k i d e ğ işm e le re o k u y u c u la rd a n ç o k e le ştiric ile r k a r ş ı ç ık ıy o rlar. K o m an ı b ir y a z ın t ü r ü o la r a k y ü ce ltm e k a m a c ıy la , bu e le ştiric ile r o n a ö zg ü sa y ıla b ile c e k v e on u tiy atro o y u n la rın d a n a y ır m a y a y a r a y a c a k b irta k ım so r u n la r y a r a t m a k eğilim i için d e gib id irle r. B a ğ ım sız b ir s a n a t d a lı o la r a k k a b u l e d ile ­ b ilm esi için ro m an ın k en d i tek n ik g ü ç lü k le ri b u lu n ­ m a s ı g e re k tiğ in i d ü şü n ü y o rla r. B a k ış a ç ısı k e sin lik le r o m a n a ö zg ü b ir so ru n o ld u ğ u n d a n ö tü rü de, b u k o ­ n u y a a ş ı n b ir ö n em v e riy o rla r. B en ce r o m a n d a k iş i­ le rin u y g u n b ir b içim d e h a rm a n ed ilm esi, b a k ış a ç ı­ sın d a n d a h a önem lidir. (O yun y a z a r la r ın ı d a u ğ r a ş ­ tıra n b ir so ru n d u r bu.) B en ce y a z a r o k u y u cu y u a v u ­ cu n u n için e a la r a k y a z d ık la rın ı o n a b en im setm eli. B u o lm a d a n h içb ir şe y olm az. Ü n lü F r a n sız y a z a n A n d ré G id e b ir sü re önce K a l­ p a z a n la r a d lı b ir ro m a n y ay ım lad ı; tü m ç a ğ d a ş lığ ın a k a r ş ı G id e ’in ro m an ın ın B le a k H o u se ile o rta k b ir y a ­ nı v a r: M an tık a ç ısın d a n b a k ıld ığ ın d a o d a ,b ö lü k p ö r ­ ç ü k b ir ro m an . K im i y e rd e y a z a r h e r şeyi b iliy o rm u ş g ib i b ir tu tu m içinde; a ç ık la m a d ığ ı h içb ir şey yok; k işile rin d e n u z a k ta d u ru p o n la r a ilişk in y a r g ıla r d a b u lu n u y o r. K im i y e rd e h e r şey i b ilm iy orm u ş, b ilg isi sın ırlıy m ış gib i d a v ra n ıy o r. K im i y e rd e ise k e n d isi a r a d a n b ü sb ü tü n çek ilip ro m a n ı g ü n c e y o lu y la k iş i­ lerd en b irin e a n la ttırıy o r. B le a k H o u se ’d ak i gib i b u r a ­ 121

d a d a tu ta r lı b ir b a k ış a ç ısı yok. B a k ış a ç ısın d a k i d e ­ ğ işm e le ri D ick en s y a z a r lık iç g ü d ü sü y le yapm ıştır'; G i­ d e ise y a p a y lığ a v a r a n b ir in celik le y a p ıy o r. S o ıir a G id e, b u b e k le n m e d ik d e ğ işm e le r ü z e rin d e u p u zu n a ç ık la m a la r d a b u lu n u y o r. K e n d i k u lla n d ığ ı yön tem e a ş ı n ölçü de ilg i g ö ste re n b ir ro m a n y a z a n ilg in ç ol­ m a k ta n ö teye gid em ez. B ö y le b ir y a z a r, k işi y a r a t m a ­ y ı b ir y a n a b ıra k m ıştır; k e n d i d ü şü n c e le rin i çözü m ­ le m e sin e y a rd ım etsin d iy e o k u y u cu y u y a n ın a ç a ğ ır ­ m a k ta d ır . B u d u ru m ise ro m a n ın d u y g u d ü zey in d e ço k b ü y ü k d ü şü şle re yol a ç a r . K a lp a z a n la r so n yıll a n n ilg in ç ro m a n l a n a r a s ın d a y e r alıy o r, a m a çok ö n e m li r o m a n la n a r a s ın d a d e ğ ild ir. D oku o la r a k ro ­ m a n a b ü y ü k b ir h a y r a n lık d u y m a m a k eld en g e lm i­ yor, a n c a k sın ırsız b ir ö v g ü d e b u lu n am ıy o ru z. V e re c e ğ im iz ik in ci ö rn e k için y en id en S a v a ş ve B a n ş 's . b ir g ö z a tm a k g e re k e c e k . B u r a d a u la ş a c a ğ ı­ m ız so n u ç b ü y ü k ön em ta şıy o r: T olsto y b izi R u s y a ’d a b ir a ş a ğ ı b ir y u k a rı d o la ştm r . B u s ır a d a h e r şey i b i­ len , g ö re n b ir tu tu m ta k ın ır; y a n y a n y a b ilen b ir tu ­ t u m a g ire r; d u ru m g e re k tird ik ç e , ş u r a d a b u ra d a , ti­ y a tro o y u n u n d a k i g ib i k e n d isi b ü sb ü tü n a r a d a n ç e k i­ lir. S o n u n d a h e r şey i k a b u l ederiz. D oğru , P ercy L u b ­ b o ck k a b u l etm iyor, g e rç i S a v a ş ve B a r ış'ın b ü y ü k b ir r o m a n o ld u ğ u n a in an ıy o r; a m a b elli ki, b a k ış a ç ısı d e ­ ğ işm e se d a h a b ü y ü k b ir r o m a n s a y a c a k . T o lsto y ’u n b ü tü n g ü c ü n ü o r ta y a k o y m a d ığ ın ı d ü şü n ü y o r. B e n ­ ce ro m a n y a z m a n ın k u r a lla n b öyle d eğil. D ick en s ile T o lsto y 'd a o ld u ğ u g ib i iyi so n u ç .a la b iliy o rsa , ro m an cı b a k ış a ç ısın ı d e ğ iştire b ilir. A slın d a , b a k ış a ç ısın d a k i d e ğ işik lik le r, r o m a n d a a lg ı sın ırla rın ın ve d o la y ısıy ­ l a b ilg i a la n la r ın ın g e n işle d iğ in in v e d a ra ld ığ ın ın b ir b e lirtisid ir; a lg ı sın ırla rın ı d e ğ iştirm e g ü c ü ile b ilg i a la n la r ın ı d ü zen lem e y e tk isi ise, b en ce ro m a n tü r ü ­ 122

n ü n b ü y ü k y a r a r la r ın d a n b irid ir. A y n c a , b u u y g u ­ la m a g e rç e k y a ş a m ı a lg ıla y ış b içim im ize de ç o k b e n ­ zem ek ted ir. K im i g ü n le r ö b ü r g ü n le re g ö re d a h a b u ­ d a la oluyoruz; a r a d a b ir b a şk a la r ın ın zih in lerin d en g e ç e n le ri o k u y ab iliy o ru z; a m a h e r z a m a n y a p a m ıy o ­ ru z b u n u , ç ü n k ü k en d i zih in lerim iz y o ru lm u ş b u lu ­ n u y o r. S o n u n d a işte b u k e sin tile r y a şa n tım ız a re n k ve d e ğ işik lik k atıy o r. B irta k ım ro m a n y a z a r la r ı (özel­ lik le İn giliz y a z a r la r ı) k ita p la rın d a k i k işile re k a r ş ı d a tıp k ı böyle d a v r a n a r a k , o n la rla d iled ik leri g ib i o y n a ­ m ışlar, tu ta rsız lık e tm işle rd ir; a m a o n la rı b u y ü zd e n n için e le ştire ce k m işiz an la m ıy o ru m . R o m a n ı o k u d u ğ u m u z s ır a d a b u tu ta rsız lık la r b e l­ li o lu y o rsa, o b a şk a ; o z a m a n e le ştirm e k g e re k ir. B u d u ru m d a b ir so ru d a h a o r t a y a çıkıyor: R o m a n y a z a ­ rı, k işile rin e ilişk in h e r şeyi, b ir s ır d a ş gib i, o k u y u cu ­ y a a ç ık la m a lı m ı? S o ru n u n k a r şılığ ı a slın d a b e lirtil­ m iş b u lu n u y o r: A ç ık la m a s a d a h a iyi olur. Ç ü n k ü b ö y­ le b ir a ç ık la m a teh lik elid ir; gen e llik le ro m a n d a d u y ­ g u d ü zey in in d ü şm e sin e , d ü şü n c e v e h e y e ca n ın körelm esin e, d a h a d a k ö tü sü , ta tsız b ir g ü ld ü rü e tk isi­ nin d o ğ m a sın a yol a ç a r; bizi, d o stça , k işile rin s ır tla r ın ­ d a k i k u k la ip lerin i gö rm e y e ç a ğ ırır. Y a z a r sa n k i şö y ­ le se sle n m e k te d ir bizer « B a y a n A .’n ın ne h oş b ir g ö ­ r ü n ü ş ü v a r d e ğ il m i? K e n d isi e sk id en b eri en se v d i­ ğim k işid ir.- «D ü şü n elim b a k a lım B a y B. b u n u n ed en y ap ıy o r; k e n d isi b elk i de g ö rü n d ü ğ ü n d e n d a h a d erin b ir a d a m ... E vet, b ak ın , a ltın g ib i b ir y ü re ğ i v a r. O n u size k ıs a c a g ö ste rd ik te n so n ra , şim d i g e ri y erin e k o ­ y u v e re y im ... O ldu işte, sa n ırım fa r k ın a bile v a r m a ­ dı.» «B ay C .’ye gelin ce, B a y C. için e k a p a n ık , a n la ş ıl­ m a z b ir in sa n o lm u ştu r h e r zam an .» B u g ib i a ç ık la m a la r y a z a r ile ok u y u cu a r a s ın d a b ir y a k ın lık s a ğ la r , a m a b u n a k a r şılık ro m an d a k i g e r ­ 123

çe k lik d u y g u su ile y ü ce lik h a v a s ın ı b o zar. D ü şü n c e ­ lerin izi e le ştirm e sin diye b irin e içk i ıs m a r la m a y a b e n ­ z e r bu. F ie ld in g ile T h a c k e r a y g ü c e n m e sin le r a m a , m ey h an e g e v ez eliğ id ir; y ık ıcıd ır; g e ç m iş y ılla rın ro ­ m a n la r ın a b u n d a n d a h a ç o k z a r a n d o k u n m u ş h içb ir şey y o k tu r. R o m a n y a z a rın ın e v re n k o n u su n d a k i g ö ­ r ü şle rin i o k u y u c u y a a ç ık la m a s ı a y n ı şe y d e ğ ild ir. T h o m as H a rd y ile Jo s e p h C o n r a d ’m y a p tık la rı gib i, k işile rin d e n u z a k la ş a r a k in s a n y a ş a m ı k o n u su n d a k e n ­ di g ö rü şle rin e d a y a n a n g e n e lle m e le r y a p m a k teh lik e ­ li d e ğ ild ir. R o m a n a z a r a r v e re n şey, b ir s ır d a ş lık h a ­ v a s ı için d e k işile re ilişk in o la r a k y a p ıla n a ç ık la m a ­ la rd ır, ç ü n k ü b u n la r o k u y u c u y u k işile rd e n u z a k la ş ­ tırıp y a z a r ın zih n in i in ce lem e y e yöneltir. O y sa, b u s ır a d a ro m a n y a z a r ın ın zih n in d e in celem ey e d e ğ e r p e k b ir şe y b u lu n m a z , ç ü n k ü böyle a n la r d a zih in h iç ­ b ir z a m a n y a r a tıc ı d u r u m d a d eğild ir. -G elin, b ira z çen e ç a la lım sizin le,» d e rk e n y a z a n n y a ra tıc ılık a te şi sö n m ey e y ü z tu tm u ştu r a rtık . K işile r ü stü n d e sö y le y e ce k le rim iz b u r a d a b itiyor; o lay ö r g ü sü n ü ele a ld ığ ım ız d a şim d ik i sö z le rim izin a n ­ la m ı b elk i d a h a iyi o r t a y a ç ık a c a k .

124

B Ö Ş İN C İ BÖLÜM

OLAY

ÖRGÜSÜ

A risto te le s şöyle der: «K işilik insanın, n ite lik le ri­ n i g ö ste rir; o y s a m u tlu m u d u r, m u tsu z m u, b u n u b e ­ lirte n d a v r a n ışla r ıd ır.» D a h a ön ce A risto te le s’in b u ­ r a d a y a n ıld ığ ı k a r a r m a v a rm ıştık , şim d i on u n g ö r ü ­ şü n d e n a y rılm a n ın d o ğ u rd u ğ u s o n u ç la n g ö ğ ü sle m e ­ m iz g e re k iy o r. A risto te le s ge n e , « în s a n la n n tü m m u t­ lu lu k la rı, tü m a c ıla n ey lem b içim in d e b elirir,» diyor. B iz b u n u n böyle o lm a d ığ ın ı b iliyo ru z. B ize g ö re m u t­ lu lu k ü e m u tsu z lu ğ u n a s ıl yeri, h e r b irim izin için için y a şa d ığ ım ız , a n c a k k işile ri y o lu y la ro m a n c ıy a a ç ık o lan , g izli y a şa m d ır. G izli y a ş a m dem ek, d ışta n b a ­ k ılın c a h iç b ir b elirti g ö ste rm e y e n y a şa m d e m ek tir; y o k s a p e k ç o k k im sen in sa n d ığ ı gibi, g e lişig ü z e l a ğ ız ­ d a n ç ık a n b ir sözün , b ir iç çek m en in d ış a v u r d u ğ u y a ş a m değil. U zu n b ir k o n u şm a y a d a a d a m ö ld ü r­ m e k a n ıt o la r a k n e ise, b u tü r b ir söz y a d a iç ç e ­ k iş d e odur: B u n la rın a ç ığ a v u rd u ğ u y a ş a m g iz li ol­ m a k ta n ç ık a r a k eylem a la n ın a girer. 125

A n c a k , A risto te le s’i f a z l a eleştirm em eliy iz, ç ü n k ü o p e k a z ro m a n o k u m u ştu , g ü n ü m ü z ro m a n ım h iç b ilm iy ord u . Ö rn eğin , H o m ero s’u n O d y sse ia ’s im o k u ­ m u ş, J a m e s Jo y c e ’u n U ly sse s’in i o k u m am ıştı. Ü ste ­ lik gizli k a p a k lı şey le re ilg i d u y m a y a n y a r a t ılış t a b ir ad a m d ı. O n a g ö re in sa n zihni, en in d e so n u n d a için ­ d en h e r şey in çekip ç ık a rıla b ile c e ğ i b ir tü r ç a m a ş ır tek n esiy d i. S o n ra , y u k a r ıd a a k ta r d ığ ım ız sö z le ri y a ­ z a rk e n A risto te le s tiy a tro s a n a tım d ü şü n ü y o rd u v e sö y le d ik leri tiy a tro için elb ette g e çerlid ir. T iy atro o y u n la rın d a k işile rin tü m m u tlu lu k la rı, tü m a c ıla n ey­ lem b içim in d e b elirir, b e lirm e k z o ru n d a d ır. Y o k sa v a r lık la n a n la şılm a z . T iy atro ile ro m a n a r a s ın d a k i b ü y ü k a y rılık işte b u ra d a d ır. R o m a n ın özelliği şu d u r: ro m a n y a z a n h em k işi­ le ri h a k k ın d a b ilg i v ere b ilir, h e m o n la n n a ğ z ın d a n k o n u şa b ilir, h em d e k en d i k en d ilerin e k o n u ş tu k la n z a m a n o k u y u cu n u n o n la rı d in lem esin i sa ğ la y a b ilir . E lin d e k işile rin a k lın d a n g e ç e n d ü şü n c e le ri g ö ste rm e o la n a ğ ı v a rd ır ; d ile rse d ü şü n c e d ü zey in d en d a h a d e ­ rin le re in e re k b ilin ç a ltın a d a b a k a b ilir. İn sa n la rın k e n ­ di k e n d ile rin e sö y le d ik leri sö z le r b ile g e rç e ğ i ta m y a n ­ sıtm a z. İçin için d u y d u k la r ı m u tlu lu k y a d a m u tsu z ­ luk, k e n d ile rin in de p e k k a v r a y a m a d ık la r ı e tk e n le r­ d en d o ğ m a k ta d ır. B u e tk e n le r g ü n ışığ ın a ç ık tıla r m ı g e rç e k n itelik le rin i h e m en y itirirler. B u k o n u d a r o ­ m a n y a z a r ın ın elin d e çok iy i b ir o la n a k v a rd ır: ro ­ m a n c ı b ilin ça ltın ın k ıs a y o ld a n d o sd o ğ ru ey lem e dön ü şü şü n ü g ö ste re b ilir (a y n ı şey i o yu n y a z a n d a y a ­ p a b ilir ); k işile rin k e n d i k e n d ile rin e sö y le d ik leri sö z­ le r ile b ilin ç a ltı a r a s ın d a k i ilişk iy i de g ö stere b ilir. K i­ şile rin in tü m iç d ü n y a sın a e g e m e n d ir v e o n u n b u a y ­ r ıc a lığ ı e lin d en a lın a m a z . K im i z a m a n o k u y u cu so ­ r a r : «P eki, y a z a r n e re d e n b iliy o r b u n u ? O la y la n h a n ­ 126

g i b a k ış a ç ısın d a n g ö rü y o r? B en ce b u r a d a tu ta rsız lık v a r, y a z a r, ön ce sın ırlı b ir b a k ış a ç ısın d a n h e r şeyi b ile n ta n r ıs a l b a k ış a ç ıs ın a geçiy o r, so n ra y en id en esk i, sın ırlı d u r u m a yön eliyor.» B u t ü r so ru lar, su ç ­ la m a la r in s a n d a y a r g ıç ö n ü n e ç ık a rılm ış gib i sık ın ­ tılı b ir d u y g u u y an d ırıy o r. A s lın d a o k u y u cu için ön em ­ li o lan şey, b a k ış a ç ısm d a k i d e ğ işm e lerin , k işile rin iç d ü n y a la rın ın in an d ırıcı, y a n i p ith a n o n olup o lm ad ı­ ğıd ır. Ç o k se v d iğ i b u sö z cü k .k u la k la rın d a çın lark en A risto te le s’i a r tık y erin e g e r i gö n d ereb iliriz. A risto te le s y erin e dön ü y or, a m a ge rid e b ir p a r ­ ç a k a r g a ş a b ır a k a r a k gid iy o r; ç ü n k ü in sa n ın iç d ü n ­ y a sın ın s ın ır la n b u d en li g e n işle y in ce , b a k a lım o lay Ö rgüsünün b a ş ın a n e le r gelecek . E d e b iy a t y a p ıtla n ç o ğ u n lu k la , k işile rle, n e o ld u ğ u n u a ç ık ç a b elirtm ek sizin « sa n a t» a d ın ı v e rd iğ im iz ik i şey d en o lu şu r. K iş i­ le ri d a h a ön ce ele alm ış, ö y k ü k o n u su n u işle rk e n s a ­ n a t a d a şöyle b ir d e ğin m iştik . A n cak , « z a m a n ın u z a ­ yıp g id e n şerid in d e n k e silip ç ık a n lm ış b ir p a r ç a » o la ­ r a k ta n ım la y a b ile c e ğ im iz öykü, s a n a tın p e k ilk e l b ir b içim id ir. B iz şim d i ro m a n sa n a tın ın çok d a h a ü stü n b ir yön ü n e, o la y ö rg ü sü n e g e liy o ru z. O lay ö rg ü sü r o m a n d a y e r a la c a k k işileri, tiy a tro o y u n la rın d a o ld u ­ ğ u g ib i a ş a ğ ı y u k a r ı k e n d i g e re k le rin e u y a c a k b iç im ­ de y o n tu lu p h a z ır ed ilm iş d u r u m d a b u lm az. K e sin çiz­ g ile rd e n y o k su n , ir iy a n , ele a v u c a sığ m a z k im se le r­ d ir b u n la r; tıp k ı b ir b u z d a ğ ı g ib i d ö rtte ü ç le ri gizlid ir. Z av allı o la y ö rg ü sü , b u sö z a n la m a z k o c a y a r a t ık la ­ r a A risto te le s’in o g ü z e l g ü z e l a n la tıp h ep im izi in a n ­ d ırd ığ ı g e lişm e a şa m a la r ın ın , y a n i «d ü ğ ü m », «d o ru k », «çözüm » ü ç lü sü n ü n , y a r a r la r ın ı sa y ıp d ö k e r b o ş y e ­ re. İçlerin d en b ir k a ç ı y e rle rin d e n k ım ıld ay ıp söz d in ­ ler; b u d u r u m d a o r ta y a tiy a tro o y u n u 1 o lm a sı g e r e ­ k e n b ir ro m a n ç ık ar. Ö tek iler k u la k a sm a z la r, k e n d i 127

b a ş la r ın a b ir y e rlerd e o tu ru p se ssiz c e d ü şü n c e y e d a l­ m a k fa la n iste rle r. Y ü k se k ç e b ir d ev let g ö re v lisi o la ­ r a k g ö z ü m d e c a n la n d ırd ığ ım bizim z a v a llı olay, ö r g ü ­ sü , to p lu m sa l g ö re v a n la y ışın a k a r ş ı g ö ste rile n bu u m u r sa m a z lığ a çok ü z ü lü r. S a n k i şöyle d e m ek te d ir: «B öyle şe y o lm a z efen d im . B ire y cilik so n d e re ce d e ğ e r­ li b ir n itelik tir; a s lın d a b en im g ö re v im d e b ire y lere d a y a n a n b ir gö rev ; h e r z a m a n a ç ık ç a k a b u l e tm işim ­ d ir b u n u . A n c a k b ir s ın ın v a r; siz işte b u s ın ın a ş ı ­ y o rsu n u z . R o m an k işile rin in öyle u zu n u z u n d ü şü n ­ m eleri, k en d i iç d ü n y a la rın ın m erd iv en lerin d e b ir a ş a ­ ğ ı b ir y u k a n k o ş a r a k v a k itle rin i ç a r ç u r e tm e leri d o ğ ­ r u d e ğ ild ir. O la y la rın g e lişm e sin e k a tk ıd a b u lu n m a ­ n ız g e r e k ir sizin ; y o k sa ro m an ın y ü k se k ç ık a r la n te h ­ lik e y e d ü şe r.» N e çok d u y m u şu z d u r şu «o lay ö rg ü ­ sü n e k a tk ıd a b u lu n m a k » sö zü n ü ! T iy atro o y u n la rın ­ d a k işile rin b u k u r a la u y m a g e re ğ i v a rd ır; a n c a k b öy­ le b ir şe y r o m a n d a ne ölçü de g e re k lid ir? O lay ö rg ü sü n ü n tan ım ın ı y a p a lım . Ö yk ü yü , «o lay ­ la r ın z a m a n s ır a s ın a g ö re d ü ze n len e re k a n la tılm a ­ sı» b içim in d e ta n ım la m ıştık . O lay ö r g ü sü de o la y la ­ r ın a n la tım ıd ır; a n c a k b u r a d a ü stü n d e d u ru la n n o k ­ ta , o la y la r a r a s ın d a k i n ed en -son u ç ilişk isid ir. «K ra l öldü, a r k a s ın d a n k r a liç e d e öldü,» d e rsek , ö y k ü olur. « K r a l öldü, s o n r a ü z ü n tü sü n d e n k ra liç e d e öldü,» d e r­ sek , o lay ö r g ü sü olur. Z a m a n s ır a s ı b o zu lm u ş d e ğ il­ dir, a n c a k n ed en -son u ç ilişk isi y a n ın d a iyice g ö lg e ­ d e k a lm ıştır. Şöy le diyelim : «K raliç e öldü, n ed en in i k im se b ilm iy ord u ; so n r a d a n a n la şıld ı ki, k ra lın ö lü­ m ü n e d u y d u ğ u ü z ü n tü d e n ölm ü ş.» B u , için e gizem k a tılm ış b ir o lay ö r g ü sü d ü r ve ü stü n g e lişm e o la n a k ­ la r ı b u lu n a n b ir Örgü b içim idir. Z a m a n s ır a s ı b ir y a ­ n a b ıra k ılm ış, ö rg ü n ü n sın ırla rın ın elv erd iği ölçü de ö y k ü d en u z a k la şılm ıştır. K ra liç e n in Ö lüm ünü d ü şü ­ 128

nelim . B u ölüm o lay ı ö yk ü d e g e ç e rse , «S o n ra ne ol­ m u ş? » diye so ra rız ; o lay ö rg ü sü n d e g e ç e rse , «N için öl­ m ü ş?» d eriz. R om anın, b u ik i y ö n ü a r a sın d a k i tem el a y rılık b u d u r. O lay ö rg ü sü , a ğ z ı a ç ık , ş a ş k ın m a ğ a ­ r a a d a m la r ın d a n o lu şa n b ir d in leyici to p lu lu ğ u n a, a s t ığ ı fıstık, k e stiğ i k e stik z o r b a b ir s u lta n a y a d a b u n la rın g ü n ü m ü z d e k i u z a n tıla r ı o lan sin e m a izley i­ cilerin e a n la tıla m a z . O n ları u y a n ık tu ta n , y a lm z c a ö y ­ k ü n ü n g e re k tird iğ i « S o n r a ne o lm u ş? O n d an so n ra n e o lm u ş?» s o r u la n d ır . B u g ib i k im se le rin ro m a n a m e r a k d u y g u la n d ışın d a g e tire b ile ce k le ri b ir şe y y o k ­ tu r; o y sa o lay ö r g ü sü o k u rd a n z e k â ile b ellek de is ­ ter. M e ra k in sa n o ğ lu n u n y eten ek leri a r a s ın d a en a z d e ğ e r ta şıy a n la r d a n b irid ir. G ü n lü k y a ş a m d a gö rm ü şsü n ü z d ü r, m e ra k lı in s a n la n n b e lle ğ i h em en h e r z a ­ m a n zay ıftır; so n ra, b u g ib i k im se le r ge n e llik le b u ­ d a la o lu y o rlar. B iri, size k a ç k a rd e şin iz o ld u ğ u n u so ­ r a r a k söze b a şlıy o rsa , b ilin k i c a n d a n ilgi d u y a n b ir k im se d eğild ir. A r a d a n b ir yıl g e ç sin , k en d isiy le y e ­ n id e n k a r şıla şın , b ü y ü k b ir o la sılık la k a ç k a rd e şin iz o ld u ğ u n u so ra c a k tır: A ğ zı ge n e ş a p ş a lc a y a n açık tır, g ö z le ri g e n e y u v a la r ın d a n d ı ş a n u ğ r a m ış gib i p a tla k p a tla k tır. Böyle b iriy le d o st o lm a k g ü çtü r; m e ra k lı ik i k işin in k en d i a r a l a n n d a d o stlu k k u r m a la n ise o la ­ c a k şe y d eğild ir. M e ra k d u y g u su n u n tek b a ş ın a bize p e k y a r a n yo k tu r; ro m a n o k u m a k ta d a b izi öyle çok b ir yere gö tü rm ez; ö y k ü n ü n s ın ır la n için de b ıra k ır, o k a d a r . O lay ö rg ü sü n ü k a v r a y a b ilm e k için, m e r a k d u y g u su n u n y a n m a z e k â ile b elleğ i de k a tm a m ız g e ­ re k ir. Ö nce ze k ây ı ele a la lım . M e ra k lı o k u yu cu , r o m a n ­ d a ön ü n e yen i o lg u la r ç ık tık ç a b u n la r a şöyle b ir g ö z g e zd irip geçer; o y sa a k ıllı o k u y u cu b u n la n zih n iyle 129

a lg ıla r; h e r yen i o lg u y u h em a y n o la r a k k en d i içinde, h em de ö n cek i s a y f a la r d a o k u m u ş b u lu n d u ğ u öteki o lg u la r la ilişk isi a ç ısın d a n g ö rü r. O k u d u ğ u şey in a n ­ la m ın ı b e lk i o s ır a d a k a v r a m a z ; a m a b ilir ki, a r a d a n b ir sü r e g e ç in c e k a v r a y a c a k tır . G e o rg e M ere d ith ’in T he E g o is t'i g ib i ö r g ü s ü -çok iy i h a z ır la n m ış ro m a n ­ la r d a , o la y la r ç o ğ u n lu k la b irb irle rin i ta m a m la y ıc ı n i­ telik ted ir. İyi b ir o k u y u cu , ro m an ın b itim in d e e rişe ­ c e ğ i y ü k se k tep en in ü stü n d e n g e riy e d o ğ ru b a k a r a k o lu p b ite n leri to p lu c a g ö z d e n g e ç irm e d iğ i sü re ce , b u n ­ la r ı d o ğ ru d ü r ü st d e ğ e rle n d ire b ile ce ğ i u m u d u n a k a ­ p ılm az. İşte r o m a n d a k i b u gize m y a d a ş a ş ır tm a ö ğ e ­ si, o la y ö rg ü sü n d e çok ön em li b ir y e r tu ta r. G izem d u y g u su d a, ş a ş m a d u y g u su d a o la y la rı a n la tırk e n z a ­ m a n s ır a s ı gö z etm em e k ten d o ğ a r. G izem li b ir olay, z a m a n ın a k ışı için de g izli k a la n b ir cep gib id ir; « K r a ­ liçe n e d e n ö ldü?» s o r u s u n d a k a b a b ir g ize m tü rü v a r ­ dır; g e rç e k a n la m la n a n c a k s a y f a la r so n ra o rta y a ç ık a n ü stü k a p a lı sö z v e d a v r a n ış la r ise, d a h a ince b ir g iz e m ö rn e ğ id ir. O lay ö rg ü sü n ü n tem el ta şıd ır g i­ zem ; z e k â o lm a d a n t a d ın a v a n la m a z . M e ra k lı o k u ­ y u c u la r b u r a d a d a , « S o n r a ne o lm u ş?» diye so ru p g e ­ çerler. O y sa, g ize m i d e ğ e rlen d irm e k , o n d an t a t a l a ­ b ilm e k için zih n im izin b ir p a r ç a s ı o la y la rın p eşin d en k o şa rk e n , b ir p a r ç a s ım n d a g e rid e k a la r a k o lu p b i­ te n le r ü stü n d e d ü şü n m e si ge re k ir. B ö y lece o la y ö r g ü sü için g e re k li ikin ci y eten ek o lan b e lle ğ e g e lm iş b u lu n u y o ru z. Z e k â ile b e lle k b irb irin e sık ı sık ıy a b a ğ lıd n \ ç ü n ­ k ü in sa n a n ım sa d ığ ı şey le ri a n la y a m a z . K ra liç e öl­ d ü ğ ü s ır a d a e ğ e r b iz k r a lı u n u tu p g itm işse k , ölüm n e ­ d en in i h iç b ir z a m a n k a v r a y a m a y ız . O la y ö rg ü sü n ü h a z ır la r k e n y a z a r b iz d e n a n ım s a m a b ek ler, b iz de k e n d isin d e n h e r şey i b ir so n u c a b a ğ la m a s ın ı b ek le ­ 130

riz. O lay ö r g ü sü yalın, v e özlü olm alı; için d ek i h e r d a v ra n ışın , h e r sö z ü n b ir önem i b u lu n m alı. K a r m a şık o ld u ğ u d u r u m la r d a bile, tü m p a r ç a la r ı, can lı b ir v a r ­ lığ ın p a r ç a la n gib i b irb irin e b a ğ la n m a lı, için de ölü h içb ir şey k a lm a m a lı. O la y ö rg ü sü k o la y a n la şılır o la ­ b ilir, g ü ç olab ilir; için de .gizem b u lu n a b ilir v e b u lu n ­ m a lıd ır d a; a n c ak , o k u y u cu y u y a n ıltm a k ta n k e sin lik ­ le sak ın m a lıd ır. Z ekâ, in sa n a k im ın d u rm a d a n ile rley en p a r la k ucu, b e lle k ise çev rey e s a ç tığ ı d o n u k p ırıltıd ır. İşte bu pırıltı, a ş a m a a ş a m a g e lişe n o lay ö rg ü sü ü stü n e y a y ıla ra k , yeni yen i ip u ç la n , zin cirlem e n ed en -so n u ç b a ğ la n t ıla n b u la c a k , o lu p s b ite n leri b u n la rın ış ığ ın d a d u rm a d a n yen id en d ü zen ley ip y en id en g ö z d e n g e ç i­ re ce k tir. E ğ e r o lay ö r g ü sü iyi h a z ırla n m ışsa , ro m a n ın so n u n d a o k u y u c u d a u y a n d ır a c a ğ ı d u y gu ; ip u ç la rın a , zin cirlem e n eden -son u ç b a ğ la n tıla r ın a ilişk in b ir iz ­ len im d e ğ il de, d e rli to p lu s a n a t s a l b ir g ü z e llik d u y ­ g u su o lac a k tır. R o m an cı iste se b u d e rli to p lu y a p ıy ı b ir ç ırp ıd a g ö stere b ilir; a n c a k b ir ç ırp ıd a g ö ste re c e k o lu rsa , o z a m a n o lay ö r g ü sü b u g ü ze lliğ e erişem ez. B u r a d a ilk k ez g ü z e llik k o n u su çık ıy o r k a rşım ız a . R o ­ m an cın ın gü ze llik p e şin d e k o şm a sı d o ğ ru d eğild ir; ne v a r ki, g ü ze le u la ş a m a y a n ro m an cı b a ş a r ıy a d a u la şa m a z . G ü z elliğ in ro m a n s a n a tın d a k i g e rç e k y e ri­ n i d a h a s o n r a ele a la c a ğ ız . Ş im d ilik , b itm iş o la y ö r g ü ­ sü n ü n b ir p a r ç a s ı o la r a k k a b u l edin iz yeter. «O lay ö rg ü sü n d e b en im n e işim v a r ? » diye d ü şü n d ü ğ ü n d e n ö tü rü b ir a z ş a şır m ış g ib i d u ru y o r k a rşım ız d a ; a n c a k g ü z e l d e d iğin b ir a z ş a ş ır m ış g ib i d u rm alı. G ü z ellik T a n rıç a sı V e n ü s’ü n r ü z g â r la r , çiçek ler a r a sın d a , d e ­ n izin d a l g a l a n için d e n d o ğ u şu n u n re sm in i y a p a n B otice lli’n in d e bild iği g ib i, g ü z e l y ü ze en y a r a ş a n d u y ­ g u d u r şaşk ın lık . G ü zelliğ in e şa şm a y a n , onu k e n d in e 131

