Rat kao najveći kulturni događaj: ka semiotici etnonacionalizma 9958681028, 9789958681028 [PDF]

Zitiervorschau

Ugo Vlaisavljević

Rat kao najveći kulturni događaj Ka semiotici etnonacionalizma

Sarajevo, 2007.

Biblioteka

razmeđa

Redakcija Biblioteke Jasminka Babić-Avdispahić Džemal S o k o l o v i ć U g o Vlaisavljević Glavni

i odgovorni urednik Esad Bajtal

Ugo Vlaisavljević Ral kao najveći kulturni događaj K.i sémiotici e t n o n a c i o n a l i z m a Izdavač Maunagić d.o.o. - Mauna-fe An izdavača Feda Maunagić direktor

Recenzent Esad Bajtal CIF - Ketalogliacija u publikaciji N a c i o n a l n a 1 un 1 v a r i i t a t a k a b i b l i o t e k a Boane i Hercegovine, Sarajevo 321.01 aoi : 1 1 V l a l a a v l j e v i ć U, VLAISAVLJEVIĆ, Ugo Rat kao na)verl kulturni događaj ka semiotoci etnonacionalizma / Ugo Vlaisavljević. - Sarajevo : Maunagić, 2007 - 184 str ; g r a f . p r i k a z i ; 21 cm B i b l i o g r a f i j a 1 b l i j e s k e uz t e k s t ISBN

978-99S8-681-02-8

COBISS

BH-ID

1W74982

Sadržaj 1. G e o t r o p i d i s k u r s a

7

2. P a d realnog socijalizma na zemlju

13

3. R a t n a stvarnost objašnjena autističnoj djeci

23

4. K r u ž e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i

35

5. P o e t i k a vlastitog i m e n a

51

6. R a t k a o najveći kulturni d o g a đ a j

61

7. R a t n a subjekt-konstitucija malih n a r o d a B a l k a n a

77

8 . T r i j e z i k a ili tri p o r o d i c e v l a s t i t i h i m e n a

95

9. E t n i č k i i d e n t i t e t i rat

117

Razgovori s povodom

139

Pogovor

173

Bilješka o i z v o r i m a

181

Prvo poglavlje

Geotropi diskursa Terra nunquam récusât imperium Cicero

Ništa nas kao geotropi diskursa u doba procvjetale " r e a l n e p o l i t i k e " ne p o u č a v a o vezi j e z i k a i tla. Ma š t a govorili lingvisti, j e z i k r a s t e n a o d r e đ e n o m teritoriju. Ako s u g r a n i c e j e z i k a g r a n i c e n e k o g svijeta, o n d a j e taj svijet zemaljski. N i j e d n a zemlja nije toliko n e p l o d n a d a n e b i m o g l a biti h r a n l j i v a p o d l o g a n e k o g j e z i k a . P r i r o d n o s t " p r i r o d n o g j e z i k a " govori n a m o njegovoj u k o r i j e n j e n o s t i u tlu. E f e k t i v n o širenje n e k o g j e z i k a b u d u ć i d a s u jezici r a s p r o s t r t i - j e s t e najprije š i r e n j e n e k o g teritorija, a to ne ide b e z n e k o g p r o c e s a ili oblika socijalizacije. J e z i k o m o d r e đ e n u p o p u l a c i j u t r e b a uvijek s a g l e d a v a t i k a o " u k o r i j e n j e n u z a j e d n i c u " n a n e k o m p r a s t a r o m tlu n a k o j e m s e j e z i č k o b i ć e uzgajalo i m o ž d a j o š uzgaja, sa kojeg se, ali i na koje se, p r e s a đ i v a l o i k a l e m i l o , gdje se krčilo i plijevilo, ali gdje je z a s a d t a k o đ e r m o g a o v e n u t i , p r o p a d a t i i biti z a p u š t e n . Ako s e n e p r e v i d i ovo nalijeganje j e z i k a n a z e m a l j s k u p o v r š ,

7

Geotropi

diskursa

o n d a ć e n a m s e svaka k u l t u r a u k a z a t i k a o a g r i k u l t u r a , o n d a će figurativnost koju n o s i od izvora biti reljef i flora " d o s l o v n e s t v a r n o s t i " . O t u d a a g r i k u l t u r a nije o z n a k a za o n o što s p u t a v a j e z i č k o k r e t a n j e i p r o m j e n u ; naprotiv, o n a n a s n a v o d i gdje d a t r a ž i m o njihova o s n o v n a s r e d s t v a . Ako teritorij č i n i j e z i k p r i r o d n i m , o n d a jezik čini teritorij historijskim; k o m p l e m e n t a r n o isticanje ovih naziva p r e d s t a v l j a n a č i n da se p o m j e r e i n a č n u njihove g r a n i c e . K a d a p r i r o d n i j e z i k n a z i v a m o historijskim, o n d a n i p o š t o n e s m i j e m o z a n e m a r i t i njegovu " s u p s t a n c i j a l n o s t " i " t j e l e s n u t e ž i n u " koja je z a s i g u r n o z e m a l j s k e p r i r o d e - m a k a r toliko koliko je d o p u š t e n o govoriti o d o s l o v n o s t i ili g e o t r o p i z m u . R a s p r o s t i r u ć i se d u ž teritorija, jezici imaju - k a k o n a s p o u č a v a geolingvistika - u g l a v n o m s l o ž e n u reljefnost, dijalekatski i s k o m a d a n u i k o n t i n e n t a l n o p o v e z a n u . Mogu se spajati i miješati, a t a k o đ e r r a z d v a j a t i i pročišćavati. Nalazimo ih postojane, pomjerene, p r e n e s e n e , r a š i r e n e , o č u v a n e i iskorijenjene; n a l a z i m o ih žive, u r a s t u i p r o c v a t u , ili m r t v e , sa j o š živim presadima i korijenima p r u ž e n i m u drugim jezicima, o č e m u ništa t a k o d o b r o n e svjedoči k a o m a r k a n t n i t o p o n i m i . S v a k i p r i r o d n i j e z i k ima svoje g r a n i c e n a kojima se pojavljuje d r u g i jezik, a o n e su n a j č e š ć e geografski vjerodostojne, reljefno o c r t a n e u l i k o v i m a t e š k o p r o h o d n o g p l a n i n s k o g lanca, t e š k o p r e m o s t i v e rijeke, m o r s k e obale... Na krajevima ili p o č e c i m a p o j e d i n o g j e z i k a s v a g d a s e pojavljuje p i t o r e s k a n p e j z a ž . J e z i c i ostavljaju t r a g o v e n a geografskoj k a r t i , m o g u ć e j e njihove k o r p u s e s a n a j m a n j i m a r e a l i m a p r e s l i k a t i ,

8

Geotropi

diskursa

p r a v i t i čitave atlase, a da lingvistički ne z n a m o p r e v i š e o njima. D a k a k o , ove k a r t e s v r e m e n o m zastarijevaju, g u b e svoju s t v a r n o s t , ili j e z a d r ž a v a j u s a m o z a s e b e , z b o g p r o m j e n a

na terenu, uglavnom neprimjetnih promjena, poput v e g e t a t i v n o g r a s t a i rijetkih t e k t o n s k i h p o r e m e ć a j a . I p o r e d toga, o n e m o g u o d r a ž a v a t i d u b o k a socijalna k r e t a n j a i b u r n e s u k o b e , obojiti o s n o v n e o b r i s e i likove historije čovječanstva. C e s t o p o g o d n e ilustracije d o m i n a n t n i h utjecaja i konstelacija m o ć i u o d r e đ e n i m r a z d o b l j i m a , ove k a r t e n a d m a š u j u i n t e r e s lingvistike i m o g u se koristiti i izvan odjela lingvističke geografije, u s a s v i m p r a k t i č n e s v r h e : u k o l i k o se m o ž e govoriti o j e z i č k o m utjecaju k a o o k u l t u r n o m i p o l i t i č k o m utjecaju, o d o m i n a n t n o m i i n f e r i o r n o m jeziku, o s v j e t s k o m i l o k a l n o m jeziku, o v l a d a j u ć e m i oficijelnom j e z i k u i j e z i k u m a n j i n a , o "jeziku k u l t u r e " i " n a p r o s t o p r i r o d n o m j e z i k u " itd. I p a k , najvažnija s v r h a j e "podjela zemlje." Tu, u jezičkim podjelama, navodno nalazimo p r a v i kriterij z a p a r t a ž n e u g o v o r e , najpogodniji o s l o n a c logike povlačenje g r a n i c a m e đ u n a r o d i m a , ispisivanja c r t a i biljega p o l a z e ć i od kojih se mjesta i staništa uopće tek obrazuju preko dvostrukog kretanja

9

Geotropi

diskursa

isključivanja i povezivanja, prisvajanja i otuđivanja. Nije li granica, tj. pojam koji o njoj imamo, prije svega granica m e đ u n a r o d i m a i idiomima, narodima/idiomima? Nije li ona nešto s t o j e najudaljenije od p r i r o d n e granice i z m e đ u neba i zemlje? Geografija p r u ž a grafički materijal, " p r i r o d n e c r t e " p o p u t korita jezika, za a g r a r n e reforme "zemaljskih kultura," "agrikultura". O n a je osnovno sredstvo upisivanja postignuća prilikom odmjeravanja p r i r o d n i h snaga "ukorijenjenih" i " p o s a đ e n i h " populacija koje su, p o p u t svih p r i r o d n i h sorti, tako n a s uči " p r i r o d n a povijest", težile da prošire svoj životni prostor. Međutim, nijedna kultura nije toliko "divlja" da u njoj nije trebalo premošćivati rijeke, održavati " i n t e r c o u r s e " (E de Saussure), kultivirati zemljište - i bez zemljoradnje. Ljudi su ukorijenjeni u zemlju p u t e m jezika koji se nikada ne da sasvim prizemljiti. Njegova prirodnost je iluzorna, a svoju prirodnost o n o što nazivamo " p r i r o d o m " ne dobiva bez njega. Ne zapljuskuju s a m o talasi lokalnog jezika p r i r o d n e barijere nego i najviše planine duguju svoje postojanje imenovanju: uostalom, prenošenje s j e d n e obale na drugu, prebacivanje p r e k o visokog grebena, uvijek je bilo i prevođenje (translatio). Dominacija j e d n o g jezika kao izraz dominacije j e d n e kulture može uputiti na razmjere političke moći koja bi svagda htjela da b u d e p r i r o d n a i postojana: p r e k o uspješnosti njegove implantacije. Dakako, ovdje n a m se ne isplati odveć se doticati pitanja "jezika i kulture," a kamoli " k u l t u r e i moći." Svesti ć e m o to na ukazivanje na dvije figure: geografska p r o d o r n o s t jezika i njegova geološku

10

Geotropi

diskursa

stvarnost. Nedovoljno otklanjajući političko, ne zatvaramo se u "teorijsko znanje" o jeziku, d i r a m o u ono drugo lingvistike koje može biti obilježeno i m e n o m geografije, u "vanjske o g r a d e " ove discipline koje nedovoljno pokriva lingvistička geografija. Misliti granice j ezika kao p r i r o d n e p r e p r e k e , to n a m znanost ne dopušta, jer je inkorporirana u univerzalnom jeziku, u kojem su sve e n d e m s k e biljke već stavljene u herbarij. No ipak, granice empirijskog m n o š t v a jezika n a m razotkrivaju r u b o v e s a m o g Jezika, onog kojim se bavi lingvistika. N a š e pitanje će, dakle, prije biti šta je dominacija jednog jezika po mjeri jezičke kultivacije kao svojevrsne meliorizacije oplođenog tla. Jezička kultivacija koja je uvijek kultivacija zemlje, vodi s a m o m svojom logikom ili botanikom uklanjanju supstancijalne veze sa zemljom. O n a stalno dovršava onaj posao drobljenja, pomjeranja i iščezavanja tla, s p o n t a n e metamorfoze zemljinog elementa, što već svaki izričaj donosi sa sobom, potkopavajući svaku n e p o s r e d n u vezu, ono što bi mogli nazvati "georeferencijom". Nadmoćniji jezik nije onaj koji bolje "naliježe" na tlo. Uostalom, t a m o "dolje" n i k a d a ne nalazimo jezik, nego s a m o natpise ili mjesta za natpise koji čekaju t e k letimičan pogled pa da b u d u uzdignuti u vertikalne krugove heliotropa. 1 Ali govornici koji odolijevaju iskušenjima slikovitog govora zbog svoje zemlje, oni su tu, čvrsto prikovani za zemlji i vjeruju u ono što vide. 1

O k o n c e p t u ili, radije,

figuri

h e l i o t r o p a , kojoj ovdje s u p r o t s t a v l j a m o ,

d a k a k o u vidu d o p u n e , figuru g e o t r o p a vidi: J a c q u e s D e r r i d a , M a r g e s p h i l o s o p h i e , Les e d i t i o n s de M i n u i t , P a r i s , str. 292 i dalje.

11

de la

Geotropi

diskursa

Na zemlji s m o d o k govorimo maternjim jezikom, no izgubljenu blizinu zemlji - o njoj je riječ - d u g u j e m o opet jeziku i s a m o jeziku. K a d a n a p u š t a m o u t r o b u zemlje, a to činimo kao raslinje koje nadvisuje zemaljsku površ, uvijek je to u m a t e r n j e m krilu jezika. Simbol zemlje bi mogao biti simptom odsustva jezika. Nemogući simbol, simbol nemogućeg, stvarnijeg od stvarnog, onog što bi bilo bez vlastitog imena. Stvarnost

prije jezika. J o š će de S a u s s u r e u v r e m e n u k o n a č n o g trošenja znaka, kada se n a p o k o n mogla z n a n s t v e n o ogoliti njegova priroda, za primjer z n a k a ili za s a m Z n a k izabrati drvo, čija je sva zvučna supstancijalnost završila na zvučnoj slici. Divo je pravi način da se znak pojavi (kao slika), prilika za lingvistu da crta, ali on je već t a d a bio s a m o b e z d r v n a algoritamska konstrukcija, pa L a c a n u n e ć e biti teško da, na p o z n a t o m mjestu, 2 ne propovijedajući na zemlji ispod drveta, tako r a z g r a n a drvo da nikakvog traga r o d n e zemlje na njegovom korijenu ne o s t a n e i da k o n a č n o uvidimo da ono uvijek raste s a m o u jeziku, i to iz svoje krošnje. 2 J a c q u e s L a c a n , " L ' i n s t a n c e de la lettre d a n s l ' i n c o n s c i e n t ou la r a i s o n d e p u i s F r e u d " , u : Ecrits. E d i t i o n s du Seuil, Paris, str. 4 9 3 - 5 2 8 , p o s e b n o str. 4 9 9

12

Drugo poglavlje

Pad realnog socijalizma na zemlju

K o m u n i z a m je, k a ž u , p a o u E v r o p i . Ili b a r o n o š t o s e na e v r o p s k o m istoku predstavljalo njegovim i m e n o m . Dakle, " k o m u n i z a m " ipak može pasti. To sada navodno z n a m o . K a o što s m o o d a v n o znali za n a c i z a m . P r i t o m su i najveći r e a l i s t i bili z a t e č e n i , i z n e n a đ e n i , pa i z a p r e p a š t e n i . Ne zbog toga što nisu znali d a j e to "stvar prošlosti" nego zbog brzine s kojom je počeo da p a d a . N e v j e r o v a t n a l a k o ć a p a d a z a t a k o m a s i v n u formaciju. O t o m e se ne prestaje govoriti i pisati, na svim s t r a n a m a svijeta. K o s e m o g a o n a d a t i takvoj p r o p a s t i b e z velikih otpora, bez krvavih sukoba širokih razmjera, bez p o t r e s a koji b i u z d r m a l i č i t a v svijet. Ili b e z d u g o g povijesnog dotrajavanja. K o m u n i z a m se j e d n o s t a v n o urušio p r e m a u n u t r a , kao odavno dotrajala, klimava g r a đ e v i n a . Z a r n a s j e toliko m o g l a p r e v a r i t i n j e g o v a i m p o z a n t n a konstrukcija? No, ne vara li nas d a n a s t a k o đ e r n j e g o v p a d , njegov kraj, njegov p o r a z ? M o ž d a se čak v a r a m o u svakom pogledu na " k o m u n i z a m " o n d a k a d a b r o j i svoje p o s l j e d n j e č a s o v e . M o ž d a j e t o f e n o m e n koji s e n e d â d o b r o vidjeti, i m e n o v a t i , 13

Pad realnog socijalizma na zemlju

o d r e d i t i . . . I to u p r a v o z a t o š t o nije n i š t a i l u z o r n o , š t o nije p u k i privid, o p s j e n a . Veliki d o g a đ a j nije p o p r a ć e n sa k l i c a n j e m od oduševljenja, s n e o b u z d a n o m r a d o š ć u , p a m o ž d a č a k ni sa o l a k š a n j e m , k a k o se to m o g l o očekivati. Ni t a m o ni o v a m o , ni s ove ni s o n e s t r a n e i s t o č n e g r a n i c e E v r o p e . Prije bi se to m o g l o n a z v a t i o s l u š k i v a n j e m sa j e z o m , s a s t r e p n j o m z a o n o što t e k t r e b a d a s e desi. A o n o n a j g o r e se u našoj zemlji već desilo. O s t v a r e n e su i o n e najcrnje slutnje o t o m e k a k o bi m o g l a izgledati p r o p a s t d r u š t v e n o g u r e đ e n j a koje j e toliko m n o g o o b e ć a v a l o . Čini se da je B o s n u i H e r c e g o v i n u z a d e s i l o u p r a v o o n o što j e e v r o p s k i istok u s p i o izbjeći, b a r z a s a d a . N i k o još ne z n a da li se r a d i o i z u z e t k u , zloj slutnji ili p o u z d a n o m p u t o k a z u . N a š e očajanje s u s r e ć e u Z a p a d n o j E v r o p i velike n a d e da će " s u r v a v a n j e koje je i s p u n i l o o č e k i v a n j a " biti slučaj koji se z b o g "važnijih stvari" može i "previdjeti." Ali velika očekivanja n a k o n velikog p a d a , koja su z a p r a v o osluškivanja s t r a š n o g s u d a r a , b u d e s u m n j u d a d o p a d a još nije n i došlo. M o ž d a s e s a m o prvi k o m a d p o l u k o n t i n e n t a l n e ploče s r u č i o . N i t o nije s i g u r n o . P o g o t o v o ovdje gdje se na p a d n a j m a n j e č e k a : gdje se o n o što s e prijeteći n a d v i l o p o k u š a v a o b o r i t i . U stvari - nije to t e š k o d o k u č i t i sa m j e s t a na k o j e m stojimo - k o m u n i z a m još p a d a . J o š p a d a u b e s k r a j n o o d l o ž e n o m t r e n u t k u . Svi o s l u š k u j u njegovo p a d a n j e , strmoglavljivanje njegovog g l o m a z n o g tijela. M o ž d a

14

Pad

realnog socijalizma

na

zemlju

v e ć u k o č e n e lešine. P r i t o m svi - svi o n i koji to još m o g u - p o k u š a v a j u da žive k a o da se n i š t a nije desilo. M o ž d a se o n o najvažnije još nije desilo. S a s v i m je neizvjesno k a d a , gdje i k a k o će doći do p a d a . Da li b a š s v u d a t a m o gdje s e p r u ž a zloslutna sjena o n o g a što p a d a ? K a k v e s t r a š n e posljedice će i m a t i taj p a d ? T r e b a li ga pospješiti ili spriječiti? T a m o gdje s e čini d a j e s r u š e n , tobožnji k o m u n i z a m s e najviše o p i r e p a d a n j u . T a m o gdje nije h t i o d a m i r n o p a d n e izbio j e rat. M o ž d a j e t o j e d i n i n a č i n njegovog padanja: uz strahovit tresak i ratni plamen. Možda će p a s t i s a m o t a m o gdje ć e biti o b o r e n ; ali m o ž d a j e već p a o t a m o gdje g a nije t r e b a l o o b a r a t i . N e k o m o ž e u s t v r d i t i n a o s n o v u "novijeg historijskog i s k u s t v a " d a k o m u n i z a m m o ž e s a m o m i r n o p a s t i - i n i k a k o drukčije. S a m o a k o s e p u s t i d a t o u č i n i s a m o d s e b e . Ako n a i đ e n a veliku s p r e m n o s t da b u d e oboren, on se opire svom rušenju. U p r a v o r a z m j e r n o toj p r e v r a t n i č k o j s p r e m n o s t i , usisavajući u s e b e n j e n u r u š i l a č k u energiju. K a d a govorimo o obaranju k o m u n i z m a nikada ne z n a m o da li već g o v o r i m o o o b a r a n j u već o b o r e n o g k o m u n i z m a . M o ž d a s e o d p o č e t k a njegove v l a d a v i n e m o g a o zapaziti ovaj " z a h t j e v " k o m u n i z m a , njegov i n h e r e n t n i zahtjev d a b u d e " o b o r e n " . O n g a je, prije svega, postavljao p r e d s e b e s a m a , oslovljavajući g a n a r a v n o d r u g i m i m e n i m a , o n i m d o kojih j e s l u ž b e n a d o k t r i n a m a r k s i z m a lenjinizma najviše d r ž a l a . Tek d a n a s m o ž d a m o ž e m o odgonetnuti da je temeljna zadaća samorealiziranja socijalizma p r e t p o s t a v l j a l a ispunjenje zahtjeva za

