Roman Gibi [Paperback ed.] 9789750727054 [PDF]

Zitiervorschau

Sabiha Sertel

•

MAN •

I

Demokrasi Mücadelesinde Bir Kadın

BELGE YAYlNLARI r 42 Birtııd Baskı: 1969 (ANT YJ İkinci Baskı : 1987

ROMAN GlBİ/Dizgi,'Baskı: Final Ofset A.Ş./K'apak: PANO Gra­ fik/Kapak Baskı: Orhan OfseVCilt: Örnek/BELGE YAYINLARI: Nuruosmaniye Cd. Atasaray İşham No: 406 Ca,taloklu/İSTANBml:

Sabiha Sertel

ROMAN GİBİ

ÖNSÖZ •Roman Gibi. annemin en son yapıtı. En olgun ça· ğında ve bence en çok özenerek yazdığı kitap. Yaz· madan önce, ele aldığı dönemlerin gazetelerini okudu, notlar aldı. !kinci Dünya Harbinden sonra Türkiye'den ayrıldığı güne kadar. Osmanlı ve özellikle Cumhuri­ yet döneminin sosyal si�i yaşantısını, o akıcı uslubu ile bir roman gibi hikaye etti. Hikaye etmekle kalma· dı, olaylar hakkındaki görüş ve tahlillerini de ekledi. Bir doktora tezi gibi, büyük gayretlerle yazılan bu ya· pıt, 1986 sonunda tamamlandı. 1968 de Bakü hastaha­ nesinde ölümle pençeleştiği sırada, kitap Türkiye'de basılmaktaydı ve annem soruyordu·: ·Kitabım çık·

tı mı?•

Kanımca, Alan Yayıncılık bu eseri te�rar yayın· lamakla hem annemin anısına hem de Türk olauyu­ cusuna, özellikle yeni kuşaklara büyük bir hizmette bulunuyor. Çünki, Sabiha Zekeriya Sertel, Türkiye'nin edebi, sosyal ve siyasi hayatında önemli bir yer tutan n·adir kadınlardan olduğu haLde, yeni kuşaklar ne onun edebi ve siyasi yapıtlarını ne de hürriyet, de· mokrasi ve bağımsızlık uğrunda verdiği büyük sava· şı biliyor. Oysa. o, 1919 da işgal altındaki lstanbul'da, Halide Edip'le başladığı bu savaşa, 1950 de Türkiye'yi terkettiği güne kadar devam ettt. Yurtseverliği hiçbir zaman elden bırakmayan, Cumhuriyet döneminde Babı - Ali'nin .. en cesur.. kalemi olarak tanınan an· nem, kah •Resimli Ay•daki ·Cici Anne• sütunuyla kadın haklarını, sosyal haksızlıkları ele aldı, kah ·Savulun Geliyorum• gibi yazı.larıyla diktatörlüğe cephe aldı, kah da harp içinde •Tan• gazetesindeki fık· ralarıyla Nazizrrıe, faşizme karşı savaştı. Kanımca Türk kamu oyu tarafından daha çok ta· nınmayı ve anılmayı çoktan haketmiştir. Montreuil, Aralık 1986

Yıldız SERTEL

BELGE YAYıNLARI

Belgesel Anılar

Türkiye

bas\n

kalemlenı:iden Selanik'te

!>iri

dokdu.

hayabnın

mücadelecl

olan Sabiha Sertel ıaes'te

Balkan

allesiyle birlikte lstanbul'a Sertel.

en

Dizisi : 6

Savaşından göç

sonra

eden Sabiha

Zekeriya Serte l ile evlendiktan sonra

basın hayatına atıldı, den Sabi.hO.

1919'da Amerika'ya gi­

Sertel Col�bia

Üniversitesi'nin

saşyoloil bölümlindeki detsleri izledi. sorunu yanında.,' marksiZmle burada

Kadın ilgilen­

meye başladı. Birçok derginin yayınlanışında

önayak olan, ba.zı.la.nnı

1930'lard& marksıst klasiklerden

Türkçeye

çev:tren

Sabiha

Sertel,

1940'lı yıllarda eşiyle birlikte yayınladığı TAN

gazetesinde, tek parti reJiminden demokrasiye

geçilmesi yolunda mücadele verdi. Matbaalan yakılan ve üzerlerindeki baskı dayanılmaz bir

hal a.la.n Sertel'ler 1950'de yurtdışına çıkt\lar. Çok sevdiği ülkesini bir daha. görme olanağı­

na. sahip olmayatı Sabiha. Sertel, 1968 Eylül'ün­ de Baku'de sürg()nde öldü. Bu kitap demokra­ si mücadelesine, bir kadının basın -ha.yatınQ.aki deneyimiert ya.mnda, Türkiye siyasal tarihinin önemli bir böt6ı'nüne de lŞık tutuyor.

Torunum Deniz'e, Sen sekiz yaşında bir çocuktun. lstanbul'da, Mo­ da'da deniz kenarındaki evin balkonunda, sana renk­ li, zengin hayallerle dolu şark masallarını anlatırdım. Leyla ile Mecnun, Ferhat ile Şirin, Kerem ile Aslı... Sen bunlan büyük bir dikkatle dinlerken, mavi gö� lerinde alevler yanardı. Masal biter bitmez yerinden fırlar: -.....-Haydi, anneanne, bunu oynayalım, derdin. Masalı, usta bir rejisör gibi sahneye koyar, ba­ na rolümü verir, kendi rolünü heyecan ve şevkle oy­ nardr.n. Senin hayal zenginliğine, sanat belirtilerine ba­ karak, annene : - Bu çocuk ya bir aktör, ya bir rejisör olacak ... Çocuğun dedim.

bu

istidadına

Yıllar geçti ... rinde rum.

dikkat

edin,

körletmeyin. ..

.

Şimdi Amerika'da tiyatro klüple­

Shakespeare'i

başanyla

oynadığını

duyuyo­

Ben sahnede değil, hayatta küçücük bir rol oynadım. Sana ve okuyucularıma bunu yine bir ma­ sal gibi, bir roman gibi anlatacağım... Gurbetteki hayatımı anlatmanın sırası daha gel­ medi. Onu anlatmak sırası geldiği zaman, eğer yaşı­ yorsam, sana ve okuyuculanma bunun da masalını anlatınm ... Savaş dolu bir hayatın hikayesi.

ı Hayata Giriş

•

Milli Kurtuluş Savaşı'nın Arifesinde

Yıl 1919. Türkiye Alman militartstleriyle girdiği harpte yenilmiş. İstanbul, işgal kuvvetlerinin elinde. İngiliz amirali Harington'lar, Amerikan amirali Bris­ tol'ler, yönetim mekanizmasına elkoymuşlar. Türki­ ye'yi Birinci Dünya. Harbi'ne sürükleyen •İttihat ve Terakki· Partisi'nin kodama.nlan, Talat Paşa'lar, En­ ver Pa.şa'lar, Cemal Paşa'lı:ı,r, Doktor Nazım ve diğer­ leri kaçmışlar. Limanda, çeşitli ba,yra.klarla süslenmiş düşman gemileri yatıyor. Yemen'den, Galiçya'dan, çeşitli cep­ helerden katar katar İstanbul'a dönen Mehmetçik' ler perişan ... istasyonu, •vlatlarını, kardeşlerini Haydarpaşa. aramaya gelen halkla tıklım tıklım. Dönenler çocuk denecek kadar genç. Bazılannın ı:ı,yaklannda. hıllı:\ köy çanklan var. Paltolan yok. So�uk'ta, titriyorlar. Bun­ lar, Arabistan çöllerinde, harp cephelerinde niçin, ki9

min ıçın döğüştüklerini bilmeden dönüyorlar. Yurt­ t&şlannı yabancı topraklarda bırakmışlar. Gömüldük­ ıeri top�k kümesinin üstünde ne bir ta,ş, ne kimlik­ lerini belirten bir yazı var. Bunlar, bir harp macera­ sında harcanmış Anadolu evlatlandır. Bu maceradp. ölenlerin, yaralananla,nn, kayıpia­ nn sayısı belli değil, Yurt içinde açlıktan hastalık­ lardan ölenlerin de sayısı belli değil... Bu hesabı sor­ maya kimsenin dili varmıyor. Herkes gelecek kay­ gusunda. Bu yık.ılıştan sonra memleket ne olacıa.k? Emperyalistler Türkiye'yi paylaşacaklar mı? Herkes bu soruyu soruyor. Emperyalistler, milli bağımsızlı­ ğımızın üzerine bir şal örten Sevr Anlaşması'nı ha­ zırlıyorlar. Mütareke anlıışması 30 Ekim 191B'de müt­ tefikler adına Am.iral Galtrop, Türkiye adına Bahri­ ye Nazın Rauf Bey tarafından imzalanınıştır. Em­ peryalist devletler ellerindeki bu beratla başkentin kilit noktalanna yerleştiler. Sokaklarda Senega,l'li, Hint'li, Cava'lı sömürge askerleri, çeşit çeşit elbiseleriyle geziyorlar. Bellerin­ den diz kapaklanna sa-rkan, renk renk, d�alı etek­ likleriyle gaydalı, davullu İskoç kıtalan, bir opera sahnesinde oyun verir gibi sokaklardan geçiyorla.r. Boğazda Rumeli ve Anı:Wolu hisarlannın üzerlerinde işgal ordulannın bayraklan dalgalamyor. Türk bay­ rağı en geriye asılmış. Bu matem gününde yüzü gülenler, ancak Rum­ lar... SokaklardA laterna çalarak dolaşıyorlar. Hiç durmadan şarkı söylüyor, içiyor, nara atıyorlar. Harpte yenilen yurttaşianna tepeden bakıyorlar. Ka­ dınlann çarşAflarını ' yırtıyorla,r, kızlara saldınyor­ lar. Hükümet yok, polis yok. Memleket derin bir karanlığa gömülmüş. Harp öncesinin neşeli İstanbul'u artı!ç yok. Sokaklar da­ ralmış, insanlar küçülmüş, çehreler soluk, Ağırbaşlı, vekarlı. memurlar, cübbeli, sanklı hocalar, işçi, esnaf bütün halk, başlan göğüslerine düşmüş, köprünün üstünden geçiyorlar. lO

Sanki yıkılan imparatorluğun yükünü omuzla­ rında taşıyorlar. Türk milleti tarihinde ilk defa ba­ ğımsızlığını yitinnenin acısını iliklerinde duyuyor. yoksulluğun somut 'bir örne­ Kenar mahalleler ği ... Bir yanda çullam sarılmış, çıplak ayaklı çocuk­ Ota yanda vagon ticaretiyle milyonlar lar sıntıyor. ruran topal İsmail Hakkı Paşa,'lar, bulgur palasla.r kuran harp zenginleri, Viyana'lı artist Miloviç'in si­ garasını banknotlarla yakıyorlar. Harp içinde saman ekmeği yiyenlerle, harpte zengin olanlar karşı kar­ şıya. Biri kararga.hını Şişli'de, Nişantaşında, İstan­ bul'un onarılmış semtlerinde, öteki Fatih'in, Aksa­ ray'ın, Cihangir'in fakir m�haUelerinde, yangın ha.­ rabelerine kurmuş. Kabineler birbiri ardın� değişiyor. !zzet P� gidiyor. Ferit Paşa. geliyor. Ferit Paşa. gidiyor. Tev­ fik Paşa geliyor. Eski Osmanlı paşaları karaya. otur­ muş imparatorluk zırhlısını yüzdünnek için, İngiliz, Amerikan amirallerine. emperyalist devletlere sığı­ nıyorlar. «İttihat ve Tera,kki» Partisi'nden yurtta kalanların birçoğu cBekirağa• P l Bölüğü ne tıkılmış. Cezaevinin bir kapısından önceleri İttihatçı'lann tev­ kif ettiği ·Hürriyet ve İtila.fçılar· (:ı) çıkıyor, öteki kapısından Kürt Mustafa Paşa Divanı Harbi'nin tevkif ettiği İttihatçılar giriyor. Kürt Mustafa Paşa Harp Divanı, emperyalist efendilerine yara.n.mak, halkı yıldırmak için bazı lt­ tihatçı'lan ipe çekiyor. Yabancı subaylar evleri araştınyor. Ev sahiple ­ rini sokağa atıyor, içine yerleşiyorla.r. Basın, yaban­ cı devletler sansürünün kontrolünde... İngiliz taraf­ lısı gazeteler serbest çıkıyor. İngiliz emperyalizminin (1) cBektrağa• (21

Bölütıl Beyazıt'ta, Savunma Bakanlıl'ı'nda sı­

yası suçlulara ayrı.J.mış cezaeVi.

·Hürriyet ve İtilat• İngiliz

ta.raflıaı,

•İttihat ve Terakki·

Partlsı'n� karşı kurulmuş muhalefet partls1.

ll

uşağı Ali Kemal'in gazetesi ·Sabah•, ·İkdam• em­ peryali.stleri haklı buluyor. İttihat'çıla.ra küfürler sa­ vuruyorlar. Yabancı sermayeye ajanlı.k eden azınlık senna­ yedarlan. Beyoğlu caıneka.nlannı ila.nlarla doldur­ muşlar. •Türk malı almayınız•... Köşe ba.şı sarrafl�. yabancı subaylann dolarla.nnı. sterlinglerini, drah­ milerini Türk parasına çeviriyorla.r. Türk parası de­ ğerini kaybetmiş. Beyoğlu m$ğazalanna., harbi ka­ zanJm devletlerin ba;yre.kla.n çekilmiş ... Rum mağa­ zalannı etekleri kıvrımlı, kırmızı fesli, uzun, mavi püsküllü evzon askerleri bekliyor. Bu, mütarekenin İstanbul'udur. Yıkılmış bir imparatorluğun çöküntü­ leri içinde ümidini, benliğin.i kaybetmiş bir milletin İstanbul'u... •

Suçlu Kimdir?

Herkes birbirine sooıyor. Bu yıkılışın suçlusu kimdir? Bunun sonu ne olacaktır? Sırtını İngili:ılere dayayan •Hürriyet ve İti1a;f.. Partisi önderleri suçu İttilutt'çılara yüklüyorla.r. Alman militarizmine el ve­ rip Türkiye'yi Birinci Dünya Harbi'ne sürükleyen İt­ tihat'çılann alt tabakalan is�. suçu Enver Paşa'ya yüklüyorlar. Bir tarafta ·İngiliz Muhipleri• Cemiyeti dış po­ litikanın İngiltere'ye dayanınAsını savunuyor, öte yandan Viison Cemiyeti'n i kura,n a.ydınlar, Amerikan mandasından medet umuyorlar. Aydınlann büyük bir kısmı kötümser. Bir kısım aydınlar Türkiye toprak­ lanndan bazı tavizler vermekle ibağunsızlığım.ızm ko­ runacağı iddiasında... Sağduyusuyla hareket eden haİk, emperyalistlerin artık bağimsız bir Türkiye bı­ ra.lmııyacağı, bağımMzlığı kurtarmak için bir savaş gerektiği inancında... Tü:r:.�tye'yi paylaşmaya önceden karar veren em­ peryalist devletler

Ahmet

Rlza., Abdülhamid'in zorbalıkı karşısında Avrupa'ya

kaçan, hürriyet ıçın savaşan bir vatanseverd1.

(2) Halide Edip, •The Turkish Ordeal•, sayfa. 19, 20. (3) Abdullah mıydı.

14

Cevdet

cİng1Uz

bir

Türk

düşünürüdür.

İngilizlerin

Dostları, Cem1yet1'nde çalıomıotır.

ada.

ginin ilk sayısı, halk arasmda büyülç ıbir ilgi topladı. Dergide, ha,rp zenginleri açığa vuruluyordu. Halk, ölü­ süne kefenlik patiska bulamJıZken, onlar, vagon tica.­ reti yaparak zengin olmuşlardı. Zenginlerin bir efsane gibi halk arasında dola­ şan hikayeleri vurgunlan ·Diken. Dergisi'nde nille­ teli yazılarlıı, karikatürlerle halkın önüne serillyor­ du. Cağa,loğlu'ndaki evimiz birçok aydınlann merke­ zi olmuştu. O zamanın en tanınmış yazarlan, hikaye­ elleri, şairleri, edipleri, bizim evde toplanırdı. Durum­ dan herkes ümitsizdi. Herkes çıkacak bir yol anyor­ du. Halka ümit ve cesaret vermek, halkı uyandırmak amacıyla haftalık bir dergi çıkarmaya karar verdik. Adı ·Büyük Mecmua. ol�k. yazarlar para almaya-. caktı. Derginin yazarlan Ömer Seyfeddin, Ali Canip, Falih Rıfkı, şair Yusuf Ziya, Orhan Seyfi, Faruk Na­ fiz, Köprülüzade Fuat, Mehmet Emin Yurdakul, üni­ versite öğretmenlerinden İsmail Hakkı, Tekin Alp CMois Kohen> ve Reşat Nuri, üniversite öğretmenle­ rinden Mehmet Emin ve diğerleri idi. ·Büyük Mecmua• niÇin çıktığını anlatan ilk ya­ zısında, kötümser olmanın zararlannı belirtiyor, hal­ kı cesaretle çalışmaya çağınyordu: cÜmitsizliğe dü­ şüp etrafa, zehir saçacağımıza, yahut herkese mille­ tin geleceğinden ümit k�lma,dığını yayacağımıza otu­ rup elbirliğiyle çalışmak ve milletin kültür bakımın­ dan yükselmesini ve gerçek bir millet olmasını sağ­ lamağa çalışmak gerekir,• diyordu. 6 Mart 1919'da, Zekeriya'nın imtiyazı altında genç yazarlJmn birligtyle çıkan dergi, yenilme acısıyla ümidini kaybeden halka bir ümit ışığı oldu. cB üyük Mecmua• tam deyimiyle bir foruındu. Görüş ve inanç­ lan ayn insanlar bu dergide yıkılışın sebeplerini araş­ tınyor, kurtuluş yollan bulmaya ça.lışıyQI'l&rd.ı. Türk­ çülük, milliyetçilik, yeni osmıınlılık tartışmalan ya­ nında, sosyalist bakımdan iktisadi akımlar, emper15

yalizme ka,rşı yazılar, feminizm konulan yer alıyor­ du. İm�torloğun yıkılıt sebeplerini araştıra.nl&­ nn b�ılan bunun türkçülük, milliyetçilik akımların­ dan ileri geldiğini iddia ediyorlardı. Aynı zamanda İstanbul'da. • Yeni Mecınua• adın� bir dergi çıkıyor­ du. Bu dergide Ahmet Cevat (1) yıkılışa islamcılık, pantürkizm akımlannın sebep olduğunu iddia ediyor, ·Biz gerçek osmanlı, kuvvetli müslümp.n kalalım. Fakat kanlı çetenin fela..ketli mefkuresinden süratle uza.kla.şa.lıın,• diyordu. ·Kurtuluş• Mecmuası'nı çıkaran komünistler yı­ kılışı emperyalistlere yüklüyor, milleti emperyalizme karşı sav�a çağınvorla.rdı. ·Büyük Mecmua.- dar toplanan milliyetçilerle, Ah· met Cevat arasmda bir tartışma başladı. Milliye� çiliği, türkçülüğü sa.vunanlar, çeşitli anlayışlar& sa­ hiptiler. Kimi, türkçülüğiin, köklertni geçmişten alan bir a.lom olduğunu belirtiyor, kimi Turan'a gitmekten söz açıyor, kimi türkçülüğün amacının memleket dışı Türkleri kurtannak değil, azınlık sermayesi ve y&­ bancı serm�ye karşısında ezilen milli burjuvNiYi ko­ rumak olduğunu iddia ediyordu. Bunun turancı türk­ çülükle ilgisi olmadığını, dış sermayenin baskısına karşı milli buıiuva.ziyi koruyan bir milliyetçilik ol­ dukunu söylüyorlardı. Aydınlar bir fikir buhranı içinde idiler . Yıkılışın sebeplerini yüzeyde arıyor. Osmanlı İmparatorlu ğu· nu çökerten iç ve dış sebepleri, ekonomik ve politik nedenleri �aştırmıyorlard.ı. Yıkılış devrinde meyda­ na gelen çeşitli fikir $kımla.nnı, yıkılışın sebebi sa­ yıyorla.rdı. :Emperyalizme, karşı savaşacak yerde, iç parti kavgalanyla bir'birlerinin boğazına. sanlıyor,

(1)

Ahmet Cevat, blr ötretmendlr. Sovyet tnlnlabmdan sonra Sovyetler Blrlltlne gitmiş, orada sosyalistlerle beraber ça­ lışmış memlekete

16

döndükten sonra partiden ayrılmı&tır.

emperyalistlerin ekmeğiıle yağ sürüyorlardı. Bu. ta.r­ tışma.la.r ��mda ..Yeni Osma,.nlılılu siperine sa.kla­ nanlar oldu. Bunlar azınlıkların ·Rea� muamelesi görd\Uderini, İttihatçıla.nn milli bir politika ile azın ­ lıklfiiJ"l ezdiğini, yine osmanlılık po;Litika.sına dönmek gerektiğini iddiPı ediyorl8col'dı. Bir ı;a.manlar Ziya. Gô­ ka.lp'le beraber Türkçülüğü, milliyetçiliği savuruiıı Tekin Alp bile c l 908 devriminin ilk günlerinde, Wl­ surlar ar�mda bir kardeşlik doğdujunu, pa.pazların. hocalann öpüştüğünü, özellikle Rumeli'de çete ç&r­ pışmalannm durduğunu. yazıyor. ta,rp,f taraf cltti­ ha.dı ana.sır,. v e azınlıkları birleştirme cemiyetinin kurulduğunu belirtiyor, cA:L zaman sonra esef verici olayların meyds.na. geldiğini• söYlüyordu. ..Yeni Os­ man.lılık• politikasma dönmeyi salık veriyordu. •

Yeni Türkiye

Memleket işgal altında olduğu halde, Yıkıl&Jl İm­ paratorluğun içinde yeni akımlar doğuyordu. Duru­ mun kötülütüne, bütün ümitsizliklere rağmen yeni­ leşma a.kıınla.rı kuvvetıeniyordu. Bir tarafta şeriat mAhkemelerinin adiiye bakanlığına devri tartışılıyor, öte yanda eğitim sisteminde yenilikler isteniyordu. Dinle devletin a.ynlması, medreselerin eğitim bakan­ lığına bağlanması fikirleri ortaya atılıyordu. Harp içinde kadınlık hayatında da bazı yenilik.:. ler meydana gelmişti. Kadınlar, eski düşünüşe uyma* yan adımlar atmışlar{ tektük devlet bürola.rına, tica­ reth.anelere, fabrikala.ra, gf.rmişlerdi. Kendilerinin de hayatta savaşmaya. elverişli kol ve k.afa.ya. sahip ol­ duklannı isbata çalışıyorla.n:lı. Şeriatçılann bütün kar­ şı koymı:ı.Iarına rağme�. ekonomik yıkılışın yarattı� zorunluluk, kadınları hayata çekmişti. 27 Mart 1919'da gazetelerde, dergilerde büyük bir tartışma· başlamıştı. Bu tartışma o devrin düşünüşünü aksettiren bir olay oldll$U için belirtiyorum: 17

Kadınlar erkeklerle .a.,ynı darülfünunda (üniver­ sitede) okuyabilirler mi, okuya.ma.zlar mı? O güne kaıdmlann okuduğu okullar ancak lise derece­ sindeydl. Bu okulların üniversite ile birleşmesini eği­ tim bak.a,nlığı. ka,bul etmek istiyor, üniversite müdü­ rü Naim Hoca k�ı geliyordu. Bu istetı bütün basın, halk alkışlıyordu. Fakat işgal havası içinde irtica canlanmış. ve kuvvetlenmişti. Bu hareketler karşısın­ da hoceJar. şeriatçılar hemen b�kaldırdılar. ·- Asla... Kadınlarla erkeklerin aynı çatı al­ tında ders görmeleri şeriate aykırıdır,• fetvasını ver­ diler.

�

Şeriatçılam göre, kıulınlar üniversiteye girebilir­ lerdi, amma,. sınıfla,r ayn olmak şartıyla ... Profesörler hergün aynı dersi ayn sınıflarda ve­ recekler, ka,dınlar laboratuvarlı:ı.rda erkeklerle bera­ ber çalışmıya.caklardı. Gericiler, kadınlarla, $rkekleri birbirinden ayırmak için o zaman tramvayle.rda ol· duğu gibi üniversiteye de bir perde germek l$tiyor­ la.rdı. Kız ve erkekler sınıflarda birleşmiyotlarsa da koridorl�a. genel konferans sa,lonunda. leşiyor lardı. Gericiler, bunu da, önlemek için erkek O#ren­ ciler üniversiteye girdikleri zaman kadınla.n.n. dışar­ da beklemesini, kadınlar sınıfa, girdiği zaman $rkek­ lerin üniversiteye girmelerinin yasak edilmesini isti­ yorlardı. Üniversite öğleye kadar erkeklere, öl!eden sonra kızla.rı:ı. ayrılmalı idi. Gericilerin bu gülünç, gülünç olduğu kadar acıldı durumlarına rağmen, üniversite öğretmenler meclisi, bunda,n böyle kız ve erkek öğrencilerin bir ;&rada okumasını bir tek muhalif oya karşı kesin bir çOğun­ lukla kararl�tırdı, Bu muhalif oyu veren, üniversite müdürü Naim Hoca idi. Bunun gibi •tesettür'ün, yani kadının örtülme­ sinin dinle ilgisi var mıdır, yok mudur?• konulan tar­ tışılıyor, en ilerici aydınlar bile hocala,rın baskısı al­ tında çarşa.flJl atılmasını cesaretle savunamıyorlar-

*

­

dı. Kadınla.nn tıp fakültesiııe, diker fakültelere gir­ meleri bir taraftan konuşuluyor, bir taraftan da ger­ çekleşiyordu. Çökmekte olan İmparatorluğun içinde yenileşmeye doğru olan bu kıpırdamalar, Türk top­ lumunun ne pahasına olursa olsun, eski kalıplardan kurtulma. çabasının işaretleriydi. Daha sonralan My.s­ tafa Kemal'in ortaya attığı reformlann tohumlannı burada aram ak gerektir. Ben bu ideolojik tartışmalara katıla,cak kadar ol ­ gunla.şmamıştım. Derginin çıktığı ilk günden kapım­ dığı güne kadar kadın haklannı savundum. Dün­ ya ölçüsündaki Sufra.jet (kadınlara oy ha.kkı sağlan­ ması> hareketlerini izliyor, kı&dın..ları sosyal baskı­ larda.n, özellikle şeriat baskısından kurtannak için savaşıyordum. Beni bu konuya bu kadar sıkı bağla­ yan, biraz da özel h1iyatımın etkileri idi . •

Sekiz yaşında bir çocuktum. Altı kardeştik. Ba­ bam Sela.iıik gümrüğünde baş katipti. Az bir kazanç­ la. altı çocuğa. ba,kmak zorundaydı. Bir gün gümıiik.­ te muhMebecinin eSen başefendi koltuğunu doldura­ mıyorsun," sitemine �zmış, işinden çekilmişti. Küçük bir emekli maaşıy� yaşıyorduk. Aile tam bir sefalet içindeydi. Selanik'te cPaza.r Tekkesi» denen bir yer­ de yaşıyorduk. Ev halamın eviydi. Bahçeli. güzel, m&ıZbut bir evdi. Bizim ancak iki odamız vardı. BQ.bam. tam bir pa.triarktı. Her sabah ayakyolu­ na girdiği zaman, annem elinde bir havlu, bir ibrik kapının önünde beklerdi. Bir gün sordum: - Sen babamın hizmeteisi misin? - Her kadın koca,sının hizmetçisidir, dedi. - Ben kocamın hizmeteisi olmıyacağım.

- Olacaksın.

- Öyleyse evlenmiyeceğim. - Evleneceksin.

19

CEvlendim, ama kocamın hizmetçisi olmadım.> Beni kadın haklarını savunmağa iten bu ilk tep­ ki idi. İkinci olayda annemle babamın aynhş şekille­ ri idi. Teyzam Selanik'te ·Yalılar.. denen s�yfiye ye­ rine göçediyordu. Annem kardeşine yardıma gitmiş· ti. Hava karardı, annem �lmedi. Babaıiı. sinirli si­ nirli dolaşıyor, kendi kendine söyleniyordu. Annem kapıdan girince gürledi. Annemin, niçin geç geldiği sorusuna verdiği cevabı dinlemiyor, yüksek sesle ba­ ğınyordu. Ben minderin üzerinde ürkek bir kuş gibi titriyordum. Babam sandalyeyi kaptığı gibi annemin üzerine yüıiidü. Bundan sonrasını görmemek için ba­ şımı minder yastıklannın arasına soktum, ağlıyor­ durn. Bab�ının sesini duydum: - Boş ol, seni bOşadun. Annem, süklüm, püklüm büzüldüğü köşeden .çık­ tı. Fırtına geçmişti, benim elimden tuttu, evin yukan katına çıktık. - Artık gidiyorum , dedi. Ben annemin eteklerine sanhyor, yalvanyor­ dum: - Beni de götür anne. Beni burada bırakma, Ertesi gün dayım geldi, bizi kenar ma.h�leler arasında büyüli_babamdan kalma a,hsap, çökmeğe yüztutmuş bir evin bir odasına yerleştirdiler. Ev cHlsseyi şa.yia.. yani bir çok hisselere bölünınüe ol­ duğu için her odt:lda bir aile yaşıyordu. Bizim de bir odamız, zemini topra,k, bir mutfa.Aımız vardı. Mutfak avlunun ta ucunda. idi. Kardeşlerim Mecdi Eren ve Hidayet Eren, anamı, babama. karşı savunmuşlar, bi­ zi geçindirme yükünü omuzbırına almışlardı. Büyük kardeşim' bir ticarethan:ede katipti. Küçük kardeşim Singer makina şirketine girdi. Bir tarafta,n mektebe gidiyor. bir taraftan da çalışıyordu; Balbam, her za­ mAA kardeşlerimin okumasını yeter görüyor, çalışma­ la.rmı istiyordu. Hepimizin okuması annem sayesinde 20

olmuştu. O bir taraftan dikiş dikiyor, bir taraftan sekiz kişilik ailenin yükünü omuzlannda ta,şıyordu. Bugünleri hatırlarken, anamı sonsuz bir saygı ve sev­ giyle anıyoruiD:. 78 yaşındaı öldüğü gün, donmuş elini bu saygı ve sevgiyle öptüm.

Ann emle baba.mui aynlma.sı olayı çocuk ruhum­ da büyük bir etki yaptı. Ortanca kard�lerim Celal Deriş İstanbul'da hukuk fakültesinde, Neşet Deriş Paris'te okuyorla.rdı. Kardeşlerime yük olma nın e.za­ bını daha o zamanlar duyuyordum. Okumak, bir şey olm�. hayatımı kazanmak istiyordum. Altı çocuklu bir ananın dövülmesi, kovulması benim oocuk ruhum­ da. baskıya, istibdada karşı büyük bir kin bırakmış­ tı. Her haksızlığa karşı isyan ediyordum. Hayata. ilk girişimde ·�üyük Mecınua.- da kadın konusunu ele almamın en büyük nedeni bu olsa ge­ rektir. Daha genç yeışımda, kadınlara üniversite tah· sili yapmak mümkün olma.y� günlerde, genç arka· da.şlarla birlikte ·Tefeyyüz Cemiyeti· adında bir oku­ ma. grubu kurmuştuk. Üç erkek öğretmenden ders alarak tahsilimi geliı;tirmeye çalışmıştım. Bütün arne­ Büyük Mecmua'da. lim bir meslek sahibi olmaktı. yazı ya.zmak fırsatını bulunca kadın meseleleriyle uğraşmayı kendime ödev edinmiştim. •

Dergide

Emperyalizme Karşı Savaş

Bir gün ·Büyük Mecmua... nın yazı cxia.sına uzun boylu, kıvırcık saçlı, esmer bir a,da.m geldi Kendini İsmail Hakkı diye t:an.lttı. «Bana Arap İsmail Hakkı derler. Ben Zekeriya'nın Paris'ten arkadaşıyım. Der­ giye bir yazı getirdim. Bu yazılar bir seri halinde devam edecek,• dedi. .

Kendisini oturttum. Ba.na durumun atırlığını Büyük Mecmua'nm bağımsızlık savaşını il­ giyle izlediğini söyledi. Getirdiği yazılar, harp borç­ lannın ödenmemesini savunan. emperyalizme karşı

anlattı.

21

yazılardı. Böylece ·Büyük Mecmua" da milliyetçilik, türkçülük, yeni osmanlılık akımları arasında., ilk de­ f� açıktan açığa emperyalizme karşı savaş da yaralı­ yordu. M. S. takma adıyla yazılan bu yazılar yepyeni bir fi}9.r ortaya atıyordu. ·Türkiye Birinci Dünya Harbi'nden perişan çık­ mıştır. Hazine ta,mtakırdır. Emperyalist devletlere olan borç, ·Düyunu Umumiye•, imparatorluğu iflas ettirıqiştir. Bu harp borçla.rı milletin değil, devletin borçlandır. Bu borcu harp sıralarında büyük kazanç­ lar sağlayan, büyük mülk ve sermaye sahipleri öde­ melidirler. Bunlann ka.zançl�nndan devlete bir hisse a,ynlmalı, hatta devlet bu borçları inkar etmelidir.• İsmail Hakkı yazılannda devlet ka,pitalizmini sa­ vundu, özel teşebbüsü ortadan kaldınnıyor, �ncak bu kazançlann sınır altına alınmasını, kontrol edil­ mesini istiyordu. ·Büyük sermayedarların istibdadını kırmak lazımdır• diyordu. Bunun yanında ötedenberi türk9ülüğü savunan Hüseyin Ragıp da (1) emperyalizme karşı yazılar ya­ zıyor, sosyalizmi savunuyordu. •Açlıktan ıstırap çeken beş kıta, üzerinde en çok gelişen ideal sosyalizmdir· diyordu. (Büyük Mecmua, 24 Nisan 1919 SAyısı.) Yabancı Aydınla,nn bir çoğu, devlet ada.mla.n himayeden•, ·İngiltere'nin kanatlan altına sığınmak-' tan" söz açarken, durumun ağırlığını görmüyor, bazı aydınlar da ·Ameri.ka.'nın Türkiye'ye mandater ola­ rak gelmesini• savunuyorla.rdı. Memleketin istila altında olduğu bugünlerde Ali Canip'le, Köprülüzade Fu�t. cBpope, asri bir nevi midir?• diye tartışıyorlar. Halide Edip, memleketi kurtarması için. Sultan Vahdettin'e ya.lvanyotdu. •

«Pa.dişahım. (1) Milli

kurtuluş harbinden sonra Atatürk'ün sag kolu ol­

muş, etltlm bakaniılına elçlllklerln e gönderllmlştlr.