h a k s a y a n gü zel, h e r şey d en ço k o p e ra la rın sü slü b a ş k a d ın o y u n c u la rın ı a n ım s a tır in sa n a . O lay ö r g ü sü n e d ö n elim ve k o n u m u z u G eo rg e M ere d ith ile sü rd ü re lim . B u g ü n M ere d ith ’in ü n ü , y irm i o tu z yıl ön cek i k a ­ d a r b ü y ü k d e ğ il a rtık . O z a m a n la r a d ı tü m C am b rid g e ’d e y e ri g ö ğ ü s a r s a r d ı; ü lk e n in b irç o k ötek i y ö re­ sin d e, y u rt d ışın d a b irç o k y e rd e d e d u ru m öyleydi. Ş iirle rin d e n b irin d e k i şu d izen in b en i çok k a y g ıla n ­ d ırd ığ ın ı anım sıyorum .- «İn sa n h a y a t t a y a s a t ır o lu­ y o r, y a s a t ı n n v u r d u ğ u k ü tü k .» B en k en d im in s a tır o lm a d ığ ın ı b iliy o rd u m , a n c a k k ü tü k o lm a k d a iste m i­ y o rd u m . A n la şıla n k a y g ıla n m a k için o r ta d a g e rç e k b ir n e d e n y o k m u ş, ç ü n k ü M ere d ith 'in k en d i yıldızı ep ey ce sö n m ü ş d u ru m d a . İlerid e m o d a d e n ilen ç a rk dö n ecek , y ıld ızı y e n id en b ir p a r ç a p a r la y a c a k tır ; a n ­ c a k 1900 y ılla r ın d a sa h ip o ld u ğ u m a n e v i g ü c ü n e a r ­ tık b ir d a h a e rişe m e y e c e ğ i k esin d ir. M ere d ith ’in d ü ­ şü n c e v e g ö r ü şle r i p e k d a y a n ık lı çık m ad ı. D u y g u sa llı­ ğ a k a r ş ı y ö n elttiği a ğ ır s a ld ır ıla r g ü n ü m ü z in sa n la r ı­ n a a r tık sık ıc ı geliy o r, çü n k ü o n la r a y m sa ld ır ıla r ı d a ­ h a in ce y ö n tem lerle y ü r ü tü y o r la r ve g ü rü ltü lü p a tır ­ tılı s ila h la r k u lla n a n la rın k e n d ile rin in d e d u y g u sa l ol­ d u k la r ı k u şk u su n u ta şıy o rla r . M ere d ith ’in d o ğ a y a iliş­ k in g ö r ü ş ve se z g ile ri de ö rn e ğ in T h o m as H a rd y ’nink ile r g ib i k a lıc ı o lm ad ı. R o m a n la rın d a k i d o ğ a p a r ç a ­ l a n su la k , y em y eşil, gö sterişli. H a rd y ’n in The R etu rn o f th e N a tiv e ’in in ilk b ö lü m ü g ib i b ir b ölü m y a z a ­ m a z d ı M eredith . İn g ilte re ’de d o ğ a n ın g e rç e k te n tr a ­ jik o lan v e d e ğ işm e y e n yön lerin i g ö re m e m iştir o; in ­ s a n y a şa m ın ın g e rç e k te n a c ık lı y ö n lerin i de gö re m e ­ m iştir. C id d ileşip so y lu d ü şü n c e le re y ö n eld iğ i zam an , r o m a n la n n d a k u la k tırm a la y ıc ı, in s a n a sık ın tı v eren b ir se s, zo rb aca, b ir tu tu m b elirir. S a n ın ın b ir b a k ı­ 132

m a M eredith , T en n y so n ’a b en ziy o rd u ; T en n y so n g ib i ço k b a ğ ır m a k ta n o d a c iğ erle rin i p a r a la d ı. R o m a n la ­ r ın a b ak ıy o ru z, içlerin d ek i to p lu m sa l d e ğ e rle rin ço­ ğ u u y d u rm a , y a k ıştırm a . T e rz ile r terzi değil; k rik e t o y u n la n k rik ete b en zem iy o r; tre n le rin bile tre n e b e n ­ ze d iğ i yok. R o m a n la rın d a k i k ır sa l y ö relerin v a r lık ­ lı aileleri, sa n k i p a k e tle rin d e n y en i ç ık m ışla r ve d a ­ h a o y u n d ak i y e rle rin i p e k a lm a m ış g ib i d u ru y o r­ la r; s a k a lla r ın a y a p ışa n a m b a la j s a m a n la r ı b ile tem izle n m iş d eğil. M ere d ith ’in k işile rin i için e y e r ­ le ştird iğ i toplu m ç e v re si g e rç e k te n çok g a rip tir. B u n u n b ir nedeni, r o m a n la r ın d a h a y a l ü rü n ü ö ğelere y e r v e r ­ m esid ir; b u n u y a p m a y a h a k k ı v a r elbette. İkin ci n e ­ den, y a k ıştırm a c ılığ ı, u y d u rm a c ılığ ıd ır ki, b u y a n lış ­ tır. B ir y a n d a n b u itici u y d u rm a c ılığ ı, öte y a n d a n in ­ s a n la r a e sk id e n de ta tsız gelen , a n c a k şim d i ü ste lik b o ş o ld u ğu d a söy len en o a h la k h o c alığ ı d ü şü n ü le ­ cek o lu rsa, M ere d ith ’in yıld ızın ın sö n m esin e ş a ş m a ­ m a k g e re k ir. N e v a r ki, b ir a ç ıd a n g e n e d e b ü y ü k b ir ro m an cıd ır. İn giliz ro m a n y a z a r la r ı a r a s ın d a e n iyi o lay ö r g ü sü d ü zen ley en odu r; b u k o n u y u ele a la n h e rk e sin onu s a y g ıy la a n m a sı ge re k ir. M ere d ith ’in r o m a n la r ın d a o la y la r b irb irin e sık ı s ık ıy a b a ğ la n m ış d eğild ir. Ö rn eğin D ic k e n s’m B ü y ü k U m u tla r'm d a olu p b ite n leri b ir tek tü m cey le özetle­ y e b iliriz de, M ere d ith ’in H a rry R ich m o n d ’ın ı ö zetle­ yenleyiz. O y sa b u ro m a n la rın ik isi de b ir g e n c in g e ­ lirin in k a y n a ğ ı k o n u su n d a k i y a n ılg ısı ü stü n e k u ru l­ m u ştu r. M ered ith ’in o la y ö rgü leri, tra je d in in (h a tta k om ed in in ) esin p e risi a d ın a d ik ilm iş g ö rk e m li b ir e r ta p m a k değildir; d a h a çok, a ğ a ç la r la k a p lı b a y ır la r a r a s ın a b ü y ü k u s ta lık la y e rle ştirilm iş b ir dizi k u lü ­ b e y e b en zerler. R o m a n d a k i k işile r b u r a la r a k e n d i is ­ tek leriy le g ire r, s o n r a d e ğ işm iş o la r a k ç ık a rla r. O la y ­ 133

l a r k işile rin k a r a k t e r n itelik le rin d e n d o ğ a r, o lu p b it­ tik te n s o n r a d a o k işile ri d e ğ işik liğ e u ğ ra tır. K işile r­ le o la y la r b irb irle rin e sık ı b a ğ la r la b a ğ lıd ır; M ered ith b u b a ğ la n tıy ı işte b öy le d ü ze n lem e le rle s a ğ la r . Ç o ğu k e z h o ş a gid en , a r a d a b ir in s a n a d o k u n a k lı gelen , d a im a b e k le n m e d ik şe y le rd ir b u d ü zen lem eler. B e k ­ le n m e d ik , ş a ş ır tıc ı b ir o lay ın a r k a sın d a n o k u y u c u d a b ir y a d ır g a m a d u y g u su u y a n m a d ı m ı, o lay ö rg ü sü a ç ı­ s ın d a n işle r y o lu n d a g id iy o r d em ek tir. G e rç e ğ e u y g u n d ü şm e le ri için r o m a n k işile ri tu ta rsız lık ta n , a şırılık ta n k a ç ın m a k z o ru n d a d ır; o y sa o la y ö r g ü sü n ü n b e k le n ­ m e d ik şe y le rle o k u y u cu y u ş a ş ır tm a s ı g e re k ir. B e ­ a u c h a m p ’s C a r e e r ’d e D r. S h r a p n e l’in k ır b a ç la n m a ­ s ı b e k le m e d iğ im iz b ir o lay d ır. E v e r a rd R o m fre y ’in Dr. S h r a p n e l’d e n h o şla n m a m a sı, y a n lış a n la d ığ ı ilericili­ ğ in d e n n e fr e t etm esi, B e a u c h a m p ü stü n d e k i etk isin i k ıs k a n m a s ı g e re k tiğ in i b iliriz. Ö te y a n d a n R o sam o n d k o n u s u n d a k i y a n lış a n la m a n ın n a sıl b ü y ü d ü ğ ü n ü g ö ­ rü r , C ecil B a s k e le tt’in ç e v ird iğ i d o la p la rı d a izleriz. K iş ile r k o n u su n d a M e re d ith ’in o k u y u c u d a n gizled iği b ir şe y yok, elin d ek i tü m k a r t la r a ç ık ç a o rta d a . N e v a r ki, k ır b a ç la m a o la y ın a g e ld iğ im iz z a m a n , hem biz, h e m d e r o m a n d a k i k işile r ne k a d a r şa şırırız ! Y a ş lı b ir a d a m ın y ü ce d ü şü n c e le rle y a şlı b ir a d a m ı k ır b a ç la m a sı, b u h em g ü lü n ç, h em a cı olay, ro m an ın tü m d ü n y a sın ı etk iler, k işile rin tü m ü n ü d e ğ iştirir. K ır­ b a ç la m a s a h n e si ro m a n ın a ğ ır lık m erk e zi d eğild ir; a s lın d a B e a u c h a m p ’s C a r e e r 'de a ğ ır lık m erk e zi diye b ir şe y y o k tu r. S a h n e , tem eld e y a z a r ın b elli b ir a m a ç u ğ r u n a h a z ırla d ığ ı b ir tü r kapıdır.- K ita p b u k a p ıd a n iç e ri g irm e y e z o rla n ır, öte y a n d a n d e ğ işm iş o la r a k çı­ k a r . R o m a n ın so n u n a d o ğ ru B e a u c h a m p b o ğ u ld u ğ u , D r. S h r a p n e l ile R o m fre y ö lü n ü n b a şın d a b a rıştık la rı z a m a n , o la y ö r g ü sü n ü A risto te le s’in sö zü n ü e ttiğ i tü r ­ 134

d en b ir sim etriy e e riştirm e k , ro m a n ı için de b a r ış v e a n la m ın b a rın d ığ ı g ö rk e m li b ir t a p m a ğ a d ö n ü ştü r­ m e k y o lu n d a b ir ç a b a g ö rü lü r. M ered ith b u r a d a b a ­ şarısız d ır, ç ü n k ü B e a u c h a m p 's C a r e e r b ir dizi y a p a y d ü zen lem e o lm a k ta n ile ri gid em iy o r; F r a n s a y o lcu lu ­ ğ u d a b u n la rd a n b irid ir. • N e v a r ki, M ered ith ’in d ü ­ zen lem eleri k işile rin k a r a k t e r ö zellik lerin d en d o ğ a n ve o n la n d e ğ işik liğ e u ğ r a ta n d ü zen lem elerd ir. Ş im d i de ö rn e k le rle k ıs a c a o lay ö rg ü sü n d e k i g i­ zem ö ğe sin i g ö stere lim . «K ra liç e öldü; so n ra d a n a n ­ la şıld ı ki, ö lü m ü ü zü n tü d e n m iş,» b içim in d ek i ö rg ü tü rü n ü a ç ık la m a k için ö rn e k le ri C h a rle s D ick en s’d a n v erm ey eceğim , o y sa B ü y ü k U m u tla r’d a g ü z e l b ir ö r­ n e k v a r; C o n an D o y le’d a n d a v erm ey eceğim , ç ü n k ü u k a la lığ ım d a n S h e rlo c k H o lm es’u sev em iy o ru m . B e n tu tu p ö rn e ğ i g e n e M ere d ith ’den , on u n The E g o ist a d lı ro m an ın ın k u su rsu z o lay ö rg ü sü n d e n seçeceğ im . B u ­ r a d a sö z k o n u su o lan gizem , L a e titia Dale-in d e ğ işe n d u y g u la rın ın o k u y u cu d a n gizle n m esid ir. Ö nceleri y a z a r b ize L a e titia ’m n zih n in d en g e ç e n h e r şey i a n la tır. S ir W illou gh b y k en d isin i iki k ez y ü z ­ ü s tü b ıra k m ıştır; g e n ç k ız ü z g ü n d ü r, a n c a k y a z g ıs ın a b o y u n e ğ m iştir. S o n r a la r ı, ile rid e ç ık a c a k o la y la rın e tk isin i a z a ltm a m a k için M eredith , L a e titia ’n ın iç in ­ d en g e ç e n le r: o k u y u c u d a n gizler. B u a r a d a g e n ç k ız ­ d a b irta k ım g e lişm e le r o lm a k ta d ır elbette; a n c a k , S ir W illo u gh b y ’n in k en d isin e b ir g e c e y a n s ı evlen m e ö n e ­ risin d e b u lu n d u ğ u o b ü y ü k sa h n e y e d e ğ in b u g e liş ­ m elerd en h a b e rim iz o lm az. S ir W illough by, L a e titia ’ yı n işa n lısı C la r a ’m n k en d isiy le evlen eceğin e g ü v e n em ed iğ in d en ö tü rü iste m e k ted ir; ne v a r ki, L a e titia ’ n ın W illo u gh b y ’y e k a r ş ı d u y g u la n a rtık d e ğ ş m iş t ir , b u y ü zd e n evlen m e ö n e risin i g e ri çevirir. M eredith b u d e ğ işik liğ i o k u y u c u d a n gizlem iştir; gizlem em iş o lsa y ­ 135

dı, ro m a n d a k i in ce g ü ld ü r ü h a v a s ı d o ğ a m a z d ı. W illo u g h b y ’n in b irb iri a r k a s ın d a n b irço k k ez b u rn u n u n sü rtü lm e si, s a ğ d a s o ld a k en d in e tu tu n a c a k b ir d a l a r a m a s ı, a m a tu tu n d u ğ u tü m d a lla rın ç ü rü k ç ık m a sı g e re k m e k te d ir. E ğ e r y a z a r ın h a z ırla d ığ ı b u tu z a k la r ı ö n ced en g ö re b ilsey d ik , o z a m a n işin e ğlen ce li b ir y a m k a lm a z , h a t t a p e k b e c e rik sizc e d u r u m la r o rta y a ç ık a rd ı. L a e titia ’n m S ir W illo u gh b y 'y e k a r ş ı k a y ıtsız ­ lığ ı işte b u n ed en le o k u y u c u d a n g izle n m iştir. R o m a n ­ d a y a k işile rin y a d a o la y ö rg ü sü n ü n z a r a r g ö re ce ğ in i b e lirte n sa y ıs ız ö rn e k te n b ir te k id ir bu. Ş a ş m a z s a ğ ­ d u y u s u y la M ered ith o la y ö rg ü sü n ü n b a ş a r ılı o lm a ­ sın ı iste m iştir. K işile rin m i, y o k s a o la y ö rg ü sü n ü n m ü b a ş a r d ı k ılın a c a ğ ı k o n u su n d a y a n lış y ö n d e v e rilm iş b ir k a r a r ö rn e ğ i o la r a k , a k lım a C h a rlo tte B ro n te ’n in V illette' d e g ö z d e n k a ç ır d ığ ı b ir y a n lış geliy or. L u c y Snow e, D r. Jo h n B re tto n ’m ç o c u k lu k a r k a d a ş ı G r a h a m o ldu­ ğ u n u ö ğre n ir, a n c a k o la y la r ı a n la tırk e n b u b ilg iy i o k u ­ y u c u d a n s a k la r . S o n r a d a n d u ru m o r t a y a ç ık m ca , g e r ­ ç e k te n h o ş b ir h e y e c a n d u y a rız . O lay ö r g ü sü b a ş a r ı­ lıd ır; a n c a k L u c y ’n in k işiliğ i b ü y ü k z a r a r a u ğ r a t ıla ­ r a k elde ed ilm iş b ir b a ş a r ıd ır b u. O k u y u cu o z a m a n a d e ğ in L u c y ’yi çok d ü r ü st b ir in sa n o la r a k ta n ıd ığ ın ­ d an , g e n ç k ız tü m b ild ik le rin i a n la tm a k o n u su n d a s a n ­ k i a h la k s a l b ir y ü k ü m lü lü k a ltın d ad ır. B u yüzden, b ild iğ i b ir şey i s a k la m a k g ib i k ü ç ü ltü c ü b ir d a v r a n ış ­ ta b u lu n m a sı in sa n ı b ir p a r ç a .üzer. A n cak , b u o lay L u c y S n o w e ’u n k işiliğ in e g e rç e k te n z a r a r v ere b ile ce k ö n em d e b ir o la y d e ğ ild ir. K im i z a m a n o la y ö r g ü s ü g e re k tiğ in d e n f a z la b a ­ ş a r ılı o lab ilm e k ted ir. B u d u r u m la r d a ro m a n d a k i k i­ ş ile r sık s ık öz n ite lik le rin d e n u z a k la ş m a k zo ru n d a k a la r a k y a d a a lın y a z ısın ın elin d e o y u n c a k o la r a k 136

ge rç e k lik le rin i y itirm ey e b a şla r la r . B u n u n ö rn e k le ri­ ni, M ere d ith ’d en ço k d a h a b ü y ü k , a n c a k g e n e de on­ d a n d a h a a z b a ş a r ılı b ir ro m a n c ı o lan T h o m as H a rd y ' d e b u lu y o ru z. B en ce H ard y , a slın d a ro m a n la rım k iş i v e o la y la r a b ü y ü k b ir y ü k se k lik te n b a k a r a k t a s a r la ­ y a n b ir o zan d ır. Ö n ceden k a r a r ın ı v erir: R o m a n a c ık ­ lı y a d a a c ık lı-g ü ld ü rü lü o lac a k , o la y la r g e lişirk e n o r­ ta lığ a çek iç se sle ri y a y ıla c a k . B a ş k a b ir deyişle, H a rd y o la y la rı d ü ze n lerk e n n ed en -son u ç ilişk ilerin e a ğ ır lık v erir; o la y ö rg ü sü n ü tem el s a y a r a k k işile ri on u n g e ­ re k le rin e u y m a y a z o rla r. R o m a n la rı b u y ö n d en z a y ıf­ tır. B ir te k T e ss o f the D 'U rb e rv ille s’d ek i T e ss için a y n ı şey i söyleyem eyiz, ç ü n k ü T ess o k u y u c u d a alın y a z ısın ı a ş a n b ir in sa n d u y g u su u y an d ırır. H a r d y ’n in k işile ri tü rlü tu z a k la r a y a k a la n ır , so n u n d a elleri k o l­ l a n b a ğ lı b ir d u r u m a d ü şe rle r; y a ş a m la n n d a a lın y a ­ zısın ın e tk isi sü re k li b içim d e v u r g u la n m a k ta d ır. N e v a r ki, u ğ r u n d a b u lu n u la n tü m ö zv erilere k a r şın o la y c rg ü sü , ö rn eğin S o p h o k le s'in A n tig o n e 'sin d e. R a c in e ’ in B é ré n ic e ’in de y a d a Ç eh o v ’un V işn e B a h ç e si’n d e o ld u ğ u gibi, y a ş a y a n b ir v a r lık o la r a k b elirm ez. H a r d y ’ n in «W esse x ro m a n la rı« d e n e n ro m a n la n n ın en g ö ­ ze ç a r p a n yan ı, a lın y a z ısın ın etk isin i in sa n la rın k e n ­ di d a v r a n ış la r ı y o lu y la d e ğ il de, tep ed en in m e b ir b i­ çim de g ö ste rm e sid ir. The R e tu rn of the N a tiv e ’de E gdon H e a th ’in, E u sta c ia V y e ’ın y a şa m ın d a k i The W oodla n d e rs’d a o rm an ın , o rm a n k ö y lü lerin in y a ş a m ın d a k i etkileri, b u tü rd en d ir. The D y n a sts' d a H a rd y ’n in b a ­ ş a r ıs ı tam d ır; b u u zu n şiird e n eden -son u ç ilişk ile ri k i­ şile ri k ısk ıv r a k b a ğ la r , k u rtu lm a ç a b a la n b o şu n a d ır; b a ş ta n s o n a k u la ğ a çek iç se sle ri gelir, o la y ö r g ü s ü ile k işile r a r a s ın d a ta m b ir b a ğ la n tı k u ru lm u ştu r. O y sa, r o m a n la r ın d a d a a y n ı k u s u r s u z ve k o rk u n ç m a k in e işle m e k te o ld u ğ u h ald e, in s a n la n b ir tü rlü d işlile ri 137

a r a s ı n a a la m a z . Ö rn eğin , J u d e th e O b sc u re ’u n b a ş ın a g e le n k ö tü lü k le r in o r t a y a k o y d u ğ u ön em li so ru n çö­ zü m le n m e d e n b ır a k ıld ığ ı gib i, b ir so ru n o la r a k bile g ö rü lm e z. B a ş k a b ir d ey işle, k işile r o lay ö rg ü sü n e g ü ç ­ le rin i a ş a n b ir k a tk ıd a b u lu n m a y a , zo rlan m ış, k ır s a l ni­ telik leri d ışın d a c a n lılık la rın ı y itire re k k u ru y u p cılız­ l a ş m a la r d ır . A n la d ığ ım k a d a r ıy la b u, H a rd y ’n in tü m r o m a n la r ın d a b u lu n a n b ir k u su rd u r. H a rd y nedenso n u ç b a ğ la r ın a ro m a n tü rü n ü n k a ld ıra b ile c e ğ in d e n ço k a ğ ır lık v e rm iştir. O n un o zan lığı, se z g i v e g ö r ü ş ­ le rin in k e sk in liğ i y a n ın d a G e o rg e M ered ith b ir t a ş ­ r a ç ığ ırtk a n ı, b ir h içtir; a n c a k M eredith , ro m a n ın ner le ri k a ld ır ıp n eleri k a ld ır a m a y a c a ğ ın ı, o lay ö r g ü sü ­ n ü n k işile rd e n n e z a m a n y a rd ım istey eb ileceğ in i, d i­ le d ik le rin i y a p m a la r ı için k işile ri n e z a m a n b a şıb o ş b ır a k m a sı g e re k tiğ in i iyi bilir. P eki, b u n d a n ç ık a r ıla ­ c a k so n u ç n e d ir? S o n u ç ç ık a r m a y a gö n lü m e lv e rm i­ yor, ç ü n k ü H a r d y ’n in ro m a n la rın ı k en d im e y a k ın b u ­ lu ru m ; o y s a M ere d ith için a y n ı şey i söyleyem em . A n ­ c a k g e n e de, ro m a n s a n a t ı a ç ısın d a n ç ık a ra c a ğ ım ız b ir so n u ç v a r d ır ve b u so n u ç b ir k ez d a h a A risto te ­ le s'e ters d ü şm e k te d ir: R o m a n d a in sa n la rın tü m m u t­ lu lu k v e a c ı l a n eylem b içim in d e b elirm ez, o lay ö r g ü ­ sü n ü n d ışın d a b a z ı y o lla rd a n d a o r ta y a ç ık m ay a, k a tı k a lıp la r d a n k u r tu lm a y a ç a lışırla r. O lay ö rg ü sü , k işile re k a r ş ı s ü r d ü r d ü ğ ü s a v a ş ım ­ d a y e n ik d ü şe c e ğ in i b ilir ve s ık sık k o r k a k ç a b ir öç a lm a ey lem in e g irişir. Ç o ğ u ro m a n la rın so n u cılız b i­ ter. B u n u n n edeni, o la y ö r g ü sü n ü b ir so n u c a b a ğ la ­ m a g e re ğ id ir. B u n a n için g e r e k d u y u lu y o r? Y a z a r iş ­ le rin k a r ıştığ ın ı g ö rü n ce y a d a sık ıld ığ ı z a m a n , r o ­ m a n ı n ed en b itiriv e rm iy o r? B öyle b ir u y g u la m a y a Ola­ n a k s a ğ la y a n b ir g e le n e k n için y o k ? N e y a z ık ki, r o ­ m a n y a z a n k ita b ın ın s o n u d a h e r şey i to p a rla y ıp b a ğ ­ 138

la m a k z o ru n d a d ır; b u n u y a p tığ ı s ır a d a ç o ğ u n lu k la k işile r v a r lılık la n n ı y itirir, b iz de o n la n so n o la r a k b u c an sız h a lle riy le h a tırla rız . G o ld sm ith ’in The V ic a r o f W ak e fie ld ’i b u n u n iyi b ir ö rn eğid ir. R om an ın , M rs. P rim ro se ’u G ü z ellik T a n r ıç a sı o la r a k g ö ste re n a ile re sm in in y a p ıld ığ ı y e re k a d a r k ı ilk y a rısı, çok b a ş a ­ r ılı v e c an lıd ır; b u n d a n s o n r a sı ise b u d a la c a ve h a n ­ tald ır. Ö n celeri k en d i v a r lık la r ı d ışın d a b ir su n aca y ö n eltilm ey en o la y v e k işile r, s o n r a d a n ro m a n ın çö­ zü m ü n e y a rd ım c ı o lm a y a z o rla n ır la r. D erken , y a z a ­ r ın k e n d isi b ile b ir a z b u d a la lık e ttiğ in i se z e re k ş u n ­ la r ı söyler: «G e rçe k y a ş a m d a h e r g ü n k a rşıla ştığ ım ız , a n c a k y a ln ız c a o la ğ a n d ışı d u r u m la r d a bizde ş a ş k ın ­ lık u y a n d ır a n b u r a s t la n t ıla r ü stü n e b irk a ç söz sö y ­ lem e d e n geçem ey eceğ im .» G o ld sm ith önem li b ir ro ­ m a n c ı d e ğ il elbette; n e v a r ki, p e k çok ro m a n c ı b u n o k ta d a b a ş a r ıs ız lığ a u ğ ru y o r; ç ü n k ü o la y la r in sa n tu tk u la rın ın g ü d ü m ü n d e n ç ık a r a k m a n tığ ın g ü d ü m ü ­ n e g ird iğ i s ır a d a r o m a n d a çok k ö tü b ir d u r a k la m a ölür. Ö lüm le evlen m e y a r d ım a y etişm esey d i, b irço k ro m a n c ı k ita b ım n a sıl b itirird i bilm iy oru m . Ö lüm ile evlen m e, b u ro m a n c ıla rın k işile rle o lay ö rg ü sü -ara­ s ın d a k u r d u k la r ı n e rd e y se tek b a ğ la n tıd ır; k ita b ın s o n la r ın d a y e r a lm a k k o şu lu y la , o k u y u cu d a ölüm y a d a evlen m eyi, o k u d u ğ u r o m a n la rd a n a lıştığ ı b ir şe y o la ra k , d a h a k o la y b en im se r. Z av a llı ro m a n y a ­ z a n b ir y o lu n u b u lu p o la y la rı so n a e rd irm e k zo ru n ­ d a d ır, h e rk e s g ib i o n u n d a geçim in i s a ğ la m a s ı g e r e ­ kiy or; işte b u y ü zd en , s o n la r a d o ğ ru r o m a n d a çek iç v u r u ş la n ile b u r g u se sle ri d ışın d a b ir se s d u y u lm a z. B ir g en ellem e y a p a r a k şu n u söyleyebiliriz: R o ­ m a n la r ın s o n la n n d a g ö rü le n b o zu k lu k , ro m a n tü r ü ­ n ü n özü n d en g e le n b ir k u su rd u r. B u n u n ik i a ç ık la ­ m a s ı v a rd ır: B irin cisi, tü m ötek i ç a lışa n la r gib i, ro139

in a n cın ın g ü c ü n ü n d e işin so n u n a d o ğ ru a z a lm a sı; İkincisi, a z ön ce sö z ü n ü e ttiğ im iz g ü ç lü k tü r. R o m a n ­ d a k i k işile r, b a ş la n g ıç t a b a z ı tem el n ite lik le r g ö ste rip s o n r a d a n b u te m e lle r ü stü n d e ge lişm ey e y a n a ş m a y a ­ r a k d en etim d en ç ık tık la rın d a n , işin i v a k tin d e b itire ­ b ilm ek için y a z a n n k e n d isi k o lla n s ıv a m a k z o ru n d a k alır. K işile rin d e n e tim in i elin d en k a ç ırm ıştır, a n c a k o n la r a s a n k i h â lâ k e n d i d iled iğin i y a p tm y o rm u ş gib i b ir g ö rü n ü m için d ed ir. A d la rın ı d ilin d en d ü şü rm ez , k o n u ş m a la n n ı a k t a n r d u ru r. N e v a r ki, g e rç e k te y a b a ş la n n ı a lıp g itm iştir b u k işile r y a d a c a n sız b ire r k u k la y a d ö n ü şm ü şle rd ir. D e m e k o lu y o r ki, o la y ö rg ü sü ro m a n ın a k ıl v e m a n tığ ım ız a se sle n e n y ö n ü d ü r; g ize m g e re k tirir, a m a g izli k a p a k lı h e r şe y so n r a d a n a ç ık lığ a k a v u şu r . O k u ­ yu cu g e rç e k lik k a z a n m a m ış b irta k ım d ü n y a la r d a d o ­ la şıy o r o lab ilir; ancak- ro m a n c ı te d irg in d e ğ ild ir. İşi­ ni iyi b ilen b ir k im se o la r a k ro m a n ın ı to p lu c a g ö re ­ b ild iği b ir y ü k se k lik te d u ru r; ş u r a s ın ı b ir a z ışık tu ­ tup ay d ın la tır, b u r a sın ı iy ice gizle y ip k a r a n lık t a b ı­ r a k ır , d u r m a d a n o lay ö r g ü sü ile k işile ri en iyi b iç im ­ de n a sıl u z la ştıra b ile c e ğ in i d ü şü n ü r. K ita b ın ı ö n ce­ d en t a s a r la y ıp p la n la r; y a d a en a zın d a n , y ü k se k b ir y erd en b a k a r a k k ita b ı to p lu c a g ö rd ü ğ ü , o la y la r a r a ­ sın d a k i n ed en -so n u ç ilişk ile rin e önem v e rd iğ i için, s a n ­ ki h e r şe y in s a n a ön ced en k a r a r la ş tır ılm ış gib i gelir. Ş im d i k en d i k en d im ize so rm alıy ız: R o m a n için b u ­ lu n a b ile c e k en iyi k a lıp , y u k a n d a o r ta y a ç ık a n ç e r­ çev e m id ir ? S o n ra , r o m a n n için ö n ced en ta s a r la n ıp p la n la n a c a k m ış ? ö z g ü r c e g e lişe m e z m i? N e d e n b ir tiy a tro o y u n u gib i p e rd e k a p a m a s ı g e re k sin ? R o m a n ­ cı o la y la r ı d e rley ip to p a r la m a d a n öylece b ır a k a m a z m ı? Y ü k s e k b ir y e rd e d u r a r a k , tü m ro m an ın ı d en etim a ltın a a la c a ğ ın a , ö n ced en b ilm e d iğ i b ir s o n u c a d o ğ ru 140

sü rü k le n e c e k b içim d e k en d in i o la y la rın a k ış ın a k ap tır a m a z m ı? O la y ö rg ü sü h e y e can lıd ır, g ü ze l de o la ­ bilir; a n c a k g e n e de, tiy a tro sa h n e sin in d a r sın ırla ­ n m a s ığ m a k z o r u n d a b u lu n a n o y u n la r d a n a lın m a b ir k o la y lık d e ğ il m id ir? R o m an , b u d en li m a n tık lı o lm a­ y an , a n c a k k en d i tü rü n ü n ö zellik lerin e d a h a u y g u n d ü şe n b ir çerçev e b içim i g e liştire m e z m i? G ü n ü m ü z y a z a r la r ı g e liştire b ile ce ğ in i söylü yor. Ş im d i b u n u n ö rn eğin i, ta n ım la d ığ ım ız b içim d ek i o lay ö rg ü sü n e şid d etle s a ld ır a r a k , y erin e b a ş k a b ir şey g e ­ tirm e k y o lu n d a y a p ıc ı b ir ç a b a g ö ste re n b ir r o m a n d a in celeyelim . B u , A n d ré G id e ’in d a h a ön ce sö z ü n ü et­ tiğim iz, son y ılla r d a y a y ım la n a n K a lp a z a n la r a d lı ro ­ m a n ıd ır. B u r a d a ik i y ö n tem d e k u lla n ılm ıştır. G ide, ro m a n ın ı y a z d ığ ı s ır a d a tu ttu ğ u g ü n lü ğ ü de y a y ım ­ lad ı; ilerid e b elk i h em g ü n lü ğ ü , h e m ro m an ı y en id en o k u rk e n ed in d iği izlen im leri a n la t a n b ir k ita p y a y ım ­ lar. D a h a so n ra , tu tu p g ü n lü ğ ü n , ro m an ın , g ü n lü k le r o m a n a ilişk in izlen im lerin in , b irb irin i n a sıl etk iled ik ­ lerin i içe ren so n b ir h a r m a n la m a y a p a r s a , o n a d a ş a ş ­ m a m a lı. A slın d a G id e b ü tü n b u işle ri g e re k tiğ in d e n ço k cid diye alıy o r. N e v a r ki, tü m ü y le ele a lın d ığ ın ­ d a k o n u so n d e re ce ilg in ç tir ve e le ştiricilerce özenle in celen m ey e d eğer. İlkin, K a lp a z a n la r ’d a b a şta n b eri g ö rd ü ğ ü m ü z tü r ­ den, m an tık lı, n e sn e l b ir o lay ö rg ü sü , d a h a d o ğ ru su p a r ç a p a r ç a b irta k ım o lay ö rg ü le ri v a r. B u n la rd a n e n ön em lisi, O liv ier a d ın d a sev im li, c a n a y ak m , in ­ s a n ın için e d o k u n a n b ir gen çle ilg ilid ir. O liv ier önce m u tlu lu ğ u elin d en k a ç ın r , so n ra çok iyi d ü ze n len m iş b ir «çözü m » ile o n a y en id en k a v u şu r, b a şk a sın ı d a m u tlu eder. R o m a n ın b ir p a r ç a s ın ı o lu ştu ra n b u olay ö rg ü sü , ç ev re sin e ş a ş ıla c a k b ir ış ık sa ç m a k ta , k a b a ­ c a b ir deyim le, « y a şa m a k ta d ır » . B ild iğim iz tü rd e n ba141