15

P a d realnog socijalizma na zemlju

" o b a r a n j e m , " d a k a k o u o n o m smislu u kojem to ovdje p o k u š a v a m o o c r t a t i . M o r a m o biti o p r e z n i : " o b a r a n j e " k o m u n i z m a p o svoj prilici n e znači njegovu p r o p a s t ; ili u p r a v o i ne z n a č i n i š t a d r u g o n e g o " p r o p a s t , " a k o razvijemo m e t a f o r i č n i k a p a c i t e t ovog p o j m a ; ali " p r o p a d a n j e d o d n a " n e z n a č i i njegov kraj, a k o o p e t riječ " k r a j " m o ž e m o odvojiti o d "krajnje s v r h e . " " P a d k o m u n i z m a " - m n o g i m i s l e da se s a d a o t o m e r a d i , ali m o ž d a j o š n i k o n e z n a š t a t o doista z n a č i . B a r n i k o od o n i h koji to p o k u š a v a j u samjeriti sa " v i s i n o m " ideje k o m u n i z m a i e f e k t i m a n j e n o g historijskog realiziranja. Tek b i t r e b a l o odgovoriti n a pitanja ili b a r p r e u z e t i svu njihovu t e ž i n u : D a lije k o m u n i z a m n e š t o što m o ž e p a s t i ? Da li je p a d k o m u n i z m a - tobožnjeg, r e a l n o g , n e r e a l i z i r a n o g - njegov kraj? O k a k v o m kraju se r a d i ? Vladajuća s a m o r a z u m l j i v o s t n e ostavlja p u n o p r o s t o r a takvim pitanjima. Obično slušamo: " K o m u n i z a m je pao u Istočnoj E v r o p i , a pobijedio je z a p a d n j a č k i e k o n o m s k i i politički l i b e r a l i z a m . D a k a k o , čitav j e d a n svijet se n e m o ž e p r e k o noći p r o m i j e n i t i ; najveću o p a s n o s t p r e d s t a v l j a n a g l o b u đ e n j e n a c i o n a l i z m a . To je, u stvari, a u t e n t i č n i izraz k u l t u r n e zaostalosti tih n a r o d a . Svojom a g r e s i v n o m p r i r o d o m , slijepim n a r c i z m o m , n a c i o n a l i z m i lako m o g u izazvati s u k o b e . T r e b a s e t r u d i t i o k o s p r e č a v a n j a t a k v i h s u k o b a , a logika profita i razvoj civilnog d r u š t v a n u d e najbolji lijek. l t d . " M n o g o koristi se, bez s u m n j e , m o ž e izvući iz ovakvih t u m a č e n j a koja idu d o b r o u t r t i m , p u t e m . S v a o n a

16

P a d realnog socijalizma na zemlju

v e o m a uvećavaju k a p i t a l - ideološki, politički, m o r a l n i - m o ć n o g , p r e m o ć n o g " p o b j e d n i k a . " Z b o g toga je s a m o p o t r e b n o osigurati što lakši, što prohodniji, što p r o p u s n i j i " p r e l a z a k iz socijalizma u k a p i t a l i z a m . " S t a r i , d o b r i neprijatelj ć e t u više p o m o ć i n e g o novi prijatelj. S v e što d a n a s stoji n a p u t u " n e o g r a n i č e n e " t r ž i š n e razmjene i "istinske" demokracije sabire se i pojavljuje u liku „ e t n i č k o g konflikta." O s t a o je još n a c i o n a l i z a m , p a d a b i p o b j e d a bila p o t p u n a , d a b i p a d bio smrtonosan. Još j e d n o m nacionalizam. Da li j o š u o p ć e išta z n a m o o n j e m u , i p o r e d svog t r u d a koji m u s e o d a v n o posvećuje? N e u k l o n j i v i n e u h v a t l j i v k a o v l a s t i t a sjena, sve o p s k u r n i j i š t o prisniji. M o ž d a ga, k a o utvaru, u stvarnosti nikada n e ć e m o moći dokučiti - z a t o što s m o uvijek na n j e g o v o m mjestu, t a m o gdje bi s e t r e b a o nalaziti. M o ž d a n a s p a d " r e a l n o g socijalizma" tjera d a prije s v e g a d r u g o g p r o m i š l j a m o mjesto, m j e s t o koje n a m s e u k a z u j e k a o mjesto njegovog p a d a . M o ž d a s e t a k o n a najodvažniji n a č i n p r i h v a t a izazov koji " i s t o č n o ­ e v r o p s k i n a c i o n a l i z a m , " a k o t a k v o n e š t o postoji, i s p o r u č u j e mišljenju. R i s k i r a t i ć e m o da taj izazov f o r m u l i r a m o k a o n a l o g da se misli kraj historije, kraj ideologije, kraj p o l i t i k e itd. - riječju, o n a a p s o l u t n a t a č k a koju j e p r e t p o s t a v l j a o n a c r t e m a n c i p a c i j e - k a o p a d n a zemlju. Nigdje d r u g d j e n e p a d a k o m u n i z a m n e g o n a zemlju. D a b i t u j e d n o m zauvijek o k o n č a o . E t n o n a c i o n a l i z a m b i o t u d a bio n a zemlju o b o r e n i k o m u n i z a m . Ali k o m u n i z a m i p o r e d r a s c v j e t a n o g

17

P a d realnog socijalizma na zemlju

n a c i o n a l i z m a j o š nije p a o . M o ž d a j e n a c i o n a l i z a m o n o što n e d o p u š t a k o m u n i z m u d a i k a d a p a d n e n a zemlju. O n s e uvijek n a k n a d n o r a z g r a n a , u n e p r o p u s n i v e g e t a t i v n i pokrov, čim k o m u n i z a m t r e b a d a d o t a k n e s a m u z e m a l j s k u p o v r š , d a s e sruči n a nju. Z a t o m u t o m o ž d a n i k a d a n e ć e uspjeti i p o r e d sve n e u m i t n o s t i pada. Možda nacionalizam i n e m a drugi smisao nego da o b z n a n i istinu d a t o što ovaj p u t n a z i v a m o k o m u n i z m o m m o ž e s a m o m e t a f o r i č n o pasti. N a izvjesnoj kritičnoj t a č k i b l i z i n e zemlji dolazi d o figurativnog o b r a t a . Nacionalizam se predstavlja kao već-oborenik o m u n i z a m , a u stvari je j o š - n e - o b o r e n i - k o m u n i z a m (čime, b e z s u m n j e , p o k u š a v a p r i k r i t i svoje s a s v i m r e c e n t n o porijeklo). Svi n a c i o n a l i s t i I s t o č n e E v r o p e t v r d e da su a n g a ž i r a n i u b o r b i da se o b o r i još-neo b o r e n i - k o m u n i z a m . Svi oni koji se n a l a z e na m j e s t u o č e k i v a n o g i n e i z b j e ž n o g p a d a se za to z a l a ž u . I z a p r a v o n i k o više n e b r a n i k o m u n i z a m , n i k o s e n e t r u d i d a spriječi njegov p a d . Svi znaju šta će se desiti i već su z a u z e l i najbolje položaje - i z a t o do k r a h a ne dolazi. Ili dolazi u b e s k r a j n o o d l o ž e n o m t r e n u t k u . D a l i z n a m o š t a j e t o što leti p r e m a zemlji k a o p r e m a s v o m k r a j u ? M o ž e m o li to s a z n a t i prije z a s t r a š u j u ć e g p r i z e m l j e n j a ili mi to v e ć o d a v n o z n a m o ? Da li je to p a d s a m o još j e d n o g c a r s t v a , s a m o j o š j e d n e vlasti, s a m o j o š j e d n e ideologije, p o l i t i k e itd.? K r a j c r v e n o g t e r o r a , d i k t a t u r e ? S m i j e m o li previdjeti v r s t u i specifičnu b r z i n u p a d a o n o g a što n i k a d a prije nije p a l o na zemlju - " z e m a l j s k e religije"? Š t a u i s t i n u z n a č i

18

P a d realnog socijalizma na zemlju

kraj j e d n e e s h a t o l o š k e vizije koja se p o k u š a l a ostvariti ovozemaljskim sredstvima? Da li to j o š u o p ć e m o ž e biti n e k i "historijski d o g a đ a j , " n e š t o z a što s a s i g u r n o š ć u z n a m o d a s e desilo? K r a j j e d n o g svijeta, kraj j e d n o g d o b a ili m o ž d a č a k s a m o g v r e m e n a ? Svjedočimo o k r a h u historijskog p r o j e k t a p a r e x c e l l e n c e . K a k o d a p r i t o m m j e r i m o vrijeme? K a k o m o ž e "stvar b u d u ć n o s t i " postati "stvar prošlosti," a da to ne b u d e "pitanje v r e m e n a , " samog v r e m e n a kao t a k v o g ? D e r r i d a , kojeg ovdje s l u š a m o iz daljine koja n a s r e a l n o dijeli, ponavlja i z u s t a o p s j e d n u t o g H a m l e t a : " T i m e i s o u t o f j o i n t . " 3 Nije s a m o e p o h a k o m u n i z m a i s p a l a iz svojih zglobova, ležišta, š a r k i . Ili, n i s u to bili s a m o njeni glavni oslonci. N e m a više v r e m e n a . V r i j e m e j e n a i z m a k u . Ili, ipak, i m a j o š v r e m e n a koje ć e m o p r o v e s t i o č e k u j u ć i veliki p a d . P a d n a v r i j e m e ? M o ž d a p a d v r e m e n a ? N a n a š e m p r o s t o r u , svugdje s a m o n a " n a š e m , " na kolektivno r e a p r o p r i r a n o m prostoru. I p a k , ne p r e c j e n j u j e m o li t a k o , slijedeći izvjesne utjecajne mislioce, " t o b o ž n j i " k o m u n i z a m k a o d a j e bio " p r a v i " k o m u n i z a m ? Nije li p r a v a s r e ć a osloboditi s e t a k v e iluzije? B a u d r i l l a r d j e novije d o b a o z n a č i o k a o " v r i j e m e u k o j e m su sve utopije r e a l i z i r a n e . " Ne p r o p a d a k o m u n i z a m zbog svoje i l u z o r n o s t i n e g o zbog svoje s t v a r n o s t i , zbog svoje o g r o m n e i n e s n o s n e zemaljske t e ž i n e . J e d i n o t a k o j e i m o g a o p r o p a s t i . Z a njega s e n e m o ž e reći d a j e bio iluzija, n e g o prije 3 Cf. J a c q u e s . D e r r i d a , S p e c t r e s de M a n e , L e s é d i t i o n s G a l i l é e , Paris, I W.V

19

P a d realnog socijalizma na zemlju

" n e p o d n o š l j i v a s t v a r n o s t . " T a m o gdje s e t o t e š k o m o ž e reći, on n e ć e lako pasti. U p a d u k o m u n i z m a misliti prije svega mjesto p a d a , znači misliti r e a l n u t e ž i n u o n o g a što p a d a , z e m a l j s k o g tijela, ili p r i v l a č n u s n a g u o n o g a na što p a d a , zemaljske realnosti. P a d k o m u n i z m a n a s tjera da mislimo njegovu realnost s krajnjom strogošću, da ga od p o č e t k a s a g l e d a v a m o k a o realni socijalizam. E t n o n a c i o n a l i z a m se o n d a ukazuje k a o n e š t o što bi t r e b a l o da je realnije od " r e a l n o g socijalizma." Realnije od " r e a l n o g socijalizma"! Niko još ne z n a da li je to m o g u ć e . Ko bi u takvo n e š t o povjerovao, gledajući "realni socijalizam" na s v o m e kraju, na izdisaju od svoje glomaznosti koja mu o n e m o g u ć a v a svako kretanje. S a d a , odavde, gledajući u n a z a d , vidi se cjelokupna p u t a n j a realiziranja k o m u n i z m a . Njegovo čitavo kretanje je bilo geotropsko, u sasvim niskoj, p r e t e ž n o u najnižoj mogućoj orbiti. T r e b a l o je na p o č e t k u postići s a m o toliko u b r z a n j e da se uspije odlijepiti od zavičajnog tla. To je o n a prva, heliotropska faza k o m u n i z m a , n a p r e d o v a n j a u "svjetlu b u d u ć n o s t , " koja n a s je zavaravala da suviše visoko d i ž e m o pogled k a d a govorimo o k o m u n i z m u . U Rusiji, t a m o gdje je izašlo s u n c e k o m u n i z m a , to je bilo razdoblje n a d n a c i o n a l n i h aspiracija, koje G u é n o u n d a t i r a s a m o i z m e đ u 1917. i 1923. godine. 4 O t a d a počinje i sve više u z i m a m a h a nacionaliziranje općeg dobra, realiziranje n a c i o n a l n o g socijalizma. N e u m i t n a nacionalizacija svega kolektivnog. U t o m smislu su nacionalisti bili a v a n g a r d a komunističkog p o k r e t a . P o d uvjetom da su se mogli 4 D . G u é n o u n , " S u r les ( p r é t e n d u e s ) s o r t i e s d u ( p r é t e n d u ) c o m m u n i s m e e n E u r o p e , " L i g n e s No 18, J a n v i e r 1 9 9 3 , str. 128.

20

P a d realnog socijalizma na zemlju

razlikovati k a o klasa, da su bili toliko n a p r e d n i . Komunisti d a n a s , a k o se mogu razlikovati, ne m o g u a da ne b u d u i m p r e s i o n i r a n i onim što su oduvijek najviše cijenili: njihovom dalekovidnošću. T e k d a n a s se možda m o ž e nazreti, u zalasku ideje k o m u n i z m a , da ono n a c i o n a l n o krije tajnu stvarnosti, š u š t e stvarnosti. D a n a s k a d a s m o izgubili svaki smisao za stvarnost, osim m o ž d a o n o g " n a c i o n a l n o g . " U p o r e đ e n j u p r o s t o r a koji su m o ž d a p r e b r z o nazvani "postkomunističkim" sa njihovim "kapitalističkim o k r u ž e n j e m , " vidi se da je to j e d i n i smisao "istinske s t v a r n o s t i " s kojim na kraju r a s p o l a ž e m o . Vidi se to kao n i k a d a prije - u jasnosti apokaliptičke vizije - j e r n i k a d a k o n t r a s t i z m e đ u k u l t u r a koje imaju i k u l t u r a koje n e m a j u s t v a r n o s t nije bio veći niti je m o g a o biti veći. Baudrillard n a s uvjerava d a j e Z a p a d o d n e d a v n o izgubio svaki d o d i r sa s t v a r n o š ć u . Na Istoku se n a k o n toliko godina r e a l n e politike, r e a l n e ekonomije, p l a n s k o g realiziranja p r i v r e d e i k u l t u r e itd., p o n o v o čuje poklič za p o v r a t k o m ka stvarnosti, d o k s e Z a p a d u vrtoglavom kretanju p l a n e t a r n e eksploatacije dotiče najudaljenije t a č k e od komunističkog ideala "posljednje stvarnosti." G r o t e s k n i s u s r e t je na d n e v n o m r e d u . Liberalni kapitalizam j e n a Istoku postao novo i m e z a " o b e ć a n u zemlju," d a k a k o n e zbog " p u k o g e k o n o m s k o g i n t e r e s a , " nego zbog p o t r e b e d a s e n a p o k o n ostvare a u t e n t i č n e ljudske vrijednosti, da se a u t e n t i č n o progovori, da se živi u autentičnoj zajednici... Dovršavajući ovu skicu, n a p o m e n i m o , na mjestu gdje dolazi potpis, da se ono n a c i o n a l n o podvrgava

21

P a d realnog socijalizma na zemlju

filozofskoj refleksiji s a m o pod uvjetom da je p r e o b r a t i u geofilozofiju. 5 D r u g i m riječima, prozirući stvarnost, mišljenje na neodoljiv način ulazi u g e o t r o p s k o kretanje, gdje m u j e d i n o p o u z d a n o tlo n u d e "vlastita i m e n a " s a kojima m o ž e prispjeti s a m o do vlastite zemlje. A to mu njegova "vlastita" figurativnost uvijek onemogućuje. D o b r o z n a m o da to nije n a p r o s t o njegova manjkavost. Pravi p r i m j e r je upečatljiva slika o apogeju kapitalizma, koju je B a u d r i l l a r d n e n a d m a š n o naslikao, 6 koja prožima, m a n j e ili više, sve produbljenije analize s u v r e m e n o g zapadnjačkog društva. T r e b a , dakle, prihvatiti, u ime "filozofskog" pojma, susret sa S t v a r n o š ć u , 7 varljivi o d n o s p r e m a zemlji, koji m o ž e biti s a m o slikovit, da se ne bi opet zanemarilo, i n a k o n pola stoljeća, o n o što se moglo naučiti još s prvim iskustvom " d i r e k t n o g o b r u š a v a n j a " koje je slijedilo p o d n e v n u vertikalnost s u n č e v i h zraka: P a d n e k e e v r o p s k e k u l t u r e na zemlju uvijek je p a d u etnički n a c i o n a l i z a m . A svaka kultura, utoliko što kao k u l t u r a uvijek z a d r ž a v a svoje p r i m a r n e c r t e a g r i k u l t u r e , teži obnavljanju svoje izgubljene autentičnosti. K o n a č n o m p a d u n a zemlju. 5 G i l l e s D e l e u z e i F e l i x G u a t t a r i , Q u ' e s t - c e q u e la p h i l o s o p h i e , L e s é d i t i o n s de m i n u i t , P a r i s , 1 9 9 1 , str. 82 i dalje. 6 Na primjer u poglavlju T r a n s é c o n o m i q u e u: La transparence du M a l , Les é d i t i o n s G a l i l é e , P a r i s , 1 9 9 0 , str. 3 3 - 4 2 . 7 E t o z a š t o a n a l i z a u m j e t n i č k e p r o i z v o d n j e postaje o d s u š t i n s k e v a ž n o s t i - j e r n a j n e p o s r e d n i j e i s p o r u č u j e v l a d a j u ć u funkciju m i m e s i s a u d r u š t v u . P u n o t o g a je u t o m p r a v c u u novije v r i j e m e u r a đ e n o , a ovdje m o ž e m o s a m o za u v o đ e n j e p r e p o r u č i t i : M . D a m u s , Sozialistischer R e a l i s m u s u n d K u n s t i n N a t i o n a l s o z i a l i s m u s , F i s c h e r , F r a n k f u r t / M , 1981.