22

getlrllmls, Londra ve Moskova

Türkün 600 senelik ruhu seni çağınyor. Büyük ulula,n seni çağırıyor.• diye yazıyordu. Halide Edip ve a,rkl!dqlannın. Amerikan man­ dası için çırpındıkları. günlerde ·Büyük Mecmua·da ma.ndacılığa karşı yazılar çıkıyordu. Çok geçmeden olaylar, manda isteyenlere şu ke­ sin cevabı verdi: ..Yunanlılar İzmire !iLSker çıka,rdılar• . •

İzmir'in lşgali

Yıl 1919. 14 Mayıs'ı lS'e bağlayan gece. Yunanlı­ lar itilaf devletlerinin kanatları �tında adım adım lzmir'e giriyorlar. Rıhtımda, çarpışıııa,.lar oluyor. Bu haber bir yıldınm gibi İstanbul havalarında çalkanı­ yor. Ferit Paşa Hükümeti halka vekar, sül{linet sa­ lık veriyor. Banş kongresinde herşeyin düzeleceğini söylüyor. Halk şa,şlon, Fırtın�ın hangi yönden gel­ diğini, hedefin bütün Anadolu'yu işgal olduğunu anlı­ yor. Bu defa hançerin yüreğine saplandığını duyuyor. Gençler, aydınlar bir toplantıdan bir toplantıya. koşUs

aı

m�ası büyüktü . Yüzyıllar boyu Asya, Afrtk�. Güney Ameıi.ka memleketlerini sömüren emperyalistler, ilk defa böyle bir milli kurtuluş savqıyla karşılaşmış ve yenilmişlerdi. İstiklAl Savaşı, saltanat ve hilaletin Türk halkına artık bir fayda değil, �ar getirdiğini açığa çıkarmıştı. Düşmanla işbirliği yaparak kardeşleri kardeşle­ re öldürten bir sultan ve ha.lifeye artık in�nc kal­ mamıştı . Fakat geçmişe ba,ğlı olanlar bu gerçeği gör­ mek istemiyorlardı ve göremiyorlardı. Atatürk, Osmanlı İmparatorluğu'nu yıkan se­ bepleri 4vramıştı. Bunun içindir ki, vuruşma biter bitmez, gericiliğe, emperyalizme karşı savaşa geçti. Q,. kafasında önceden hazırladığı bir çok reformla­ n adım adım hayata geçirmek istiyordu. Kalkınma­ nın başlıca çaresinin, ekonomik bağırnsızlığı sağla­ mak olduğunu biliyordu. Bu ilerici düşüncelerini hayata geçirmeye kalk­ tığı da.ha ilk günlerde, yalnız gericilerin değil, kendi devrim arkadaşlannın bile hücumuna uğradı. KA­ zım Karabekir, Ali Fua,.t Paşa,'lar, Halide Edip,_ Ad­ nan Adıvar gibi bazı aydınla;r Atatürk'ün hamleleri­ ne karşı tedirgin idiler. Atatürk'ün saltanatı kaldır­ mak isteğinin arkasında, kendisinin cumhurbaşkanı olmak bırsını görüyorlaroı. Bu hamlenin sosyal muh­ tevasını, ilerici niteliğini göremiyorlardı. Biz böyle bir hava içinde ttıemlakete döndük. Büyük kızım Sevim altı yaşında, küçük kızım Yıldız kucakta bebekti. Hayatımızı nasıl ij,üzenliyeceğimizi bilmiyorduk. Ben haya.lei sosyalistler gibi bir köye çekilip bir cemaat teşkilatı kurmak isteğindeydim. Bunun nasıl gerçekleştirileceğini de bilemiyordum, Her tahsilden dönen genç gibi, hay,Uler içindeydim. Yeni kurulmakta olan Türkiye'ye faydalı olmak isti­ yordum . Zekeriya benden önce Ankara'ya gitti. Beş on g-Q.n sonra Ma.tbua.t Umum Müdürlüğü'ne tayin eclildiğini bildiren telgrafını aldım.

62

Artık köye gitmek, lcöylüler arasmda çalışmak hayallerinden vazgeçmek gerekiyordu. Bir ay sonra Ankara'ya geldiğim zaman acı hakikati daha yakın­ dan anladım. Ankara başlı ba.şma. bir köydü. Ne ağaç, ne su, ne de ba.rınac&Jt ev v�ı. Büyük Millet Meclisi binası bile, iki katlı, bir ilçe hükümet konağı büyük­ lüğünde idi. Samanpazarı denilen yer, içinde ne ıba­ rakası, ne de sa.tılık eşyası bulunAn bir pazar. Mey­ da.nlıktEJı. köylüler kEJı.ğru a.ra,.ba.la.nnı kenara çekın:itJ. mandalanyla beraber yerlere seritip ya.tıyorlı:ı.rdı. İç sokaklar tek araba geçerniyecek kadar dardı. Eski Ankara denilen semt, yerli halkın oturduğu evler, tepeler üzeriı!e kurulmuş teneke veya, ahşa,p yapılar­ dı. İnsanlar bunlara, keçiler gibi bayın tırmanarak çıkıyorlardı. Bu eski Ankara. bana. Evliya. Çelebi'nin ·Seyahatname• sinde Anlattığı ortaçağ şehirleriDi ha.. tırlattı. New York - Ankara iki kutup. Ben bir kutuptan ötekine geçmiştim. Köylülerin ça.n.kla.n değil onu biliyordum - fakat üzerlerindeki kırk yamalı hırkalar ve şalva.rlar gözüme çarpıyordu. Siy� ça.rşa.flı, yal­ nız gözleri meydana, peştemallı kadınlar umacılar gibi geziyorla.rdı. Sokaklardan hiç çöpçü geçer miy­ di, bilmem ! Çöpler hep sokak köşelerine yığılmıştı. Sıska bacaklı, k�nlan şiş çocuklar, birer iskelet gi­ bi kaldınınlar üzerinde seğirtiyor, on para dileni­ yorlardı. Dükkanla.r boştu. İnsanlar yorgundu. Bir milli kurtuluş savaşının bütün yükünü omuzlannda taşımışlardı. Korkunç hir safalet her adımda insar nın gözüne çarpıyordu. Kırk yamalı hırkalanyla köylüler, kadın erkek cephelere cephane taşımış, si­ perlerde vuruşmuşla.rdı. Bütün Anadolu böyle bir Yı"' . kım içindeydi. Devrimin önünde kalkındıı;ıla.cak bır ülke, orta.çağdım. son çağa. geçirilecek bir insan top­ luluğu duruyordu. •

63

Ankara'da oturduğumuz ev, merkezden biraz uzaktı. Türk Ocağı binasına yakındık. Evin arkasın­ da bir avlu vardı. Fakat avlunun etnüı açıktı. Kapı­ dan çıkınca sokağa çıkıyor gibiydi insan. . . Evimizin mutfağı, helası avluda idi. Çocuğumu haıva aldırmak için a:rabe.sıyla, avluya çıkardığım ilk gÜn, tuhaf bir manzaray@ karşılaştım. Evin duvarlarına çepeçevre :i:şkembeler a.sılmıştı. Köylü kadınlan duvarlarda işkembelerini kurutuyorlardı. Beni görünce yanıma geldiler. Hepsi birden konuşuyor. benden bir parça yama istiyorlardı. Yama•... Elbise veya kundura. değil. . . Safaletin bu derecesi beni şa.şırtmıştı. Hepsi çocuk arabasma hayretle bakıyor, soruyorla,.rdı: - Sen saraydan mı geliyorsun? - Ne münasebet. Evimden geliyorum. - Böyle araba ancak sultanlarda olur. Bu önümdeki insanlar, bu içinde yaşadığım An­ kara, sadece istiklal s�vaşının yorgun Ankara'sı de­ ğildi. Bu, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu dev­ rinde dahi ihmal edilmiş Anadolu şehirlerinden biri idi. Daha İstanbul'da, Haydarpaşa. istasyonunda tren­ le yola çıktığım zama.n, geçtiğim bütün kasa.balar­ da., köylerde aynı manzarayı görmüştüm. Çıplak ayaklı, yırtı:k pantolonlu çocuklar trene yaklaşıyor, gazete, sigara, bir kuruş dilemyorla.rdı. Kızgın gü.De­ şin altında çapa süren köylü ka.dınlannın yüzleri, daha genç yaşlarında buruştnuş, k&vnılmuştu. İşte ben bunlann köyünde çalışmAk istiyordum. Ankara/ya vardığımızd.a,., orada bir iç ha.rpten, emperyalizme karşı savaştan çıkan insanlan diniedi­ ğim zaman. hiçbir teşkilata bağlı olmadan, hükümet Yardımı görmeden köylere giremi')"�ğimi anladım. Köy benim Ameri�·da görd.ügüın köy değildi. Bir kadın, iki çocuğuyla bu köyde çalışmak değil, yaşa­ mak imkanından da yoksundu. Hayallere veda �ma­ nı gelmişti. ..

•

64

Ankara'da yeni bir Türkiye'nin temelleri atılına-­ ya bqla:mıştı. Savaşa büyük bir fedakArlıkl� k$.tılan­ lar Atatürk'ün etrafında. toplanmışla,.rdı. İstanbul'da halife ve onun etrafında toplan� !zzet Paşa'lar, Sa­ lih Paşa'lar, Tevfik Pa,şa.'la.r, çökmüş ibir imparator­ luğun son politika a,rtıklan gibi yaşıyorlardı. Anka-­ ra'da ise yeni, bağımsız bir Türkiye kuruluyordu. Bulunduğum çevrelerde Türkiye'nin bir cumbu .. riyet olacağı haberleri kulaktan kulağa duyuluyqır­ du. Yeni bir anayasa tasansı ha.zırlanıyordu. Yeni anayas�yı hazırlamalt için kurulan ·Kanunuesasi En..­ cürneni.. başkanlığına gazeteCi Yunus Nad.i Bey ge­ tirilmişti. Ağaoğlu Ahmet ve diğer uzmanlardan ku­ rulan bu encüınenin toplantılarına. A�türk sık sık katılıyordu. Toplantılıu-, istasyon binasında, yapılı­ yordu. Ankara'da barınacak adamakıllı ev olmadığı gi­ bi, toplantılar için de elverişli salonlar yoktu. En önemli toplantılar ·Türk Ocağı-nda yapılıyordu. Bu­ radaki çalışmalar, sava.ş meydanlarında. gösterilen feda.kArlıkla,ra eşti. lnkıla.pçılar büyük bir ferp.gatle rnemleketi kurtarmak arneliyle çalışıyorlardı. Daha istiklal savaşının yürütüldüğü günlerde sa­ vaş önderleri arasında meydana. çıka.n anlaşmazlık, gizli tutuluyordu. Fakat etrafa sızan haberler vardı. Söylendiğine göre Atatürk, lstiklal Savaşının tehli­ keli günlerinde, davaya hizmet edenler a.nısında fikir beraberliği ara.mam.ıştı. Sultana, emperyalistıere kar­ şı olan herkesle birleşmekte bir sakınca görmem.işti. Bu anti-emperyalist cephede tutucu paşalar, müfrit sağcılar, yeni kuruluş hakkında belirli bir fikri ol­ mayan aydınlar, yüksek memurlar, eş�. köy ağaları yeralmışlardı. cİttih�t ve Terakki• Partisi'nden gelen Kara Va.sıf'lar, Çolak Selahaddin'ler, daha bir(:okla..n. bir memleket meselesi olan bu çalışrnala.nı. katılıyorlar­ dı. •İttihat ve Terakki• Partisi'nin önderleri Tal�t· 85

lar, Enver Paşa'lar kaçtıktan sonra, memlekette ka­ lan İtti.hat'çıl8pl" cTeceddut- Partisi adı altında. bir pa.rti kurmuşlar, siyasi çalışmalanna devam etmek istemişlerdi. Fakat bu pa.rt;i da.h� doğmadan dağıldı. Alınan milit�zıninin kuyrutuna takılarak memleke­ ti bir yıkılışe, sürılkleyen lttiha.t'çıla.r, yaptıkları hp.-. tayı unutara.k, hAla politik rol oyna,.mak istiyorlardı. Bunların bir kısmı İstiklal Sava.şında Atatürk'ü desteklemişlordi. FQ.kat diğer bir kısmı AtAtürk'ün devlet başına. geçmesine karşı idiler. Büyük Millet Meclisi'nde bazı İttihe,t'çılar tarafından kurulan ikin­ ci grup, İttihat ve Tera.llki Partisi'nin sembolü gibi hareket ediyor, Atatürk ve arkadMianna karşı bir muhalefet cephesi meydana getirmeye ça.l.ışıyorlardı. Bunlar, Atatürk'ün d.iktatörce kararlar verdiğini id­ dia ediyorlardı. Bu grup, ahenkli bir grup değildi. Are.Iannda eski Bahriye Nazm Raıü Bey gibi haJ.k arasında. sevi­ len, fakat s�ltanatın, hilafetin kalkmasına ltarşı ko­ YPJl. KAzım Karabekir gibi d�vrlmoi hareketleri haz­ medameyenler vardı. Atatürk bu kaynaşmaları dik­ katle izliyor, öte yandan yeni ana.yasanın hazırlan­ masına büyük önem veriyordu. Hazırlana-n yeni anayasa projesinde ·Devletin şekli cumh.uriyettir• deniyordu. Bu ma.dde uzun tE\1"­ tışmalara yol açtl. Atatürk'le muhalifleri arasında •Meclisin yetkisi• üzerinde de anlaşmazlık vardı. Atatürk bütün vetkilerin Millet Meclisi'nde olmasını �stiyordu. H�ırla.nmakta olan 1 924 anayasa tasan­ sının üçüncü maddesinde ·Devlet Büyük Millet Mec­ lisi tarafından idare olunur, hükümet, Büyük Millet Meclisi HükQm etl ünvanını taşır• deniyordu. Bu maddeye göre, çeşitli partiler kurulsa. bile, hükümet parti hükümeti olmayacak, millet meclisi hükümeti olaca.ktı. Anayasanın batı demokr�isi ölçüsüne göre yapılmasını isteyenler, hükümetin çoğunluğu kaza­ nan parti tarafından kurulmasını istiyorlardı. cDün-

66

yanın hiçbir yerinde pıu-lp.mento hükümeti diye bir­ şey yoktur� diyorlardı Atatürk'ün •parlamento hükümeti.. teklifi de­ mokratik bir düzen kurmak istediğinin bir delili idi. Fakat batı düzenine ayak uydunna.k isteyen bir kı­ sım p.ydınle,r, hükümetin şekli gibi ekonomi düzeni­ nin de liberal ekonomiye da.y�as ı sistemin batı demokrasilerinin bir kopyası olmasını istiyorlardı. Politik alanlarda da çeşitli partilere yer verilme­ .

m

,

sini, hükümetin meclisin mürakabesi altındaı tutulmıı­ smı istiyorlarciL Atatürk'ün teklifinde kötü bir niyet arayanlara göre, eğer parlamento seçimle kurulma.z, mebuslar tayinle getirilirse, meclise Atatürk'ün bendeleri gire:O oekti. Parlamento hükümeti, Atatürk'ün emirlerini yerine getiren bir icra, dairesi olacaktı. Ta.sannın dördüncü maddesi de büyük tartışma­ lara yol açmıştı. Bu maddede cMillet Meclisi, iller hal! kınca seçilmiş azadan mürekkeptir• deniyordu. Bu­ na itiraz edenler «Neden meclise yalnız iller temsil­ ci gönderebilir de, kasa,� ve köy halkı gönderemez?,. Bu itirazlarda şu korkular sorusunu soruyprla.rdı . gizliydi. İller eşrafı , askeri kuvvetler, toprak ağ� larının biı: kısmı, Atatürk'e bağlı idiler. Bunlann, Atatürk'ten al�a.klan ilha.ınla seçecekleri mebusla.r, onun diktatoryasını kuvvetlendireceklerdi. Bu sebep­ le seçim hJ:Lkkınm, kasaba ve köy halkına da veril­ ınesini savunuyorla.rdı. Bu iti�z haksız değildi. Yeni bir Türkiye kurulurken, demokratik burjuva devrimi yapılırken, seçim hakkının böyle kayıtlar altına alın­ ması, rej imin diktatörlüğe geçmesini kolaylaştıran temel tllŞl&n idi. Böyle bir maddenin anayasaya gir­ mesi, yasanın demokratik niteliğine uygun değildi. Fakat m1Jha.Iefetin en büy:ük ka.ygusu, demokratik bir rej imi sağlamak Q.eğil, Atatürk'ün kişisel otoritesini yıkma.ktı. Yapmak istediği reformlan önlemekti. Ra­ uf Bey gibi bir' kısım muhalifler, saltanat ve hilafetin

67

yıkılmasını, devletin cumhuriyet olmasını h�mede­ m.iyorla.rdı. Atatürk ise gertcilere, onun devrimci fi­ kirlerini hazmademeyan kadroya karşı, kendine bazı üstün yetkiler sağlamak istiyordu. Bir çok tartışmalardan sonra., 1924 Ana�a Tasarısı'ndaı bazı değişmeler yapıldı. Anayasa., biraz daha demokratik hakları içine alan bir tasan haline getirildi. Kişinin fikir, kanaat, vicdan hürriyetini sağ­ layacak maddelere yer verildi ! Bununla beraber 1924 Anayasası burjuva. demokratik devrimi saığlayacak bir anayasa olmadı. Toprak reformu anayasada yer almamıştı. İşçi hakla.rinm, grev hakkını n tanınması söz konusu değildi. Oysa, Türk işçilert kurtuluş sava-­ şına büyük ölçüde katılmışla.r. İstanbul'dan Anado­ lu'ya silah ve cephane ta.şımışlar, cephelerde büyük fedakarlıklar göstermişlerdi. Buna bakmayara.k, Mec­ lise gelen temsilciler, halkın temsilcisi olamadılar. Mebuslar, Halk Partisi'nin listesine koyduğu aday­ lar arasından, adeta tayin edildiler.. Demokratik bir seçim yapılamadığı gibi, demokratik bir rejim de kurulamadı. Atatürk öldükten sonra ise Halk Partisi zamanla devrimci niteliğini yitirdi. ·Tek Parti• , ·Tek Şef· parolasıyla diktatörlük sistemini kuvvetlendir­ di. •

Ankara'da bulunduğumuz günlerde anayasa. ve reformlar üzerinde geçen tartışmalan dikkatle izli­ yordum. Evimiz, Halk Partisi mebuslanndan Maz­ har Müfit Bey'in eviyle karşı karşıya idi. Kendisi mecliste Halk Partisinin sözcüsü idi. Meclis'teki ta.r­ tışmalan, muhaliflere verdiği d�vaplan bize anlatır­ dı. Bir gün kendisine sordum: - Halk Partisi neden demokratik bir seçime �it­ miyor, halkın oyuna başvurmuyor? Anaıyasa., demok­ ratik bir a.nayasa olacak, diyorsunuz, o halde neden mebuslar tayini� işbaşma. getiri.liyorlar? 68

Mazhar Müfit bu soruya �eta kızdı:

- Siz ne za,nnediyorsunuz? dedi. Bu halka se­

çim hakkı verirsek, Meclise kimler gelir, bilir misi­ niz? Hacılar, hocalar, şeyhler. . . Bunl"r ilerlemenin en büyük düşmanlandırlar. Mustafa Kemal bir dev­ rim yapıyor, yeni bir düzen kuruyor. Bu inkılabı ya­ pana kadar, hürriyetleri sınırlamak zorunda4ır. - Pekala, dedim, şimdi Mecliste, eşraf, toprak �alan, hacılar. hocalar yok mudur? Bunla.r Mustafa, Kemal'in reformlarını destekleyecekler mi? Bu geri­ ciler yine reformlara karşı geleceklerdir. Mustafa Kemal h� değil, bu gerici kuvvetiere daya,myor. Anayasada toprak reformunu, işçi haklarını sağlaya· cak maddeler yok. Türkiye sınıfsız bir toplu,mdur, di­ yorlar. Ezilen işçiler, köylüler ha.klannı nasıl koru� yapakl� Mazhar Müfit ·bu defa lo.zmadı. Düşünerek cevap verdi: - Mustafa Kemal, bir çok reformlar yapmak istiyor. Toprak reformu için burada ağaJarla, özellik­ le Kürt ağa.J.� ile Kürt mebuslardan Feyzi Bey'ler ve diğerleri ile konuşmalar yaptı. Bu reform mese­ lesi, çQk çetin bir mesele. Ağalara toprak reformunu anlatmak imk�ız. Bu reformu ele almak, bütün �alan, eşrafı kp,ybetmek demektir. Şimdilik toprak reformu defterini kapad.ık. Evet, o defter o gün kapandı. Fakat cumhuri­ yet devri yıllannda da ciddi bir şekilde açılınadı. Arada bir söz konusu edilse pile, toprak a,ğı:ıJannın·, eşrafm baskısı ile tekrar kapandı. Toprak reformu a.ncak 27 Mayıs hareketinden sonra birinci planda yer aldı, anayasaya girdi. 27 Mayıs hareketine kadar Meclise getirilen reform tasanları bir türlü gerçek­ leştlıi.lemedi. Bu gün de öyle . . . •

69

Bir gün Türk Ocağı binasında. yapılan bir top­ lantıda., anayasa. komisyonunda. üye olan Ağaoğlu Ahmet Bey'e, sınıfsız toplumdıt.n ne anladıklarını sor­ dum. Cevap verdi: - Onu ben de anlama.dım. ·Türk milleti bir bü­ tündür, sırufla.r yoktur- diyorlar. Her millet bir bü­ tündür. Ama. içinde sırufla.r vardır. Sınıfsız bir top­ lum a,nca.k sosyalist rejimde olur. Oy� •biz, sosyalist bir anayasa. y�pmıyoruz. SosypJ.ist bir cemiyet ktır­ muyoruz. Bizim ha.zırladığ:ımız tasan özel mülkiye­ tm korunması, serbest rekabet, ticaret serbestliği esasianna da.ya.nıyor. Bu liberal bir �a.yasadır. Şim­ diye kadar yazdığımız maddeler bu temele dayandı. Şimdi bize devletçilikten bahsediyorlar. Sınıfsız top­ lumdan söz açıyorlar. Devletçiliğin an�yasaya. gir­ mesini istiyorlar. Bu şimdiye kada,.r k�bul edilen maddelere zıdd.ır. Mustafa Kemal'le bu konu üzerinde uzun boylu konuştuk. Kızdı, ·Ben Socialisme d'Etat istiyorum• dedi. Kendis�e bu anayasa,nın sosy�izm esasıanna göre değil, liberalizm e�laırma göre ha­ zırlandığını, ha.lkçılığın. demokrasinin icabı olduğunu söyledim. Devletin, kapitalist rejimlerde de kamu ku­ ruluşla.nnı murıUca,bQ ettiğini, istediği zaman kAn sı• nırla.ndırdığını. �öyled.i.m.. Devletçiliğin anay�a,ya gir­ mesine lüzum olmadığını bildirdim. F�t Mustafa Kemal'e dert a.nla.tamıyorum . Ağaoğlu'nun Atatürk'le yaptığı bu konuşma, 1924 Anayasasının ne şartlar altmda hazırlandığını, Atatürk'ün, etrafındaki gerici, liberal, tutucu bir kad­ ro ile, devrimci bir anayasa, yapmakta., ç$iği zor­ luklan belirten bir konuşmadır. Ağaoğlu gibi bir çok aydınlar memleketin şartlannı.; sosyal y�pısım ince­ lemeden, batı devletlerinin anaya.sa.larını tercüme et­ mekle, onların kUI'Uluşlannı taklit etmekle, demok­ ratik burjuva devriminin yapılabilecekini sanıyorlar­ dı. Bir çoğunun kAfasında nasıl bir devrim ifÜedik­ leri de belli değildi.

70

Yeni rejime karşı muhalefet, İstanbul'da daha kuvvetle duyuluyordu. Yalnız şeriatçiler değil, salta­ natın yılolmasından menfae.ti sarsılanlar, yeni ham­ lelerden korka.n tutucu aydınlar da reformlara karşı idiler. İstanbul bSıSınmda yapılari. bazı hücumla,nn he­ defi yalnız yeni rejim değil, doğrudan doğruya; Mus­ tafa Kema,l'd.i. Onun kuvvetli şahsitetinden korkanl&r, elinden yetkileri almak istiyorlardı. O, bu zor şe.rtl� içinde çalışıyordu. Daha sonralan Mustata Kema.l'in ileri sürdüğü cuınhuriyetçilik, devletçilik, ha.lkçılık, laiklik, devrimcilik, milliyetçilik. prensiplerini, etra­ fındaki aydınların birçoğu, dahi tam mAnasıyla anla­ mış değillerdi.

Atatürk'ün sofrası bütün bu devrim konula,nnın, memleket meselelerinin konuşulduğu bir yerdi. Mus­ tafa Kemal bu sofrada herkesi dinler, keskin zekası ile konuşmalardan sonuçlar çı.kanr, kar� ·verir ve hemen yürürlüğe geçirinit Hiç kimse ona karşı gele· miyordu. Özellikle, memleketin objektif, sübjektif şartlarını incelemeye, ekonomik bünyeYi ilmi metot· l�la, araştırmaya, hiç lüzum görülmüyord.U. İete 1923 yılının Ankara'sı böyle birbirine zıt fi­ kir akımları içinde çalkanıyordu. 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilanı bir bomba gibi patladı. Halk bü­ tün bu konuşına.la.rdan, taztışma.lardan habersizdi. O güne ka,da,r kapalı odala.rda tartışılan cumhuriyet, 1924 Anayasasına girdiği gibi, 29 Ekim gecesi mil­ lete de duyuruldu. Böylece 1ürkiye'nin devlet yapı­ smda yapıla,n bu politik değişme, Osmanlı İmpa,ıil., torluğu'nun saltanat yapısını kökünden yıktı, yeni Türk Cumhuriyetinin temelini atmış oldu. •

Sosyal İnceleme

Projesi

Zekeriya, Basın Genel Müdürü ol� çalışıyor, bir taraftan da. ·Ayın Tarihi· Dergisi'ni çı�yordu. Bu dergi, bir ay içinde meyds,na, gelen siyasi olaylan 71

veriyor, gazetelerde çıkan politik yp.zılan ve devlet adamla.nnın demeçlerini yayınlıyordu. Ben Ankara' da işsizdim. Bu sıralarda Çocuk Esirgeme Kurumu başkanı Fuat Bey, New York'ta yaptığı beraber ça­ lışma teklifini tek:rp.rladı. Ben çocuk sahasında değil, cemaat teşkila,tçılı�ı sahasında çalışmak istiyordum. F�at hiçbir iş yapmamaktansa, bu alanda çalışm� da faydalı olabilirdi. Ancak işe ba.şlama.zdp.n önce memleketteki çocuk meselesinin ne oldu�nu anla­ mak için, sosyal bir inceleme, •social survey.. yapıl­ masını istiyordum. Böyle bir inceleme, memleketin diğer bölgelerindeki durumu da araştırmak için bir başlp.ngıç olabilirdi. Fua.t Bey'e, kurumun genel mec­ lisinde bir üye veya, yönet!m kurulunda bir yönetici olarak değil, yetkili bir uzman gibi çalışabileceğimi bildirdim: Ben bu sosyal araştırma projesini hazırlar, size veririm. Bunu bir ilim heyeti inceler, ondan sonra. nasıl yürütüleceği konusunu konuşuruz. Kurum ge-. nel meclisinin alacağı k�e.ra göre, proje yürürlüğe girer, dedim. Çocuk Esirgeme Kurumu yönetim kurulu böyle bir projenin hazırlanmasını kaıbul etti. Proje hazırlan­ dıktan sonra, mütehassıslar heyetinde görüşülecekti. Çocuk meselesi, yalnız harp yüzünden. milli kurtuluş savaşı sırasında sokaklarda kalan on binlerce çocuğun korunması, banndınlınası meselesi değildi. Memleket çapında çocukla,nn eğitimi, okulla.nn sayısı, öğret­ men kadrolan, işte çalışan kadınların çocukları, ço­ cukların sağlık durumu, madenlerde, ağır işlerde ça­ lıŞSrn çocuklar meselesi, nikahsız doğan çocuklar. ev­ latlıkla:r, çocuklan koruyacak kanunlar, bunun gibi daha bir çok konulan içine alan bir meseleydi. Bu sosyal inceleme durumu ortaya çıkaracak, devlet, ihtiyaca göre çözüm çareleri arayabilecekti. Proje, çeşitli sorularla, müşahadelerle durumu mümkün olduğu kadar realiteye dayanarak tesbit

72

edecek şekilde hazırlp.na.caktı. Bir O.erde derman bula.bilmek için herşeyden önce derdin ne olduğunu bilmek gerekir. Devrim yapan bir memleketin her aland&ı ilmi metotlarla çalışması, memleket! ilmi me­ totlarla tanıması, daha sağlam adıınla.r atılmasına yardım edebilirdi. Toplumun ekonomik, sosyal kül­ türel yapısını ta,nımada.n, obj ektü şartla.n bilmeden, ma.sa. başmda verilecek kararlarla, veya başka mem"" leketlerin kanunlarını dilimize çevirmekle, sosyal ya­ pıda bir değişiklik yapa.bileceğine ina.nınıyordum. Bu sosyal inceleme, bir deneme olacaktı. Hiçbir zararı ol­ mayan, ·başarıyla sonuçlanırsa, memleket için çok faydalı bir işti. Projeyi hazırlamam uzun sürmedi. İlk araştır­ maya Ankara civarındaki köylerden başlıy�aktık. Bu köyler hakkında bazı bilgiler topladım. Sosyal iş rnektabinde bu, konuda epeyce çalışmıştım. Memle­ ketin şartıanna göre, öğrenilmesi gereken mesele­ ler üzerinde projeyi hazırladım. Bunun nasıl bir he­ yet tA.ra,fından inceleneceğini Doktor Fuat Bey'le görüştük Sosyal konular için Ziya, Göka,lp, sağlık me­ selelerinde Ankara doktorl armdan Hikmet Bey, eği­ tim konusunda pedagoj i uzmanı Nafi Atuf, hukuk meselelerinde AQliye Bakanı Yusuf Kemal Ten.gir­ şenk, psikoloji ve psikiyatri konulannda Doktor Yu· suf ve ismini hatırlıyıımadığım daha bazı uzmanlar üzerinQe anlaştık. Yönetim kurulu da proj enin bu uzmanlar heyeti tarafından incelenmesini kabul e t.., ti. Herşey yoluna girmişti. llim heyeti toplanmaz­ dan birkaç gün önce Fuat Bey: - Cemiyetimizin fahri ba.şkam, Mustafa. Ke­ ma.l'in refikası Lati.fe Hanımdır .. Ben kendisine ha­ zırladığınız projeden bahsettirn. Toplantıdan önce, projeyi dinlemek ve sizinle konuşmak istiyor, dedi. Ben proj eyi Latüe Hanım'ın dinlemesinde hiç­ bir mahzur görmedim. Müsbet bazı fikirler verirse, elbetteki faydah olurdu. Lp,tife Hanım'ın geleceği 73

gunu kararlaştırdık Cemiyetin Bey'in odasında buluştuk.

merkezinde

Fua.t

La.tife Hanım, orta boylu, ince, esrnar güzeli bir kadındı. Gayet vekarlı giyinmişti. Siyah yeldirmesi, .siyah bAŞÖrtüsü ile olgun bir kadın hisBini veriyordu. Kendisine düşüncelerimi anlattım. Projenin okunma­ sını istedi. Bu biraz uzun sürdü ama, dikkatle dinle­ di. Odada. o, Fuat Bey, ve ben, üç kişiydik. Projenin okunınası bittikten sonra, onun fikirlerini öğrenmek istiyordum. O, elinde sinirli sinirli çevirdiği bir cam hokka.yı elinden bıraktı, kati bir sesle, - İyi hazırlanmış, etra.flı bir proje, dedi. Fakat bizim memlekette uygulanamaz. Sebebini sordum. Şu cevabı verdi: - Bu gibi şeyler anca.k Aınerikı:ı.'da yapılabilir. Bizim şartlanmız buna uygun değildir, dedi Ve aya­ ğa kalktı: - Uzm�ar heyeti projeyi görsün, uygun bu­ lurlarsa, yÜrürlüğe girer. Ben kendi fikrimi $0yle­ dim, dedi. Fakat Latife Ha.nun'm bu sözleri, düşünceleri, ba.na proj enin gelecekini anla.tmıştı. Amma uzman­ lar heyetinin vereceği müsbet bir Jtarada proj e� yürütülmasini imkansız da gönnüyordum. tüm he­ yetinin bir an önce toplanmp.sı lazımdı. Bu buluşmada.n bir hafta sonra Türk Ocağı'nın sl)lonunda, Çocuk Esirgeme Kurumu'nun yıllık top­ lantısı yapıldı. Bu toplantıya Atatürk. o zaman mec­ lis başkanı olan Fethi Okyar ile beraber geldi. Fu­ a.t Bey, yı:ı.pılan işlelin yıllık bilançosunu okudu. O okurken Atatürk Fethi Bey'in kuİ&tına. bir şeyler fı­ sıldıyord.u. Fua,t B_ey'i,n konuşm-.sı bittikten sonra Fethi Bey kürsüye geldi. Çocuk kurumunda yapılan işlerin, bugünkü ihtiyaç karşısın� hiçbir mana. ifa­ de etnıecliğinl, maselenin şu kadar çocuğa süt, şu ka. · dar çocuğa, mintan verme meselesi olmadığını, ço-

cuk davasıyla ilgili konuların ciddi olarak ele alıruna ­ sı gerektiğini söyledi. Bu konuşmp. bana biraz ümit vermişti. Fethi Bey' in sözlerinde benim projede ileri sürdüğüm. bazı ten­ kitler de yer almıştı. HattA bu konuşmadan sonra, pt.ojenin Çankayaı'da konuşulduğuna ihtimal ver-

diırı.

Bu toplantıdan bir hafta sonra., uzmanlar heyeti Fuat Bey'in odasmda toplandı. Davet edilenlerin hepsi gelmişti Yalnız Adliye Bakanı Yusuf Kemal eksikti. Yarım saat bekledikten sonra toplantının � masına karar verdik. Ben proje hakkında, küçük bir açıklama ya.ptıktp.n sonra projeYi okudum. Uzman­ lar büyük bir ilgiyle dinlediler. İlk sözü Ziya Gökalp oJ.dı: - Bu yeni kuruluş devresinde böyle sosyal bir ineeleme bize değerini ölçemeyecejimiz faydalar sağ· layabilir. Elimizde toplumun ekonomik, sosyal dunı:­ munu belirtecek istatistikler yoktur, böyle bir in­ celeme, tam ilmi bir sonuç vermese dahi, bilmediki­ miz birçok meseleleri somut olarak önümüze serecek· tir. Bu bilgiler gideceğimiz yolu aydınlatabilir. Pro­ jede incelenecek konular iyi seçilmiş. Ancak bu ke>­ nulan, gen.işletmek, memleketin ihtiyacı olan diğer bazı konulan da buna eklemek doğru olur, dedi. Diğer uzmanlar da aynı şekilde konuştular. Eği­ tim, sağlık konusunda eklenecek sorulan belirttiler. Uzun ıboylu bir tartışma olmadı. Projenin yürürlü� girmesi h�nde, rastlanacak müşkülle r üzerinde bazı tartışma.lıır yapıldı. Uzmanlar, esas bakımdan pro­ j eyi çok faydalı buldular. ÖZellikle böyle bir incele­ menin bir deneme mahiyetinde, Ankara ve bölgesinde yapılması fikrinde hepsi birleŞtiler. KonuşmalU'Ul bu hararetli anı.Ilda kapı açıldı, Adiiye Bakanı Yusuf Ke­ ID8ıl Bey içeri girdi. Aşağı yukan konuşmalar bit­ mişti. Ancak genel kurulun proj eyi kabulünden son­ ra yapılacak iş bölümü konuşulacaktı.