ş a n lı b ir ö r f ü d ü r bu; a n c a k r o m a n ın a ğ ırlık m e rk e ­ zi d e ğ ild ir. R o m a n ın a ğ ır lık m erk e zi, n e O livier'n in p iy a s a y a k a lp p a r a sü re n v e b ir o k u l a r k a d a şın ın k e n ­ d i c a n ın a k ıy m a s ın a n e d e n o lan ö ğre n ci k a r d e şi G eo r g e s ’u n ö y k ü sü , n e de k ita p ta y e r a la n a y n ı d e re ce ­ de m a n tık lı h e rh a n g i b a ş k a b ir o lay ö rg ü sü d ü r. (G i­ d e g ü n lü ğ ü n d e tü m b u o la y la n n ered en , a ld ığ ın ı a ç ık ­ lıyor. G e o r g e s ’u y a r a t m a d ü şü n c e si, se rg id e n k ita p ç a la r k e n y a k a la d ığ ı b ir ç o c u k ta n g e lm iştir k e n d isi­ ne; k a lp a z a n la r çetesi, R o u e n k en tin d e y a k a y ı ele v e re n b ir çetey m iş; ç o c u k la rın c a n la r ın a k ıy m a la rı olayı, C lerm o n t-F erT an d ’d a g e ç e n b ir o lay m ış.) N e O livier, n e G e o rg e s, ne ü ç ü n c ü k a r d e şle ri V in cen t, ne d e a r k a d a ş la r ı B e r n a r d ’d ır a ğ ır lık m erk e zi. A n c a k E d o u a r d ’la m e rk e ze b ir a z y a k la şıy o ru z . E d o u a rd ro ­ m a n y a z a n d ır . The W o rld o f W illiam C lisso ld 'd a C lisso ld ile y a r a tıc ıs ı H.G. W ells a r a s ın d a k i b a ğ n e ise , G i­ d e ile E d o u a r d a r a s ın d a k i b a ğ d a o d u r. B u k o n u d a d a h a k e sin k o n u şm a y ı gö ze a la m a m . G id e g ib i E d o u ­ a r d d a g ü n lü k tu tm a k ta , G id e g ib i o d a L es F a u x M o n n a y e u rs a d lı b ir k ita p y a z m a k ta d ır . C lisso ld g i ­ bi E d o u a r d d a y a z a n n c a y a d sın ıy o r. R o m a n d a E doua r d ’m g ü n lü ğ ü n ü n tü m ü v erilm iştir. G ü n lü k , ro m a n ­ d a k i o la y ö rg ü le ri b a ş la m a d a n önce b a şla r , o n la rla b irlik te sü r ü p g id e re k k ita b ın a s ıl g ö v d e sin i o lu ştu ­ ru r. E d o u a rd olu p b ite n leri g ü n ü g ü n ü n e y a z m a k la k a la n b ir k işi d eğild ir; k e n d isi d e o la y la r a k a n ş ır . O liv ie r’yi k u r t a r a n odu r; O liv ier de o n u k u r ta r ır , so ­ n u n d a ik isi d e m u tlu d u r. A n c a k , a ğ ır lık m e rk e z i b u d a d eğild ir. K itab ın m e rk e z o lm a y a e n y a k la ş a n yeri, r o m a n s a n a tı k o n u ­ s u n d a b ir ta rtışm a d ır. E d o u a rd , se k re te ri B e rn a rd ile b ir k a ç a r k a d a ş ın a b u k o n u d a u z u n a ç ık la m a la r d a b u ­ lu n u r, y a ş a m ın d o ğ r u la n ile ro m a n ın d o ğ ru la rın ın 142

birbirin den a y n şey ler olduğunu söyler (hepim izin k atıla c a ğ ı beylik b ir g ö rü ştü r sö y led iğ i); so n ra b u iki tü r d oğruyu d a içine alan bir k itap y azm ak istediğin i bildirir. S o p h ro rıisk a: — P e k i, k o n u su ne b u ro m an ın ? diye so rd u . E d o u a rd k e sin b ir sesle : — K o n u su yok, dedi, ro m an ım ın k o n u ­ s u m o n u su yok. B iliy oru m , söylediğim , a p ­ t a lc a b ir şey. İste rse n iz tek b ir k o n u su ol­ m a y a c a k d iy e lim ... D o ğ a lc ı ro m a n c ıla r «B ir y a ş a m d ilim i» d iy o rla rd ı. B u y a z a r la r ın d ü ş­ tü ğ ü b ü y ü k y a n ılg ı, d ilim i h ep b ir yön d e, hep u z u n la m a sın a , z a m a n d o ğ ru ltu su n d a k esm eleriy d i. N için en in e y a d a d e rin liğ in e k e silm e sin ? B a n a gelin ce, b en hiç k e sm e k istem iy o ru m . A n lıy o rsu n u z ya.- R o m a n ım d a h e r şey b u lu n su n istiy o ru m , için e g ire c e k h içb ir şey o r a sın d a n b u r a s ın d a n k ırp ılm a ­ d an . Ü stü n d e b ir y ıld ır ç alışıy o ru m ; d e ğ in ­ m ek, y a z m a k iste m e d iğ im h içb ir şey o lm a ­ dı; g ö rd ü ğ ü m ü , b ild iğim i, k en d i b a şım d a n g e ç e n le rin ve b a şk a la r ın ın b a şın d a n g e ç e n ­ le rin b a n a ö ğ re ttiğ i ne. v a r s a , tü m ü n ü y a z ı­ yo ru m . L a u r a g ü lm e sin i tu ta m a y a r a k : — Z a v a llı d o stu m , dedi, o k u y u c u la rın ı­ z ı sık ın tıd a n p a tla ta c a k sın ız siz. — H iç de d eğil. D iled iğ im etk iyi y a r a t ­ m a k için k ita b ın o rta y erin e b ir ro m a n y a ­ z a n k o y u yo ru m . K ita b ım ın k o n u su , b u k i­ şin in k a r ş ıla ş tığ ı g e r ç e k le r ile o n u n b u n la r ı a lg ıla y ış b içim i a r a s ın d a k i ç a tışm a o la c a k . 143

S o p h ro rıisk a a ğ ır b a şlılığ ın ı y en id en t a ­ k ın m a y a ç a lışa r a k : — K ita b ın ız ı ta sa r la y ıp p la n la d ın ız m ı? d iy e so rd u . — T a sa r la m a d ım elbette ki. — N e d e n «e lb e tte » d iy o rsu n u z? — Ç ü n k ü b u tü r b ir k ita b a ö n ced en t a ­ s a r la n m ış h içb ir şey u y g u n d ü şm e z d e on­ d an . Ş u y a d a b u a y rın tıy a ö n ced en k a r a r v e re c e k o lu rsam , k ita b ın tü m ü b o zu lu r. G e r­ ç e ğ in b a n a g id e c e ğ im yolu g ö ste rm e sin i b e k ­ liy o ru m ben. — B e n g e rç e k le rd e n u z a k la ş m a k iste ­ d iğ in izi san ıy o rd u m . — G e rç e k le rd e n u z a k la ş m a k istey en , k ita b ım d a k i rom an cı. B e n k en d isin i d u rm a ­ d a n o r a y a g e ri çek iy oru m . D o ğ ru su n u iste r­ sen iz, k o n u m b u o la c a k : G e rç e ğ in g ö ste rd iğ i o lg u la r ile id e al g e r ç e k a r a s ın d a k i ç atışm a . L au ra: — S ö y le y in ne o lu r şu k ita b ın ad ın ı, d e ­ di. — H ayd i, B e m a r d , s iz söyleyin. B e rn a rd : — K a lp a z a n la r , dedi, şim d i siz de bize söy ley in b a k a lım , k im m iş b u k a lp a z a n la r ? E d o u a rd : — N e d iy e y im ? B ilm iy o ru m ki kim ol­ d u k la rın ı, dedi. B e r n a r d ile L a u r a önce b irb irlerin e, s o n ­ r a S o p h r o n isk a ’y a b a k tıla r. B iri d e rin d erin iç çekti. A slın d a b o r sa o y u n ları, p a r a n ın d e ğ e r y itirm e si, e n fla sy o n g ib i d ü şü n c e le r gitg id e 144

E d o u a rd ’ın ro m an ın ı d o ld u rm a y a b a şla m ış­ tı. T ıphı T h o m as C a rly le 'm S a r to r R e sa r tu s’ u n u giy im k u şa m k u ra m la rın ın d o ld u rm ası, h a tta k ita p ta k i k işile rin işlev lerin i bile ü st­ len m eleri gib i. K ıs a b ir se ssiz lik te n so n ra E d o u a rd : — İçinizde eline hiç k a lp p a r a a la n ol­ d u m u ? diye so rd u . A ltın b ir on fra n k d ü ­ şün ü n , k alp b ir on luk. G erç e k d e ğ e ri a n c a k üç b e ş k u ru ştu r. N e v a r ki, k alp lığın ı a n la ­ m a d ığ ım ız sü re c e b izim için on fr a n k o la ­ ra k k a la c a k tır. İşte b u d ü şü n cey le işe b a ş ­ la r s a m ... O s ır a d a a r tık s a b r ı t a ş a n B e rn ard : — C an ım , n ed en ille b ir d ü şü n cey le b a şlıy o rsu n u z ? d iy e atıldı, n ed en so m u t b ir o lg u y la b a şla m ıy o rsu n u z işe ? S iz o lg u y u d o ğ ru d ü r ü st o r ta y a koyun , d ü şü n ce a r k a ­ sın d a n k en d iliğ in d en b elirecek tir. S iz in K a l­ p a z a n la r ın ız ı b en y a z sa y d ım , k alp b ir p a ­ ra y la , ö rn e ğ in sö z ü n ü ettiğin iz o on fr a n k ­ lık altın p a r a y la b a şla r d ım ... İşte b u y u ru n . B e rn a r d b u n la r ı sö y le rk e n ceb in d en b ir o n fr a n k ç ık a r a r a k m a s a y a attı: — B a k ın , ne g ü z e l se s ç ık arıy o r. B u s a ­ b a h b en de a ld a n d ım . B en i a ld a ta n b a k k a lı d a a ld a tm ışla r, k en d i söyledi. A ltın s u y u n a b atm ış, b u n eden le d e ğ e ri ü ç b e ş k u ru şta n fa z la . A slın d a b ir c a m p a r ç a s ı. E ld en ele g e ç ­ tik çe y a ld ız ı g id ip s a y d a m la ş a c a k . A m a n , o v u ştu rm a y ın , b o zarsın ız. E d o u a rd p a r a y ı ald ı, b ü y ü k b ir m e ra k la inceledi: — B a k k a lın eline n erd en g e ç m iş? 145

— K e n d i d e bilm iyor. T uttu, a ld a n a c a k m ıyım diye b a n a sü rd ü . A z k a lsın y u tu y o r­ d u m . B e re k e t d ü r ü s t a d a m m ış d a g e rç e ğ i söyledi. S o n r a b e ş fr a n k a b a n a b ırak tı. K a l' p a z a n la r ’m y a z a n , o ld u ğ u n u z için, k alp p a r a n a sıl o lu rm u ş g ö re sin iz diy e aldım . İşte g ö r ­ d ü n ü z ; v e rin b a k a lım ge riy e . Y azık , g ö rü y o ­ ru m ki g e r ç e k size hiç ilg in ç gelm ed i. — G elm e z o lu r m u ! A n c a k g e rç e k ben i te d ir g in ediyor. B em ard : — Y a zık , dedi. K ita b ın a ğ ır lık m e rk e zin i o lu ştu ra n b u p a r ç a d a , y a ş a m ın d o ğ r u la n ile s a n a tın d o ğ r u la n a r a s ın d a a y ı­ rım y a p a n e sk i b ir g ö rü ş dile getirilm ek te, o rta y a g e rç e k te n k a lp b ir p a r a n ın ç ık m a sıy la b u g ö rü ş p e k a ç ık b ir b içim d e g ö ste rilm e k te d ir. B u r a d a ge tirile n yen ilik , ik i tü r d o ğ ru y u b irle ştirm e ç a b a s ı ile y a z a rla n n k o n u la n y la içli d ışlı o lm a la n , k en d ilerin i on u n a k ış ın a b ır a k m a la n g e re k tiğ i y o lu n d a k i d ü şü n ced ir. B u d ü şü n c ey e gö re, ro m a n y a z a r la r ı b u n d a n böyle kita p la n m d en etim a ltın a a lm a y a k a lk ışm a m a lı, te r si­ n e k en d ile ri o n la n n b u y r u ğ u n a g irip o n la n n s ü r ü k ­ le d iğ i y ö n d e g itm ey e c a n a tm alı. O lay ö rg ü sü n e g e ­ lin ce: C a m ceh en n em e! P a r ç a p a r ç a edin, a tm g itsin ! B ırak ın , N ietzsch e'n in sö z ü n ü ettiği o cisim lerin «d ış h a tla rın ın k o rk u n ç aşın ım ı» g e rç e k le şsin . Ö n ced en d ü ze n len m iş h e r şe y y a n lıştır, u y d u rm a d ır. B ir b a ş k a d e ğ e rli e le ştirici de b u k o n u d a G id e ’e k atılıy o r: H a n i şu , y e ğ e n lerin c e m a n tık sız o lm a k la su ç ­ la n a n y a ş lı k a d ın . Ö y k ü y ü b ilirsin iz: U zu n sü re m a n ­ tığ ın ne o ld u ğ u n u b ir tü rlü a n la ta m a m ış la r k en d isi­ ne; so n u n d a a n la y ın c a ö fk elen m iş; öfk ed en de öte, 146

k ü ç ü m se m iş m a n tığ ı. «M an tık m ış! A m a n ne s a ç m a ­ lık, n e sa ç m a lık !» diye b a ğ ırm ış. «A yol, b en önce n e söy led iğim i g ö rm e d e n ne d ü şü n d ü ğ ü m ü n e red en b i­ leb ilirim ?» Y e ğ e n leri o k u m u ş g e n ç h an ım larm ış, y a ş ­ lı k a d ım e sk i k a fa lı b u lm u şla r. A n cak , a s lın d a d ü ­ şü n c e y ön ü n den y a ş lı k a d ın çok d a h a yeni b ir tu tu ­ m u dile getirm ek ted ir. G ü n ü m ü z F r a n s a s ıy la ilişk isi o lan la r, o r a d a g e n ç k u ş a ğ ın G ide ile ö y k ü d ek i y a şlı h an ım ın ö ğ ü d ü n ü t u t ­ tu ğ u n u , k en d ilerin i çek in m ed en k a r g a ş a n ın içine b ı­ r a k tık la r ın ı sö y lü y o rlar. A y rıc a, y a p m a y a k a lk ıştık ­ la r ı işle rd e p e k b a ş a n sa ğ la y a m a d ık la r ın d a n ö tü rü , İn giliz ro m a n y a z a r la r ın ı p e k b eğ en iy o rla rm ış. Ö vü l­ m e k h e r z a m a n g ü z e l şey d ir, a m a b u ö v gü d e b ir p a r ­ ç a e le ştiri h a v a s ı seziliy or. B u ş u n a ben zer: Y u m u r ta y u m u rtla m a y a ç alışırsın ız , size b ir p a ra b o lo it y u m u rt­ lad ığ ın ız ı söy lerler. S o n u ç se v in d irici o lm a k ta n ç o k m e r a k u y an d ırıc ıd ır. P a ra b o lo it y u m u r tla m a y a k a lk ış ­ tığ ın ızd a n e olur, bilem iy o ru m ; b elk i ta v u k ölür. G id e ’ in için de b u lu n d u ğ u teh lik e b u y m u ş g ib i g e liy o r b a ­ n a: Y an i p a ra b o lo it y u m u r tla m a y a k a lk ışm a k . E ğ e r b ilin çaltı r o m a n la rı y a z m a k istiy o rsa , bilin çaltı ü s ­ tü n d e b u den li a ç ık se ç ik b ir b içim d e, b ık m a d a n u s a n ­ m a d a n a k ıl y ü rü tm ek le d o ğ ru etm iyor; m istisizm i b u a ş a m a d a işin içine so k m a k y a n lıştır. A n cak , b u k e n ­ di b ile ce ğ i b ir şey. E le ştirici o la r a k G ide, o k u rla rın ı d ü şü n m ey e z o r la y a n b ir y a z a rd ır. K a lp a z a n la r a d ım v erd iğ i, d e ğ işik sö zcü k y ığ ın la rın d a n o lu şa n k itap , ö n ­ ce ne sö y led ik lerin i g ö rm e d e n ne d ü şü n d ü k le rin i b i­ lem ey en y a d a r o m a n d a g e r e k o la y ö rg ü sü n ü n , g e ­ r e k s e k işile rin z o rb a lığ ın d a n sık ıla n tü m o k u r la r c a b eğ e n ile re k o k u n a c ak tır. A ç ık ç a belli ki, ö n ü m ü zd e r o m a n sa n a tın ın in c e ­ lem em iz g e re k e n b irk a ç y ö n ü d a h a v a r. B ilin ça ltın ı i 47

b ilin çli o la r a k işle d ik le rin i ile ri sü re n le ri k u şk u y la k a r ­ ş ıla s a k d a, ge riy e, için d e b ilin çaltın ın d a y e r ald ığı, sisli p u slu b ü y ü k b ir a la n k alıy o r. Ş iir, din, tu tk u g ib i k o n u la n r o m a n d a k i y e rlerin e o tu rtm u ş d eğiliz d a h a ; e le ştirici o ld u ğ u m u z a gö re, g ö k k u şa ğ m d a k i re n k ­ le ri a y n a y n b e lir tir gib i, b u n la n d a y e rlerin e o tu rt­ m a k zo ru n d ay ız. Ş im d iy e d e ğ in gö zlerim iz y e rle rd e y ­ di; sa n k i a n a la rım ız ın m e z a r la r ı ü stü n d e k i b itk i tü r ­ le rin i in celed ik . A rtık gö zlerim izi g ö k y ü zü n e çev irip a y n ı b içim d e g ö k k u şa ğ ın ın d o k u su n u o lu ştu ra n çöz­ g ü ile a tk ıla r ı d a b ir b ir s a y m a y a ç a lışm a m ız g e r e ­ k iy or. B u y ü zd en şim d i r o m a n d a fa n te z i k o n u su n a eğilm eliyiz.

148

A LT IN C I BÖLÜM

D Ü Ş S E L L İ K B ir k o n u şm a dizisin d e b a ş ta n s o n a y e r a la n b ir d ü şü n c e b u lu n m alı, y o k sa b ir söz y ığın ı o lm a k ta n ile ­ ri gid em ez. K o n u şm a la rın b ir de k o n u su o lm alı v e d ü ­ şü n ce b a ş ta n so n a k o n u n u n için d e sü rü p gitm eli. Ö y­ le a p a ç ık b ir şe y ki bu, söze d ö k ü lü n ce a n la m sız g e ­ liy o r in sa n a . N e v a r ki, b u t ü r k o n u şm a la r y a p a n h e r ­ kes, b u r a d a g e rç e k b ir g ü ç lü ğ ü n b u lu n d u ğ u n u b ilir. H e r sö z y ığın ı gib i k o n u şm a d izisi de b elli b ir h a v a y a ra tır. K en d in e gö re b ir d o n an ım ı, y a n i b ir k o n u ş­ m acısı, din leyicileri v a rd ır, d ü z g ü n a r a lık la r la v e rilir, b a sılı d u y u r u la r la d in ley icilere b ild irilir ve h e r ne k a d a r in celik le gizlen m ey e ç a lışılır sa d a , işin b ir d e ü c re t y ö n ü v a rd ır. B öylece dizi, a s a la k lığ ın a b a k m a ­ dan , b a ğ ım sız b ir v a r lık o lm a y a k a lk ışır v e k o n u ş­ m a la r la o n la r d a b a ş ta n s o n a y e r a la n d ü şü n c e b ir y a n a gid e rk e n , k o n u sezd irm e d e n b a şın ı a lıp b ir b a ş ­ k a y a n a g id er. B u k o n u şm a la r d a sü r ü p g id e n d ü şü n ce a r tık iyi149

ce b e lirm iş b u lu n u y o r. B u n a g ö re r o m a n d a ik i a y n g ü ç v a rd ır : İ n s a n la r v e in s a n la r d ışın d a k a la n b ir sür ü d e ğ işik şey le r. R o m a n y a z a r ın ın g ö re v i b u ik i g ü ­ c ü a y a r la m a k , b irin in g e re k le rin i ötek in in g e re k le riy ­ le u z la ştır m a k tır . A m a a c a b a b u d ü şü n ce, r o m a n la r ­ d a d a b a ş ta n s o n a s ü r ü p g id iy o r m u ? B e lk i de, biz tu tu p k u r a m la r ile ri s ü re r k e n o k u d u ğ u m u z r o m a n la r b elli e tm e d e n b izd en u z a k la ş ıp gitm iştir. T ıp k ı y erd en h a v a la n a n b ir k u şu n k e n d i g ö lg e sin d e n u z a k la ş m a s ı g ib i. K u ş a d iy e ce k yok: H a v a la n ıy o r; tu tarlı, g ö z d o l­ d u ru c u b ir k u ş. G ö lg e y e dé d iy ecek yok: T itre k titrek, y o lları, b a h ç e le ri a şıp gid iy o r. N e v a r ki, k u ş ile g ö l­ g e s i b irb irin e g itg id e d a h a a z b en zem ek te, k u ş yerde g ö lg e sin e d o k u n u rk e n şim d i a r tık o n d a n u z a k la ş m a k ­ ta d ır. E le ştiri, ö zellik le e le ştire l k o n u şm a la r çok y a ­ n ıltıcıd ır. A m açlara y ü ce, y ö n tem leri s a ğ la m d a olsa, k o n u se z d irm e d e n u z a k la ş ıp g id e r. K o n u şm a c ı ile d in ­ le y ic ile r b ir irk ilm ey le k en d ile rin e g e ld ik lerin d e b ir de b a k a r l a r ki, k o n u şm a y ü k se k b ir d ü ze y d e v e p a r ­ la k sö zlerle sü r ü p gid iy o r, a m a o k u d u k la rıy la u z a k ­ ta n y a k ın d a n ilg isi b u lu n m a y a n b irta k ım a la n la r a d a l­ m ış gid iy o r. A n d ré G id e ’in c an ın ı sık a n d a işte b u y d u . D a h a d o ğ ru su , c an ın ı sık a n şe y le rd e n biri, ç ü n k ü G id e v a ­ r a y o ğ a k a y g ıla n a n b ir in sa n d ır. İste r y a ş a m d a n k i­ t a p la r a o lsu n , iste r k ita p la r d a n k o n u şm a la ra , g e rç e ­ ğ i b ir a la n d a n b a ş k a b ir a l a n a a k t a r m a y a ç a lıştık mı, b ir şe y le r o lu y o r ve g e rç e k liğ i b ozulu yor. B ird en b ire d e ğ il de, y a v a ş y a v a ş, se zd irm e d e n b o zu lu y or. K a l­ p a z a n l a r d a n a lm ış b u lu n d u ğ u m u z o u z u n p a r ç a , k u ­ şu y en id en g ö lg e sin in y a n m a çek ebilir. B u n d a n so n ra a r tık e sk i e le ştiri y o lların ı u y g u la m a y a o la n a k y o k ­ tu r. Z am a n , k işile r, o la sılık g ib i şey le rd e n ve b u n la n ıi u z a n tıla rın d a n , h a tta a lm y a z ısm d a n öte b ir şe y v a r 150

d ır ro m a n d a . «Ö te» sö z ü n d e n a m a ç , sa y d ık la rım ı iç i­ ne a lm a y a n y a d a b u n la rın tü m ü n ü k a p s a y a n b ir şey d e ğ il de, b u n la rı b ir ışın dem eti g ib i k e sip geçen , k i­ m i y e rd e o n la r a sık ı sık ı y a p ış a r a k b ü tü n s o r u n la r ı­ n a ışık tu tan , k im i y e rd e ise s a n k i v a r lık la r ın d a n b i' le h a b e rsiz m işç e sin e ü stle rin d e n y a d a içlerin d en g e ­ çip g id e n b ir şey. B u ışm d em etin e ik i a d v ere c eğ iz: D ü şse llik ve erm işlik . Ş im d i ele a la c a ğ ım ız ro m a n la rın hep6İ b ir e r ö y ­ k ü an latıy o r; k işileri, iyi k ö tü b ir e r o la y ö rg ü le ri de v a r. B u n ed en le iste r se k F ie ld in g y a d a A m o ld Benn e tt’in ro m a n la rın u y g u n d ü şe n e le ştiri y o lların ı b u n ­ l a r a d a u y g u la y a b ilird ik . N e v a r ki, içlerin d en ik isi­ n in (T r istr a m S h a n d y ile M oby D ick ) a d ın ı sö y le d i­ ğim z a m a n , d u ru p b ir a n d ü şü n m e m iz g e re k tiğ i a n ­ la şıla c a k tır. B u ik i r o m a n d a k u ş ile g ö lg e b irb irin d e n ç o k u z ak tır; b u y ü zd en , o n la r a u y a n b ir y a k la şım b u lm a k zo ru n d ay ız. T ristra m ile M ob y ’d en b ir a r a d a sö z ed ebilm em iz bile b u z o ru n lu lu ğ u g ö ste riy o r. T r istra m S h a n d y ile M oby D ick b ir a r a y a g e lm e le ri­ ne o la n a k b u lu n m a y a n , b irb irin d e n g ü n e y v e k u zey k u tu p la n k a d a r u z a k iki ro m a n d ır. A m a n a sıl ki, kutu p la n n e k v a to r ç e v re sin d e k i k a r a p a r ç a la n y la p a y ­ la şm a d ık la r ı b ir o r ta k y a n la n v a r s a , b u iki ro m a n ın d a o rta k b ir y a n la n v a rd ır: E k sen . L a ü re n c e S t e m e ile H e rraan M elv ille’in r o m a n la n n ın d a y a n d ığ ı tem el, işte ro m a n sa n a tın ın şim d i ele a la c a ğ ım ız y ö n ü o lan b u d ü şsellik -erm işlik e k se n id ir. G eo rg e M ered ith de b ir a z d o k u n m u ştu r b u eksene-. O nun r o m a n la rı d a b ir p a r ç a d ü şse llik h a v a s ı ta şır. C h arlo tte B rön te d e d o k u n m u ştu r; a r a s ı r a o d a e rm işlik b o y u tla rın a u la ­ şır. A n cak , M ere d ith ’de de, C h arlo tte B ro n te ’de de b u n la r tem el ö zellik ler d e ğ ild ir. R o m a n la n n d a n d ü ş ­ sellik ve e rm işlik d iy e n e v a r s a h ep sin i ç ık a rıp a t a ­ 151

c ak o lsa k bile, g e riy e k a la n k ita p la r ge n e H a rry R ich ­ m ond's, y a d a S h ir le y ’ye b en zey ecek tir. O y sa d ü şse l­ lik ile e rm işlik ö ğ e le rin i S te rn e ile M elv ille’den y a d a P eacock , M a x B eerbo h m , V ir g in ia W oolf, W a lte r de la M a re , W illiam B e ck fo rd , J a m e s Jo y se , D.H. L aw ­ re n ce y a d a S w ift’d en ç ık a r a c a k o lu rsa k , g e riy e h iç­ b ir şe y k a lm a z . R o m an ın h e r h a n g i b ir yö n ü n ü ta n ım la m a k için tu tu la c a k en k o la y yol, işe ro m an ın b u y ö n ü n ü n o k u ­ y u c u d a n ne g ib i iste k le rd e b u lu n d u ğ u n u d ü şü n e re k b a şla m a k tır . Ö y k ü o k u y u c u d a n m e r a k b ek ler; k işile r in sa n c a d u y g u la r ile d e ğ e r y a rg ısı; o la y ö rg ü sü ise, z e k â ile iyi b ir b e lle k ister. Peki, d ü şse lliğ in b izd en b e k le d iğ i n e d ir? D ü şse llik b izd en e k b ir ö d em ed e b u ­ lu n m a y ı b ek ler; bizi, b ir s a n a t y a p ıtın ın g e re k tird iğ in ­ d en öte, fa z la d a n b ir h a z ırlık ta , b ir u y a r la m a d a b u ­ lu n m a y a zo rlar. Ö tek i ro m a n c ıla r o k u y u c u y a şöyle sesle n ir: «İşte size k en d i y a şa m ın ız d a ge ç eb ile ce k b ir şey.» D ü şse l y a z a r ise şöyle der: «İşte size y a ş a m d a o la m a y a c a k b ir şey. S iz d e n isted iğim , önce k itab ım ı tü m ü y le k a b u l etm en iz.» P ek ç o k o k u y u cu b irin ci is­ te ğ i y erin e g e tir ir de İkin ciye y a n a şm a z . B u g ib ile r d e r ki: «R o m an g e rç e k te n o lm u ş şey le ri a n la tm a z , b i­ liy oru z; a m a g e n e de in sa n a n la tıla n la rın ge rç ek lere u y g u n o lm a sın ı b ek liy o r. Ş im d i şu m elek , şu h o rtlak y a d a cüce, s o n r a ç o c u ğ u n d o ğ u m u n d a k i b u s a ç m a g e cik m e, o lu r şey m i y a n i? B u k a d a r ı d a fa z la artık .» Y a b a ş ta k i sö z le rin d e n c a y a r a k k ita b ı y a r ıd a b ır a k ır ­ l a r y a d a b ır a k m a s a la r bile, ta m b ir iste k sizlik le o k u r­ la r: Y a z a r ın ş a k la b a n lık la r ın ı izlerler, a m a on u n b u ş a k la b a n lık la r a n e ço k ön em v erd iğ in i k a v r a m a d a n izlerler. K u şk u su z , y u k a r ıd a k i y a k la şım e le ştiri y ö n ü n d en s a ğ la m b ir y a k la şım d e ğ ild ir .'■'Hepimiz b iliy o ru z k i s a ­ 152

n a t y ap ıtın ın k en d in e ö zg ü b ir v a rlığ ı, g ü n lü k y a ş a ­ m ın y a s a la r ın d a n a y rı y a s a la r ı v a rd ır. Y a p ıta u y g u n d ü şe n h e r şe y g e rç e k tir; b u y ü zd e n m elek lere, h o rt­ la k la r a , a n c a k ro m a n a u y g u n d ü şm ü y o rla rsa k a r şı çık ılab ilir. B ir m ele k ile b o r sa b a n k e rin e n e diye a y rı gö z le rle b a k a c a k m ışız ? B ir k ez ro m an ın dü zm ece d ü n ­ y a s ın a g ird ik te n so n ra, b ir h o rtla k ile ipotek li ev a r a s ın d a ne a y ırım v a r ? B u d ü şü n c ed e k i sa ğ la m lığ ı g ö rü y o ru m , a m a g e n e d e gö n lü m o n a k a tılm a y a y a ­ n aşm ıy o r. K o m an ın y a r a ttığ ı g e n e l izlen im ö y lesin e g e rç e ğ e d a y a lıd ır ki, işin içine a k ıl a lm a z , h a y a l ü r ü ­ n ü b ir şey g ird i m i o r ta d a d e ğ işik b ir h a v a e ser. K im i o k u y u cu b u n d a n çok h o şla n ır, k im ileri ise iç i­ n e sin d irem ez. K o n u su n u n y a d a y ö n tem in in a lışıl­ m a m ış o lm a sın d a n ö tü rü , d ü şse l y a z a r o k u y u cu d a n fa z la d a n b ir h azırlık , b ir u y a r la m a b ek ler.1* H an i, ü c ­ retin i ödeyip g ird iğ in iz b ir se rg id e , a y rı b ir b ölm e­ de a ç ılm ış k ü ç ü k b ir se rg iy i de g e ze b ilm e k için y e ­ n iden b ir k a ç k u r u ş v e rm e k z o ru n d a k a lırsın ız y a , tıpk ı o n u n gib i. K im i o k u y u c u la r sev e sev e v e r ir le r bu ek ü creti, ç ü n k ü o n la r a slm d a se rg iy e k ü ç ü k bölm ed ek ileri g ö rm e k için g e lm işlerd ir. Ş im d i sö y ley e­ c ek lerim y a ln ız c a o n la rın k u la ğ ın d a y e r ed eb ilecek ­ tir. K im i o k u y u c u la r ise ek ü c re te öfk ey le k a r ş ı ç ık a r­ la r. K en d ilerin e y ü rek te n sa y g ı d u y a n z , ç ü n k ü dü şsellik te n h o şla n m a m a k y a z ın d a n h o şla n m a m a k d e ­ ğildir. Bu, o n la n n h a y a l g ü çle rin in z a y ıf o ld u ğ u a n ­ la m ın a b ile gelm ez; h a y a l g ü çle ri, k en d ilerin d en b ek le n en b irta k ım şey le ri yerin e g e tirm e k te g ö n ü lsü z d a v ra n m a k ta d ır, o k a d a r. S ö y len tilere b a k ılır s a M r. A sq u ith , L ady into F o x 'u ( T ilki O lan K a d ın ) o k u rk e n ro m an ın g e re k le rin e u y a m a m ış. Tilki y en id en k a d ı­ n a d ö n ü şsey d i, o z a m a n olu p b iten lere se s ç ık a r m a z ­ dım , dem iş; a m a k a d ın ın tilk i k a lışı b ir te d irg in lik v e 153

h o şn u tsu z lu k d u y g u su y a r a tm ış . B u d u y gu , ne se ç ­ k in b ir d e v le t a d a m ı o lan M r. A sq u ith ’i k ü ç ü ltü r, ne d e L a d y into F o x gib i sev im li b ir k ita b ı. Y a ln ız c a ş u ­ n u g ö ste rir: Y a zın ı g e rç e k te n se v e n b ir k im se ol­ m a k la b irlik te, M r. A sq u ith k en d in d e n iste n e n o f a z ­ la d a n b ir k a ç k u r u şu Ö deyem em iş; d a h a d o ğ ru su , öde­ m iş, a m a ç ık ışta p a r a s ım g e r i a la c a ğ ın ı u m m u ş. D em ek k i d ü şse llik fa z la d a n b ir ö d em ed e b u lu n ­ m a m ız ı b ek liy or. Ş im d i d ü şse llik ile e rm işlik a r a sın d a k i a y ırım ı b elirtelim . D ü şse llik ile e rm işlik T a n rıy a in a n m a k b a ­ k ım ın d a n b irb irin e b en zer, in a n d ık la rı T a n r ıla r b a ­ k ım ın d a n b irb irin d e n a y rılırla r. H e r ik isi de, k en d i­ le rin i ro m a n ın Öteki y ö n lerin d en a y ır a n b ir m itoloji k a v r a m ın a d a y a n m a k ta d ır. B u r a d a d a b ir y a k a r ış ta b u lu n a b ilir, d ü şse llik a d ın a , sığ s u la r d a , h a v a n ın a l­ ç a k k esim le rin d e, u f a k tep elerd e y a ş a y a n b ü tü n p e ­ rile re , k ır s a l b ö lg ele rin u fa k te fe k T a n n la n n a , u n u t­ k a n lık la r a , sö z o y u n la rın a , o rta ç a ğ ın ö zellik lerin i t a ­ şıy a n h e r şey e el a ç a r a k , y a rd ım la rın ı diley eb iliriz. E rm işlik k o n u s u n a g e ld iğ im iz z a m a n , h e rh a n g i b ir y a k a r ış t a b u lu n m a y a c a ğ ız . A m a b u lu n a c a k o lsa y d ık e ğ e r, y a rd ım d iley eceğ im iz g ü çle r, k en d i g ü cü m ü zü n y e tm e d iğ i h e r şey (ki b u n la r a r a s ın d a in s a n tu tk u ­ la r ı bile b u lu n a b ilir), H in t T a n rıla rı, Y u n a n , İsk a n ­ d in a v v e Y a h u d i T a n rıla rı, o rta ç a ğ ın ötek i d ü n y a y a ilişk in y a n la r ı ve şe y ta n o lu rd u . B u iki t ü r ro m an ı b irb irin d en , d a y a n d ık la rı m ito lo jilere b a k a r a k a y ır a ­ c ağ ız . D em ek ki, b u g ü n çev rem izd e b irta k ım k ü ç ü k T a n r ıla r d o la şa c a k . B en b u n la r a «p eriler» d em ek i s ­ terd im , a m a p e ri sözü a r tık b u d a la lık a n la m ı ta şır oldu. (B irin e, «P erilere in a n ır m ısın ız?» diye s o ra c a k o lsan ız, size hem en, «H ayır, in a n ır m ıyım h iç!» k a r ş ı­ 154

lığ ın ı v erecek tir.) K o n u şm a m ız d a g ü n lü k y a şa m ın g e rç e k le rin i z o rla y a ra k , tü rlü yö n lere çek eceğiz; y er­ k ü re m iz ş a k a d a n y a d a ciddi b irta k ım k ü ç ü k s a r s ın ­ t ıla r ge ç ire rek , b ir ta k ım şe y le r b ek le m e d ik leri y a d a iste m e d ik leri h ald e, g ö z le r ön ün e serilecek ; b u a r a d a tr a je d i h a z re tle ri de o r ta d a n e k sik o lm a y ac ak , a m a sa n k i b ir ik i sö z söy len in ce sin ip z a r a r s ız b ir d u ru ­ m a gelecek m iş gib i, e ğ re ti b ir g ö rü n ü m içinde b u lu ­ n a c a k . D ü şse lliğ in b u y ru k la r ı e v re n in dö rt b ir k ö şe ­ sin d e g eçerlid ir; a m a e v re n i y ö n eten g ü ç le ri e tk ile ­ m ez; g ö k le rin b eyn i o lan y ıld ız la ra , o d e ğ işm e z y a s a ­ l a r k ü m e sin e d o k u n a m a z . B u tü r ro m a n la rın ön ced en t a s a r la n m a d a n y a z ılm ış gib i b ir h a v a la n v ard ır; g ü ç ­ lü v e c a n a y a k ın o lm a la rın ın gizi b u ra d a d ır. İç lerin ­ d e iyi çizilm iş k işile r, in s a n d a v r a n ış la n ve u y g a rlık k o n u la n n d a etkili, a c ı e le ştirile r b u lu n ab ilir. A n c ak g e n e de ışm d em eti b en zetm em iz g e ç e rliğ in i k o ru ­ m a k ta d ır. S o n ra, e ğ e r özel o la r a k b ir T a n n y a y a k a r ­ m a m ız g e re k iy o rsa , ellerim izi, ölü r u h la n p e k k o r­ k u n ç o lm a y a n b ir d ü n y a y a ta şıy a n , T a n n la r u la ğ ı H e rm e s’e açalım . S iz şim di b en im d ü şse l r o m a n la n n b izd en d o ğ a ­ ü s tü şey le ri k a b u l etm em izi iste d ik le rin i söylem em i b ek liy o rsu n u z. B u n u söyley eceğim , a m a iste y e re k d e ­ ğil; ç ü n k ü d ü şse l r o m a n la n n k o n u la n n a ilişk in sö z ­ ler, o n ları h em en e le ştirin in k e sk in d işle ri a r a s ın a a ta r ; o y sa o n la n n b u d işle rd e n u z a k tu tu lm a la n g e ­ re k ir. B ir k ita b ın için d e ne v a r n e yok, a n c a k o k u ­ m a k la an la şıla b ilir; ç o ğ u k ita p için ge ç e rli o lan b u g ö rü ş, d ü şse l r o m a n la r için d a h a d a g eçerlid ir; ç ü n ­ k ü b u r o m a n la n n u y an d ırd ığ ı ilgi, k işid en k işiy e çok d e ğ işir. T ıpkı a sıl se rg in in içinde y e r a la n k ü ç ü k s e r ­ g ile re b en zerler. B u n ed en le ben, e sn e k d a v r a n m a y a ç a lışa ra k , şöyle d iy eceğim : D ü şse llik b izden y a d o ğ a ­ 155