22

Treće poglavlje

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

O č e m u to g o v o r i m o k a d a g o v o r i m o o n a š o j r a t n o j s t v a r n o s t i ? N e m a n e o b i č n i j e g p i t a n j a koje b i s e m o g l o p o s t a v i t i u č a s u k a d a r a t j o š uvijek traje ili t e k što je p r o š a o . Z a t o b i o d m a h t r e b a l o istaći njegov p o s e b a n smisao, ako je m o g u ć e . Postavljamo, n a i m e , semiotičko pitanje o aktualnom statusu referenta u n a š e m jeziku (ili o v d a š n j i m j e z i c i m a ) . Z a n i m a n a s k a k o stoji s t v a r s a z n a k o m . M o ž e m o t a k o đ e r reći: i sa značenjem, smislom. U j e d n o m o d r e đ e n o m času, n a j e d n o m o d r e đ e n o m p r o s t o r u . D r u g i m riječima, z a n i m a n a s k a k a v j e o d n o s kulture p r e m a stvarnosti nakon strašnog ratnog iskustva. D a n a s s e t o o n i m a koji s u iskusili r a t n u s t v a r n o s t m o r a činiti k a o p o s v e n e o b i č n o p i t a n j e . T o j e p i t a n j e kojem nedostaje svaka stvarnost. Možda besmisleno p i t a n j e . Ili j e t o m a k a r s u v i š n o p i t a n j e , a k o v e ć t r e b a u v a ž i t i o d a k l e dolazi (iz n e k e d r u g e k u l t u r e koja j e o d a v n o iskusila „ t r o š e n j e Z n a k a " ) . O d a v n o i m a m o t o 23

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

i s k u s t v o s u v i š n i h i b e s m i s l e n i h p i t a n j a postavljenih s n e k o g d r u g o g mjesta, a sa p r e t e n c i o z n o š ć u najvišeg mjesta, k a k a v je č e s t o bio slučaj sa o n i m što su u svojim novijim t o k o v i m a n u d i l e „ u v e z e n e " d r u š t v e n e z n a n o s t i . P r o t e k l o r a z d o b l j e izgradnje r e a l n o g socijalizma bilo j e obilježeno t a k v i m i s k u s t v i m a . M a k a r n a s je u to č a k i n a u n i v e r z i t e t i m a htjela uvjeriti d o m a ć a e p i s t e m o l o š k a politika. Po svjedočenju o n i h koji su bili p o z v a n i za ovu oblast, tzv. h u m a n i s t i č k e inteligencije, d r u š t v e n a z n a n o s t , prije p r o c e s a r e i n s k r i p c i j e i r e a p r o p r i j a c i j e k o j e m j e m o r a l a biti p o d v r g n u t a n a n a š e m tlu, č e s t o nije z n a l a postavljati pitanja koja p o g a đ a j u n a š u društvenu stvarnost. Trebalo je stalno imati na u m u da se r a d i o " g r a đ a n s k i m m i s l i o c i m a " , o dvije v r s t e iskustva, o " n a š o j " i " t u đ o j " ( d r u š t v e n o j , e k o n o m s k o j , političkoj, z n a n s t v e n o j ) k u l t u r i . R e c e p c i j a a k t u a l n i h z n a n s t v e n i h t e k o v i n a p r e t p o s t a v l j a l a je s t r o g i z b o r i pažljivo p r e v o đ e n j e - p r e v o đ e n j e na n a š vlastiti jezik. Nije se p r e v o d i l o o n o što nije imalo z n a č e n j a za n a s , a a k o bi se to i d e š a v a l o , p o g o t o v o u novije vrijeme, o n d a t o u g l a v n o m n i k o nije čitao. D v a " z n a n s t v e n a d i s k u r s a o čovjeku" se n i s u m o g l a p o v e z a t i b e z p r e v o đ e n j a s j e d n o g j e z i k a n a d r u g i . P r i t o m e j e bio upadljiv v i š a k značenja, s j e d n e strane, i manjak stvarnosti, s d r u g e s t r a n e . Čini se d a j e osjećaj t u đ o s t i najprije i d o l a z i o od tog n e d o s t a t k a s t v a r n o s t i , tačnije od p r i v i d n e i i z o p a č e n e s t v a r n o s t i . S t v a r n o s t i o n i h d r u g i h , o n i h koji s u toliko m n o g o proizvodili i iznosili na tržište, pa i u o b l a s t i h u m a n i s t i č k i h d i s c i p l i n a . I z l o ž e n a takvim o p a s n o s t i m a - koje su sve i m a l e v e o m a zavodljiva obličja, j e r su se p r i v i d n o s t i i s p r a z n o s t n e p o s r e d n o vezale u z u z o r n i

24

Ratna stvarnost objašnjena

autističnoj

djeci

" z n a n s t v e n i d i s k u r s " - nije č u d o da su se m n o g i profesori pokazali kao osvjedočeni h u m a n i s t i i uzorni čuvari a u t e n t i č n e s t v a r n o s t i d r u š t v a u kojem su obitavali. Postojala je čitava j e d n a p o l i t i k a usvajanja i k o r i š t e n j a d i s k u r s a d r u š t v e n i h z n a n o s t i , k a o svojevrsna politika njegovog p r e v o đ e n j a , p r i l a g o đ a v a n j a , o d o m a ć i v a n j a , za što su bili p o n a j p r i j e z a d u ž e n i s a m i njegovi nosioci. T r e b a l o j e z n a t i t e h n i k e u d a h n j i v a n j a p u n o g smisla i značenja u " s t r a n e " v o k a b u l a r e i interpretacije čiji je utjecaj bio toliko j a k da su zapljuskivali i n a š e obale. S v a k a p o r u k a iz „svijeta z n a n o s t i " do n a s je dopirala više ili m a n j e o š t e ć e n a i neraspoznatljiva. O n o što je uvijek nedostajalo, u n a p r i j e d se to moglo znati, bila je n a š a a u t e n t i č n a stvarnost. Tek n a k o n iskustva s u s r e t a sa t o m stvarnošću, iskustva koje dovoljno n a d a h n j u j e i osvještava, moglo se pristupiti, uvijek o p r e z n o i sumnjičavo, pristiglim tekstovima velikih svjetskih a u t o r a . U specifičnom p r o s t o r u a k a d e m s k i h institucija, dovoljno, ali n i k a d odveć u d a l j e n o m od s t v a r n o g života i s t v a r n e p r a k s e , proučavalo ih se, ne odveć ž u d n o i ne odveć sistematski, k a o manje-više t e h n i č k e novotarije čije p o z n a v a n j e je moglo poslužiti kao dokaz profesionalne u p u ć e n o s t i , što je bilo poželjno u stjecanju a k a d e m s k i h titula, a t a k o đ e r i u e d u k a t i v n e i p e d a g o š k e svrhe. U p r a v o je vlastita k u l t u r n a a u t e n t i č n o s t sprečavala da bilo kakva vrsta s t a n d a r d i z i r a n e profesionalne k o m p e t e n t n o s t i d o đ e s te "izvanjske" s t r a n e . O n a m a s a m i m a i o n a š e m vlastitom svijetu, oni t a m o u " t u đ e m svijetu", ma koliko zadivljujuće rezultate postizali u svojim istraživanjima, nisu imali ništa bitno reći. U t a k v o m stavu se mogla nazrijeti, još d o d u š e suptilna, ksenofobija " z n a n s t v e n o g socijalizma". 25

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

Neodoljivi " s t r a n i utjecaji" n i s u p r e r a s t a l i u p o g u b n e i d e o l o š k e utjecaje i i n d o k t r i n a c i j e u t o l i k o što je bilo osigurano stvaralačko napajanje idejama iz s a m e stvarnosti, iz stvaralačke p r a k s e onih pregalaca koji su joj bili najbliži. O s i g u r a n j e takvog p r i m a t a s t v a r n o s t i ili p r i m a r n o g o n t o l o š k o g k o n t a k t a - na o s n o v u kojeg j e ova ideologija t r a ž i l a d a b u d e n e š t o m n o g o više o d p u k e ideologije: a u t e n t i č n a k u l t u r n a s t v a r n o s t - bila je glavna t e k o v i n a revolucije s kojom j e u s p o s t a v l j e n socijalistički p o r e d a k , n a o s n o v u čega s e o n a r a d o p r e d s t a v l j a l a k a o " k u l t u r n a revolucija". Na t e m e l j u takvog i n a u g u r a c i j s k o g čina, koji je otvorio p u t k o n a č n o g o s t v a r e n j a ideologije, svakoj k u l t u r n o j d j e l a t n o s t i j e bio n a m e t n u t i m p e r a t i v blizine s t v a r n o s t i . P r i t o m s e m o r a l o p o s e b n o voditi r a č u n a , s p u n o bojazni i p o d o z r e n j a , o o n i m d j e l a t n o s t i m a koje su u n a j v i š e m s m i s l u i d e o l o š k e ili k u l t u r n e . R a z u m l j i v o j e o t u d a d a s u d o m a ć e d r u š t v e n e z n a n o s t i podlijegale istoj onoj strategiji r e c e p c i j e kojoj su, sa svoje s t r a n e , p o d v r g a v a l e p o s t i g n u ć a svjetske z n a n o s t i . Izvorište smisla "znanstvenog diskursa" nalazilo se, d a k l e , n a d r u g o m mjestu. P r a v a s t v a r n o s t j e bila nešto drugo. Ako bi se dešavalo da p o n e k a d b u d e u p u ć e n na s a m o g a s e b e , da se o d r a z i u svojoj čistoj ogledalnoj s u p s t a n c i , t a d a se u p u n o j o č e v i d n o s t i m o g l a uvidjeti njegova d e r i v i r a n a i p a r a z i t a r n a p r i r o d a : u nerazumljivom jeziku i ispraznosti " a k a d e m s k i h r a z g l a b a n j a " . Z a v l a d a v i n e socijalizme n i š t a bolje nije moglo p r e d s t a v l j a t i " p r a z n i g o v o r " - tu n a j v e ć u o p a s n o s t p o d r u š t v o , u t v a r u koja j e o d s a m o g p o č e t k a

26

R a t n a stvarnost objašnjena autističnoj djeci

prijetila izgradnji d r u š t v a po mjeri čovjeka - od takvih "jalovih r a s p r a v a " . Veća daljina od s t v a r n o s t i se nije m o g l a izmjeriti. B u d u ć i d a j e s m i s a o g o v o r a bio z a d a t u s t v a r n o s t i , n i k o nije h t i o (pa ni u n i v e r z i t e t s k i profesori), a k o je želio n e š t o d a k a ž e , d a iznevjeri t u s t v a r n o s t . M o r a l o s e n a ovaj ili onaj n a č i n govoriti o njoj. O našoj socijalističkoj s t v a r n o s t i . Ni o č e m u d r u g o m e se nije u s t v a r i ni govorilo. Čini se da d a n a s povijesni s m i s a o tzv. " r e a l n o g socijalizma" m o ž e m o prije s v e g a s a g l e d a t i u u z o r n o m r e a l i z m u njegovog v l a d a j u ć e g d i s k u r s a . U čvrstoći v e z e označitelja i o z n a č e n o g . U u z o r n o m s t a n j u z n a k a k a k v o j e o d a v n o n a l o ž e n o o d metafizike. Socijalistička s t v a r n o s t i p a k nije činila sva " z n a n s t ­ v e n a " p i t a n j a o čovjeku i d r u š t v u p u k i m " t e o r i j s k i m " ili " i d e o l o š k i m " p i t a n j i m a . M e đ u t i m , najviši kriterij z n a n s t v e n o s t i m o r a o j e biti p r a k t i č a n , što z n a č i d a s e nalazio izvan s a m e znanosti. Društvene i humanističke d i s c i p l i n e u socijalizmu n i s u m o g l e i m a t i svoju posljed­ nju s v r h u u sebi s a m i m a . U d o b a k o n a č n o g o s t v a r e n j a " z n a n s t v e n o g p o g l e d a n a svijet" z n a n s t v e n o m s e r a d u jedino s a m a stvarnost mogla n a m e t n u t i kao takav o d l u č u j u ć i "izvanjski" kriterij. Z n a m o l i d o i s t a šta j e u i s t i n u bila s t v a r n o s t " r e a l n o g s o c i j a l i z m a " ? M o ž d a d a n a s , s n a v o d n i m " p a d o m " tog p o r e t k a , o kojem se toliko p r i č a i koji se toliko slavi, m o ž e m o n e š t o n a s l u t i t i o t o m e . Ili n a m j e t o p o s t a l o t e ž e i neizvjesnije n e g o i k a d a prije? Postavljajući to

27

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

p i t a n j e u polju semiotike, p o s e b n u p o z o r n o s t zavređuju najneposredniji od svih „ n e p o s r e d n i h proizvođača": r u d a r i . T r e b a l o bi ponovo ili m o ž d a t e k po prvi p u t ispitati položaj r u d a r a u socijalizmu. Moglo bi se ustvrditi da su krajnju i obavezujuću mjeru m i m e s i s a za čitav režim koji se dičio svojim s t v a r n i m o d n o s o m p r e m a stvarnosti zadavali r u d a r i k a o n e p o s r e d n i proizvođači. N e p o s r e d n o s t s a d a t r e b a t u m a č i t i kao n e p o s r e d n u blizinu stvarnosti. Da li se tu formirao povlašteni politički d i s k u r s u kojem su svoj a u t e n t i č n i smisao i krajnje o p r a v d a n j e stjecali svi ostali diskursi? Da li je r a d n i č k a klasa na čelu sa r u d a r i m a imala, ili m a k a r mogla imati, "posljednju riječ"? Ako nije, ne ostaje li to z a d a ć a nekog još realnijeg socijalizma koji t e k t r e b a doći? S a m i pobornici socijalizma bi odgovorili o d r e č n o , da bi p r i t o m s p o n o s o m istakli dijalektički k a r a k t e r svog materijalizma. "Posljednja s t v a r n o s t " nije mogla biti s v e d e n a na svoju zemaljsku mjeru. Značilo bi to p o b r k a t i p u k u stvarnost socijalizma sa v i r t u a l n o m s t v a r n o š ć u k o m u n i z m a , surogat stvarnosti predstaviti k a o p r a v u stvarnost. Ne smijemo previdjeti d a j e u d o b a socijalističkog r e a l i z m a ništa manje važna od m i m e s i s a bila mjera Ideje ili o p o n a š a n j a j e d n e o n o s t r a n e stvarnosti. To su bile dvije glavne osi, dva glavna pravca " o d r a ž a v a n j a " , u čijem u k r š t a n j u se p r o d u c i r a o sav smisao i značenje, izrazito simboličkog p o r e t k a socijalizma. Na najvećoj jezičkoj moći, na nerazdvojnoj isprepletenosti čulnog i duhovnog, na " p r i r o d n o j vezi" označitelja i o z n a č e n o g kakvu n u d i simbol, počivao j e u r u š e n i p o r e d a k . T r e b a l o j e slušati p o m p o z n e govore političara koji su znali i m e n o v a t i "pojave u s t v a r n o s t i " pa iskusiti dobro „stanje Z n a k a " . . .

28

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

I s t i n s k i s u b j e k t istinskog g o v o r a - imajući u vidu p o v l a š t e n o m j e s t o koje m u j e bilo d o z n a č e n o o d s t r a n e s i m b o l i č k o g p o r e t k a - bio je političar ili, tačnije, " p o l i t i č k i aktivist". I z m e đ u i z o b l i č e n e s t v a r n o s t i i lijepog privida, ili u v i d a u s t v a r n o s t koja to j o š nije, t r e b a l o j e s t a l n o p o s r e d o v a t i . B u d u ć i d a s t v a r n o s t nije bila n a p r o s t o p r i r o d n a n e g o i n d u s t r i j s k o - t e h n o l o š k a s t v a r n o s t d r u š t v a , o n a j e t r a ž i l a svoj n e d o s t a j u ć i "posljednji s m i s a o " u z n a n s t v e n o - t e o r i j s k o m d i s k u r s u koji je, sa svoje s t r a n e , u funkciji svoje istinitosti, t r a ž i o svoju p o d l o g u u s t v a r n o s t i . T o p o s a u t e n t i č n o g d i s k u r s a se nalazio daleko od " a k a d e m s k i h razglabanja", mnogo bliže s t v a r n o s t i , ali ne toliko blizu koliko je to m o g l a ukazivatiblizinastvarnostiizkojesugovorili"neposredni p r o i z v o đ a č i " . I r u d a r e je t r e b a l o predstavljati, njihove s t a v o v e z a s t u p a t i , njihov govor p r e n o s i t i g r a đ a n i m a . I o n i su, k a o i svi d r u g i članovi društva,, podlijegali r e p r e z e n t a c i j s k o j m a t r i c i s i m b o l i č k o g s i s t e m a , čije je p r i s u s t v o - koje sve vrijednosti p r i s u s t v a n a t a p a odsustvom - stalno uklanjano, potiskivano, prikrivano: d a s e blizina s t v a r n o s t i n e b i kojim s l u č a j e m dovela u p i t a n j e . Političari su u socijalizmu n e u m o r n o i s t r a s t v e n o osuđivali k l a s u kojoj s u p r i p a d a l i , f a m o z n u b i r o k r a c i j u , k a o klasu b e z s t v a r n o s t i . D v a v a ž n a diskursa - priprosti i mucavi govor r u d a r a , s j e d n e s t r a n e , i manje-više n e r a z u m l j i v e vizije uvijek utopijski n a d a h n u t i h z n a n s t v e n i k a , s d r u g e s t r a n e - t r e b a l o je n a d o p u n j a v a t i , p o s r e d o v a t i , p r e v o d i t i u o k v i r u trećeg, o b u h v a t n i j e g d i s k u r s a koji im je d u g o v a o svu svoju s u p s t a n c u . Da bi se sistem održao - p r e d stalnom o p a s n o š ć u cijepanja p o šavu s i m b o l i č k e p o v e z a n o s t i

29

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

- t r e b a o je ideolog koji će p o m o ć u r e v o l u c i o n a r n o g učenja, z n a n s t v e n o - u t o p i j s k e i n t e r p r e t a c i j e , ideja koje j o š ne n a l a z e n i k a k v o z e m a l j s k o tlo - p r e p o z n a t i u postojećoj, još n e d o v o l j n o ljudskoj s t v a r n o s t i v i r t u a l n u s t v a r n o s t k o m u n i z m a , predstavljajući, k a o s v e n a r o d n i veliki z a d a t a k , svijet n a d o l a z e ć e b u d u ć n o s t i . T a k o j e s t v a r n o s t socijalizma počivala n a k u l t u r n o j politici, n a politici o s t v a r e n j a ideja i idealizacije s t v a r n o s t i . P o r e d i m p e r a t i v a blizine s t v a r n o s t i , p o s t o j a o je, koliko god o b e s n a ž e n i f o r m a l a n , i m p e r a t i v usvajanja t e k o v i n a z n a n o s t i o čovjeku. K a d a je najpozvaniji g o v o r n i k p r i č a o o najvažnijoj stvari, k a d a je p o l i t i č a r govorio o društvenim p o t r e b a m a - recimo o usklađivanju ž i v o t n i h p o t r e b a r u d a r a s a p o t r e b a m a Čovjeka k a o t a k v o g - n a s l u ć u j e m o s a d a da je p r i t o m b r i n u o o o s n o v n o j s e m i o t i č k o j p o t r e b i socijalizma: o o č u v a n j u s i m b o l i č k e vrijednosti z n a k a , z n a k a u što p r i r o d n i j e m stanju. S u d b i n a d r u š t v a , uvijek neizvjesna, bila je u d o s l o v n o m s m i s l u u r u k a m a političara. P r i p a d a j u ć i p o svojim b i t n i m c r t a m a h o r i z o n t u m o d e r n o s t i koja se, k a k o je p r i m i j e t i o J.-F. L y o t a r d , "odvija u p o v l a č e n j u s t v a r n o s t i " , historija socijalizma je bila historija p o s t e p e n o g i n e u m i t n o g iščezavanja s t v a r n o s t i počevši od t r e n u t k a k a d a je, s ( k u l t u r n o m ) r e v o l u c i j o m s a m a posljednja s t v a r n o s t bila u s p o s t a v l j e n a u p u n o m p r i s u s t v u i p r e v i r u ć e m značenju. O t a d a j e s t a l n o n a r a s t a o s t r a h o d g u b i t k a tla p o d n o g a m a , p r e r a s t a j u ć i na kraju u m a n i j u t r a g a n j a za o s t a c i m a s t v a r n o s t i . Ne i z n e n a đ u j e d a j e najveća boljka d r u š t v e n i h z n a n o s t i bilo p o l i t i k a n s t v o koje je p r e d s t a v l j a n o k a o najviši oblik tzv. " d r u š t v e n e d j e l a t n o s t i " . Političarima se, k a k o j e p a d

30

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

r e ž i m a sve više prijetio, s a b e z n a d e ž n i m i n s i s t i r a n j e m obraćalo: "Recite n a m nešto konkretno o konkretnoj stvarnosti povodom konkretnog pitanja!" Da bi se spriječilo t r o š e n j e s i m b o l i č k e vrijednosti z n a k a , d a b i se u m a n j i l a sve v e ć a n a p e t o s t i n e s k l a d i z m e đ u č u l n o g i idejnog, socijalizam je p o s t a j a o sve realniji, i s t i n s k a s t v a r n o s t j e sve više postajala p o s t o j e ć a s t v a r n o s t društva. N a p o k o n je p o t p u n a ispraznost javnih govora p o l i t i č a r a o z n a č i l a kraj s t v a r n o s t i socijalizma.