75

Yusuf Kemal geç kaldığı için özür diledi. Sonra Fuat Bey'e döndü: - Burada bir uzmım}a..r heyeti toplanıyor. Pro­ jeler konuşuluyor. Siz böyle bir heyeti davet etmek için genel meclisin muvafaka,tini aldınız mı? Onlan.n habert var mı? dedi. Fuat Bey'in yüzü kipkırmızı oldu: - Yönetim kurulunda konuştuk ve kararlaştır­ dık efendim. - Yönetim kurulunun böyle bir karar vermeye yetkisi yoktur. Bu toplantı �un� aykındır. Böyle bir projenin yürütülmesine lüzum var mı, yok mu genel meclis karar verir. Uzmanlar onda.n sonra. çağ­ nlır. Fuat Bey uzmanlar toplantısının. son kararı ve­ recek toplantı olmadığını, ilim heyeti böyle bir pro­ jenin yürürlüğe girmesini uygun görürse, teklifin genel meclise geleceğini, karann or�an çıkacağını söyledi. Yönetim kurulunun, danışma niteliğinde bir toplantı yapmaya yetkisi olduğunu bildirdi. Yusuf Kemal iddialannda ısrar etti. Bu defa uz· manlar Yusuf Kemal'le tartışmaya giriştiler. Bu top­ lantı kanuna aykın mıdır, değil midir, tartışması bir saatten fa,zla sürdü. Konuşanların hemen de hep­ si bu toplantının kanuna aykın olmadığı inancında idiler. Ben konuşmaları soğukkanlılıkla dinliyordum. Ancak böyle bir memleket davasında., hukukçuların ufak tefek meseleler üzerinde, bürokrasi üzerinde durma.larm� üzülüyorP.um. Yusuf Kemal': ı.dö.ııssından çevirmek mümkün ol­ madı. Ben, rü..zg&rı.n Çankaya'dan estiğini a.nlamış­ tım. Latife Hanımın giderken söylediği sözlerin al­ tını çizmiştim. Tartışma. daha bir müddet devam et­ ti. Nihayet Ziya Gökalp küskün küskün yerinden kalktı: - Bu toplantı kanuna uygun mu, değil mi? ön­ ce yetkililer anı,larında ka.ra.r versinler, sonra bizi ·

76

davet etsinler. Biz her zaman çalışmaya hazınz, de­ di. Hiddetle kapıyı çekip gitti. Diğer uzma.nıa.r da onu izlediler. Odada. Fua.t bey, Yusuf Kemal, Zekeriy� ve ben kalmıştık ZekeriyA ile Yusuf Kemal arasındaı geçen uzun bir münaJ[aşadan sonra, Yusuf Kema,l ·Kanu­ na riayet mecburiyatinde oldugunu. söyleyerek çı­ kıp gitti. Fuat Bey'e döndüm : - Bu nedir Fuat Bey? Fuat Bey kıpkırm.ızı kesildi. Cevap veremedi. - Bu rüzgar Çankaya'dan esiyor değil mi? dedim. O, önüne baktı: - Galiba, dedi. - Galiba değil, muhakkak . . . Biliyorsunuz ki, Latife Hanım bu projeye itiraz etmişti. Yusuf Kemal Bey, Hanım.efendiyi memnun etmek için bu toplantı­ yı dağıttı. Fu�t Bey yine cevap vernıedi. Düşünüyordu. Korkt1,1ğu yüzünden belllydi. - au şartlar altında. benim bura,da iş göremi­ yeceğim.i siz de anlıyorsunuz, değil mi? Ben burada ilmi bir araştırma dahi yapa.mazsam, diğer konularda ileri süreceğim fikirlerin yürütülebileceğine nasıl ina­ nabilirim? Sizi de müşkül bir duruma düşürnıez mi­ yim? Fuat Bey susuyordu. - Bir uzmanlar toplantısı için genel kuruldan oy alaca.ğım.ızı uınuyor musunuz? - Za.nnetmiyorum. Fuat Bey bu sözleri söylerken pek üzgündü. Mar sanın üzerinde duran kalemi elime aldım. cİlmi araş ­ tırmaların bile yapılamayacağı bir kurumda faydah ola.cağıına ina.nınadıkun• gerekçesi ile istifamı yaz­ dım. Tl

•

İstanbul'& Dönüş

Hasta olan küçük kızım Yıldız'ı tedavi için İs­ tanbul'& götünnem gerekiyordu. Trende giderken bu tecrübenin başa.nsızlığını d�ünüyor, bunun sebebini araştınyordum. Belki böyle ilmi çalışmı:ı.Iann zama­ nı gelmemişti, fakat böyle bir konu üzerinde ilim adamlannın fikirlerini almak da faydalı ola�tı . Bu benim için bir tecrübe oldu. Az bir müddet sonra Zekerlya'd� aldığım bir mektupta kendisinin de istifA ettiğini, yakında. İstan.. bul'a. gelece� bildiriyordu. Onun istifasına sebep, basma. sansür konmasını kabul etmemesiydi. İstan­ bul gazeteleri basma. sansür konBıCağı havadisini ya.­ ymlamışla.r. Zekeriya bu haberi hemen yalanlamış. Dahiliye Vekili olan Ferit Bey kendisini çağırarak, •Hükümetin sansür koyma niyetinde olmadıkını ne­ reden bildiğini .. sormuş. Zekeriya., cben demokratik bir rejimde sansür koyan ma.tbuat müdürü ola.mam.. gerekçesi ile istifasını yazmış. Ankara denemesi, al­ tı aylık bir çalışmadan sonra ikimiz için de başansız­ lıkla. sonuçla.nmıştı. Am.erika.'cia.n memlekete ne zengin ha.yallerle dönmüştüm. Halka faydalı olmPk için Anadolu':p.un içerilerinde çalışmaya. ha.zırlanıyordum. Şimdi hayal­ ler sönmü..§, ha.yat gerçek çehresiyle karşımızd.a. du­ ruyordu. Zekeriya, kendi mesleği olan ga.zeteciliğe döneceğini bildirerek benim de beraber çalışma.mı teklif etti. Bu, kendi mesleğimden ayı'ıJmak demek­ ti . Zaten bu alanda ne yapa.bllirdim? Bir mektepte sosyoloji hoca.lığı. Ben, daha geniş bir al�cia; çaJış­ ma.k. toplum meseleleriyle uğra.şmak. öğrendiklerimi ve fikirlerimi ya.yma.k istiyordum. Gazetecilik bu ba­ kımdan bana elverişli göründü.

78

4 «Resimli Ay)) De vri

·Resimli Ay. Dergisi, ı Şubat ı924'te basın ha.ya,.. tın� kanştı. Zekeriy� Ankara dönüşü, İstanbul'da.. Ankara Caddesi'nin ta.nmmış kitapçıla.rındp.n Suudi Bey1e bir şirket kurmuştu. Dergi, şekil ve muhtev& bakımından tamamıyle yeni bir şey olacaktı. ı Şu­ bat'ta çık� ilk nüsha,, ba,şya.zısınd� derginin hede­ fini şöyle apla.tıyordu: cBizde şimdiye kadar iki şekil dergi çıkmıştır, Bunla.nn birincisi, sayısı az bir okuyucu� hitabe­ den edebi mecmuala.rdır, yazılar, y�a.nn edebi zev­ kine göre ya,zılır. Bir de ikinci sınıf mecmuala.r var­ dır ki, bunları parA kazanmak ve şöhret sağlamak arneliyle lQtapçılar ve amatörler çıkanrlar. cResimli Ay· ne birinci, ne de ikinci zümreye dahildir. Bizim hedefimiz okuyuculann, okuma ihtiyaç!� doyur­ mak ve meml§ketimizde gerçekçi bir halk dergisi kur­ maktır. Bizce bir ·makalenin değeri altındJLk.i imzadan ziyade, çok okunmasındadır. Özellikle. cResimli Ay• da yayınlanace,k ma,kaleler, hikayeler, genel olarak yazılar, yAJmz dar bir zümrenin edebi zevkine cevap veren ya.zıla,r değil. fakat insaniann hissi, fikri dima.-

ğı, bedü ihtiyaçlarını doyuran, genel nitelikte ya,zılar olacaktır. Bu şekil, mecmu�ılık aleminde yeni bir yoldur... Derginin kendisini tanıtmAk için yazdığı bu yar zıdan da anlaşıla.ca.ğı. gibi, ·Resimli Ay,. basm hay�­ tına, halkın kültür seviyesini yükseltmek amacıyla atılmıştır. O vakit yüzde sekseni okuma yazma, bil­ meyen memleketimizde yanm bir eğitimle ka,lm.ış, aydınlar tarafından ihmal edilmiş olan yüzde sekse ­ ni a,ydınlatmak, onlara. demolmısinin ne olduğunu an­ latmak, ilk hedefti. Bundan ba,şka ·Resiınli Ay.. mil­ li kurtuluş savaşından sonra, kurulması tasarlanan •Yeni Türkiye-de sosy�l problem,leri ele almak, sal­ tanat devrinin cunıhuriyete mira,s bıraktığı ekono­ mik, sosyal, kültürel bozukluklan su üstüne çıkarmak. bunlara çare aramak a.macıyla ortaya, çıkmıştı. Da­ va,lann akademik, teorik b�mdan incelenmesini de­ ğil, bu teorileri halkın anlayabileceği bir dille halkın önüne senneyi hedef tutmuştu . Bir bakıma •Resimli Ay• bir magazindi. Fakat halkın kültür seviyesini yükselımeye yarayacak bir magazin. •Resimli Ay• m propaganda metodu da, tama­ mıyla yeni idi. Fikirleri bir klişe halinde, bir dogma halinde okuyucular& sunmak değil, bu fikirlerin, hal­ kın gü.plük ihtiyaçl�yla olan ilgisini açıklamak, on ­ lara. tutulaca,k yolu göstennek amacını güdüyordu. Bunun içindir ki, okuyuculara hayattan alınmış, can­ lı, reel konular sunulmuş, okuyucunun ruhunu, kal­ bini fetbedecek yazılara önem verilmişti. Şekil ve muhteva. bakımından, metot bakımın­ dan y�ni olan bu dergi, halk a,rasmda, aydınlar ara­ smda büyük bir sevgiyle karşılandı. İstanbul ve taş­ ra basını ikinci nüshanın intişanndıt.n sonra dergi hakkında. övücü bir dil kullandı. ÖZellikle, •Vakit• , ·İkdam, ·İleri• gazeteleri ·Resimli Ay• ı Türkiye'nin en edebi, en nefis ve en mükemmel dergisi olarak değerlendirdiler.

80

Anadolu'nun çeşitli bölgelerinden aldığımız mek­ tuplar, derginin halk arasmda yarattığı ilgiyi belirti­ yordu. Birinci nüshanın üçüncü baskısı yapıldı� Bu, bizim için çok teşvik edici bir başlangıç oldu. ·Re ­ simli Ay•m yazı ka4rosund&ı devrin en tanınmış ya­ Z&ıl'ları. Mehmet �ul. İbnül Refik Ahmet Nuri, Re­ şat Nuri, Yusuf Ziya., Hakkı Suha, Ercüment Ek­ rem, Hıfzı Tevfik, Sadri Ertem, Selim Sım, Mahmut Yesa.ri, Yakup Kadri gibi yazarlar, edipler yer aldı­ lar. Yedi yıl y&ıyına devam eden ·Resimli Ay· ı iki devreye a,yırmak gerekir, 1924'ten 1928'e .kaıdar olan devre, gerçek bir demokrASinin kurulması için savaş ve sosyal problemierin incelenmesi devridir. Fikir cephesini daha ziyade Zekeıiya ile ben idare ediyor­ duk. Edebi yazıla.r yukarıda isimleıini verdiğimiz kadro tarafınd&ın yazılıyordu. Bu ya.zı.Iann yanmda halkın genel bilgisini yükseltecek yazılara. yer verili­ yordu. İkinci devre 1928'den 1930'a kadar devam etmiş, yeni bir edebiyatın doğuşunu gösteren bir devre olmuştur. Yazılarda, hikayelerde ilerici, soınralist fikirler ön plana çıkmıştır. Yazı kadrosu da değişmiş­ tir. Nazım Hikmet, Sabahaddin Ali, Suııt Derviş, VA­ lA Nureddin, Sadri Ertarn ve diğer yazarlar sol bir edebiyatın temsilcileri olarak ortaya çıkınışla.rdır. Hikayeler, şiirler, eskisi gibi yazarların zevkini doyur­ mak için değil, toplumun gerçeklerini orta,yıı koy­ mak amacıyla yazılmıştır. Bu yıllar memlekette rea­ list bir edebiyatın ilk doğuş devresi olmuştur diye­ biliriz. Sosyalist düşünceyi açık açık belirtmelt iın­ ka.nsızdı. Bu fikirler, bikayelerde, mak&ılele� bir sınır içinde ele alınıyordu. Bütün gayretiere rağmen, •Resimli Ay• s,uıipleri bu yayınlar yüzünden birçok d�fa.lar mahkemeye ve­ rilmiş ve mahkum olmuşlardır. Bundan sonraki hatı­ ralar, bu çetin mücadelenin sa,fhala.rını okuyucuia­ nn önüne serecektir. Bl

•

Reformlar Devri

·Resimli Ay• ın ilk ya.Dlllanmaya başladığı gün ­ lerde, Büyük Millet Meclisi'nde önem:U tartışmalar. ôluyordu. Padişahlık, halifelik rejimi sona ermiş, cumhurty�t kurulmuştu. Halkın egemenHğine daya­ nBın bir ·�jim kurulması. dinle de�letin ayr\lması, eği­ time, çağın ilerh�melerjne uygun bir yön evrilrnesi tar­ tıştnalann temelini teşkil ediyord�. Atatürk'ün ilerici düşünceleri, saltı;ınat devri­ nin artıklanm, gelenekleri koruma kaygısında olan gericilert tedirgin ediyordu. Hükümet çevrelerinde demokratik bir rejim kurul�ğı söyleniyordu. De­ mokrasinin şekli de çetin ta.rtış�a.lara yolaçmıştı. Atatürk, bütün yetkilerin mecliste toplanmasını, cum­ hurbaşkanını meclisin seçmesini, kabinenin meclise karşı sorumlu olmasını istiyordu. Aynı zamanda cum­ hurbaşkanına üstün yetkiler verilmesini, cumhurbaş­ kanının kabine toplantıianna katılmasını, savunuyor­ du. Atatürk'ün kurduğu •Cumhuriyet Halk Partisi.. önder parti olacaktı. Bu düşünceleri paylaşmayan gerici, tutucu çev­ reler, Atatürk'ün karşısına çıktılar. Milli kurtuluş sa­ vaşında düşmaına karşı Atatürk'le aynı cephede sa­ vaşan en yakın dostl$r1, Refet, Ali Fua.t (Cebesoy) , Cevat Paşa, KAzım Karabekir, Doktor Adnan (Adı­ var> , Halide Edip, Rauf (Qrbay) ve diğeriert kurtu­ luş yıllannda başlayan muhalefetlerini artırdıla.r. İs­ tanbul basınında Velit Ebuzziya., Hüseyin Cahit, eski mandacı Ahmet Emin Yalman. Rauf Ahmet, yayımla­ dıkları gazetelerde Atatürk'ün attığı adımla.:rı tenkit ediyor, rejimin bir diktatörlüğe gittiğini iddia ediyor­ lardı. Zaten milli kurtuluş savaşının çetin günlerinde kurulan Büyük Millet Meclisi, ah enkli bir meclis de­ ğildi. Mecliste hocalar, Osmanlı aydınlan, büyük me­ mur ve subaylar yer almışlardı. Bu meclis yapısı ba.82

kımından önemli değişmeler yapmaya elvertşii değil· di. İnanç bakımınd.a.n, fikir ba.kımında.n ayn gelenek­ Iere bağlı insanların. devrimCi bir program etrafında blrleşme lerine imkan yoktu. Atatürk'ün etrafında toplanan aydınlar, hıükçılıktan, batılılaşmaktan söza­ çıyorlar, yeni bir Türkiye'nin kurul acakını söylüyor­ lardı. Fakat ellerinde bir devrim programı yoktu. Memleketin sosyal, ekonomik yapısını. objektif ve sübjektif şa.rtlannı incelemeden, bir batı taklitçilijj­ ni savunuyorla.rdı. Bir tarJJ!tan Adiiye Bakanı M�­ :riıut Esat (Bozkurt) , sosyall adalete dayanan, sınıf­ sız bir rejimin propagandasını yapıyor, öte yandan parti arkadaşi�. işçilerin, köylülerin en basit hak· Iannın savunulmasına karşı tedbirler alınmasını is· tiyorlardı. HattA İsmet İnönü, değişmalerin bu kadar hızla yapılmasından ürküyor, iki tanü a,.rasmda uzla.ş· tıncı bir tutum alıyordu. Kazım Karabekir Paşa'nın kurduğu ·Terakkiper� ver Parti• ile .Cumhuriyet Ralk Partisi• arasındaki tartışma!� bir savaş halini almıştı. İşte böyle bir de­ virdEı Atatürk bu muhalefete karşı halkı aydınla.t­ ma,k arneliyle İstanbul'da bir gazete çıkarmak kara­ nnı vermiş, eski gazetecilerd en Yunus Ne4i Bey'i, bu işe memur etmişti ·Cumhuriyet• Gazetesi ZekeriyıL ve Nebiza,de Harndi'nin de katılmasıyla 24 Mayıs 1924' te savaş meyd anına atıldı. Gazetede, ban� d� bir fıkra

sütunu verdiler. •

·Cumhuriyet•

Gazetesi'nde

O za.manıı. kadar fıkracılığın kendine göre bir us­ lubu, muhtevası vardı. O devrin en büyük fıj[racısı olan Ahmet Rasim bile, fıkra.lannda. eski ramazan­ lan, eski adetleri, gelenekler!. kadın ve a,i.le kavram­ larını, kendine h$.5 uslubuyla yazar. günlük sosyal konulara dokunına.zdı. Diğer fıkracıla.r da öyle. Ben hergjin, yazdığım fıkralard� •Resimli AY• 83

da olduğu gibi, toplum içindeki sosyal ya.rala.n inceli­ yor, bunlann sosyal nedenlerini araştınyordum. Bu­ biçim fıkra.cıhk büyük bir başan kazandı . Hergün ma.sa.ın.ın üzerine halkın gönderdiği mektuplar yığılı­ yordu. Bunlar bilinmeyen dertleri açığa vuruyorlar· dı. Bir gün gazetelerde şöyle bir haber okudum : - Fatih yangın yerinde üç haftalık bir çocuk bulunmuştur. Göğsündeki yaftada müslüman oldu�u. adının Mehmet Seyda olduğu y�ılıdır. Bedbaht ana, bulanın, çocuğu ·D�rülaceze• ye kimsesizler yurdu ­ na. bıra,krn.asını rica ediyor. Ertesi gün gazeteler, ananın bulunduğunu, sav­ cılıkta soruşturması yapıldığını yazdılar. Kadın sav ­ cıyp. verdiği cevapta ·Dört çocuğum var. Kocam Re­ ji tütün fabrikasında ça,lışırdı. İşten çıkardıla.r. Altı aydır işsiz. Beşinci çocuğum dünyaya geliyordu. Ona bakacak takatimiz yoktu. Ben de çocuğu doğduktan üç hafta sonra yangın yerine bıraktım, • diyor. Ben bu konuyu ele aldım. ·Bir fazla tabak sof­ rayı bir dağ gibi, ezdi· başlığı altında bir fıkra yaz­ dım Hiçbir ananın gönül hoşluğu ile, kanından, q�.­ nından çıkardığı yavrusunu yangın yerine bırakmaya· cağını, bunun &Osyal nedenlerini araştırmak gerekti­ ğini belirttim . ·Eğer aylardan beri işsiz bir işçiye sen­ dika yardım elini uza.tmış, toplum ona koruyucu ka­ natlarını germiş olsaydı, bu kadın çocuğunu yangın yerine bırakmazdı. Aç insanlan, işçileri, kimsesiz ço­ cuklan koruya,.cak teşkilatıann yokluğu, bu sosyal facialara yolveriyor, anayı, nikahsız çocuğunu, na­ fakasız çocuğunu atmaya zorluyor. Bu olayd� bed­ baht ana değil, toplum sorumludur• dedim. bir çağrı geldi. Birkaç gün sonra savcılıktan Gittim. Savcı bu fıkrayı ne maksatıa yazdığımı sor­ du. Gülümsedim: - Herhalde para kazamnak için yazmadım. Bu yazıda ne maksat olabilir? Ben sosya,l facialara se84

bep olım ilgisizliği, teşkilat yokluğunu tenkit ettim. rejimini tenkit - Hayır. . . Bu ya,zı cumhuriyet ve sınıfla.r �ma nifa.k sokma.k ma,ksadıyla yazıl­ mıştır. Cevap verdim: - Bu olaylar cumhuriyet rejiminden önce de vardı. Şair Tevt:i}[ Pikret •Bir fazla taba.k sofrayı bir dağ gibi ezdi· mısraını saltanat devrinde yazmış­ tı. Fakat cumhuriyet devrinde fazla bir tabağın sof­ rayı dağ gibi ezmemesi gerektiğini belirtmek için ya,zdıın. S�vcıyı kandıramadıın. Beni rejimi tenkit ve sı­ nıflar arasına, nifak sokmak suçuyla mahkemeye ver­ di. Ankara'da idareciler ·Sosyp,l adalet• ten söz açı­ nedenlerini yorla.r, burada benim bir sosyal olayın belirtınem bir suç oluyordu. Birkaç gün sonra, Nadi Bey beni odasına çağ:ırtr tı. ..Cumhu,riyet- Gazetesi, Ca.ğaloğlu'nda, •İttihat ve Tera.kki • Partisi'nin eski •merkezi umumi• binasm­ da kurulmuştu . Burası kocaman bir konaktı. Nadi Bey konakın yukarı katlanndan birinde, mükemmel döşenmiş odasında çalışıyordu. Ben girince ayağa -kalktı, elimi sıktı ve karşısınJ�, oturttu. - Ne olmuş? dedi. Şu savcı sizden ne istiyor? Kendisine yazınm konusunu, kendi görüş ve dü­ şüncelerimi anlattım. Dikkatle dinledi. - Bu mahkeme pek önemli değil, ama, sizin ya­ zılarda biraz fazla. tenkit var. Hükümeti çok tenkit ediyorsunuz. - Hayır, ben hükümeti tenkit etmiyon.pn. Bu­ gün İsmet Paşa gider, Fethi Bey gelir, yp.nn o gi­

der, bir başkası gelir. Ben sosyal kuruluşta.ki eksikli­ ği tenkit ediyorum. Demokratik bir rej im kurUyoruz. Demokratik bir rejim, halkın hakim olduğu, halkın menfaa.tlerinin korunduğu bir rejimdir. Bunu, yafta olarak meclisin kapısına asmp.k yetmez, kuruluşlarını beraber getirmek lazım. Ben demokratik bir rejimi sa.vunuyorum.

ss

Çocuğunu yangın yerine bıra.k&ın kadının de­ mokra.:si ile ne ilgisi var? - Bu olay, sosyal yapıdaki bozukluğun dışany$ küçük bir aksidir. Sosyal yapıdaki bozukluklar ele a.lınmadıkça, bunlan önleyecek teşkilatl�r kunılma­ dıkça, demokrasi kurulamaz. Ben siyasi mek&.lllımayı değil, sosyal mekanizmayı tenkit ediyorum. Nadi Bey, hemen yerinden kalktı: - Bu daha fena.. . . Bu daha. fena. . . dedi. Hiç cevap vermedim. Ben qe yerimden kalktım. Nadi Bey yazıla.nma. biraz daha. dikkat atmemi tavsi­ ye etti. Elimi sıktı, aynldık. �

•

Mahkemede

Mahkeme kapısından ilk defa giriyordum. O za­ man a.dliye binası Sultan Ahmet'te idi. Kapının üstün­ de bir terazı resmi vardı. Bu adalet terıızi.siymiş. Üze­ rinde •Adalet mülkün tenıelldir. yazıyor. Mülkün te­ meli olan adaleti da.ğıta.cak bu a.da.let sarayından içe­ ri girdiğim zaman gönlümda bir ra,h�tlık vardı. Hiç­ bir suç işlememiştim. Kadının çocuğunu yangın yeri­ ne ben atmamıştım. Yargılamanın yapıldığı oda pek küçüktü. İçerisi ancak kırk elli kişi alabilirdi. Mübaşir benim adımı çağınnca içeri girdim . Yerden bi.ıılz yüksekteki kür­ süde siya,h cübbeli üç yargıç oturuyordu. Savcı yan­ da., yine yüksek bir yere konmuş kürsüsünde yerini almıştı. Beni bir demir çember içine diziimiş sandal­ yelerden birine oturttular. Avukatım yoktu. Bu da­ vayı avukatın benim kad&ır sa.vuna.mp.ya.cağı kanısın­ daydım. İlk soruşturmala,r yapıldıktan s onra hakim bu yazıyı ne maksatla y�dığımı sordu. Sa.vcryp. verdi­ ğim ·cevaplan tekr�ladım: - Yazı ne maksatla. yazıldığını za.ngır zangır ba­ ğınyor. Bu a.nayı cürüm işlemeye sevkeden zorlukla,

86

n dile getirtyor. Bunun nedenlerini ortaya koymak,

bu gibi olaylan önlemek, hiç değilse aza.ltma,k için ç�ler aramak, tedbirler tavsiye etmek bir suç mu­ dur? Siz çocuğunu yangın yerine atan anayı belki de mahkum edeceksiniz. Siz kanunun hü.kümlertnı ye­ rine getirmek zorunda,sınız. Ben sosyal konulan ince­ leyen bir yaza.nm. Toplumda gördüğüm düzensizllk­ leri, adaJ.etsizlikleri incelemek de benim ödevimdir. İşçilerin sendikalarda, yoksul halkın toplum teşkilat­ lan içinde korunması, �n büyük adalettir. Mahkeme kapısına asılan adSılet terazisi, sosya,! olaylan bu ba­ kımd� tartmalıdır. Savcı hemen yerinden kalktı: -Dava. konusu bu değildir. Bu ya;z;ıda. işçileri patron aleyhine, hükümet aleyhine k.ışkırtma. var­ dır. Rejimin tenk.idi vardır, dedi.

Hakim, ne cevap vereceğimi sordu.

- Ben cumhuriyet rejimini tenkit etmiyorum . Cumhuriyet rejimi içinde sosyı:.tJ adalet istiyorum . trr sizleri koruyacak teşkilatlar kurulmasını sa.vunuyc:r rum. Bu bir suçsa, bu suçu kabul ediyorum, dedim. Savcı tekrar a,yağa kalktı. İddia, belgesini oku­ du. Meğer ben ne suclar işlemişim. Bu yazıda. işçilere sendika kurmak hakkı verilmediğini, mevcut sen­ dik.alann işçileri korumadığını belirtinekle işçi ile patron ve sendikalar a.ra.sına nifak sokuyormuş� Hükümetin, halkın sefaJetine karşı ilgisizlik gösterdi­ ğini söylemekle, halkı, hükümete .kprşı kışkırtıyorm.Uı­ şum. Bu. aynı zamanda. sınıflar arasına kin sokmak­ mış. İşsiz kalan bir işÇiye devletin yardım elini uzat­ madığını belirtmek, cumhuriyet rejimini tenkit et­ mek imiş. vesaire . . . Hakıiın savunmayı yapmak için mahkemenin baş­ ka bir güne bırakılmasını isteyip istemedifim.i sor­ du. - Hayır. . . dedim. Dava savunulıı;ı.uştur. Mak­ sat e.çıktır. Savcı oturmuş. Anka.ra.'ya y�m� için, 87

Makyavel mantığı ile bir dilakçe yazmış. Bu beni il­ gilendinnez. Söyledikleri delil değildir. Kendi m�tı­ ğına göre tefsirdir. Çünkü yazıda işçi lc.elimesi, pat­ ron kelimesi dahi geçmemiştir. Bunlar sı;�ıvcının, mu­ hayyelesinden uydurduğu sözlerdir. Ve benim ceza­ landınlmamı da bu uydunna sözlere dayanarak iste­ mektedir. Bu yazıda hukuk ba,.kımında.n bir suç var mıdır yok mudur, bunun kara.nnı Adaleti yerine ge­ tirmekle görevli yargıçlar verecektir. Benim başka bir diyeceğim yoktur. Yargıçlar yerlerinden ka)ktılar. Danışma, için içe­ ri çekildiler. Boş odada yarım saat bekledikten son­ ra tekrar geldiler. Zabıt kı;�ıtibi karan okudu. Yazının ağır bir uslupla yazılmış olduğunu, bununla, beraber kötü bir niyet olmadığını, bu sebeple bera,a.time ka­ rar verildiğini bildirdi. Ben kurtuldum. F�at safalet yüzünden, işsizlik yüzünden çocuklannı yangın yerlerine atmak zorun­ da kalan analar kurtulmadılar. •

·Resimli Ay• ın Beğenilmayen Yazılan

•Resimli 4Y• bu nitelikteki yazıla.nna devam edi­ yordu. Memlekette ileriye doğru yapılan her tıı:ıreke­ ti, Atatürk'ün reformlannı makalelerde ele alıyor, övüyordum. Arada. bir yaptığımız tenkitler dahi hoşa gitmiyordu. Ankara,'dan gelen dostlar, «Resimli Ay• ın bazı yazılannın Ankara'da (yani yüksek basa­ maklarda.> beğenilmadiğini söylüyorlardı. Bu bazı yazı­ lann neler olduğunu sordum. ·Mesela, gençlere ya­ yımla.dığınız çağrı• dediler. O sıralarda hükümet •Aile Haklan. beyanname­ sini yayınlamıştı. Şeriat ka,nununda., kadın haklann ı sınırlayan hükümler kaldınlıyor, kadınlara bazı hak­ lar tanınıyordu. Ben yazımda bu değişmeyi övüyor, Oktobr Sovyet İnkılabından sonra bütün dünyada. ileriye doğru değişmeler olduğunu, bizim de bu de­ ğişmelere ayak uydurmamız gerektiğini söylüyor, fa-

88

kAt gençlerin, a,yclınlann bu gibi değişmelerle ilgilen­ memelerini tenkit ediyordum. Yeni yeni adımlar atıl­ dığı böyle bir devirde, gençlerin devrime yardımcı olmalannı, teşkilatla.nmalannı öğüt veriyordum. Gelen dosta sordum: - Bu yazıda ne var? - Siz Oktobr Sovyet Devrimini örnek gösteriyorsunuz. Yani Türkiye'de de :bir sosyalist rejim ku­ rulmasını istiyorsunuz. Demokrasinin bir şekil ola­ rak kabul edildiğini söylüyor, gençleri hükümete kar­ şı gelrneğe çağınyorsunuz. Cevap verdim: - Sosyalizm, benim isteğimle kurulmaz. Bir toplumun sosyalist rejime geçebilmesi için, objektif, sübjektif şartiann olgunlaşması lazım. Bugün Tür­ kiye'de böyle bir durum yoktur. Ben burjuva demok­ ratik devriminin gerçekleşmesini istiyorum . Demokra­ sinin bir şekil olars,k alınmamasını, bütün sınıfiara daha eşit haklar tanıyan bir sistem kurulmasını savu­ nuyorum. Sosyal, kültürel konularda gençlerin de söz sahibi olmasını, teşkilAtlanmasını istiyorum. Bu de­ mokrasinin şartlanndan biridir. Meclisteki eğilim, meşrutiyet devrinde olduğu gi­ bi söz, fikir, düşünce hürriyetini sımrlar altına al­ maktı. Tenkide tahammülleri yoktu. Yazının beğenii­ memesinin başlıca sebebi buydu. Devrim yaptığını iddia eden kadrodıı bazıları devrimin niteliğini kav­ ramış değillerdi. Bunun bir örneği de, benim ·Re ­ simli Ay•ın Mayıs 1924 sayılı nüshasında yazdığım •Mehmetçiğe saygıyı ne zaman öğreneceğiz• ba,şlıklı yazıya karşı gösterdikleri tepkidir. Yazının özeti şudur: ·Tramva,y Kroker Otel'den aşAğı, Bankala.r So­ kağı'na doğru kayıyordu. Başdöndürücü bir süratle inen tra,mvayın camından, kocaman Osmanlı Ban­ kası'nın kapılan önünde, tüfeği omuzunda, sAbırla, orada niçin beklediğini. bilmeden duran asker gözü-

89

me ilişti. �üphesiz nöbet bekliyordu. Fakat kim ve ne bakla. onu orda bekletiyordu? Mehmetçik yaban. cı sermayenin bekçisi midir? •Osmanlı Bank&ıSı'nı diğer bankalardan ayıran imtiyaz nedir ki, baştan başa bir vatan demek olan Mehmetçik onu bekliyor? Devletin yabancı sermaye­ ye verdiği bir imtiyaz, onu diğerlerinden ayırmasına •İtiban Milli• bir sebep midir? Mehmetçik neden B�a.sı'm beklenıiyor da,, Osm� Bankası'nı bek­ liyor? ·Memleketteki asayişsiziikten hükümetin zabıta. kuvvetleri sorumlu iken·, halkı ve orduyu temsil eden Mehmetçiği bura..ya diken hangi kuvvettir? , Hangi hakka dayanıyor?,. Bu yazı soruştunn anın açılmasma sebep oldu. Sorgu hakimi beni çağırttı ve bu ya.zıda, sermaye düş· manlığı olduğunu söyledi. Sermayeye yalnız komü­ nistlerin düşman olduğunu, komünizmin ise yurdu­ muzda savunulam.ayaca.ğını, savcının da yazıyı incele· diğini ve soruşturmanın açılmasına karar verdiğini bildirdi. Sorgu hakimine bu yazıda, sermaye düşmanlığı olmadığını yabancı sermayeye verilen imtiyaz düş­ manlığı olduğunu, söyledim. Lozan anlaşmasıyla ya­ bancı devletlere verilen imtiyazları kaldırmadık mı? Atatürk yabancı sermayeye düşman değil midir? Ya­ bancı şirketlerin dağltılmasını istemiyor mu? O halde Mehmetçik, neden Osmanlı Bankası'nı bekliyor? Bu yazıyı dava. konusu yapmak, Atatürk'ün prensiplerine karşı gelmektir. Sorgu hakimi sarsıldı. Herhalde düşüneceğiz, dedi. Dava açılmadı. Az zaman sonra Mehmetçik Os­ manlı Bankasının önünden kaldırıldı. Fakat bu so­ ruşturma savcıların, yargıciann devrimin niteliğini nasıl anladıklarını gösteren bir örnekti. Devrimci­ lerin, demokrasi anlayışını gösteren ve beğenilme90

yen yazılardan biri de benim Şubat 1925'te yazdı­ ğım •Hüseyin AğfUUD demokrasisi• başlıklı yazı idi. Hüseyin A�a bir köylüdür. Milli kurtulu$ sava• şının son günlerinde Atatürk'le görüşmek istiyor, kabul ediliyor. Hüseyin Ağa, yollardaki bataklıklar­ dan, köylünün sefaletinden şikayet ediyoi'. 1925 yı­ lında Atatürk Konya'ya gelince Hüseyin Ağa'yı evin­ de ziyaret ediyor. Hüseyin Ağa'ya •Gelirken yollB.l'.. da bataklık görmediğini• söylüyor. Hüseyin Ağa: - Paşam, kış olsun da bir gör. Belediye yaptınlı ama, bitiremedi. Bütün paralan Ankara'ya çekme og­ luıri, biraz da burada bl.I"Iik. Belediye şunlan. yapsın. Bizim evin yanında bir rnektap yapmaya karar ver­ diler. Bohçaya (bütçeye) 300 lira koymuşlar, yetn:ıe­ miş, Sen de bir himmat et de, ŞU rnektabimiz yapıl­ sın, Ziraat Bankası'nd� köylüye, birbirine kefil ol­ makla para veriyorlar. Konya'da, tücca.rdan kefil isti­ yorlar. Herkes tüccardan kefil bulamaz. Bana kalırsa. sandık azalarını çiftçiden yap pa.şam, diyor. Ben konuya şöyle dokundum: Hüseyin Ağa, üç dört cümle ile, Anadolu'nun belkemiği ole,n köylü­ nün dileğini dile getiriyor. Tepedeki idare ile halkın birbirine k�ştığı bu devir'de verdiği paranın nere­ ye harcandığını bilmek Hüseyin Ağa'nın hakkıclır. Devletin her işinde onun da oyu, ilgisi, şikayeti var­ dır, Hüseyin Ağa bu samimi sözlerle devrln ona, çok şeyler getirmediğini söylüyor. Sokaklarda bataklık­ Iann kurotulmasını istiyor. Köyüne rnektap istiyor. Köylü bankadan faydalanmıyor. Niçin? Hüseyin Ağa köyünü kalkınd.ıraca.k. demokrasiyi istiyor. Ankara'nın bu yazıyı beğeıı'uıe:niesin.il). sebebi açıktı. Mill i kurtuluş savaşını� heyecanlı günl�Fi ge�­ mjş, iş başında olanlann bir çoğu özel meı;J:'a:,i.tlerın peşine düşmüştiL Bu tenkitler hiç şüphesiz menfaat­ Jerine aykınydı. Fakat Ankara'nın en çok kızdığı ya­ zı Zekeriya'nın ·Meçhul askerin a,bi®stnde• baş­ l ıklı yazısı oldu. Zekeriya -Resimli Ay• m Eylül 1924 91

tarihli nüshı:t,Smda Duınlupma.r Zaferi'nin niteliğini açıklıyor, bu zaferi övüyor ve Mehmetçiğin istiklal savaşındaki önemini belirttikten sonr� şöyle diyordu: cŞimdiye kadar kendini beğenmiş paşalar ve pa.­ dişahlar, Mehmetçiğin zaferdeki hakkını elinden ala· rAk kendilerine maletmişler, Mehmetçiğin kahraman­ Mehmetçiğin zaferini lığını, kendi ka.hramanlıklan, kendi zaferleri gibi göstererek övünmüşlerdi. •İşte bugün ilk defa Mehmetçiğin ka.hramanlığı, Mehmetçiğin fedakarlığı kutlanıyor. Fakat bugün is­ tiklal harbini ve Dumlupm� zaferini amu·ken, filan veya falan paşayı değil, doğrudan doğruya Mehmet­ çiti hatırlıyor, bütün milletin müşterek ülküsünü, müşterek kahramanını düşünüyoruz. Meçhul asker bir kahramanlık hülASası, bir fedakarlık ömeğidir. Dumlupınar merasimi, devlet ve millete müştereken Mehmetçiği tanıttığı ve bu tarihi günü tesbit ettiği için bizce çok kıymetlidir. Bu yazıya., Atatürk'ün silah arkadaşlarından Kı­ lıç Ali Bey, Akşam Gazetesi'nde cevap verdi. Ana­ dolu zaferinin sadece ve sadece Atatürk'ün zaferi olduğunu, Mehmetçiğin emir kulu olduğunu, zaferi ka.zana.run Atatürk'ün dahası olduğunu belirtti. Bu yazıyı, Atatürk'e karşı ya,zılmış bir yazı olıu-ak gös­ tennekle, paşaya kulluğunu isbata çalıştı. Oysa ya­ zı eski devirdeki pa.ş&Jann, padişa.hlann , Mehmet­ çiği inkar ettiğini, bugün ilk defa Mehmetçiğe önem verildiğini belirten bir yazı idi. İşte •Resimli AY• l!l demokrasi uğruna yaptığı mücadeleyi yanlış tefsir edenler, tenkitlerden menfa­ atleri sa.rsılanlar, ne pahasına olursa olsun tenkitleri durdurma){ iSU'fOrla.rdı. Daha sonralan Zekeriya'yı isti.klal mahkemesine götüren asıl sebep cResimli Perşembe• Der,lsi'nde çıkan yazı değil, ·Resimli Ay• da bu nitelikte olan yazılardı. (İstiklal mahke­ mesinin hikayesini aşağıda vereceğirol .