ü stü o la y la rı y a d a b u n la r ın y o k lu ğ u n u k a b u l etm e­ m izi ister. D ü şse l ro m a n la rın en b ü y ü ğ ü o lan T r is tr a m S h a n d y 'y e k ıs a c a gö z a t a c a k o lu rsa k , n e d em ek is ­ ted iğ im a n la şıla c a k tır . S h a n d y a ile sin in y a ş a d ığ ı çev ­ re d e d o ğ a ü stü h içb ir şey y o k tu r; a m a b in lerce o la y g ö ste rm e k te d ir ki, d o ğ a ü s tü g ü ç le r p e k u z a k ta d eğil­ dir. O ğ lu n u n d o ğ u m u n a ilişk in d a h a önce d u y m a d ığ ı a y rın tıla rı ö ğren in ce, M r. S h a n d y ’. nin u m u tsu z lu k için de çek ild iğ i y a ta k o d a sın d a k i e şy a la r, The R a p e o f the L o ck ’d a B e lin d a ’n ın e şy a la r ı g ib i c a n la n ıv e rse y a d a T oby A m c a ’nın a ç ılır k a p a n ır k ö p rü sü b izi c ü ­ c e le r ü lk e si L illip u t’a g ö tü re c e k o lsa , p e k y a d ır g a m a z ­ d ık san ıy o ru m . R o m a n d a b a lt a n s o n a b ü y ü lü b ir d u r­ g u n lu k g ö rü lü r. K işile r, n e k a d a r ço k ç a lış ır la r s a o ölçü de a z so n u ç a lırla r, ne k a d a r a z söy ley ecek şe y ­ leri v a r s a , o ölçü de çok k o n u şu rla r, n e k a d a r çok d ü ­ şü n ü rle rse o ölçü de a k ılla n k a rışır. O lay lar, dü zen li ge lişe n r o m a n la rd a k i gib i ge lec e ğ i h a z ır la y a c a k ta n yerde, g e ç m işi d e şm ey e k o y u lu rla r. S o n r a c a n sız v a r lık la n n (ö rn e ğin Dr. S lo p ’u n ç a n ta sın ın ) g ö ste rd iğ i in atçılık , son d ere ce k u şk u vericid ir. B elli k i T ristra m S h a n d y 'de g izle n m iş b ir T a n n v a r: « Ş a şk ın lık ’» a d ın ı v e re b ile ce ğ im iz b u T a n rıy ı kim i o k u y u cu b e n im se y e ­ m ez. Ş a ş k ın lık T a n n sı, s a n k i etten k em ik ten b ir v a r ­ lık tır, a m a S t e m e o n u n k o rk u n ç y ü zü n ü p e k o rta y a ç ık a r m a k istem ez. T ristra m S h a n d y 'n in d e rin lik lerin e g iz le n e re k b ir s ü r ü k a r ış ık lığ a n e d e n olan ; evreni, p işm iş, s ıc a k b ir k e sta n e s a y a n , işte b u T an rıd ır. B a ş ­ k a b ir şa şk ın lık u s t a s ı o la n D r. Jo h n so n ’m 1776 yı­ lın d a y a z d ığ ı şu sö zle re ş a ş m a m a k g e re k ir: «Y ad ır­ g a n a n h içb ir şe y uzun ö m ü rlü o lam az; T r istr a m S h a n d y de u zu n ö m ü rlü olmadı!»» Dr. Jo h n so n ’ııı y a z m a ilişk in y a r g ıla n h e r z a m a n s a ğ la m d eğild ir, a m a b u 156

k e z için e d ü ştü ğ ü y a n ılg ı in a n ılm a z b ir şaşk ın lık ö r­ n e ğ i d o ğ ru su . B u k a d a r lık b ir d ü şse llik ta n ım ı ile yetinm eliyiz. D ü şse llik , d o ğ a ü stü d u ru m ve o la y la rı a ç ık ç a dile g e ­ tirm e k z o ru n d a d eğild ir, b u n la n ü stü k a p a lı biçim de d e g ö stere b ilir. S ık sık a ç ık ç a dile g e tird iğ i de olur. B u tü r b ir sın ıfla m a y ı y a r a r lı b u lsay d ık , d ü şse lliğ e e ğ ilim i o lan y a z a r la r ın b u g ü n e d e ğ in k u lla n d ık la rı i ş ­ lem le ri b u r a d a a lt a lta sıra la y a b ilird ik . Ö rn eğin , g ü n ­ lü k y a ş a m a T an rı, h o rtlak , m ay m u n , c a n a v a r , cüce v e c ad ı gib i şe y le r so k m a k işle m i v a r; y a d a s ır a d a n in sa n la r ı b ilin m ey en ü lk elere, y e rk a b u ğ u n u n d e rin ­ lik lerin e, g e lec e ğ e v e d ö rd ü n c ü b o y u ta g ö n d e rm e k iş ­ lem i v a r; in sa n k işiliğ in in d erin lik lerin e d a lm a k y a d a k işiliğ i b ö lü p p a r ç a la m a k işlem i v ar; so n o la r a k d a u y a r la m a v e p a ro d i işle m i v a r. B u işle m le rin e s ­ k im e si, b a y a tla m a sı söz k o n u su değildir; b u n la r b elli y a r a d ılış ta b irta k ım y a z a r la r ın d o ğ a l o la r a k a k lın a g e le c e k ve y en i yen i b iç im le r için de k u lla n ıla c a k tır. A n cak , işle m le rin sa y ıs m m sın ırlı o lu şu ilg in çtir. B u d a sö z ü n ü e ttiğim iz o ışın dem etin in a n c a k b elli b ir­ k a ç b içim d e k u lla n ıla b ile c e ğ i a n la m ın a g e lir /7' D ü şse lliğ e tip ik b ir ö rn e k o la ra k , son y ılla rd a y a ­ y ım la n a n ve b ir cad ıy ı k o n u a la n F le c k e r’s M a g ic a d ­ lı ro m a m seçeceğ im . N o rm an M a tso n ’ın y a z d ığ ı b u ro m a n ı o k u y u n c a b eğ en m iş ve d ü şü n c e sin e s a y g ı d u y d ü ğ u m b ir d o stu m a sa lık v erm iştim . O b e ğ e n m e ­ di. Y en i çık a n k ita p la r ın en c a n sık a n y a n ı b u d u r iş ­ te; k la sik le ri o k u rk e n d u y d u ğ u m u z iç ra h a tlığ ın ı h iç ­ b ir z a m a n v e rm e z le r bize. F le c k e r’s M a g ic ’de p e k y e ­ n i b ir şe y yok; a slın d a d ü şse l ro m a n la rd a y en ilik o la ­ m a z . H ep sin d e şu b ild iğim iz, e sk i dilek y ü z ü ğ ü öy­ k ü s ü işlen ir; d ilek le r y a m u tsu z lu k la so n u ç la n ır y a d a so n u çsu z k alır. F leck er, P a r is ’te re sim ö ğ re n im i 157

y a p a n g e n ç b ir A m e rik a lıd ır. B ü y ü c ü o ld u ğ u n u sö y ­ leyen b ir k ız k a h v e d e F le c k e r’a b ir y ü z ü k v e rir. B u y ü zü k le g e rç e k te n iste d iğ i h e r şeyi- elde e d e b ilecek ­ tir. B ü y ü c ü kız, g ü c ü n ü k a n ıtla m a k için, y o ld a k i b ir o to b ü sü y a v a ş y a v a ş u ç u ru r, h a v a d a b a ş a ş a ğ ı d ö n ­ d ü rü r. Y o lc u la r o to b ü sten a ş a ğ ı d ü şm ez, s a n k i h iç­ b ir şe y o lm a m ış g ib i g ö rü n m ey e ç a lışır la r. O to b ü sü n o s ır a d a k a ld ır ım d a d u r a n s ü r ü c ü s ü şa şk ın lığ ın ı gizley em ez, a m a a r a c ın ın b ir z a r a r a u ğ r a m a d a n in d i­ ğ in i gö rü n ce , y e rin e g e ç ip b ir şe y o lm am ış g ib i sü r ü p g itm e n in d a h a a k ıllıc a b ir d a v r a n ış o la c a ğ ın ı d ü şü ­ n ü r. O to b ü s h a v a d a dön e döne u ç a r m ı? U ç m a y a c a ­ ğ ın a g ö re FI e e k e r a r t ık y ü z ü ğ ü alır. K a b a t a s la k çi­ zilm iş d e o ls a F le c k e r'm k en d in e ö zg ü b ir k işiliğ i v a r ­ d ır ve b u özellik o k u y u c u n u n r o m a n a ilg isin i çek ip b u ilg iy i a y a k t a tu tm a k ta d ır. R o m a n iyice a r t a n b ir g e rilim v e a r t a r d a g e le n b irta k ım k ü ç ü k s a r s ılm a la r la ilerler. D elik an lın ın a k ­ lın a ilk gelen , k o la y c a d ü şü n ü le b ile c e k b ir şey d ir: K o ­ c a b ir a r a b a d iley ecek tir, a m a n e rey e k o y su n ? G ü ­ ze l b ir k a d ın d ilem e y i d ü şü n ü r, a m a k im lik so ru n u n e o la c a k ? P a r a d ile se ? E vet, p a r a d a h a u y g u n , çü n ­ k ü k e n d isi y o k su l m u y o k su ld u r: Şöy le b ir m ilyon d o la r iste m e y i için d e n g e ç irir. T am y ü z ü ğ ü ç e v irm e ­ ye h a z ırla n ırk e n , iste m işk e n ik i m ily on iste se m d a h a s a ğ la m o la c a k g a lib a , diye d ü şü n ü r. Y o k sa on m il­ y o n m u d e se ? Y a d a d a h a çok. B öylece p a r a iste ğ i ta tsız b ir ç ılg ın lığ a d ö n ü şü r. U zu n ö m ü r d ilem ey i t a ­ s a r la y ın c a d a a y n ı ş e y olur: K ır k yıl d a h a y a ş a s a ? H ay ır, e lli... yok, yok, yüz. K o rk u n ç k o rk u n ç! S o n r a a k lın a b ir çözü m y o lu g e lir. H ep b ü y ü k b ir r e s s a m o lm a k iste m iştir v e işte şim d i b ir ç ırp ıd a o lab ile c e k ­ tir. A n c a k n e tü r b ir b ü y ü k lü k d ilese a c a b a ? G io tto ’ n u n k i g ib i b ir b ü y ü k lü k m ü ? C e z a n n e ’m k i g ib i m i? 158

D eğil, elbette. K en d in e ö zg ü b ir b ü y ü k lü k d ilem eli­ dir, a m a b u n u n n a s ıl b ir şe y o ld u ğ u n u b ilm ed iğ in ­ den, b u iste ğ i de ö b ü rle ri g ib i ge rçek leşe m e z. B u s ır a d a g e c e le ri d ü şü n d e , g ü n d ü zle ri u y a n ık k e n F le c k e r’a sık sık, y a şlı, k o rk u n ç b ir k a d ın g ö rü n m ey e b aşla m ıştır. K a d ın y ü z ü ğ ü v e re n k ızı a n d ır m a k ta d ır b ir p a r ç a . D elik an lın ın a k lın d a n g e ç e n d ü şü n c e le ri o k u m a k ta ve y o ld a y a n m a s o k u la r a k hep, «S e v g ili çocu ğu m , g ü z e l y a v ru m , m u tlu lu k dile,» d em ek ted ir. B ir sü re s o n r a g e r ç e k c ad ın ın b u k a d ın o ld u ğ u n u ö ğ ­ ren iriz; F le c k e r ile b a ğ la n tı k u ra b ilm e k için ta n ıd ığ ı b ir g e n ç k ızı k u lla n m ıştır. Y e ry ü z ü n d ek i son c a d ıd ır v e çok y aln ız lık çek m ek ted ir. Ö teki c a d ıla rın h e p si o n sek izin ci y ü z y ıld a k en d i c a n la r ın a k ıy m ışlar, ç ü n ­ k ü N ew to n ’m a k ılcı, ik i ç a r p ı ik i d ö rt ed en d ü n y a sın ­ d a y a ş a m a y a g ö n ü lle ri elv erm em iş. H a tta E in stein ' m d ü n y a sın d a k i k o p u k lu k ve d a ğ ın ık lık b ile c a d ıla r ı y e n id en c a n la n d ır m a y a y etm em iş. Y a ş lı cad ı, d ü n y a ­ y ı yık ıp y o k e tm e k u m u d u y la y a şa m ın ı s ü r d ü r m ü ş ­ tü r; d e lik a n lıd a n m u tlu lu k d ilem esin i iste m e k ted ir, ç ü n k ü yüizüğün b ü tü n g e ç m işin d e böyle b ir d ile k d i­ len m em iştir. B elk i de F le c k e r ç a ğ d a ş in sa n la r a r a ­ sın d a b u g ü ç d u r u m a d ü şe n ilk kişiydi. E s ­ k id en in sa n la r ın o k a d a r a z şey i v a r d ı ki, ne d ile y e c e k le rin i çok iyi b iliy o rlard ı. Y ü c e T a fın h a k k ın d a b ilg i sah ib iy d ile r: O n la rc a T a n rı sa k a llıy d ı, y e ry ü zü n d en b ir iki k ilo ­ m etre y ü k se k te , k o ltu ğ u n d a o tu ru rd u . S o n ­ ra-, b u in sa n la r ın ö m ü rleri çok u zu n d u , ç ü n ­ k ü g ü n le r in i d ü şü n m ed en u ğ r a ş ıp d id in e re k ge ç irirle rd i. E sk i z a m a n in sa n la rı y ü k se k b ir tep e159

n in ü stü n d e g ü z e l b ir şato diler, ölün ceye k a d a r b u r a d a y a ş a r la r d ı. N e v a r ki, in sa n ın p e n c e re le ıd e n o tu z yü zyıllık b ir g e ç m işi g ö ­ reb ileceği y ü k se k lik te d eğild i b u tepeler. (O y sa b u g ü n d ü z b ir y e rd e k i k ü ç ü k b ir ev ­ d en b a k a b iliriz g e ç m iş y ü z y ılla ra .) Ş a to d a , d ü n y a n ın dö rt b ir k ö şesin d e in sa n o ğ lu n u n a m a n sız m e ra k d u y g u su y la to p r a k ta n ve k u m d a n k a z ıla r a k çık a rılm ış şey le rin y a z ı v e resim leriy le d olu k o ca k o ca k ita p la r y o k ­ tu. B ira z g ö n ü lsü zc e ve d u y g u sa l b ir biçim ­ de e jd e r h a la r a in a n ıy o rla r, a m a b ir z a m a n ­ la r y e ry ü z ü n d e y a ln ız c a e jd e rh a la rın y a ş a d ı­ ğın ı, in san ın a ta la r ın ın e jd e r h a la r o ld u ğ u n u b ilm iy o rlard ı. O z a m a n la r , b e y a z b ir d u v a ­ rın ü stü n d e d ü şü n c e le r g ib i p ır ıld a y a ra k a k ıp g id e n s in e m a film leri, g r a m o fo n la r, hız­ lı g itm en in h e y e can ın ı ta ttır a c a k a r a ç la r , d ö rd ü n c ü b o y u tu g ö ste rm e k için çizilm iş şe v ­ kliler, y a ş a m d a b ir A m e rik a n k a s a b a s ı ile F r a n s a ’nın P a r is ’i a r a sın d a k i k a d a r b ü y ü k z ıtlık la r yok tu . Ş a to n u n ış ık la n z a y ıf v e tit­ rek, k o rid o rla rı k a ra n lık , o d a la r ı loştu . D ı­ ş a r ıd a k i k ü ç ü k d ü n y a g ö lg ele rle d o lu y d u ; ş a to d a o tu ra n a d a m ın zih n in in en te p e sin ­ de, yü zey d e, ö lg ü n b ir ışık p a rıld a r d ı; a ltta ise gö lg ele r, k o rk u , b ilg isizlik ve b ilg isiz k a l­ m a iste ğ i b u lu n u y o rd u . H er şey d en öte, ş a ­ to d a in sa n o ğ lu n u n önem li b irta k ım g e rç e k ­ leri ö ğ re n e ce ğ i v e çok y a k ın b ir ge lece k te g ü c ü n ü b ir ç ırp ıd a iki k a t a r t ır a r a k , d ü n ­ y a y ı y e n id en d e ğ iştire c e ğ i y o lu n d a, so lu k k e­ sic i b ir b ek len ti yok tu. E sk i b ü y ü c ü lü k m a sa lla rı, u z a k la r d a 160

h a lm iş köhne, k ü ç ü k b ir d ü n y a n ın in sa n la ­ rın ın y a n m y a m a la k d ü şü n celeriy d i. Y a d a en a z ın d a n , k ız g ın lığ ın d an ö tü rü F leck er böyle d ü şü n ü y o rd u . M a sa lla r k en d isin e b ir yol gö sterm iy o rd u . O in sa n la r ın d ü n y a sıy la b u d ü n y a a r a s ın d a b ü y ü k b ir u ç u ru m v a r ­ dı. A c a b a m u tlu lu k dilem eye y a n a şm a m a k la. d ü şü n c e siz lik m i etm işti? K o n u y u k a fa s ın ­ d a evirip ç ev irere k b ir so n u c a u la ş a c a ğ a b en ­ zem iy o rd u ; b ilgi ve g ö r g ü s ü y e terli değildi. E sk i m a s a lla r d a hiç k im se m u tlu lu k d ile ­ m iy o rd u ! N için a c a b a ? T eh lik eyi göze alıp b ir d en ey eb ilird i, b a k a lım ne o la c a k diye. B u d ü şü n c e içini ü rp ertti. Y a ta ğ ın d a n a tla y ıp y erleri kırm ızı tu ğ la dö şeli o d a d a ellerin i o v u ştu ra ra k , b ir a ş a ğ ı b ir y u k a r ı d o la şm a y a b a şlad ı. Y ü zü ğ e d o k u n m a m a y a ç a lışa r a k , ken di se sin i işitecek b içim d e, «M utlu o lm ak istiy o ­ rum , so n su z a k a d a r,» diye fısıld ad ı. «M utlu o lm a k » sözü , se rt çak ıl t a ş l a n g ib i, h a y a l g ü ­ cü n ü n dök m e ç a n ın a ç a r p a r a k ta tlı y a n k ıla r y a ra ttı. A m a «so n su z a k a d a r» sö z ü k a r ş ı­ sın d a F le c k e r g ö ğ ü s g e ç ird i, sö z ü n y u m u şa k h a n ta llığ ı a ltın d a n e şe si kaçtı. D ü şü n d ü k ç e . içine b ık k ın lık s a la n b ir se s çın lıy ord u zih ninde. «S o n su z a k a d a r m u tlu » o lm a k m ı? H A Y IR !

Böylece, gerçek b ir d ü şsel y a z a r olduğun u g ö s­ terecek biçim de N orm an M atson, hem büyü, hem s a ğ ­ duyu d ü n y asın d a geçerli sözcükler k u llan arak , iki a y n dünyayı birbirinin içine so k ar ve ca,nlı b ir ka161

n ş ım elde ed er. Ö y k ü n ü n n a s ıl b ittiğin i sö y lem ey e­ ceğim ; a z çok k e stirm işsin iz d ir, a m a d e ğ işik b ir zih in y a p ısın a sa h ip y a z a r la r , k a r şım ız a h e r z a m a n ş a ş ır ­ tıcı d u r u m la r la ç ık a r la r . B u yü zden , d ü n y a d u rd u k ç a d ilek k o n u su n d a g ü z e l k ita p la r y a z a n k im se le r e k sik o lm a y a c a k tır. D o ğ a ü stü g ü ç le rin k u lla n ılışın ı g ö ste re n b u y a ­ lın ö rn e ğ i b ır a k a lım v e d a h a k a r m a ş ık b ir örn eğe, M a x B e e rb o h m ’u n a b a r tm a lı b ir g ü ld ü rü h a v a s ı için ­ de çok u s t a c a y a zılm ış, so n d ere ce b a ş a r ılı ro m a n ı Z u leik a D o b so n sl geçelim . B a y a n D ob son 'ı h ep in iz t a ­ n ıy o rsu n u z ; g e r ç e k y a ş a m d a n d eğil elbette, y o k sa şim d i h içb irin iz b u r a d a o lam azd ın ız. H a n i şu , se v g isi u ğ ru n d a , b ir k işi d ışın d a O xford Ü n iv e rsite si’n d ek i b ü tü n ö ğre n c ile rin c a n la r ın a k ıy d ık la rı g e n ç kız. O k a la n te k ö ğre n ci de k en d in i p e n ce red en a ta r. D ü şse l r o m a n a iy i gid ecek , çok h o ş b ir olay, a m a h e r şe y k o n u n u n ele a lm ış b içim in e b a ğ lı. M ax Beerboh m k o n u y u g e rç e k ç iliğ in i, m iz a h y eten eğin i, sev im ­ liliğ in i v e m ito lo ji b ilg isin i b irb irin e k a t a r a k işliyor. B u r a d a m ito lo ji ço k Önemlidir. B e e rb o h m ’u n b a ş k a ­ la rın d a n a ld ığ ı y a d a k e n d i b u ld u ğ u b irta k ım işle m ­ le r v a r. Z u le ik a ’yı b u n la r d a n y a ln ız c a b irin i k u lla n a ­ r a k ele a lm a k u y g u n o lm azd ı, ç ü n k ü o z a m a n ro m a ­ n ın d ü şse llik y a n ı h a n ta lla ş ır y a d a iyice z a y ıfla rd ı. O y sa şim di, te r d ö k en im p a r a to r la r d a n siy a h v e p e m ­ b e in cilere, ö ten b a y k u ş la r a , ta r ih b ilim in in esin p e ­ risi C lio ’ya, G hopin ile G eo rg e S a n d ’m , N ellie O ’M o ra ’ nın r u h la r ın a g e ç eriz. B u n la r d a n b iri tü k e n e c e ğ i s ı­ r a d a b ir b a ş k a s ı h a re k e te k o y u lu r v e b u so n d erece n eşeli, g ü z e l ölüm Ö yküsünün ta v sa m a sın ı önler. A la n d a n y ü rü y ü p a n a c ad d e y i g e ç tile r, G ro v e S o k a ğ ı’n d a n a ş a ğ ı in d iler. D ük, b a ş ı162

nı k a ld ırıp , ö lm ed en so n b ir k e z, M erton KulesVne b ak tı. K u len in b u gece, b ü tü n a ğ ır ­ b a şlı ve so m u t g ü ze lliğ iy le h â lâ y erin d e d u ­ rup, d a m la rın , b a c a la r ın ü stü n d en , n azlı eşi M a g d e le n K u le si’ne b a k ıy o r o lm a sı g a rip ti d o ğ ru su . G elecek te de so n su z y ü z y ılla r b o ­ y u n c a böyle d u r a c a k , böyle b a k a c a k tı, i r ­ kildi. O x fo rd ’u n d u v a r la r ı n a sıl d a b ir k ü ­ ç ü k lü k d u y g u su y a r a t ır içim izde. D ü k d e ö m rü n ü n , ö n e m siz b ir b içim d e so n a e rec e ­ ğ in i d ü şü n m e k istem iy o rd u . E vet, y e ry ü z ü n ü n b ü tü n m a d e n le ri a la y e d iy o r b iz ö lü m lü in sa n la r la . O y sa h e r y ıl y a p r a k la r ın ı, m ey v elerin i d ö k tü k le rin d en , b itk ile r bize k a r şı çok d a h a : a n la y ışlıla r. Şim d i, C h rist C h u rch K o le jin in ç a y ır la r ın a g id e n p a r m a k lık lı y o lu sü sle y e n le y la k la r, s a r ısa lk ım la r , b ir o y a n a b ir b u y a n a e ğ i­ lere k D ü k ’ü selam lıy o r, «G ü le g ü le , g ü le g ü ­ le, D ü k H a z re tle ri,» d iy e se sle n iy o rlard ı. « S i­ ze ü zü lü y o ru z, g e rç e k te n çok ü zü lü y oru z. H iç d ü şü n e b ilir m iy d ik ki, siz b izd en önce g id e ­ cek sin iz! B izce siz in ö lm en iz çok a c ı b ir olay . G ü le g ü le. B e lk i b a ş k a b ir d ü n y a d a k a r ş ıla ­ şırız; y a n i h a y v a n la r ın d a b iz b itk ile r g ib i ru h la rı v a r s a tab ii.» D ü k le y la k la rın , s a r ısa lk ım la r ın d ilin i bilm iy ord u , a m a g e n e d e b u iyi y ü re k li g e ­ v ezele rin a r a la r ın d a n g e ç e rk e n , en a z ın d a n , s e la m la r ın d a n ç ık a rd ığ ı g e n e l a n la m b u y d u . K e n d isi d e b elli b elirsiz, a m a n a z ik b ir b iç im ­ de, s ır a y la b ir s a ğ a b ir so la d o ğ ru g ü lü m s e ­ y erek , k a r şılık v e rd i ve çok o lu m lu b ir iz ­ len im y a r a ttı, 163

B ü y ü k b ir ö z g ü rlü k h a v a s ı ta şıy a n böyle b ir p a r ­ ç a d a cid d i y a zın ın e rişem e y ec eğ i b ir g ü z e lik b u lm u ­ y o r m u y u z ? G ü ld ü rü c ü , sev im li, p ın l p ın l b ir parça;: •a m a a y n ı z a m a n d a b ü y ü k b ir d e rin liğ i v a r. R o m a n d a "b aştan so n a, in sa n o ğ lu n a yön eltilm iş b ir y e rg i sü rü p gid iy or; a n c a k y e r g i o k la n , h e r v u rd u ğ u n u d e le re k d e ­ ğil de, s a n k i h a v a d a b ir p e rin in k a n a tla r ın a tu tu n u r gib i; sü z ü le re k u ç m a k ta d ır. Ç o ğ u z a m a n ro m a n la rın b a şın ı yiyen o k o rk u lu b itiş n o k ta sın a d o ğ ru , Z u leik a D o b so n ep eyce ta v sa r : Y a k ın d a n b a k ılın c a , b ü tü n O xf o r d ’lu ö ğ re n c ile rin c a n la r ın a k ıy m a la r ı o k a d a r d a h o ş o lm u yor; N o a k s'u n k en d in i p e n ce red en a ş a ğ ı a tm a s ı ise , ç irk in d en eb ilecek b ir o lay d ır. G en e de Z u leik a D o b so n b ü y ü k b ir ro m an , d ü şse llik a la n ın d a g ü n ü ­ m ü z ü n e n tu tarlı, en b a ş a r ılı k ita b ıd ır. Z u le ik a ’n ın y a ­ t a k o d a s ın d a g e ç e n ve b irta k ım a c ı o la y la rın d a h a h a ­ z ırla n d ığ ı d u y g u su n u u y a n d ıra n so n sa h n e k u s u r ­ su zd u r: Z u leik a so lu ğ u k esilerek , y ü re ğ i ç a r p a ç a r p a , b a k tığ ın ı g ö rm ed en , gö zle rin i a y n a ­ d a k i g e n ç k ıza d ik iy o rd u ; s o n r a d ö n erek iki k ita b ın ın b u lu n d u ğ u m a s a y a g itti ve tre n ta r ife si k ita b ın ı k ap tı. İ n s a n la r tre n ta rife sin e b a k a n birin i g ö rd ü m ü , h em en a r a y a g irm e d e n ed em ez­ ler. M elisan d e, «A ra d ığ ın ız ı b u lm a m a izin v e r ir m isin iz, efen d im ?» diye so rd u . Z u leik a, «K es se sin i,» d ed i. T ren ta r ife ­ si ile a r a la r ın a g ir e n b iri oldu m u, in sa n la r ilk in te r sle r le r a r a y a g ire n i. S o n u n d a y a r ­ d ım ö n e risin i k a b u l e d erler. Z u leik a t a r ife ­ yi u z a ta r a k , «Bofe b a k a lım b u r a d a n d o ğ ru ­ c a C a m b rid g e 'e gid ileb iliy o r m u ?» dedi. «Gi164

d ilem iy o rsa, o z a m a n , h a n g i y o ld a n g id ild i­ ğin e b ak .» İn s a n la r b u biçim de a r a y a g ire n kim ­ selere hiç m i hiç gü v en m e zle r. A slın a b a ­ k a r sa n ız a r a y a g ire n le r de y a rd ım a c a n a tı­ y o r d e ğild irler. Z u leik a, k ız g ın lığ a v a r a n b ir gü v en sizlik le , o tu rd u ğ u y e rd e n h izm etçisi­ n in g ö n ü lsü z ve te la şlı a r a y ışın ı izliyord u. B ird en b ire, -D u r!» dedi. -Ç o k d a h a iy i b ir fik rim v a r. E rk e n d e n ista sy o n a git, m ü ­ d ü rü gö r. B a n a özel b ir tre n h a z ırla sın la r. S a a t o n d a olsun.» A y a ğ a k alk tı, k o lların ı b a şın ın ü stü n e u z a ta r a k ge rin d i. D u d a k la r ı açıld ı, e sn ed i; k a p a n d ı, g ü lü m se d i. İk i eliyîe b ird e n sa ç la n n ı o m u z la rın d a n g e riy e s a v u r d u ve g e v şe k b ir to p u z y ap tı. Y a v a ş ç a y a t a ğ ın a g ird i v e çok g e ç m e d e n u y k u y a d ald ı. G ö rü ld ü ğ ü gib i, Z u le ik a ’nın b u r a y a , C a m b rid g e ’e g e lm e si g e re k ird i. A m a g e lm işe b en zem iy o r; a n la ş ı­ lan T a n rıla rın a r a y a g irm e le ri ile özel tre n y o la ç ı­ k a m a d ı y a d a d a h a b ü y ü k b ir o lasılık la , çık tı d a, y o l­ d a B letch ley ’de b ir y an h a t t a k a ld ı v e h â lâ o r a d a d u ru y o r. D a h a önce d e ğin d iğ im işle m le r a r a s ın d a n p a ro d i y a d a u y a r la m a işle m in i b ira z d a h a in celeyelim . Y a ­ z a r d a h a önce y a z ılm ış b ir y a p ıt se ç e r ve b u n u k e n ­ di a m a ç la n için b ir ç e rç e v e -y a d a e sin k a y n a ğ ı o la ­ r a k k u llan ır. U y a rla m a n ın y a n g e r ç e k le şm iş b ir ö r ­ n eğin i F ie ld in g ’in Jo s e p h Andreyvs a d lı r o m a n ın d a g ö ­ rü y o ru z . F ie ld in g işe b a şla rk e n , R ic h a rd so n ’ın P am eJa'sın ı g ü ld ü rü tem eli o la r a k alır. P a m e la ’y a b ir e r ­ k e k k a rd e ş u y d u rm a n ın eğlen celi o la c a ğ ın ı d ü şü n e ­ 165

re k , tem iz a h la k lı b ir u ş a k o la n J o s e p h ’i y a ra tır. N a ­ sıl k i P a m e la e fe n d isi M r. B .’n in k ö tü a m a ç la r ın a k a r ­ ş ı k o y m u şsa , Jo s e p h de M r. B .’n in a m c a sın ın k a rısı o la n L a d y B o o b y ’n in k ö tü e m e llerin e k a r ş ı k o y a c a k ­ tır. B ö y lece F ield in g , b ir y a n d a n R ic h a rd so n ’l a a la y e d e rk e n , b ir y a n d a n d a k en d i y a ş a m g ö r ü şü n ü dile g e tire b ile c e k tir. N e v a r ki, F ie ld in g ’in y a ş a m g ö rü şü , a n c a k s a ğ la m r o m a n k işile ri y a r a t m a k la g e rç e k le şe ­ b ile ce k b ir g ö rü ştü ; b u yü zden , P a r so n A d a m s’la M rs. S lip s lo p ’u n k işilik le rin d e k i g e lişm e y le b irlik te, ro m a n ­ d a k i d ü şse llik s o n a e r e r v e o r ta y a b a ğ ım sız b ir r o ­ m a n ç ık a r. R o m a n ta rih in d e de ön em li b ir y e r tu ta n Jo s e p h A n d re w s, so n u g e tirilm e y e n iy i b a şla n g ıç la r ın g ü z e l b ir ö rn e ğ id ir. F ie ld in g r o m a n c ılığ a R ic h a rd so n ’a ö z g ü b ir d ü n y a d a so y ta rılık e d e re k b a şlıy o r, a m a y a ­ z a r lığ ın ın so n u n u k en d in e ö z g ü b ir d ü n y a d a (Torn J o n e s ile A m e lia ’n m d ü n y a sın d a ) c id d ile şe re k g e ti­ riy o r. n\ P a ro d i y a d a u y a r la m a , k im i ro m a n c ıla ra , özel­ lik le sö y le y e ce k çok şey i ve ü stü n y a z a rlık y e te n e k ­ le r i b u lu n u p d a y a ş a m a b ire y le rin a ç ısın d a n b a k m a ­ y a n , b a ş k a b ir d eyişle, ilgin ç k işile r y a r a tm a k ta g ö ­ zü o lm a y a n ro m a n c ıla r a , b ü y ü k y a r a r la r s a ğ la r . B u g ib i k im se le r y a z m a y a n ered en , n a sıl b a şla y a b ilirle r? H e rh a n g i b ir k ita p y a d a y a zın g e le n e ğ in d e n esin le­ n eb ilir, b u n la rın ş u r a sın d a n b u r a s ın d a n k en d ilerin e b a ş la n g ıç n o k ta sı o lab ile c e k ö rn e k le r seçeb ilir, b u n ­ la r d a n a la c a k la r ı g ü çle işe k o y u lab ilirle r.^ Low es Dick in so n ’ın S ih irli F lü t a d lı d ü şse l ro m an ın ın b u y ö n ­ tem le y a ra tıld ığ ı a n la şılıy o r. S ih irli F lü t M ozart'ın d ü n y a sın ı tem el a lm ıştır. T am in o , S a r a s t r o v e G ece K r a liç e s i; b ü y ü lü ü lk e le rin d e y a z a r ın d ü şü n c elerin i b e k le m e k te d ir. B u d ü şü n c e le r h a z ır k a lıp la r a d ö k ü ­ lü n ce c an lılık k a z a n m a k ta , böylece yeni, g ü ze l b ir 166