& % %

P i t a n j e o s t a t u s u z n a k a se postavlja u d o b a i s t r o š e n o s t i znaka. O d a v n o su na Z a p a d u pitanja o stvarnosti p o s t a l a upečatljivo s e m i o t i č k a , j e r j e z n a k izložen o p a s n o s t i d a p o s t a n e p u k i označitelj, a j e z i k d a izgubi svoju r e f e r e n c i j a l n u m o ć . To da se d a n a s i ovdje p i t a n j e o i s t r o š e n o s t i Z n a k a pojavljuje bez s m i s l a ili, tačnije, d a s e u o p ć e n e pojavljuje, u k a z u j e n a p u n o p r i s u s t v o O z n a č e n o g . U p r a v o j e r a t s a svojim s t r a h o t a m a d o n i o " a p s o l u t n u b l i z i n u " s t v a r n o s t i . Čini s e d a n i š t a n e m o ž e biti s t v a r n i j e od r a t n e s t v a r n o s t i - za koju se uvijek ispostavi d a j e s t v a r n o s t n e k e k u l t u r e . Riječ j e o s t v a r n o s t i koja je t a k v a i n i k a k o d r u k č i j a . M e đ u t i m , n j e n o o b z n a n j i v a n j e n e m o ž e ostaviti j e z i k n e t a k n u t i m . I m a j u ć i u v i d u o b n o v u i p r e p o r o d čitavog s i m b o l i č k o g p o r e t k a , o č e m u postoje m n o g i z n a c i , m o ž e s e govoriti o k u l t u r n o j revoluciji c j e l o k u p n o g d r u š t v a . J e z i k će j o š d u g o živjeti od tog s u s r e t a sa s t v a r n o š ć u , od opisivanja i p r e p r i č a v a n j a s u d b o n o s n i h d o g a đ a j a ,

31

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

velikih krvoprolića, koji su se odvijali u p r a v o o n a k o k a k o su se odvijali. P o v l a š t e n i d i s k u r s će biti u p r a v o onaj koji b u d e najvjernije č u v a o to k o l e k t i v n o sjećanje na o k r u t n u i veličanstvenu stvarnost, držeći pritom čitavu n a š u k u l t u r u u a u t e n t i č n o s t i . I p a k nije s v a k o sklon da povjeruje u posljednju s t v a r n o s t . Ako n a m n e p o s r e d n a p r o š l o s t nije s u v i š e d a l e k a , prisjetit ć e m o s e d a s u t u " p o s l j e d n j u s t v a r n o s t " d r u š t v e n o j svijesti p r u ž a l i preživjeli borci, rječiti svjedoci b i t a k a , a j o š više pjesnici i književnici, o n i k u l t u r n i p o s l a n i c i čija je velika v r l i n a da na najbolji n a č i n uspijevaju s a č u v a t i živo sjećanje o o n o m n a j z n a č a j n i j e m iz p r o š l o s t i n a r o d a . I d a n a s je p r i m j e t n o s t v a r a l a č k o u s h i ć e n j e takvih s t v a r a l a c a „ d r u š t v e n e s t v a r n o s t i " p o v o d o m " u s v a j a n j a " r a t n i h t e m a - koje ć e učiniti svaku priču m n o g o stvarnijom od književnosti - i njihova n e p o s r e d n a z a d u ž e n o s t p r e d k u l t u r n o m p o l i t i k o m d a n a š n a r o d n i j e z i k o d r ž e u što " p r i r o d n i j e m s t a n j u " , u s t a n j u najveće blizine s t v a r n o s t i . Na t a k v i m n a r a t i v n i m t e k o v i n a m a i svojevrsnoj n a t u r a l i s t i č k o j kodifikaciji d i s k u r s a počivat ć e c j e l o k u p n a b u d u ć a " s i m b o l i č k a r a z m j e n a " u d r u š t v u . Moglo bi se s t o g a u s t v r d i t i daje socijalistički p o r e d a k trajao o n o l i k o d u g o koliko j e t r a j a l o r a t n o i s k u s t v o njegovog u s p o s t a v l j a n j a , p e r f o r m a t i v n o g o d r ž a v a n j a „posljednje s t v a r n o s t i " u j a v n i m g o v o r i m a o n i h koje j e t r e b a l o slušati, k o l i k o j e r e v o l u c i o n a r n a e p o p e j a o s t a l a u svježem n a r o d n o m pamćenju, za što su p o s e b n o jamstvo davali njeni č u d o m preživjeli u č e s n i c i . U p r a v o toliko j e t r a j a l a d e n o t a t i v n a funkcija z v a n i č n o g realističkog d i s k u r s a

32

Ratna stvarnost objašnjena autističnoj djeci

ovog p o r e t k a , s p a š a v a j u ć i ga od aveti fikcije, od z e b n j e pred nestvarnošću. D a n a s s e k a ž e d a j e socijalizam p r o p a o , j e r nije bio dovoljno a u t e n t i č a n , j e r j e bio t u đ našoj k u l t u r i , d a l e k s a m o j s t v a r n o s t i d r u š t v a . Ali u p r a v o n a m s a m socijalizam n a l a ž e da t a k o g o v o r i m o o njegovom kraju, čuvajući n a s i dalje u s v o m " ž a r g o n u a u t e n t i č n o s t i " . U p r a v o j e socijalizam ostavio n a c i o n a l i z m u p u t o k a z da je r a t posljednji i najdjelotvorniji n a č i n da se d o k u č i s a m a s t v a r n o s t . U p r a v o j e socijalizam p o s t a v i o i d e a l i p o b u d i o želju da se na p o v l a š t e n o m , z n a č e n j i m a b r e m e n i t o m mjestu r u d a r a formira uistinu a u t e n t i č a n diskurs, neposredovan nijednim drugim. Upravo n a c i o n a l i z a m slijedi d o kraja t u p u t a n j u p a d a s t v a r n o s t i " r e a l n o g socijalizma" u " p r i r o d n u s t v a r n o s t " , s t i m d a n a m j e s t o r u d a r a postavlja seljake, isplaćujući t a k o s t a r i d u g " n e n a r o d n o g r e ž i m a " . K u l t u r a je, u z veliko o l a k š a n j e n a r o d n i h m a s a , v r a ć e n a njenoj " n a j p r i r o d n i j o j f o r m i " p u k e tradicije ili " a g r i k u l t u r e " . Na taj n a č i n postsocijalistički e t n o n a c i o n a l i z a m n u d i r a d i k a l n o rješenje za modernistički p r o c e s trošenja znaka, za n e s t v a r n o s t kapitalizma, kidajući i o n u labavu - u p o z n o m socijalizmu već sasvim labavu i p r o v i z o r n u vezu povlaštenog diskursa (interpretacije, reprezentacije, legitimizacije društva) sa z n a n s t v e n i m d i s k u r s o m . D r u š t v e n a z n a n o s t se, d o d u š e ovaj p u t sasvim p r e š u t n o , odbacuje k a o frivolan diskurs, tipičan za m o d e r n i z a m , koji ne n u d i odgovore na najvažnija pitanja.

33

Ratna stvarnost objašnjena

autističnoj djeci

Ostaje da se promišlja ovaj p a d socijalizma u "zemaljsku stvarnost". Uvjereni s m o da bi to t r e b a l o činiti na niti vodilji p o n o v o v e o m a o s n a ž e n e d e n o t a t i v n e funkcije jezika koju s a d a osiguravaju vlastita i m e n a , prije svega n a r o d n a i m e n a (etnonimi), pri č e m u sve riječi vlastitog jezika postaju vlastita i m e n a vlastite stvarnosti. Dakako, ovaj " p a d " , n a p o m e n i m o t o n a kraju, n e nalazi "čvrsto tlo", j e r je svako "zemaljsko ostvarenje" uvijek " o n o s t r a n o " , k a k o to svjedoče "religija bez t r a n s c e n d e n c i j e " (J. Baudrillard), koju etnički socijalizam s a d a stavlja ispred s e b e k a o svoju zastavu, ili p a k fantastične p r i č e o etnogenezi koje zauzimaju mjesto najvišeg znanja.

34

Četvrto poglavlje

Kruženje vlastitih imena u prirodi

Svako odvajanje od zemlje prijeti gubljenjem p o u z d a n o g oslonca. To se j a s n o uviđa sada k a d a se forme semiotičke produkcije i ekonomije počinju o d izvjesne t a č k e n e p o v r a t n o u d a l j a v a t i o d o n i h n e k a d a š n j i h , t a k o d a i h j e t e š k o smjestiti n a istu s k a l u k a o s t u p n j e v e u razvoju. U novijim p o g o n i m a s m i s l a i z n a č e n j a više n e m a t r a g o v a p r a š i n e niti n o s t a l g i č n i h slika zemljoradnika. Baudrillard vjeruje da je " h i p e r p r o d u k c i j u " i n j e n u " h i p e r e k o n o m i j u " sa kojom se d a n a s s u o č i l a i u koju se u p u s t i l a z a p a d n a k u l t u r a najbolje o p i s a t i k a o gubljenje z e m a l j s k e v e z a n o s t i , k a o p o p u š t a n j e g r a v i t a c i o n e sile. P r a ć e n j e i osvjetljavanje ove m a g i s t r a l n e tendencije "orbitalnog kretanja", njegove f a s c i n a n t n e " d e m a g n e t i z a c i j e " c j e l o k u p n o g z e m a l j s k o g života, m o ž e n a m p o k a z a t i š t a z n a č i z a k u l t u r u d a i z g u b i ili istroši svoju č v r s t u p o d l o g u . I p a k z a u z i m a n j e t a k o visoke t a č k e , n a koju s e više n i k a k v a p o l u g a n e m o ž e osloniti, p r u ž a n a m p r i l i k u d a k o n a č n o j e d n o m s a m j e r i m o m o ć p r i r o d n o g okrilja i g e o l o š k i h elemenata. Naslućujemo da se pritom radi s a m o o 35

Kruženje vlastitih imena u prirodi

j e d n o m : d a s e uvidi veza i z m e đ u "specifične t e ž i n e " k u l t u r e , s v a k e p o s e b n e k u l t u r e k u l t u r a , i zemlje - koja s e o n d a ponajprije pojavljuje k a o " r o d n o tlo", " s t a n i š t e n a r o d a " , "zavičaj p r e d a k a " i slično. T r e b a l o bi p o k u š a t i misliti o n o zemaljsko k a o p o v l a š t e n r e f e r e n t s v a k e z n a č e n j s k e veze, s v a k e s m i s a o n e g r a d n j e , svakog jezičkog izričaja, i to u p r a v o u s u d b o n o s n o m č a s u k a d a k u l t u r a kojoj p r i p a d a m o , kojoj svi m a n j e više p r i p a d a m o k a o "svjetskoj k u l t u r i " , " g u b i s i d r i š t e u r e f e r e n t u " (J.-F. Lyotard). P i t a t ć e m o , d a k l e , još j e d n o m o jeziku, ali to ć e m o u č i n i t i ovaj p u t o k r e ć u ć i s e p r e m a " s u p s t a n t i v i z i r a n o m j e z i k u " , j e z i k u koji je toliko o t e ž a o da p r e d s t a v l j a tijelo n a r o d a , da ulazi u definiciju njegovog s t v a r n o g b i ć a koji u m o d e r n o m d o b u n e k i toliko željno i m e n u j u nacijom. Svijest o " p r i r o d n o m j e z i k u " , m o d e r n a svijest o jeziku, p o č e l a je sa t e r i t o r i j a l n i m o b j e d i n j a v a n j e m i r a z g r a n i č a v a n j e m , pruživši priliku za z n a n s t v e n u definiciju najprije e v r o p s k i h n a r o d a . U o v o z e m a l j s k o m d o b u , p l a n t i f i k o v a n a populacija - u mjeri u kojoj je to tek trebala da postane u pouzdano p r e d v i đ e n o m p e r i o d u u b r z a n e kultivacije - d o p u š t a svoju e g z a k t n u d e t e r m i n a c i j u , k a o nacija. P r i t o m e j e z n a n s t v e n o saznanje, tačnije p r i r o d n o z n a n s t v e n o saznanje, još j e d a n p u t n a k o n g r č k e f i l o z o f i j e , odlučilo o b i t n o m o d n o s u p r e m a zemlji. U iskušenju s m o da procesu n a k n a d n e etničke socijalizacije d o kojeg j e došlo n a k o n n a v o d n o g p a d a

36

Kruženje vlastitih imena u prirodi

socijalizma s a g l e d a m o k a o izvjestan p r o c e s u p r i r o d n o m jeziku. P o k a z a l o se da veliku d r u š t v e n u o p a s n o s t , a već o d a v n o j e t o p o s t a l a p l a n e t a r n a o p a s n o s t koja s e h r a n i potencijalima svakog savremenog društva i kulture, p r e d s t a v l j a izvjesna n a k n a d n a f o r m a socijalizacije. I m a j u ć i u v i d u povijesno i s k u s t v o m o d e r n i z i r a n o g e t n i č k o g z a j e d n i š t v a m o g l o b i s e u s t v r d i t i d a veliku prijetnju m i r u p r e d s t a v l j a zbližavanje p r e k o d a v n o u m r l i h p r e d a k a . U d r u š t v i m a koja obnavljaju i p r e o b l i k u j u p r o c e s e g r a d n j e e t n i č k e bliskosti t o postaje p r i m a r n a f o r m a socijalizacije kojoj su prije svega izloženi odrasli članovi d r u š t v a . Šta se to desilo da stariji toliko p o m n o slušaju j o š starije, u g l a v n o m o n e d a v n o u m r l e , d a b i p o m n o r a z a b r a l i njihove p o r u k e o z a j e d n i č k o m ž i v o t u ? K a o da je riječ o o b e ć a n j u n a j v e ć e s r e ć e koja b i m o g l a n a p o k o n z a d e s i t i e t n i č k u zajednicu. Zajednicu obećanog bratstva. Ko socijalizira o d r a s l e ? To je p r v o p i t a n j e koje t r e b a p o s t a v i t i p o v o d o m e t n i č k e socijalizacije, p o n a j p r i j e s t o g a d a s e o d m a h p r i p r e m i t e r e n d a b i s e izbjegla o n a k o b n a z a m k a koja v r e b a s v a k u a n a l i z u n a o v o m p r e t v r d o m tlu: toliko s a m o r a z u m l j i v o i t v r d o k o r n o oslanjanje na p r e t p o s t a v k u o s u b j e k t u d r u š t v e n o g p r o c e s a . P o m o ć i ć e n a m logičnost tog pitanja. N e k o d r u g o o d m a h n i n e b i mogli postaviti. K o socijalizira o d r a s l e ? To se ne m o ž e vidjeti t a k o lako, j e r to n i k o i ne čini. B a r n e n i k o živ. Odrasli se uvijek s a m o

procesu naknadno,

socijalizacije povremeno i

37

podvrgavaju djelomično,

Kruženje vlastitih imena u prirodi

u s v a k o d n e v n o j ortopediji koju d o n o s e s u s r e t i sa d r u g i m ljudima, iskustva s u o č a v a n j a s a s o b o m p r e k o o n i h d r u g i h , najprije o n i h bližnjih. M e đ u t i m , d o b a društvenog prevrata može na n e u p o r e d i v i začuđujući n a č i n iznijeti na vidjelo ovaj p r o c e s re-socijalizacije o d r a s l i h . I to u njegovoj najtvrđoj p e d a g o š k o j z a d a t o s t i . P r i t o m e s e ocrtava, p a i n a m j e s t u d o kojeg n a m j e p o s e b n o stalo, b i t n a r a z l i k a i z m e đ u d r u š t v e n e revolucije i e t n o k o m u n i t a r n e r e f o r m e - riječ je u p r a v o o r e f o r m i , o n a k o k a o što se govori o a g r a r n o j reformi. D o k se u d r u š t v e n o j revoluciji r a d i o, uvijek n a k n a d n o m , izbijanju otpora prema nametnutoj socijalizaciji, socijalizaciji k r o z koju s e već p r o š l o , p r e m a n j e n i m normama, agentima, mehanizmima, svrhama, pa je t o uvijek zakašnjeli p o k u š a j re-socijalizacija p r e m a vlastitoj mjeri koja n i k a d a prije nije bila o s t v a r e n a , d o t l e u e t n o s o c i j a l n o m r e f o r m i r a n j u d r u š t v a odrasli p o k u š a v a j u ispraviti z a b l u d e i n e u k o s t i svojih odgojitelja i n a d o k n a d i t i sve p r o p u š t e n e , a o d a v n o u s t a n o v l j e n e m j e r e , n o r m e , ciljeve i efekte socijalizacije. N i k o nije t a k o s t r o g p r e m a s v o m djetinjstvu k a o ovi r e f o r m a t o r i . Z a n i m a n a s ko socijalizira o d r a s l e u etnosocijalnoj r e f o r m i koja j e o b i č n o b u r n a p o p u t revolucije. T o m o g u činiti s a m o o n i koji su od njih stariji, koji su stariji od s t a r a c a koji i s a m i još podliježu ovoj socijalizaciji - sa z a č u đ u j u ć i m v i t a l i z m o m (uvijek ć e t e ih n a ć i po t r g o v i m a u b u č n o j gomili, n e o p t e r e ć e n e b r e m e n o m g o d i n a ) . Socijalizaciju o d r a s l i h vrše p r e c i . I to š t o su p r e c i stariji sve su odgovorniji za socijalizaciju. P r e d a k , u stvari, n i k a d a ne m o ž e biti p r e t j e r a n o star, p o g o t o v o m u s e n i k a d a n e m o ž e zamjeriti n a p r e t j e r a n o j s t a r o s t i .

38

Kruženje vlastitih imena u prirodi

To p o t v r đ u j e e t n i č k i neprijatelj u i d e o l o š k o m o b r a č u n u : k a k v o god d a i z r a ž a v a uvjerenje o n uvijek nastoji d a p o m l a d i p r e t k e z a j e d n i c e s k o j o m je u s p o r u , da n j e n u v e z a n o s t z a tlo olabavi d o k a z u j u ć i d a j e n a s l j e d n a loza n j e n i h č l a n o v a m n o g o k r a ć a i tanja n e g o što o n i misle. K a k o p r e c i m o g u vršiti socijalizaciju? K a k o m r t v i (prapra...) roditelji okupljaju žive, ma koliko oni bili s t a r i ? N a različite n a č i n e . Svi s u o n i d o b r o p o z n a t i k a o različiti oblici baštinjenja k u l t u r n i h o b r a z a c a i formi. Ali se u p o g l e d u na m o d e r n i e t n i c i z a m č e s t o p r e v i đ a najvažniji n a č i n , onaj kojem su p o d r e đ e n i svi d r u g i , a to je socijalizacija koja se vrši u i m e p r e d a k a . Prije o s t a v š t i n e djela i zamisli dolazi o s t a v š t i n a i m e n a . To j e o s t a v š t i n a koja s e n e m o ž e svesti n a jezik, j e r k a o t o p o n i m m o ž e biti trajnija od s v a k o g j e z i č k o g tijela. Uvijek se p o g r e š n o postavlja p i t a n j e o t o m e ko vrši etnosocijalizaciju, t r a ž i se s u b j e k t kojeg je najlakše u g l e d a t i a k o je izložen, n e g d j e u z d i g n u t , p o p u t stele n e g d j e n a položaju, u n e k o m č a s u o b r a ć a n j a kolektivu, k a o pošiljalac p o r u k e koja j e m n o g i m a u p u ć e n a . P o t p u n o s e p r e v i đ a p o m j e r a n j e ovog i z v o r n o g " s u b j e k t a " k o r a k iza, u p o z a d i n u koja p r u ž a p r a v i o s l o n a c p o p u t zemlje. D a k a k o d a s u p r e c i spriječeni d a n e p o s r e d n o i i z r a v n o djeluju, pa to za njih m o r a j u činiti o n i j o š živući. S a d a s e p r e d n a m a otvaraju sve z a g o n e t k e i z a m k e p o l i t i k e r e p r e z e n t i r a n j a . Ali s m o m o ž d a u prilici da ovu p o l i t i k u s a g l e d a m o s a p r a v o g mjesta, k a o činjenicu

39

Kruženje vlastitih imena u prirodi

da se r e p r e z e n t i r a n j e obavlja u nečije ime, da je riječ o preuzimanju imena, tako da se p r u ž a dojam kao da j e nosilac i m e n a p r i s u t a n . N a r o č i t u p o g o d n o s t u ovom slučaju p r u ž a razdaljina koju r e p r e z e n t i r a n j e i m e n a m o r a premostiti. Naizgled je to najveća nemogućnost. Ako m e đ u ljudima n e k o n e k o g a t r e b a d a z a s t u p a , o n d a j e najveći r a s p o n z a t a k a v m e đ u l j u d s k i o d n o s postavljen i z m e đ u n e k o g s a d a š n j e g p r e d s t a v n i k a i njegovog p r a d a v n o g p r e t k a , p r e t k a koji j e idealniji što j e stariji. U t a k v o m p r i z o r u o g r o m n o g r a s p o n a i z m e đ u različitih koljena istog r o d a , u oči u p a d a j o š s a m o ime, n i k a k v o g lika više n e m a , slici se g u b i svaki t r a g . Vlastito i m e jeste jedino sredstvo premošćivanja tako neizmjerne distance, čak brisanja samog v r e m e n a , onostranog zbližavanja s a p r e t k o m . U e t n o n a c i o n a l i z m u s a m o i m e n a u i s t i n u zbližavaju. K a o što s a m o o n a , n e m o j m o t o previdjeti, p r a v e d i s t a n c e . D r u g i , d r u g i "čovjek", njegov jezik, t u đ i jezik, pojavljuje s e prije s v e g a k a o d r u g o i m e . N a s l u ć u j e m o s v o j e v r s n u r e d u k c i j u n a i m e . S a v svijet j e s v e d e n n a i m e n a . S a v svijet se sastoji s a m o od n a š i h i m e n a . I od p r o c e s a u k l a n j a n j a t u đ i h i m e n a , a k o već t r e b a d a b u d e n a š "svijet". D a b i svijet p o s t a o n a p o k o n o n o što j e s t e , o n o što je od i s k o n a bio, da bi bio p r o č i š ć e n i v r a ć e n svom izvornom obliku. R e d u k c i j a n a i m e . S t a t o z n a č i ? D a s e čitav j e d a n jezik, čitav j e d a n svijet s v e d e na ime ili da se o k o njega r a s p o r e d i i n a t a l o ž i u s v o m c j e l o k u p n o m s m i s l u . To dolazi o t u d a što se najprije j e z i k i vlastiti svijet s v o d e na

40

Kruženje vlastitih imena u prirodi

ime, sve v e z e i o d n o s i se r a s p l i ć u i p o n o v o spliću p o č e v od j e d n e glavne, p u p č a n e veze - v e z e sa najstarijim pretkom. To bi trebalo da b u d e najkonkretnija, o r g a n s k a veza - veza po i m e n u , j e r najstarijeg p r e t k a i z n a m o samo po imenu, po " n a š e m " imenu. Kao da gledamo natpis na nadgrobnom spomeniku, n a t p i s koji je z b o g z u b a v r e m e n a izblijedio, gdje se još s a m o i m e p r e m i n u l o g r a z a z n a j e , i d a n e n o s i m o bliska i m e n a n e b i g a mogli o d g o n e t n u t i . M o ž d a n a s n i j e d n a d r u g a a n a l i z a f e n o m e n a d a n a š n j e g zajedništva toliko n e tjera d a i d e m o n a groblje, m o ž d a n i j e d n a d r u g a n e zahtijeva pažljiviju posjetu vječnog p r e b i v a l i š t a . Z n a t i n e š t o ili n e k o g po i m e n u - to bi t r e b a l o da b u d e najviše z n a n j e , j e d i n o z n a n j e koje i m a m o o o n o m e do č e g a n a m j e najviše stalo. Z n a t i u e t n i č k i m k u l t u r a m a n e š t o p o i m e n u z n a č i već n e š t o z n a t i o n e k o m . Nigdje sve stvari, o n e n e s t v o r e n e k a o i o n e s t v o r e n e , n e u p u ć u j u na i m e svog t v o r c a k a o u ovim k u l t u r a m a . I s a m o n e b o i v o d e n a k a p i g r u m e n zemlje n o s e njegov potpis. U prvom, osnovnom koraku približavanje p r e t k u je beskrajno jednostavno: to je upoznavanje sa imenom iz n e p o z n a t o g , d a v n o g d o b a , ali na v l a s t i t o m p r o s t o r u . V r i j e m e je to koje u g r o ž a v a najvišu vrijednost koja j e n e p r o l a z n a : o d n o s p r e m a p r e t k u svih p r e d a k a . A p r o s t o r je taj koji o s i g u r a v a tu najdragocjeniju vezu, " n a š životni p r o s t o r " , onaj koji n a m j e p r e d a k k a o p r v o v l a s n i k n a š e zemlje ostavio u nasljeđe.