92

•

Mecliste Muhalefet

Muhalefet yalnız ·basında değil, mecliste de a.rt· mıştı. Yapılan değişmelerden başı dönen gericiler, Atatürk'ün h�lelerine karşı cephe almışlardı. Bu devrede basın kanunu da. değiştirildi. Fakat basın hürriyetini vaadeden maddeler yanında, basını baskı· altına alan hükümler de yeraldı. Anayj3,Sa. değiştiril­ di. Nisbeten demokratik bir anayasa. meclisten geç­ ti. Fakat toprak refonnu, işçi haklannın korunması bu anayasada yera.lma.dı. Eğitim, adiiye sistemlerin­ de değişmeler meydana geldi. Halifelik kaldınldı. Halife, hanedan memleketten çıka.nldı. Şeyhülislama ka.binede yer verilmedi. Şeriat ve evkaf ba.kanlıklan müdürlük haline getirildi. Medreseler �patıldı. Kısa bir zaman içinde memleket büyük değişmelere şahit oldu. Din teşkilatı adına ne ka.da.r kuruluş varsa, hepsi bir hafta içinde yıkılmış bulunuyordu. •Resimli Ay• ileriye doğru atılan bu aclıınları, maka.lelerle ele �ıyor, övüyordu. ·Resimli Ay• m ten­ kitleri, demokrasinin yanlış uygulanmasına. karşı idi. Devrimin da,ha yerleşmediği, gerici muhalefetin ge­ liştiği bir devrede bu tenkitler doğru muydu? Belki değildi. Fakat biz, demokratik bir rej imin kurulması­ nı bütün samimiyetimizle istediğimiz için noksanla­ n göstermek istiyorduk. Gerici basında ve meclis­ te başgösteren muhalefet ise bu yeni atılan adımlara karşı idi. Halk Pa,rtisi içinde da):ıi prensipler etrafın­ da tam bir anlaşma. yoktu. Mecliste Halk P�isi Gnı· bu'ndıı, muha.fa.zaka.rlar, şeriatçıla.r, hocala.r, devrim­ cile r ya,nyana oturuyorlp.rdı. Muhalifler, Atatürk'ün kurduğu Halk Pa.rtisi'nin, milli kurtuluş savaşmda önderlik ettiğini, fakat a,rtık nonnal halin avdet et­ tiğini söylüyor, diğer partilerin de eşit hakla..r&. yet­ kilere sahip olmp.smı istiyorlardı. Halk Pa,rtisi'nin daı­ ğılmasını bile isteyenler vardı. Bu didişme Halk Pa.rtisi'ııin içinden yeni bir par93

tinin, •Terakkiperver• Partisi'nin ortaya çıkması so­ nucunu vennişti. Bu yeni partinin başmda KAzım Kıv rabekir, Paşa Rauf Orbay, Ali Fuat ·Paşa. ve dikerleri vardı. Bunlar cumhurbaşkanına veto hakkının ve­ rilınemesinde ısrar ediyorl&rdı. Mecliste, Terakkiperver Fırka. �ıktan açığa mu­ halefete geçti Cumhuriyet HıU.k Partisi iki dereceli seçim istiyor. Terakkiperver Fırka, tek dereceli seçi­ m:i s�vunuyordu. Halk Partilller cuınhu.rbaşkanına. veto hakkının, üstün yetkilerin vel"ilmesini istiyor muhalifler bun� karşı geliyorlardı. Birinciler merke­ ziyetçi, ikinciler ademi ı;nerkeziyetçi idiler Muhalif· ler, cumhurbaşkanlığına fı:ı.zla yetkiler verilirse, bir gün bu ma,kama gelecek şahısiann tahakkümü ve is­ tibda.dıyla sonuçlanacağını söylüyor, Halk Partisini kontrol için muhalif partilere müra.kabe hakkının ve­ rilmesini savunuyorlardı. Atatürk bu muhalefette yalnız kendisine karşı değil yenlliklere karşı da bir muhalefet görüyordu. Cumhurbaşkanının yetkilerini smırlandınna kaygısının a,ltında bu ba.şdöndürücü hımılelere karşı olan muhalefet gizli idi. Bu yüzden meclis, iki siyasi parti arasında bir ka..yga meyda.nı haline geldi. A�türk, yapmak istediği reforınlBrn, değişme­ leri sağlamak için bu gerici muhalefetin, içlerinde ha­ lifeliği bile savunımlann bulunduğu muhalefetin or­ tadan kaldırılmasına lüzum. gördü . Daha sonraları •Terakkiperver• Fırka/nın kapatılması, bu didişme­ lerin sonucudur. .

,

.

,

•

Şeyh Sait

İsyanı

1925 yılı •Resimli Ay• yazarlan için başdöndü­ rücü bir , ça.lışm� yılı oldu. Bir 1;araftan •Resimli Ay• da demo.kra$i sa.vaşuıa. devam ediyor, değişmeleri destekliyor, fa.ka.t bir yandan da prensipi erin yürü­ tülüşündeki noksanlıın tenkit ediyorduk. 94

Bu sırada tamamıyla bir halk dergisi olarak çı­ kardığımız •Resimli Hafta,. kapatıldı. < Sebebini ha­ tırl&liU.yorumJ Onun yerine ·Resimli Pe�embe· adında ha.ftalık, çocuklar için aylık iki dergi, •Re­ simli Yıl· ve •Çocuk Ansiklopedisi•ni çıkanyorduk. Bir sene içinde halktan gördüğümüz rağbet sayesin­ de ·Resimli Ay� müsbet işler gören bir kuruluş ha­ line gelmişti. Cağaloğlu'nda Koca Bıçağın Evi adı ve­ rilen bir paşa konağı ça.lışmı:ıJ.anmızın merkezi olmuş­ tu. Binanın · iki katım büro, üst katım mesken ola­ rak kullanıyord�. Yazı kadrosuna Cevat Şakir , Ercüınent Ekrem, ömer Bedred­ din ve diğer yazarlar eklenmişti. Sabah saat sekiz­ den gece sa,at ona kadar çalışıyorduk. Bu sırada ye­ ni bir olay patlak verdi. Gazeteler, doğudan kötü haberler geldiğini, Şeyh Sait kumandasmda bir isyan hAreketinin başgöster­ diğini bildirdiler. 21 Mart 1925 tarihli ·Cutnhuriyet• Gazetesi, hükümetin resmi tebliğini yayımladı: • 18 -19 gecesi Koç aşireti, Çemeşguzeğe saldınnıştır. İs· yan mahalli kuvvetler tarafından durdurulmuştm:-.• Fa.kat bundan sonra, gelen ha�berler, isya.nın dar bir da_.irede olmadığını, birçok doğu illerinde, a,ynı zer manda başlacl:ığı.nı bildiriyordu. İsyan hareketi dur­ madan genişliyor. Elazığ, Diyarbakır ve diğer doğu illerine yayılıyordu. Az za,man sonra isyan bastınl· dı. Diyarbakır'da İstiklal Mahkemesi kuruldu. Kovuş­ turmalar yılı;l:ırım süratiyle yapılıyordu. Yargıla.ına sonunda asılan asilerin yekUn.u binlerce vardı. Bu isyan şeyhlerln ağalann hazırladığı gericilik hareketi olduğu gibi, aynı zamanda bir kürt bağınısız­ lık hareketi idi. Yargılama sıralannda ele geçen bir çok vesikalar ve dış basında çıkan birçok �lar, , bu hareketin. İngilizlerin4 loşkırtmasıyU., gellştiğini gösterdi. Hükümet bu hareketi bir irtica, hareketi ola­ rak gösteriyordu. Bundan m�at muhftlj3fet eden gazeteleri susturmak, her çeşit tenkid,i ön).emek için 95

bir bahane yaratmaktı. Ankara'dan gelen haberle­ re göre, güya. asiler, İstanbul gazetelerini okuya.rak dinin elden gittiğini anlamışlar, bu sebeple isyan et­ mişlerdi. Daha yargılamalar bitmeden hükümet •Ta.k­ riri Sükun• Kanunu'nu çıkardı. Yalnız İstanbul'da değil, diğer şehirlerde de gazeteciler tevkü edildiler. •

Tevkif Edilen Gazeteciler

İstanbul'da bir terör havası esiyordu. ·Takriri Sükun• Kanunu çıkar çıkmaz ·Tasviri Efkar• C.a­ zetesi'nin yerine çıkan ·Tevhidi Efkar• , ·Son Telg­ ra.f• , ·İstikla.l• gazeteleri, bir gericilik organı olan ·S�bilülreşat• Dergisi, komünistlerin çıkardığı ·Orak Çekiç. ve •Aydınlık· dergileri polis tarafından ka­ patıldı. cTevhidi Efkar" sahibi Velit Ebuı;ziya, «Ha­ reket• Gazetesi sahibi Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu, Yazar Sadri Ethem Ya.kup Ka,dri Selanik'te yeni lisan, halka doğru akımlann yürütüldüğü bir deVirde bu satırlan yaz­ mıştı. Şimdi Nı;ızım Hikmet'in ve sol yazarların aç­ tığı bu edebiyat tartışmasında.. da yine yeniliğe karşı bir durum almıştı. Sadri, Yakup Kadri'nin bu tutucu görüşüne karşı eski düşüncelerini belirttikten sonra yazısına şöyle dev� ediyor: ·Yakup Kadri Bey, sordu.ğumuz sorulara cevap vermiyor. Bu sorulan, sanki cuınhuriyete, y�ni reji ­ me karşı yapılmış bir irti.ca hücumu şeklind e göster.

.

128

.

mek için binbir çare arıyor. İşleri gürültüye Jetirmek isteyen bu efendilere diyoruz ki, biz edebiya.ttan bah­ settik, bazı gürültüler oldu, küfürler savruldu, biz ·be­ lirli fikir söyledik. Şimdi tekra.r edebiyat bahsine dönebiliriz.• Eski nesil edipleri, bu tıui;ıştnada yenildiklerlı:ı.i anlayınca, başka yollara. başvurdular. Başta Ham­ dullah Suphi, Türk Ocağı•nda kışkırttığı bazı gençle:. re, ·Resimli Ay· idarehanesinin önünde bir gösteri yaptırttı. Gençler, •Resimli Ay• binasının önünde ba­ ğınp çağırdıktan sonra, içeri girdiler. Ezberleme bir heyecanla.n vardı. Yazılan yazıların eski nesil yaza.rla.nna bir hakaret, bir saygısızlık olduğunu söy­ lediler. Hepsi birden konuşuyorlardı. Yazı odasında Nazım Hikmet, Zekeriya, ben var­ dım. Nazım heyecanlanmıştı. Zekeriya hemen masa. smda.n kalktı, gençlere oturmalarını tavsiye etti: - Sizler okumuş gençlersiniz... Okumuş adam­ lar birbirleriyle küfür dili ile, bağınp çağımıakla ko­ nuşmazl�. Biz gençlerin edebiyat ta.rtışmalarına, fi­ kir tartışmalarma ilgi göstermelerinden memnun olu­ ruz. Ancak, gençlerin tartışılan konuyu iyice ince­ ledikten, bir inanca vardıktan sonra, sa,.vunacaklan tarafı seçmeleri gerekir. İki ıUam ça.rpışıyor. Bu bir edebiyat kavgası olduğu kadar, eski fikirler, eski bi­ çimlerle yeni fikirlerin bir tartışmasıdır. Biz gençleri ileri sırada görmek isteriz. Başkalannın kışkırtmala­ nyla, bilmedikleıi konularda papağa.n gibi konuşmak, gençliğe ya.raşmaz. Gençler oturdular. Ortalık sakinleşti. Nazım, ya. pılan tartışmanın bir edebiyat tartışması oldu�unu, her değişen devirde, edebiyatın da yeni nitelikler k• zandı�ını anlattı. Gençler, Nazım'ın sözlerini b\lyük bir ilgiyle, hatta üzülerek dinlediler. Ve sükunetle matbaadan aynldılar. •Resimli Ay• bu olaydan sonra Ağustos 1929 sa ­ yılı nüshasında gençlere bir çı:Ltn yayınladı. Bu çağ­ nda ezcümle şöyle deniliyordu: 129

·Resimli Ay• sayfalarını, sadece edebi müna.­ ka.şa.yı�. açmıştı. Buna komünizm süsü verenler, çok çirkin bir dema.goji yapıyorlar, bu doğrudan doğruya, eski ile yeninin bir mücadelesidir. Abdülh� Harn.id dahi değil. Mehmet Emin milli şair değil demekle komünizm arasında. ne müna.sebet vardır? Neşriya.­ tımıza. komünizm süsü vererek, bir kısım gençliği ha­ rekete getirmek, sahipleri için bir zaaf eseridir. Açık müda.faa edilecek fikirlerin. ka.lka.np, ihtiyacı yoktur. "Neden meseleye siyasi şekil vererek, komünizm süsü vererek bu ka,lkan a.ltında müda.fa.aya. geçiyor­ lar? Eğer bu iddial&ır ya.nlışsa., isbJft; etsinler. Demok­ rasi içerisinde her fikir savunulur ve tartUjılır. Gös­ teri ve gürültü ile fikirleri boğma.k, yirminci asır gençliği için çok geri bir harekettir. İlerleme marha­ lesinde putlan kıran, yeni fikirleri, yeni akıtn.la.n yürüten gençliktir. •Ta.rtışmadaı yıkıle.caklannı hissederek, kalple­ rindeki korkuyla, gençlerin kanatlan altına sığınarak, ortalığı telaşa. verenler, hem gençliği, hem genel ef­ kan aldatmak istiyorlar. Ort�a, komünizm meselesi yo}Itur. Eski ve yeni mücadelesi vardır.• Çok geçmeden gençler hakikati anladılar. Bizi protestoya gelen gençler, ald&ıtıldıkla.rını anlayınca., kendilerini ş!Uısi hırsıanna alet etmek istiyenleıin aleyhine döndüler. ·Resimli Ay• a. gönderdikleri mek­ tupta. özür dilediler. Hamdullah Suphi Bey'in, Yakup Kadri'nin, Na.­ zım'a. ve •Resimli Ay• a. yaptığı çirkin hücumla.r, ba­ sında, halk arasında da. nefretle karşılandı. Ha.mdul­ lah, birçok suçlamalarla karşılaştı. Ve nihayet sus.:. maya. mecbur oldu. Bütün bu tartışma.larda Yakup Kadri'yi savunan iki gazete çıktı. Biri Amerikan mis­ yonerlerinin yayınla.makta olduğu dergi, ötekisi ba­ sın hayatında. da.lkavukluğu ile tanınmış Acem N.cı­ ci'nin gazetesi. Nazım bu tartışmadan sonradır ki, Yakup Kadri 130

hakkında yazdığı ·Karamaça Bey. ve Hamdullah Suphi üzerine yazdığı ·Sen zilli bir bebeksin· adlı hicivleıini yayınladı. Abdülhak Hamid bu ta..rtışma­ lardı;m, kendisine yapılan hücumlı:ı.rda.n sonra, bir akşam Nazım'ı yemeğe davet etti. Derginin yazı iş­ leri odasında oturuyorduk. Nazım dı:ı,vet mektubunu aJ,ınca, önce düşündü, sonra,

- Atatürk'ün davetini reddettim.

Ama.. bir şa­

irin davetini reddedemem, dedi. Ertesi

gün intibala,nnı sordu.k.

- Burjuva. Ama büyük şair, dedi. Beni karısı Lüsyen Hanım'la kapıdan karşıladı. Ha.mid uzun boy­ lu olduğu için, redingotla adeta bir İngiliz lorduna benziyordu. Hele gözlerindeki monoklu. ha düştü, ha düşecek diye ödüm patlıyordu. Beni mükellef bir sa­ lon& götürdüler. Avizeler, 14. Lüi stili bir salon ta­ kıını . Kendimi bir sarayda sanıyordu m. Bir sofra ! Bir sofra ! . . . Londradan getirtilmiş İskoç viskileri, çeşitli içkiler . . . Masanın bir ucundan öbür ucuna ka­ dar çeşitli mezeler. . . Abdülhak Hamid'in bir de mi­ safiri vardı. Dört kişi sofraya oturduk. Ben sofrada mahcup bir çocuk gibiydim. cAbdülhak Hamid bir sanat bahsi açtı. Sanat tarihini, çeşitli edebiyat mekteplerini, şiirde, edebl­ yatta, tiyatroda meydana gelen değişmeleri, öyle bir anlattı ki, karşısında cehlimi duydum. Fakat ben de ona, onun bilmediklerini. realist sanatı anlattım . Bü­ yük bir ilgiyle dinledi. Putları k.ırmakta haklısınız, dedi. Biz de edebiyat hayatına, atıldığımız zaman aynı şeyi yaptık. Divan edebiyatını yıktı.k, tanzimat edebiyatını getirdik. Türk edebiyatında yeni hanıleler yaptık. Biz onları yı.ktık, siz de bizi yıka.ca.ksmız. Abdülhak Hamid'in toleransma hayran oldum. çetin tartışmala,r yapacağız saıımı ştım •

Oysa ben,

.

131

•

Misyoneriere Kaı-şı Sava.ş

İstanbul'da Amerikan Kız Koleji'nde, Bursa.'dp., İzmir'de Ameri.ka.n kolejlerinde bazı Türk kızla.nnın. misyonerler tarafından hristiya.n ya_pıldığı haberini gazeteler yayınla,dılar. Halk bu haberleri hiddetle k$,1"� şılamıştı. ·Resimli Ay• bu vesileyle misyoneriere kar­ şı bir kampanya açtı. Dergide seri makaleler çıktı. Misyonerler Türkiye'ye kültür ve uygarlık getir• rnek iddiasıyla, gelmişlerdi. Daha Abdülha.ınid dev­ rinde Türkiye'ye gelen bu misyonerler, Amerikan ka­ pitalistlerinin bu. işe ayırdığı, parada.n faydaJa,.narak, İstanbul'çla Robert Koleji, Kız Koleji ve diğer şehir­ lerde Amerikan kolejlerini· açmıŞlardı. Bunlar halka şirin gÖ'rÜlllne� için, bir taraftan hasta.neler, mektep. ler açıyor, öte yandan kendi din propaganda.lannı, ideolojilerini yayıyorlardı. Bunlar açtıklan mektep lerde, Türkleri hristiyanlaştırma,ya, Amerikalılaştır­ maya çalışıyorlardı. Amerikanın yüksek bir uygar­ lığa sahip olduğu propagandasım yapıyor, Türkiye'­ nin geri bir ülke olduğu telkinleriyle, öğrencilerde ıı.şağılık duygusunu geliştiriyorlardı. Osmanlı bnpa-­ ratorluğu zamanında olduğu gibi, Cumhuriyet devrin­ de de ]irmenileri Türklere karşı kışkırtıyor, halk ara­ sına din ve milliyet kinlerini aşılıyorlardı. Asıl he­ defleri, Türkiye içindeki azınlık unsurlannı Türk dev­ letine, halkına karşı kışkırtmak, cumhuriyeti zayü­ latm�k. yabancı sermayenin gelişine yol açmaktı. Mis­ yonerler, Asya,'ya, Afrika'ya, özellikle Çin'e bir kur­ tancı iddiasıyla girmişler, bu bölgeleri Amerikan ser­ mayesinin bir sürüm pazan haline getirme işine yar­ dım etmişlerdi. Her geri bölgeye, sermayenin öncü­ leri olarak bu misyonerler gönderilirdi. Türkiye'de de amaçl�n. bu azınlıklara bağımsızlık vaadiyle bunla­ n Türk halkına karşı kışkırtmak, Amerikan kapita· listlerine öncülük etmekti. Mi,syonerlerin Türkiye'deki çalışmalan çok es132

ki tarihlere daya,nır. Bir zama,n.la,.r Türkiye'de pa.trik� hAilenin, ortodoksiann koruyucusu Çarlılt Rusyası idi, Çarla,r, bti konu ile ilgilerini, Osmanlı. İmpara­ torluku ile imzaladıkları anlaşmalarda belirtmişlerdi. Rusya'da Çarlığın yıkılması, komünist rej iminin' ku­ rulı:nası, Türkiye'de saltAnatm kaldırılması, Cumhu­ riyet rejiminin kurulmBıSı. patrikhan�nin nüfuzunu a.za)tmış, azınlıklan kışkırtma politikasml yürütme!� rine setler çekmişti. Fakat Yedi Oktpbr Sovyet Dev­ Iimi'nden sonra, Türkiye'de Çarlık Rusyası'ndan bo­ şalan yeri AmerikA daha kuvvetle işgal etti. Azınlık­ Iann koruyucusu rolü ile orta.ya çıktı. Amerika. Birinci Dünya Harbi'Din sonunda, Türk­ kiye emperyalist devletlerin işgali altmda olduğu gün­ lerde, Türkiye'yi m�ası altına almak politik�ını açığa vurınuştu. Bu devirde Halide Edip'lerin, Ahmet Emin Yal­ man'!� ve diğerielinin bu mandacılık politikasmi yürüttükleri, herkesin bildiği bir şeydir. Amerika, Tılrkiye'de bir nüfuz bölgesi kurmakla, üç kuşu bir­ den vurmak istiyordu. Birinci amacı, bir taraftan Türkiye'yi bir nüfuz bölgesi haline getirmek, Türki­ ye'Yi Sovyetler'e karşı bir atlama tahtası yapmak, diğer taraftan mandası altında bulunan Türkiye'den Otta Doku'ya yaklaşmak, Irak'ın Musul petrollerini, tran petrollerini kontrolü altına almak, üçüncüsü -de İngiliz petrol kum.p�yalannı bu bölgelerden uzaklaş­ tırmak idi. İstanbul'da kurulan İncil Cemiyeti, ineili Türk­ çe'ye çevirtiyor, gençlere, halka bedava dağıtıyordu. Bu cemiyetin uzun boylu, incecik, redingotlu bir baş­ kanı vardı . Bu bir protestan papazı idi. Misyoneriere karşı açılan bu kampanyadan sonra bir gün ·Resimli Ay• a gelmiş, beni a.ramıştı. Elinde bastonuyla içeri girdiği zaman ben odada yı:ı.lnızdım. Kendisini tamttı Cadını unuttuml . Misyoneriere karşı bu kAJnpanyayı neden açtığımızı sordu. Ben daha cevap vermeden, 133

misyonerierin bu memlekete hristiy�nlığı yaymak emeliyle gelmediklerini, kültür bAkımından geri kal� mış Türkiye'ye kültür getirmek, halka faydalı ol � mak emeliyle geldiklerini söyledi. Dinledim ve kendisine sordum: - Türkiye'ye kültür, incil ile mi getirilir? Eğer bir halkın kültürü din kitapla,rıyla yükseltilirse, Kuran ne @ne duruyor? Biz laik bir memleketiz. Harkesin din inançlarına saygı duyarız. Ama, mistik bir eclebiyatla hp.lkın uyutulmasına karşıyız. Hele bu� nun a,rkasında politik �açla.r olursa. . . İncil Gerniyeti'nin başkanı, sözümü kesti: - Siz Amerika'd� okudunuz. Protestan kilise� lerinin, halkın kültürünü yüks4:ıltmek için nasıl çalış� tıklarını bilirsiniz. Kilise, eski niteliğini kaybetmiş, bir kültür kuruluşu, hp.lkın dertlerine cevap veren sosyal bir kuruluş olmuştur. Biz burada,ki çalışmalan� mızla da, aynı amacı güdüyoruz. - Evet, dedim. Kilisenin Amerika'da güttüğü amaç başka, geri memleketlerde güttüğü amaç baş­ kadır. Amerika,'da, tekelci kapitalistlerin politikasını güder, onlar yaranna çalışır. İşçilere fukaralık ile zenginliğin allahın emri olduğunu, bugünkü durum� !arına tevekkülle boyun eğmelerini telkin eder. Ora� da zencileri protestan yapmaya �şır, din yoluyla bu emekçilerin, tekeller �rafından sömürülmesini kolaylaştırır. Zencilere ka,rşı yürütülen ırk düŞman:· lığına hiç sesini çıkı;ınnaz. DünyAnın her tarafından gelen muhacirleri çeşitli yardım şekilleriyle Anıeri� kalılaştırmaya, kilisenin ve tekellerin emirlerine bo­ �un eğen köleler, yapmaya çalışır. :Sura,da ise, azınlık­ larla Türklerin ar�ını açmaya, ,6merikan nüfuzu� nun bu ülkede kuvvetlenmesine hizmet eder. İncil Gerniyeti'nin başkanı sözlerimi gülü,mseye­ rek dinledi: - Bunlar, sizin sübj ektif iddialannız . Gerçek böy� le değilçlir, dedi.

134

- Bunlar benim sübjektif iddia.lıanm değildir. Size kendi başımda,n geçen bir olayı a,nla,tayım. Ben küçük kızım Yıldız'ı, Amerika'da bir işçi h�tanesin­ de dünyaya getirmiştim. Doğum anında odada ya.l­ nızdım. Yüksek a,ya.klı bir yatağın üstünde son san­ cılanın ı alıyordum. Oda,dan bir hastAbakıcı geçti. Kendisinden, kuvvet almak için elini vermesini rica ettim. Bayan, yatağın kenarına. asılan cetvele baktı: Siz Türksünüz, müslümansınız, size elimi veremem dedi. Halkl� arasına bu din kinlerini milliyet kinle­ rini sokan sizsiniz. Ben kendi hesabıma, her milletin bağımsızlık haklarına kavuş�ı ta.raflısıyım. Am­ ma, emperyalistler hesabına halkların birbirlerine karşı kışkırtılm�ma., halklar e.rasına kinler sokul ­ masına karşıyım. Başk�n. bir misyoner sabnyla sözlerimi dinledi. Bu soruların hiçbirine cevap vermedi: - Size bugüne kadar Türkiye'de çıkardığımız ki­ ta,plan, risaleleri göndereceğim. Nasıl ha,ta ettiğinizi a.nlayacaksımz. Çok teessüf ederim, dedi. Ve yine mis­ yoner ikiyüzlülüğü ile elimi sıktı, ayrıldık . Bundan sonra misyonerierin çıka.rdığı dergide •Resimli Ay• a ka,rşı hücuma, geçtiler. ·Resimli Ay· aynı yıl içinde açtığı kampanya yüzünden ateşe tutul­ muştu. Bunlann birisi eski yaza.rla.rdan, ikincisi mis­ yonerler tara.fJ.!lda.n. •

İşçi Haklannın

Savunulması

İş Kanunu hAlA meclisten çıkmamıştı . Bütün bas­ kılam rağmen bazı yerlerde grevler meydana geli­ yor, baskı tedbirleriyle önleniyordu. İşçi ile patron ar�ında sözlü anla,şmalar yoktu. İş Kanunu'nda ka­ bul edilen sosyal sigorta, kanun çıkmadığı için yü­ rürlüğe girmiyordu. Eski iş kanunu yürürlükte idi. Bu kanuna göre, iş saa.ti sekiz saat kabul edildiği halde, birçok yerlerde işçiler 10-11 sp.a,t çalıştınlıyorlardı.

135

Kadın işçiler gebelik zamanında da çalışıyorlardı. Ka­ nunda çocukların ağır işlerde ça.lıştınla.mayacağına dair ka,yıtla.r yo�tu. Kapitalizm memlekette geliş.me­ mişti.,. Kurulan hafif sanayide, küçük işletmelerde ça­ lışan işçiler her türlü devlet koruyuculuğundan yok.. sundu. Bu yüzden, iŞçi sınıfı teşkila.tltmamıyor, hayat seViyesi günden güne düşüyot:ı:iu. idareci c;:evreler, basm, bu konu ile biç ilgili değillerdi·. Bu lronl!!yu ele alan sQl dergiler, a,.nca,k bir iki nüsha çıkabillyor, ya parasızlıktan veya. hükümet tş.rafından ka.pa.tılıyor­ du. Bu sıralarda, Ankara basm işçileri, Samsun ve İstanbul tütün işçileri greve kalktılar. Bu grev kit­ .leVi ·bir nitelikte idi . •Resimli AY•da bu konuyu ele almayı karJtrrlaştırdık. •Görüyoruz ve duyuyoruz• başlığı altında bir sayfa açtık. Sayfanın ınizıinpajını Nazım hazırladı. Sayfanın ort�ma. iki göz, iki tanı­ fına iki kulak resmi koydu. Her nüshada işçilerin grev hareketi belirtildiği gibi, diğer konular da ele alındı. Yazı başlıklan şöyleydi: ·Görüyoruz, hastanelerden parasız diye kovula.n işçiler olduğunu, duyuyoruz, polis karakoUannda ağızlanndan ltan gelinceye ka­ dar dövülen i!iÇiler oldukunu• , •Görüyoruz, annesi işte çalışım çocukların ateşte yimdıklannı, duyuyoruz, işsiz sayısının arttığını• , ·Görüyoruz öğle sıcağında sokaklarda yatan işçileri, duyuyoruz küçük çocuk}a,.­ nn madenierde çalıştınldığım... Bunun gibi hayatm içindeki olayları alıyor, bu konularla ilgili yazılar ya­ zıyordum. Bu sayfa öyle bir başarı sağladı ki, hergün ma­ samın üzerine işçilerin, aydmlann, halkın, gönderdi­ ği mektuplar doluyordu. Bunlara aynca cevaplar ya... zıyorduk. Bu mektuplan okuma.k, cevap yazmak, Nazım'ın en çok hoşlandığı iştt. Mektuplan gö� ce elinde ne iş varsa. bırakır, bUnları büyük bir il­ giyle okur, pek çok kereler cevaplan kendisi yazardı. Bunun gi'bi köylü konulanna da dergide önem veri136

. Köylü aydınlar bu yazıtarla ilgileniyor, , \ yotduk '\ �� yazılar gönderiyorla:rdı. Böylece •Resimli ..

der­

Ay• . i�b1in.. köylünün, halkın dertlerini dile getiren, on­ la.nn haklarını savunım tam bi( halk dergisi olmut­

tu.

•

Köyüınde Neler Gördüm

Bir gün bürodA Na,zıın'la masalanmızda çalışı­ İc;eriye uzun boylu, zayıf bir genç girdi. Elindeki yazıyı ma,samın üzerine bıraktı: - Size bir yazı getirdim, dedi. Köyümden ge­ liyorum. Bu ya,zıda gördüklerimi anlatıyorum. Benimle konuşuyor, fakat hayran hayrS.n Na.. zım'&ı bp,kıyoi"du. Nazım hemen yerinden fırladı: - Sen kimsin, oğlum? - Ben Emin Türk. İstanbul Öğretmen Okulu'nu bitirnıiş bir köylü çocuğuyum. Köyümden geliyo­ rum. Dergiye ·Köyüınde neler gördüm?• b&şlıkh bir yord.uk.

yazı getirdim.

Nazım daha yazıyı okuma.m.ıştı. Heyecaıilandı: - Aı'nan, evladım, sen bize devamlı yaz, dedi. Onun için köylü. aydınlan ka.zanınak, çevresinde-

ki aydınlan ka.zanmaktan çok daha önemli idi. Emin Tfırk'e bftQok SIi.ılar sordu. Verdiği cevaplardan çok memnun olmuştu. - Bti çocukta· ış var dedi .

Yazıyı Ocak 1930 tarihli

nüshada

yayınladık.