y a p ıt d o ğ m a k ta d ır. A y n ı d u ru m b a ş k a b ir d ü şsel r o ­ m a n olan, U ly s3 es’d e d e ge ç e rlid ir. E ğ e r Jo y ce, Hom e ro s’u n O d y sse ia sın ı ö rn ek ve alay ın a, h e d e f a l­ m a m ış o lsay d ı, y a zın a la n ın d a g ü n ü m ü z ü n b elk i de en ilgin ç den eyi o lan b u o la ğ a n ü stü ro m an ı y a z a ­ m azdı. B en U ly sse s’in y a ln ız c a b ir y ö n ü n e d eğin iy o ru m ; a slın d a d ü şse llik sın ırla rın ı çok a şa n , in a tç ı b ir tu ­ tu m la b ü tü n e v re n i ç a m u r a b u la m a y a ç a lışa n b ir ro ­ m a n d ır U ly sse s. V ic to ria ç a ğ m a ö zg ü d e ğ e rle ri te r s i­ n e çev irir, a y d ın lık la g ü z e lliğ in b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a d ığ ı y e rd e h u y su z lu k la çirk in liğ i b a şa r ılı k ılm a y a u ğ r a şır , in sa n o ğ lu n u b a sitle ştir e r e k k ö tü yön lerin i v u rg u la r . B a sitle ştirm e n in h e r tü rlü sü in s a n la r a h o ş gelir; g e lir a m a , h e r tü rlü b a sitle ştirm e de in sa n ı g e rç e k le rd e n u z a k la ştırır. (T r istr a m S h a n d y ’de g ö rd ü ğ ü m ü z k a r ­ g a ş a , g e rç e k le re çok d a h a y a k ın d ır.) U ly sse s ü stü n ­ de a h la k a ç ısın d a n d u rm a m ız g e re k m e z; öyle o lsa , M rs. H u m p h ry W a r d ’m ro m a n la rın ı d a ele a lm a k zo ­ r u n d a k alırd ık . U ly sse s’le ilg ilen m em izin n eden i, m i­ to lojid en y o la ç ık a ra k , Jo y c e ’un k en d i a m a ç la r ı için g e re k li o rta m la k işile ri y a ra ta b ilm iş o lm asıd ır. D ört yü z bin sö zcü k ten o lu şa n U ly sse s’de o la y la r b ir tek gü n d e, D u b lin ’de g e ç er; k o n u su , ç a ğ d a ş in ­ sa n ın s a b a h ta n g e c e y a r ısın a k a d a r sü re n y o lcu lu ­ ğ u d u r; y a ta k ta n k a lk m a y la b a şla r; so n ra k irli, b a y a ­ ğı b irta k ım işle r g e lir; b ir c e n a ze tö ren i g ö rü lü r; g a ­ zete b ü ro su n a , k ü tü p h an e y e, m ey h an ey e, tu v alete , d o ğ u m ev in e gid ilir; den iz k ıy ısın d a b ir gezin ti y ap ı* lir; gen elev , k ah v eci, d e rk en yen id en y a ta k . B ü tü n b u n la r b ir b ü tü n o lu ştu rm a k ta d ır, ç ü n k ü U ly sse s b ir d e sta n k a h ra m a n ın ın Y u n a n d en izlerin d e g e ç en y o l­ c u lu ğ u ü stü n e k u ru lm u ştu r. U ly sse s’in k en d isi, L eopold Bloom a d ın d a a ç g ö z ­ 167

lü, p ısırık , şe h v e t d ü şk ü n ü , yılışık , sığ , d ağ ın ık , iyi yü rekli, dön m e b ir Y a h u d id ir; y ü celtm ey e k a lk ıştık ­ ç a iy id en iy iye a lç a la n b ir a d a m d ır. Y a ş a m ı b ed en y o lu y la a n la y ıp ta n ım a y a ç a lışm a k ta d ır. D e stan d a k i U ly sse s’in k a r ıs ı P enelope, b u r a d a â şık la r ın ı üzm eyen, tom bul so p ra n o M a rio n B lo o m ’du r. Ü çü n cü k işi Steph en D e d a lu s’tu r. N a sıl ki U ly sse s, T e le m a c h u s’u g ö ­ rü n ce öz o ğlu n u ta n ırsa , B loom d a S te p h e n ’i m a n e v i oğlu o la r a k gö rü r. S te p h e n y a ş a m ı a k ıl y o lu y la an » lay ıp ta n ım a y a ç a lışa n b ir ge n ç tir. K en d isin i d a h a ön ce J o y c e ’u n S a n a tç ın ın B ir G en ç A d a m O la ra k P ort­ re si a d lı ro m a n ın d a n ta n ın z ; şim d i ise, b u p islik ve d ü ş k ırık lığ ı d e sta n ın d a y e r a lm a k ta d ır. R o m an ın o r­ ta la r ın d a S te p h e n ile B loom , N ig h t T ow n’d a k a r ş ıla ş ır ­ l a r v e D u b lin ’in b u k esim in in g a r ip , d a r a c ık p is so ­ k a k la r ın d a a r a la r ın d a u f a k a m a g e rç e k b ir d o stlu k k u ru lu r. N ig h t T ow n ’d a ge çen sah n e, H o m eros’un d e s­ ta n ın d a «B ü y ü cü C irc e ’nin S a r a y ı» ile «C eh en n em e İn iş» b ö lü m le rin in k a r şılığ ıd ır ve ro m an ın dön ü m n o k ­ ta sın ı o lu ştu ru r. B u r a d a v e a slın d a k ita p ta b a şta n so ­ n a, b irta k ım d a h a ö n em siz m ito lo jik ö rn ek ler d u rm a ­ d a n ü re y ip ç o ğ a lm a k ta d ır; tıp k ı zeh irli b ir y ılan ın k u ­ ru y a n d e risi a ltın d a k a y n a ş a n b ö c e k le r gibi. U ly sse s’ de y e r g ö k k o rk u n ç b ir y a ş a m la dolud ur; k işilik le r erir; k a d ın e rk e ğ e, e rk e k k a d ın a d ö n ü şü r; b ü tü n e v ­ ren , z e v k d ü şk ü n ü z a v a llı B lo o m ’u d a içine a la c a k b içim d e, n e şe siz, çılgın b ir e ğ len tiy e b o ğu lu r. B ü tü n b u n la r b a şa r ılı b ir so n u ç v eriy o r m u ? H a ­ yır, p e k v erm iy o r. Y a z ın a la n ın d a öfke, ne Iu v e n a lis’ de, ne S w ift’de ta m a n la m ıy la b a ş a r ılı o lm u ştu r, ne de Jo y c e ’d a o lm a k ta d ır. D ilin d o ğ a sın d a ö fk en in y a ­ lın lığ ın a y a b a n c ı d ü şen b ir şey v a r . N ig h t T ow n’d a k i sah n e, b iri b itm ed en ötek i b a ş la y a n b ir d ü şse llik le r d izisi, g a r ip b içim d e b irb irin e g irm iş b ir ç a ğ rışım la r 168

k ü m e si y a r a tm a n ın d ışın d a, b a ş a r ı sa ğ la m ıy o r. B u ­ r a d a d ü şse l y ö n d en elde edileb ilecek h e r tü rlü olu m ­ lu so n u ç elde e d ilm iştir ve ro m an b o y u n ca b u n a b e n ­ ze r b a ş k a d e n e y ler de g ö rü lm ek ted ir. B u den eylerd e g ü d ü len a m a ç , h e r şeyi te rsy ü z v e b a ş a ş a ğ ı ederek , b ü tü n y a şa m ı, özellikle- s a n a t ve u y g a rlığ ı, a ş a ğ ıla ­ m ak tır. B az ı a ş ı n h a y r a n la n U ly sse s’in b u r a d a değil, d a h a so n ra e rm işlik b a şlığ ı a ltın d a y e r a lm a sın ın d a ­ h a d o ğ ru o la c a ğ ın ı d ü şü n eb ilirler. Böyle b ir eleştiriy i a n la n m ; n e v a r ki, b en U 7ysses’den b u r a d a T ristra m S h an d y , F le c k e r’s M a g ic , Z u leik a D o b son v e S h irli F lü t’le b irlik te söz etm eyi d a h a u y g u n g ö rü y o ru m , çü n k ü b u y a z a r la n n d a h a sa k in y a d a m u tlu tutum l a n k a d a r J o y c e ü n ö fk esi de d ü şse llik te n k a y n a k la n ır ve erm işliğin y a k ın d a k u la k v ere c eğ im iz se s ö zellik le­ rin i 'taşım az. B u m itoloji k a v ra m ın ı b ir sü re d a h a eld en b ır a k ­ m a y a r a k , en in e b o y u n a gö zd en ge ç irm e m iz g e re k iy o r.

169

Y E D İN C İ BÖLÜM

E R M İ Ş L İ K E rm işliğin geleceği önceden bilm ek biçim indeki d a r an lam ıy la ilgilenm eyeceğiz; d o ğ ru lu ğ a ç ağ rı ola­ r a k d a pek ü stü n d e d u rm ay acağız. B u gün bizi ilg i­ len direcek olan şey (aslın da, kendisine k a rşı d uyarlı bulun m am ız gerek en şey dem ek d a h a doğru, çünkü ilgi sözü b u ra d a artık u y gu n d ü şm ü y o r), y azarın se ­ sindeki b ir özellik, düşsel ro m an lard a k u lağım ıza g e ­ len flü t ve sa k sa fo n seslerin in bizi h azırlam ış olabi­ leceği b ir ed ad ır.^ E rm iş rom ancının kon u su d a ev­ ren d ir y a d a evren sel b ir şey. A n cak bu, onun evren h ak k ın d a b ir şey ler söyleyeceği an lam ın a gelm ez; söyleyeceklerin i ezgiye, şark ıy a dönüştürm eye, çalışır. R om an d ü n y asın d an yükselen bu ezgi seslerin e k a rşı d u yd uğum u z y a d ırg am a bizleri sa rsa c a k tır. Kendi kendim ize, ezgi ro m an d a sağ d u y u n u n gerekleriyle n a ­ sıl b a ğ d a şır diye so ra c a k ve pek iyi b ağ d aşm ad ığın ı söylem ek zo ru n d a k alacağız. Ç ünkü ezgi peşindeki y azar, ro m an d a h er zam an dilediği gib i el kol salla 170

f

y â c a k gen işlikte b ir y er bu lam az, m a sa la ra , isk em ­ lelere ç a r p a r a k o n la n k ırar. B u yüzden, o zan eli d eğm iş ro m an ların tıpkı deprem in yokladığı y a d a ço­ cu k ların eğlen diği b ir o d a gibi, yıkık dökük b ir gö­ rün üm leri v ard ır/'D .H . Law ren ce’ı o k u y an lar ne d e­ m ek isted iğim i an lay acak tır. Bizim dü şü n d ü ğü m ü z a n la m d a erm işlik, sestek i b ir e d ad ır..B u ed an ın içerdiği şey, in san ların eskiden b eri b ağ lan d ık ları H ıristiyanlık, Budizm , şe y tan a ta p ­ m a ve ikicilik gib i b ir inanç, ya d a y aln ızca sevgiyle nefretin bildiğim iz k alıp ların a sığ m a y a c a k biçim de b ü yütülm esi olabilir. A ncak, bizi d o ğru d an d o ğ ru y a ilgilendiren, su n u lan d ü n y a görü şleri değil, b u n ların ne gibi dolaylı y o llard an rom ancın ın k u llan d ığı dile sızdığıdır. Bu nedenle, gösterişli sözlerle dolu, a m a a çık lık tan u z ak o la c a ğ a benzeyen bu gü n k ü k o n u ş­ m am ızd a d ah a çok ü slu p inceliklerine eğilerek, d ik ­ k atim izi y azarın zihin d u rum uyla, seçtiği sözcükler üzerinde to p lay acak , konunun sağ d u y u m u za te rs g e ­ len yönlerinin y a rattığ ı so ru n la ra değinm ekten eli­ m izden geldiğin ce k açın acağız. Elim izden geldiğin ce diyorum , çün kü h e r rom an ın bir donanım ı, m a sa la rı, iskem leleri v a rd ır ve okuyucuların çoğu ilkin b u n la­ r ı a ra r. R om an y azarın ı uydurm acılık ve gerçek leri çarp ıtm ak la su ç lam ad an önce, o la y la ra b ak ış açısın ı k av ram am ız gerek ir. Onun m a sa la rla , iskem lelerle ilgilendiği yoktur; dolayısıyla bu gibi şeyleri belirsiz b ırak ır. B izler ise, y a z a n n belirttiği şeyleri değil, b e ­ lirsiz b ırak tığı şeyleri görm eye çalışır, k örlük bizde olduğu h alde on u n la a la y ederiz. R om anın h er yönü o ku yu cu d a ayrı b ir n iteliğin bulun m asını gerek tirir dem iştik. E rm işlik iki nitelik ister; bunlar, alçak g ö n ü l­ lü olm ak ve m izah d u ygu su n u işletm em ektir. A lç a k ­ gönüllülük benim pek beğenm ediğim b ir nitelik d e ­ 171

ğildir; in sa n y a şa m ın ın b irç o k dö n em in d e a lç a k g ö n ü l­ lü o lm ak b ü y ü k b ir y a n lıştır, y o z la ş a r a k y a ik iy ü z­ lü lü ğ e d ö n er y a d a in sa n ı sü re k li o la r a k k en d in i s a ­ v u n m a y a y ön eltir. A n cak , bura-da g e re k lid ir; çü n k ü onun y a rd ım ı o lm a d a n e rm işin se sin i işitem ey iz, k e n ­ d isin e b a k ın c a y ü ce liğ in i g ö re c e k y erd e b ir s o y ta n g ö ­ rü rü z. M izah d u y g u su n a gelin ce, m iz a h d u y g u su n u n b u r a d a y e ri y o k tu r; ay d ın k işin in b u d e ğ e rli n iteliğ i­ nin b ir y a n a b ıra k ılm a sı zo ru n lu d u r. İn c ird e k i okul ç o c u k ları gib i, d a z la k k a fa lı e rm işle re g ü lm e m e k b i­ zim elim izd en de gelm ez; a m a b u g ü lü şte k i a la y ı ön em ­ sem em ek , h içb ir eleştiri d e ğ e ri ta şım a y a n k a b a b ir d a v r a n ış o ld u ğ u n u d ü şü n m e k elim izdedir. Şim di, e rm işle rle e rm iş o lm a y a n la rı b irb irin d en ay ıra lım . H ıristiy an in a n ç la rın a g ö re y e tişm iş iki r o ­ m an cı v a rd ır. B u n la r en in e b o y u n a d ü şü n d ü k te n so n ­ r a k ilişe d e n k o p m u şla r, a m a se v g i o la r a k y o ru m la d ık ­ la rı H ıristiy a n lık ilk e lerin d e n n e u z a k la şm ış, n e de u z a k la ş m a k iste m işle rd ir. H e r ik isi de g ü n a h ın c e z a ­ sız k a lm a d ığ ın a , c e z a çek m en in b ir a r ın m a işle m i ol­ d u ğ u n a in an m ış, b u işlem k a r ş ıs ın d a e sk i Y u n a n lıla r ya d a şim d ik i H in d u la r g ib i k a y ıtsız k a lm a y ıp g ö z ­ y a şı d ö k m ü şle rd ir. O n la r a g ö re a h la k ın m a n tığ ı a n ­ c a k a c ım a d u y g u su n u n o lu ştu rd u ğ u b ir o r ta m d a i ş ­ ley eb ilir; bu d u y g u d a n y o k su n b u lu n a n a h la k a n la ­ yışı h a m v e a n la m sız d ır. E ğ e r a r ın m a fa z la d a n b ir şey, T a n r ısa l b ir ö d ü l k a z a n d ırm ıy o rsa , g ü n a h işle ­ yen b irin in c e z a ç e k e re k a n n m a s'ın ın n e y a r a n o la ­ b ilir? Peki, bu f a z la d a n k a z a n c ın k a y n a ğ ı n e d ir? F a z ­ la d a n k a z a c ın k a y n a ğ ı, c e z a ve a n n m a işle m in i yü^rü te n d ü zen d eğil, işle m in y ü rü tü ld ü ğ ü o rta m v e h e r iki y a z a r a g ö re T a n n n ın n itelik leri o lan a c ım a v e se v g id ir. 172

Birbirine çok benzeyen bu iki rom ancının biri G eorge Eliot, öteki D ostoyevski’dir. D iyeceksiniz ki, D ostoyevski bü yü k bir görü ş g ü ­ cüne sahipti; olsun, G eorge Eliot d a gö rü ş gücüne sahipti. İkisi a r a sın d a bir ay ın m y ap m ak kolay de­ ğildir. Gene de y apılm ası gereken bu ay ın m , ro m an ­ ların d an o k u yacağım iki p a rç a d a kesin b ir biçim de hem en belirecektir. A k taracağ ım p a rç a la r birbirine benziyorm uş gibi görünebilir, an cak m üzik k u lağ ı olan h erk es b u n la n n a y n d ü n y alard an gelen se sle r oldukla n n ı an lay acak tır. İlkin, G eorge E liot’m A dam B ede'inden bir p a rç a alıyorum . B u n d an elli yıl önce çok ün k a z a n a n bu p a rç a d a Hetty C ezaevi’ndedir, evlilik dışı d o ğu rd u ğu çocuğun u öldürm ek su çu n dan ölüm cezasın a çarp tı­ rılm ıştır. Çocuğu öldürdüğünü kabul etm em ektedir, k a sk a tı k esilm iştir ve yap tığın a p işm an değildir. Metodizm m ezhebinden olan Dinah, H etty’yi görm eye g e ­ lerek yüreğin i y u m u şatm ay a çalışır. D inah k u şk u lan m ay a başlam ıştı: A cab a Hetty y an ın d a oturan kişinin kim olduğunun fark ın d a m ıydı? A m a kendisi T an rın ın kut­ sa l varlığın ı gitgide d a h a çok duyuyordu , üstelik kendisi de bu varlığın bir p a rç a sıy dı san k i; yüreği, T anrının bu zav allı kadının ku rtu lm asın ı dileyen m erham etiyle çarp ıy o r­ du. So n u n d a Hetty ile konuşm ak, o sıra d a içinde b u lun duğu du rum u n ne ölçüde b i­ lincinde olduğunu an lam ak istedi. Y u m u şak bir sesle.— Hetty, yan ın da oturan ın kim o ldu ğu ­ nu biliyor m u sun ? dedi. Hetty a ğ ır ağır: 173

— S e n D in ah’sm , dedi. Bir p a rç a d u ra k ­ ladı, so n ra: A m a se n b a n a y ard ım edem ez­ sin. O nları etkilem ek elinden gelm ez. P a z a r­ tesiye a s a c a k la r beni... b u gü n cu,ma, dedi. — A m a Hetty, bu hücrede senin yan ın ­ d a benden b a şk a biri d ah a v ar, s a n a d a h a y ak ın biri. Hetty korku dolu bir sesle fısıldadı.— K im ? — Tüm sıkıntılı günlerinde, g ü n ah a n ­ ların d a seninle bulunan, ak lın d an geçen her dü şü n ceyi bilen, nereye gittiğini, nerede y a ­ tıp kalktığın ı, k a ra n lık la ra göm m eye çalış­ tığın b ü tü n d a v ra n ışla rı gören biri. P az arte­ si gü n ü , ben sen in a rk a n d a n gelem eyeceğim , kollarım s a n a erişem eyecek, ölüm aram ız a g ire rek bizi ay ıracak ; şim di y an ın d a d uran , h er şeyi bilen kişi, işte o z a m a n d a seninle birlikte olacak. Hiç önem i yok: Y a şa rk e n de, ölürken de T an rın ın h uzurun dayız. — Ah, D inah, b a n a yardım edecek hiç kim se yok m u ? K esin m i? A sa c a k la r m ı be­ ni? Y a şa m a m a izin verirlerse hiç fen a ol­ m az ... b a n a yard ım et. ( ...) Sen in d uyduk­ ların ı du yam ıyorum içim de... Y ü reğim k a s­ k atı benim . D in ah kendisine sa rıla n eli tuttu, ru h u ­ n un bü tü n gü cü yle seslendi: — Gel, U lu K u rtarıcı! D u yu r sesin i ölü c a n la ra , görm ez gözleri g ö rü r yap, T anrının ken disin i çepeçevre sard ığ ın ı g ö ste r bu k a ­ d ın a, T an rıd an kop m asın a yol a ç a n g ü n ah ­ ta n k o rk m am asın ı sağ la . T aşlaşm ış yüreğin i yu m u şat, ko n u şm ayan dili k on u şsu n ve ru ­ i 74

hunun tüm gücüyle, «G ünah işledim , T an ­ rım,» diye b ağırsın . Hetty kollarını D inah’nın boynuna do­ la y a ra k hıçkırdı: — K on u şacağım , D in ah ... o lan ları an ­ latac a ğ ım ... artık gizlem eyeceğim . Evet, onu ben öldürdüm , D in ah ... o rm an a göm düm küçük y av ru m u ... a ğ la d ı... duydum ... ta u z ak lard an duydum sesin i... bütün gece... ağ la d ığ ı için g eri döndüm . S u stu , so n ra d a h a yüksek, y a lv a ra n bir sesle, çab u k A m a ben, belki biri b u lu r d a ölm ez diye düşünm üştüm . Onu ben öldür­ m edim - kendi ellerim le öldürm edim . O ray a b ırakıp ü stü n ü de örttüm . G eri döndüğüm ­ de yoktu. ( ...) B ebeğin yok olduğun u gö ­ rünceye k a d a r neler duydum bilm iyorum . O raya b ıraktığım sıra d a istiyordum ki biri b u lsun ve ölm ekten ku rtarsın : a m a o ra d a olm adığını görünce beynim den v u ru lm u şa döndüm . U zak laşm ak ak lım d an bile geçm e­ di, o k a d a r bitkindim . K açıp gidem eyeceği­ mi biliyordum , çün kü gören ler bebeğin b a ­ şın a gelen leri an lard ı. Y üreğim ta ş kesilm iş­ ti; içim den ne bir şey y ap m ak geliyor, ne de y ap m ak için ça b a harcıyordum . S an k i so n ­ su z a k a d a r o rad a öyle kalacak tım ve h içbir değişiklik olm ayacaktı. A m a gelip gö tü rd ü ­ ler beni. Hetty su stu , a m a an latacak ların ın a r ­ kasın ı getirecekm iş gibi korkuyla yeniden ürperdi. D inah b iraz bekledi, çünkü y ü reğ i acıy la öyle doluydu ki, ağzın dan söz çilzma175

d an gözlerin den y a şla r b o şan acak tı. So n u n ­ d a Hetty bird en hıçkırdı: — Dirıah, artık h er şeyi an lattım . T a n n b ebeğin ağ lam asın ı, bir de o rm an d ak i o yeri k a fa m d a n sile r m i d ersin ? — D u a edelim , z av allı g ü n a h k â r kadın; yeniden d iz çöküp her şeyi b ağ ışlay a n T an ­ rıya d u a edelim . K ısaltm ak gerek tiğin den bu sah n eye tam h ak k ı­ nı verem edim ; çü n kü G eorge E liot’m y a rattığ ı etki a y n n tı zen gin liğin e dayan ır, ro m an ların d a üslup in­ celik leri yoktur. D inah ile Hetty a rasın d a k i sahn e acıklı, içten, sa ğ la m ve H ıristiyanlık ilkeleriyle dolu b ir sah n ed ir. D in ah ’nın y ak ard ığ ı Tanrı, y azarın k en ­ di gözün de de y aşay an , can lı bir gü çtü r; okuyucuyu d u y g u lan d ırm ak için o rtay a atılm ış değildir; insan k u su rların ın , in san acıların ın d oğal b ir can yolda­ şıdır. Şim di bu p arçay ı K aram azo v K ard eşler’den a lı­ n a n a şa ğ ıd a k i p a rç a y la k arşılaştıralım . M itya b a b a ­ sını öldürm ekle su çlan m ak tad ır; a slın d a su çlam a bir b ak ım d an d oğrudur, çünkü gerçekten değil, am a duyg u c a öldürm üştür. T u ta n a ğ a son biçim ini verm eye koyul­ d u lar. M itya iskem leden kalktı, perdenin b u ­ lu n d u ğu köşede d u ran h alı örtülü büyük bir san d ığ ın üstün e uzan dı ve hem en u yu du . B u lu n du ğu yere ve z a m a n a hiç u ym a­ y a n g a rip bir d ü ş gördü. B ozkırda iki atlı, ü stü açık bir a ra b a y la b ir yere gidiyordu; y ıllar önce ordudayken görev y ap tığ ı yerdi b u rası; a ra b a y ı b ir köy176

lü sürüyor, k arlı ve k a rla k arışık y ağm u r­ lu b ir h a v a d a yol alıyorlardı. B iraz ileride b ir köy v ard ı; evler k a r a k a r a görün üyor­ du/ y a n s ı yanm ış, geride yaln ız köm ürleş­ m iş k a la sla r kalm ıştı. Köyün girişinde, yol boyunca dizilm iş b ir sü rü k ad ın duruyordu; hepsi de sısk a ve yorgun du, yüzleri toprak rengindeydi. Özellikle, en uçta d u ra n uzun boylu, b ir deri bir kem ik kalm ış, kırk y aşın ­ d a g ö steren an cak belki de yirm i y aşın d a olan bir. kad ın M itya’nm dikkatin i çekti. Y ü­ zü uzun, y a n a k ları çöküktü; k u cağın d a d u r­ m ad an a ğ la y a n kü çü k bir bebek tutuyordu. M em elerinin öyle k u pku ru b ir görü n ü şü v a r ­ dı ki, an laşıla n içlerinde tek d am la sü t k al­ m am ıştı. Bebek k atıla k atıla ağlıyor, ufacık çıplak kolların ı uzatıyordu,- m inicik y u m ru k ­ la n so ğu k tan m osm or kesilm işti. H ızla o rad an geçerlerk en M itya: — N için ağlıy o rlar? N eden ağ lıy o r bun­ la r? diye sordu. A ra b acı k arşılık verdi: — Bebe ağlıyor, bebe işte. A rab acın ın böyle köylü ağ zıy la «bebe» deyişi M itya'yı şaşırttı; «bebe» sözü hoşuna gitti, çünkü san k i «bebek» sözünden d ah a çok acım a d u y gu su taşıyordu. M itya a p ta l gib i h âlâ soruyordu: — Peki a m a ne diye ağ lıy o r? M inicik k o lla n neden çıplak? N için b ir şeye sa r m ı­ y o rla r y av ru cu ğu ? — Y oksul in sa n la r b u n lar, evleri b a r k ­ la n yan m ış, yiyecek ekm ekleri yok. H er'şey ­ leri yan d ığın d an , dileniyorlar. 177

M itya san k i gen e de an lam ıyordu: — H ayır, hayır. Söyle sen h an a, hu yok­ su l a n a la r neden b u ra d a a y a k ta d u ru y orlar? İn sa n la r neden yok su l? B u bebe neden yok­ su l? Bozkır n eden böyle verim siz? N eden k u cak laşıp ö pü şm ü yor b u in sa n lar? N eden sevin ç şa rk ıla rı söylem iyorlar? Y oksulluk­ tan n için böyle k a p k a ra kesilm işler? B ebe­ nin karn ın ı niçin doyu rm uy orlar? M itya, so ru ların ın m an tıksız ve an lam ­ sız o ldu ğu n u gö rm ü y or değildi; an cak gene de so rd u ğ u soru lar, tam so rm ak istediği so ru la rd ı ve tam bu biçim de so ru lm aları g e ­ rekiyordu. Y üreğini, o z a m a n a değin bil­ m ediği b ir ac ım a d u y g u su doldu ruyor, a ğ ­ lam ak istiyor, bedenin bu n dan böyle a ğ la ­ m am ası, k a r a yüzlü k u ru m u ş bitm iş an n e­ sin in a ğ la m a m a sı, artık hiç kim senin bir d a h a g ö z y a şı dökm em esi için, hem en o a n ­ d a, geciktirm eden, bü tü n engelleri a şa ra k , K a ra m a z o v ’la r a özgü b ir gö zü k aralik la, bir şey ler y a p m a y a can atıyordu. ( ...) Y ü reği a y d ın lığ a boğu lm uştu ; ışığ a d oğru ilerlem e­ ye çalışıyor,- y a şa m a k , kendini ça ğ ıra n bu yeni ışığ a gitm ek, hem en o an d a ona koşm ak isteğiyle yan ıp tu tuşu yord u ! G özlerini aç a ra k , san d ığ ın üstün de d oğ­ ruldu. B ay ıld ık tan so n ra yeniden kendine g e lir gibi, y ü k se k sesle, «Ne o? N erey e?» di­ ye sord u . Y üzünde m utlu b ir gülüm sem e v ard ı. N ikolay P arfen oviç, b aşu cu n a dikil­ m iş, tu ta n a ğ ı dinleyip im zalam asın ı söylü­ yordu. M itya, bir sa a t, belki de d ah a fa zla u y u m u ş oldu ğu n u an lad ı, am a N ikolay P ar178

fervoviç’in dediklerini işitm edi. Birden, b a şı­ nın altın d a bir y astık bulun duğun u gördü, o y sa y o rgu n lu k tan bitkin düşerek sa n d ığ a uzan dığın d a; bu y astık yoktu. Kendisine çok bü yü k b ir iyilik y ap m ışlar gibi, sevinç ve şü k ra n dolu ağ la m ak lı b ir sesle: — K im koydu bu y a stığ ı başım ın a ltı­ n a? K im bu iyi yürekli kişi? diye bağırdı. Bu iyi yürekli in san ın kim oldu ğu n u öğrenem edi; köylü tan ık lard an biri, belki de N ikolay P arfen oviç’in küçük yazıcısı, d u ru ­ m una acıy arak , b aşın ın altın a bir y astık koy­ m uştu. M itya’nın bütün ruhu gö zy aşlarıy la sarsılıyord u. M asay a gitti, ne istiy o rlarsa im zalay acağ ın ı söyledi. G arip bir sesle: — G üzel bir d ü ş gördüm b ay lar, dedi. Y üzünde sevince benzer yeni bir ışık v ard ı. Şim di, bu iki p arçan ın h er tüm cesinde ken din i belli eden fa r k n ereden gelm ektedir? F ark ın nedeni, birinci y azarın din dersi verm esi, İkincinin ise erm iş o lm asın d a y atar. G eorge Eliot, T an rıd an söz ediyor; a n c a k bunu y a p ark en odak n oktasın ı hiç d eğiştirm e­ diğinden, T an rıy la m asa la r, iskem leler hep aynı d ü z­ lem de su n u lm aktad ır. Bu nedenle, b ir an bile, se v ­ giyle a c ım ay a yaln ız H etty’nin hücresinde değil, tü m evrende gerek olduğu d u ygu su uyanm ıyor. D ostoyevsk i’de k işiler ve d u ru m lar h er zam an kendi b o y u tlarım a şa n a n la m la ra gelir, so n su zlu ğa yönelirler. B ireysel niteliklerini yitirm eden gen işleyerek son su zlu ğu k u ­ cak lar, onun" d a kendilerine k u cak açm a sı için ç a ğ ­ rıd a bu lu n u rlar. S ie n a ’lı St. C atherin e’in şu sözü n ü o n la ra d a uygu layabiliriz: N a sıl k i b alık .d en izin , d e­ niz balığın içindeyse; T an rı ruhun, ruh d a T an rın ın 179

içindedir. D ostoyevski'nin y azd ığ ı h er tüm ce böyle b ir gen işlem e d u y gu su y aratır, b u d u y gu yazarın ro ­ m an ların ın en belirgin yönüdür. D ostoyevski bildiği­ m iz a n lam d a b ü yü k b ir rom an cıdır: Y ani, ro m an ların ­ d a bizi h eyecan dan h ey ecan a sü rü k leyen o laylar v a r ­ dır; k işileri hem gü n lü k y a şa m a yakın kim selerdir, hem kendilerine özgü çevrelerde y a şa rla r. Ancak, D ostoyevsk i’de sıra d a n b ü yü klü k ölçülerinin u y g u la­ n am ay ac ağ ı, erm işçe b ir bü yü k lü k de vard ır. Aynı a h la k ve m itoloji d ü n y aların ın k işileri oldukları h al­ de, H etty ile M itya’yı birbirin d en ay ıran derin u çu ­ ru m budur. H etty kendi içinde yeterli b ir rom an ki­ şisid ir. Su çu n u söylem eye z o rlan an ve böylece b iraz gön ül ra h a tlığ ın a u la şa n yoksul b ir kızdır. M itya ise k en d i içinde yeterli değildir. O n a gerçek lik k azan d ı­ r a n şey, dolaylı o la ra k dile getird iği an lam dır. M itya sın ırlı b ir k işi değildir; tek b a şın a a la c a k olursak, g e r­ çekliği bozulm uş, tu ta rsız görünebilir. H em en kişili­ ğin i a ç ık la m a y a k alkışır, başın ın altın a konan y a stı­ ğ a k a r şı dile getird iği ölçüsüz şü k ra n d uygu sun u n o sıra d a k i a ş ın h eyecan ın d an ileri geld iğin i söyleyerek, b u n u n tam R u sla ra y a k ışa n b ir d av ran ış olduğunu belirtiriz. M itya kendi sın ırların ı a şa c a k biçim de g e ­ n işley en b ir kişidir. B u gerçeğ i ve D ostoyevski’nin il­ gisin in a slın d a onun kişiliğin in san d ık sah n esin de ve h a tta d ü ş d ü n y asın d a o rtay a çık an yönleri üstün de d eğil de, tüm in sa n la rla k ay n aşab ile ceğ i b ir bölgede beliren yönü ü stü n de toplan m ış bu lu n du ğu n u gö r­ m edikçe, M itya’yı an lay am ay ız. M itya biziz, hepim iz. A ly o şa d a biziz, Sm erd y ak o v d a. M itya K aram azo v hem erm işçe b ir g ö rü ş gü cü d ür, hem de D ostoyevski’ n in y a ra ttığ ı b ir kişi. R om an k işisi düzeyinde, M itya bizim le k ay n aşm az; b u düzeyde n asıl Hetty, Hetty ise, M ity a d a M itya’dır. G enişlem e, erim e, sev gi ve acım a 180

yolu yla bütün in sa n larla k ay n aşm a işlem i, an cak ü s ­ tü k ap alı b ir biçim de gösterilebilecek bir o rtam d a g e r­ çekleşebilir ve belki de rom an böyle bir y ak laşım için uygun b ir yazın tü rü değildir. Ne K ara m az o v ’lan n , M işkin’in, R askoln ikov'un dünyası, ne de M oby D ick 7 in b iraz so n ra göreceğim iz dünyası, içinde gizli k a ­ paklı a n lam lar ta şıy a n b ir y er y a d a b ir alegori d e­ ğildir. B u n lar bildiğim iz rom an dün yalarıdır, am a genişleyerek kendi boyu tların ı aşab ilm e o lan ağın a s a ­ hiptirler. B ir sü re önce ele aldığım ız L ady B ertram . bu ko n u d a d a bize yardım cı olabilir. K u cağ ın d a fin o ­ su y la sedirin de oturan L ady B ertram ’ın y alın k at b ir rom an k işisi olduğu, an cak o lay lar gerektirdiğin de, gen işleyerek çok yönlü b ir kişiye dönüşebildiği son u ­ cu n a varm ıştık. M ity a çok yönlü b ir rom an k işisi olduğu halde, o d a gen işleyerek kendi sın ırların ı a ş a ­ bilm e o lan ağ ın a sahiptir. G izlediği b ir şey yoktur, y a ­ ni m istik değildir; taşıd ığı b ir an lam yoktur, yani b ir sim ge de değildir; y aln ızca Dm itri K a ra m a z o v ’dur. N e v a r ki, D ostoyevski’nin ro m an ların d a y aln ızca şu y a d a bu kişi olm ak, gelm iş geçm iş bütün in sa n la rla birleşm ek dem ektir. Bu nedenle, y u k arıd ak i p arçan ın son unda y e r alan «Güzel b ir d ü ş gördüm b ay lar» sö­ zü, bende birdenbire bu büyük gen işlem e ve b irle ş­ m e d u ygu su n u y aratm ak tad ır. Ben de bu gü zel d ü ­ şü görm ü ş gibi oluyor m uyum ? H ayır. D ostoyevski* nin kişileri bizim le kendi deneyim lerinden d a h a d e­ rin b ir şey p a y laşm ak isterler. Bizde san k i y a rı s a y ­ dam b ir kürenin içine batıyorm uşuz gibi b ir d u y gu u yan dırırlar; b ir y an d an b ata r, b ir y an d an d a b a şı­ m ızdan geçenleri kürenin yüzeyinde, ta u z a k la rd a , kü çücük b o y u tlard a görür, bizim b aşım ızd an geçen şey ler olduklarını biliriz. Bu sıra d a in san lık tan ay rıl­ mış değilizdir, yitirdiğim iz b ir şey yoktur, a m a «de­ 181

niz b alığın içindedir, b alık d a denizin içinde». B u ra d a kon um uzun sın ırın a u laşm ış oluyoruz. E rm iş y a za rın öğretisiyle b ir ilgim iz yok bizim ; d ah a d oğru su , özle biçim k esin b ir çizgiyle birbirinden a y ­ rıla m a y a c a ğ ın a göre, öğretiyle elim izden geldiğince az ilgilenm ekteyiz. Bizim için önem li olan, yazarın sesin d ek i eda, dilindeki ezgidir. Hetty de cezaevinde gü zel b ir d ü ş görebilirdi-, gö rd ü ğü d ü ş kendi durum ve k işiliğin e tıpatıp u yar, a m a bu n dan öteye gitm ez­ di. D inah sevin d iğin i söyler, H etty d ü şü n ü an latırdı. M ity a’nın d ü şü n ü n tersine, H etty’ninki m an tıklı b ir biçim de b ağ lan m ış olurdu. So n ra, G eorge Eliot tu tar, gü zel d ü şle r ve b u n ların acı çeken in sa n la ra sağ la d ığ ı ak ıl alm az y a r a r la r üstün e yerli yerinde, an lay ışlı b ir­ k a ç söz ederdi. D em ek oluyor ki bu iki sahne, iki ro ­ m an ve ik i rom an cı hem birbirinin aynıdır, hem d s birb irlerin den ap ay rı. Şim di k a rşım ız a b a şk a b ir n o k ta çıkıyor: Y alnız ro m an cı o la ra k d ü şü n ü rsek , erm iş y a z a n n elinde öy­ le a k la sığ m az o la n a k la r v ard ır ki, a r a s ır a o d a la ra g ir ­ m esin e izin verm ek iyi olur, çün kü e şy a la ra y a r a n bile doku n abilir. B elki e şy aları p a rç a la r y a d a biçim ­ lerin i bozar, a m a ay n ı z a m a n d a o n la n ay d ın latab ilir de. D ü şsel y a z a r gibi ö da, elinde tu ttuğu b ir ışın de­ m etin i a r a d a bir, sağ d u y u n u n özenle koru du ğu iskem ­ leler, m a s a la r ü stü n d e gezdirerek, o n la ra h e r z am an ­ kind en çok d a h a can lı b ir görü n ü m kazan d ırır. Z a­ m an z am an o rta y a çık an böyle b ir gerçekçilik, Dosto y e v sk i’yle H erm an M elville’in bü yü k ro m an lan n d a çok sık gö rü lü r. D ostoyevski b ir d u ru şm ay ı ya d a m erd iven in görünümünü üşenm eden, inceden inceye an latab ilm ek te; en bü yü k sıkıntıyı sıra d a n şeyleri a n ­ la tm a k ta çektiğini söyleyen M elville, b alin ad an elde edilen bü tü n ü rü n leri b ir b ir sayabilm ektedir. D.H. 182