41

Kruženje vlastitih imena u prirodi

Govoriti u i m e p r e t k a kojeg z n a m o s a m o p o i m e n u , z n a č i govoriti u i m e njegovog i m e n a . Z n a č i govoriti u i m e p r e u z i m a n j a njegovog i m e n a , k a o nosilac njegovog i m e n a . S a m o nosilac i m e n a p r e t k a m o ž e govoriti u i m e p r e t k a kojeg i n e z n a m o n e g o p o i m e n u . Z a t o sve što i m a m o , a to je sve o n o što s m o p r i m i l i u nasljeđe i na č e m u s m o radili da bi d o s t o j n o očuvali i p r o d u ž i l i to nasljeđe, ovisi o i m e n u , d o s l o v n o visi o i m e n u p r e t k a , koje je j e d n o m d a v n o z a k a č e n o na ovaj prostor, u činu z a s n i v a n j a zavičaja, s t a n i š t a čitavog n a r o d a . Vjerodostojni govor, do njega je stalo u e t n i č k o m zajedništvu, počiva na v j e r o d o s t o j n o m i m e n u , i to u toj mjeri d a r e p r e z e n t i r a n j e p r e t k a , z a s t u p a n j e njegovog i m e n a postaje utjelovljenje i oživljenje p r e t k a . Od p o t o m k a s e očekuje vitalizam d e n o m i n a c i j e , č a r o b n a m o ć oživljavanja m r t v i h p u t e m izricanja njihovog imena. Oni imenima sa nadgrobnih spomenika n u d e život, n u d e svoja tijela, pa o n d a sve ostalo, sve o n e m n o g o s t r u k e v e z e i niti što tkaju tradiciju. Život koji b u j a n a tlu p r e d a k a , n a tlu n a k o j e m s u p o h r a n j e n a njihova tijela, j e s t e život p r i r o d n i h , p o n a j p r i j e biljnih sorti. Pažljivije oko koje s e n e z a m a r a čitajući i m e n a p o s v u d a , u tijelu svake, i vidljive i nevidljive, s t v a r i o t k r i v a u e t n i č k i m z a j e d n i c a m a svojevrsne fitocenoze. U kulturama, a u t e n t i č n i m p r e m a e t n i č k o m o b r a s c u , n e m a g r a n i c a groblju, č i n o v i m a s a h r a n e i a k c i j a m a u k o p a v a n j a , j e r j e sve p o s v e ć e n o bu ja nju tradicije, n j e n o m s t a l n o m osjemenjivanju i procvatu.

42

Kruženje vlastitih imena u prirodi

S t a b i r e k a o n a š p r a p r e d a k d a j e živ? T o j e najvažnije p i t a n j e u k u l t u r i koja buja i cvjeta vlastitim i m e n i m a . O n o s e p r e š u t n o postavlja n a p o č e t k u i n a kraju s v a k e b e s j e d e koja p o l a ž e p r a v o na istinitost. U d o b a e t n o k o m u n i t a r n e r e f o r m e m o r a s e " a u t e n t i č n o " živjeti, a to prije s v e g a z n a č i " a u t e n t i č n o " govoriti. " S t a bi rekao p r e d a k d a j e živ?" - podrazumijevani odgovor je r e g u l a t i v n a ideja s v a k o g " a u t e n t i č n o g " iskaza. K o n a č n a destinacija takvog iskaza je " k a m e n o pismo", p i s m o s a d r e v n i h s p o m e n i k a koje svjedoči p o t o m c i m a o životu i djelu njihovih p r e d a k a . A u p r v o b i t n o k a m e n o p i s m o , o n o koje j e u z o r n o z a s v a k o d r u g o , kasnije, n a k n a d n o , m o g l a s u stati s a m o vlastita i m e n a , njegovi p o t p i s n i c i i a d r e s a t i . Da bi p o n o v o z a k u c a l o s r c e a u t e n t i č n o g p r e t k a , p r a u z o r n o g fitolita, p o t r e b n o j e d a j o š n e k o nosi njegovo i m e . N e k o vlastito i m e j e s t e d a n a s p r a v o i m e - a živimo u d o b a p r a v i h i m e n a , z a j e d n i š t v a o n i h koji s u k a k o t r e b a i m e n o v a n i - s a m o a k o j e s k i n u t o s a izblijedjelog k a m e n o g s p o m e n i k a . Nulti stepen reprezentiranja, predstavljanja bez i k a k v e p r e d s t a v e , koji o s i g u r a v a a u t e n t i č a n govor sa s a m o g izvora, b e z t r a g o v a d e r i v i r a n o s t i i fabriciranja, taj s t e p e n o b e z b j e đ u j e p r a s t a r i p r e d a k , onaj p r v o b i t n i , p o z n a t s a m o toliko koliko j e t o n e o p h o d n o . G o v o r e ć i u i m e p r e t k a , govori se n a j a u t e n t i č n i j e , tj. sa s a m o g izvora. Taj izvor, k a o svaki p r a v i a u t e n t i č n i izvor, nalazi se u zemlji. Govoriti o n a k o k a k o t r e b a , k a k o se očekuje od p r a v i h pripadnika etničke zajednice, znači ukinuti (vremensku) distancu p r e m a pretku.

43

Kruženje vlastitih imena u prirodi

A t a k a v čin zahtijeva z a u z i m a n j e o d r e đ e n o g mjesta i to t a k o k a o da vrijeme n i k a d i nije t e k l o . P r a v o mjesto je t a m o gdje leži n e k o od p r e d a k a U t o m g o v o r u se, dakle, uspravlja sam upokojeni p r e d a k . Prošlost n a m više n e i z m i č e ukoliko z a u z m e m o a d e k v a t a n položaj p r e m a njoj, u k o l i k o z a u z m e m o o d r e đ e n o , o d a v n o n a m d o s u đ e n o , mjesto - mjesto p r e t k a . N e m a uspješne etnopolitike bez kulta mrtvih. I bez velike ž i v o t n e energije koja je p o t r e b n a za njegovo o d r ž a v a n j e , k o l e k t i v n o g vitalizma kakav, na primjer, d o n o s e m a s o v n e s p o r t s k e p r i r e d b e . M r t v i s u t i koji t r a ž e r a đ a n j e , što n e u m j e r e n i j e . M r t v i v o d e d e m o g r a f s k u politiku, j e r o n a služi o d r ž a n j u njihovog i m e n a . Nije č u d o da ta politika svoje p r a v e efekte p o s t i ž e t e k s ratom. P o š t o v a n j e p r e d a k a - n e m a većeg p o š t o v a n j a z a d r u š t v o o kojem govorimo. Sve drugo poštovanje i uvažavanje o d a t l e dolazi: iz p o š t o v a n j a m r t v i h . U d r u g o m čovjeku se najprije p o š t u j e p r e d a k , najviše njegov najstariji p r e d a k koji j e d a k a k o i n a š p r e d a k . Najbliže r o d b i n s k e v e z e s u imali n a š i najstariji preci. Bliskost d r u g o g čovjeka - a ovdje se m o ž e r a d i t i s a m o o r o d b i n s k o j bliskosti - počiva na s m r t i koju njegova pojava uvijek priziva. S v a k i s u s r e t je u p r i l i č e n , ako je istinski - d a k l e b r a t s k i - o d s t r a n e r o d b i n e , prije svega o d o n e d a v n o preminule. E t n o n a c i o n a l i z a m je m o d e r n i oblik k u l t a m r t v i h . I t o z a t o što j e t o s e m i o t i č k i r e ž i m d o m i n a c i j e v l a s t i t i h

44

Kruženje vlastitih imena u prirodi

i m e n a . P o š t u j e p r e t k e onaj k o m e p o d e z a r u k o m da z a u z m e njihovo mjesto. A s v a k o ko je živ već je u n e k o l i k o z a u z e o m j e s t o n e k o g svog p r e t k a . N o , d a b i se d o i s t a z a u z e l o mjesto svojih p r e d a k a , njihovo i n a š e z a j e d n i č k o m j e s t o - za to je p o t r e b a n čitav život. J e r n i k o živ n e m o ž e z a u z e t i m j e s t o p r e d a k a i s a m o rijetkima t o p o đ e z a r u k o m poslije vlastite s m r t i . P o š t o v a t i p r e t k e z n a č i činiti isto što bi i oni činili - da su živi. Živi, d a k l e , imaju izvjesnu o b a v e z u o p o n a š a n j a neživih. Svaka generacija je d u ž n a da oponaša p r e t h o d n u , pod u s l o v o m da ova o p e t sa svoje s t r a n e nije iznevjerila svoju p r e t h o d n u g e n e r a c i j u . L o š e o p o n a š a n j e ili o d u s t a j a n j e od njega p r e d s t a v l j a o n o n a j g o r e : o d r a đ i v a n j e od p r e d a k a . Odrađivanje je odustajanje od sređivanja ili n e p r a v i l n o s r e đ i v a n j e s a m r t v i m p r e t h o d n i c i m a . S r o đ i v a n j e j e prisvajanje p r e d a k a k a o prisvajanje njihovih mjesta, o n i h mjesta koja j e s m r t p r e d a k a učinila vječno njihovim. S r o đ i v a n j e d o n o s i s a b i r a n j e p r e d a k a , sabiranje s p r a m p r e d a k a - ono donosi posjedovanje zemlje, čitave j e d n e teritorije koja s e p r o s t i r e d o t l e d o k l e s e p r o s t i r u groblja p r e d a k a , c j e l o k u p n o o n o tlo n a k o j e m s e m o g u n a ć i u p i s a n a njihova i m e n a . U s e m i o l o š k o m s m i s l u groblja su z e m a l j s k e p o v r š i u kojima s u u p i s a n a vlastita i m e n a , j e d i n a m j e s t a n a k o j i m a s u i m e n a (kao) o d p r i r o d e d a t a , t a k o d a s e i z njih k o n s t i t u i r a izvjesna p r i r o d n a z a j e d n i c a . A n e m a " p r i r o d n i j e " zajednice o d m o d e r n e e t n i č k e z a j e d n i c e , od o n e z a j e d n i c e kakvu, u svojoj n a t u r a l i s t i č k o j h i p e r p r o d u k c i j i , n u d i etnosocijalizam. T a d a s e p o k a z u j e

45

Kruženje vlastitih imena u prirodi

d a j e " n a j p r i r o d n i j i " oblik vlastitog i m e n a t o p o n i m . T o p o n i m je izvor i destinacija v l a s t i t o g i m e n a . To je ključ z a r a z u m i j e v a n j e r e ž i m a v l a s t i t i h i m e n a . Najveća b r i g a z a a g r o r e f o r m a t o r e k u l t u r e j e s t e i s p r a v n o n a d o v e z i v a n j e , o č u v a n j e n e o š t e ć e n i m čitavog l a n c a tradicije, da se blago p r e d a k a (jer o n o što su o n i imali j e najdragocjenije što m i m o ž e m o imati) n e izgubi i ne p r o p a d n e u uvijek n e s i g u r n o m i r i z i č n o m p r e n o š e n j u p r a s t a r o g nasljeđa. M o r a s e sve b a š t i n i t i o n a k o k a k o j e u i s t i n u i bilo. Z b o g tolikog b r e m e n a k o n z e r v i r a n j a prošlosti, a u t e n t i č n o s t g o v o r a j e uvijek unekoliko ugrožena. Da li bi to naš p r e d a k tako rekao, da li bi sve to o d o b r i o da je živ? B r i g a je posljedica straha: n e m a veće osude od osude pretka. No, sumnja u p r e t k o v stav n e m o ž e n i k a d a p o s t a t i t a k o velika d a b i p o s t a l a p r e p r e k a s a m o m baštinjenju, d a b i izazvala n e p o m i r l j i v e r a s k o l e u zajednici n a s l j e d n i k a . J e r o n o najvažnije s e n e m o ž e n i k a d a dovesti u p i t a n j e . Z b o g izvjesnosti z a koju j a m č i m r t v i p r e d a k s a m s o b o m : i o n d a kada je p r e t v o r e n u zemni p r a h i k a d a nijedan o d p o t o m a k a n e uspijeva p r o g o v o r i t i n j e g o v i m r i j e č i m a i o n d a ostaje n e o s p o r n o m m r t v a č k a izvjesnost d a m u j e stalo d o o č u v a n j a svoje zemlje i s v o g a i m e n a . B a r koliko t o njegova vlastita h u m k a z a h t i j e v a . T o j e m i n i m u m t r a d i c i j e koju s v a k o živ m o ž e u o p ć e ostaviti za sobom. To je jedinica tradiranja kojom se može mjeriti z e m a l j s k a t e ž i n a n e k e " a u t e n t i č n e k u l t u r e " . P r e c i - u s e m i o l o š k o m s m i l u koji ovdje p o k u š a v a m o razviti - s l u ž e p o n a j p r i j e za povezivanje živućih,

46

Kruženje vlastitih imena u prirodi

z a p o v e z i v a n j e p o i m e n u . I m e n a m o g u biti bolje k o p č e zajedništva od bilo čega drugog, konkretnijeg i materijalnog; o n a m o g u voditi familijariziranju velikih d r u š t v e n i h g r u p a . Njihovo s n a ž n o povezivanje - ne z n a m o za snažnije i djelotvornije - ova zavidna makrofamilijarizacija, završava kod o g r a d a p r a s t a r i h groblja. Tu, dakle, završava semiološki o b r a đ e n o zemljište k a o m a t r i c a etno-semiologije ili k o m u n i t a r n e ekonomije z n a k o v a . P r e d a k s e p o k a z u j e kao " o d s u t n o o z n a č e n o " ( D e r r i d a ) koje n a d o d r e đ u j e čitav d r u š t v e n i o d n o s . P r e d a k , uvijek već p r e t v o r e n u i m e p r e t k a , n e o p h o d a n je k a o i n s t a n c a koja o m o g u ć u j e etabliranje i situiranje d r u š t v e n e veze. Ako " i m e o c a " ( L a c a n ) o m o g u ć u j e familijarnu vezu, o n d a i m e p r a p r e t k a , iz kojeg je d e r i v i r a n o očevo ime, o m o g u ć u j e najčvršće, b r a t s k o zajedništvo i o n i h koji su s e d a v n o odrodili. E t n i c i z a m ističe n a š d u g p r e m a zemlji, koji n i k a d a nije t a k o velik k a o u d o b a p r o c v a t a ovog socijalizma poslije socijalizma, z a s n o v a n o g na f u n d a m e n t a l n o j geopolitici. N a š d u g p r e m a zemlji, o n o što joj svako živ duguje, ukoliko j e s v a g d a p r i p a d n i k n e k e " i z v o r n e k u l t u r e " , taj n e u m i t n i i neisplativi d u g leži u obavezi da se s a č u v a k a o vlastita o n a zemlja kojoj će se vlastito i m e j e d n o m , k a d tad, vratiti. N a š d u g p r e m a zemlji je o b a v e z a da se b r a n i i s a č u v a zemlja u koju ć e m o p o h r a n i t i n a š e ime, u kojoj su već p o h r a n j e n a n a š a i m e n a , vlastita i m e n a koja svako živ s a m o p r i v r e m e n o podiže iz zemlje k a o najdragocjeniji plod ili, radije, s a m a p o t k a tradicije kojoj p r i p a d a .

47

Kruženje vlastitih imena u prirodi

G e o p o l i t i k a e t n i c i z m a počiva n a k r u ž e n j u i m e n a u p r i r o d i . To p r i r o d n o k r u ž e n j e , o n a j k r u g koji svojim životnim razdobljem opisujejednageneracijapotomaka, sačinjava j e d n u k a r i k u u n e s a g l e d i v o m l a n c u tradicije. Najsvetija o b a v e z a živućih je da veličaju to i m e koje su dobili o d p r e d a k a , d a g a d o s t o j n o v r a t e n a njegovo p r a v o mjesto. J e d i n o u i s t i n u d o s t o j n o v r a ć a n j e "vlastitog i m e n a " p r e c i m a j e v r a ć a n j e " v l a s t i t o g i m e n a " zemlji t a k o d a o n a s a m a njime p o s t a j e i m e n o v a n a . S v a k o m o r a težiti, u i m e o n o g s t o j e u e t n o p o l i t i c i najsvetije, a t o j e o č u v a n j e i m e n a p r e d a k a , d a r a z m j e n i svoje i m e z a t o p o n i m , z a t o p o n i m koji ć e n a d r a s t i njegovu vlastitu h u m k u . Antroponim za toponim. I obratno. Niko ne zaslužuje da mu ime p o s t a n e neki m a r k a n t a n t o p o n i m k a o onaj k o j e d a o svoj život z a " n a š u z e m l j u " . S a m o o n j e d o s t o j n o isplatio najveći n a r o d n i d u g . Vlastito tijelo, o n o s t o j e n a j s t v a r n i j e od svakog p o j e d i n c a , p o s t a j e a p s o l u t n o s t v a r n o , s t v a r n o k a o k a m e n u zemlji, u č i n u a p s o l u t n e plantifikacije. T i m č i n o m se, u c e r e m o n i j a l u sahranjivanja, p o g o t o v o v e o m a i s t a k n u t o g p o j e d i n c a , objelodanjuje d a j e svaki n a r o d negdje u k o r i j e n j e n , d a njegov j e z i k i m a svoj vlastiti teritorij, d a s e n a r o d n a tradicija s v a g d a n e g d j e r a s p r o s t i r e . Vlastita i m e n a s u ta koja u k o p a v a n j e p r e t v a r a j u u ukorjenjivanje. T o p o n i m i su, d a k l e , najautentičnija, pa o t u d a i najtrajnija i m e n a p r e d a k a , ili najvlastitija " v l a s t i t a i m e n a " . E t n i č k a t r a d i c i j a nije ništa d r u g o n e g o d a v a n j e , p r e u z i m a n j e , v e l i č a n j e i vraćanje i m e n a p r e d a k a u b i r a n j e i o p l o đ i v a n j e o n o g što j e p o s a đ e n o n a tlu

48

Kruženje vlastitih imena u prirodi

koje j e svojim p r v i m i m e n o m , svojom p r v o m s m r ć u , prisvojio prvi p r e d a k . I m e , vlastito i m e , je d a k l e i s j e m e i biljka i p l o d . Z a t o je s v a k a k u l t u r a u s v o m i z v o r n o m - ili u s v o m " n a t u r a l i z i r a n o m " o b l i k u - a g r i k u l t u r a . Što z n a č i k u l t u r a uzgajanja i njegovanja vlastitih i m e n a . R a z u m l j i v o j e s t o g a z a š t o j e rat, p o d u s l o v o m d a j e doživljen k a o " e t n i č k i konflikt", n a r o č i t o p o g o d n o d o b a d a t a k v a k u l t u r a p o v r a t i svoje a u t e n t i č n e c r t e . E t o z a š t o s e t a d a s v i m a o b z n a n j u j e d u g p r e m a zemlji k a o k o l e k t i v n a o b a v e z a . Ili z a š t o j e t a d a g e o t r o p i k a g l a v n a t r o p i k a d i s k u r s a . Ili z a š t o se j e z i k obnavlja u svojoj j e d i n o j p r a v o j , i m e n i č k o j s u p s t a n c i i z a š t o p o č i n j e da cvijeta k a o n i k a d a u svojoj figurativnosti. T a d a sav n a r o d r a z g o v i j e t n o r a z a b i r e n a l o g koji s u m u u p u t i l i njegovi najstariji p r e c i , n a l o g d a s e n e z a t r e njihovo sjeme. Z a t o n i k o k a o " m a l i n a r o d i " nije toliko s p r e m a n d a bdije n a d a u t e n t i č n o š ć u svoje k u l t u r e : z b o g s t a l n e o p a s n o s t i , j e r j e s o b o m d o n o s i i o g r a n i č e n i lokalni rat, m a s o v n o g iskorjenjivanja. U r a t u koji oni v o d e , koji j e uvijek n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i , b r a n i s e prije svega vlastito i m e , a to z n a č i s v a k a s t o p a vlastite zemlje. A g r a n i c e vlastite zemlje s u o g r a d e zavičajnog groblja, p r o s t o r a n a kojem j e d i n o taj n a r o d , k a k o s e vjeruje, m o ž e živjeti i p l o d o n o s n o s t v a r a t i . U e t n o n a c i o n a l i z m u s e sve m o ž e d o p u s t i t i , ali s e n e m o ž e d o p u s t i t i p r o d o r t u đ i h i m e n a n a vlastiti teritorij, p r o d o r koji b i m o g a o r e p r e z e n t i r a t i kretanje neke n a r o d n e zajednice, historijski čin k o l e k t i v n e aproprijacije zemlje, n e k u

49

Kruženje vlastitih imena u prirodi

djelotvorniju a g r a r n u r e f o r m u . O t u d a uvjerenje d a s u sva s r e d s t v a d o p u š t e n a , j e r n i š t a n e smije p o r e m e t i t i g r o b n i m i r vječnog počivališta p r e d a k a , n i š t a n e smije ugroziti k r u ž e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i , g r a đ e n j e s i m b o l i č k i h k a r i k a n a r o d n e tradicije. N i š t a n e smije spriječiti v r a ć a n j e d u g a d o m o v i n i , vlastitu s m r t i rađanje novih potomaka. Vlastito i m e t r e b a , dakle, ispitivati p o č e v od njegovog z e m a l j s k o g mjesta, p o č e v od njegovog zemaljskog oblika: o d t o p o n i m a , o d njegove h t o n i č k e m e t a m o r f o z e . Taj uvid će nam pružiti semiotička analiza etnosocijalizacije koja se vrši na u z o r a n n a č i n : u r a t u koji prijeti iskorijenjivanjem " m a l i h n a r o d a " . T i m e otkrivamo potencijale semiotičke gradnje zajedništva koji, p r e m d a s a d a r e g i o n a l n i i m a r g i n a l n i z a m o d e r n u svijest i za k o n t i n e n t a l n e povijesne p r o c e s e , m o g u s u t r a p o s t a t i d a l e k o važniji, k a k o j e t o već p o k a z a l o i s k u s t v o n a c i o n a l s o c i j a l i z m a . I to z b o g t e m e l j n o g z a h t j e v a s v a k e kulture za autentičnošću, za stvarnošću, za posljednjom z e m a l j s k o m s t v a r n o š ć u , kojeg tokovi m o d e r n i z a c i j e , k a k o se čini, i s t o v r e m e n o i o b e s n a ž u j u i o s n a ž u j u . E t n o n a c i o n a l i z a m s a svojim sve brojnijim ž a r i š t i m a s v u d a p o svijetu n a m u k a z u j e d a ispod g e o m e t r i z o v a n o g prostora i historijskog v r e m e n a j e d n e univerzalističke k u l t u r e još s n a ž n o b u j a p a g a n i z a m s a svojim r i t u a l i m a posvećivanja, p a g a n i z a m čije će sjeme uvijek biti živo - d o k god p r i r o d n i jezici u sebi čuvaju vlastite t r e z o r e vlastitih i m e n a .