Aynı nüshada benim de bir Amerikan Psikoloji der­

gisinden tercüme ettiğim bir yazım çıkmıştı. Yazı eLiderin Psi.koiojisi• başlığını taşıyordu. Nazım bu fB.ZlYI tashih ederken Vala Nuteddin de yarunda idi. Beıi ina.!iamda Çilışıyorduin . İkisi beraber yanıma geİdiler. Nazım, - :Bü yazı çok iyi bir y�ı. dedi. Ania bunlii'ı başlığuii değiştire1bti. 137

VAla hemen tamamladı: - Bunun başlıguu ·Savulun geliyorum• yapa.­ lım, dedi. Liderin psikolojisini dile getiren tam keli­ me . . . - Pekala . . . ·Savulun geliyorum.. olsun, dedim. Yazıyı bu başlıkla yayınl&ıdık. A:z. bir za,ına.n sonra sorgu hp..kim1iğinden bir çağn geldi. Savcı, Emin Türk'ün ·Köyümde neler gördüm• ba,şlıklı yazısı ve benim ·Savulun geliyo­ rum • başlıklı yazım için dava açmıştı. Derginin me­ sul müdürü olan Behçet Bey de sanık olarak davJır ya sokulmuştu. Ağır ceza m��emesine Emin Türk ve Behçet Bey'ler tutuklu olarak, ben serbest olarak sevkedil.mişti.k. Behçet Bey yaşlı, eski lbir basın üye­ siydi. Babılili'nin çok tanıdığı bir insan. Emin Türk1e onun elleri kelepçeli olarak mAhkemeye gönderilmesi basında büyük bir ilgiyle ka.rşılandı. Cinayet ma,hke­ mesine gidecek k,adar büyük ne suç işlemiştik? ·Resimli Ay.. ın yazı odası yazarlarla doldu. Ma­ kaleleri �yrı ayrı tekrar okuduk. Herkes Emin Türk' ün yazısını daha tehlikeli buluyor, benim.ki tercüme olduğu için pek tehlikeli görmüyorlardı. Kavuştur­ mayı çok yakın bir güne koymuşlardı. Arkadaşlar tutuklu oldukları için kovuşturmanm yakma alın­ masına memnunduk. Avuk�tlar bizim gibi düşünmü­ yor, ·Köyümde neler gördüm• yazısından ziys,de, be­ nim yazıma önem veriyorlardı. Avukatıarın haklı ol­ duğunu mahkeme safhaları meydana çıkardı. •

·Resim.U Ay• Mahkemede 1

Dava. savcının isteği üzerine açılmı.ştı. Emin Türk'le Behçet Bey tutuklu oldukla.n için j�darma­ larla beraber sorgu hakimliğine getirildiler. Sorgu hakimi her zaman olduğu gibL bu ya.zıları ne maksat­ la ya.zdığımızı sordu. Önce beni sorguya çekmişti. Bu yazının bir Amerikan dergisinden tercüme edildiğini, ilmi bir yazı oldukunu, ilmi yazılArm hiçbir maksat 138

gütinediğini anla,ttıın. Çünkü bu Y�. kitleye veya herhangi bir insan topluluku içinde önder rolünü oy­ na,yan liderlerin ne yolda hareket etmeleri gerekti­ ğini anlatry..Qrdu. Bundan sonra Emin Türk'ün soruş­ turması yapıldı. O da, köylü bir öğretmen oldutunu. köyüne yJıptığı son bir gezide halkın hastalıktan kırıl­ dığını gördüğünü, ya,zıda bunu belirttiğini anlattı. Maksadının ilgili maka,ml a.nn dikkatini köy problem­ lerine çekmek olduğunu söyledi. Sorgu hakimi bir kararla, bizi ağır ceza,. mah­ kemesine sevketti_, Bu karar üzerine ı ŞubAt 1930'da ağır ceza. mah­ kemesinde birinci yargılama,mız yapıldı. Emin Türk ve Behçet Bey'ler yine jandarm aların arasmda geti­ rildiler. Üçümüz de etrafı panne,klıkla.rla çevrtli, sa­ nıklJınn otunulduğu sandaly�lere yerleştık. Jandar­ malar baş ucumuzda nöbet bekliyorlardı. Basın ha­ yatıınızda bir fikir yazısı yüzünden bir kadının mah­ kemeye düşmesi ilk ola,y olduğu için halk arasında, basında ilgi uyandırmıştı. Mahkeme sa,lonu büyük­ tü. Her tarafta çeşitli halk tabakaianna mensup kimseler, gençler, gazeteciler yeralmıştı. önce sorgu hakiminin kararı okundu. Sanıkla­ rm kimlikleri soruşturuldu. Sorgular bittikten sonra yargıç beni ayağa kaldırttı. Aramızda şöyle bir konuş­ ma geçti. Başkan - ·Savulun geliyorum• makalesini ne maksa,tla yazdınız?. Cevap İlmi bir mıWm!ede hiçbir özel maksat aranmaz. Kaldı ki, bu yazı Amerika'da çıkan bir psikoloji dergisinden tercüme edilmiştir. Yazıyı yazan, liderin psikolojisini tahlil etmiştir. Yazar Iiderin tari­ fini yapıyor, bir toplumun bir partinin, bir sendika-­ nın, her hAngi bir cemiyetin başmda olan, önderlik yapan, yol gösteren kimseler liderlerdir, diyor. Bu yazı bu gibi mevkilerde bulunan kimselere, gençlere liderliğin ne demek olduğunu, başında bulunacaklan -

139

kitleyi nasıl inceleyeceklerini, nasıl idare ·edeceklerini, liderin ne gibi niteliklere sahip olması gerektiğini an­ latıyor. Zaten •Resimli Ay• her nüshasmdaı bu psi­ koloji dergisinden gençlere enerji, ve azim verecek, iradesini terbiye edecek makaleler tercüme etmek­ tedir, Son gelen nüshala.rda.n birinde eLiderin psikolcr jisi. başlıklı bir yazı va.rdı. Bu yazının gençlere fay­ da.lı olacağını düşpnerek tercüme ettim. •Savulun geliyorum• kelimesi, liderin psikolojisini daha iyi belirttiği için, başlığı değiştirdim. Savcı - cSavulun geliyorum• yazısının başında ·Ha.len memnun olma.k, aza ka.mna.k, tevekkül, iler­ lemeyi durduran amildir• deniyor. Doğudaki tavek­ külden söz açılıyor. Bu doğu kelimesine biz de dahil miyiz? Sanıktan sorulm&Sını rica ediyorum. Cevap - Doğunun hududu coğrafyacp, tesbit edilmiştir, Savcı bunu haritada. coğrafya kitaplann­ da bulabilir. Haritanın doğu kısmında yaşayan birçok milletler şüphesiz vardır. Savcı - Halden me�un olmayan kitle bizde de var mıdır? Cevap - Beş kıta üzerinde yaşayan her toplum­ da, kadere boyun eğen, yenilikten, değişmelerden kor­ kan, gelenekiere bağlı, •nemelazımcı• bir zümre var­ dır. Bizde de vardır. Bu hayattan yılmış kitlelerin önüne geçen, bunları yüksek bir irade ile yeni yola çeken liderler de vardır. Bu yazı, Amerika'da yazıl­ dığı zaman nasıl tek bir milleti kasdetmemişse, Türk­ çeye çevrildiği zaman da. Tür� mmetini kasdetme­ miştir. İlmi yJ:tZI]a.r, objektif nitelikte yazılır. Bu yazı ne zaman ile, ne mekan ile, ne de hiçbir ırk ve millet ka.ydı ile bağlıdır. Savcı ile a.rarnızda geçen bu konuşmadan sonra, bq yargıç konuştu. Başkan - Bu yazıdan savcının düşündüğü gibi bir mana. çıka.rılabileoeğini hiç düşünmediniz �1? Cevap - Hayır, yazıyı yazarken kendimi Abdül-

140

harnit devrinde farzetmedim. O devirele ..Yıldız,. der­ sam, bunun ma,nası Abdülhamid'in oturduğu Yıldız Köşkü'dür. Sen yıldız demekle Abdillb.tf'mid'i kasdet­ tin, derlermiş. Ben kendimi böyle bir devirde sayma­ dım. Savcı bey diktatörlük yapan bir liderle Cumhur­ reisi arasında ne ilgi buluyor ki, bu yazının ima-­ yoluyla ona atfedildiğini iddia ediyor? Benim soruşturmam bittikten sonra başkan, Emin Türk'ü p.yağa. kaldırdı. Ona da köylünün �unı­ munu böyle sert bir dille yazmaktan maksadının ne olduğunu sordu. Emin Türk - Ben, y�ığun yazıda çeşitli sınıf­ lan birbirt aleyhine kışkırtmak, sınıflar arasına kin sokmakla suçlandınlıyorum. Ben ibir köylüyüm, Ço­ cukluğumu, gençliğimin ilk yıllannı köyümde geçir­ dim. TlYısilimi de memleketin en iyi mekteplerinden biri ola.n muallim rnektabinde bitirdim. Benim ama.­ cım, memleketimin yükselmesinden başka bir şey değildir. Eğer köyümde gördüğüm facialan yazmış­ sam, bu noksanlann köylerde düzeltilmesi içindir. Başkan - Sorgu hakiminin edindiği kanaata gö­ re, bu yı;�.zdıkla.nnız hayal mahsulüdür. Siz bu yazıyı sadece köylüleıj kışkırtmak için yazdımz, diyor. Ne dersiniz? Emin Türk - Ben bu yazıyı hayalimden çıkar­ madıın. Köyümde gördüklerimi yazdım. Bunu isba­ ta de, hazınm. Soruşturmalar bittikten sonra avukat İrfan Emin Bey 11-yağa kalktı. ·Sa.vulun geliyorum• yazı­ sının ilmi bir makale olduğunu, bu sebeple ·Ehli vu­ kufa· havale edilmesini ve ehli vukufun ilim adam­ lanndan teşekkül etmesini, Emin Türk'e de iddiasını isbat için şahit getirnıe hakkının tanınmasını istedi. Ben de ikinci bir a,vukat tutacağımı söyledim, bu se­ beple müddet verilmesini istedim. Bunun üzeline ya,rgıçla,r rnüzakereye çekildiler. Yarım saat süren bir konuşmadan sonra tekrar sar ·

141

!ona. döndüler. Karar okundu. Yargıçlar, bu defa şa­ hıslanmız ha.kkında şeha,det adeceklelin gelmesinde. dinlenilmesinde ıbir mı:ı)ızur görmüyordu. Şahltıerin isimlerinin bildirilmesi isteniyor ve yargılamanın 15 Şubat, 1930'a bıra.kıldıkı bildiriliyordu. 15 Şuba.t'ta. şa.hitlerin dinlenileceği yargılama­ da salon tıklım tıklım doluydu. •Resimli Ay• dava­ sı ha.lk ve basın &rJJ.Sında büyük bir ilgi uyandırmış­ tı. Localarda gençler, yazarlar. gazeteciler yer almış ­ tı. Nazım Hikmet ve diğer ·Resimli Ay. ya.zarla,.n da orta loc&da oturuyorlardı. Bu celsede benim tayin ettigim eski ceza ha,kiınlerinden Avukat Sami Bey de gelmişti. Bizler yi,ne sanık s&lda.lyesinde yerleri­ mizi aldık. IJenim gösterdiğim şahitler üniversite hu­ kuk profesörlerinden, baro reisi Muslihiddin Adil Bey, İstanbul Üniversitesi'nden felsefe profesörü Şekip Tunç, • Vakit• Gazetesi s�plerinden gazeteci Hakkı Tank, yazar Sadri Ertarn ve Peyami Safa idi. Emin Türk'ün şahitleri köyünden getirttiği köy­ lüler ve İstanbul'da bulunan kendi köylüleri idi. Cel­ se açıldıktan sonra yargıç ş&hitlerin dinlenmesini is­ tedi. Şahltıerin durumu çok di.kka.te değerdi . Bir ta­ rafta. memleketin aydın ve düşünürleri, öte yanda köylüler yanyanp. oturuyorlardı. Köylüler kendi köy­ lerinden olan bir öğretmeni savunmaya gelmişler­ di. Aydınla köylünün sosyal bir davayı savunmak için yanyana gelmeleri ilk defa gprülen bir olaydı. Şahitlerin dinlenilmesine başlp.ndı. önce üniversite müderrislerinden Muslihiddin Adil Bey'e söz verildi: - Sabiha Hanım 'ı yazıları ile ve şahsen tanınm. Dava konusu edilen makale, ilmi bir makaledir. Ob­ jektif bir yazıdır. Muslihiddin Adil Bey sözünü bitirmaden savcı ayağa kalktı: - Maka.lenin konusu, niteliği incelenemez. Şa­ hitler ehl i vukuf sıfatıyla dinleniyorlar. Ancak sa­ nıkla.nn şahıslan hakkında söz söyliyebilirler. 142

Bu istek üzerine mahkeme makale mevzuu etra­ fında soru sormadı. Dava konusu ola,n yazı kenara atıldı. Bundan sonra benim ve Emin Türk'ün, ne biçim insanlar olduğumuz hakkında şa)ıitler dinlen­ övdüler. Sa.dri Ertarn benim, di. Doğrusu beni çok Cumhuriyet idaresinin ilk kuvvetli kadın muharriri olduğumu, demokrasiyi savuna,n ya,zılar yazchğımı söyledi. Peyami S�a. sosyoloj i ile, sosyal konularla uğraşan ilk mütefekkir Türk kadını olduğumu id­ dia etti. •Sabiha Hanımı yüksek bir ilim kuruluşunda görmek isterken, sanık sanda,lye,sinde görmek bütün fikir alemini müteessiı:_: etmiştir (1) . dedi. Fakat bu davada benim şahsım bı:ı,his konusu olmamalıydı. Yazı bir fikir yazısı idi. Mahkeme cürüm saydığı bir yazının niteliğini incelemiyor, benim şahsım üzerin­ de şahit dinliyordu. Bundan sonra Emin Türk'ün şahidi köylüler dinlendi. Doğrudan doğruya köyden gelen tanıkl&­ nn sözlert dikkat çekiciydi. Ayı;ıklan çanklı. hırkası yamalı bir köylü konuşuyordu: - Emin Türk, Bey köyündendir. O güne kadar mektep bulunmayan köyüroüzde bizi cehaletten, has­ talıklardan kurtarmak için canla başla çalışmıştır. Hatta. kö�de bir mektep açmıştır. 01 memleketin iYi­ liğini isteyen, köylülerin dertleriyle ilgilenen, herke· sin haynna çalışan bir insandır. Diğer köylüler de aynı şekilde konuştular. Şa­ hitlerin sözleri bizler için bir iltifat olsa dahi, sav­ cının iddialannı çürütmeye yetmezdi. Ben mahkeme salonuna biriken halka, aydın ve köylü şahitlere ba­ kıyor, sosyal konulan mahkeme kürsüsünde bile ko­ nuşturmaya.n adalete a.cıyordum. (ll Mahkemede hakkımda bu övmelerı. yapan Peyemi Safa, ikin­ cl dünya ha.rbi yıllarında, faşizme karşı yaptıA"Un savaşta ka.rşı.ma çıka.n adamdır. Beni, Cumhuriyet Gazetesi'ndeki ya.zılarıyla., yaptırdiAl ·Eli ma.şalı çingene•, ·Bolşevik dudu­ su• gibi ka.rtkatürlerle genel efka.r önünde küçültmeye ça­ lışan yine odur.

143

Şa.hitler diniandikten sonra yargıçlar usul üzre tekrar içeri çekildiler. Ve şu kararla geldiler. c'Ünl­ versite profesörlerinden Şekip Tunç ve Hakkı Ta­ � beyler gelmedikleri için şahltiere tekrar tebligat ya,pmak üzrı:ı mahkemenin 27 Şubat 1 930 tarihine bı­ rakılmasına karar verilmiştir.• Bu kar�an sonra celse kapandı ve dışan çıktık. Salondan çıkar çıkmaz halk etrafımızı sardı. Bizi te­ selli ediyorla.:rdı: - Siz bu davada ınıılıkum olsanız dahi, bizim gö­ zümüzde mahkum değilsiniz. Siz memleket davala­ nnı sa,vundunuz, savunuyorsunuz. Bu şeref size ye­ ter. Bu bizim için en büyük beraat k� idi. Halk­ kın ka.ra,n. Dördüncü duruşma 27 Şubat'ta yapıldı. Dinleyici kitlesi arasında bir değişiklik vardı. Loc'alarda mek­ tepli genç kızlar ve üniversite öğretmenleri yer al­ mışlardı. Nazım Hikmet ve cResimli Ay• yazarlan yine a,ynı locadı:L idiler. Aşağıda. dinleyicilerin ço­ ğunluğunu çeşitli smıfla.ra. mensup halk teşkil edi­ yordu. Yargıçlar ve savcı kürsüdeki yerlerine yerleş­ tiler. Başkan Nüsret Bey geçen eelsade gellfleyen şa­ hitler,in gelip gelmediğini sordu. Benim avukatım Sa­ mi Bey de avukatlara. �ynlfl.n yerde, yerini almıştı. Ş$hitler çağnlmazdan evvel Sami Bey, yazının ko­ nusu hakkında, da şahitlerin dinlenmesi için bir sa­ vunma. yaptı. Biz bu istek kabul edilir ümidiyle, es­ ki Şf!.hitleri de getirmiştik. Köylüler ve aydınlar yine yanyana. oturdular. Yargıç, üniversite felsefe profe­ sörü Şekip Tunç Bey'e söz VEırdi . Şekip Tunç: - Sabiha Hanım'ı, Behçet Bey'i iki temiz ve ba­ sının iki kıymetli riiknü olarak tanıyorum. Sabiha HWıım, sosyal konular üzerinde salı:Lhiyetle yazı ya­ zan ilk Türk ke.dınıdır. cSa.vulun geliyorum• yazı144

sı

ilmi. objektif bir ya,zıdır. Şekip Tunç daha sözünü bitirineden savcı ayağa kalktı: - Şahit sadet dışınp, çıkıyor. Kendisine yazının nitelikini sormuyoruz. Sanıklar hakkında ne biliyor­ sa onu söylesin dedi. Şekip Bey kızdı: - O halde ·beni buraya ne diye ça.ğırdınız? Sa­ biha Hanım 'm kimliğini öğrenmek istiyorsanız, ilim adamlanndıı.n ziyade, kendisini benden fazla tanı­ yan dostlanna sorunuz, dedi ve yerine oturdu. Böylece şa,hitlerin dinlenmesi sona erdi. Mah­ keme başkanı, sa,vcıyı iddiasını okumaya çağırdı. Sav­ cı Cemil Bey önündeki notlarp, bakarak tereddüt­ lü ve donuk bir dille iddiasını okumaya başladı. Sor­ gu hakiminin kararnamesinde saydığı cürüm sebep­ lerini tekrarladı. Bu iddia, savcının yazıyı nasıl tef­ sir ettiğini gösteren bir delil olduğu için bazı par­ çalar alacağım: •Sanık Sabiha Zekeriya Hanım diktatörlüğün, liderin seeiyesini öldüren bir mikrop olduğu ve li­ derin halkın önünde yürüyen ve halkın arasmda yü­ zer, yeni açtığı yoldp. koşar bir şahsiyet sahibi ol­ ması ve kitlenin uşağı olmak gibi değişmeyen bir karaktere sahip bulunması lazım geldiğini zikrede­ rek, Reisicumhur hazretlerinin bu esaslardan ayrıla­ rak insanlıktan uzakla,ştığmı, ve halkın ıstıraplannı görecek göz ve işitecek kulak ve duyacak kalpten mahrum olduğunu, önderlik karakterini kaybettiğini, istibdad ya,pmakla gayesine sadakp.t gösterdiğini, aza­ rnet sattığını ve milleti sevmediği beyan edilmek su­ retiyle reisicumhur hazretlerine tahkirlerde ve teca­ vüzlerde bulunmuştur. •Yine mezkur makalede Türk milletinin aynı iz­ den yürüyen koyunlara benzettikten, ve en tehlikeli uçurumun başındp, bile hayatından memnun, ve bu yolda yürümekte ısrar ettiğini, ve ha,ya,t yolunu asa­ sının sesine göre tayin eden hedefsiz ve prensipsiz 145

kör bir derviş gibi yürüdüğünü söyledikten sonra, es­ ki yolda yürümenin kolay olduğunu. milyonlarca. insa.nın aşındırdıkı yoldan bu kör kafilenin bir koyun sürüsü gibi geçtiğini beyanla ırkımızı •Nemelazım• diyen bir kitle· olarak sıfa.tlandırmakla. Türklüğü tah­ kir etmiştir. Savcı, Emin Türk ha.kkı.nd a. da iddiasında birçok saçma. tefsirler yaptıktan sonqı şöyle diyordu : ·Emin Türk Bey'in bu yazıdan dolayı yaptığı müda.faaya. gelince, köydeki tifo salgınının hakikat olduğunu ve bunu isba.t edeceğini söylemektedir. Bu hastalığın köyde mevcudiyet! farzedilse bile bu, cü­ rürnü kaldırmaz. Biz yazının ya.zılış şekline itiraz edi yoruz.• Savcı iddiasının sonunda benim için yirıni yıla, Emin Türk için üç yıla kadar hapis caza,sı verilmesini istedi. Bu talep şüphesiz hepimizi üzmüştü. •Resim­ li Ay• yazıırlan hep beraber mahkemeden çıktık. Nazım Hikmet de beraber idi. Büroya geldik. Na­ zım daha yerine otunnada,n, merdiven ağzına koş­ tu. Çalıştığınuz oda binanın ikinci katında. idi, aşa­ ğıda kahve ocağı vardı. Bürolarda kahve içmek a.det­ ti. Nazııiı aşağıya seslendi: - Mehmet, bize sekiz tane çok şekerli kahve getir. Arka.daşla.r sordular: Neden çok şekerli? Nazım adeta sevinerek konuşuyordu: - Biz bugün bir zafer kazandık. Mahkemede köylü ve aydın birliğini kurduk. Yıınn köylü ve iş­ çi birliğini kuraca-ğız. ­

-

•

Son Celse

Nazım'a göre bu kovuşturmanın tek önemli tarafı buydu. Az sonra yazı odası yazarlar, gazeteciler, dostla.rla dolmuştu, Hepsi üzüntülerini belirtiyorlaı� 146

dı. Kimisi , karar çıkmadan önce kaçmamı, yirmi se­ ne hapiste yatılamayacağını, kim isi savcının bu ceza­ yı lstemesinin, yargıçlar tıt.rafında.n mutlaka kabul edileceği manasını ta.şımadığını söylüyorlardı. Mah­ keme müdafaa � için ta.lik edilmişti. Avukatlısr. dü­ şünceliydiler. Hukuk bakım.ında,n iddianın çürütü­ lebileceğini söylüyor, fakat politika ba.kınıında,n du­ rumun tehlikeli olduğunu belirtiyorlardı. Ben d avam ı sonuna kadar savunma kararında idim . Savunma.mı.zın yapılacağı gün arkAdaşlar hazır­ ladığım savunmayı bir defa da Avukat Sami Bey'in görmesini istediler. Sami Bey'e bu isteği bildirdiğim zaman:

- Siz istediğinizi söyleyin, dedi. Müd,u'aa san­ dalyesinde her şş.nık istediğini söyliyebllir. Benim müda.faayı okurnama hç lüzum yoktur. Ben söyliye­ ceğimi biliyorum. O çok rahat idi. ·Resimli Ay· ya.zarle.nyla beraber mahkemeye geldiğimiz zaman halk mahkeme kıt.pısının önünQ.e toplanmıştı. Polis içeri girmeieline izin vermiyordu. HattA. bize geçmek için güçlükle yol açtılar. İçeri girdiğimiz zaman mahkeme salonu tıklım tıklım do­ luydu. Emin Türk'le Behçet Bey'i hapi$haneden el­ leri yine kelepçeli olarak jandarme.lıı.r getirdilı;Jr. Sanık sandalyelerinde yerlerimizi aldık. Zabıt katibi geçen celsede yapılan konuşmalan, savcının iddiasında ne esası� da.yandıtutı kısaca anlattıktan sonra Nüsret Bey ilk sözü bana verdi: Ben ve Emin Türk soruştu.rma.lara verdikirniz ce­ vaplar çerçevesi içinde müda.faalanmızı y�ptık. Sav cının iddiasındaki ma.ntıksızlıklan, hayale dayanan tefsirleri uzun boylu ta.b.lil etük. Müda.faalar bittik­ ten sonra yargıç önce İrfan Emin Bey'e söz verdi. O uzun bir savunmadan sonra bera.atimizi istedi. Söz Sami Bey'e gelmişti. O, üç cümle ile bizim saatlerce ,

­

147

söylediklerimizi gölgede bıraktı. Kestirme yoldan şu savunmp,yı yaptı: cSabiha Hanım'ın savunmasına ilave edecek hiç­ bir şey ka,lınamıştır. Yalnız kanuni bazı noktalan de­ ğinmekle yetineceğim Savcı bey, makalenin Cumhur­ reisi hazrederine imı�ı ve karine yoluyla ait olduğunu söylediler. Bu istek kanun bakımından pek yanlıştır. Çünkü ima ve karine yoluyla meydana geldiği söyltr nen hakaret suçlan ceza kanunun yedinci faslında ve 484. maddesinde yazılmıştır. Üç seneden az olma­ yan ve yirmi seneye kadar uzanabilen bir cezadır. 185. maddenin yürütülmesinde ise açıklık lazımdır. CSavcı bizim 185. maddeye göre cezalandırılmamızı istemişti> . Bu kanunun birinci faslında belirtilen suça, yedinci fasıldaki fertler hakkında yürütülen ka­ nun kaidesini uygulamak, benzetme ile ceza tayin et­ meyi gerektirir ki, buna adalet müsaade edemez. Ka­ nunu yürütmede iddia makamı açık bir hataya düş­ müştür. Bu makale ilmi, sosyal ve g_eneldir. Herhangi bir şahıs murad edilmiş değildir. Karann bu maddeye dayanarak verilmesini dilerim.• Sami Bey savcıyı gayet güç bir duruma düşür­ müştür. O davanın yanlış bir madde ile açıldığını is­ pat etmişti. Savunmalar bittikten sonra yargıçlar heyeti müzakere için içeri çekildiler. Beş saat süren bir konuşmadan sonra özetle şu karar sureti okun­ du: cSabiha Hanımla Behçet Bey'in ikişer ay müddet­ le hapislerine ve 30 lira para cezasıyla. mahkumiyat­ lerine karar verilmiştir. Ve •Köyümde neler gör� düm• makalesinin sahibi Emin Türk beyin hareketi ceza kanununun 16 ncı maddesine uyma.k.tadır. An­ cak kendisinin ga.zetecilikle eskiden ülfeti olmayıp, yeniden neşriyatla uğraşmaya başla..ması, hafifletici sebeplerden sayılarak 16'ncı maddeye göre bir ay hap­ sine ve kendisinden 25 lira ağır Para cezası alınma­ sına karar verilmiştir.• 148

Bu karan dinledikten sonra hepimiz sevinçle ma.hkemeden çıktık. Ma.hkum olmak sevindirecek bir şey değildi, ama, yirnli senenin yanında iki ay, iki gü�den bile azdı. Bund� başkA karar Sami Bey'in ileri sürdüğü ma,ddeye göre verilmişti. Ya.zıda ne T(irk milletine, �e de Cumhurbaşkanına hakaret ol­ madığının kabul edilmesi, bizim için en büyük ka­ zançtı. Ancak yazının asılsız neşriyat olAra.k göste­ rilmesi, ve bu yüzden iki �Y hapse mahkum edilmek çok ga,ripti. Bir psikoloji alimi böyle düşünüyor böy­ le. yazıyorsa, bunun asılsız olduğuna hukuk bilgin­ leri nasıl hüküm verebllirlerdi? Amma biz bunu bi ­ raz da. savcıyı memnun etmek için verilmiş bir taviz olarak kabul ettik. Eğer Sami Bey'in, kuvvetli Sa;vun­ ma.Sı olmasa,ydı, ben belki de yirmi seneyi, Emin Türk de üç seneyi boylayaca.ktık. Eğer sağ ise, kendisini �etle, ölmüşse rahmetle ananm. Mahkemeyi bu kada,r uzun vermenin sebebi, o zamanki zihniyeti befu:tmektir. Maksat Resimli Ay'ı kanun yoluyla susturmalitı. Derginin halk menfaat­ lerini savunmasından rahatsızdıla.r. Bu sebeple ne kanuna ne de mantığa sığinayan vehiınler ve tefsir­ lerle bizi mahkum etmek istediler. Fakat bu dava, Re­ simli Ay'ın aleyhine değil, lehine oldu. Halk arasmda itiban daha çok arttı. Mahkemeden az sonra bir gün yazı odasında Na­ zım ve diğer ya,zarlar çalışıyorduk. Kapı açıldı. Aya­ ğında çanklan, başmda ters dönmüş kasketi, siyah şalv�ı ile bir köylü içeri girdi: - Ben Malkara'dan geliyorum, dedi. Size arka­ daşlanının selam ve teşekkürleri.-ıi getirdim. Da­ vanızı dört gözle izledik. Çünkü bu dava bizim dava­ mızdı. •Resimli Ay·dan bize 10 abone yazınız. Şunu da billniz ki, Ay'a abone olan bu köylüler oWtası üç kuruştan mısır ekmeğini almaktan aciz olanlardır. Size a.rkadaşlanmm gönderdiği bir arizayı takdim edeceğim, dedi ve cebinden bir kağıt çık&rdı . Kağıtta, ·

149

•Resimli Ay•da, ve ·Resimli Perşembe• de köylünün dertlerini dile getirdiğimiz için bize teşekkür y�ıy­

dı.

Mahkum olmuştuk. Faka,t

davamızı

kaybetme­

miştik. Bu sözl er, bunun e n büyük delili ve en bü­ yük hediyesi idi. Köylü köyünde &çsa., işçi insan gi­ bi yaşamak hakkından yoksunsa.. onu bu duruma. dü şüren sömürücü kuvvete karşı, en gür sesimizle ba­ ğırmak, }çöylünün işçinin, fp,kir halkın ba.kkını iste ­ ­

,

hakkımız, hem de ödevimizdir. Ödevini yapan adam mahkum olursa. bu onun için bir mağ­ lubiyet deki!, za.ferdir. Mahkeme kararuıı temyiz ettik. Temyiz mah­ kemesi , bu da.vada ejer bir şahsi tAhkir cürmü va.rsa. bunun ispat edil.mediğinl, fikirlerı heyecana. düşüre­ cek bir niteliği olmadığını ileri sürerek kararı kal­ dırdı. Eyl ülün dördüncü günü yapılan duruşmada, mahkeme de bu karara uydu, mıı,hkumiyet ka.ran ortadan kalktı. ·Savulun geliyorum• davası da böy­ lece kapandı. rnek,

•

hem

·Resimll Ay·da Edebiyat Tartışmalan

Büroda işler bittikten sonra a.kşa.ınle.n bizim Ka­ dıköy'de, Şair Nefi Sokağı'ndaki evde, edebiyat ,ve sosyalizm tartışmalan ya.pardık. Bu toplantılaJ"a, Na­ zun, Saba,haddin Ali, Naci Sıwdullah , VAla Nured­ din, Peyami Safa, Kemal Ta.hir gibi yazarlar katılırdı. Bu tartışmala.r çok heyecanlı olurdu. Nazım, edebiyat alanında yeni bir sesti. Devrimci düşünceleriyle, yeni sa,nat konusundaki bilgisiyle o, nesiinin genç yazarları üzerinde büyük bir etki yapı­

yordu. Yeni bir edebiyatın doğmakta olduğunu müj­ deliyor, şiirde •aruz• ve •hece• devrinin geçtiğini id ­ dia ediyordu. ·Resimli Ay·da yazdığı bir yazıda bu görü şünü şöyle açıklainiştı : ·Burj uv& ediplerinin yazdı.klannı, Allcak bir avuç

150

burjuva aydını an.l&yabilir.

Halk bunlan anlayamaz.

Orta mtınevver, sanatı kötü tarafından aniı�oyandır. •Y&Jtup Kadri'nin ·Erenlertn

Batı• , •NW" Baba­

«Da.ml&» filan g:lbi, Lohusa serbetl maytlertnı, bize kena.rla.rı y�dızlı Mahmutpaşa b&rda.k.la.n içinde içir­

meye çalışaniann eseriert ve kendileri çoktan mazi oldu. Bu bir evvelki edebiyat nesllne k�rşı içimde hiç bir hürmet hissi yok.• N�. ·Bütün düııya sanat aleminde doküman­ terizmin galebesini görüyoruz,• diyordu. •Sanat st­ nemadım tutunuz da şiire kadar realitelerin vesika­ lannda kompozisyonlar, tsrkipler ve besteler yap­ maya doğru gitmektedir. ·Bu gerçeklerin mi.marisi, bazen öyle müthiş bir mana alıyor ki, onlann yanında entrikah romanlar, kalbin mınltılı:mru heceliyen şiirler, filan zaı,vallı ve

gülünç

kalıyor_ Nazım'ın ·Resimli Ay•da a�;tığı ·Putlan kınyo­ ruz. kampanyası da bu görüşüne dayanıyordu. Na­ zım'm bir çırpıda. geçmişi inkl\r etmesi, tartışmalara yol açıyordu. Tartışılan konulardan biri de edebiya­ tm halka inmesi konusuydu. Nazım bunda şiddetle ısrar ediyordu. Edebiyatın halka inmesi akımı yeni değildi. Daha ·Edebiyatı Cedideciler.. devrinde baş­ lamıştı. Tevfik Fikret, Hüs.eyin Siret ve diğerleri bu ama.çla yola çıkmışlardı. F�at kullandıkları dili ken­ di nesilleri anlayam.azdı. Konular, tepedeki sınıfı akset­ tiren konulardı. Fakat bunda bu ediplerin yaşadıkla n devrin şartl&nm göz önünde tutmak lazımdı. El­ betteki Abdülaziz devrinde Abdillhıt.mit devrinde bir Nazım Hikmet çıkaınazdı. Her devrin ediplerl. şair­ ·

,

leri yaşadıkları devrin ve toplumun mahsulleridir. Sosyal yapıda. meydana gelen değişmeler edebiyatta da. etkisini gösterir Edebiyatta. da değişmeler olur. Divan edebiyatı, tanzimat edebiyatı ,Edebiyatı Cedide tekamül zincirinin h&lkalandır. Bunları toptan inkar etmek tarihin akışı için e meydana gelen tekamülü .

d

ısı

�1 (

inkar etmektir. Bunlan burjuva. diye kenara atma.k.4 : ancak sekterliğe kapılmak olurdu. Bu konuda N� zım'ıs, karşı geleplerden biıi de bendiın. Hele Nazım' ı n, bunlara �arşı içimde hiçbir hürmet hissi yok demesi, biraz nihilizm gibi geliyordu bana. Yapılan itiraz1 lar daha çok bu noktada toplanıyordu. Tartışma konularından biri de dil meselesiydt j Nazım dilin sadeleştirilmesini istiyor. fakat halkın dilinde olmayan kelimelerin kullanılmasına karşı ge- 1 liyordu. Peyami Safa Türkçenin özellikle İstanbul Türkçesinin. gelişmesinin kemaline vardığını söylü­ yor, halkın diline inerek, lisanı fa.kirleştirmenin bir hata olduğunu iddia ediyordu. Dil meselesinde bir çoğumuz Nazım'ın ha.klı ol­ duğunu ka,bul ediyor, fakat lisa.nı zenginleştiren bir­ çok arap, fars kelimelerinin Türkçede karşılığını bul­ manın güç olduğunu söylüyorduk, Uydurma kelime­ lerin, Çağatay lugatl�ndan aktanla-n kelimelerin de kullanılmasına. ka.rşıydık. Na,.zım da, bu konuda bizimle beraber idi. Fakat o, Türk dilinin bu ara.pça. farsça, kelimelere ihtiyı:ıcı olmadığını söylüyor, bu­ na kendi şiirlerini örnek gösteriyordu. Doğrusu Nazım'ın şür tekniğine olduğu gibi, Türk diline de sadelik getirdiği inkar edilemezdi. Onun şi­ irlerini en basit insan, işçi, herkes kolaylıkla anla,ya­ biliyordu. Nazım uydurma kelimeleri kulla.nrtııyordu. Onun kullandığı dil Türkçenin kemale ermiş şeklidir denilebilir. Edebiyatta realizm de tartışma. konusu idi . Eski gelenekiere bağlı bazı yazarlar, sanatçının hiçbir kay­ da ba,ğla.nmamasım, maddi alemi olduğu gibi, mistik felsefeyi de aksettirm.enin, sanatçının ödevi olduğunu iddia ediyorlardı. Nazım buna çok kızardı. ·Mistik alem, yazann kabiliyetsizliğlni saklamak için sığın­ dığı siperdir. Gerçekleri halktan saklayarak, onu bir rüya, aleminde yaşatmak, ohu uyutmak demektir. Sanatkar kendisi için değil, okurlar için, halk için ·

152

yazı yazmal.ıdır. Sanat, sa.nat için değil, fp.yda için, sanatkann elinde bir &rAÇtır. Bu aracı geniş kitlele­ rin faydası için kullanmalıdır.• diyordu. cSa.np.t sanat için midir? Sanat fayda için mi­ dir?· tartışmala.n gece yanianna kadar devam eder­ di. Nazım realist ıbir edebiyatın en güzel örneklerini şürlerinde veriyordu. Realist görüşünü mısralar için­ de belirtiyor, rea,I.iteyi bütün ıwıklı.ğı ile şiirlerinde dile getiriyordu. Bu şiirlerde his, fikir, heyecım, �enk birbirinin içine girmiş, realiteyi yeni bir dil, yeni bir teknik ile aksettirmiştir. Nazım materyalist görüşü ile maddi alemi •ettirmiş, metafiziğin kalıplannı kırmıştı�. Gerçeği, his aleminde değil. toplumun içini de a.ramıştır. Denebilir ki, Nazım'ın şiirlerine ruh veren, ezilen, sömürülen insan ve halklar için duy­ duğu sevgi, ezenlere kp.rşı beslediği nefrettir. Nazım'ı devrimci yapan da bu ideolojisi ve fel­ sefesidir. Şiir onun elinde hislerini, heyecanla.ruu, fikirlerini ve ide6lojisini aksettiren bir araçtır. Bu­ nun içindir ki, Nazım sanatını devrimin hizmetine vermiş, deyrimci bir şair olarak eski ed.iplerin, şa­ irlerin, kitleleri u,yuşturan cBenciıo eserlerine karşı hücuma geçmişti. Nazım en inkılapçı şiirlerini, «Resimli Ay.. da bu­ lunduğu devrede yazmıştır denilebilir. Bunlar ara­ smda cYürüyen Adam• U929) , eGayemin Yolcula­ nna• U928) , cGüneşin Sofrasında Söylenen Türkü• , cKerem Gibi• şiirleri yeni neslin üzerinde çok büyük etki yapıyor, gençlere aydınlara, işçilere savaş azmini aşılıyordu. cYürüyen AdAm• şürindeki mısralar birer savaş çağnsıdır. Yürüyor o ıslıkla kızgın bir ölüm marşı çalara.k. Yürüyor o, gövdesi bir gemi gibi yükselerek, alçala,ra.k,