Law rence da, b ir çay ır ve çiçek tarlasın ı y a .d a Örne­ ğin Freem an tle L im am ’n a girişi ay rın tılarıy la an lata b i­ liyor.. A ra d a bir, san ırsın ız ki erm iş rom ancı o s ıra ­ d a gözün ün önünde d u ran u fa k tefek şeyler dışın d a hiçbir şeye önem verm em ektedir. O turduğu yerde, iki h aşarılık nöbeti ara sın d a k i çocuk gibi, sessiz s a ­ kin önündekilere d alıp gitm iştir. Böyle z am an lard a erm iş y a z a r a c a b a içinde neler d u y ar? O sıra d a din ­ len ir mi, y o k sa b ir b a şk a heyecan tü rü m ü d ü r bu d u rgu n lu k ? Bilem eyiz. K uşkusuz, C laudel diplom at­ lık y aparken , A.E. m an d ırasın ı çalıştırırk en n eler d u ­ yuyorsa, erm iş y a z a r d a onu duyuyordur; a m a n asıl bir d u y gu d u r b u ? H er neyse, bu tü r k ısa süreli g e r­ çekçilik bu ro m a n la ra özgüdür; on lara, sa n a t y ap ıt­ la rın d a bize ters gelen pürüzlü b ir görün üm k a z a n ­ d ıran etken de gen e bu gerçek lik an larıd ır. R om an ­ ları okuduğum uz s ır a d a yüzeyleri çu k u rlarla, şişkin lik ve çöküntülerle doludur; bu düzensizlikleri kim im iz hoş k arşılar, kim im iz yad ırgarız. O kum am ız bitince, b u n ların hepsi u n u tu lu r g id er ve geride a y gibi d ü m ­ düz b ir yüzey kalır. Öyleyse, erm iş y a za rla rın ro m an ların d a belli b ir­ takım özellikler v ard ır. B ir kez, bu ro m an lar okuyu­ cudan alçakgön ü llü olm asını, m izah du ygu su n u a s ­ kıya alm asın ı isterler. Son ra, kendi boyutların ı a ş a ­ rak , tüm in san lığı k u c ak lay ac ak biçim de gen işlerler; an cak , D ostoyevski’ye b a k a ra k bu gen işlem en in hep sev gi ve acım a yönünden olduğu son u cu n a varm am alıyız. Son ra, y er y er gerçekçidirler. O kuyucuda ş a r ­ kı y a d a ezgi izlenim i u yan d ırırlar. D ü şsel ro m an la­ r a benzem ezler, çün kü bütünlüğe yöneliktirler, o y sa düşsellik d ağın ık lığa eğilim lidir. Erm işliğin a r a d a b ir gösterdiği düzensizlik, k a r g a şa önemli değildir; düşselliğin k a rg a şa sı, bu tü r rom an ların tem el niteliği 183

dir. T ristram Sh an d y k a r g a ş a içinde b u lu n m ak zorun­ dadır; Z uleika D obson’m d ay an d ığ ı m itolojik tem elle­ rin d u rm ad an d eğişm esi gerek ir. B ir de, an laşıla n er­ m iş y a z a r la r ro m an ların ı y azark en , d ü şsel rom an cı­ lard an d a h a a z kendilerinden geçiyor, d ah a so ğu k ­ k an lı oluyorlar. Say d ığım ız n itelikleri taşıy an y azarların say ısı çok değildir. Erm işlik, E d g a r A llan Poe’d a ikinci de­ recede b ir özelliktir. H aw thonne, ruhun k u rtu lu şa erişm esi soru n u çevresin de a ş ın b ir k ay g ıy la dolaşıp d u rd u ğu n d an , b ir tü rlü erm işliğin gerek tird iği özgür­ lü ğe k av u şa m az . D ü şü n ürlü ğü n ün yan ı sıra bü yü k bir ozan olan H ard y ’nin erm işlik niteliğine sah ip b u ­ lun du ğu san ılab ilir; a n c ak H ard y ’nin ro m an lan n d an ezgiler, se sle r yükselm ez; in san y a şa m ın a gen el b ir b akış su n a r bu ro m an lar. G erçi H ardy, H aw thorne gibi b ir sorun çevresinde dönüp durm az, a m a y a rattığ ı k işiler kendi sın ırların ı a ş a r a k tüm in sa n la rla kayn aşam az . Y a z a r kişilerinin acı çekişlerini bize g ö ste r­ m ektedir; bu a c ıla r bizim kendi acılarım ıza benzeye­ bilir, a n c a k h içbir z am an boyutlarını genişletem ezler. B a şk a b ir deyişle, Ju d e o rtay a çıkıp, hiçbir zam an M itya gibi, «K ötü b ir d ü ş gördüm baylar,» diyerek, içim izdeki d u y gu sellerin i h arek ete geçirem ez. Jo sep h C o n rad ’m d u ru m u d a H ard y ’ninkine benzer. M arlow ’ un se si şa rk ıy a dönüşem ez; çünkü y a şad ığ ı olayların a ş ın y ü k ü altın d ad ır, an ım sad ığı birçok yan ılgı ve gü zelliğin etkisiyle d o nu klaşm ıştır. M arlow Öyle çok şey gö rm ü ş geçirm iştir ki, gözleri neden-sonuç ilişk i­ leri d ışın d a b ir şey görem ez olm uştur. Felsefi g ö rü ş­ lere sah ip bu lu n m ak, bu gö rü şler H ard y ile C on rad ’ m ki gibi şiirsel ve d u y g u sal bile olsalar, rom an cıyı y aşam ve n esn eler ü stü n d e derin dü şün celere yönel­ tir. O y sa erm iş y a z a rla r derin derin düşünm ez, h içbir 184

şey ü stün de uzun boylu d u rm azlar. Ja m e s Jo y ce’u İşte bu yüzden on ların d ışm d a tutuyoruz. Jo y ce ’d a erm işlerinkine ben zer birçok nitelik vardır; sonra, özellikle San atçın ın B ir G enç Adam, O larak Portresi’nde kötü lü k k av ram ın ı çok gen iş b oy u tlar içinde g ö ­ rebildiğini o rtay a koym uştur. N e v a r ki Joy ce da, ye­ ni yeni an latım yöntem leri a ra y a ra k , a ş ın u sta lık la ra yönelerek, kendi y arattığı evreni ken disi ku n daklı­ yor. R o m an ian , iç y a p ılan m n bütün d ağın ık lığın a k a r ­ şın, a ş ın ölçüde tıkızdır. H içbir şey, gereğin ce ölçü­ lüp biçilm eden, silik soluk bırakılm ış değildir. Hep kon u şm a konuşm a, o rtad a ezgi diye b ir şey yok. B u gü n k ü k on u şm am ızd a rom an san atın ın g e r­ çekten önem li b ir yönüne değindiğim iz inancındayım ; a m a gen e de konuyu açık lam ak için D ostoyevski, M el­ ville, D.H. Law rence ve Em ily Bronte d ışın d a örnek bulam ıyorum . D ostoyevski’den söz ettik; Em ily Bronte’yi so n a b ırak acağız. A çıklam alarım ızın ağ ırlık m er­ kezini M elville o lu ştu racak, M elville’in ağ ırlık m erk e­ zini ise Moby D ick oluşturuyor. G em ici m a sa lı y a d a içine şiir serpiştirilm iş b ir b alin a av ı diye oku duğum u z sürece, Moby D ick ko­ lay b ir kitaptır. A ncak, ku lağım ız içindeki ezgiyi y a ­ k alad ı mı, hem en güçleşm eye b a şla r ve büyük b ir önem k azan ır. Sözcüklerin d a r k alıb ın a dökerek söy­ leyecek olursak, soyut düzeyde Moby D ick’in k on u su kötülüğe k a rşı çok u zatılan y a d a y an lış biçim de y ü ­ rütülen b ir sav a ştır. B eyaz B alin a kötüdür, K ap tan A hab ise kötülükle sav a şm ay ı öç a lm a eylem ine dönüşünceye k a d a r sü rd ü ren çılgın b ir ad am d ır. Bu söz­ ler M oby D ick’in sim gesel anlam ın ı dile getirm ek te­ dir, a n c a k bizi rom an ı gem ici m asa lı o larak gö rm ek ­ ten p ek fa z la öteye götürm ez. Belki de geriye g ö tü ­ rürler, çün kü yanılıp rom an d aki olayları b ir b ü tü n ­ 185

lü k içinde görerek, taşıd ık ları dü zen sizlikleri ve a n ­ lam zen gin liklerin i k açırm am ıza yol açabilirler. Sim ­ gesel yo ru m d ak i k arşılık lı y a rışm a d ü şü n cesi benimSenebilir, çü n kü h e r eylem b ir gü ç denem esidir; tek m utluluk, b arıştır. N e v a r ki, yarışm an ın iyiyle kötü y a d a birbiriyle u z laşm ay an iki ay rı kötülük tü rü a r a s ın d a geçtiğin i söyleyecek olu rsak , yanılırız. Moby Ufick'in önem li yan ı olan erm işlik şark ısı, o lay larla kitabın yüzeysel an lam ın a ters yönde ilerleyen bir su altı akın tısı gibidir. Sözcüklerin d ışın d a k a la n bir v a rlığ a sah iptir. R om anın sonunda, gem i d ireğine çi­ vili kuşla, birlikte su la r a göm üldüğünde, Ishm ael g ir­ d ap tan fırla y an b oş ta b u tla yeniden yeryüzün e dön­ d ü ğü n d e bile d u yd uğum u z şark ın ın sözlerini seçem eviz. Z am an zam an b irtak ım şey ler vu rgu lan m ış, a n ­ c a k aç ık la n ab ilir b ir çözüm, hele hele tü m in sa n la n k u cak lay an evren sel b ir sev gi ve a cım a du ygusu , «G ü­ zel b ir düş görd ü m b ay la r» gibi biı söz görü lm em iş­ tir. R om anın o la ğ a n ü stü niteliği, b a şla rd a k i iki olay­ d a o rtay a çık ar. B u n lard an biri, Y u n u s P eygam ber ü stü n e b ir vaiz; öteki, Q ueequ eg’le k u ru lan dostluk­ tur. V aizin H ıristiy an lık la bir ilgisi yoktur. Ö düllen­ dirilm eyi u m m ad an a c iia ra k atlan m ay ı y a d a b a ğ lı­ lık tan şa şm a m a y ı öğütler. P ap az «k ü rsü n ü n p ru v asın ­ d a diz çöktü, iri esm er ellerini göğsü n d e kavu ştu rd u , k a p a lı gözlerini y u k a rıy a kaldırdı; .d u asın ı öyle derin bir im a n la m ırıld an d ı ki, denizin dibinde- diz çökm üş d u a ediyor gibiydi.' So n ra, heyecanı gitgide artar, 'B u sözlerle arkasın dan gelen parçanın çevirisi S. Eyuboğlu ile M. U rgan'ın Moby D ick : Beyaz Balina (Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. 1964) sm dan alınm ıştır. (Çev.) 186

sözlerini öfkeden çok d a h a korku tu cu bir sevinç ve m u tlu lu kla bitirir. Bu aşağılık , bu h ain dü nyan ın teknesi batın ca, kendi kolunun gücüyle su ların ü s­ tünde gene d e' kalabilenlere ne m utlu! D oğ­ ruluk yolun da boyun eğm eyenlere; g ü n ah a -devlet ad am ların ın , y arg ıçların cüppeleri altın d a d a olsa- sald ıran lara, gü n ah ı tepeleyenlere, yok edenlere ne m utlu! T an rıd an g a y rı efendi y a d a k an u n tan ım ay an lara, yaln ız göklerin y u rttaşı o lan la ra ne m utlu! N e yelkenler d olusu m u tlu lu ktur onlarınki! Ç ağ ların o m u rgası olan bu kiliseden, taşkın in san denizlerinin fırtın aları ve d alg alarıy la sa rsilm a y a n la ra ne m utlu! Ölüm döşeğinde, son nefesiyle şöyle diyebilene ne m utlu: «Ey T anrım , ister ölüm lü, ister Ölümsüz olayım , sen in gücüne in anıyorum ölürken. Bu d ü n ­ y ad an çok, kendim den çok, senin kulun ol­ m ay a çalıştım . A m a hiçtir bü tü n bun lar. So n su zlu ğu sa n a bırakıyoııım . İn san nedir ki, T an rısın d an d ah a fa z la y a şasın ?» K ilisedeki kon uşm an ın hem en ard ın d an Ishm ael, y am y am Q u eequ eg’le coşku dolu b ir dostluk andı içer ve b ir an kitabın k an k ard eşliğ i konulu b ir d estan o lacağı san ılır. N e v a r ki, M elville için in san ilişk i­ leri pek önem li değildir; Q ueequeg gürültülü, p a tırtı­ lı, g a rip b ir biçim de o rtay a çıktıktan son ra, nerdeyse u n u tu lu r gider. N erdeyse diyorum , çün kü rom an ın so n u n a d o ğru h a sta la m n c a kendine b ir tab u t y ap tı­ rır; iyileştiği için tab u t k u llan ılm adan kalır. İşte can sim idi gibi iş görerek, Ish m ael’i son daki g ird a p ta b o ­ 187

ğ u lm ak ta n k u rta ra n bu tabu ttu r. B u d a b ir rastlan tı değildir; M elville’in zihninde iki olay a ra sın d a nite­ liği belirlenm eyen bir b ağ lan tı doğm uştur. M oby D ick' in birçok an lam ı vard ır, a m a ondan tek bir an lam çı­ k a rm a k çok güçtür. T abu tu y a d a M utluluk adlı tek ­ n eyi b ire r sim ge gibi görm ek yanlıştır, çünkü sim ge­ le r yerli yerinde bile o lsalar, rom anın sesini k ısarla r. M oby Dick için k arşılık lı b ir gü ç den em esidir diye­ bilir, bun un d ışın d a b ir şey ileri sürem eyiz. Ç ü n kü bunun d ışın d ak i h er şey şark ıd ır. M oby D ick gü cü n ü bü yü k ölçüde M elville’in kö­ tülük k a v ra m ın a borçludur. G enel o larak kötülü k ro ­ m a n la rd a çok z a y ıf b ir biçim de can lan dırılm ış, u y gu n ­ su z d a v ra n ış Örnekleri o lm aktan ileri gidem em iş, g i­ zem b u lu tların dan sıyrılam am ıştır. Ç oğu rom an cın ın gözü n de kötülük y a cinsel ve toplu m sal bir olgu y a d a şiirsel, özel b ir ü slu p gerek tiren son derece belir­ siz b ir k av ram d ır. O lay ö rgü sü n ü geliştirm ekte k en ­ dilerine yardım cı olsun diye, ro m an ların d a kötülüğe yer v erm ek isterler. O y sa kötülük y ardım dan h oşlan ­ m ad ığın d an , gen ellikle rom ancının b a şın a C h arles Lovelace y a d a U riah H eep gibi b ir kötüyü sa ra ra k , öteki kişilerden çok y a za rın kendisine z a r a r verir. G erçek b ir kötü k işi görm ek için M elville’in Billy B u d d ’ ın a b ak m am ız gerekiyor. Billy B udd rom an değil öyküdür, an cak y a z a n n öteki y a p ıtla rın a ışık tu ttu ğu n d an k ısa c a değineceğiz. Olay, N ore gem isin deki a y a k lan m ad an so n ra b ir İn­ giliz sa v a ş gem isin de geçer. T iyatro sah n esin i an d ı­ ran , a m a gen e de çok gerçek b ir teknedir bu. K a h ­ ra m an ı gen ç b ir denizci, iyi b ir in san dır; a n c a k iyi­ liği A ly o şa’nın iyiliği y a n ın d a sön ü k kalır. B illy’nin iyiliği, k a rşısın d a sa v a şıp yeneceği kötülükler b u lu n ­ m ad ık ça y a şay a m ay a n , gösterişli, sald ırgan b ir iyilik­ 188

tir. K en d isi sa ld ırg a n d eğild ir Billy'nin. K arşısın dakileri ra h a tsız eden şey, çevresin e saçtığ ı ışıktır. Billy gö rü n ü rd e neşeli, c a n a yakın, epeyce vurdu m duym az b ir gen çtir. E k sik siz güzelliğini bozan kü çü k b ir k u ­ su ru v ard ır, o d a so n u n d a B illy’yi yıkan kekem eliği­ d ir. Billy «in san ları b az ı'tu z ak ların beklediği b ir d ü n ­ y an ın içine düşer. Y alın b ir gözüpeklik, m ay asın a ken di sav u n m ası için gerek en b iraz çirkinlik k a rış­ m a m ışsa eğer, bu dünyan ın ince k u rn azlık ları k a r şı­ sın d a etkisizdir. G ene bu d ü n y ad a, in san oğlu n u n s a ­ h ip olabileceği en bü yü k sa flık bile, gü ç b ir ah lak so­ ru n u y la yüz yüze gelindiğinde, kişilerin zihin g ü cü ­ n ü keskinleştirem em ekte, d oğru d av ran m aların ı s a ğ ­ lay a m am ak tad ır». G em inin k ü çü k su b ay ların d an Clagg a rt, B illy’yi gö rü r görm ez kendine d ü şm an bilir, çü n ­ k ü C la g g a rt kötüdür. B u ra d a K ap tan A h ab ’la M oby D ick a ra sın d a k i güç denem esi yeniden k arşım ıza çı­ kıyor; ne v a r ki, bu kez sa v a şa n gü çler d ah a açık b ir biçim de belirtilm iştir. A y n ca, Billy B u dd’d a erm iş­ likten u z a k la şa ra k , ah lak ve sağ d u y u y a yaklaşıy oru z. A n cak gen e de çok y a k la şm ış sayılm ayız. Ç ün kü C la g ­ g a r t b a şk a kötü kişilere benzem ez. D oğal olarak , kötülük kendisine se ssiz ­ ce yardım eden birk aç olum suz erdem e s a ­ hiptir. K ötülüğün ah lak bozu klu ğu yla y a d a u fa k tefek g ü n a h la rla b ir ilişkisi b u lu n m ad ı­ ğını söylersek, a ş ın gitm iş olm ayız. O nda öyle büyük b ir kibir v ard ır ki, hiçbir z am an ç ık an n ı gözetm ez, açgözlü lü k etm ez. K ısa ­ ca, b u ra d a söz konusu olan kişisin in y a p ısın ­ d a b ay ağ ıd an h içbir şey yoktur. Ciddi b ir in san dır, am a huysu z değildir.

189

C lag g art, B illy’yi gem ide isy an çık a rm a y a çalış­ m ak la su çlar. K im sen in in an m ad ığ ı b u sa ç m a su çla­ m a, delikan lın ın ölüm üne yol a ç a r; çünkü su çsu zlu ­ ğu n u söylesin diye çağırılm ca, o k a d a r şa şır ır ki, k e­ kem eliği tu tar, kon u şam az. K on u şam ay m ca, içindeki g ü ç birden p a tla r ve ken disin e k a r a ç a la n C la g g a r t’ı b ir y u m ru k ta yere serer. C la g g a r t ölm üştür, B illy’ nin asılm a sı gerekm ektedir. Billy B u dd kendi d ü n y am ızd an uzak, değişik, g a ­ rip b ir öykü, b ir şarkıd ır; a m a sözleri olan b ir ş a r ­ kıdır. Hem güzel oldu ğu için, hem de d a h a g ü ç y a ­ p ıtla ra h azırlık o la ra k oku n m ası gerek ir. B u ra d a k ö­ tülü k yeryüzün ü, açık denizleri b aşıb o ş d olaşm az; b ir k işiliğ e b ü rü n m ü ştü r, ne olduğu a ç ık ç a bellidir. Billy B u d d ’d a M elville’in zihninin n asıl işlediğin i d a h a ko­ la y izleyebiliyoruz. K ay gıların ın k işisel sıkın tıların d an k ay n ak lan m ad ığın ı gördüğüm üzden, bu n ları p a y la ş­ tık ça küçülm üyor, büyüyoruz. H aw th om e gibi, M ark R u th erford gibi ciddi y a z a rla rd a çoğu zam an bizi sı­ k an ve böylece bu y a za rla rın gü çlerin i azaltan , v ic­ d an dediğim iz o tatsız nesne yoktur M elville’de. G er­ çekçiliğinin d o ğu rd u ğu ilk k a b a düzensizliklerden sonra. Mel ville d o ğru ca evrenselliğe yönelir, bizim kendi acım ızı, ken di karan lığım ızı k at k a t a şa n bir a cıy la k a r a n lığ a u la şa r a k b u n ları görkem li b ir sevinç ve ışığ a d ön ü ştürü r. Şöyle der: «Belli birtakım ru h ­ sa l d u ru m lar içinde bulu n an kim seler, zihinlerinde d ü n yayı tartark en , dengeyi sa ğ la m a k için tartın ın h a ­ f i f k a la n kefesin e İlk G ün ah y a da benzeri bir şeyi a tm ad a n edem ezler.» M elville de, niteliği belirlenem e­ yen bu şeyi kefeye atm ış, den geyi düzelterek, bize uyum sa ğ la m ış ve ruhum uzu geçici bir esenliğe k a ­ v u ştu rm u ştu r. D.H. L aw ren ce in M elville’i çok iyi an lad ığın ı gö s­ 190

teren iki incelem e yazm ış o lm asın a şaşmamalı-, çü n ­ k ü Law rence da, bildiğim k ad arıy la, gü nüm üz y a z a r­ la rı a r a sın d a erm işlik niteliği ta şıy a n tek rom ancıdır. Ö tekiler y a d ü şse l ro m an lar y azm ış y a d a ah lak ho­ calığ ı etm işlerdir. B ir tek Law ren ce’d a coşkun b ir ozan ­ lık v ard ır, b ir tek onun ro m an ların d an gü çlü b ir şark ı sesi yü kselir. B u nedenle, Law ren ce’i eleştirm ek bo­ şu n ad ır; a m a ay n ı z a m an d a ah lak d ersi verdiğinden, ro m an ları eleştiri kon u su olm aktad ır. Law ren ce’i a n ­ laşılm ası g ü ç ve yanıltıcı b ir y a z a r y a p a n işte bu önem siz yanıdır. N e v a r ki, Law rence dinleyicileri et­ kilem esin i çok iyi bilen, becerikli b ir ah lak h o cası­ dır. D ers din lem ek için önüne otu rduğun uz hocan ız­ d an birden k arn ın ızın o rta yerine k o ca bir tekm e y e­ m ekten d a h a şaşırtıcı bir şey olam az. «Ben de b ir d a ­ h a alçak gö n ü llü d av ran ırsa m !» diye bağırır, b ağ ırın ­ c a b ir a la y d a söz işitirsiniz. A y n ca, d erse konu o lan öfkeli su ç la m a la r y a d a öğütler, zihninizi öylesine a l­ la k b u llak eder ki, so n u n d a in san bedeni için iyi mi, y o k sa kötü m ü diyordu, bir tü rlü an ım say am azsın ız. B ildiğiniz tek şey, işe y a ra m a z b ir in sa n oldüğunuzdur. B u z o rb ac a tutum la, onun d o ğal sonucu olan a şırı sevim lilik, b irlikte Law ren ce’m ro m an ların ın en göze ç a rp a n ön sıra la rın ı dold u ru rlar. O y sa Law rence* m b ü y ü k lü ğü a r k a sıra la rd a, ta gerilerde y a tm a k ta ­ dır ve ne D ostoyevskı’de olduğu gibi H ıristiy an lığa, ne de M elville’deki gibi k arşılık lı b ir g ü ç d en em esi­ n e d ayan ır; estetik b ir tem ele sah iptir. R o m an ların d a görd ü ğü m ü z eller h er ne k a d a r Incil’deki E sa u ’n u n k a b a elleri ise de; işittiğim iz ses, ışık, sa flık ve tem iz­ lik ta n n S ı B a d le r’in sesidir. Law ren ce’m erm işlik y a ­ rn, doğayı içten aydın lattığın dan , bütün ren k lerd e b ir p arlak lık , b ü tü n biçim lerde b ir açıklık v ard ır. Böyle b ir p arlak lık v e açıklık b a şk a h içbir yoldan elde edi­ lem ez. 191

W om en in Love'da u n u tam ad ığım ız b ir sahne v ard ır. K işilerden biri, gece gökteki ayın su y a vu ran gö rü n tü sü n ü p a rç a la m a k için göle ta ş atıp durur. Böyle b ir şeyi neden y a p ar, bu olay neyi sim geler, önem li değildir. A n cak, y a z a r o gölü, gökyüzündeki o ayı, b a şk a tü rlü o rta y a çık aram azd ı; bu ld u ğu özel yol, gölü de, ay ı d a kendim izin can lan dırabileceğinden çok d ah a görkem li bir biçim de zihnim ize yerleş­ tirir. E rm iş rom an cı böylece dönüp d o laşarak , b a şla ­ d ığı yere, kendisini beklediğim iz göl kıyısın a yeniden gelm iştir; a m a bizlerin hiçbir zam an erişem eyeceği b ir y aratıcılık ve çağrışım gücü yle gelm iştir. Ç a b u k öfkelenen, okuru n u çileden çık arabilen böyle b ir y a z a ra k a rşı alçak gö n ü llü d av ran m ak kolay değildir, çünkü biz a şa ğ ıd a n aldıkça, o d a h a d a huysu zlan ır. B u n u n la birlikte, a şa ğ ıd a n alm ad an D.H Law rence n asıl o ku n u r bilem iyorum . İşe d a h a b aşın ­ d an k ız a ra k y a da ala y ederek girişecek olursak, ro ­ m an ların d ak i zen ginlikler uçup gider; boyun eğerek b a şla r s a k gen e öyle. Law ren ce’d a değerli olan, k işi­ lerin ve n esn elerin renkleri, dış çizgileri ve devinim ­ leridir; sözcüklerle dile getirilem ez. A slın d a ro m an y a ­ zarın ın bilinen gereçlerid ir bu n lar, a m a L aw ren cein elinde d eğişik b ir işlem le y o ğ ru la ra k yeni bir dün ­ y ad a, yeni n itelikler k az an ırlar. Peki Em ily Bronte için ne söylenebilir? N eden R ü zg ârlı T epe'yi de b u ra d a ele alıyoru z? R ü zg ârlı Te­ pe in sa n la rı konu ala n b ir öykü anlatıyor, içinde h er­ hangi. b ir evren g ö rü şü yok ki. Benim bu so ru y a vereceğim k arşılık şu d u r: Heath c liff’l a C ath erin e’in d u y gu ları, genellikle ro m an lar­ d a gö rü len d u y g u lard a n d eğişik b ir biçim de işlev g ö r­ m ektedir. K işilerin içlerinde y a şa y a c a k la rı yerde, bu d u y gu lar, gö k gü rleten b u lu tla r gib i on ları çepeçevre 192

s a r a r ve Lockwood!’un düşünde penceredeki kanlı eli görm esinden, ta H eath cliff’in aynı pencere önünde ölü o la ra k b u lu n m asın a değin, rom anı gürü ltülü p a tla ­ m a la r la doldururlar. B ütün rom an sesle doludur. F ır­ tın alard an , çılgın rü z g ârlard a n kopan bu ses, söz­ lerden, düşüncelerden d ah a önemlidir. R ü zgârlı Tepe bü yü k b ir rom andır, a m a in san ın ak lın d a so n rad an H eath cliff’le C ath erine dışın d a hiçbir şey kalm az. Heath cliff'le C atherine a y rıla ra k o layları b aşlatır, öldük­ ten so n ra birleşerek so n a erdirirler. R uhların ın o rta­ lık ta d o laşm asın a şaşm am alı; on lar gibi iki in san b a ş ­ k a ne y apab ilird i ki? H eath cliff’le C ath erin e’in sevgi ve n efretleri, y aşad ık ları sıra d a bile kendilerini a şa n boyu tlard ad ır. Em ily B ron te’nin bazı b ak ım lard an gerçekçi ve d ikkatli b ir zihin yapısı vardı. R om anının çatışım k u r­ m ak için, J a n e A u sten ’m kullan d ığı zam an çizelgele­ rinden d ah a ayrıntılı b ir çizelge izlem iş, Linton ve E a m sh a w ailelerin i sim etrik b ir biçim de düzen lem iş­ tir; ayrıca, bu iki ailenin m alların ı ele geçirirken H e­ a th cliff’in h an g i y a sa l yollardan y ararlan d ığın ı d a çok iyi. biliyordu .1 Öyleyse, bile bile neden k a rg a şa y ı, fır ­ tın ayı ve şaşk ın lığı ro m an ın a so k m u ştu r? Ç ünkü Em ily Bronte, bizim benim sediğim iz an lam d a, erm iş b ir y a ­ zardır: Ç ü n kü onun için, sezdirm e yoluyla dile g etir­ d iği şeyler, aç ık ç a söylediği şeylerden d ah a önem lidir. Son ra, H eath cliff’le Catherine'in gü çlü tutkuları, otu r­ d u k ları evi ve y a şad ık ları k ırları çın latan a k ad ar, a n ­ cak böyle b ir k a r g a ş a ortam ı içinde d ışa v u ru lab ilir­ di. R ü zg ârlı Tepe, H eath cliff’le C atherine E a m sh a w ’ u n sağ lad ık ların ın d ışın d a h erh an gi bir m itolojik te!B u konuda C.P. San ger’in Th e Structure of Wuthering Heights (H ogarth Press, Londra, 1926) adlı güzel kitabına bakınız.