50

Peto poglavlje

Poetika vlastitog imena

I m e , p a i " v l a s t i t o i m e " , uvijek priziva d r u g a i m e n a , ali uvijek se i izdvaja, osamostaljuje, p o g o t o v o "vlas­ t i t o i m e " . S v e što i m e čini, čini u vlastito i m e , čini k a o vlastito i m e . "Vlastito i m e " j e o n o najvlastitije i m e n a , a što se ne da podvesti pod suštinu imena. J e r ništa kao vlastito i m e n e d o v o d i u p i t a n j e s u š t i n u k a o n e š t o š t o t o b o ž e u p r a v l j a i r a s p o l a ž e i m e n i m a . 8 U stvari, n e m a s u š t i n e i m e n a , k a o što n e m a s u š t i n e z n a k a , d i s k u r s a , jezika... S u š t i n a , ili o n o š t o s e s v a g d a t a k o i m e n u j e , krije svoje porijeklo od i m e n a i nasilje koje vrši n a d njim. M o ž d a s v a k o nasilje u p r a v o dolazi o d a t l e , o d suštine iznad imena, od onoga što je iznad imena, od m o g u ć n o s t i d a s e s a b i r u i r a z v r s t a v a j u i m e n a n a osn­ ovu n e č e g š t o ih n a d i l a z i . A to d a k a k o o p e t m o ž e biti s a m o ime. No, ništa tako ne nadilazi ime kao "suština i m e n a " , n i j e d n a s u š t i n a toliko n e priziva nasilje k a o 8 K a o što p r i m j e ć u j e D e r r i d a : „ I a k o j e o d nje n e o d v o j i v o , o n o v l a s t i t o (le p r o p r e ) " - d o d a j m o pa i o n o vlastito vlastitog imena

"se ne brka sa

s u š t i n o m . " Vidi n j e g o v u : „ L a m y t h o l o g i e b l a n c h e . L a m é t a p h o r e d a n s l e t e x t e p h i l o s o p h i q u e " u: Marges - de la philosophie, Les éditions de Minuit, Paris, 1 9 7 2 , str. 2 9 6 .

51

Poetika vlastitog imena

ova t o b o ž n j a s u š t i n a i m e n a . T i m e s e i m e n e u n i ž a v a i n e r a s t a č e n e g o s e u p r a v o u z d i ž e i veliča, i z n a d s e b e samog. Iznad sebe samog do granice bezimenog, do g r a n i c e svoje nosivosti. J e r i s a m a s u š t i n a uvijek je n e k o i m e , uvijek j e nosi n e k o i m e , uvijek s e n e k o i m e pojavljuje " u n j e n o i m e " , z a s t u p a j u ć i j e p r e d d r u g i m i m e n i m a . K a o vlastito, najvlastitije ime, n e u p o r e d i v o vlastitije o d o b i č n i h "vlastitih i m e n a " . Koliko j e jezika, z b o g svojih i m e n a , s t e k l o n a d m o ć n a d d r u g i m j e z i c i m a u p r a v o u i m e s u š t i n e , z n a n j a o o n o m najvišem, najvišeg z n a n j a ? N e p o l a ž e l i svaki „ p r i r o d n i jezik", z b o g o n o g s t o j e u njima u i s t i n u n e p r e v o d i v o , z b o g vlastitosti svo­ j i h i m e n a koja s e n i k a d a n e m o ž e p o r e d i t i , n e p r i k o s n o ­ veno pravo na takvu povlaštenost? I m e k a o i m e , s a m o k a o t a k v o - i m a li išta č u d n o v a t i j e , tjeskobnije, u većoj mjeri p r i j e t e ć e ? Uvijek n a m n e k a familija, koja je najprije v i t g e n š t a j n o v s k a "familija imena", 1 krije taj prizor. Postoji t a k o n e š t o k a o U n h e i m l i c h k e i t i m e n a : s u š t i n a , ili " s u š t i n a s u š t i n e " , k a o a p s o l u t n o i z d v o j e n o i m e , k a o i m e koje to nije, koje više n i č e m u ne p r i p a d a i s n i č i m nije p o v e z a n o , prije s v e g a s d r u g i m i m e n i m a . D a lije iko i k a d a m o g a o p r e d s t a v i t i s a m o ime, misliti i m e k a o i m e ? Izreći ga, a d a s e t i m e ne p o v u k u i o s t a l a i m e n a , sve riječi? I ne teži li s v a k o p r a v o i m e n o v a n j e i p r e d s t a v l j a n j e - j e r k a d a je riječ o i m e n i m a , uvijek je riječ o n a d o m j e š t a n j u , z a s t u p a n j u , p r e d s t a v l j a n j u - postavljanju j e d n o g j e d i n o g i m e n a i z n a d svih i m e n a ? N a z o v i m o t o s i n d r o m o m "kraljevskog i m e n a " ili p o s l j e d n j o m ambicijom ontologije. S v a k o i m e je vlastito i m e i krije potenciju svog veličanja.

52

Poetika

vlastitog

imena

O n o d i s k u r s k o j e m p r i p a d a , i s p r a m kojeg nije n i š t a p o s e b n o , uvijek teži p r e t v o r i t i u p r i r o d n u e n e r g i j u svog veličanja, u z d i z a n j a i z n a d svih d r u g i h označitelja, prije svega d r u g i h i m e n a , a p o g o t o v o i m e n a koja stoje "visoko". K a d a p i t a m o i z n a d č e g a s e t o u z d i ž e n e k o vlastito ime, o n d a je odgovor da se ono uzdiže iznad drugih imena. Ono se uzdiže tako što od svega drugog, onog š t o nije o n o , p r a v i d r u g a i m e n a . I m e m o ž e o p s t a t i samo s drugim imenima, samo tako da bude ime m e đ u d r u g i m i m e n i m a . Z a s e b e j e o n o uvijek p o v l a š t e n o i m e , j e r j e njegovo v l a s n i š t v o p o s e b n o i j e d n o k r a t n o , s a m o n j e m u d o z n a č e n o . Vlastito i m e teži d a i s t a k n e svoju s a m o p r i p a d n o s t i s a m o s v o j n o s t . S t o je u većoj mjeri " i s t i n s k o " i m e , o n o sve m a n j e p r i p a d a bilo č e m u i bilo k o m e , a n a j m a n j e d r u g i m i m e n i m a . O t u d a i s a m n o s i l a c i m e n a m o ž e biti f a s c i n i r a n n j e g o v o m veličinom. Fascinacija velikim i m e n o m je uvijek fascinacija izuzetnim vlasništvom. I m e se uzdiže p r e k o vlasništva koje je uvijek, da t a k o k a ž e m o , njegovo vlasništvo. Jer ne može se misliti vlasništvo bez nekog vlastitog imena.9 9 Zato se vlastitost vlasništva još nikad i nije mogla misliti. Slušajući ovdje Derridu: „Ne može se dakle više pitati 'šte je to vlastito (le propre), aproprijacija, eksproprijacija, gospodarenje, služenje itd.?' ... process proprijacije (procès de propriation) organizira cjelokupnost procesa jezika ili simboličke razmjene u cjelini, uključujući dakle sve ontološke iskaze. Povijest istine (kao povijesl-istina) (jeste) proces proprijacije. Vlastito se dakle uskraćuje onto-fenomenološkom ili semantičko-hermeneutičkom ispitivanju. Pitanje o smislu ili istini bitka nije sposobno za pitanje o onom vlastitom, o neodlučivoj razmjeni većeg za manje, o davanju-uzimanju, davanju-čuvanju, davanju-kvarenju, o zadešenosti darom. Ono nije za to sposobno jer je u njega upisano. Svaki put kada iskrsne pitanje vlastitog u polju ekonomije (u ograničenom smislu), lingvistike, retorike, psihoanalize, politike itd., onto-hermeneutička forma ispitivanja pokazuje svoju omeđenost." Jacques Derrida, Eperons, les styles de Nietzsche, Flammarion, Paris, 1978. str. 92-93.

53

Poetika vlastitog imena

Vlasništvo koje n i k o m n e p r i p a d a j e svačije vlasništvo, v l a s n i š t v o b e z i m e n a , koje je kraj vlasništva. ( P o v r a t a k e t n i č k o g u Istočnoj E v r o p i , d a n a š n j i e t n i c i z a m ili n a c i o n a l i z a m , i m a specifičnu " s e m i o t i č k u d i m e n z i j u " : nije li u p r a v o r e ž i m k o l e k t i v n o g vlasništva, koji n i k a k o nije m o g a o da ostvari svoj cilj p o s v e m a š n j e kolektivizacije, razbuktao strast imenovanja, i m e n o v a n j a k a o zaposjedanja, o b n o v e vlasništva k a o vraćanja prvobitnih imena?) I m e n e m o ž e n i k a d a n a k n a d n o prispjeti u n e k o vlasništvo, a da ga već n e k o d r u g o nije obilježilo, tačnije k o n s t i t u i r a l o k a o t a k v o . Vlasništvo j e već uvijek obilježeno i m e n o m , i m e već uvijek obilježava vlasništvo. Ne postoji u s t v a r i o d n o s i m e n o v a n j a , obilježavanja, prisvajanja i z m e đ u i m e n a i vlasništva. To se ne m o ž e misliti: a k o s e u i s t i n u h o ć e misliti o n o vlastito "vlastitog i m e n a " . I m e je v e ć oduvijek vlasništvo i vlasništvo je v e ć oduvijek n e k o i m e . 1 0 K a k v o i m e ? I m e koje n i k a d a nije sebi s a m o m a p s o l u t n o vlastito, u k o l i k o j e s v a g d a i m e n e k o g jezika, p a s t o g a uvijek teži d a s a m o s e b e p o s j e d u j e o n k r a j svih d r u g i h , i m e n a , n a r u b u n e s a m o svih d r u g i h j e z i k a n e g o i svog vlastitog j e z i k a . S v a k o i m e u s v o m s a m o p r i s v a j a n j u h o ć e da prisvoji čitav jezik, postajući tako na a p s o l u t a n način ono stoje od početka bilo: i m e svog j e z i k a . D a k l e : " i m e koje n o s i j e z i k " , 1 0 Z a t o što j e „ i m e o n o što s e b r i š e ispred o n o g što i m e n u j e . S t o g a b i t o d a j e i m e ' n u ž n o , d a t r e b a ' z n a č i l o d a i m e nedostaje (fait d é f a u t ) : o n o treba n e d o s t a j a t i , t r e b a i m e (il faut u n n o m ) koje nedostaje (fasse d é f a u t ) . T a k o uspijevajući d a s e i z b r i š e , o n o s a m o ć e biti s p a š e n o (sauf), bit ć e , i z u z e v s e b e ( s e r a s a u f l u i - m ê m e ) . " J a c q u e s D e r r i d a , O n the N a m e , S a u f l e n o m ( P o s t S c r i p t u m ) , S t a n f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , Stanford, California, 1 9 9 5 , str. 6 8 .

54

Poetika vlastitog imena

što u p r e o k r e t a n j u ovdje i m p l i c i r a n o g d v o s t r u k o g g e n i t i v a ( i m e j e z i k a ) z n a č i : j e z i k n o š e n o d j e d n o g svog vlastitog i m e n a . N e m o g u ć i p o t h v a t d a s e n o s i j e z i k k a o što se n o s i vlastito i m e . J e z i k a i i m a d o k l e god ga n o s e njegova vlastita i m e n a , a o n a g a n i k a d n e m o g u s a m a nositi. J e z i k j e m r t a v a k o iza s e b e ostavi s a m o svoja n a j v e ć a i najvlastitija i m e n a : t o p o n i m e . N i j e d a n se jezički e l e m e n t ne m o ž e t a k o izdvojiti i o t p a s t i od d r u g i h k a o što t o m o ž e u č i n i t i t o p o n i m . S v a k o vlastito i m e , a najviše t o p o n i m , s k r i v a o n o što ga nosi, j e r uvijek i m e n u j e nosioca, stavlja se na njegovo mjesto i obilježava o n o što je n o š e n o , p r o n o š e n o i i z n e s e n o . S n a z i r a n j e m g r a n i c a metafizičkog s h v a ć a n j a o jeziku, koje j e z i k g r a d i od i m e n a i u s v a k o m j e z i č k o m izričaju vidi i m e , j e z i k je n a g l o " o t k o č e n " i " p o k r e n u t " , oslobođen referencijalne stege imena. I m e F. de S a u s s u r e a m o ž d a ponajbolje obilježava p o č e t a k tog v r t o g l a v o g k r e t a n j a jezika, p r o v a l u l a n a c a , baterija, flukseva označitelja koji uklanjaju d r e v n e o g r a d e z n a k a i z n a č e n j a (J. L a c a n ) . I s p r v a se s p u n o s t r a s t i i u s h i ć e n j a p r a t i l o ovo r a z u z d a n o k r e t a n j e označitelja (G. D e l e u z e 11 i F. G u a t t a r i ) . D e k o n s t r u k c i j a i nije n i š t a d r u g o n e g o p r o n a l a ž e n j e živog t r o p i č k o g k r e t a n j a i s p o d s v a k o g k o m a d a č v r s t o g tla obilježenog p o s t o j a n i m i m e n o m . I m e n a B l a n c h o t a , F o u c a u l t a i D e r r i d e obilježavaju ovo p r e o k r e t a n j e p r v e n s t v a vlastitog i m e n a , već uvijek p o m a l o o t p a l o g iz t r o p i č k o g k r e t a n j a , u o d n o s u p r e m a 11 S a d a „ n a k r a j n j e m r u b u k a p i t a l i z m a , deteritorijalizirani s o c i u s pravi m j e s t o tijelu b e z o r g a n a , d e k o d i r a n i m fluksevima koji se bacaju u ž e l e ć u p r o d u k c i j u . " G i l l e s D e l e u z e i F é l i x G u a t t a r i , L ' a n t i - Œ d i p e . C q p i t a l i s m et S c h i z o p h r é n i e , L e s é d i t i o n s d e M i n u i t , Paris,

55

Poetika vlastitog imena

d i s k u r s u . To nije p u k o p r e o k r e t a n j e , j e r d o v o d i u p i t a n j e t e m e l j n e m o g u ć n o s t i svakog p r v e n s t v a , p o v l a š t e n o s t i , vlasništva, vladavine... Ali m o ž e li se vlastito i m e d e k o n s t r u i r a t i ? N a j m a n j e m u m o ž e n a u d i t i p u k o v r a ć a n j e n j e g o v i m izvorima, p o n o v n o u t a p a n j e ili p r o p l i v a v a n j e u t o k o v i m a čije s u o b a l e i l u z o r n e , u k a z i v a n j e n a njegovo d i s k u r z i v n o porijeklo, n a j e z i č k u s u p s t a n c u o d koje j e g r a đ e n o . P r v i čin koji je v o d i o tzv. " j e z i č k o m o k r e t u " , od kojeg n a s s a d a dijeli v e ć p o l a stoljeća, p r o l a ž e n j e " i z a " i " d a l j e " o d i m e n a k a d i s k u r s u , čin koji j e " v l a s t i t o i m e " , s a d a s e vidi, m o g l o lako d o p u s t i t i , p o n o v o zahtijeva v r a ć a n j e imenu, b u d u ć i da idemo " o d " diskursa neobavljenog posla. O s t a l o j e d a s e d e k o n s t r u i r a o n o š t o j e k r o z čitavu povijest metafizike skrivalo mogućnost dekonstrukcije. Ostatak dekonstrukcije kojem bi ona t r e b a l a n a k n a d n o prići. N i š t a joj p r i t o m n e j a m č i u s p j e h , n a j m a n j e s t r u k t u r a l n a lingvistika. B r o j n e D e r r i d i n e novije knjige s e o p s e s i v n o b a v e " v l a s t i t i m i m e n o m " , koje nije niti m o ž e biti n i k a k v a t e m a , teza, ideja itd. O n o š t o s a d a čini j e z i č k o p i t a n j e t j e s k o b n i m , u p r a v o j e p o d v o j e n o s t i m e n a , činjenica d a j e o n o već n e g d j e izdvojeno, u n a j g o r e m slučaju v e ć p a l o na tlo. D a k a k o , uvijek s a m o m e t a f o r i č n o . V r a ć a n j e m i m e n a " u " d i s k u r s , 1 2 koji s e b e z i m e n a n e n a l a z i nigdje n i t i p r e d s t a v l j a k a k v o b i ć e ili k o r p u s , polazi n a m z a r u k o m d e k o n s t r u i r a t i " v l a s t i t o s t " ili v l a s n i š t v o " koje n o s i i m e , ali t o i s p a d a s u v i š e lako. D e k o n s t r u k c i j a s e o s t v a r u j e 1 2 „ U s p u t , k a ž e D e r r i d a (ali z a š t o s a m o u s p u t , toliko ili t e k u s p u t ? ) , d a l i j e i m e , v l a s t i t o i m e ili i m e p a r e x c e l l e n c e u j e z i k u i šta bi ta u k l j u č e n o s t z n a č i l a ? " J a c q u e s D e r r i d a , O n t h e N a m e , S a u f l e n o m ( P o s t - S c r i p t u m ) , str. 5 8 .

56

Poetika vlastitog imena

na najformalnijoj r a v n i i n j e n e političke k o n s e k v e n c e j e d v a n a d i l a z e lingvističke okvire. Prije se lingvistika politički k a r i k i r a n e g o što p r u ž a toliko o b e ć a v a j u ć e i z a n o s n e efekte. V r a ć a n j e m i z " p r i r o d e " , o d " s a m i h s t v a r i " , uvijek n e s t a b i l n o j i u p i t n o j t r o p i c i koja s v a g d a udovoljava izvjesnoj političkoj m o ć i i izvršava izvjesne e k o n o m s k e zahtjeve, vlastito i m e n a p a r a d o k s a l a n n a č i n g u b i p u n o , n e d o p u s t i v o p u n o , o d svoje vlastitosti. P r e b r z i p r e l a g a n u s p j e h postaje g o r k o r a z o č a r e n j e : nije to, taj p r e o s t a t a k ili taj otpali suvišak, o n o što t r e b a dekonstruirati. Upravo treba dekonstruirati "suštinu i m e n a " , a n e njegovo lingvističko j e z g r o ili n e t a k o d a s e " o g u l i " n a t o svoje j e z g r o : n a označitelja p o p u t svih d r u g i h . 1 3 Vlastitost "vlastitog i m e n a " t r e b a tražiti n a s t r a n i njegove " s u š t i n e " , što n e z n a č i z a n e m a r u j u ć i p o s t i g n u ć a d e k o n s t r u k c i j e i vračajući se aristotelovskoj e p i s t e m o l o š k o j politici, onto-teo-teleo-politici. Čini se d a n a m p o v r a t a k t a m o n e b i p u n o koristio. P r o z i r a n j e 13 Za D e l e u z a i G u a t t a r i j a , a k o se želi slijediti r a d i k a l n o k r e t a n j e flukseva, o z n a č i t e l j n i p o š t o nije posljednja i n s t a n c e . To bi bili " n e - z n a c i ili, radije, n e o z n a č a v a j u ć i z n a c i , t a č k e - z n a c i u više d i m e n z i j a , r e z o v i fluksa, šizovi koji oblikuju s l i k e . . . " O p . cit., str. 2 8 6 . Ali z a s t o j e t r e b a l o ići dalje, što dalje, o d o z n a č i t e l j a ? " Z a t o što n i k a d nijedna v o d a n e ć e o p r a t i o z n a č i t e l j o d s v o g i m p e r i j a l n o g porijekla: g o s p o d a r - o z n a č i t e l j ili ' o z n a č i t e l j g o s p o d a r ' . U z a l u d ć e m o u v e z i v a t i o z n a č i t e l j a u i m a n e n t n i s i s t e m j e z i k a , n j i m e se služiti da b i s m o u k l o n i l i p r o b l e m e s m i s l a i z n a č e n j a , rastvorili ga u

koegzistenciji

f o n e m s k i h e l e m e n a t a , gdje o z n a č e n o nije n i š t a više n e g o s a ž e t a k o d g o v a r a j u ć e d i f e r e n c i j a l n e v r i j e d n o s t i o v i h e l e m e n a t a i z m e đ u s e b e ; u z a l u d ć e m o d o krajnjih g r a n i c a tjerati p o r e đ e n j e j e z i k a sa r a z m j e n o m i n o v c e m i t a k o ga p o d v r g a v a t i p a r a d i g m a m a d j e l a t n o g k a p i t a l i z m a - ipak n i k a d n e ć e m o spriječiti o z n a č i t e l j a d a p o n o v o u v e d e svoju t r a n s c e n d e n c i j u i

d a svjedoči z a n e k o g

iščezlog

d e s p o t a koji j o š f u n k c i o n i r a u m o d e r n o m i m p e r i j a l i z m u . " Ibid., str. 2 4 4 - 2 4 5 . T a k a v iz r a z m j e n e n e u m i t n o odbjegli, t r a n s c e n d e n t a l n i o z n a č i t e l j - nije li v e ć uvijek p r e t v o r e n u najvlastitije vlastito i m e ?