153

Yürüyor adım, admı, Yürüyor &kır, &tır. yürüyor çıplak ik1 bıçak gibi, gerilmiş yüzünde gözleri Yürüyor düşmana dojnı. Yürüyor, adım adım yürüyor a�r. ağır, yürüyor. ,

,

mısral-.n, ve •Kerem gibi� şiirindeki: Hava kurşun gibi ağır, ba,ğır bağır bağınyorum. Koşun kurşuıı erttmeke çağınyorum. Kül olayım kerem gibi yana yana. Ben y�masam sen yanmasan biz yanmasak n�ıl çıkar kar�ık lar ayd..lnlıka.

mısralan bir devrim beyeca.nı verir. Bunun gibi di­ ğer devrimci şiirleri de kendi nesline, ve ondan son154

ra gelecek nesillere korkusuz, sarsılmadan, yıl.madan sonuna ka4ar da,vala.nnı savunma iradesini aşılar. Ta�ışma konulannd� biri de •Milli edebiyat• , •Sınıf edebiyatı• konusu idi. Nazıma göre, milli ede­ biyat yoktu. Sınıf edebiyatı vardı. Nasıl burjuva yaz&.n, kendi sınıfının edebiyatını yapmışsa, proleter şairi de, sanatçısı da, savundl.lğu sınıfın edebiyatını yap ­ malıdır. Bir proleter yıızan, yalnız işçi sınıfı üzerine ya.z1 yazınakla ka,lmameJı, bu yazıle,n işçi sınıfına da okutabilmeli idi. Bu sebepl e işçinin, halkın bilmediği kelimeleri kullanmaınalıydı. Ona göre proleter sana..tçı , işçi ha­ yatını vermekle de yetinmemeli, onlara, ha,kla,nn.ı sa­ vunabilmek için sömürücülere ka.rşı savaş ruhunu da aşılamalı idi. Nı;ı.zım düşüncelerini, felsefe görüşlerini o ka­ dar kuvvetle şiirlerinde işlemiş.ti ki, onun ideoloj isine düşman ola.nlar dahi bu şürl�ri zevkle okuma,kta.tı kendilerini 8p].a.mıyorlardı. Sınıf edebiyatma en çok karşı gelen Peyami Sa­ fa idi. O, iŞçi sırufı diye bir sınıf tanımıyordu. Ona göre milli edebiyat VArdı. Her Türk şairinin, edibi­ nin yazdığı eser, kendi duygula,nnı, heyeca.nlannı di­ le getirse dahi, milli bir eserdi. Yazar, hangi sınıfa hita.bediyoruın, diye düşünmek zorunda, detildi. Halk edebiyatı diye bir şey olamaz , diyordu. Nazım ise burjuva edipleri nasıl kendi sınıflannın konularım ele alıyorsa, proleter edebiyatını yapamar da, ezilen işçi, köylü sınıfının konulannı ele almak, toplum için­ deki realiteyi göstermek zorundadırlar, diyordu. Bir proleter sımatçınm, yalnız kendi sınıfına. hi­ tap etmesini, milli olmaktan çıkış görenlere karşı da Nazım, geniş kitlelerin ıstıraplannı. dil e getiren ede­ edebiyattan biyat, bir a,vuç bur)uvaya hitap eden daha millidir, diyordü. Nazım bu şekil milliyetçi görüşün, en mükemmel örneğini. istiklal sıı.vaşı üzerine yazdı� ·K�rtuluş Sa ­ vaşı Destanııo nda ' verdi. 155

Bursa hapisanesinde yazdığı bu destan, onun vatanseverliğini dile getiren bir şı:ı,heserdir. O devrin ediplerinden, şairlerinden hiçbiri, milli k�ulu$ sa­ vaşını, onun kadar vatansever bir heyecanla dile ge­ tirememişlerdir. Nazım bu düşüncelerini, görüşlerini yalnlz bu toplantılarda da açığa vunnakla kalmıyor, bütün bas­ kılara. rağmen, yayınladığı kitaplarda da yaymaya ça­ lışıyordu. Nazım, bu edebiyat tartışmalannda yük­ sek şahsiyeti, edebi kabiliyetiyle etrafındakileri et­ kisi altında bırakır, yapılan ufa,k tefek itirazlar. onun kendine güveni, dehası karşısında erir giderdi. •

Sosyalizm Tartışmalan

Toplantıle.rda. tartışılan konulıı.rQan biri. de, sos­ yalizmdi. Türkiye, milli kurtuluş savaşından çıkalı aşağı yukan 10 yıl olmuştu. Bu devrede memlekette çok ileri adımlar atılmış, bazı reformlı:ı,r yapılmış, ge­ ri kalmış Türkiye 'nin kalkındırılma,sı için yeni pren­ sipler ortaya sürülni.üştü. Atatürk'ün savunduğu prensipler ara,sında en önemlisi devletçilik prensibi idi. Lozan Anlaşması ile lut,pitüla5yonlar kaldınlmış, yabancı senna.yenin memlekete girişine karşı setler konmuştu. •Pevletçilik• bir milli :burjuvazi yetiştir­ me amacına dayanıyor, devlet yardımıyla özel teŞeb­ büsün gelişmesine önem veriliyof(iu. Devlet ancak özef teşebbüsün yapamayacağı işleri yapacak, deni­ yordu. İş Banlrası. Kredi Bankası, Sümerbank. Eti­ bank özel teşebbüsü geliştinne f.I.IIlacıyla kurulmuş­ tu. Konuşmalarda, bazılan devletçiliği, memleketin o günkü şartlan içinde bir marhale olı:ı.rak. kabul edi­ yor, geri kalmış Türkiye'nin, özel teşebbüs\Lgeliştir­ me yoluyla sosyalizme gidemeyeceğine inanıyordu. Ama bu merhalelerden geçmek zorunluluğunu da du­ yuyorlardı. İçimizde doğrudan doğruya, sosyalizme geçmeyi mümkün görenler vardı. Bunlara, göre Tür-

156

kiy�'nin o günkü ş�rtlan içinde, memleketin muh­ taç olduğu sanayii kuracak birikmiş sermaye yok­ tu. Bunlan kurmak için sonunda emperya.liznie teslim olma,k kaçınılmaz olapaıktı. Özel teşebbüsün eliyle sa­ nayi kurula.mazdı. Sermaıyeda.rlar ancak kAr getiren sahalara yatınm yapacak, memleketin gelir kaynakla­ nnı kendi hesapianna işleteceklerdi. Bunlar, memle­ ket kaynf.l,klannı işietebilmek için, bu kaynaklann sosyalleştirilmesini istiyorlar, aksi halde özel teşebbü­ sün devlet sermayesini ken,di yararlann&ı kullanaca­ ğını söylüyorlardı. Bu fikir yanlış değildi. Fakat o günkü şa..rtlar içinde doğrudan doğruya sosya.lizme geçmek imkanı var mıydı? Bu noktada fikirler çeşitli idi. Bazılanna göre, gelişme düz bir hat üzerinde olamaz, zaman zaman sıçramalar l�ımdır. Devlet, özel teşebbüsün yardım­ cısı olm.am�lı. servet kayna.kla.nnı kendisi işletrneli, milli geliri adaletli bir şekilde dakıtmaılıydı. Demok­ ratik yoldan sosyalizme geçilemezdi. ·Bu sıçramanm itici kuvveti ha,ngi sınıf olacak?.. sorusuna şu cevabı veriyorlardı: Proletarya. Fakat o günlerin Türkiye'sinde işçi sınıfı yalnız a,det bakımından değil, şuurlaruna bakımından da çok geride kalmıştı. Köylü sınıfı da.rmadM"ın idi. Zi­ raat işçilerinin hiçbir teşkilatı yoktu. Köyde mevcut teşkilatıann başında toprak ağalan oturuyordu. De­ rebeylik sistemi h�uk bakımından yıkılmış, fa.ka.t artıklan yaşıyordu. Ortakçılık, marabalık sistemi de­ vam ediyordu. Türkiye'de sosyalist bir devrim için objektif, sübjektif şartlar olgunlaşmamıŞtı. Böyle bir devirde demokratik b1,1rj uv� inkılabının tamamlarima­ sı için demokrasi S&ıVaşını öngörenler vardı. Burjuva diktataryası a.ltında işçi sınıfının gelişmesine, teşkilat­ lanmasına imkan yoktu. idareci sınıf; işçi sınıfının, ilericilerin savaşma imkanlannı elinden alıyordu. He­ nüz gelişmeye başlayan burjuvazinin işçiyi, toprak a.ğal&rının köylüyü sömürmesine karşı bu sınıflan 157

kendi davalan etrafında şuurlandırmak, birleştirmek

günün

en önemli konusuydu. Hereeyden önce, geri k�ş Türkiye'yi, ya,baııcı sermayenin boyunduru� ğunda.n kurtarmak. emperyalizme karşı savaşm� prekiyordu. Bu düşüncede arada aynlık yoktu. An­ cak bazılan burjuva demokra.tik inkıla.bmın tamam­ lanmasını beklemeden, Türkiye'nin sosyalizme geç­ mesini mümkün ·görüyorla.rdı. Bu hedefe nasıl vanlabilirdi?.,. Teşkilat ve ya­ yınlarla Halkı hazırlamak, teşkilatiandırmak sure­ tiyle. Oysa burjm,.. devriminin ilk günlerinde, bur­ j u vazi rotasını soı' hareketlere çevirmiş, komünist sosyalist · partileri yasak etmiş, bunlara karşı aman­ sız bir savaş açmıştı. Bu şartlar altmda sosyalist fikirleri yaymak, işçi sınıfını teşkilatla.ndırma.k güçleşmişti. Bu konuyu tartışanlar bu şartlar içinde çıkaqık bir yol anyor­ .

la.rdı. Bu konuşmala.rda dikkatle

üzerinde durulacak nokta, sekterlik dogmaaılıktı. Şunu itiraf etmek la­ zımdır ki, o zııman hepimiz, az veya çok, derece de­ rece sekterdik. Kimisi memleketin obj ektif, sübjek­ tif şartlarını gözönünde tutmadan, Türkiye'nin sos­ yalizme geçme.s ini çok kısa vadeli görüyor, bir dün­ ya inkılabını yakın bir dev.rede bekliyorlardı. Bunlar arasmda emperyalistlerin bir ikinci dünya hıı,rbi aça­ cağı fikri ha.kimdi. Birinci. Dünya Harbi 'nden sonra, Sovyetler Birliği nasıl Yedi Oktobr Devrimi ile sos­ yalizme geçmişse, ikinCi ibir dünya harbinden sonra, her tara.f� de�ilse bile, Avrupa'nın birÇOk yerlerinde so'syalist deviatlet kurulaçak, · emperyalizmin temelle­ ri çökecek. diyorlardı. Türkiye 'de de sosyalizm a.n­ ca.k böyle bir harbin sonunda kurulabilecekti. Memlekette sosyalizmin kurulmasını, iç kuvvet­ lerden, şartlann olgunlNJD.�mdan ziyade, dış etkiler­ den bekleyen bu düşünce. hareketi kitleye maletmek­ ten çok u�tı. Koyu sekterler, reformların yapıldığı

bir devrede, geriCi din adamlarına. y�bancı sermaye ile işbirliği yapan sermayedJI,rla.ra. karşı çetin bir sa­ burjuvazi ile muayyen vq istedikleri halde, milli meselalerde olsun, işbirliği yapılma,sma ta.ra.fta.r d.e­ tınerdi. İlerici burtuva aydınla.nna karşı en küçük bir ye.kla.şma dahi, oportünizm sa.yılıyordu. Klişe olarak, köylü müttefiki!lJ..izdir, diyorlardı. Fakat köy· lü ile �çi a.ra.sında henüz en küçük bir btığ bile yok­ tur. Gertcilere, emperya.listlere ka,.rşı, işçi ile birleş­ mesi mümkün olan orta sınıflarla ittifa.ka ya,naşmı­ yorlardı. Bu..:lan, küçük burjuva diye toptan kenı:ı.ra e.tıyorlardı. Demokra.si meselesinde de ta.m bir anla.şma yok­ tu. Sekterlere göre demokrasi, ancak sosyalizm in­ kılabmı yapmış bir memlekette kurula.billrdJ. Burju­ va demokrasisi bir etiketten ibaretti. Daha demokra­ tik burjuva inkılabırun tamamla.nrn:a.dığı bir devirde, proleter devletin getirece�i demokra,siye bağlanıp, burjuva demokrasisini kôlsünden inkAI" etmek, ilerici harekete geçecek yolu tıka.ma.k demektir. Avrupa öl­ çüsünde yapılan demokratik buıiuva devrimlerinin sosyalizme yol açtığı gerçeği unutuluyordu. HattiL ·Resimli Ay·ı demokrasiyi savunduku için suçlayan­ lar vardı. Benim ·Cumhuriyet• Ga.zetesi'ne ya:ıı yaz­ mama. kızanlar vardı. Burjuva ilmi, tabu gibi kenara atılıyor. bu ilim haıinelertnden faydalanmak bir suç sayılıyordu. Burj uva kültürünü okuyup dı:ı, ne yapa­ ca.ksm diyorlardı. Bwıun içindir ki, koyu sekterler burjuv� fl,ydın­ lannı sallantılı unsurla.r olarak sayıyor, bunlarla her­ hangi ,bir şekilde işbirliki yapmaktan çekinfyoria.rdı. Mademki işçi sınıfından gelmemişlerdi, bunlara iti­ ma.t edilenıezdi. Yedi Oktobr Sovyet Devrimi'nde, bir­ çok burj uva aydınlarının nasıl sınıf d�li$tlrdiklerini. harekete nasıl faydalı olduklannı unutuyorlardı. Bunla.r, so8ya.lizmi hayalci sosya.l�st Fourier Owen gibi fıkaralıkta eşitlik sayıyor, insan gibi yaşamayı,

159

iyi giyinmeYi burj uvalık diye ho� görmüyorlardı. Sos­ yalizmin hedefinin, bütün çalışanların hayat seviye­ slııi yükseltmek olduğu gerçeği unutuluyor, yakalık­ sız göm.Iekle, kasketie, üstü bp.şı perişan gezmek bir ma.rifet sayılıyordu. Bunlara göre halk yok, yalnız emekçi sınıfı vardı. Bu düşüncenin hareketi kitleden nasıl uzaklaştırdığının farkınd� değildiler. Onlara göre iYi bir sosyalist olmanın şartı, mutlaka, hapisha­ neye girmek, çıkmaktı. İşte bu gibi konular, tartışmalann esasını teşkil ediyordu. Bu devrede sosyalist düşünce, bir roman­ tizmdi denebilir. •

Nazım Hikmet Hakkında Birkaç Söz

Nazım realist bir şairdi. Bu rea.lizmi şiirlerinde bir da.hi üstadlığı ile inceledi. Mistik, romantik ede­ biyata k� cephe aldı. Diyalektik materyalist fel­ sefeyi bir tarih görüşü olarak kullanmakta gösterdiği üstad.lıkla yalnız eski Türk ediplerinden değil, çağm­ da yaşa.yan birçok ediplerden, şairlerden ayrıldı. Na­ zım, ya,lruz kendi memleketinin insanlannın değil, dünya, ölçüsünde ezilen insanların savunucusu idi. Onu milletlerarası bir şair haline getiren, insana,, in­ sanlığa karşı sevgisi ve ezilenlerin kurtuluşu için duyduğu heyecan, beslediği fikirlerciL O bu duygu ve düşüncelerini yalnız şiirler ile dile getiren bir şair değil, davasını bir militan olarak savunan bir dev­ rimci idi. Dünya, işçileri arasında birlik, dayanışma enternasyonaliı;rn ideolojisinin temel taşlan idi. Ken­ di memleketinin ezilen sömürülen işçisine, köylüsüne, halkına. karşı, duyduğu sevgi ne kadar milli ise, ezilen bütün insanlara karşı duyduğu sevgi de o kadar en­ ternasyonaldi. Mısrala,n, kelimeleri yalnız sadelik ba­ kımından değil, heyecanla.nnı. duygulannı, fikirlerini aksettirme ba.kımından da bir kıvılcım niteliği, taşırdı. Kuvvetli şahsiyeti, edebiyattaki deha,sıyla devrinin gençleri üzerine büyük bir etki yaptı. Onun attığı te-

160

....-1

mel üzerindedir ki, bugün yetişen yeni ş&ıirler, edip­ ler, romancılar edebiyat ala.nında büyük yer aldılar. Yenı bir edebiyat meydana geldi . Bugün bu yeni ede­ biyatın ön saflannda yeralan Yaşar Kema..I 'ler, Kemal Tahir'ler, Orhan Kemal'ler, Orhan Veli, Oktay Rıfat, �elih Cevdet, Mahmut Mı:Lkal, Fakir Baykurt'l� ve daha niceleri Nazım'ın izlerinde yetiştiler. Bugün Türk edebiyatının _en kuvvetli elemanlan oldular. Fakat idareci çevreler, onun büyük dehasını, sar nat değerini anlamadılar, kasıtlJı anlamak istemedi­ ler. Onu en basit sebeplerle hapishanelerde çürüttü­ ler. Memleketinde değeri takdir edilmeyen Np.:ıım Hikmet, dünya edebiyat tarihinin sayfalannda yert.. ni aldı. Eserleri altmış, yetmiş dile çevrildi. Dünya kültür hazinesine şaheserler bıraktı. Na­ zım, bir proleter şairi, vatansever bir şairdir. Yazdı.ğı milli kurtuluş destanı, hasret şürleri, bunun örnekle­ ndir. Varna'da Mehmed'e. karısı Münevver'e yp.zdığı şürler bu vatan hasretinin ife,deleridir. Nazım, şiir­ lerinin bir çok dillere çevrildiğini, bütün halkların onu okuduğunu gördüğü zaman seviniyor, fakat ken­ di halkının şiirlerini okuyarnamasından sonsuz bir azap duyuyordu. O, bir Dreyfüs gibi masum ola­ rak yıllar boyu hapishanelerde yattı. Hayatına karşı hazırlanıın tertipler, onu memleket dışiD.aı çıkmak zo­ runda bır&Jttı. Vatanma hasret kaldı. Son yıllarda. en büyük a,zabı bu vatan ha.sreti ve şürlerinin kendi memleketinde okutulmaması idi. Memleketin ender yetiştirdiği böyle ıbir şa,.iri � pishanelerde çürütmek suçunu bugünkü ve yarınki nesiller ve tarih affetmeyecektir. •

1960 senesinde Viyana'da kendisiyle buluştuğu­ muz zaman pek sevinmişti. Geçmiş günlert hatırla.dık. - Gençliğimin en heyecanlı günlerini ·Resimli Ay• da ya.şa.dım. Onl&ır, ne mesut günlerdi, dedi. 161

•Resimli Ay.da yaptığımız tart;ışm�lar üzerine­ konuştuk. Hayat ve tecrübeler bize çok şeyler öğret� mişti. O zamanki hatalan gözden geçirdik. Nazı.ni: gülümsedi: - O zaman sekterdik, dedi. Biz nıeselaı •Ptıtla,n kınyoruz• kampanyasını neden açtık?. Abdülha,.k Ha.­ m.id milli şair değilmiş. Memleket konulanyla ilgilen­ mezmiş . Proleter şa.iıi değilmiş... Saltanat devrinde, proleteryanın daha doğum halinde olduğu bir de­ vi.rde onun proleter şa.iri olmasını nasıl bekleyebilir­ dik? ! ... Adımı büyük şair. Kendi ufuklarından çık­ mış, dünya. konulanyla. ilgilenmiş. Abdülha.k Hamid yaşadığı devrin, şartıann m�sulüydü. Mehmet Emin ise şair bile dekildL Mehmet Akif'in mistik ideoloii­ sini, gerçekçi eserlerimizle çürütmeli idik. Naiiij.k Ke­ mal bir vatan şa.iıi. idi . Zamanmda Abdülh_amit dik­ tatörlüğüne karşı sava.ştı. Bu yOZden menfalarda sfr.... ründü. Biz bunlann hepsine Qattık. Bunla.n burjuva şairi, edibi diye kenara attt.k. Neydi benim o «Berke­ ley• şiiri?t.:. Dialektik materyalizm şiirle 'mi ötretilir?! Proleter şairi, aşk şiiri ya.za� dedik. Tabiatı ve in� sanı unuttuk. Nazım artık edebiyatın da, sanatın d& tıuihi ge­ lişmeler içinde yeni şekiller aldığını, şartlari& ıbera,.. ber muhtevanın da değiştiğini, her devrin yetiştirdi­ ği edipleri, şairleri burj uva. diye kenara. atm�n doğ­ ru olmadığını söylüyor, bunlan kökten inkarın sek­ terlik olduğunu kabul ediyordu. •Biz bunlan kendi yaratacağımız edebiyatla çünltıneliydik· diyordu . Nazım işçi hareketinin memlekette geliştiğini, şiirlerinin bugün Türkiyede hasıldığını görmeden öl­ dü. •Resimli Ay• ya.zarlan, ona dergide yer vennek­ le, onunla beraber çalışmakl� dün olduğu gibi bu­ gürt de şeref duymakta.dır. ..

162

•

·Resimli Ay•Ul Kapanı:nası

·Resimli AY• •SavuJun geliyorum• mahkeme­ sinden sonra da, ilerici yazılanna devam ediyordu. İşçi, köylü meseleleri yanındA, empe:ry�izme karşı yazılar, Sovyetler Birliği'nde gelişmekte olan Azer­ beyca.rı. Özbekistan gibi cumhuriyetiere ait röpor­ tsı11ar dergide yer alıyordu. Sab�addin Ali'nin, Sad­ Ii. Ertem'in, Suat Derviş'in hikayeleri. Nazım Hik­ met'in, Orhan ve Süleyman imZA].l yazılan, •İmz�ız adam• başlıklı şiirleri, «Resimli Ay• m bu ikinci dev­ resinde, en çok ilgi çeken yazılardı. harici yazariann ·Resimli Ay·da toplanına,sı, po­ lisin dikkatinden uzak kalmamıştı. Matbaımın kanı­ smdaki binadan dergiye girip cıkanlar gözetiliyor, �mıza polis ajanlan sokuluyordu. Bunlar güya yıı,.­ zı getinnek vasilesiyle gellyorlarp.ı. Yazıların herbiri bir prova.kasyondu. Bu durum ortaklan ürküttü. Onlar, ·Resimli Ay Limited Şirketi•ne kl\r için ortak olmuşlardı. Politik, sosyal hiçbir a.mı:ıçlan yoktu, fakat ·Resiml i Ay· bi:. zim için bir kar get�e aracı değildi. Demokrasiyi, ilerici fikirleri, işçinin, köylünün. dar gelirli halkın menf$8.tlerini 'savunmak için bir araçtı. ·Resimli Ay• ortaklan dergiden Naztm Hikmet'in, sol yazarla,.nn çıkarılmasını istediler. Buna Zekeriya ve ben karşı koyduk. Bu yüzden çıkan anlaşmaz}Jk, ortaklığın bozulması sonucunu verdi. 1930 yılınm son ayl�da, ·Resimli Ay limited Şirketi•nin gaze­ telerde şu garip ilanı çıktı: ·Son zamanlarda ·Resimli Ay• Mecmua.sı neşrl­ yatında memleket ve okuyuculann hiçbir ihtiyacını tatmin etmeyen köhne mevzulara., faydasız yazılara yer verildiğini gören müessesemiz, baş muhamrleri­ nin vazifelerine nihayet venniş ve bu mecmua.yı kar patmaya karar vermiştir." handa, imtiya,zm şirketin malı olduku. bundan faydalanarak, dergiYi tekrar kendilerinin neşre de-

163

vam edecekleri bildiriliyordu. Biz, ·Resimli Ay·ın ku­ rucul� olduğumuzu düşünerek, mecmuayı bu isim­ de çıkarmaya devam karanndaydık. Şirketten ayni­ dık. Babuili yokuşunda küçük bir oda kiraladık, ı Ocak 1931 tarihinde çıkardığımız ilk sayıda ·Resimli Ay• hikayesini şöyle anlatmıştık : ·Biz ·Resimli Ay· ı yedi sene önce yı:ı,yınla.maya başladık. Resimli Ay yedi senelik hayatı içinde birçok zorluklarla ka,rşıl�tı. Bu zorluklara, hapis cezalanna. durmadan mahkemelerde yargılamp.lara rağmen ya­ yınlarına devam etti. Çünkü •Resimli Ay. bir ideal mecmuası idi. Dergi bu memleketin edebiyat ve fikir hayatında küçük bir rol oyna.m.a,k, ıstırap çeken kitle ­ lerin dertlerini dile getirmek, demokratik bir düzenin kurulmasını sağlamak amacıyla çıkıyordu. Karşılaş· · tığı zorluklar onun aziın ve iradesini sarsmad.ı. Mah­ kemeden mahkemeye düştük. Fakat son defa. karşılaş­ tığımız zorluk, •Resimli Ay·ın çıkmasına engel ol­ mayacaktır. Ortaklar bu isme sahip çıkmak istiyorlar. ·Resimli Ay• biziındir. Ve yayınıanna dev� ede­ cektir.• Bundan sonra 1 930 başlarında, ·Resimli Ay•m son sayısı da çıktı. Fakat ortaklı:ı.r. imtiyazın, şirke­ tin malı olduğu iddiasıyla mahkemeye başvurdular. V:� derginin yayınla;nmasma engel oldular. Resimli Ay bu yüzden yayın hayatından çekildi. Biz faydalı olmak amacıyla o�ya atılmıştık ve hizmet ettiğimiz kanısındayız. Bu vesile ile, Nazım Hikmet'in, Sabaha.ddin Ali'nin Çekoslovakya.'da ıba.sı­ lan elçimizdeki Şeytan. başlıklı kitabına. ya.zd..ığı baş­ langıçtan. Resimli Ay'la ilgili bazı satırlan buraya. kay­ detıneden geçemeyeceğim : •Ben, bir zamanlar, Sabiha. ve Zekeriya Sertel'in çıkardıklan Resimli Ay Dergisi'nin teknik sekreteri ve redaktörü idim. Resimli Ay emperyalizme karşı sa­ vaşıyor, demokrasiyi savunuyordu. •O zaman tıpkı bugün olduğu gibi, demokrasi 164

düşm,_rua.n, pantürkistler, emperyalizm �Ja.nlan, tek ·Resimli Ay. yaymla.­ cephe heılinde birleşmişlerdi. nyı. bu cepheye karşı mevzi alıyordu. Mecmua.nın sütunlannd a • YıkılBıll putlar• b�lığı altmdeı edebi ı..rtışmalar yapılıyor. ·Bu edebi ta.rtışmiJ,lar, gerçekte harlkın politik hak­ lannın savunulması uğrundeı bir nevi va.sıta idi. Ay­ m zama,nda mecmua, grev yapan İstanbul tramvay işçilerini desteklemeye çağıran şiirler, yayınlıyord.u. •GenQ Hristiyanlar- teşki.l�tının. •İncil• Cemiyeti'nin İstanbul'da Amerikan kolejlerinin ve emperyalistlerin ajanlan olan diğer teşkilatıann içyüzünü a,çıklıyordu. Buna cevap olarSık genç hristiy,..War teşkilatı ile, Türk Ocağı'ndaki pantürkistler, İstanbul polisiyle birleşe­ rek, mecmu&ımn yaymlandıkt matba.aya hücum etti­ ler. ·Resimli Ay· Mecmuası'ndan boşuna. beıhsetml­ yorum. Bu mecmua birçok ilerici yazarlar gibi Saha­ haddin Ali'nin edebi ve siyasi hayatında önemli bir rol oynamıştır.• Nazım Hikmet'in Resimli Ay hakkınd� ya.zdığı bu satırlar bizim için bir şereftir.

Zekeriya Sertel ( soldaJ , Bekirağa bölüğünde. Fuat Köprülü (ortada) ve Ferit Bey isminde bir diğer tutuklu ile beraber.

5 Politik Hayatta

•

Sosyalist Eserlerin Tercümesi

Daha ·Resimli Ay• kapanmadan önce Zekeriya •Son Posta- adıyla günlük bir gazete çıkarmak üzere, ,

gazeteci Selim Ragıp, Ekrem Uşaklıgil, Halil Lütfi Dördüncü ile bir ortaklık kunn uşlardı. Ortaklar, şir­ ketin kurulmasından önce. benim gazeteye yazı yaz­ ınamamı şart koşmuşlardı. Böylece ben işsiz kal­

mıştım. Bu devrede biraz daha serbest ç�ışma.k için elverişli bir durum vardı. Dünya ölçüsünde meydana. gelen 1928-1929 ik­ tisadi buhranmın etkileri Türkiye'de de du}Tlilinuş­ tu Bundan başka o yıl kötü mahsul alınmasının so­ nucu ekonomik bulır'at:Q. ·başıöstennişti. Ha.lk büyük Hükümetin devletçilik bir geçim sıkıntısı içindeydi. politikasıyl� birQOk maddeler üzerine tekeller kur­ ması, ticaret burjuvazisinin de muhalefetini -.rıır­ nuştı. Ekonomik durtirnun kötüleşmesi , işçi ücretle­ rinde yapılan indirimler, burjuvaziyl e emekçiler ara­ sındaki zıddiyeti de artırmıştı. .

166

Halk Partisi'nin tek

p�

olar� hüküm sürme­

si, demokratik h�a.nn ger.çekleşmesine engel olu­

yordu. Avrupa monopollertnin Türkiye ekonomisi üzerinde ya.ptıkla.n baskı, emperyalist basının Ata� türk'ü bir dikta.tör oları:ık göstermelQri, onu ekonomik politikasında ba,zı de�şik:liklere zorlamıştı. Mustafa Kemal ve ar.kadaşlaı:ı liberal bir politika yürütmek, yeni bir parti ile devletin, hükümetin mura.kı:ı.besiııi sağlamak istiyorlarctı... Ekonomik çıkmazdap. ku.rtu1mak için de yabancı sermayeye bazı müsaadeler ver­ mek ,}üzumunu duydula.r. Liberal bir pa-rti olarak 12 Ağustos 1930'd"" eSerbest Cuınlıurlyet Fırkas1» kurul­ du. Bqnun b�ına Atatürk'ün en çok güvendiği dost­ larından Fethi Okyar, öteden •beri liberal ekonomi taraftan olan Ağaoğlu Ahmet Bey ptirildi. Bu fırka, hıılkın hoşnutsuzluğunu yatıştırmak, ekonomik bub.;. randan kurtulmak için çareler Sri'amak üzere, doğru­ dan doğruya Mustafa Kemal'in teşebbüsüyle kurul­ muştu. Parti önce gizli hazırlanmış, sonra.la,rı hi3Jka bir muhalefet Partisi olarak sunulmu.ştu. Serbest Fırka'nın kurulduğu 1930 senelerinde ba­ sma da ba.zı hürriyetler verildi. Artık savcılar, her yazıdan dolayı yazan soruştunnaya çekmiyor, bu ya­ zıyı ne maksatla yazdın, diye somıuyor}&rdı. Ben bu fırsattan fayda.lanarak, sosya.Uzme ait eserleri tercümeye karar verdim. Elimde seçme im­ kanı verecek kadar kitap yoktu. Çünkü bu kitaplar memlekete giremezdi. Londra'da bir dostun gönder­ diği kitaplar arasından seçmek rwrund8.ydım. İlk ola­ rak Kautski'nin ·Sınıf Kavga,sı. eserini Türkçeye çe­ virdim. Blııbu\li'de ,bir kitapçı ile anl�ma yııptımı ·Bu kitabın se:ı;ına.yesini ben koyacağı.Jn. KAn senin olswı . . . Kitap satıldıktan sonra bana. sermaye ­ mi verirsin,. dedim. Kitapçı bu sa.rtı kAbul etti. Benim istediğim kar değil, bu fikirlerin yayılme.sıydı. Kitap altı S.Y. müddet içinde satıldı. Neden son-

167

ra polis kitaplan toplatma karan aldı. Fakat artık kit�plann çoğu satılmıştı. Kit�ı polisin kitaplan toplattığını bahane ederek bana sennayemi geri ver-:­ medi. Fakat benim isteğim yerine, gelmişti. Kitap altı ay içinde satılmıştı. Bundan sonra 1 930'dan 1936'ya kaP.ar, Adoratski' nin ·Diy�ektik Materyalizm• , •1936 Sovyet Anaya­ sası• , Lenin'in ·Harp ve Sosyalizm• , August Bebel'in ·Kadın ve Sosyalizm• eserlerini Türkçeye çevirdim. Bu kitapları ·Tan• a yazdığım yazılardan biriktirdi­ ğim para ile bastırmıştım. Fakat ·Kadın ve Sosya­ lizm•i bastırmak için param yetmiyordu. Eser çevrtl­ miş halde elimde duruyordu. Bu sıralarda, Türkiye'nin tanınmış avukatlarından ve BJJ.ro Reisi Haydar Rifat Bey ve • Vakit• Gazetesi sahiplerinden Hakkı Tank bir şirket kurmuşlar, Mark­ sist eserleri Türkçeye çeviriyorla.rdı. Bunlar Mark­ sist eserlerin, Nazım'ın şiir kitaplannın bir çırpıda satıldığını görünce, kılr etmek için aralannda bir şir­ ket kurmuşlar, bu eserleri Türkçeye tercüme ettiriyor­ lardı. HJJ.ydar Rifat benim ·Kadın ve Sosyalizm• i Türkçeye çevirdiğinti, bastıramadığımı nasılsa haber a.lınış. . . Bana bu eserleri basmayı teklif etti: - Sizinle bir anlaşma imzalayalım, kannı yan ya· ny� paylaşınz, dedi. Benim için kılr söz konusu değildi. Maksa.t, ki­ tabın basılması idi. Mukaveleyi yaptık ve kitap ba­ sıldı. Yıllar boyu satıldı. Bu vesile ile daha sonralara ait bir hatıraını anlatmadan geçemeyeceğim. İkinci Dünya Harbi içinde bir gün matbaaya gel­ miştim. D_aha matbaa Itapısından girer girmez, poli­ sin beni araP.ığını , · Kadın ve Sosyalizm• kitabı ile Kautski'nin ·Sınıf Kavgası• adlı eserlerini almaya geldiğini haber verdiler. •Sınıf Kavgası-nın mevcu­ du kalmamıştı. ·Kadın ve Sosyaliztn• ise bende de­ ğildi. Bende ancak her ikisinden J�,yırdığım ıs'er nüs­ ha vardı. Ötekiler Haydar Rifat Bey'in elindeydi. 168

Yukarı çıktım, daha, masama oturma.ınıştım, ki telefon çaldı. Polis Müdürü Muzaffer Bey beni arıyor­ du. - Hanımefendi. dedi, •K$dm ve SosyAlizm,. ve •Sınıf Kavgası"' kitaplannı polis toplama. kararı al­ dı. Lütfen bu .lptaplan, göndereceğim polislere tes­ lim ediniz. - Kitaplar bende değil ibeyefendi, Haydar Ri­ fat Bey'e baş vurunuz. OnlAr ba,stırdıla.r, nüshalar da onle,rdadır, - Haydar Rifat Bey sizde olduğunu söylüyor. - Yanılıyor. Muzaffer Bey telefonu kapadı. Az sonra tekrar telefon ç�dı: - Ben Haydar Rifat. Sabiha HAnım, kızım, ben sizi çok severim, bu sizin kitabı bastık. faka.t bir tür­ lü satamıyonız. Sizin matbaanız var, bayileriniz var. Kolaylıkla sAtabilirsiniz. Ben kitabı, maliyet fiyatma size devredeyim. KArı sizin olsun. Bu kitapların gele­ ceği açıktır. Şimdi ben yanınıza geleyim, sizinle bir anlaşma imzalayalım. Anlaşa.cağımız bedel üzerin­ den kitapları ben size devir edeyim. Pa,rı:ı,sını isterse­ niz taksitle ödersiniz. - ·Tan Matbaası bu kitaplan satmaz beyefendi. Ben, kar filan da, ıstemiyonım. Bugüne kadar sizden hesap sormadım. - Biliyorum kızım, amıı, benim bu kitapla.ıı: ko­ yacak yerim yok. Siz ma,tbaada saklıya,bilir, satabilir­ siniz. - Siz depo mu anyorsunuz? Polis Müdürü Mu­ zaffer Bey, polis müdürlüğünde bir depo hazırlamış . . . Oraya gönderebilirsiniz. Hayda,r RifAt Bey telefonu kapadı. Polisin kitapları toplatmasına rakroen, sa.vcılık ha;rekete geçmedi. Bu, o devirde verilen nisbi hürri­ yetin bize sağladığı bir kazançtı. Ben bu imkandan faydalansı.hildiğim için memnundum. Ancak, akşam 169

eve döndüğüm zaman um.madığım bir sa,hne ile luı.r­ şılaştım. EVin arka bahçesinde, kit&ıplar yanıyordu. Bunlar benim her kita,pta.n kendime a,yırdiğım beşer onıır nüsha idi . Yanımızda çe.Jı� Nakliye Ha.nıın. , bende bazı nüshalann olduğunu biliyordu. Ba.na ha­ ber vermeden eve gelmiş, kütüphaneele kitaplan bul.. muş, annemle beraber bahçede kitapları yakıyorlaı"­ dı. Sahneye baktım ve üzüldüm: - Hitler, Marksist kitaplan yakıyor. . . Ama bizim bahçede bunlar ya.kıl�bilir mi? dedim.