193

m ele d ayan m az. E vren sel cennet ve cehennem k a v ­ ram ların d an bu denli u z a k b a şk a bir tek büyü k ro ­ m an yoktur. R ü zg ârlı Tepe, tıpkı içinde gezen ru h lar gibi, belli b ir yörenin rom anıdır. B eyaz B alin a Moby Dick'e h erh an gi b ir su d a rastlay ab iliriz; o y sa Catherin e’le H eath cliff'i kendi yörelerinin çançiçekleriyle k ire ç taşları a r a sın d a görebiliriz an cak. Son o la ra k b ir n oktayı belirtm ek istiyorum . B u erm işlik k o n u su n d a içim de hep bir k u şk u v ar. K im i­ niz benim d u yduğum ku şku yu d a h a d a fa z la sıy la d u ­ yacak , kim iniz ise hiç d u ym ayacaktır. R om anın d ü ş­ sel yönü ek b ir ödem ede bulu n m am ızı gerektirm işti; şim di, erm işlik yönü alçak gö n ü llü d avran m am ızı ve h a tta m izah d u ygu m u zu a sk ıy a alm am ızı gerek tiri­ yor, öyle ki tra jik bir k itab a Billy Budd gibi gülünç b ir ad verilecek ve biz de onunla alay etm eyeceğiz. Çoğu z am an y a şa m d a ve yazın y apıtları okurken benim sediğim iz, bu k on u şm alarım ız sıra sın d a bü yü k ölçüde u y g u la m a y a çalıştığım ız tek yönlü gö rü şü b ir y a n a b ıra k a ra k , d eğişik y a k la şım la r b u lm ak zo ru n d a­ yız. A n cak, böyle b ir şey y a p m ak doğru m u d u r a c a ­ b a? G ene erm iş b ir ozan ve re ssa m olan W illiam B lak e'e gö re d oğrudur. Blake, S e n koru T an rım bizi, Tek gö rü şe sap lan ıp New ton gibi, U yuyup kalm ayalım . dem iş ve N ew ton’m, elinde pergel, sırtın ı Moby D ick* in göz k am a ştırıcı u çsu z b u cak sız su la rın a dönerek, zav allı b ir ü çge n çizişini gösteren b ir de resm ini y a p ­ m ıştır. P ek a z kim se B la k e ’in b u dü şün cesin i p a y la ­ şacak tır. N ew ton h ak k m d ak i gö rü şü n ü p a y la şa c a k la ­ rın sa y ısı ise d a h a d a az olacaktır. Ç oğum uz kendi ki­ 194

şiliğim ize u ygu n düşen şu ya d a bu görü şü n beğen* diğim iz yan ların ı benim seyen kim seleriz. İn san zihni alçakgön ü llü b ir organdır; değişik görüşlerden bir derlem e y a p a ra k çalışır, y o k sa içtenlikten ayrılm ış olur. Benim gibi seçm eci, derlem eci kim selere vere­ bileceğim tek öğü t şudur: «İçine d ü ştü ğü n ü z tu ta r­ sızlık larla övünm eyin. N e yazık ki, d o ğa in san o ğ lu n a böyle çalışan b ir zihin verm iş; ne yazık ki, in sa n lar aynı z am an d a hem doğrucu, hem görkem li o lam azlar.» K on uşm alarım ızın ilk beşinde a şa ğ ı y u k arı ay n ı eleş­ tiri araç ların ı kullandık. So n ikisinde ise, b u n la n b ir y a n a b ırak m ak zorun luluğun u duyduk. G elecek ko­ n u şm am ızd a gen e o a r a ç la r a b aşv u raca ğ ız . N e v a r ki, artık bu n ların eleştiriciye en iyi y ak laşım ı sa ğ la d ığ ı­ n a in an m ayacak , h a tta eleştirel y ak laşım diye b ir şe ­ yin v arlığın d an bile ku şk u duyacağız.

195

S E K İZ İN C İ BÖLÜM

BİÇİM

ve

RİTİM

D ü şsellik ile erm işlik, biri neşeli, öteki ağ ırb aşlı iki a r a oyunuydu. Şim di oyun bitti; kon u şm alarım ızın gen el p lan ın a dönüyoruz. İşe öyküyle başlam ıştık . K i­ şileri ele ald ık tan sonra, öykünün içinden k ay n ak lan an olay ö rgü sü n e geçtik. B u g ü n ise b ü y ü k ölçüde olay ö rgü sü n d en k ay n ak lan an ve kişilerle ro m an d a yer a la n öteki bütün öğelerin k atk ıd a bulun d u kları bir şeyi ele alm am ız gerekiyor. R om anın bu yeni yönüne a d olabilecek y a zın sal b ir sözcük yok. A slın d a sa n a t tü rle ri geliştikçe ta n ım la m a bakım ın d an birbirlerine g itg id e d a h a çok b ağım lı b ir d u ru m a geliyorlar. Biz de önce resim san a tın d an b ir sözcük a la r a k rom anın ele alac a ğ ım ız yönüne «biçim»*, so n ra m üzikte k u lla­ n ılan b ir sö zcü ğü benim seyerek «ritim » adım verece­ ğiz. Ne yazık ki, bu sözcüklerin ik isi de açık seçik o lm ak tan u zak. Biçim y a d a ritim sözcüğün ü yazın a u y g u lark e n kim se ne dem ek istediğin i açık ça belirt­ m iyor; sözlerinin sonunu getirm ekten k açın arak , «A m a

elbet biçim ...» y a d a «Evet a m a siz b u n a eğer biçim d ersen iz...» gibi şeyler geveliyorlar. Biçim in ne olduğunu, değerlendirilm esi için oku­ y u cu d a ne gibi niteliklerin bu lu n m ası gerektiğin i ta r ­ tışm ay a geçm eden önce, örnek o larak iki rom an a la ­ cağım . Biçim leri aç ık ç a belli olan bu ro m an lard an birini kum saatin e, ötekini büyü k b ir zincire benze­ tebiliriz. A natole F ra n c e in rom anı T hais kum sa a ti biçi­ m indedir. R o m an d a önemli iki kişi vard ır; b u n lar k e­ şiş Paphnuce ile k ib ar yosm a T h ais’dir. R om anın ba^ şm d a Paphnuce çölde y aşam ak tad ır, ru h u kötü lü kler­ den arın m ıştır ve m utludur. T h ais ise İskenderiye'de gü n ah dolu b ir öm ür sürm ektedir. Paphnuce T h ais’i k u rtarm ay ı kendine görev s a y a r ve kitabın o rtasın d a geçen b ir sah n ede k arşıla ştık la rın d a bu görevi başa^ n y la yerine getirir. K adın b ir m a n a stıra k ap an ır ve k u rtu lu şa erişir. A n cak bu k a rşıla şm a sonucu bu kez P aph n uce cehennem lik olur. Böylece bu iki kişi, m a ­ tem atiksel b ir kesinlikle birbirine y ak laşır, k esişir ve u zak laşır. R om an dan aldığım ız ta t b ira z d a bu n dan ileri gelir. T h ais’in bu yalın biçim i önüm üzdeki gü ç konuyu incelem ekte iyi bir b aşlan g ıç noktası o lacak ­ tır. O layları geçiş sıra la rı içinde dü şü nü rsek, T h ais'in biçim iyle öyküsü birbirinin aynıdır; T h ais’le Paphnuce’ün geçm işteki eylem leriyle birbirlerin e b ağ lı b u ­ lu n d u k ların ı ve nereye v araca ğ ın ı bilm eden çok y a n ­ lış ad ım lar attık ların ı görd ü ğü m üz z am an ise, T h ais’ in biçim i olay örgü sü yle aynıdır. N e v a r ki, öykü m e­ r a k duygum uza, olay örgü sü zek âm ıza seslen diği h a l­ de, biçim güzellik du ygu m u za seslen ir ve rom an ı b ir bütün o larak görm em izi sağ lar. T h ais’i b ir kum sa a ti o larak görm eyiz elbet; kum sa a ti sözünü k o n u şm ala­ rım ızın artık bu ileri a şa m a sın d a gerçek a n lam d a al197

m anialıyız; eleştirinin an laşılm a sı gü ç özel dilidir bu. N edenini bilm eden hoş b ir d u y gu y a kapılırız; so n ra bu duygun un etkisinden ku rtulun ca, zihnim iz h oşlan ­ m am ızın gerisin d ek i nedeni a çık la m ay a geçtiği zam an, kum sa a ti gib i geom etrik b ir benzetm e işim ize y a ra r E ğ e r T hais kum sa a ti biçim inde olm asaydı; öyküsü, olay örgü sü , P aph n uce ile T h ais’in kişilikleri tüm a ğ ır ­ lık ların ı d u y u ram az, bu denli b ir can lılık k az a n a m az ­ dı. «Biçim » in sa n a çok k atı bir şeym iş gibi gelir, am a rom an ın hiç de k atı bir yanı b u lu n m ay an genel h a ­ v asıy la b ağ lan tılıd ır. Şim di de Percy Lubbock’un bü yü k bir zincir bi­ çim indeki R om an P ictures ad lı k itab ın a b ir göz a t a ­ lım. R om an P ictures toplum sal b ir gü ldü rü rom anıdır. O lay ları a n la ta n kişi, tu rist o la ra k bulun du ğu R om a' d a D eerin g ad ın d a bir a r k a d a şın a ra stla r. D eering iyi yürekli, a m a k ara n lık bir ad am d ır. G özünü k iliseler­ den ay ırm ay an a rk a d a şın a k ü çü m ser bir tav ırla çıkı­ şır, onu kentin toplum y aşam ın ı y ak ın d an görm eye çağırır. A n latıcı u y sal u y sal denileni y ap ar. B irtakım kişilerle birlikte kahveleri, resim ve heykel atölyele­ rini, V atikan 'ı, sa ra y la rı, h er yeri dolaşır. Son un da, R om a sosyetesin in d o ru ğ u n a u laştığın ı d ü şü n d ü ğü b ir sıra d a , bakım sız, eski, am a soylu b ir İtalyan kon a­ ğın da, k a rşısın a çıka çıka o beğenm ediği ark a d a şı D eerin g çıkm az mı. A slın d a D eering, anlatıcın ın k o­ n u k geld iği evin hanım ının yeğenidir; a m a tersine işleyen b ir tü r züppelik yüzünden, soyluluğunu a r ­ k a d a şın d a n gizlem iştir. Böylece, b a şta k i iki kişinin yeniden b ir a r a y a gelm esiyle, h a lk a tam am lan m ış olur. Ş a ş ır a sık ıla birbirlerin i selam larlar; şaşk ın lık ları h a ­ fif b ir a la y la son bulur. R om an P ictu res’m b a şa rısı büyük bir zincir bi­ 198

çim inde oluşun d an ileri gelm ez, çünkü kim o lsa böy­ le b ir zin cir düzenleyebilir. B aşarın ın nedeni, k u lla­ n ılan biçim in y a za rın ru h sa l d u ru m u n a uygun d ü ş­ m esidir. Percy Lubbock rom anını b aştan sona, a r t a rd a sıra la d ığ ı b irtakım kü çü k sa rsın tılarla yürütür; kişilerine k a rşı ince bir h oşgörü sü var. A n cak bu hoş­ görü, v arlığ ıy la bu kişilerin oldukların dan d ah a kötü görünm elerine yol aça n b ir hoşgörüdür. Rom anın iğ ­ neleyici, güldürülü, son derece y u m u şak bir h a v a sı vardır. K itab ın so n u n a geldiğim iz zam an , bu h a v a ­ nın som ut b ir v a r lığ a bü rü n m ü ş olduğunu görürüz; içim izde b ir sevinç belirir. B ir de şu n u görürüz: İki a r k a d a ş soylu İtalyan ailesin in o tu rm a odasın d a bir a r a y a gelm ekle, rom anın b a şta n beri gerek tird iği şe ­ yi yapm ış, d ağın ık d u rum daki olay ları kendi k işilik ­ lerinin özünden bükülm e iplerle birbirine b ağ lam ış­ lardır. T h ais ile R om an Pictures, biçim e verilebilecek k o ­ la y örneklerdir. A ncak, h er ne k a d a r söylem ek iste­ diklerini pek bilm eden, ro m a n la rd a bol bol çizgiler­ den, k ıvrım lard an söz eden eleştiriciler v a r sa da, in ­ sa n h er z am an b ir rom an ı tıpatıp benzetebileceği n e s­ n eler bulam az. B u a şa m a d a a n c a k şu k ad arın ı söyleyebiliriz:'vBiçim, rom anın estetik yönüdür; gerçi ro ­ m an d ak i kişiler, sah n eler, sözcükler, k ısaca h er şey, biçim in o lu şm asın a k atk ıd a bulun abilir, am a onu asıl y aratıp besleyen olay ö rgü sü d ür. D ah a önce g ö rd ü ­ ğüm üz gibi, olay ö rgü sü güzellik içerebilen b ir şev­ d ir ve bu güzellik, n asıl olup d a o ra la ra d ü ştü ğü n e b ir p a rç a şa ş a n b ir güzelliktir; gerçekten de, gören gözler için olay örgü sü n ü n derli toplu y ap ısın d a E sin P erileri’nin d a m g a sı açık ça bellidir, çünkü o lay lar arasın d a k i b a ğ la rı k u ra r ku rm az M antık h azretleri yeni b ir yapının tem ellerini de atm ıştır. İşte bu teriıel199

ler rom an ın biçim adın ı verdiğim iz yönünün d ay a n ­ dığı tem ellerdir. l'İBizim b aşlan g ıç noktam ız, d a b u ra sı­ dır.1-Biçim büyük ölçüde olay ö rgü sü n den d oğar, b u ­ lu tla n ay d ın latan b ir ışık gibi o n u n la iç içedir ve olay ö rg ü sü tam am lan d ık tan so n ra d a o rtad a gö rü ­ nür. Kim i d u ru m lard a güzellik, rom an ın biçim inden, bütününden, p arçaların ın o lu ştu rd u ğu birlikten k ay ­ n ak lan ır. E ğ e r y aln ızca b u n lard an k ay n ak lan say d ı, o z am an incelem em iz kolaylaşırdı. A m a kim i d u ru m lar­ d a d a b a ş k a tem ellere d ay an m ak tad ır. İşte b a şk a te ­ m ellere d ay a n a n .güzelliğe biçim yerine ritim adını vereceğiz. Y alnız, şu a n d a h â lâ biçim ü stü n d e duruyoruz.'/ Şim di de k atı b ir biçim i, b ütü n lü ğü b u lu n an bir ro m an a la ra k , inceleyelim . Seçtiğim iz rom ân H enry Jam e s'in d ir, a m a gene de biçim yönünden k o lay b ir rom andır. B iraz ayrın tılı o la ra k ele alacağ ım ız bu ro m an d a h em b a şa rılı b ir biçim örn eği izleyecek, hem d e y aln ızca biçim e önem v eren bir yazarın n eler yitir­ d iğin i görebileceğiz. T h ais gib i The A m b a ssad o rs d a kum sa a ti biçi­ m indedir. S treth er ile C h ad N ew som e da, Paphnuce ile T h ais gibi yer değiştirirler. R om anı çok beğenm e­ m izi sa ğ la y a n şey, so n u n d a işte b u yer değişikliğinin gerçek leşm esid ir. O lay ö rg ü sü incelikle ve özenle h a ­ zırlan m ıştır; b a şta n so n a kişilerin d av ran ışları, k o ­ n u şm aları y a d a düşünceleriyle gelişir, iç in d e k i.h e r şey Önceden tasarlan m ıştır, yerli yerindedir. Rom anın önem li olm ayan kişileri de a n a düşüncesin e k atk ıd a bulunur; açılıp gelişm esin e yard ım cı olurlar. B u n lar­ d an hiçbiri, T h ais’de N ic ia s’m yem eğindeki geveze İs­ ken deriyeliler gibi, yaln ızca sü s o la ra k bulunm az; hep­ sinin görevi vard ır. K itab ın so n u n d a n asıl b ir etki u y an a c ağ ı önceden h esap lan m ıştır; okuyucunun y a ­ 2QO

v aş y a v a ş k av rad ığı bu etki, tüm gücüyle o rtay a çık­ tığı z am an çok b aşarılıd ır. İnsan, olayları y a d a A m e­ r ik a ’d an A v ru p a’y a gelen d eğişik birçok görevliye iliş­ kin ayrın tıları unutabilir, a m a bütün bun ların y a r a t­ tığı sim etri d u ygu su kalıcıdır. Şim di bu sim etrinin n asıl oluştuğunu izleyelim .1 Strether, o rta yaşlı, duygulu bir A m erikalıdır. B a ­ y an New som e adında, eskiden beri tanıdığı dul b ir k ad ın la evlenm ek um udundadır. B ayan Newsom e k en ­ disini b ir görevle P a ris’e yollar, oğlu Chad New som e P a ris’in u ygu n ortam ın d a kötü y o llara sap m ıştır ve Streth er’m görevi C had'i k u rtarm ak tır. New som e aile ­ si, evlerde kullanılan u fa k bir m alın üretim iyle se r­ vet kazanm ış, ticaretle u ğ ra şa n sağ la m bir ailedir. Ja m e s bu u fa k m alın ne olduğunu söylem ez; niçin söylem ediğini b iraz so n ra an lay acağız. Tono B un gay' de H.G. W ells kah ram an ın ın p arasın ı nasıl k az a n d ı­ ğını b ir çırpıd a söyleyiverir; E v an H arrin gton d a G e­ orge M eredith bu konu üstü n de uzun uzun d u ru r; A nthony Trollope Dr. Thorne da. M iss D u n stable’a k a ­ zan ç y o llan gösterir. A m a kişilerinin varlık ların ı n a ­ sıl edindiklerini belirtm ek H enry J a m e s ’in a m a ç la rı­ n a uygu n düşm ez. Ja m e s için N ew som e’la n n ü rettiği m alın sıra d a n ve gü lün ç b ir şey olduğunu söylem ek yeterlidir. O kuyucu k ab a lık ve kendini bilm ezlik et­ m ek isterse bir tahm inde bu lu n arak , örneğin g ö zü ­ nün önüne b ir k opça getirebilir-, bu onun bileceği şey ­ dir, y a z a r k arışm az. A ilenin ü rettiği m al her neyse, C had N ew som e’m y u rd u n a dönerek üretim e yardım etm esi gerek m ek te­ d ir ve C h ad ’i geri getirm e işini, hem ah lak dışı, hem xT h e Ambassadors’ un başka bir açıdan ustaca bir çözümle­ m esini Percy Lubbock T h e Craft of Fiction ’da yapm ıştır.

201

de y a ra rsız b ir y a şam d an k u rta rm a görevini Streth er ü stlen m iştir. Streth er, H enry J a m e s ’in hem en bütün rom an ­ ların d a yer a la r a k bu ro m an ların y apıların ın tem eli­ ni olu ştu ran , Ja m e s'e özgü kişilerdendir. Streth er göz­ lem cidir, a m a o lay ları etkilem eye de çalışır; etkile­ m eyi b a şa ra m a d ık ç a yeni gözlem o lan ak ları elde eder. Öteki k işiler de Streth er gibi k esk in b ir gözlem cinin izleyebileceği kim selerdir. R om an daki h er şey onun görü şü n e u y gu n biçim de ay arlan m ıştır; am a Streth er o lay lara seyirci k a la n bir in san değildir, bizi de ken­ disiyle birlikte harekete, geçirir; on u n la birlikte d av ­ ranır, on u n la birlikte görürüz. J a m e s ’in kullandığı yöntem in g ü cü de b u rad an gelir. S tre th er İn giltere’de gem iden iner. (Şun u belirte­ lim: H enry J a m e s ’in gözünde k a r a y a ay ak basm ak, insanı derinden etkileyen önem li b ir deneyim dir. D e­ foe için N ew gate C ezaevi n asıl önem liyse, Ja m e s için de k a ra y a atılan ilk adım öyle önem lidir; rıh tım lar şiir dolu, can lılık dolu yerlerdir.) D ah a în giltered e’yken, yüklen m iş bulun du ğu görev kon u su n d a içinde k u şk u lar belirir; P aris'e v a rd ığ ın d a k u şk u la n çoğalır, şünkü C h ad New som e, kötü y o llara sap m ak şöyle dursun, gelişm iş, seçkin bir in sa n olm uş, kendisini götürm eye gelm iş b ir kim seye k a rşı n azik ve içten davran ab ilecek k a d a r güven d u y g u su kazanm ıştır, ^ok iyi d o stlar edinm iştir. A nnesinin olayda arad ığ ı kadın p a rm a ğ ın a gelince, o rtalık ta h içbir kadın gö ­ rünm em ektedir. C h a d ’in gelişm esin i sağ lay ıp onu kur:aran P a r is’tir. S treth er bunu ne iyi an lam ak tad ır: Onu en tedirgin eden şey, P a ris’i şu y a d a bu yönden benim sem enin kendi k a ra rlı t u ­ tu m u n a z a r a r vereceği düşüncesiydi. O kos­ 202

koca, tan tan alı, pırıl pırıl kent, ışıklar saç a n dev b ir cisim gibi, ışıl ışıl yan an değerli bir ta ş gibi, önünde duruyordu. P arçaları birbi­ rine k arışan , yüzleri kolayca seçilem eyen bu se rt taş, parıldıyor, titriyor, eriyip karışıyor­ du. B ir a r a san k i yaln ızca yüzeylerden olu­ şuyor, derken hem en tüm derinlik kesili­ yordu. Belli ki P aris C h ad'in sevdiği bir yer­ di; bu yüzden, S treth er’in kendisi de P aris'i çok sevecek olursa, araların d ak i bu ortak b ağ ile h er ikisinin de hali nice olurdu? Böylece, Ja m e s, rom anın genel h av asın ı pek g ü ­ zel ve sa ğ la m b ir biçim de y aratır. K itabı b aştan so­ n a P aris ay d ın latm aktadır. H er ne k a d a r som u t bir biçim e bürünm ez ise de, P aris bir rom an kişisi, in ­ san ların d u yarlık derecelerini ölçen b ir tartıdır. The A m b a ssad o rs’ı okuyup bitirdiğim iz zam an, biçim ini d a h a açık görebilm ek için ro m an a olayları tek tek önem sem eden b a k a c a k olursak, kum saatin in tam or­ tasın d a P a ris’in ışıldağın ı görü rüz. B u ra d a iyilik, kö­ tü lü k gibi k a b a bir ayırım yapılm am ıştır. Streth er çok geçm eden bu gerçeği an lar. A nladığı bir şey d a ­ h a v ard ır ve bu d a C h ad ’in ay n ı gerçeği kendisinden d a h a iyi k av rad ığıd ır. S treth er’m yeni bir görü ş k a ­ zan m a sü recin in b u a şa m a sın d a olayların yönünde b ir değişm e olur, çün kü aslın d a işin içinde b ir kadın v a r ­ d ır ve bu kad ın C h ad ’e P a ris’i tan ıtan güzel M ad am e de V ionnet’dir. Streth er için artık görevini sü rd ü rm e o lan ağı kalm am ıştır. İnsan y aşam ın d a ince ve soylu ne v a r s a tüm ü M ad am e de V ionnet’de toplanm ıştır; acıklı ve ü zü ntülü durum u bu niteliklerini d ah a da güçlendirm ektedir. B u yüce k ad ın S treth er’d an C h a d ’i götü rm esi dileğinde bulunur. Streth er seve seve söz 203

verir, çünkü C h ad ’in A m e rik a’y a dönm esine artık kendi günlü de razı değildir. P a ris’te bun dan böyle C h ad ’i götürm ek için değil de, gitm esini önlem ek için kalacak tır. Ç ün kü Yeni D ü n y a’d an yeni elçiler gelm iştir. O ğ­ lunun y u rd a dönm esindeki tatsız gecikm eye an lam verem eyen M rs. New som e öfkelen erek C h ad ’in a b la ­ sını, eniştesini ve C h ad ’le evlendirm eyi um duğu Mam ie'yi P a r is’e gön derm iştir. Ja m e s ’in koyduğu sın ır­ la r içinde rom an artık çok eğlenceli olm aya b aşlar. Öte yan d an , afet b ir kız olan M am ie şöyle an latılır i ro m an d ak i her şey gibi M am ie’yi de Streth er’in g ö ­ zünden g ö r ü r ü z l: M am ie, S treth er in gözleri önünde, ço­ cukken, körpe b ir goncayken, k a sab an ın hiç k ap an m ay an kap ı aralık la rın d a büyüyüp serpilerek açılm ış, b ir çiçeğe dönüşm üştü. Streth er bir a r a M rs. N ew som e'm evinde İn­ giliz yazını d ersleri verirk en M am ie’nin ön­ celeri çok atılgan , so n raları çok sık ılgan d av ran d ığın ı an ım sıyordu; sın avlarla, çay la r­ la yü rü yen bu d erslerin en son u n d a yeniden pek delişken olm uştu. A ncak, o sıra d a k i iliş­ kileri pek iyi ak lın d a kalm am ıştı, çünkü W oollett k a sa b a sın d a taptaze bir gon ca ile bu ru şu k bir kış elm asının aynı sepette yan y a n a b u lu n m aları o la ğ a n değildir... A m a gene de, şu an d a gü zel M am ie ile otururken gü çlü b ir gü ven d u y gu su n a sah ip bulun du­ ğun u hissetti. Ç ünkü gerçekten çekici, h at­ ta açık ça göze ç arp a n serbestliğiyle, çok ko­ n u şm a alışk an lığıy la bile çekici bir kizdt M am ie. S treth er gen ç kızı çekici b u lm asay ­ 204

dı eğer, ister istem ez «gü lü n ç» bu lacak tı i$£e bunu bildiği halde, M am ie gene de çe­ kiciydi. Evet, bizim eşsiz M am ie fa rk ın a v a r ­ m ad an gülünç oluyordu. Tatlıydı, gelin g i­ biydi, am a o rtalık ta Streth er'ın görebildiği b ir güvey yoktü henüz. Eli yüzü düzgün, iri yapılı b ir kızdı; rah at ve kon uşkan , y u m u ­ şak , tatlı ve nerdeyse şaşırtıcı ölçüde güven vericiydi. Streth er, y a şlı k ad ın lard a bu d en ­ li kendini beğenm işlik bulun abileceğini d ü ­ şün ecek bir ad am o lsayd ı eğer, M am ie için gen ç b ir k ad ın d an çok, y aşlı bir k ad ın gibi giyinm işti diyebilirdik. Ü stelik saç m odelinin girift k ıvn m ları d a gen çliğin d ağın ık g ö rü n ­ tüsün ü taşım ıyordu. S an k i k arşısın d ak in i yüreklendirm ek ve ödüllendirm ek istercesi­ ne, olgun bir tav ırla öne d oğru eğilirken, göz alıcı boyalı tırn ak larıy la ellerini hanım h a ­ nım cık önünde kavu şturu yord u. B ütün bu ayrın tıların birleşm esi M am ie'ye kon u klan nı a ğ ırla y an çekici bir hanım efendi h a v a sı kazandırıyor, genç kız pencere önlerinde, dondurm a tab ak ların d an çıkan seslerin d u ­ yu lduğu bir o rtam d ak i değişm ez yerini y e ­ niden alıyor, «tan ışm ak tan m utluluk d u yd u ­ ğ u » kendine benzeyen b a şk a kim seleri a k la getiriyordu. M am ie, H enry J a m e s ’in hem en her ro m an ın d a görülen tiplerden biridir. The Sp oils of Poynton’dakı M rs. G areth ile The P ortrait of a Lady'deki K en rietta Stackpole bu tipin Örnekleridir. Ja m e s bir kişinin b a yağılığım , gö rgü sü zlüğün ü , du ygu suzlu ğun u b e lirt­ m ekte u sta b ir yazardır. B u kişilere öyle bir can lılık 205

k azan d ırır ki, saçm alık ları eğlendirici b ir durum alır. Böylece Streth er, C h ad ’den y a n a geçerek, M rs. N ew som e’la evlenebilm e um u dun u bü sbü tü n yitirir. P a ris’in b ü y ü sü a ğ ır b asark en , o sıra d a yeni bir şe­ ye ta n ık olur. C h ad ’de gö rd ü ğü incelik son u n a gelm iş değil m id ir a c a b a ? C h ad ’in P a ris’i h e r şeye rağm e n y aln ızca b ir eğlence yeri m iydi? Streth er’m k o rk u ­ ları d oğru çıkar. Tek b a şın a ken t d ışın d a k ırla rd a dolaşırken , a k ş a m a d oğru C h ad ile M ad am e de Vionnet’ye ra stla r. B ir sa n d a ld a d ırla r ve Streth er’ı gö r­ m ezlikten gelirler, çünkü a slın d a ara la rın d a k i ilişki sıra d a n b ir gönül oyun u dur ve b u n d an u tan ç d u ym ak­ tadırlar. Birbirlerine olan sevgileri sönm eden önce b ir köy otelinde b a ş b a ş a bir h a fta sonu geçirm ek iste­ m işlerdir; çün kü a ra la rın d a k i tu tku n u n sürm eyeceği, C h ad ’in gü zel F ran sız k ad ın ın dan b ık acağ ı bellidir; M ad am e de V ionnet A m erikalı gencin P aris çılgın­ lığının b ir p a rçasıd ır, o k a d a r. C h ad yurduna, an n e­ sinin y a n ın a dönecek, evlerde k u llan ılan o önem siz m alın ü retim in i ü stlen ecek ve M am ie ile evlenecektir. İkisi de b u n la rı bilm ektedir. S treth er’d an gizlem eye çalışırlar, a m a o d a d u ru m u an lam ıştır. Y alan söyler­ ler, b ay ağ ılık ederler; M ad am e de V ionnet bile, onun o b ir z am an lark i o güzel, o içli d u rum u bile, b a y a ğ ı­ lığ a b u la şm ıştır artık. Bu derili ince, güzel bir insanın, b irta­ kım gizli, an laşılm az gü çlerin etkisiyle, böylesine söm ürülebilm esi, S treth er’m içini b ir so ğ u k d a lg a sı gibi ürpertiyor, nerdeyse yü ­ reğine korku salıyordu. Çünkü, gerçekten a n la şılır gib i değildi; M adam e de Vionnet, C h ad'i a n c a k şim diki d u ru m u n a getirebil­ m işti; öyleyse n asıl on a sın ırsız u fu k la r k a ­ 206

zan dırm ış olduğunu düşünebiliyordu? C h ad ’i eğiterek en iyi biçim de inceltm iş, ona iste­ nebilecek her şeyi sağlam ıştı. A m a son unda Chad, gen e işte eski C had'di ve bu gerçek dostum uz Streth er’a son derece g a n p g e ­ liyordu. G erçi, Ğlde edilen sonuç tak d ir edi­ lecek bir sonuçtu, am a gene de o lağan ü stü bir y an ı yoktu. B u nedenle, M adam e de Vionnet’nin gü n lü k y a şam ın b ir p a rç a sı ol­ m ak tan ileri gitm eyen sevinçleri, rah atlık ­ ları, g ü n ah ları p ay laştığı kim seye böyle in­ san ü stü b ir d eğer verm esine akıl erdirem iyordu. M adam e de V ionnet bu gece Streth er'm gözüne d ah a y aşlı görün dü; yılların etkisi d a ­ h a belirgindi yüzünde. A n cak h âlâ öm rün­ de g ö rd ü ğü kad ın ların en incesi, en güzeli, kendisini en m utlu edeniydi. A n cak gene de onu, k arşısın d a, sevd iği ad am u ğru n a göz­ y a şı döken bir hizm etçi kızdan fark sız, b a ­ y a ğ ı b ir acıy la üzü lü rken görebiliyordu. Y âl­ nız şu v ard ı: H izm etçi kız d urum unu gö rü p kendisini ay ıp lam az; M adam e de Vionnet ise kendisini ayıplıyor, gö sterd iği zayıflık ve k apıldığı alçalm a k arşısın d a san k i yerin di­ bine geçiyord u y Böylece, Streth er onları d a yitirir. K endisi şöyle dem ektedir: «H er şeyi yitirm iş bulunuyorum ; benim y ü rü ttü ğü m tek' m a n tık bü işte.»’ A slın d a Chad ile M ad am e de V ionnet’de b ir gerilem e olm uş değildir; S treth er’d â b ir ilerlem e olm uştu r._ Önce P aris’i o n lar kendisine tanıtm ıştı; şim diyse, görecek gözleri v a r s a eğer, kentin değerin i kendisi onların gözleri önüne se ­ 207

rebilecek d u ru m dadır, çün kü P aris C had ile M adam e de V ionnet’nin kendi b a şla rın a görebileceklerinden d a h a ince, d a h a gü zel bir yerd ir ve S treth er’d aki h a ­ y a l gü cü bu gibi m an evi d eğerleri k a v ra m a k için on­ ların gençliğinden d ah a elverişlidir. Kum sa a ti biçim i tam am lan m ıştır artık; Streth er ile Chad, P aphnuce ile T h a is’inkinden d ah a bü yü k b ir incelikle yer d eğiştir­ m işlerdir. Şim di, b u lu tlard ak i aydınlık, iyi ışık lan d ı­ rılm ış İsken deriye kentinden değil de, «parıldayan , tit­ reşen , eriyip birbirine kam san, bir a r a san k i yaln ızca yüzeylerden oluşurken, so n ra hem en tüm derinlik k e­ silen» b ir p ırlan tad an , P a ris’ten gelm ektedir. The A m b a ssa d o rs’ı bir ışık gib i b a şta n so n a k a p ­ la y a n güzellik, u sta bir san atçın ın gösterdiği büyük çab a n ın ürü n ü dü r. Ja m e s ne istediğini çok iyi biliyor­ du; güzeli b u lm ak için gü çlüklerle dolu, d a r bir yol izlem eyi kendine görev say d ı ve yeteneklerinin elver­ d iği en y ü k se k b a şa rıy a u laştı. The A m b a ssa d o rs’m biçim i A natole F ran ce’ın hiçbir z am an erişem eyeceği çeşitlem e ve sın ırlam alard an oluşm aktadır. Ş a şıla c a k b ir u sta lık la örülüp dokunm uştur. A n cak Ja m e s bu sonucu, k arşılığ ın d a ne çok şey yitirerek elde etm iş­ tir! B u u ğ u rd a öyle bü yü k şey ler gözden çık arm ıştır ki, birçok okuyucu J a m e s ’in sözlerini an lay ab ild iği (Ja m e s ’in gü çlü ğü çok ab a rtılm ıştır), y a rattığ ı etk i­ leri k av ray ab ild iğ i halde, ro m an ların a k a rşı b ir ilgi d u yam az. Bu gibi kim seler, yazarın b aşlan g ıç ilk esi­ ni, y an i ro m an yazabilm ek için in san yaşam ın ın çoğu yönlerini a tm ak zorun da bulun d u ğu n u k ab u l edem e­ m ektedir. B ir kez, H enry J a m e s ’in kişileri fa z la çeşitlilik gösterm ez. B u n ların ikisinden, o layların gidişin i etki­ lem eye ç alışa n gözlem ci k işiler ile, o lay lara k atılm a­ 208

y a n önem siz kişilerden (b u n lara örn ek olarak, kendi­ sin e W hat M aisie Knew ’nun o p a rla k g iriş bölüm ünü an latm a k görevi verilen kişiyi gösterebiliriz) d a h a ön­ ce söz etm iştik. Son ra, The A m b a ssa d o rs’d a k a rşıt ki­ şiliğiy le b aşk aların ın niteliklerini v u rg u la y an sevim li b ir in san tipi v ar. Ç oğunlukla, M a ria G ostrey gib i canlı, y a şam dolu k ad ın lard ır bu n lar. So n ra, ender görülen, o lağ an ü stü nitelikte k ad ın k a h ra m a n la r v ar. M ad am e de V ionnet a z çok böyle b ir kadın dır, a m a bu tipin en k u su rsu z örn eği The W ings o f the D ove’ d ak i M illy T h eale’dir. Kim i zam an k arşım ız a b ir kö ­ tü k işi çıkar, kim i zam an ise cöm ert gönüllü gen ç bir san atçı. Ja m e s ’in k işileri hem en hem en bu sın ırlar içinde kalır. Böylesine u sta b ir rom an cı için hiç de yüz ağ artıc ı b ir d urum değil. İkinci olarak, H enry J a m e s ’in kişileri, çeşitçe a z ­ lıkların ın yanı sıra, yap ıların ı olu ştu ran nitelikler yö­ nünden de çok sınırlıdır. Eğlenem ez, çab u k d a v ra n a ­ m az, bedensel istekler d u yam az, d eğişik k ah ram an lık biçim lerinin on da dokuzunu becerem ezler. Hiç so ­ y un m azlar; gelirlerinin k ay n ağ ı gibi, pençesine d ü ş­ tü k leri h astalık ların a d la n d a belli değildir; u şa k ­ ları, hizm etçileri y a sesi soluğu çıkm ayan y a d a ken­ dilerin e benzeyen kim selerdir. Bildiğim iz d ünyan ın toplum y aşam ı o n lara yaban cıdır; çün kü o n la n n ken ­ d i d ü n y alan n d a b u d ala in san lar, yoksul kim seler, dil a y n lık la n n d a n doğan en geller yoktur. D u y g u lan bile sınırlıdır. A v ru p a 'y a gelir, sa n a t y a p ıtla n n a ve b irb ir­ lerine b ak a rla r, a m a o k ad ar. J a m e s ’in sa y fa la rın d a an c ak b ir y a n la n noksan, s a k a t a m a belli b ir a m a ç ­ l a y aratılm ış kim seler y aşay ab ilir. B u k im seler bize, K ral A khenaton dönem inin M ısır san a tın d a sık g ö rü ­ len o n efis biçim bozukluklan n ı, o k o ca başlı, k ü çü ­ c ü k ayaklı, a m a gene de şirin in san resim lerini anım 209