57

Poetika vlastitog imena

z n a k a j e neponovljiv historijski d o g a đ a j , k a o što j e t o bilo i F r e u d o v o o t v a r a n j e " d r u g e s c e n e " . S u š t i n a i m e n a u k a z u j e n a mjesto gdje s e i m e , uvijek p o j e d i n a č n o i s a m o , k a o na groblju, upisuje. Gdje, u stvari, p a d a n a zemlju. S u š t i n a i m e n a j e t o p o n i m , a k o p r i t o m h o ć e m o d a o p i š e m o t o p o s vlastitih i m e n a ili činjenicu da m o g u ć n o s t s v a k o g t o p o s a (mjesta, p r o s t o r a , s t a n i š t a itd.) kriju vlastita i m e n a . Wort k a o O r t . P a i m o g u ć n o s t " p r o s t o r a svih p r o s t o r a " , g e o m e t r i j s k o g p r o s t o r a kojeg nosi, k a k o j e t o p o k a z a o H u s s e r l u B e č k o m p r e d a v a n j u (1935), e v r o p s k o i m e ili i m e e v r o p s k o g - koje n a v o d n o n e m a n i k a k v e " p r i r o d n e g r a n i c e " (ni z a p a d n e n i istočne, n i j u ž n e n i sjeverne). 1 4 Najvlastitiji p r o s t o r vlastitih i m e n a j e " z e m a l j s k i p r o s t o r " . I m e n a , u i m e svoje vlastitosti, t r a ž e da se r a z m a t r a p r o s t o r ili, tačnije, tlo; k a o što d i s k u r s u i m e razvlašćivanja koje s o b o m nosi t r a ž i da se govori o v r e m e n u . N a taj n a č i n D e r r i d a govori o " o p r o s t o r e n j u v r e m e n a " i o " v r e m e n o v a n j u p r o s t o r a " na t r a g u r a z l i k e (différance) koja se u k a z u j e k a o "jezička r a z l i k a " . 1 5

S v a k o vlastito i m e s e " u z d i ž e " , p o m o g u ć n o s t i i z n a d svih d r u g i h označitelja, j e r ga nosi, k a o i sve u d i s k u r s u , neodoljivo i nezaustavljivo t r o p i č k o k r e t a n j e . I m e n a , m e đ u n j i m a vlastita i m e n a , s u označitelji koji su n a j p o d a t n i j i ili najpogodniji da b u d u i z b a č e n i , 1 4 Vidi U g o V l a i s a v l j e v i ć , F e n o m e n o l o š k a konstitucija E v r o p s k e z a j e d n i c e , B i b l i o t e k a D i a l o g o s , M e đ u n a r o d n i c e n t a r z a mir, Sarajevo, 1 9 9 6 . 1 5 J a c q u e s D e r r i d a , „ L a d i f f é r a n c e " u : Tel Quel, T h é o r i e d ' e n s e m b l e , E d i t i o n s du Seuil, P a r i s , 1968, str. 43 i dalje.

58

Poetika vlastitog imena

n a b a č e n i , l a n s i r a n i ovim k r e t a n j e m . I d a s t a v e t a č k u n a ovo k r e t a n j e . S v a k o i m e o k o n č a v a ili iznova z a p o č i n j e n e k i o k r e t , z a m a h , krivulju d i s k u r s a k a o što t a č k a o z n a č a v a kraj uvijek n e d o v r š e n e r e č e n i c e , najavljujući ili prizivajući slijedeću. I z a svakog i m e n a leže figure d i s k u r s a , b u r n a k r e t a n j a i k r i v u d a v i p r o t o c i , a sve te figure, k a k o j e p o k a z a o D e r r i d a , u p i s u j u s e p r e m a p u t a n j i svog k r e t a n j a u figuru h e l i o t r o p a . 1 6 To je k r u ž n a figura s v a k o g slikovitog izraza, koji svoju svjetlost d o b i v a od m e t a f o r i č n o g s u n c a ili s u n c a m e t a f o r e . Svoje " z n a č e n j e " ili bolje reći svoju s n a g u i m e n o v a n j a i vlastita i m e n a c r p e o d a t l e . O n a n i s u n a p r o s t o p r e p r e k e tog k r e t a n j a , r e c i m o z e m a l j s k e p r e p r e k e . To se najbolje vidi u d o b a d o m i n a c i j e vlastitih i m e n a , u d o b a g e o p o l i t i k e ( a k o j e m o ž e m o shvatiti, u s p r k o s njenoj globalnosti, n j e n o m t e l o s u globusa, ponajprije k a o l o k a l n u politiku prisvajanja teritorija, d a k l e ukorjenjivanja e t n o s a ) : i m e n a žive o d t r o p i z m a koji, a k o j e p o d v r g n u t njima u p o t p u n o s t i , u p u ć u j e na s v o j e v r s n o k r u ž e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i . K a d a s e i m e n a p o č n u stavljati visoko i z n a d d i s k u r s a , a n i k a d a se ne stavljaju t a k o visoko k a o u d o b a p r o c v a t a geopolitike, o n d a se, zahvaljujući svojoj k r u ž n o s t i , h e l i o t r o p i z a m p r e t v a r a u g e o t r o p i z a m , r e ž i m označitelja u r e ž i m i m e n a . S v e što m e t a f o r i č n o k r e t a n j e i z n e s e , a ne m o ž e se više iznijeti n e g o s n a g o m tog k r e t a n j a , " p a d a n a zemlju". G e o t r o p i k a j e p o e t i k a g e o p o l i t i k e ili d o m i n i r a j u ć e g d i s k u r s a u d o b a b o r b e za životni p r o s t o r . Riječ je o t r o p i z m u koji p r i r e đ u j e diskurs za dominaciju imena. Tada cjelokupan jezik slavi svoju b l i z i n u s t v a r i m a , a ne govori se ni o č e m u 16 Jacques Derrida, „La mythologie blanche. La m é t a p h o r e dans le texte p h i l o s o p h i q u e " , str. 2 9 8 i dalje.

59

Poetika vlastitog imena

d r u g o m n e g o o vlasništvu ili o o n o m v l a s t i t o m . Funkcija d e n o m i n a c i j e ili d o m i n a c i j a i m e n a p o s t a j e b e s k r a j n o o j a č a n a . 1 7 J e d n a riječ, a ta d a j e riječ uvijek ime, m o ž e u z e t i ili v r a t i t i život. - Ili s t v a r n o s t , koja je više n e g o i k a d a z e m a l j s k a s t v a r n o s t . T a d a s e sva i m e n a s p u š t a j u na zemlju, u j e d n o j vrsti a t e r i s a ž e o kojoj je govorio J. B a u d r i l l a r d , p o k a z u j u ć i svoje p r a v o porijeklo. A zemlja oživi i to t a k o k a o da to više nije m e t a f o r i č n o n e g o u najdoslovnijem smislu. Iz nje svaki g e o t r o p c r p i svoje z n a č e n j e - a s v a k a figura d i s k u r s a je p o s t a l a g e o t r o p - da bi ga p r u ž i o i m e n u koje d o b i v a toliku t e ž i n u da iz d i s k u r s a lako, suviše lako, d o t i č e zemlju. Ne m o ž e se više n i š t a reći a da se n e š t o ne i m e n u j e , i to u supstanicijalnom smislu: kao da pokazujete p r s t o m na k a k a v reljef, v e o m a i z r a ž e n reljef. U d o b a p r o c v j e t a l e g e o t r o p i k e - a s v a k o cvjetanje, svaki cvijet, svaki r e t o r i č k i u k r a s p r i p a d a b o t a n i c i d i s k u r s a koja je iz nje i z v e d e n a - sva i m e n a p a d a j u t a m o gdje su oduvijek p o k u š a v a l a p a s t i : na z e m a l j s k o tlo, u s a m u s u š t u , n a j s u š t i n s k i j u s t v a r n o s t . S e m i o t i č k a proizvodnja, a z a p r a v o k r h k o s t s v a k o g i m e n a , a r b i t r a r n o s t z n a k a , t a d a s e najviše s k r i v a od sebe s a m e : u t e k s t u a l n o m hiperrealizmu. Tada bi pisci htjeli, p r i s a m o m č i n u pisanja, sve d r u g o d a b u d u samo ne tekstopisci.

17

To

je

dakako

onaj

proces

koji

reteritorijalizacijom.

60

su

Deleuze

i

Guattari

nazivali

Šesto poglavlje

Rat kao najveći kulturni događaj (etnopsihijatrijska skica)

Ništa nas kao " r a t n a t r a u m a " 1 8 ne poučava o značaju kulture u ratu i o značaju rata u kulturi. Pogotovu ništa kao ratna t r a u m a kod "malih naroda"19 Balkanskog p o l u o s t r v a . U t a k v i m n a c i o n a l n i m k u l t u r a m a koje se k r o z č i t a v u svoju povijest b o r e s a m o z a svoj o p s t a n a k - ne s a m o p r o t i v e k s t e r m i n a c i j e u r a t u n e g o i p r o t i v asimilacije u m i r u - r a t dobija z n a č e n j e velikog, m o ž d a 18 I z r a z e " r a t n a t r a u m a " i " r a t n a n e u r o z a " u p o t r e b l j a v a t ću u i s t o m z n a č e n j u ne u p u š t a j u ć i se u t e r m i n o l o š k a preciziranja. S v a š u m a n a z i v a koja je d a n a s u u p o t r e b i ( s p o m e n i m o : shell s h o c k , c o m b a t stress r e a c t i o n , c o m b a t e x h a u s t i o n i s v a k a k o najčuveniji p o s t t r a u m a t i c stress d i s o r d e r ) , u živoj igri o z n a č a v a n j a i s t o g i r a z l i č i t o g , i o n a k o nije p u n o d o p r i n i j e l a i z u č a v a n j u p s i h o p a t o l o g i j e rata. Dr. R i c h a r d u M o l l i c i ( H a r v a r d U n i v e r s i t y ) d u g u j e m p o u k u o " s u v r e m e n o j industriji P T S D - a " . 19 Pojam "mali n a r o d " upotrebljavamo u d o s l o v n o m smislu fizičke veličine: b r o j n o s t i n j e g o v i h p r i p a d n i k a i o p s e g a teritorije. To n i k a k o ne z n a č i i " m a l u k u l t u r u " . U p r a v o k o d b a l k a n s k i h n a r o d a postoji upadljiv n e s r a z m j e r i z m e đ u veličine naroda i njegove kulture. N a i m e , svaka kultura na t o m prostoru ima o g r o m n o , k o n t i n e n t a l n o z a l e đ e n e k e i m p e r i j a l n e k u l t u r e . (Cf. o p o j m u " m a l o g n a r o d a " Karl-Heinz Kohl, Ethnologie - die Wissenschaft v o m kulturell F r e m d e n , M u e n c h e n , 1993, str. 30.)

61

Rat kao najveći kulturni događaj

najvećeg kulturnog događaja. Velikog povijesnog d o g a đ a j a koji i m a implikacije k u l t u r n e revolucije. Takvo z n a č e n j e r a t a i j e s t e i nije p r i s u t n o u našoj s v a k o d n e v n o j svijesti. Da bi istražili k u l t u r n o z n a č e n j e r a t a , bavit ć e m o se i svjesnim i n e s v j e s n i m s a d r ž a j i m a " n a š e " k o l e k t i v n e svijesti. K a k o t o v e ć n a m e ć e t a k a v p r e d m e t bavljenja, p o s e b n o ć e n a s z a n i m a t i o s n o v n e figure, s t e r e o t i p i i klišeji te svijesti - da bi dokučili n e š t o od o n o g a što je iz nje p o t i s n u t o . Izložit ć e m o se d a k l e o p a s n o s t i da g o v o r i m o o o n o m e o č e m u ne bi t r e b a l o govoriti. R a t n a s j e n a t j e r a o d a u z m e m o k u l t u r u u naj temelj nijem smislu riječi. Time bi trebalo da n a d m a š i m o a m b i v a l e n t n o s t i u k o n t e k s t i m a u kojima bi n a m se r a t pojavljivao k a o n e - k u l t u r a , ili n e š t o n e k u l t u r n o , a što su g r a n i c e u kojima se d r ž i d a n a š n j a m o r a l n a svijest. 2 0 20

O v a svijest j e sva p r o ž e t a a m b i v a l e n t n o š ć u koju b i g r u b o opisali n a

slijedeći n a č i n : S j e d n e s t r a n e , rat j e u n a š o j svijesti p o s t a o s i n o n i m z a n e š t o krajnje s u p r o t n o kulturi, k u l t u r n o j gradnji. To je s u v r e m e n a svijest o ratu koja p r i p a d a u b a š t i n u " s v j e t s k e , k o z m o p o l i t s k e k u l t u r e " (J. H a b e r m a s ) . K u l t u r a j e n a strani m i r a , a rat je n j e n o naličje. M i r i rat se j e d n o d r u g o m suprotstavljaju k a o k u l t u r a i n e k u l t u r a . ljudsko i n e l j u d s k o , z d r a v o i b o l e s n o , d o b r o i z l o itd. K a d a d a n a s g o v o r i m o o ratu m i s l i m o prije s v e g a n a ubijanje, m a s o v n o s t r a d a n j e , r u š e n j e , u n i š t e n j e , n a z l o , b a r b a r i z a m , z l o č i n e protiv č o v j e č a n s t v a , n a c i z a m , na n a j v e ć u n u k l e a r n u o p a s n o s t , n o v i svjetski rat itd. M i s l i m o na n e š t o što j e k a o p r i r o d n a k a t a s t r o f a , neizlječiva ljudska slabost, n a j v e ć e m e t a f i z i č k o z l o , s t a l n o u g r o ž a v a l o k u l t u r n u povijest čovječanstva, k o č e ć i i z a u s t a v l j a j u ć i ga

u

njegovom

materijalnom

i

duhovnom

razvitku.

Krvava

povijest

č o v j e č a n s t v a u k a z u j e d a o n o j o š nije d o v o l j n o kultivirano, d a h u m a n i z a c i j a čovjeka tek predstoji. No r a s t u ć a svijest o b e s m i s l e n o s t i i n e o p r a v d a n o s t i rata - e g z e m p l a r n o o č i t o v a n a u izgradnji organizacije U j e d i n j e n i h N a c i j a i njenih institucija, prije s v e g a m e đ u n a r o d n o g prava - p r u ž a i z v j e s n e n a d e u

62

Rat kao najveći kulturni događaj

Takvo

ishodište

iskustvu

dugujemo se

za

posljednjih

dobro

ocu

ove

uhodanih

Massenpsychologie. pristupa

vidimo

oblik

ovdašnjih

neke

važne

svijesti.

Tako

u

jedan ratova još

Balkanu

uvijek

staza

mlade

koje

Naročitu tome

što

zajednica

manifestne na

etnopsihijatrijski na

primjer

vode

-

sve

do

on

drži

Freudove

uvažavajući

vladajuće

odgovara

-

odabranog

(Gemeinschaft),

sadržaje

upravo

znanosti

pogodnost

se,

pristup

koji

organski uklapa

u

društvene

pojmu

kulture

t o m p r a v c u . P a k t B r i a n d - K e l l o g i z 1928. g o d i n e , koji o s u đ u j e svaki rat k a o z l o č i n , predstavlja najbolji p r i m j e r o v e novije, r a d i k a l n e svijesti o ratu, koja j e p o g l a v i t o svijest o b u d u ć e m , a p o k a l i p t i č k o m ratu koji s e m o r a p o s v a k u cijenu izbjeći. S d r a g e s t r a n e , s a m a k u l t u r n a povijest č o v j e č a n s t v a j e n e z a m i s l i v a b e z rata. U dijalektici rata i m i r a u p r a v o ratu p r i p a d a p r i m a t k a o " p r i r o d n o m s t a n j u " ljudskog d r u š t v a , n a k o n k o j e g dolazi m i r k a o n e š t o što s e u s p o s t a v l j a (lat. p a x - pakt). Sva kulturna postignuća i kulturne veličine (recimo velike povijesne o s o b e i njihova djela) m o g l i bi se i z r a v n o ili p o s r e d n o pripisati k o b n o j s n a z i n j e g o v o g djelovanja. Č i t a v a d a n a š n j a k u l t u r n a i p o l i t i č k a karta z e m a l j s k e kugle je postignuće neprestanih ratovanja. (Wortcrbuch dcr Soziologie, hrsg. W i l h e l m Bersdorf, H a m b u r g , 1972, II, str.477.) Povijest s v a k o g n a r o d a bi se m o g l a čitati k a o s v o j e v r s n a p o h v a l a ratu. T r a d i c i o n a l n a i m o d e r n a svijest o ratu uvijek ističe veliki d u g ratu, n a p r i m j e r : d o l a ž e n j e j e d n o g n a r o d a d o svoje s a m o s v i j e s t i . M n o g i veliki m i s l i o c i , p r e d m o d e r n i i m o d e m i , ispisivali s u svoje p o h v a l e ratu, u k a z u j u ć i n a njegov o g r o m n i k u l t u r n o - p o v i j e s n i z n a č a j : o p l e m e n j i v a n j e ljudske p r i r o d e , izgradnja d r ž a v n i h institucija, p o v e z i v a n j e n a r o d a itd. D o d u š e , uvijek su to činili u a m b i v a l e n t n o m gestu. K a n t , na primjer, čija ideja v j e č n o g m i r a i m a veliki o d z i v u socijalnoj

i političkoj

filozofiji novijeg v r e m e n a , s m a t r a o je rat o r u đ e m p r o v i đ e n j a u

izgradnji

istinski ljudskog svijeta, n a j v e ć i m d o b r o m koje j e p r i r o d a m o g l a dodijeliti ljudima. ( E . K a n t , Vers la p a i x p e r p é t u e l l e , P a r i s , 1 9 9 1 , str. 24.) M e đ u t i m , k r o z d a n a s a k t u a l n u razliku i z m e đ u o s v a j a č k o g i o s l o b o d i l a č k o g rata, i z m e đ u n a p a d a č k o g i o b r a m b e n o g rata, m o ž e s e s a s v i m d o b r o uvidjeti k o l i k o su t r a d i c i o n a l n a , m o d e r n a i s a s v i m r e c e n t n a gledišta na rat i s p r e p l e t e n a i p o v e z a n a , t e k a k o i h j e n e m o g u ć e s t r o g o razlučiti, p o g o t o v u n e s v r s t a v a n j e m njihovih pobornika u dva protivnička tabora.