Annem adeta hiddetle,

- Sen yanacağma, onlar yansın, dedi. Böylece elimde tek bir nüsha, bile kalmadı . 1950'

de Paris'te 1955'te

Viyana'da

rıuıtladığım gençler, çevirdiğiniz kitapla.rdan aldık,• dedikleri zaman sevinç duydum. Emekler boşa gitmemişti. ·Biz ilk Marksist eğitimi sizin 1ürkçeye

•

•Hayat- Ansikloped.lsi'nde ı

Serbest Fırke, az bir zaınaın sonra, Atp.türk tar rafındELil kaı>aıtıldı. Bu partinin kap atılmasının baş­ lıca iki sebebi vardı. Biri politik, diğeri ekonomikti. Liberalizm esası üzerine kurulan bu PArti, bütün ti­ caret burjuv�isini etrafına toplamış, bunlar Halk Partisi 'nin devletçilik politikasma karşı cephe alınış­ lardı. Halk devrimden beklediği gelişmeyi görmemiş­ tL Yeni partinin kendisine refah getireceği ümidiyle bu partiyi destekliyor, Halk Partisi'ne yüz çeviriyor­ du. Halk Partisi kredisini kaybetmişti. Atatürk, Halk Partisi'ni yıkılışta,n kurtannak için ' Se rbe st Parti'nin kapatılmasına lüzum gördü. İkinci sebep de eko,llomikti. Atatürk'ün kurduğu devletçilik sisteminin hedefi, milli ekonomiyi yabancı sermayenin tahakkümünden kurtarmak, yerli burju­ yaziyi devlet yardımiyl� geliştirnıekti. 1924'te kurulan Iş B ankası 'nın amacı yerli sanayie kredi vermekti. 1925'te Türk sanayiini geliştirmek emeliy1e Sümer170

bank kurulmuştu. 1931'de kurulan Merkez Bankası ' nın gayesi, yeni kuruiAn ban.kala,.ra mali bir kayn8k olma.ktı. Bütün bu tedbirlere ratmen ekonomi yavaş özel teşebbüs adımlarla ilerledi. Devlet ya.rdım.ıy� geliştiği halde, devlet kuruluşla.n zarar veren kuruluş­ lar haline gelmişti. 1930 seneleı;.nde, Serbest Fırka,. ku­ rulduğu günlerde. özel teşebbüse serbestlik vermek, bunlan devlet kontrolünden kurtarmAk eğilimi arttı. Sermaye ter�mü nispeten hızlandı. Aym zamanda özel teşebbüsün hiınmetiyle Trakya'da •Alpullu . adlı bir şeker fabrikası kurulmuştu. Bu fabrikanın sahip­ leri Hayri lpar ve Ticaret Be.ka.nı Şakir Kesebir, şeker imtiyazını adeta ellerine aldılar. Dışardan 36 .kunışa getirdikleri şekeri 70 kuruşa. satıyor, ihtika,r yapıyor� l�dı. •Son Posta- Gazetesi, şeker ihtika.nna ka.rşı bir kampanya açtı. Hayri lpar'ın yaptığı yolsuzlu delilleriyle ortaşa koydu. Hayri t�. ticari itiba.nnı kırmak, h�ysiyet ve şerefini zedelemek suçuyla ;ze., keriya'yı ya,zının ss.hibi, Selim Ra.gıp'ı $. mesul mü­ dür olarak mahkemeye verdl O zamanki kanunlara göre, bir adamın hırsızlı­ ğı, ihtikan delillerle ispat edilse da.hi, hırsızın a.dın.t ve

klap

yf!,ptığı hırsızlığın niteliğini g�etelerde yayınlaı:n� yas�tı . İhtikat yapanlara. karşı halkın menfaati sar .vunulamazdı. Mahkeme bu kanuna dayanarak her iki­ sinin üçer sene hapsine karar verdi. Zekeriya bu sıralarda Yunus Na,di Bey1e bera­ ber •Hayat Ansiklopedisi• ni. yayınlıyordu. Hapse gi­ rince ·Hayat Ansiklopedisi• ni çıkarmak işi bana kal­ mıştı. Ansiklopedinin bütün işleıi organize eclllrniş­ ti. Ben ancak teknik işlere bakıyordtllll , Gündüzleri ansiklopedide çalışıyor, geceleri marksist e&erlerin ter­ cümesine devam ediyordum . Halkla Hgilftrim kesil­ mişti. Onlann günlük dertleıi, sosyal ılleseleleriyle uğraşmaktan uza,k kalnuştım. ·Resinıli Ay•daki mü­ cadele hayatma hJ�.Sret çekiyordum.

171

Zekeriya bir buçuk sene sonra, yine genel aftan il faydttlanariik liapisten çıktı. 1934 seneleı:.�:g.çie Lütfi ile beraber Tan Gazetesfn.lı ya0"nlarria::ia a.ş­ lağl, Şn de böylece 'politik lia,ya.ta ginnek fırsatını buldum.

�

•

·Tan. Gazetesi'nde

ZekwiYI! ,2QJl pastap Gazetesj'nde .oz:takl�n ile ara.lannda, çıkan bir anlaşı:p.t\Zlı.k yüzünderi gazete­ den aynlmı_şt!:. aw.u. Lütfi Ue Siirt M5lb1,1SU Mahmut Bey tarafı_ndQ..n �!«:§.rılM !Tan.. Çi;a.z�tesi:ni �tınalma l!ararw.ı. xexmi!j.letd.i Bu gaızete İ$ Bankası'nın yardi= � ..alf:J_O��: Serbest �ka. zal!l�d� ��ü��t liberalızmi savun,El�k. �l.!l.�te. oltlıll Q.Ydl:IY-�mın �enta:atıerini _li:o�Il}-�. a:gı�g_l� bu .IDEeteyj kJİtB:fl­ yorau. Celal Bayeır lş Baillüi.sı'zun 9Jı� idi. O, Halk tıırrusrnın· yürü.ttuğU devletçilik politi�aşı.na kısmen karŞi rcn: Devletçiliği esas ltlbMi.Y.1� kfArbul ediyor. fa1t8J bunun ticaret burjuvazisinin gelişmesine engel ol­ mam93i!if; iŞTeti:rie müdahale etm'eniesiiıi, b'iııllara ya.r­ d.ı.ttter tsı'tnasını istiyordu, .;Taiı� Gazetesi bu emelle kuruTmüş'tti. "Bir devletçilik konusu Halk Partisi içinde de bir tezat'a oğÜrmuşt u . Re; iin in n1te1iği hirçok aeia "ATa­ � "laMirtndtıtı �mt!'tiftuişti. Atatürk meclis konuş­ malannda, yabancı gazetecilere verdiği demeçlerde, devletçiliğin özel teşebbüse karşı olmadığını, ancak özel teşebbüsün yapamadığı kuruluşl_an devletin ya­ pacağını söylemişti. Serbest Fırka kurulduğu zaman ekonomik liberalizm de açık açık savunuldu. J ö ü devletin özel teşebbüse kanşmasını öngörüyor, e al :mtyaı ıno:aaıımey�-� 1tO!U9W_t1ti. «nm: 'G'B:Zet"esı, � Partı ıçınciekı e�!tt:.tıfb!l!u. �kat gazete hii1'K'ia rarınaa n seviTmed.I, oaşarı"'k azanmad ı . Zaranı:ıa çıkan busz..ıwr! k_apamak zoru�rQ"{okasyonlara meydan vermemek. maarif politikasında yapılacak mühim işlerin enpllenınesini önlemek için, bizden mecmualanmızın kapatılınasını istedi. Bunun sadece bir tavsiyeden ibaret olduğunu belirtti. Biz de kabul ettik. Böylece her iki mecmua kendi kendilerini ka­ padılar. •Bu iki dergiye karşı yapılan poleınikler, hücum­ lar, Turancıların ve Anadolucula.ru:ı. org�an olan. şair Orhan Seyfi'nin yayınladığı •Çınaraltı• , Anada· lucu grubun yayınladığı •Çığu"ıo . tanınmış Türkçüler· den Reha -Oğuz Türkks.!t:ın yayınladığı ·ErgenekQn• dergilerinden geliyordu. •Ama Meclis Kulislerinde de her iki dergiye kar­ şı bir kontrol hazırlıklan olduğunu duyuyorduk. Çia.y­ retkeş Halk Partisi mebuslarmdan AnadOiucu grup diye gösterilebilecek kimseler, Reşat Şamseddin Siı-er, Şevket Raşit Hatipoğlu (eski ziraat bakanı} etrafın­ da toplanmışlar ve hazırlıklara girişmişlerdi. Aley· himizde en .çok yaygara yapanlardan biri Fahri Ece· vit idi. Türkistan'ın kurtanlması. ve büyük Türk Bir­ liğinin kurulması. 2> Alman zaferi müsbet bir şekil alınca, derhal bir aya.kla.nma ile hükümeti devirmek. 3) Gayet gizli çalışıp teşekkülümüze eleman top· lamak. 4> Zeki Yelidi Toga.n Almanya'daki teşkilatlarla irtibat kurarak, esirleri teşkilatıandırmak için AI­ ma.nya'ya gidecek, tarzdaki ifadeleri ile açıkça itiraf­ ta. bulundu.•

254

Savcı belgesinde, Turaneliann başı olan Nihal Adsız'm itlraflannı da şöyle belirtiyor:

cFaşizm ve Turancılıktan mahkuıniyeti bir şeref telakki ederim• demek suretiyle suçunu itiraf ettiği gi'Qi cTurancılı.k, Türkcülükün lazımı gayn müfa.n.kı­ dır. Türk, üç batın ilerisine kadar Türk alandır. Dev­ let teşkilatının Türk ırkından olanlar tarafından ids-' resi lazım ve zaruridir. Bugün hükümet erkanı ara-­ sında kanşık ırklar mevcuttur. Türkiye'de bulunan ve Türk teba.ası olan gayri Türkler, Arnavut, Çerkez, BoŞnak, Kürt, Laz ve sair unsurlardır. Bunlar men­ sup olduklan memleketlere gönderilmelidirler, de· mektedir... İddia belgesinde Alpaslan Türkeş hakkında da şu iddialar ileri sürülmüştür : cTahki.kattaki itirafla­ rını huzurunuzda da teyit eden bu sanık, Türkiye'de yalnız Türk soyundan gelenler yaşama.lıdır. Karışık ırklar memleketten a.Vn.ıırsa.. nüfus azalacaktır, bu sebeple büyük bir 'tü:rk Birli� kurmak zaruridir.• şeklinde suçunu itiraf etmiş, ve bu husus Nihai Ad­ sız'a yazdığı mektuplarla da sabit olmuştur. ·

c28.11. 1943 tarihli mektubunda : cMaateessüf biz çok dağınık ve başsız olarak yaşıyoruz. Türkçü­ lüğün hakim ve muzaffer olması için mutlaka bir­ lik ve baş lazımdır. Bunlara ne zaman kavuşacağız. Bu yolda yüksek hizmetlerinizin devam etmesini ve hızlanmasım canıgönülden isterim.• sözleriyle Nihal Adsız'm ordu içinde ajanlığını yapan sanık, onu ade­ ta. ihtilale tahrik ediyor. 4.4. 1944 tarihli mektubun­ da da : c1ürk milletinin içinde bulunduğu tehlikeler­ den kurtulmasının mümkün olacağını umuyorum. Adsız'm kılıçtan keskin olan kalemi bu işi herhalde muva.ffakiyete erdirecektir. Kalem kifayet etmezse, o zaman işi silahiara bırakacağız. Ruhumuz, yüreği­ m� kılıçlanmız seninle beraberdir.• gibi mektupla­ nyla. da suçu sabit olmuştur.• Savcı. bugün Adalet Partisi'nin önderlerinden

255

olan Doktor Fethi Tevetoğlu hakkında da şöyle di­ yordu : cTalıkikatta faşist ve turancı olduğunu itiraf etmiştir. Nihai Adsız da onun hakkında şu bilgiyi vermiştir : ·Fethi Tevetoğlu'nu eskiden beri tanının. Benimle aynı fikirdedir. Cumhuriyet, hükümet ve Bü­ yük Millet Meclisi hakkındaki görüşlerimi ona da söyledim. Kendisi şubay olduğu için, muhitindeki genç subayla.ra ve harbiye stajiyerlerine müessir olmaya çalışmıştır. Fethi Tevetoğlu Türkçü olduğu için tu­ rancıdır.• Huzurumizda okunan mektuplardan baş­ ka, 22 Şubat 1939'da Nihai Adsız'a yazdığı mektup ile de şuçu sabit olmuştur.• Savcı belgesinde Reha Oğuz Türkkan hakkında da şu bilgiyi veriyor : cSon tahkikat karaİınıızda arzolun�n ve hükümeti devirmeye matuf gizli ittifa­ ka dahildir. Arkadaşlanndan Ceyhun Tansu, Cihat Savaşfer, Hikmet Tunyu ve Bi!lent ile birlikte Türk Birliği'ni tahakkuk ettirecek, Türk ırkından bir hü­ kümet kurmak ve bugünkü hükümeti devirmek için ·Gürem• adını verdikleri bir cemiyet kurm uşlardı. Bundan sonra •Ergenekon.• mecmuası arkasına giz­ lenen sanıklar teşkilatlannı genişletmek için keyfi­ yeti Nihai Adsız ve Hüseyin Namık Okun'a bildir­ mişler, Ergenekon mecmuasının kapatılması üzerine ·Bozkurt» mecmuasını neşretmişlerdir. cAnkara'da evinde tertip ettiği ve Hikmet Tan­ yu, Nurullalı Bariman, Hamza Saadi Özbek ve Tah­ sin Ergun'un iştirak ettiği toplantıda ·Artık yapıla­ cak iş kalmamıştır, esasen ben içerisinde generaller bulunan gizli bir cemiyete mensubum. Camiyetirniz beşer kişilik, birbirine bağlı hücrelerden teşekkül edi­ yor. Ben şef olacağını• dediği yalnız Tahsin Ergun'­ un muhalefeti ve diğerlerinin kabulü ile, ·Gürem• Ce­ miyeti'ni ihyaya muvaffak olduğu anlaşılmıştır. ·Böylece faaliyete geçen sanıkiann 1941 sene· sinden itibaren neşrettikleri •Bozkurt• mecmuası idarehanesini merkez ittihaz ederek, gizli cemiyetle·

256

rin teşkilat faaliyetlerini planlı surette tesbit ve tan­ zim. ettikleri sabit olmuştur.• Savcı iddiasında şu noktalan da. belirtiy-or : •Tu.rancıla.r şu gayeleri t&kip etml§lerdir : ı - Asya'daki Türkleri, Türkiye ile birleştire­ rek, saf Türk ırkında.ıı. müteşekkil bir de vlet kur­ mu.

2 - Bu gayeye muhalif olan bugünkü hüküme­ ti merkezden ani ve sür.atli bir darbe ile devirmek. Onım yerine, ırk.çıbk ve tıu.:anOJthğı tahakkuk ettirecek hükümeti kurmak. 3 - Propaganda, yapamk gizli cemiyetl, Türk ır­ kınd.an aza ile kuvvetlendirrnek ve onlara merasirola ye:m,in ettirm.ektir. •Sanıkla.rda.n Orhan Şs.i)t Okyay •Orhun• Mec­ muası imtiyazının alınmasma tavassut etmiş, yazı kontralörlüğünü üa etmiş tir. Nihai Adsız ve Cemal Oğuz'u evine davet ederek bunlara Sahahaddin Ali'­ nin gazetelerin yazdığı gibi vekalet emrine alınma.­ dığım, bunlann uydu:nııa olduğunu, ırkçılar aleyhine dava,yı bile tahrik ile açtığını söylemek suretiyle on­ lan da me nfi hareketlere sürüklem.itılerdir.• Savcı iddiasında şu noktaJan da belirliyor : •Madem ki Sahahaddin Ali, direktörü bulundu­ ğu bir müessesade menfi fa.a.Iiyette bulunan bir uzuv­ muş, o halde sanık neden sa.la.hiyetli makamlara ra­ porlannı vermemiştir. Mademki kendisi menfi faa­ liyette bulunmuyordu, neden her ikisi de yakın arka­ daşı bulunduğu halde, onlan ikna edip, siyasi buh­ ranın tevlit ettiği nezaket içinde bulunan hükümet merkezinde müessü hadiselere sebebiyet vermiştir? Tabii bu da NihaJ Adsız'la müşterek bulunuşundan­ dır. Nitekim nümayişleri müteakip ısrarla onu evinde alıkoyan sanık, Nihai Adsız'm Ankara aja.n.lı�nı yap­ ın.ıştır. Suçu 5 Mart 1944 tarihli mektuplanyla da _

sübut bulmuştur.

•Sanıklarda.n

Fazıl

Hisarcıklı.

Nihai

Adsız'm 257

propaganda faaliyetinde ya.kırı. bir elemanı olduğunu huzurwıuzda. itiraf etmiştir.

Ankara'da tertip edilen

gizli toplantılara iştirak etmiş, cemiyetin esaslı rük· nü olmuştur. K�yseri'de de aynı faa.liyetlertle bu­ lunduğu Nihai Adsız 'a 17.5.1944'te yazdıkı aşağıdaki mektuptan da anlaşılma.ktadır : eBu d.ava.nın nasıl insanlara ihtiyacı olduğunu, ve nasıl taktik kullanılması gerektiğini, davacılannın ne kadar sabır, azim, enerji sarfetmesi icabettiğini biliyoruz. Engel olm� isteyenleri önceden kestirmi­ şizdir.. Aynca Konya, Adana, Kayseri'den irtibat te­ min ettiğimiz eşb.asa ırkçılık ve turancılık faaliyetine dair eserler gönderilmelidir.• Nihai Adsız da ifadesinde şunlan söylemiştir �Fazıl Hisarcıldı ile iyi ta.nışınz ·!rkçılık ve Turancı· lıkta fikir ve faaliyetimiz müşterektir- . Cemal Oğuz Oça.ı ve Zeki Özg(ir de tahkikatta bu hususu açıkça itiraf etmişİerdir. Savcı sanıklar için şu cezalan istemiştir : •.Arzettiğiıniz mucip sebepler ve delilleriyle suç·

lan sabit olan Zeki Velidi Togan'uı teşebbüsüyle, Al­ manya'nuı yanında harbe girmeyen hü.kümetirniz.i de­ virmek üzere, hususi merasinıle yemin ederek gizli cemiyet kurmak suretiyle ittifak eden, ve yakalanuı­ caya kadar faa.Iiyette bulunan Zeki Velidi, Reha Oğuz Türkkan, Cihat Sava.şfer, Nurullah Bariman

haklannda Türk Ceza Kanunu'nun ı 71'inci maddesi· nin ikinCi fıkrasına uyularak c&zala.rınm tayinine·; cAynı maksatla.rla hükümeti merkezden ani bir darbe ile devirmek içih yemin etmek veya söz ver­ mek suretiyle birleşen ve fas.liyetlerine yakalanın­ caya kadar devam eden Reha Oğuz Türkkan, Cihat Sava.şfer, Muzaffer Eriş, Zeki Özgür, Hikmet Ta.nyu, İsmet Tümtürk'ün Türk Ceza Kanunu'nun' 171'inci

maddesinin ikinci fıkrasına uyularak cezalandınlma­

lannı isterim.•

Bu muhakemeyi ve sonucunu okuduktan sonra

258

insan acı acı düşünüyor. Ortada hiçbir suç delili ol­ madığı halde şair Nazım Hikıneti 28 sene hapse mah­ kum eden adalet, hükümeti silahla devirmek teşeb· büsü yapanlara karşı ne kadar şefkatli idi. Irkçıların muhakemesi 30 Mart 1945'te sona erdi. Sanıkiann altı yıla kadar hapis cezasına ve em­ niyet nezareti altına alınmasına karar verildi. Savcının da iddia belgesinden anlaşıldığı gibi ırk­ çıla.r, Turancılar Türkiye'yi faşist Almanya ile be­ raber harbe sürüklemek amacıyla gizli cemiyetler kurmuşlar, merkezi Alınanya'da olan Türkistan'lı· larla bağ kurmuşlar, 1�4fden, hatta. 1939'dan beri açık ve gizli çalışmışlardı. Mahkemede yapılan itiraf· lardan da anlaşıldığı gibi bu gizli teşkilatların içinde generaller de vardı. Teşkilatın kökü dışarda idi. Po­ lis, hükümet 1945'e kadar bundan nasıl haberdar ol­ mamıştı? Bu muha.keme de, harp yıllan içinde Turancı­ lara, Türkiyeyi faşist Alınanya ile beraber harbe sü· rüklemek isteyenlere karşı yaptığımız savaşın ne kadar haklı olduğunu gösterir. Bu ırkçıla.ra, faşistlere karşı savaştığıınız yıllat'· da beni defalarla susturan, mahkemelerde süründü­ ren hükumet, çeşitli ya.y:ı.nlanyla bar bar bağıran ırkçılara, faşistlere neden göz yummuştur? Yukanda belirttiğimiz ·En Büyük Tehlike· bro­ şüıii meclise geldiği zaman ·Memleketimizde ırkçı­ lık ve turancılık akımı yoktur» diyen Dışişleri Baka· nı Nurnan Menemencioğlu değil miydi? Bu tartışma· lar sırasında meclis kürsüsünden : •Türkçüyüz, Türkçü kalacağız,• diyen, Başba­ kan Şükrü Sara.çoğlu değil miydi? •

Mecliste Muhalefet Açığa Çıkıyor

Türkiye'de Saraçoğlu Hükümeti ve çevıreleri, hü­ kümete bağlı basın, Alman zaferinden artık ümitle­ rini kesmiş gibi idiler. İnönü durmadan memleketin 259

geniş bir demokrasiye gideceğini vaad ediyor, de· mokrasiye aykın kanuniann yeniden gözden geçiri· leceğtni söylüyordu. Dünyada ve memlekette değişen havadan faydalanan Celal Bayar Grubu, parti içinde örtülü bir şekilde yürüttükleri muhalefetten sıynldı­ la.r. 13 Nisan 1945'te yapılan parti grubu toplantı­ smda, İzmir Milletvekili Celal Bayar, İçel Milletvekili Refik Koraltan, Kars Mill etvekili Fuat Köprülü ve Aydın Milletvekili Adnan Menderes bir öner­ ge verdiler. önergede Halk Partisi tüzüğü ile, ba.zı kanunlarda değiş1kli.k:ler yapılması isteniliyor­ du. Bu konu etrafında sözaJan birçok milletvekil­ Iert ve en son konuşan Şükrü Saraçoğlu, önergeyi in­ celedikten sonra : eKanunlarda değişiklik yapılmasını isteyenlerin, usulü dairesinde tadil teklifine başvurmalan müm­ kün olduğunu, parti tüzüğünde değişiklik yapılması da kurultaya ait işlerden bulunduğu cihetle, bunla­ nn grupça gÇrüşülmesine ve bir komisyona hava­ lesine lüzuın olmadığını" bildirdiler. önerge, imza. sa· hiplerinden maa.da.. mevcudun oybirliğiyle reddedil­ di. Celal Bayar parti grubunda, meclis içinde yapa­ cağı muhalefetin böyle oybirliğiyle reddedileceğin.i an­ lamıştı. Yıllar boyu tek parti, tek şef baskısı altında ezilen halktan, kendi mensup olduğu ticaret burju· vazisi çevrelerinden de teşvikler görüyordu. Halk hürriyete, demokrasiye kavuŞmak istiyordu. Devlet­ çilik prensibine karşı olan menfa.at çevrelert de, Ba­ ya.r'm iktidara. gelmesiyle, kendilerine daha geniş kar imkanlannın sağianacağım umuyorlardı. Celal Bayar, bir hürriyet ve demokrasi kahramanı olarak ortaya çıkmak istiyor, fakat İnönü'nün mecliste dayandığı bürokrat gruplardan, küçük burjuva a.ydınla.nndan, özellikle İnönü'nün manevra kabiliyetinden korku­ yordu.

260

Celal Bayar, Tan Gazetesi'nde demokrasinin ge­ nişletilmesi için açılan kampanyadan cesaret alarak, bizimle temas kurmuştu. Moda'daki dostlanna geldi­ ği zaman bizi de �ırtıyor, bazen ziyaretimize geli­ yordu. Bir konuşmada bu korkusunu açııkça belirtti : ·Biz, kanunlarda bir değişiklik yapmak, daha geniş bir demokrasi kurabilmek için, iktidara gelme­ Uyiz. Bugün bir seçim yapılsa, halkın bütün muhale­ fetine rağmen, oylan yine İnönü toplayacaktır. Mem­ 'leketimizde seçimlerin nasıl yapıldığını bilirim. İktida.rd.a. olan hükümet, seçim listelerini valilere, ken­ dine bağlı yüksek memurlara. gönderir. Onlar da bu listelere dayanarak bazen zor ile, bazen menfa.at sağ­ layarak oylan topla.rla.r.. Biz henüz, küçük bir mu� halefetiz. Parti disiplinine uyma.ya. mecburuz.• Bayar, bugünlerde daha parti dışında. bir muha­ lefeti düşünmüyordu. Veya henüz bunu açıklamıyor­ du. O, etr,u'ına. adam toplamaya çalışıyordu. ·Tan· Gazetesi gibi halk tarafından sevilen bir gazetenin, onun davasını gütmesi onun için bir kuvvet kaynağı olabilirdi. Bu sebeple bizimle görüşmelerine devam ediyordu. Bu sıralarda, Fransızca çıkan •La. Turquie• Ga­ zetesi de İnönü diktatörlüküne karşı mücadeleye geç· mişti. Gazetenin baş yazılarını yazan, kurtuluş sava.­ şının ilk içişleri bakanı ·Cami Baykut• . bir rejim buhra.mnda.n bahsediyor, değişen dünya karşısında, Türkiye'nin sosyal ekonomik yapısında gerçek de­ mokrasiyi sağla,yacak esaslı tedbirlerin alınmasını savunuyordu. Böylece •Tan. Gazetesi'yle •La Tur­ quie• arasında bir fikir birliği meydana gelmiş oldu. Cami Bey yazılannın Fransızca olmasından, Türk halkına erişemediğinden müteessirdi. O da ·Tan·a yazı yazma,ye. başladı. cTan•ın yazı kadrosu genişletildi. Sosyalist Par­ tisi'ni kuran Esat Adil Müstecablıoğlu, Ankara Dil Tarih ve Coğrafya. Fakültesi doçentlerinden, şimdi

2 ı

İşçi Partisi'nin önderlerinden olan Behice Boran, öğ­ retmen Adnan Cemgil, üniversite öğretmenlerinden Muvaffak Şeref, romancı Sahahaddin Ali, doktor Hu­ lusi Dosdoğru, Aziz Nesin ve diğer ilerici, sol ya.zar­ lar da ·Tan• sütunlannda yer a,lm.ışlardı. Faşizme, diktatörlüğe karşı savaş daha kuvvetle yürütülüyor­ du. Bayar grubuyla beraber çalışan' eski dışişleri ba­ kanı Tevfik Rüştü Aras da ·Tan• a yazılar gönderi ­ yordu. Muhalefet cephesi yavaş yavaş gelişiyordu. ·Tan tamamıyle ilerici konulan savunan, ıuıti-faşist, anti-emperyalist bir gazete haline gelmişti . •

Harp Sonlanna. Doğru

16 Nisan 1945 Sovyet kuvvetleri, Berlin bölgesin­ de büyük bir saldınya geçmiştir. Berlin teslill\ olu ­ yor. Sokaklarda Sovyet bayraklan d,alga.la.nıyor. tn­ giliz Sovyet birlikleri Elbe'de buluştular. Ne strate­ jik engeller ne de Hitler kuvvetlerinin karşı koyma­ ları, Sovyetlerin ilerlemesini durdurabiliyor. Sovyet birlikleri üç oepheden Berlin'e girmişlerdir. Faşiz­ min temellerini çökerten harpler oluyor,.. 2 Mayıs 1945. Berlin garnizonu silahlanın atıyor. ı Mayıs

B

1945. Himmler son teslim teklifini

yapıyor.

Mayıs 1945. Kayıtsız şartsız teslim anlaşması müt­

tefikler komutanı Eisenhower'in genel karargahında imzalanıyor. Batı metnleketlerinde, Sovyetler Birli­ Göbbels, kansı ve ği'nde zafer şenlikleri yapılıyor. çocukla.nyla bareber Unter Den Linden'deki sıkma­ ğında intihar ediyor. Adolf Hitler Berlin'deki sığına­ ğında kaybolmuştur. Amiral Dönitz yeni Alman füh­ reri ilan edildi. Almanlar Danimarka'yı boşaltıyorlar. Halk, Mussolini'yi gizlendiği adada buluyor, ağaca asıyor. 3 Mayıs 1945'te İtalya'da bulunan bir · milyon Alman eri kayıtsız şartsız teslim olmuştur. Alman fi­ losu da teslim bayr&.ğım çekti. Bu zafer münasebetiyle Dışişleri Bakanı Şükrü Sara.çoğlu'nun veı:diği demeç, iki yüzlülüğün tarihi 262

bir vesikasıdır. Sacaçotlu 12 Mayıs'ta Büyük Millet Meclisi'nde verdiği demeçte, İngiltere'nin fed.aka.rlıil­ nı, Amerika'nın insanlık savaşma yardımlann ı, Sov­ yeth�� airliki,'nin kahramanlığını belirttikten sonra şöyle diyordu : •San Francisco'da toplanan dünyanın bellibaşlı devletleri. harbi mezara soknıak, ba.rışı, medeniyeti, hürriy.� insanlığı neşe içinde Yatatmak için çalış· malara başladı. Türk milleti kendi varlığına ve kud· retine in.g.nıyor. Biz millet olarak; devlet olanl.k, Al· man milletine önayak ola.nlan, hazırlamakta oldukla­ n facia.lan, daha hazırlanırken sezdiğimiz gibi, bak­ kın, adaletin ve za.feıi.n hangi cephede bulundukunu anlaınakta güçlük çelm\edik. eBu seziş ve anlayıştan sonra yavaş yavaş ted­ birlerimizl almaya çalıştık. Ve dış politikaınız$. kati ve muayyen bir istikamet verdik. Biraz sonra, bu defa harpten kurtulmanın, harbi göze almakla müm­ kün olabileceğini gördüğümüz için, harbın patlama· sında.n dört ay ka4rı.r önce, evvela İngiltere ve Fran­ sa ile Akdeniz'in ba.rışını korumak için karşılıklı be­ ya.nnarneler ilan ettik. Bundan sonra da her iki dev­ lelle de ittifak muahedeleri bağladık. Harbin her saf­ hasmda müttefik ve dosUanmıza elimizden gelen bü­ tün yardımlan yaptık.• Bu sözleri buraya. geçirirken şair Süleyman Na­ zif'tn., 'Doktor Abdullah Cevdet hakkında söylediği şu mısra.yı hatırladım: Silmiş yüzünden hayayı, desti hılkat tırnaklanyla1• Almanla.rın teslim haberi Türk basınmda bir bomba gibi patladı. Faşist basın, hükümete bağlı ga­ zeteler, geleceğe ait kötümser haber ve düşüncelerle dolu. ·Üçüncü bir dünya. harbinin b(t.Şlangıcmda mı­ YlZ?• diy e soruyorlar. Milyonlarca insanın ölümüne son veren müttefikler zaferini, sevinçle dekil, endi$ey< U Yaradı.lışın eli utanmayı yüzQ.nden tırna.klarıyla. silmiş.

263

le karşılıyorlar. Hele Sovyet mferlerine karıı. d uy­ duklan endişeyi glzlemeye lüzuın gOrmüyorlar. Bu vesileyle harp yıllarmdaki bir ha.tıramı bg. raya yazmıW-.n geçemeyece�. Almanıann Stalingrad'a saldırdıkları sıralarcia Zellıerlya. ile beraber gezmeye çıkmıştık. FaHh Rıfkı Atay'ın c.ctdebostan'ındaki evinin ön'O.nden geçiyo­ ruz. Falih'in kat]tü deniz Jl.:enannda, büyük bir bab• çenin içinde. Bahçesinde koltu�a yaslaıımış-. Cad· deden geçerken bizi görüyor ve içeri çağınyor. H&rp üzertne konuşuyOruz. Fallh, gayet kati bir dille : - Artık Sovyetler BirliA'i belini do�tamaz. Ko­ münizm tarihe kanşıyor. Fa$izm ünyaya hakim ala­ caktır, dedi. Dünyaya hakim bir faşizmi düşündüğüm zaman içim sızladı. Cevap vermedi.m. Harp yıllannda İstanbul'da İngiliz, Amerikan el­ çiliklerinde, Matbuat Ataşeliki'nde harbe dair filim­ ler gösterilirdi. Sovyet Konsolosluğu binasında da fi­ limler gösterilmeye başlanuştı. Bir akşam, galiba Sta­ lingrad savaşianna ait bir ftlim gösterillyordu. Bü­ tüiı gazetecilerle beraber biz de davetl iydik Filmi bü­ yük bir ilgiyle seyrettik. Stalingrad'ta S ovyet birlik­ lerinin gösterdi�! kahramanca mukavemet ve saldın­ lar karşısında hayran olmamak mümkün değildi. Filim bittikten sonra davetlllert sofraya çakırdı­ lar. Büyük avizelerle süslü salonda dar, uzun bir ma­ sa kurulmuştu. Masanın etrafı daha çok gazeteciler­ le dolu idi. Benim karşıma Necmedctin . Sadak'la, Fa­ lih Rıfkı Atay gelmişlerdi. Necmeddin Sadak yüzü me baktı ve kadehini kaldırdı. - Sovyetler harbı kaza.nıyorlar, dedi. Gülümsedim. Aklıma Alman faşist ordulan Sta­ lingrad'a, Moskova Onlertne dayandıklan günlerde, Falih'in bahçesinde söyledigt sözler geldi. Necmeddin Sadak'a cevap veriyor. Fatih'in yüzüne ba.kıyordum: - Almıınlar bir gün kendilerini toparlayaca.Jdar. .

­

264

Fakat faşizm belini doğrultamayacak. Bin sene yaşa­ yacağını söyiediklert rejtın, pek kısa ömürlü oldu. Falih başını çevirdi, yanındaki arkadaşıyla ko­ nuşmaya •

bıaşladı..

İkinci Dünya Harbi

Sona

Eriyor.