satır. B ir so n rak i dönem de b u n la r o rtad an yok ol­ m u ştu r. K işilerin böyle hem çeşitlilik, hem de nitelik yö­ nünden çok sın ırlı tu tu lm aları, biçim b akım ın d an ro ­ m a n a y a r a r sa ğ la r . K itap ları üzerinde çalıştık ça J a ­ m es, b ir ro m an ın b ir bü tü n olu ştu rm ası gerektiğin e gitgid e d a h a çok in an m ıştır. B u b ü tü n lü ğü n h er z a ­ m an The A m b a ssa d o rs'd ak i g ib i geom etrik bir bü tü n ­ lü k o lm ası gerekm ezdi; a m a ro m an d a h er şey b ir tek konu, b ir tek d u ru m y a d a b ir tek olay çevresinde küm elenm eli; bu konu, d u ru m y a d a olay, kişilerin ilgisin i ü stü n d e toplam alı, b ir o lay ö rgü sü sağ lam alı, a y n c a k ita p ta d ağ ın ık d u ru m d a b u lu n an görü şleri b ir a ğ gib i içine a la r a k k ay n aştırıp belleğim ize y er­ leştirm eli, ro m an ı d ıştan d a iyice sa rıp kavram alıyd ı. S o n u n d a o rta d a b ir biçim belirm eli, b u biçim e u ygu n dü şm eyen h er şey ilgisiz u çarı sa p m a la r sa y ıla ra k atılm alıydı. A n cak, in san oğ lu n d an d a h a u ç a n ne o la­ b ilir? Tom Jo n e s’u, E m m a’yı ve h a tta Mr. C asau b o n ’u H en ry J a m e s ’in ro m an ların d an birine koyacak olur­ sa k , ro m an p a rç a la n ıp gider. O y sa b u kişilerin h er birin i ötekilerin y er a ld ık la n ro m a n la ra koysak, k i­ tabın tü m ü değil de, y aln ızca b ir p a rç a sı z a r a r gö re­ cektir. J a m e s ’in ro m a n la n n a a n cak kendi kişileri u y­ gu n d u r. Bu k işiler can sız y a ra tık la r değildir; Ja m e s in sa n y a şam ın ın göze a z ç arp a n yönlerini çok iyi a r a ş ­ tıran b ir y azard ır; ne v a r ki, gerek b a şk a ro m an lar­ d ak i kişiler, gerek se bizler b irtak ım sıra d a n nitelik­ lerle doluyuzdur; o y sa b u n itelikler Ja m e s ’in k işile­ rin d en sökü lü p atılm ıştır. B u tem izlem e işlem i k işi­ lerin ru h ların ı arıtan , o n la ra m an evi b ir yücelik s a ğ ­ la m a a m a c ı gözetilerek yap ılm ış değildir. N itekim , J a m e s ’in ro m an ların d a h erh an gi h ir felsefe (a ra d a b ir ra stla n a n k ö r in an ç izlerini sa y m a z sa k ), h erh an gi 210

b ir dinsel inanç, erm işçe bir tutum y a d a üstün k işi­ lere gösterilen b ir ay rıcalık yoktur. G irişilen arın d ır­ m a işlem i, belli b ir estetik etki sa ğ la m a k içindir; J a ­ m es bu etkiyi sağ lam ıştır. H.G. W ells bu n o k tay a eğlenceli ve aynı zam an d a belki de çok ay dın latıcı b ir biçim de p a rm a k b asm ış­ tır. En canlı, en n eşeli k itap ların d an b iri olan Boon’ d a H enry Ja m e s ’i iyice diline d o lar ve çok gü zel b ir k arik atü rü n ü çizer. Ja m e s ’e göre rom an b ir sa n a t y apıtıd ır ve birliği, b ütü n lü ğü açısın d an d eğerlen di­ rilm esi g e re k ir. D oğru lu ğu n a ve kesinlikle in an d ığı b u dü şün ceyi b aşlan g ıç ta kendisine kim a şıla d ıy sa aşıla m ış; bu dü şüncen in y a n ­ lışlığını b ir tü rlü öğrenem edi gitti. Ja m e s h içbir şey in yan lışlığın ı d o ğru lu ğu n u ken di­ si bulup öğrenm ez. H atta öğrenm ek bile is­ temez. Bir. şeyi hem en benim seyiverir, so n ra (şişirjdikçe şişirip ) d allan d ırıp b u d ak lan d ı­ rır... İn san d av ran ışların ı yöneten g ü çler a ra sın d a y aln ızca ik isi J a m e s ’in ro m an ların ­ d a can lı k alabilm iştir; bu n lar, a şırı bir sah ip olm a tu tk u su ile tam am en yüzeysel b ir m e­ rak d ü rtü sü d ü r. K işileri b ir şeylerden k u ş­ k u lan d ılar m ı,-iz sü re r gib i en u fa k o lasılık ­ ları, ipu çların ı b irer b irer yoklayıp a ra ştı­ rırlar. G erçek in san ların böyle d av ran d ık ları görü lm üş m ü d ü r? R om an ın kon usu h er ney­ se, hep o rtad a, göz önündedir; tıpkı ışık lan ­ dırılm ış bir. kilise gibi; a m a içeride d ik k ati­ nizi kiliseden kendi üstün e çekebilecek b ir cem aat yoktur; bü tü n ışıklar, bütün çizgiler 211

m ih rap üstünde toplanm ıştır. M ih rapta ise, bü yü k b ir sa y g ıy la yerleştirilm iş, tü m d ik k at­ leri kendine çeken, ölü bir kedi y av ru su , bir y u m u rta k ab u ğ u ve bir sicim p a rç a sı v a r ­ dır. ( ...) «The A lter of the D ead * (Ö lüler ■M ih rabı) ad lı öyküsünde ölülere ilişkin hiç­ b ir şeyin b u lu n m ay ışı gibi. ( ...) Ç ün kü bu­ lu nsaydı, h epsi d e m um yerine geçem eye­ ceklerinden, y a ratılm ak isten en etki yok olurdu. B öylesine b ir içtenlik ve dürü stlü kten ken disi k a ­ d a r dostu J a m e s ’in de h o şlan acağ ın ı d ü şü n m ü ş olm a­ lı ki, W ells k itab ın d an b ir tan e on a d a gönderir. Ü s­ t a t o k u d u k ların d an hiç m i hiç h oşlan m az ve W ells ile a r a la r ın d a çok ilginç y a z ışm a la r geçer. Y az ışm alar ilerled ikçe bu iki seçkin in san m ik isi de gitgide g e n çek yü zleriyle görünm eye b a şla rla r. Ja m e s naziktir, o rtak an ıların d an söz eder, şa şk ın d ır ve son derece u z a k ve heybetlidir. Çizilen k arik atü rü n kendisini se ­ vin d irm ed iğin i b elirtir ve m ek tub u n a «say gılarım la efendim » gib i ku ru b ir sözle son verm ek zorun lulu­ ğ u n u d u y m ak tan ü zü ld ü ğü n ü söyler. W ells de ş a ş ­ kındır, a m a onun şaşk ın lığ ı değişiktir.- J a m e s ’in n e­ den bu k a d a r sarsıld ığ ın ı b ir tü rlü a n la y a m a m a k ta ­ dır. D urum un gü lü n çlü ğü b ir yana, bu iki dost a r a ­ sın d a p a tla k veren çekişm e y azın sal a ç ıd a n büyük b ir önem ta şır. Sorun, k atı b ir biçim an lay ışın d an ile­ r i gelm ektedir. Bu biçim i iste r kum saati, iste r uzun b ir zin cir olarak , iste r k ated rallerin o rtasın d a k esi­ şen y a d a tek erleğin m erkezinden d ışa doğru yayılan çizgiler y a d a P ro cru stes’in dem ir k ary o lası o la ra k dü­ şün ün; y eter ki kendi içinde bütünlük taşısın . Böyle b ir biçim , y aşam ın ro m an cıy a su n d u ğu sın ırsız zen­ 212

ginliklerle u z laştın lab ilir m i? W els de, Ja m e s de uz.la ştın la m a y a c a ğ ı görü şün ded ir. W ells’e göre, ay rıca, y a şa m a ağ ırlık verm ek, biçim u ğ ru n a y aşam ın sın ır­ ların ı d araltm am a k y a d a genişletm em ek gerek ir. Berice de öyle. Ja m e s ’in ro m an ları eşsizdir; onun s a ­ n at ilkelerini benim seyem eyen okuyu cular d eğerli ve gü zel birtakım d u y gu lard an yoksun k alırlar. A n cak ben böyle rom an istem iyorum artık; özellikle y a z a rı J a m e s değil de, b ir b a şk a sı ise. Tıpkı A khen aton d ö ­ nem i M ısır san atın ın T u tan kh am en dönem inde de sü ­ rü p gitm esini istem ediğim gibi. K atı bir biçim in sak ın c a sı işte budur. Böyie b ir biçim, rom an ın h av asın ın so m u tlaşm asın ı sağ la y ab ilir, olay örgü sü n ü n d oğal b ir sonucu o larak gelişebilir; a m a y a şa m a açılan k a p ıla n k a p a r ve çoğu kez roman-, cıyı k ap alı o d a la rd a san atçılık oyunları oyn ar bir d u ­ ru m a getirir. Bir gü zellik yaratılm ıştır, a n c a k zo rb a k ılığın a girm iş b ir gü zellik tir bu. Tiyatro oyunlarında, örneğin R acin e’in oyunların da, güzelliğin v a rlığ ı­ nı k ab u l edebiliriz, çünkü güzellik sahn eye yüce b ir su ltan gibi k u ru larak , bildiğim iz sıra d a n in sa n ların yok lu ğu n a gönlüm üzün k atlan m asın ı sağ la y ab ilir. Ne v a r ki, ro m an d a güzelliğin zorbalığı, gü cü n ü a r ­ tırdığı ölçüde tatsızlaşır ve a r a d a b ir Boon gib i k ita p ­ ların yazılm asın a neden olan b ir tepkiye yol a ç a r. B a şk a b ir deyişle, rom an sa n a tsa l gelişm eye oyun k a d a r elverişli değildir. İn san cıllığı y a d a k u llan d ığı gereçlerin k a b a oluşu, b u n a engeldir. Ç oğu z am an oku rların biçim den d u yd uk ları tat, bu biçim i s a ğ la ­ m ak için göze alm an z a ra rla rı k arşılay ab ile cek öl­ çüde değildir; bu gibi kim selerin y argısı şu d u r: «G ü­ zel olm uş am a değm ez.» A raştırm am ız b u ra d a d a bitm iyor. G ü zellikten um udum uzu kesm iş değiliz henüz. A ca b a ro m a n d a 213

biçim d ışın d a h erh an gi b ir yöntem le güzellik s a ğ la ­ n am az m ı? Şim di ü rke çekine -'ritim» k a v ra m ın a bir göz atalım . K im i z am an ritim çok kolaydır. Ö rneğin Beetho­ v en ’in B eşinci Senfonisi, « ta t a t a taam » diye, her k u lağ ın seçebileceği, h erk esin a y ak vu rabileceği bir ritim ile b a şla r. A n cak b ir de senfoninin tü m ün ü n ritm i v ard ır; bü yü k ölçüde bölüm ler a ra sın d a k i iliş­ kiden d o ğ an bu ritm i kim i k işiler d u yabilirse de hiç k im se a y a k v u r a r a k izleyem ez. B u ikinci tü r ritim gü çtü r; a slın d a bu iki ritim tü rü birbirin in ay n ı m ı­ dır, d eğil m idir, a n cak m üzikçiler bilebilir. Y azıncı o la ra k bizim söylem ek isted iğim iz şudur: «T a ta ta ta am » biçim indeki birinci tü r ritim b irtak ım ro m an ­ la r d a d a b u lu n m ak ta ve o ro m an lara güzellik k az a n ­ d ırab ilm ek ted ir. R om an alam n d a, öteki ritim türüne, y a n i Beşin ci Se n fo n i’nin tü m ün ü n ritm i gibi g ü ç b ir ritm e b en zer b ir ritim bilm iyorum ; a m a belki vard ır. K o lay ritim tü rü n ü M arcel P rou st’un y ap ıtların ­ d a n örneklerle açıklayabiliriz. P ro u st’un rom an ın ın son bölüm ü henüz yayım ­ lanmadı-, rom an cın ın h a y ra n la n , bu bölüm ün de çık­ m a sıy la h er şeyin yerli yerin e otu racağım , geçm işin a n ım sa n a r a k ölüm süzleşeceğin i ve böylece rom an ın ta m b ir b ü tü n lü k k a z a n a c a ğ ın ı söylüyorlar. Ben b u ­ n a inanm ıyorum . B a n a k a lırsa , P ro u st’un rom an ı e s­ tetik b ir bü tü n o lm ak tan çok, uzayıp giden bir a n ­ la tıla r dizisidir; A lb ertın e’e ilişkin ay rın tılard a y a z a ­ rın y o ru lm ay a b aşlad ığ ı gö rülür. Belki ileride birtakım y en ilik ler olabilir, a m a b u n ların rom an ın tüm üne iliş­ kin kan ım ızı d eğiştireceğin i hiç sanm ıyorum . P ro u st’ u n ro m an ı k arm a k arışık tır, y ap ısı iyi değildir; ne şu a n d a h erh an gi b ir biçim i v ard ır, ne de bitince ola­ cak tır. A n cak gen e de d eğişik p a r ç a la n birbiriyîe b a ğ ­ 214

lantılıdır, çünkü içten dikişlerle tutturulm uştur, b a ş­ k a bir deyişle, birtakım ritim lere sahiptir. R om an da birçok ritim örn eği gösterebiliriz; bü yü k­ annenin resm inin çekilişi b u n lard an biridir; a m a k i­ tabın değişik p a rç a la rm ı birbirine b ağ lam a k açısın d an en önem li örnek, V in teu il’ün m üziğindeki o «küçük ezgi»n in kullanılışıdır. Bu ezgi, bizde tu tarlı bir d ü n ­ y a k arşısın d a olduğum uz yolu n da bir duygu u y an m a­ sını sa ğ la m a k ta h er şeyden d a h a etkili olm aktadır; h a tta S w a n n i, rom anın k ah ram an ın ı ve C h a rlu s’ü b ir­ biri ard ın d an yıkım a sü rü k leyen k ısk an çlık tan bile d a h a etkilidir. V inteuil'ün ad ın ı ilk kez çok çirkin k o ­ şu llar altın d a duyarız. Adı sa n ı belirsiz k ü çü k b ir köy orgcusu olan V inteuil ö lm ü ştü r ve kızı onun an ı­ sın a k a r a çalm ak tad ır. İleride birçok yönde gelişip y ay ılacak olan bu korkunç sah n e geçip g id er ve u n u ­ tulur. S o n ra P a ris’te büyük b ir evin salon unda, b ir k e­ m an son atı çalınır. Son atın a ğ ır bölüm ünden S w a n n ’ m k u la ğ ın a küçük bir ezgi takılır ve bütün y a şam ın ­ d a yer eder. Ezgi hep canlı kalır, am a türlü biçim lere girer. B ir sü re S w a n n in O dette’e olan sevgisin e e ş­ lik eder. S o n ra bu ilişki bozulun ca ezgi de unu tu lu r. D erken, Sw an n k ısk an çlık d u y gu su y la kıvranırken, yeniden o rtay a çıkar; kendi k u tsal özelliğini yitirm ek­ sizin, ay n ı a n d a hem S w a n n in üzüntüsüne, hem de geçm işteki m u tlu lu ğu n a eşlik etm ektedir. Sw ann, so ­ n atı kim in yazd ığın ı m e rak eder, V inteuil’ün y azd ı­ ğım öğrenince, «Bir z a m a n la r Vinteuil ad ın d a kü çük b ir orgcu tanım ıştım , am a ay n ı ad am olam az,» der. A slın d a so n at onundur; kızı ile kızının a rk a d a şı, so ­ n atı k em a n a u y a rla y a ra k yayım lam ışlardır. S a n k i hepsi bu k ad ard ır. K üçük ezgi, ro m an d a iki­ de b ir o rtay a çıkar, bir y an k ı o larak, b ir an ı o la ra k 215

V inteuil'ün ezgisiyle böyle k a rşıla şm a k h o şu m u za g i­ der; an c ak ezginin b irleştirici bir gü cü yoktur. D er­ ken yüzlerce s a y fa ileride, V in teuil’ü n ülke çap ın d a ün k az a n m a sın d an so n ra m u tsu z ve silik b ir öm ür g eçird iği k a s a b a d a a d ın a b ir an ıt dikileceği söylen­ tileri d o laştığı sıra d a , b a ş k a b ir yapıtı, ölüm ünden so n ra y ay ım lan an b ir altılısı seslendirilir. Rom anın k ah ra m an ı altılıyı dinler; dinlerken de kendini yabancı, korkunç b ir evren de bulur, o sıra d a söken u ğ u r­ su z b ir şa fa k , denizi k ızıla bo yam ak tad ır. B irdenbire h em onun, hem de okuyucunun ak lın a so n attak i kü çü k ezgi gelir; belli b elirsiz ve değişm iş b ir biçim de­ dir, a m a k ah ra m an ın y a şa m ın a yeni b ir yön verir, öyle ki yeniden çocu kluk d ü n y asın a döner ve bu d ün ­ yanın artık bilinm ezliğin derinliklerine göm ülm üş b u ­ lun d u ğu n u an lar. P ro u st’un ro m an ın d ak i m üzik p a rç a la n üstün e yazd ık ların ı k ab u l etm ek zo ru n d a değiliz-, bence m ü ­ ziği a ş ın ölçüde görü n tü ye dönüştürüyor. R o m an da birçok kim senin (önce S w a n n ’m, so n ra d a M arcel’in) d u yd u ğu V in teu il’ün k ü çü k ezgi tüm cesi d u ra ğ a n de­ ğildir; G eorge M eredith’in kullandığı, örneğin C la ra M iddleton’a eşlik eden k atm erli çiçek aça n k ira z a ğ a ­ cı y a d a C ecilia H alk ett’m d a lg a sız su lard a k i yatı g i­ bi, d eğişm ez sim gelerle b ir ilgisi yoktur. Böyle b a s­ m ak alıp sim geler a r a d a b ir yeniden o rtay a çıkabilir, o k a d a r; oysa ritim gelişm e o lan ağ ın a sahiptir; o k ü ­ çü k ezginin hem bestecinin, hem de dinleyenlerin y aşam ların d an a y n b ir y a şa m ı vard ır. N erd eyse k i­ ta p ta k i kişilerden biridir; tam o larak değil elbette. B u «tam o larak değil» sözünün an lam ı şudur: E zgi­ nin gü cü , içten dikişlerle rom an ı birleştirm ek, gü zel­ lik sa ğ la m a k ve okuyucun un belleğini iyice k a v r a ­ m ak u ğ ru n a h arcan m ıştır. Ezgi, o k aran lık başlan216

gıcm dan , k em an so n atı yoluyla altılıya dönüşene d e­ ğin zam an zam an okuyucu için çok bü yük önem t a ­ şır. Z am an zam an ise, hiçbir an lam ta şım az ve u n u ­ tu lu r gider. İşte bence ro m an sa n a tın d a ritm in işle­ vi, biçim gibi sürekli o larak o rta d a görünm eden böy­ le a r a d a b ir belirerek, a r a d a bir gözden u z a k la şa ra k içim izi şaşk ın lık d u ygusuyla, yenilik ve u m u tla dol­ d urm aktır. \\ B eceriksizce k u llan ılırsa ritim çok sıkıcı olur; k a ­ lıp la şa ra k b ir sim geye d ön üşü r ve bizi sü rü k leyerek götü recek yerde, ay ağım ıza dolaşır. Ö fkeyle bir de b a k a rız ki, ayağım ızın altın d a gen e G alsw orth y’nin köpeği Jo h n yatıyor. M eredith’in o güzel k iraz a ğ a ç ­ ları, y a tla n bile şiirselliğe açılan pencereler olm ak tan ileri gidem ez. K itapların ı önceden ta sa r la y a r a k y a ­ zan rom an cıların ritim y aratabilecek lerin i hiç san m ı­ yorum ; çünkü ritim , ro m an d a uygun b ir geçiş n ok­ ta sın a u laşıld ığı sırad a, yazarın içinde d oğal o larak beliren b ir itici gü ce d ay an m ak zorundadır. Ne v a r ki, bu yoldan sa ğ la n a n etki çok gü zel olabilir; k işile­ re h erh an gi bir z a r a r verm eksizin elde edilebilir ve ay rıc a bir dış biçim e duyduğum uz gereği a z a ltır .// «Yinelem e artı çeşitlem e» diye tan ım lay ab ilece­ ğim iz ve örneklerle açıklayabileceğim iz kolay ritim türü k on u su n d a söyleyeceklerim izi b u ra d a bitirm ek zorundayız.^Şim di d ah a güç olan ritim türüne g e ç i­ yoruz. A cab a ro m an lard a, Beşinci Senfoni çalınıp bit­ tikten so n ra duyduğum uz, çalgılard an yükselm eyip de yapıtın tüm ünden doğan etkiye benzer bir etki y a ­ rata n h erh an gi b ir şey v a r m ıdır? Senfoninin ilk b ö ­ lümü, y a v aş bölüm ü ve «trio-scherzo-trio-finale-triofin ale» biçim inde giden üçüncü bölümü, hep bird en zihnim ize d olar ve birbirinin içine girerek ortak b ir varlık oluşturur. Bu yeni ortak varlık senfoninin tü ­ 217

m ü d ü r ve tam d eğilse bile büyük ölçüde, orkestran ın çald ığı üç b ü yü k se s öbeği a ra sın d a k i ilişkiden doğ­ m uştu r. Ben bu ilişkiye ritim diyorum . E ğ e r m üzik dilinde b a ş k a b ir ad v e riy o rlarsa z a r a rı yok. Ş u a n ­ d a bizim sorm am ız gerek en soru, ro m a n la rd a bu r i­ tim tü rü n e benzeyen bir şey olup o lm a d ığ ıd ır.^ Ben böyle b ir ben zerlik bulam ıyorum ; a m a gen e de olabilir, çün kü rom an belki de kendisine en yakın k o şu tlu k ları m üzikte bulabilecektir. T iyatronun d u rum u değişiktir. Tiyatro görsel s a ­ n atlard an y a rarla n a b ilir; A risto teles’in düzen getirm e ç a b a la rın a d a k a rşı koym ayabilir; çü n kü oyun y a z a ­ rı, kişilerin in in san o la ra k gerek lerin i k a rşıla m a k so ­ ru m lu lu ğu n u rom an cı k a d a r derinden duym az. İn san ­ la r özelliklerini gösterebilm e o lan ağın ı en çok rom an ­ d a b u lu rlar. R om an cıya san ki, «İstersen bizi d eğişti­ rip yeniden y arat, a m a bizi k itab ın a alm ak zorun d a­ sın.» dem ektedirler. B a şta n beri görd ü ğü m ü z gibi, ro ­ m ancının sorun u, bir y a n d an kişilerini d a v ra n ışla rın ­ d a ö zgü r b ırakırken , b ir y an d an d a b a şk a b ir şey, y an i gü zellik y aratm ak tır. Peki, y ard ım sa ğ la m a k de­ ğil de, benzerlikler b u labilm ek için nereye yönelm eli? G erçi m üzik in san ı kullan m az, k a rm a şık k u rallara, y a s a la r a bağlıdır; a m a gen e de, bütünüyle duyulun­ ca, rom an cıya, kendi yöntem leriyle y aratm ay ı b a ş a ­ rab ilece ği b ir gü zellik tü rü su n d u ğu kesindir. R om an y azarın ın d a m üzikteki yayılıp genişlem e k av ram ın a d ö rt ele sarılm a sı gerekiyor. H er şeyi derleyip top ar­ la y a ra k b ir so n u ca b ağ lasın , hiçbir şeyi n oksan bı­ ra k m a sın dem iyorum ; açılsın, yayılsın diyorum . S e n ­ fon i çalın ıp bitince, senfoniyi olu ştu ran se s ve ezgi­ lerin b ağ ım sızlık ların a kav u ştuk ların ı, bütünün rit­ m i içinde kendi bireysel özgürlüklerin i bulduklarını, içim izde duyarız. R om an d a böyle olam az m ı? S a v a ş 218

ve Baroş’ta d a az çok bun a benzer bir durum yok m u ? Sözlerim ize S a v a ş ve B a rış'la b aşlam ıştık , onun­ la bitirm em iz gerekiyor. S a v a ş ve B a n ş çok dağın ık b ir rom andır; a n c ak gen e de, okud uk ça arkam ızdan gü çlü m üzik sesleri yükselm eye b aşlam ıy o r m u? R o­ m an ı bitirdiğim iz zam an , içindeki h er şey, birbiri a r ­ dından sıra la n a n sa v a ş stratejileri bile, öncesine göre d ah a büyük b o y u tlara bü rünm üyor m u?

219

S O N U Ç

Sözlerim i, rom an ın gerçekçiliği gitgide a z a la c a k mı, y o k sa a r ta c a k mı, sin em a rom an ı öldürecek mi gibi geleceğe ilişkin g ö rü şler ileri sü rerek bitirm ek geliyor içim den. İster iyim ser, ister kötü m ser olsun, ileriye yönelik d ü şü nceler hep önem li bir h a v a taşır; yol gösterm ek ve iyi etki b ırak m ak için birebirdirler. A ncak, bizim geleceğe yönelm eye h akkım ız yok. G eç­ m işin bize a y a k b a ğ ı o lm asın a k arşı çıkm ıştık, bu yüz­ den şim di gelecekten y a ra rla n m a y a k alk ışm am am ız gerek ir. Son iki yüz yılın rom an cıların ı b ir o d ad a otur­ m u ş ro m an ların ı aynı a n d a y azan k işiler o la ra k gö­ züm üzün önüne getirm iştik; hepsi aynı du yguların etkisi altın d a kendi çağların ın olayların ı yaratıcılık teknesinde yoğuruyorlardı. U laştığım ız so n u çlar ne o lu rsa olsun, kullandığım ız yöntem, bizim gib i söz­ de bilgin ler için sa ğ la m b ir yöntem dir. G elecek iki yüz yılın rom an cıların ı d a gene aynı o d ad a y a z a n ki­ şiler o la ra k d üşünm ek zorundayız. O nların ele a la ­ c ak ları k o n u lar b a m b a şk a olacak, a m a kendilerinde bir değişiklik b u lu n m ay acaktır. İn san oğlu gelecekte 220

ato m a gem vurabilir, a y a gidebilir, sa v a şı yok ed e­ b ilir y a d a b ü sbü tü n kızıştırabilir, h ay van zihninin n asıl çalıştığın ı an layabilir. A ncak, b u n lar önem siz şey lerd ir ve san atın değil, tarihin ilgi alan ın a girer. T arih gelişir, sa n a t yerinde durur. G eleceğin rom an y a z a n bütün yeni bulguları, y aratıcı bir zihnin, d e­ ğişken de olsa, bildiğim iz her zam an ki po tasın d a yo­ ğu racak tır. B u n u n la birlikte konum uzu ilgilendiren bir soru v ar. A slın d a bu, k arşılığın ı an cak ruhbilim cilerin ve­ rebileceği b ir sorudur, am a biz gene de soralım . G e­ lecekte y a ra tm a işlem inin kendisi de d eğişikliğe u ğ ­ r a r m ı a c a b a ? Y ansıtıcı aynan ın sırtın a cıv ad an yeni b ir sır çekilir m i? B a şk a bir deyişle, insanın y a ra tı­ lışı değişebilir m i? B ir an bu o lan ağı düşünelim , çün kü bu k ad arcık eğlenm eye hakkım ız vardır. Bu kon u da yaşlı kim seleri dinlem ek eğlenceli olu­ yor. K im i z am an güven dolu bir sesle şöyle derler: «İnsanın y aratılışı oidum olası hep aynıdır. Hepimizin yüreğin in derinliklerinde ilkel bir m a ğ a r a ad am ı y a ­ ta r. U ygarlıkm ış. H adi canım sen de, u y garlık y a l­ dızdan b aşk a nedir ki! G erçekleri değişitrem ezsiniz.» V arlık lı ve göbekli o lan lar böyle söyler. Ancak, c a n ­ l a n sıkkın sa, gençlerden y ak m ıy o rlarsa y a d a ken ­ dileri b a şa n sız k e n gençlerin b a ş a n k az a n a cağ ın ı d ü ­ şü n erek d u y gu sal b ir tu tu m a girm işlerse, o zam an d a b u n a tab an ta b a n a ters bir gö rü ş benim seyerek, gizem li gizem li: «İnsan y aratılışı aynı kalm ıyor. Ben kendi öm rüm boyunca birtakım köklü değişiklikler gördüm . G erçeklerden kaçam azsın ız,» derler. Böyiece, sıra sıy la b ir gün, «G erçekleri değiştirem ezsiniz,» diyerek, bir gün «G erçeklerden kaçam azsın ız,» d iy e­ re k kon u şu r d a kon uşu rlar. Ben b u rad a yaln ızca bir olasılığı belirtm ek isti­ 221

yorum . E ğ e r in san oğlu n u n y a ratılışı b ir gü n d eği­ şirse, birey ler kendilerine yeni b ir gözle b ak m ay ı b aşa rd ık la rı için değişecektir. B ugün, a ra la r ın d a ro ­ m an cıların d a y er ald ığı tek tü k b irk aç kişi, bu yol­ d a ç a b a h arc am a k tad ır. A ncak, toplum un bütün k u ­ ru m la n , b ü tü n çık ar çevreleri böyle b ir a r a y ışa k a r ­ şıdır. Devletin, din k u ru m lan n ın , ailelerin (ekonom ik yönüyle) bu değişiklik ten bekledikleri h içbir k azan ç yoktur; o y sa böyle b ir ç a b a a n cak d ış y a sa k la r z a ­ y ıfla rsa ilerlem e sağ lay ab ilir. T arih in k o şu llan d ırm a­ sın a bu denli çok b ağ lı olan bu aray ışlar, belki de b a şa rısız lık la so n u çlan acak tır; belki de in san zihni­ nin kendi kendini incelem e o lan ağ ı yoktur; böyle bir o lan ak v a rsa , bu yazının sonu olabilir. D oğru an lı­ yorsam , titiz b ir a ra ştırm a c ı olan I.A. R ich ard so n ’m g ö rü şü de bu yolda. H er neyse, rom an sa n a tı için yeni b ir canlılık, yeni b ir atılım a n cak bu” yoldan sağ la n a b ilir; çü n kü rom an y a z a n , kendini d eğişik b ir gözle görü rse, kişilerin i de d eğişik görebilecek, b u n d an yeni b ir ay d ın latm a d oğacak tır. Y ü k a n d a söylediklerim h an g i felsefeye y a d a h an gi k a r şıt felsefelere yakın d ü şü y o r bilem em . A m a kendi derm e ç atm a bilgilerim le kendi yüreğim in de­ rin liklerini yokladığım zam an , in san zihininde iki h a ­ rek et görüyorum : B u n lard an biri, tarih diye bilinen o büyük, o sıkıcı akış, ötekiyse ürkek, yengeç gibi y an y an b ir gidiştir. K o n u şm alarım ızd a bu h arek e t­ lerin ik isin i de yok saydık. T arihi yok saydık, çün kü ta rih y aln ızca in sa n ları geleceğe d oğru taşıy an yol­ c u dolu b ir tren d en b a şk a b ir şey değildir. Y en geç g ib i y a n y a n gid en h arek eti de yok saydık, çün kü ele ald ığım ız iki yüz yıllık k ısa b ir sü re b o y u n ca göze ç a rp m a y a c a k k a d a r y a v a ş ve ü rk ek b ir harekettir. B u yüzden, b a şla n g ıç ta şu ilkeleri benim sem iştik: în222

s a n d o ğ a sı d e ğ işm e zd ir v e d u r m a d a n ö y k ü le r ü re tir; b u n la rd a n elli b in sö z c ü ğ ü a ş a n la r a ro m an d en ir. E ğ e r d a h a g e n iş b ir g ö r ü ş b en im sem ey e g ü c ü m ü z y a d a y etkim iz b u lu n sa y d ı v e b ü tü n in sa n ve in san ö n c e si d a v r a n ışla r ı k u ş b a k ışı göreb il şeydik, o z a m a n y u k a rıd a k ile rd e n d e ğ işik so n u ç la r a v a ra b ilird ik . O z a m a n y e n ge ç g ib i y a n y a n g id iş de, tren d ek i y o lcu ­ la rın y e r d e ğ iştirişle ri d e seçile b ilir d u r u m a g e lir v e böylece «ro m an ın g e lişm esi» sö zü y a la n d a n b ilg in le rin k u llan d ığ ı b a sm a k a lıp b ir sö z y a d a tek n iğ e ilişk in u f a k b ir a y n h tı o lm a k ta n k u rtu lu r, in sa n lığ ın g e liş ­ m esi a n la m ım ta şıd ığ ı için önem k a za n ırd ı.

223

E. M. FORSTER

romansanatı “ Bir rom an için son ölçü, ona karşı d u yd u ğ u m u z sevgi olacaktır; tıpkı dostlu klarım ızın ve tan ım layam ad ığ ım ız şeylerin ölçüsünün sevgi olm ası g ib i.’ ’ — E .M . Forster Çağımızın ünlü Ingiliz rom ancılarından E.M. Forster’ın bu yapıtı 1927 yılında, C am bridge Üniversitesince düzenlenen bir dizi konuşm adan oluşm uştur. Kuralcılıktan uzak, bir söyleşi havası İçinde geçen bu konuşm alarda E.M. Forster, rom an sanatının “ ö y k ü ” , “ kişiler” , “ olay ö rg ü sü ” , “ düşsellik” , “ biçim ve ritim ” gibi temel konularında İlginç görüşler getirm ektedir. E.M. Forster’ın, İngiliz ve dünya rom anından geniş bir alanı kapsayan örneklerle oluşturduğu bu yapıtı, ülkem izde sürege­ len roman üstüne tartışmalara birçok yönden aydınlatıcı, ö ğre ­ tici yaklaşım lar İçermektedir. İngilizcede ve birçok dilde, roman kuramı üstüne temel yapıt­ lardan biri olarak birçok kez basılan ve basılmakta olan Rom an Sanatı'nı Ünal A ytü r’ün yetkin, titiz çevirisiyle sunuyoruz.