Hemen de 6 yıl dünyayı bir cehenneme çeviren Dünya Harbi sona. erdi. Katil faşist ordulan, Avrupa'nın batısından kuzeyine kadar uzanan top­

İkinci

raklan kanla; yıkad.ıla.r. Evlerin OCJL}dan tütmez ol­ du. Yerin <ı kemiklerle, denizler Ieşlerle doldu. Ba­ nş yıllannın kurduku ms.mureler, taşla toprak oldu. Faşistlerin yaktığı fırınlardan hAla kavnılmuş in­ sanlann dumanı tütüyor. İnsanlık banşa hasret çeki­ yor. Halklar faşist barbariann cezalandırılmasını is­ tiyorlar. 1945 Ağustos ayı. Üç büyük devlet başlan. Roo­ sevelt, Stalin, Churchill Potsdam'da. toplanıyorlar. Müttefiklerin Almanya'ya karşı yürütecekleri politi­ ka, Almanya'nın geleceği konu.,uluyor. Faşizmi yo­ ketmek, Almanya'Yı demokratla.ştınnak için kararlar

aJıyorlar.

Üç büyük devletin başlan, Almanya'ya karşı bir daha banşı tehdit ederneyecek tedbirler alacaklannı vaadediyorlar. Bu anlaşmalara dayanarak, Almanya' ­ nın silahsızlandınlması, Alman bJı.rp sanayiinin yo­ kedilmesi, Nazi Partisi'nin ve ona bağlı teşkilatiann kapatılması, militarisı ve faşist faaliyetlerin imkansız hale getirilmesi ka.radaştınlıyor. Sovyetlerin teklifiy­ le, başlıca harp mücrim.lerinin muhakeme edilmesine karar veriliyor. Almanya'nın teslim olması, harbin sona ermesi demek değildi. Harp Avrupa'da bitmiş, fakat Uzak Doğu'da, Japonya ile Çin, Japcmya ile Amerika ara­ sında devam ediyordu. Japon ordulan Sovyetler'e sal­ dırmak için Kore'de yerleşmişlerdi. Sa.Idınya hazırla­ nıyorlardı. Bu sebeple Sovyetler harp yıllannda bir

265

çok birliklerini bu cepheye ba.fıla.mak zorunda kalmış­ lardı. Üç müttefik, Uzak Doğu'daki harbi de durdur­ maya karar verdiler. Sovyetler Birliği, Yalta Konfe­ ransı'nda müttefi.klerine, Almanya ne harp bittikten sonra., Japonya'ya karşı müttefiklerin açtığı harbe katılacağını bildirmişti.

5 Nisan 1945 . . Sovyet Hükümeti, Sovyet - Ja­ _pon Anla masını bozuyor. B Atustos 1945. Sovyetler Birliği İkinci Dünya Harbini süratle bitirmek için fa­ şist Japonya'ya harp ilan ediyor. Amerika., Japonla· ra karşı savaşıyor. Bu savaşiann devam ettiği gün· lerde, dünyayı dehşetler içinde bırakan bir olay mey-

Ş

.

dana geliyor. 6 ve 9 Ağustos 1945. Ameri.ka.n uçakla.n, Japon­ ya'nın iki önemli şehri olan Hiroşima'ya, Nagasaki'ye iki atom bombası atıyor. Hiroşima ve Na.gasak.i . . . Bombalann patladığı üç gün. Neron'un Roma'yı ya.kma.sı, bu cinayet kar­ şısında ne gülünç bir yangın ... . İnsanlar bir a.pda kö· mür oluyor. Yerdert yük,selen alevler içinde insan ke· mikleri uçuşuyor. Evlerin damla.rından, yanar dağia­ nn tepesinden dökülen lavlar gibi, yanmış insan ce­ setleri dökülüyor. Sağ kalanlar nesiller boyu zehir­ lenm.iş, sakat, alil. birer insan iskeletidir. Harbi bitirmek için olsa dahi, masum bir halkın üzerine atom bombası atmak, insan nesiini yıllar bo· yu ölüme mahkum bırakmak, insanlığın affedebilece· ği bir olay değildir.

2 Eylül 1945. Japon kuvvetleri kayıtsız şartsız teslim oluyorlar, Bu kanlı faciadan sonra, 6 yıl in­ sanlığa ölüm ve göz yaşı getiren İkinci Dünya Harbi sona eriyor. •

Türkiye'de İç Değişmeler

3 Mayıs 1945.

myor.

266

San Francisco Konferansı topla­ Bu konferansta, insanlığı bir Üçüncü Dünya

Harbi'nden kurtaracak prensipler konuşuluyor, ka­ rarlar alınıyor, Bu konferansa katılıp dönen İçişleri Bakanı Hasan Saka, gazetecilere verdiği demeçte, Tür­ kiye'nin de bu konferans kararıanna uyacağını. dev­ let politikasının banş, güvenlik, hak ve adalet pren­ s iplerine dayanacağım söylüyor. Amerikan Cumhurbaşkanı Roosevelt'in dünyaya. yayınladıjı dört hürriyet, insanlığı dört korkudan, aç:­ lık, işsizlik, söz ve düşünce hürtiyeti yoksunlutun­ dan kurtarmak prensipleri, ilericiler. aydınlar arasın· da sevinçle karşılanıyor. İnönü verdiği demeçlerde halka, batılı müttefiklerine dunnada.n, Türkiye'nin geniş bir demokrasiye geçeceğini va.a.dediyor. Bu gelişmeden cesaret alan Celal Bayar Grubu, 4 Haziran 1945'te ·Dörtlü Takrir· adı verilen teklif­ lerini, parti grubuna sundular. Takrir sahipleri Ce­ lal Bayar, İzmir mebusu Adnan Menderes, Köprülü ­ zade Fuat, Refik Koralta.n.'dır. Bunlar haskılann kal­ dırılmasım, MecliS içinde hükümeti kontrol edecek ikinci bir partinin kurulmasına imkan verilmesini is­ tiyorlar. Halk Partis�. 12 J!#Lziran 1945't& yaptığı toplantıda bu teklifi reddetti Bu takririn ancak mec­ liste konuşulabileceğini bildirdi. Bazı mebuslar da teklif sahiplerinin Halk Partisi'nden çıkarılmasını is­ tediler. Celal Bayar ' Grubu'nun teklifi, halk arasm ­ da İsmet İnönü'nün tek parti, tek şef sistemiyle kur­ duğu b�kıdan bıkm.ış, usannuştı. Demokratik bir bur­ juva devrimi yapmak amacıyla ortaya çıkan Cumhu­ riyet Halk Partisi, gelişme seyrinde bu amaçtan uzak­ laşm.ış, söz, düşünce, örgütlenme hürriyetlerini orta­ dan ka.ldınnıştı. İşçiler, emekçiler, aydınlar bu hürri­ yetlere kavuşmak hasreti içindeydiler.

Biz ·Tan. Gazetesi'nde ikinci bir partinin kurul­ masını, burjuva. demokratik devrimini tamamlama yolunda atılmış bir adım olarak Ovüyordu.k. İkinci bir parti kurulması teklifi, Halk Partisi'ne bağlı zum­ reler, yüksek memurlar, ger.i,ci basın arasında kötü

267

bir tepki yapnuştı. Hükümetin resmi organı olan •Ulus• Gazetesi'nde Falih Rıfkı Atay, ilerici basında değişen. dünyaya uymak zarureti üzerinde yazılan ya· zılara 20 Ağustos 1945'te şu cevabı veriyordu : ·Mademki, San Francisco'da imzaladığımız Bir­ leşmiş Milletler Anlaşmasını Büyük Millet Meclisi'n­ de tasdik etmişiz, hemen bugünkü rejimi ve vesika­ ya uygun olarak insan hak ve hürriyetleri prensip­ lerine göre tadil etmeli imişiz. Yoksa yeni demokra­ siler rejimi içinde yer tutamazmışız. Soldan kendi he­ sabına bu ses, sağdan yine kendi hesabına bu ses ge­ liyor. •Bu memleketi yeniden din ve irtica, veya daA'ıl­ ma ve anarşi kavgalan içine sürükleyecek cereyanla­ n, .kanunlanyla meneden Türk demokrasisini, hürri­ yet düşmanlığı ile suçlandırmak kimsenin hatınndan geçemez. Zaferi elde eden demokrasiler alemi dediği­ miz zaman, pek iyi görüyoruz ki, bu alem tek partili, çift ve çok partili zıd cephelere ayrılmıştır. Biz Türk demokrasisini sadece bizim menfaatlerimizi ilgilendi­ ren açıdan düşünüyoruz. Eğer bir takım fikir fark­ lan tabii bir aynlmayı gerektiriyorsa, bundan asla. kaygıla.nmıyoruz. Fakat memleketi bir şahsi kıska.nç­ lıklar, şahsi lurslar ve bu harpten ister istemez doğa­ cak olan çarpışmalar ve kaynaşmalar çorbasına çe­ virmek doğru değil,• diyordu. •Vakit• Gazetesi'nin baş yazan Asım Us da ay­ tarihte şöyle diyordu: •Şimd i görüyoruz ki. yeni bir istihale devrine gi­ riyoruz. Etrafımızda demokrat idarelerden, parti mücadelesinin fayd.asından, lüzumund.an, hatta zaru­ retinden bahseden insanlar türemiştir. Bizim kanaa­ tirniz şudur : Demokrasi adına, Türklere parti müca­ deleleri tavsiye edenler, şayet gaflet içinde fikri mu­ vazeneleripi şaşırmış olanlar dekillerse, mutlaka Türk milletinin birliğine düşman olanlar, yahut bu düş­ manlara hizmet edenlerdir.• m

268

İşte ikinci bir parti kunna. gayretleri gerici ba­ sında böyle karşılamyordu. Biz, hürriyet ve demok­ rasiyi savunan bütün ilericiler, bu zihniyetle savaş­ ınalt zorunda. idik. cTan• Gazetesi'nde çıkan yazıla­ nn, bu gericiler cephesinde menfi karşılanmasmın sebebi açıktı. Yıllar boyu iktidarı elinde tutan sınıf ve hükümeti, çıkarcı zümreler, hürriyet ve demokra­ si içinde. sömürülen sınıfların ba.ş.kaldırmasından, de· mokra.tik. sosyal bir sisteme doğru ilerlemesinden korkuyorlardı. İkinci bir partinin doğmasını önlemek için Celal Ba.yar'ın. Adnan Menderes'in Meclisteki ko­ n�malarını. kürsü kapaklarım vurarak susturmt�.ya çalışıyorlardı. Nihayet Temmuz ayında CelaJ Bayar, Fua.t Köprülü, Refik Koraltan, parti divanına verdik­ Iert bir önergeele parti kongresinin toplanmasını ve burada prensipiere ay.kın hareket edenlerin tesbiti

ile partinin prensipleıi.ne sadakat göstermeyenierin partiden çık.anlmal&.nnı, kanunlarda Anayasa hü­ kümlerine aykın maddelerin dekiştirilmesi için bir ko­ misyon kurulmasını teklif ettiler. Halk Partisi grubu bu teklifleri reddetti. Bundan sonra Fuat Köprülü ile Adnan Menderes, gazetelerde hükümeti tenkit mahi­ yetinde yazılar neşrettiklerinden dolayı parti diva· nınca, disipline aykın hareket ettikleri iddiasıyla par­ tiden çıkarıldılar. Bundan bir müddet sonra Celal Ba­ yar milletvekilli�inden istifa. etti. Böylece dörtlü öner­ ge veren mebuslar 1945 ortalannda Halk Partisi'yle bütün ilgilerini kestiler. İnönü ı Kasım 1945'te meclisin açılması münase­ betiyle verdiği demeçte, muhalefeti teşvik etti. Mem­ leketin hürriyet ve demokrasiye doğru gittiğini, Mec ­ liste murakabe edecek bir paM;iye ihtiyaç olduğunu söyledi. Fakat İnönü bu beyanatı yaparken pek muh ­ temeldir ki, seçimlerde yine Halk Partisi'nin �ana­ cağını umuyordu. ·Serbest Fırka. gibi ikinci bir par­ tinin kurulmasmda bir sakınca görmüyordu.

269

•

Bayar Grubuyla Beraber Dergi Çıkanna Teşeb])üsü

Celal Bayar mebuslukta.n. istüa ettikten. Halk Partisi'yle ilgisini kastikten sonra yeni bir parti kur­ mak için fa.aliyeta �eçti. Bu arada Zekeriya ile tema­ sa geçerek Tan Gazetesi'nden faydalanmak istediler. İşte o tarihlerde bir gün Tevfik Rüştü Aras'la bera­ ber Moda'daki evimize geldiler. Tevfik Rüştü Aras mebus değildi. Fakat Bayar grubuyla beraber çalı­ şıyordu. Bana bir dergi çıkarmak niyetinde oldukla­ nnı, bu derginin benim tarafınıdan çıkanlmasını is­ tediklerini söylediler. ·Sermayesini vermeye de ha,.. zınz,. dediler. Celal Bayar'a, bu derginin hedefinin ne olacağı­ nı, yeni bir parti kurmak niyetinde olup olmadığını sordum. Bayar şu cevabı vertil : ....,.. Bizim hedefim.iz, memlekette yanm kalan de­ mokrasi devrimini tamamlamaktır. Kanunlarda ana­ yasaya aykırı maddelerin kaldınlma.sı, üniversiteye muhtariyet tanınması, hürriyetleri boğan polis ka­ nununun değiştirilmesi, mecliste muhalif partilere murakabe hakkının tanınması için savaşacağız. Yeni bir partinin kurulması için çalışıyorUz. Dergi, bu ' prensipleri savunacaktır. - Partinizin programında, toprak reformuna yer verecek misiniz? - Programımız henüz hazırlanmış değildir. Top­ rak reformu, uzun vadeli bir iştir. Memlekette uzun tatkikiere dayanan bir kadastro yapılmadıkça, top ­ rak dağıtum düşünülemez . Köylünün topra.klandınl­ ması, ziraatın geliştirilmesi için ça.lışaca.ğız. Fakat bundan önce vatandaşlarm söz, düşünce, örgütlen­ me hürriyetlerini sağlamak, insan ha.klannı güven­ lik al� almak gerek. - Işçilere teşkilatlanma, sendika kunna, grev haklarını tanıyacak mısınız? '

270

- Demokratik bir rejimde bu ha.klann tanınma­ sı şarttır. Eğer bir gün iktidara gelirsek, bu haklan mutlaka savunacağız. CBayar iktidara geld.ikta.n sonra bu sözlerini ta­ mamıyla unuttu. İnönü diktatörlüğünden daha kuv­ vetli bir diktatörlüğe geçti. Büyük toprak sahipleri­ nin, ticaret burjuvazisinin temsilcisi olduğunu isbat etti ve bu yüzden yllold ı.> Bayar'ın vaatlerini yerine getireceğinden çok şüpheliydim. Kendisi başbakan iken, iş kanununun yıllarca · Meclis çekmecelerinde uyutulduğu.nu, toprak kanunu konuşmalannda grubuyla beraber, kanunun geçmesine karşı olduğunu biliyordum . Fakat memle­ kette demokrasiye doğru bir gelişmenin yapılması. faşizme kadar yol almış olan baskı sisteminin yıkıl ­ ması le.zımdı. Kendisine şu cevabı verdim :

- Halk Partisi devrimci niteliğini yitirmiştir. Yeni kurula.ca.k partinin ödevi, burjuva demokratik devrimini tamamla.ma.ktır. Bu da ancak geniş bir cep­ he muhalefeti ça.lışmalarıy}4 sağlanabilir. Bugün mec­ liste, partide, bir kaç mebusun muhalefete geçmesi, bir kitle hareketini sağlamaz. Kurulaca.k partinin i ş­ çi sınıfına., köylüye, ilerici aydınlara, orduya, halka dayanması lazımdır. Basında az çok bir muhalefet cephesi kurulmuştur. ·Tan• , ·La Turquie•, hatta •Vatan.. Gazetesi, ayn amaçlarla olsa dahi, demok· ratik bir rejimin kurulmasını savunuyorlar. Basında olduğu gibi, tek parti, tek şef sistemine karşı olan bütün demokrasi ta.raflılan arasındaı bir cephe kur­ mak lazımdır. Celal Bayar da, Tevfik Rüştü Aras da cephe fik­ rini uygun gördüler. Kendilerine dergi hakkındaki düşüncelerimi şöyle anlattım : Demokrasiyi savuna­ cak bir dergi çıkarmayı biz öteden beri düşünüyor­ duk. Bazı sebeplerle bunu gerçekleştlrememiştik. Bu dergiyi çıkarmak için benim sermayeye ihtiyacım yoktur. A,nca.k bu dergi demokratik bir cephenin or-

ganı olmalıdır,

Buna. sizler,

aydınlar,

sollar ya­

zı yazmalıdırlar. Ben böyle bir dergiyi çıka.rabiliıirn. Tevfik Rüştü Aras, eğer panısı olsa. dergiye ortak olabileceğini, fakat parası olmadığını söyledi. Ben 2a.ten sermaye almak suretiyle, bağıms�lığunı kaybatrnek is temiyordum . Cela.l Bayar, kendisinin ya· zı yaza.mayacağını, ancak dergiye müla.katla.r verebi­ leceğini söyledi. •

Amerika'ya Yaklqına Demokrat Parti'nin bu hazırlık

devresi içinde ye­ ni bir olay meydana çıktı. Cumhuriyet Halk Partisi içten ve dıştan gelen baskı karşısında, kendisine bir destek anyortiu. Bir taraftan perişan he.lde olan ekonomiyi düzenlemek , dış memleketlerden kredi al­ mak lüzumunu duyuyor, diğer taraftan ekonomide meydana getireceği bir gelişme ile, mevkiimi sağlam­ la.ştıraca.ğmı düşünüyordu. Bu sebeple zaten batıya çevrilmiş olan dış politikayı, Amerikan emperyalist· leriyle birleşmak suretiyle, yeni bir mecray& sokmak istiyOI'Ckı. Bir taraftan da AmerikaJılarta kOQ.uşma· lar yapılıyordu Bu sıralarda hükümete bağlı basın­ da Amerika'ya ya.klaşma prop andaları yer alma.ya ' başladı. Bu Amerika'ya yakla.şma. politikasm& karşı bü­ tün ilenciler muhalefete �çtiler. lu Hükü­ meti, çeşitli cephelerden gelen muhalefete karşı. bü· tün demokrasi vaatlerine rağmen, tekrar dizginleri çekmek kararını aldı . Dergiler birbiri a.rdına. kapatı· lıyor, gazetelere kağıt vermemek, dışardan kağıt ge­ tirtme müsaadelerini kısmak suretiyle baskı yapılı­ yOldu. Hükümete bağl ı basın, Saraçoğlu'nda.n aldık­ ları emirle, llericüere, özellikle •Tan· GazeteJii'!le kar­ şı şiddetli bir hücuma geçtiler.

.

&g

Saraçoğ

.

•

Basmda Bir Mevd.a.n Muharebeai

Gazete ya.za,rlarıyltff a.ııt.mızda.

272

başlayan meydan

muharebesi, benim 6 Mayıs 1945'te •Nihayet Dilimi Kesemedi· başlığı altında ·Görüşler- sütununda yaz· dığım bir yazı ile başladı. Yazının muhtevası ş�ydu : •1937 senesindeydi. Alman faşizmi bütün dün­ yada, beşinci kol teşkilatını kunnakla meşguldu. Tür· kiye�de faşist akımlar, hareketler göze çarpıyordu. Daha başlangıçta bu mikrobun memleketirnize gir memesi için ben de, yazılarımla faşistlerin yüzlertn· deki maskeleri indirmeye çalışıyor, bu akıma karşı

koyuyordum. Bu sıralarda İsta.nbul'a gelen bir Alman kadın gazeteci, beni matbaada gönneye geldi. Bana faşiz· min uzun methiyelerini yaptıktan sonra, şöyle dedi : - Sizin yazılannız Almanya'da çok fena akisler yapıyor. Göbbels'in size selamı var, •eğer birgün elime geçerse dilini keseceğim• diyor. Ben de efendisine selam söylemesini, dilimi ke­ secek! güne kadar faşizmle mücadele edeceğimi söy­ lemiştim. Göbbels o zamanlar dilimi kesemedi. Fakat Ankara Caddesi'ndeki köpeklerini üzerime s&ldırttı. Zaman zaman beni mahkemelere sürükledi. Zaman zaman onun ilhamıyla dilimi ağzımm içine kıvı­ ranlar oldu. Zaman zaman Türk genel efkanna yan­ lış a.nlatıle.n gerçekleri söyleyememek azabıyla kıvran­ dım. Fakat imkan bulduğum nisbette bu dili Göb­ bels'in ve faşizmin aleyhine kullandım. Hadiseler onu ebediyen susturdu. Fakat o, benim dilimi kesemedi.• Bu yazı munasebetiyle .. Vakit Gazetesi sa.hip­ lerinden Hakkı Tank Us, bana hitabederek yayınla­ dığı açık bir mektupta ·Babu\li köpeklerinin kimler olduğunu• sordu. 26 Mayıs 1945'te Tan'da kendisi· ne verdiğim cevapta köpeklerin kimler olduğunu şöy· le açıkladım : •l933'ten itibaren Ankara Caddesi'nde gazeteler­ le, dergilerle, broşür ve kitaplada bir faşizm propa­ gandası başlamıştı. Bu propaga.ndacılar faşizmin her taktı*ini kullanarak, Türk genel efkarmı faşist Al273

ma.nya lehine kazanmak, Türkiye'yi Almanya ile be­ raber ha.rbe sokmak için ça.lışmaya başladılar. .. tg­ neli Fıçı.. isminde bir kitap çıktı. Yahudiler aleyhin· de yaptığı bir propaganda ile Türk vatandaşlan ara"' sına. nifak sokmaya çalışıyprı;lu. Ben bu propaga.n" dalara cevap verdim. Bu yüzden ma.hkemeye düştürnj Siz o zaman sustunuz . ..Yine bu neşziyat memlekette irticayı körükled� Faşizmin din getirdiğini ilen sürerek, devrimin aley"'l hine yürüdüler. Komünist diye şair Tevkif Fikret'& hücum ettiler. Ben Türk edebiyatında, şiirinden zi· yade; devrimci fikirleriyle bir rehber ol8Jl Tevfi:l( Fikret'i, Fikret'in şahsında devrimciliği, ileri fikir"' lezi savundum . Bu yüzden yine mahkemeye düştüm. Bana ·Dönme• . •Bolşevik dudusu• , •Vatan hainiı; diye haykırdılar. Daha bir çok hakaretler savurdu­ lar. Yine mahkemeye düştüm. Ben gazete sütunla­ nnda., mahkeme sa.lonlannda, bana bir köpek gibi saldıran faşistlere karşı konuştum. Fakat zattaliniz sustunuz. .O zaman B'asın Birliği Başkanı olan, birliğe bağlı üyelerin haysiyetlerini korumak için bugün bu hassasiyeti gösteren Hakkı Tarık, siz o günlerde ne­ redeydiniz? Ben de bir basın üyesiydim. Benim hay­ siyetimi korumak için neden harekete geçmediniz?• Hakkı Tank bu yazıya cevap vermedi. Fakat hü­ kümete bağlı basında ·Tan• Gazetesi'ne ve şahsıma karşı şiddetli bir polemik açıldı. ·Tan•ın yıllardan beri savunduğu da valar, memleJ!ette yanm kalan fi­ bu:r;uva demokratik devriminin tamamlanması. kir, söz, teşkilatıanma hürziyetlerinin tanınması da.. vasıydı. Irkçılığa, faşizme karşı bir savaştı. Türkiye'­ nin bağımsızlığını korumak için emperyalizme kar­ şı bir mücadele idi. Cumhurbaşkanının, daha geniş bir demokrasiye geçileceğini vaadetti�i bir devirde, bu konulann artık serbestçe konuşulmrun gerekirdi. Fa­ kat aksi oldu. ·Tan.. a karşı yapılan hücumlar artını-

274

dı. Her yazdığımız yazıyı süzgeçten geçirtyor, bu sa­ vaşı çürütmeye ça.lışıyorlımb. Bu tartışmalardan bazı örnekler vereoektm : O günlerde ölen veya istifa ederek çekilen altı mebusun yerine yeni bir seçim yapıla.ca.ktı. Bu me· buslu.klar için partinin aday göstereceği ilan edildi. Bu, bundan sonra adayiann parti tarafından değil, halk tarafından seçilmesi lüzumundan bahsettim. «Demokrasi oyunu oynamayalıın• başlıklı bir fıkra yazdün. Yazının metni şudur : •Asım Us, bizim de bir sol ve sosyalist devlet ol· duğumuzu söylüyor. Filvaki Anayasa demokratik­ tir. Parti programıyla kabul edilen maddelerde devletçilik de vardır. Fakat bütün geçen hadiseler, yakın ve uzak tarih, yazılı kanuniann tatbikata geç­ tiği zaman, bir kıymet ifade etmediğini göstermiştir. Devletçilik, demokrasi. sosyalizm, klişe fonnüller de­ ıP.ldir. Bir devlet rejiminin canlı programlar.ıdır. •Faşizm de devletçidir. Nazizm de devletçidir. Sosyalist de, komünist de devletçidir. Fakat bun· lar arasmda öyle farklar vardır ki, aynı ismi taşı­ dıklan halde birbirinin tam zıddıdırlar. Faşist dev­ letQi, monopolcu, burjuva kliğin menfaati hesabına işçi ve halk kitlelerini istismar eder. sosyalist veya komünist devletçi geniş halk kitleleri hesabına bu soyguncu kliği kontrolü altına alır veya onu tasfiye · eder. cTürkiye'deki nasıl biı: �osya.llzmdir? Sol oldu­ ğumuzu söyleyenler, Alman Nazizmt iktidarda iken bizim rejimin mahiyeti itibanyla fıışist olduğunu id­ dia ettiler. Sola karşı cephe alındı. Demokrat, sosya· list, her nevi sol, bir mücrim gibi cezala.ndınldı. Han­ gi sosyalist rejim, sol düşünnieyi cürüm telakki eder ve cezalandınr? •Faşizm yıkıldı. Bu yeni sollar müttefiklerin za­ ferine bin güçlükle inandılar. Fakat zafer gününde

275

bizim de demokratik bir devlet olduğumuzu, dini j_� tica ile sol tehlike arasında fark olmadığını söyledi­ ler. İngiliz Muhafazakar Partisi'nin müdafaa ettiği liberal demokrasiyi savundular. İngiltere'de sosya­ listler iktidara gelince, bizim de sol ve sosyalist oldu­ ğumuz iddiaları ortaya atıldı. cTürkiye'de rejim, hangi tarafa çekersek, han­ gi manada kullanırsak, muayyen bir zümrenin key­ fine göre, hangi manada tefsir edersek, mahiyetini değiştiren bir idare sistemi midir, yoksa bir ortaoyu ­ nu mudur? cBirinci perdede sahnede Nazizm mizanseni var­ dır. İkinci perdede sahnede demokrasi mizanseni var­ dır, aynı aktörler bir Abraham Lincoln rolü oynar­ lar. Üçüncü perdenin mizanseni sosyalisttir, yeni ye­ ni aktörler bir Fourier veya Saint-Simon rolü oynar­ lar. Bu böyle değilse, tarihin hangi devrinde bir re­ jimin böyle muhtelif mahiyeti olduğu görülmüştür. Daha düne kadar bize sol diye hücum edenlerin, bu­ gün bizi sağlanna alıp, kendilerinin sol olduklannı iddia etmeleri, bir ortaoyunu seyredenleri güldüre­ cek kadar komiktir.» Necmeddin Sadak bu yazıdan sonra hemen hü­ cuma geçti. Bunun neden bir oyun olduğunu sordu. 13 Haziran 1945'te kendisine verdiğim cevapta şöyle diyordum : •Necmeddin Sadak Cumhurbaşkanının 19 Mayıs nutkunu herhalde okumuştur. Bu nutukta daha geniş bir demokrasiye geçileceği vaadini gör­ müştür. Daha geniş bir demokrasi deyince akla, siya­ si hürriyetleri < Söz, düşünce, toplantı, teşkilatlan­ ma) , iktisadi hürriyetleri Uşsizlikten, hayat emni­ yetsizliğinden kurtulma hürriyetlerinD içine al an bir demokrasi gelir. İnsan böyle daha geniş bir demok­ rasi beklediği bir devirde, bu hürriyetleri sınırlayan kanuniann değiştirilmesi için ortada bir teşebbüs görmezse, halk pahalılık ve safalet içinde yaşarken kurtuluş için ciddi bir hareket görmezse, altı millet-

276

vekilinin parti tarafından seçilmesini, daha geniş bir demokrasiye geçiş için ciddi bir adım değil, bir oyun telakki eder.• Necmeddi,n Sadak, ille de polemiğe devam etmek istiyordu, yazdığı cevapta : •Kim kurtuluş bekliyor?.. diyordu, ·Kurtuluş kelimesi komünistlerin kullandığı tabirdir. Yani bu­ günkü rejimd�n .kurtuluş . . . Bayan Sertel bu kurtulu­ şu mu bekliyor?• Tartışmayı başka bir mecraya sürüklemeye ça­ Iışıyorl�rdı. 24 Haziran'da ·Mevzud�n Aynlmayalım .. başlığı altında yaz�ım yazıda şöyle diyordum � Necmeddin Sadak tartışmayı komünizm mecrasına sürüklemeye çalışıyor. Bugün konuştuğumuz konu, daha geniş bir hürriyet ve demokrasiye geçme ko­ nusudur. Faşizme karşıdır. Baş yazarın buna bir ko­ münizm damgası vurup, asıl davayı kenara bırakma­ sı, önce memleket menfaatlerine, sonra da tartışma adabına aykırıdır. Tartışma, ancak ortaya atılan me­ sela üzerinde yapılır. Ortaya atılmamış bir meseleyi, başka bir mecraya çekmekte ancak hususi bir mak­ sat olabilir. Komünizm. bahis mevzuu olmadığına. gö­ re, bunu ileri sünnek, başlıbaşına bir demagoj iden başka birşey değildir... Hükümete bağlı gazetelerde ·Tan.. Gazetesi'ne ve şahsıma yapılan hücumlarda bir ahenk yoktu. Ki­ mi, bizdeki demokrasinin örnek demokrasi olduğunu söylüyor, kimi geniş bir hürriyetin memleketi anar­ şiye götüreceğini iddia ediyordu. Bu arada Asım Us, Ağustos ayının başlarında yazdığı bir yazıda bizim rejimin sosyalizm olduğunu iddia etti, benim nasıl bir sosyalizm istediğimi sordu. Kendisine Ağustos 1945'te ·Kanaat Buhranı, Oportünizm.. başlıklı ya­ zımda şu cevabı verdim : ..

•İngiltere'de bir sosyalist hükümetin iktidar mevkiine gelmesi, Türk basınmda sosyalizm hakkın­ da bir takım mütalaalann yürütülmesine vesile oldu.

277

Sosyalizm hakkında yapılan tarlfleıiıi, ilmi hiçbir mahiyet taşımadıklannı kenara bırakalım. Ancak bu mevzu llzeıinde yapılan mugalata hayrete değer.

•Türk milliyetçiiiiini inhisan altma alan bazı mı.ıharrirler, Alman nazizmi iktidar mevkünde iken, Türk rejiminin nazist bir rejim olduğunu, hattA Hit­ ler'in bu rej imden çok dersler aldığını iddia etmiş· lerdi. Faşist manada. bir mill �yetçiliği ilk defa savu· nanlar onlar oldu. Faşizm yıkıldı, faşist milliyetçiler derhal demokrat kesildiler. Fakat öyle bir demokrat ki, demokrasinin müdafaası, muhafazakar Churchill' ­ i.n , emperyalist v e kapitalist Tari'lerin müdalaası ol­ du. Churchill, ·Ben Nasyonalistim,. dediği için az daha ağzını öpeceklerdi. •Churchill ve partisi seçimleri :ttaybetti. Yerine sosyalist parti geldi. Evvelsi gün faşizmin, dün Uba­ ral demokrasinin müdafaasını yapanlar, bugün he­ men sosyalist oluverdiler. ·Bir muharrir, Türkiye'deki rejimin bir sosya� list rejim olduğunu isbata çalışan yazısında ·Her sosyalist milliyetçi değil, fakat her milliyetçi sosya­ listtir• diyor. Bu iddianın çürüklüğünü isbat iÇin sa­ dece Churchill misali kafidir. Churchill nasyonalist olduğunu söylamiştir. Fakat ·Sosyalistim• demeye dili varmaz. Çünkü Churchill'in iktisadi manada kul­ landığı nasyonalizm, İngiliz burjuvazisinin menfaat· lerini değil, geniş halk kitlelerinin menfaatlerini bur­ juvaziya karşı müdafaa. eden rejimdir. •Nasyonalizm ile sosyalizmi birleştiren, işçileri ve geniş halk kitlelerini aldatmaya çalışan rejimin adı nasyonal sosyalizm, yani fa.şizmdir. Şimdi bu muharrir ·Her sosyalist milliyetçi değildir, fakat her milliyetçi sosyalisttir• derken, nasyonal sosyalizmin müdafaasını yapıyor. Hakikat tamamen bunun aksi­ dir. Her sosyalist kendi milletinin menfı:ı.atlerini ko­ rurken nasyonalist, milletlerarası barış�. emperya·

278

lizme karşı, sömüıiicülere karşı halklar arasmda da­ yanışmayı savunurken enternasyonalisttir. Çünkü o sosyalist milleti teşkil eden geniş halk kitlelerinin, milletin menfaatlerini müdaiaa eder. Fakat her mil­ liyetQi sosyalist değildir. Çünkü milletin içinde hakim bit butjuva sınıfının menfaatini, milletin menfaati üstünde tutar. Bir insan muayyen bir kanaatı taşır ve müd.afaa eder. Faşist olur, fakat zaman değişince bu kanaatin üzerine bir dernoktasi gömlek! geçirip ben demokratım. derse, daha ertesi günü her mi.lli­ yetqt sosyalisttir deyip, kanaatinin üstüne bir sosya­ list gömleği gec;irirse, buna oportünizm derler. Bu gibi safsatalar ve mugalata.larla., bu meselelerle ilgili ol:rnayanlar kandınlabilir. Fakat bu k�naat buhranı içinde hergün bir şekil alanların, halkı ahmak yerine koyUp aldatmaya haklan yoktur.• ·Tan• Gazetesi'nde hükümetin ileriye doğru bir değişmeye lüzum gördüğü, fakat bwıu eski zihniye­ te bağlı adamlarm yapamayacaklıın belirtiliyordu.

Zekeriya Sertel 27 Ağustos tarihli ·Tan• Ga:z:ete­ si'.dde •Değişmeyi bu Meclis yapamaz. bu hükü­ met yapamaz, bu parti yapamaz• başlığı altmda üç makale yazdı. ;Bu yazılarda ıekeriya şu tezi savu­ nuyordu: Bu meclis demokratik yolla seçilmeıniştlr. Bu hükümet demokratik bir hükümet değildir. Bu parti demokrat bir parti değildir. Bu sebeple demok­ ratık rejimi bwılar getiremezler. Gerçek demokrasi· ye erişebilmek için evvela yeni bir :r;neclis seçilmesi, iktidara demokrasiden yana olan bir hükümetin gel­ mesi gerektir. Bu yazılar basının ve hükümetin yıldınmlannı üzerimize çevirdi. Bu mugalata zihniyeti.ni (leğiştir· rnek gerekir yolunda yazdığım yazılara cevap veren Hüseyin Cahit Yalçın. 27 Ağustos tarihli ·Tanin• Gazetesi'nde, ·Göze çarpan hakikatler,. başlığı altın­ da yazd..ıkı yazıda bana hücum ederek şöyle diyordu: cSabiha Sertel hükümetin, hattA devlet reisinin

279

değişmesini, Halk Partisi'nin yetkilerini diğer partiı lerle paylaşmasını istiyor. Moskova da böyle istiyor. Sabiha Sertel bugün demokrasi istiyor, yann başka şeyler isteyecek. • Hüseyin Cahit sert bir lisanla benim demokrasi isteklerimde samimi olmadığımı iddia ediyordu. Bü­ tün mesele bana komünizm istediğimi söyletmek, sonra beni ceza kanununun 1 4 1 ve i42, maddeleriyle yasak edilen komünizmi savunmak suçu ile mahke­ meye verdirmekti. Kendisine verdiğim cevaplarda, memlekette hürriyet ve demokrasi isteyen geniş bit' halk kitlesi bulunduğu, hatta basında dahi bu davayı savunanlar