63

Rat kao najveći kulturni događaj

k a k a v s e n a ovim p r o s t o r i m a t r a d i r a - p r e k o k u l t u r n i h i političkih p o k r e t a za n a c i o n a l n o oslobođenje i e m a n c i p a c i j u koji su s n a ž n o obilježili noviju povijest - iz n j e m a č k e r o m a n t i k e : p o j m u " n a r o d n o g ili n a c i o n a l n o g d u h a " (Volks- o d e r N a t i o n a l g e i s t ) kojeg j e H e r d e r , k a o š t o j e p o z n a t o , definirao k a o " o r g a n s k u t v o r a č k u m o ć koja je o d r e đ e n o m n a r o d u u r o đ e n a i u n j e m u nesvjesno djeluje". 2 1 N a t o m p r a v c u n e b i t r e b a l o d a n a m o s t a n u n e d o s t u p n i č a k n i o p s k u r n i sadržaji i m i t s k e f o r m u l e " p a g a n s k e svijesti" koja uvijek o k r u ž u j e p r a o b l i k e kulture. T e m e l j n a o d r e d n i c a k u l t u r e od koje p o l a z i m o , a p r e u z i m a m o j e o d G . D e v e r e u x a , glasi d a k u l t u r a nije n i š t a izvanjsko p o j e d i n c u , n e g o j e " n e š t o s t o j e d u b o k o i n t e r i o r i z i r a n o , n e š t o što j e b i t n i dio njegove p s i h i č k e s t r u k t u r e i njegove p s i h i č k e e k o n o m i j e " . 2 2 Riječju, to je n a č i n da se "živi doživljeno", da se s h v a ć a i s o p s t v o i svijet, a p o d r a z u m i j e v a različite, m a n j e ili više povezane i usaglašene " m a t r i c e značenja, vrijednosti i implikacija". 2 3 G l e d a j u ć i u t a k v o m svjetlu na k u l t u r u , p o k u š a t ć e m o p o k a z a t i koliko j e z a k o l e k t i v n u ili n a c i o n a l n u svijest j e d n o g n a r o d a u r a t u i u r a z d o b l j u o k o r a t a v a ž n a i n t e r p r e t a c i j a s t v a r n o s t i u kojoj se n a l a z i . R a t nije s a m o okršaj na život i s m r t , d r u š t v e n i oblik p r i r o d n e b o r b e z a preživljavanje, s k u p b i t a k a . A k o j e dovoljno veliki ili a k o j e n a r o d dovoljno m a l i , r a t 2 1 K a r l - H e i n z K o h i , O p . Cit., str. 146. (Cf. N a primjer, K l a s s i k e r d e r K u l r u r a n t h r o p o l o g i e , h r s g . W o l f g a n g M a r s c h a l l , M i i n c h e n 1990, str. 6 0 . 2 2 G e o r g e s D e v e r e u x , E s s a i s d ' e t h n o p s y c h i a t r i e g é n é r a l e , P a r i s , 1970. str. 365. 2 3 Ibid., 3 6 4 .

64

Rat kao najveći kulturni događaj

a n g a ž i r a čitavu k u l t u r u . N i k a d a nije n a p r o s t o vojna s t v a r (pa ni za s p o r a d i č n e i k r a t k o t r a j n e i n t e r v e n c i j e velikih sila). Č a k i n e p o s r e d n o b o r b e n o i s k u s t v o p o j e d i n c a svoj s m i s a o d u g u j e u p i s i v a n j u u o d r e đ e n , sasvim k o n k r e t a n kulturni kontekst. Upravo " r a t n a neuroza" ukazuje d a n i š t a n e smije " i s p a s t i " i z takvog okvira, n i j e d a n doživljaj ma k a k o b i o s u r o v i " n e l j u d s k i " . R a t u s t v a r i d o n o s i u v i d e , d u b o k e u v i d e koji se ne smiju više n i k a d a previdjeti i izgubiti, a koji ostavljaju d u b o k e t r a g o v e u k u l t u r n o j svijesti n e k o g n a r o d a . N a i m e , n i š t a toliko n e p r i b l i ž a v a n e k i n a r o d istinskoj s t v a r n o s t i k a o rat, s t r a š n i r a t koji prijeti n j e g o v o m u n i š t e n j u . U r a t u , n i k a d a toliko k a o u r a t u , ta se s t v a r n o s t p o k a z u j e k a o k u l t u r n a s t v a r n o s t , k a o njegova vlastita k u l t u r n a s t v a r n o s t . Ovo približavanje n a r o d a vlastitoj s t v a r n o s t i u k a z u j e da je r a t uvijek s u s r e t k u l t u r a , č a k i u svom najneljudskijem obliku, a ne t e k p a d u " p r i r o d n o s t a n j e " , ukazivanje b e z d a n a " n e - k u l t u r n e s t v a r n o s t i " ispod temelja k u l t u r n i h n o r m i i vrijednosti. D a k a k o to nije s u s r e t u p r a v o m smislu riječi i z a t o se najčešće p r e v i đ a . K u l t u r a neprijatelja s e p r o m a t r a k a o n e - k u l t u r a p a r excellence, k a o s a m izvor njegovog zla. Neprijatelj uvijek p r i p a d a nedovoljno k u l t i v i r a n o m n a r o d u . Njegov neljudski oblik, koji se često privida u z a s t r a š u j u ć e m životinjskom liku, dolazi od socijalizacije koja je o s t v a r e n a u " l o š e m d r u š t v u " , u izobličenoj k u l t u r n o j sredini. P o b j e d a n a d neprijateljem u p r a v o t r e b a d a i z n e s e sve loše s t r a n e njegove k u l t u r n e povijesti na vidjelo.

65

Rat kao najveći kulturni događaj

R a t n a s t v a r n o s t j e uvijek k u l t u r n a s t v a r n o s t , zbog čega j e neprijatelj uvijek p o m a l o n e s t v a r a n . T o z n a č i d a n e postoji r a t n o iskustvo, čisto i n e p o s r e d n o iskustvo, koje nije već i n t e r p r e t a c i j a . Ovdje prije s v e g a i m a m o n a u m u i n t e r p r e t a c i j u koju b i s m o m o g l i n a z v a t i " t e m e l j n o m i n t e r p r e t a c i j o m " , j e r se smješta, ili p o k u š a v a smjestiti, na razinu određivanja p r i p a d n o s t i nekoj kulturi, d a k l e o d g o v a r a , ili p o k u š a v a odgovoriti, osnovnoj m a t r i c i usvajanja životnog i s k u s t v a . N a ovu t e m e l j n u interpretaciju se tek n a k n a d n o nadovezuju g r u p n e i i n d i v i d u a l n e i n t e r p r e t a c i j e r a t n e s t v a r n o s t i - sve o n e j e n a d o p u n j u j u i o b o g a ć u j u i više ili m a n j e relativiziraju (najupadljivije kao političke reinterpretacije). P r e m d a o n e uvijek prijete d a i z m j e n e ovu p o v l a š t e n u interpretaciju, ona se ne može predstaviti samo k a o p r e t e ž n a i p r i v r e m e n o vladajuća, zahvaljujući n e p r i k o s n o v e n o s t i i pravoj svetosti kojom je rat, tačnije, r a t n e ž r t v e ovjeravaju. T o j e r a t n a i s t i n a koja j e krvlju p o s v e ć e n a i t e k je j e d a n novi rat, s n o v i m velikim ž r t v a m a , m o ž e izmijeniti - ali s a m o p o d u v j e t o m da ta n o v a istina b u d e t a k o đ e r p r a v a istina svih p r e t h o d n i h ratova. Šta je d a k l e t e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a ? U n a j k r a ć e m , to je o n a i s t i n a s kojom b o r c i odlaze u r a t i s kojom se, u još č v r š ć e m uvjerenju vraćaju iz r a t a . To je k o l e k t i v n a i n t e r p r e t a c i j a , o p ć e n a r o d n a i s t i n a koju p o j e d i n a c s v e č a n o usvaja s t u p a n j e m n a svoju r a t n u s t r a n u koja m u j e već u n a p r i j e d d o z n a č e n a k u l t u r n o m p r i p a d n o š ć u . To je p r o s t a i o č e v i d n a istina koja k a ž e : ko s m o " m i " , ko su " o n i " i š t a je povijesna s t v a r n o s t u

66

Rat kao najveći kulturni događaj

kojoj se povlači ova razlika. U r a t u n a p o k o n d o z n a j e m o k o s m o : " m i " s m o ponajprije " n e - o n i " . A p s o l u t n o ustanovljeni nacionalni identitet pretpostavlja a p s o l u t n u diferenciju k a k v a s e o c r t a v a s a m o u r a t u . T u đ a nacija koja j e prije m o g l a izgledati sasvim bliska stoji t a d a na najvećoj u d a l j e n o s t i : postaje t u đ a u najvećoj m o g u ć o j mjeri. P o s t a j e m o ljudi koji se razlikuju od neljudi, u v i đ a m o da s m o odgojeni u k u l t u r i koja se razlikuje od n e k u l t u r e itd. T e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a je, u stvari, s a m o i n t e r p r e t a c i j a p r e d d r u g i m , p r e d najvećim t u đ i n o m . To je s a m o i n t e r p r e t a c i j a u najljepšem svjetlu p o d n a j g o r i m o k o l n o s t i m a . K o s m o m i s a z n a j e m o uvijek o d d r u g i h , ali j e d i n o o d najvećih, s m r t n i h neprijatelja m o ž e m o doznati p u n u istinu o n a m a samima: ne s a m o da p r i p a d a m o tom i tom narodu, nego da pripadamo "dobrom narodu". Samo nakon rata jedan narod može steći svijest o svojoj d o b r o t i . T e k o n d a sav n a r o d postaje " d o b r i n a r o d " . Utoliko bolji u k o l i k o j e r a t z a njega bio pogubniji, u k o l i k o je r a t o v a o s "lošijim n a r o d o m " . B u d u ć i d a j e r a t n a s t v a r n o s t uvijek specifična k u l t u r n a s t v a r n o s t , o n a je, u stvari, i m a g i n a r n a (u L a c a n o v o m s m i s l u ) . T e m e l j n a i n t e r p r e t a c i j a je, a k o bolje p o g l e d a m o , m a t r i c a za p r o i z v o d n j u s t v a r n o s t i ili, tačnije, k o d e k s za p r i č a n j e p r i č a . R a t n a p r i č a - o njoj je riječ - koja t o b o ž e opisuje, u stvari, t e k k o n s t i t u i r a s a m u s t v a r n o s t . R a t n a p r i č a , ep o s u s r e t u čovjeka i nečovjeka, č u v a do d a n a d a n a š n j e g m i t s k u funkciju p r i č e , č a r o b n u m o ć riječi koja s e o s t v a r u j e s a m i m n j e n i m i z r i c a n j e m .

67

Rat kao najveći kulturni događaj

T r e b a l o b i p o s e b n u p o z o r n o s t p o s v e t i t i činjenici d a n a m b o r c i i z r a t a d o n o s e r a t n e p r i č e . P r e k o njih čitav n a r o d dobija u v i d e u s t v a r n o s t , j e r r a t n a s t v a r n o s t s e u p o z n a j e na bojištu, u i z r a v n o m s u s r e t u s neprijateljem. R a t n a p r i č a nije p r a z n a p r i č a . T o j e najvjerodostojnija p r i č a , j e r sve opisuje u p r a v o o n a k o k a k o se i dogodilo. T a k v a p r i č a iz najveće blizine o p i s u j e r a t n i s u s r e t : n a s kakvi s m o u i s t i n u i njih kakvi s u u i s t i n u . S a m o n a m b o r c i koji se v r a t e iz b i t k e m o g u reći i s t i n u o n a m a , o o n i m a t a m o i o svijetu u k o j e m živimo. Z a t o ih uvijek i š č e k u j e m o d a s e v r a t e k a o heroji-pobjednici. To da n a m borci iz rata donose r a t n u priču jeste temeljna s e m i o t i č k a činjenica. U o n o m e što govore, a što sav n a r o d t r e b a i m o r a p o m n o d a sluša, m o ž e s e p r e p o z n a t i specifičan p r o i z v o d n i k a p a c i t e t n a k o j e m ć e počivati cjelokupna diskurzivna proizvodnja u ratu i dugo n a k o n r a t a . B o r c i svojom p r i č o m postavljaju temelj s t v a r n o s t i z a svoju k u l t u r u , j e r d o n o s e s a s a m o g izvora s t v a r n o s t i j o š n e č u v e n e stvari, s a s v i m različite o d i s t r o š e n i h z n a č e n j a i s i m b o l a koji o d a v n o kolaju k o m u n i k a c i j s k i m k a n a l i m a d r u š t v a . N o v e p r i č e o novoj s t v a r n o s t i v o d e k u l t u r o m p r e p o r o d u , jer pružaju neiscrpne resurse za d i s k u r z i v n u p r o i z v o d n j u i simboličku r a z m j e n u . F i g u r a h e r o j a n a m , d a k l e , u z o r n o osvjetljava k u l t u r n u misiju b o r c a . P r e m a o n o m e što b i s m o mogli n a z v a t i " s o c i o - s e m i o t i č k o m funkcijom h e r o j a " najbolje s e m o ž e vidjeti d a j e r a t n a s t v a r n o s t : a ) n o v o s t v o r e n a , i z b o r e n a k u l t u r n a s t v a r n o s t i b) da je to n a š a , p o g l a v i t o ili isključivo n a š a s t v a r n o s t . U t o m smislu h e r o j a m o ž e m o

68

Rat kao najveći kulturni događaj

definirati k a o b o r c a koji se najviše izlaže n e - s t v a r n o s t i n e - k u l t u r e . , a najdruštveniji je od svih. a ) O n i m a n e u s p o r e d i v socio-semiotički k a p a c i t e t koji je od n e p r o c j e n j i v e v r i j e d n o s t i za z a j e d n i c u kojoj p r i p a d a : t o j e najveći, zadivljujući k a p a c i t e t p r e r a d e i a p s o r p c i j e n e - s t v a r n o s t i u n a š u vlastitu s t v a r n o s t . Riječ je o n a r a t i v n o j p r e r a d i : o o n o m e što on p o s t i ž e svojim djelima k a d a se p r e p r i č a v a j u . H e r o j je onaj koji m o ž e najveći b e s m i s a o p r e t v o r i t i u najveći s m i s a o , o n o n e l j u d s k o u o n o n a d l j u d s k o . Zahvaljujući n j e m u g o v o r i m o o o n o m e o č e m u se ne m o ž e govoriti ili o č e m u j e d v a d a s e m o ž e govoriti. S t o g a s e m o ž e reći d a n a š i b o r c i o s i m što u n i š t a v a j u neprijatelja, b r a n e n a š e majke, ž e n e i djecu, o s l o b a đ a j u n a š u t e r i t o r i j u itd., t a k o đ e r za n a s osvajaju n e s t v a r n o s t ili n e l j u d s k u s t v a r n o s t . Sa svojim o r u ž j e m oni p o n o v o s a d e n a š u k u l t u r u koja ć e d a t i p r i n o s k a o najplodnija a g r i k u l t u r a . b ) N i k o nije toliko " n a š " koliko s u t o " n a š i b o r c i " . N o i s t i n s k i n a š čovjek j e h e r o j . J e r s e k a o n i k o b o r i z a n a s . U r a t u se b o r i m o za d r u g o g a koji je isti k a o mi, a p r o t i v d r u g o g a koji je p o t p u n o različit od n a s . Ali u r a t u se, dakako, borimo i za sebe. S a m o heroj dokazuje da se ne b o r i j e d i n o z a sebe, d a j e n e s u m n j i v i istinski n a š b o r a c : on je ili n e b e s k i m č u d o m preživjeli b o r a c ili svjesnom o d l u k o m poginuli borac. Figura heroja označava hipersocijaliziranog člana društva, te je svako društvo o b i l n o koristi za svoju socijalizaciju i resocijalizaciju. N e m a boljeg i m e n a od njegovog za n a z i v škole ili vrtića.

69

Rat kao najveći kulturni događaj

U r a t n o j p r i č i se pričaju sjećanja. O d m a h n a k o n bitke, u vihoru rata, nastaju prve priče, r a t n e legende kao postojane narativne forme za čuvanje dragocjenih sjećanja. Na taj n a č i n svjedoci-očevidci iz svog sjećanja p r e d a j u n a r o d u njegovu s t v a r n o s t u k u l t u r n u o s t a v š t i n u . T e k t a d a i oni s a m i , u stvari, d o l a z e do nje. S v a k i p u t k a d a pričaju i s a m i u č e k a k o d a svoja iskustva r e i n t e r p r e t i r a j u s u g l a s n o t e m e l j n o j i n t e r p r e t a c i j i , tj. v a ž e ć e m k o d e k s u r a t n i h p r i č a . K o l e k t i v n o sjećanje, a n e p e r c e p c i j a p o j e d i n c a , njegovo n e p o s r e d n o " s e n z o r n o " iskustvo, gradi p u p č a n u vrpcu društva sa stvarnošću. P r e k o sjećanja na r a t d r u š t v o će i u m i r u č u v a t i svoju v e z u s a s t v a r n o š ć u , s a svojom k u l t u r n o m s t v a r n o š ć u , sa a u t e n t i č n i m o b l i k o m u k o j e m se pojavio njegov nacionalni identitet. U kolektivnoj svijesti, d a k l e , r a t nije p u k a n e s r e ć a koju t r e b a što prije zaboraviti, iako j e p o s t a o s i n o n i m z a n a j v e ć e zlo. U p r a v o p o k u l t u sjećanja, koji se u p o s l i j e r a t n o m p e r i o d u s n a j v e ć o m b r i g o m i o d g o v o r n o š ć u gaji u d r u š t v u - na svim p l a n o v i m a i u svim segmentima, n e p r e s t a n o a ne samo na svečanim g o d i š n j i c a m a - m o ž e se nazrijeti koliko je r a t n e š t o b i t n o d r u k č i j e od p r i r o d n i h k a t a s t r o f a i velikih u d e s a . S n a ž n i poslijeratni razvitak, n e u m i t n o brisanje tragova prošlosti, istanjivanje i k i d a n j e niti sjećanja, i p a k ne m o g u p r i k r i t i s n a ž n e g r a v i t a c i o n e sile koje uvijek t e ž e da povezu k u l t u r u s njenim prvobitnim, zemaljskim o b l i k o m . O n e s u toliko j a k e d a r a đ a j u o p a s n o s t n o v o g r a t a , r a t a koji o t k l a n j a n a j v e ć u o p a s n o s t života u m i r u : zaborav. Z a b o r a v r a t n o g i s k u s t v a m o ž e biti strasniji o d

70

Rat kao najveći kulturni događaj

s a m o g tog iskustva: o n m o ž e donijeti novo, još g o r e r a t n o iskustvo ili kraj vlastitog, š t o će reći s v a k o g i s k u s t v a j e d n o g n a r o d a . G r a n i c a r a t a i m i r a nije g r a n i c a b o r b e z a o p s t a n a k " m a l i h n a r o d a " : asimilacija n i š t a m a n j e n e ugrožava biće takvih n a r o d a od eksterminacije. Zato se n a B a l k a n u n i k a d a n e m o ž e reći k a d a j e d a n r a t počinje, a k a d a z a v r š a v a . R a t t r e b a p a m t i t i k a o što se u n j e m u t r e b a boriti. N i k a d a j e d n a k u l t u r a n e m o ž e biti toliko a u t e n t i č n a k a o u r a t u . Taj k u l t u r n i apogej - na o s n o v u "posljednje", " b a l k a n s k e m j e r e " autentičnosti se m o ž e opisati kao: - približavanje stvarnosti, - poistovjećivanje i n d i v i d u a l n o g sa k o l e k t i v n i m identitetom, - resocijalizacija s o c i u s a do č v r s t e familijarne povezanosti, - p o t p u n a semiotička obnova (regeneracija jezika), itd. * * * Budući da u miru pokušavamo da shvatimo " n o r m a l n i " p s i h i č k i život polazeći o d " p a t o l o š k o g " , m o ž d a b i u r a t u "patološko" trebali da shvatimo polazeći od " n o r m a l n o g " . Čini s e d a b i kod "malih n a r o d a " Balkanskog poluostrva "ratne neuroze" trebalo posmatrati na pozadini "zdravih" m e h a n i z a m a o b r a n e koji n i s u i n d i v i d u a l n i n e g o su kolektivni, a u o b l i č e n i su i u v j e ž b a n i kroz d u g u e p s k u tradiciju. U t o m

71

Rat kao najveći kulturni događaj

slučaju s o c i o k u l t u r n i k o n t e k s t - k a k o s m o ga p o k u š a l i predstaviti: mehanizmi gradnje autentične kulture i o r g a n s k e d r u š t v e n e z a j e d n i c e - dolazi u prvi p l a n p s i h o p a t o l o g i j e . U s u p r o t n o m slučaju, k a k o se o b i č n o p o s t u p a , taj k o n t e k s t s e u v o d i t e k n a k n a d n o k a o j e d a n širi i labaviji okvir za r a z u m i j e v a n j e e p i f e n o m e n a . U p r v o m slučaju, za koji p l e d i r a m o , r a t i m a smisao, a u d r u g o m n e m a ili j e d v a da i m a : što će reći da se p a t o l o š k o t r e t i r a p o m o d e l u p r i r o d n e k a t a s t r o f e ili n e s r e t n o g slučaja. T r e b a n a p o m e n u t i d a j e pacijent s " r a t n o m t r a u m o m " veoma "susretljiv" p r e m a t e r a p e u t u koji p r e v i đ a e t n o - k u l t u r n e p r e t p o s t a v k e psihijatrije, j e r je on, u stvari, o s o b a koja ne uspijeva u p o t p u n o s t i p r i p a d a t i s v o m e n a r o d u u č a s u njegove fraternizacije ili svojoj k u l t u r i k a d a k u l m i n i r a u svojoj a u t e n t i č n o s t i . Č a k bi se m o g l o reći, d a k a k o ne b e z p r e t j e r i v a n j a d a j e t a k a v p a c i j e n t najpogodniji p a c i j e n t z a p o v r š n o s h v a ć e n u t r a n s - k u l t u r n u psihijatriju, j e r j e njegova " b o l e s t " uvijek posljedica izvjesne " d e k u l t i v a c i j e " ( D e v e r e u x ) , i s p a d a n j a iz vlastitog k u l t u r n o g okvira, tako da pogoduje nekritičkoj primjeni "medicinskog", "neurofiziologijskog" m o d e l a . K a k o već n a z n a č u j e njegova u l o g a " d o b r o g p a c i j e n t a " , bolest koja g a m u č i j e prije s v e g a " m u t i z a m " , č a k i k a d a j e v e o m a brbljiv. N o ovaj m u t i z a m j e s a m o naličje elokvencije n a k o n r a t a k o n s t i t u i r a n o g " d o b r o g n a r o d a " - elokvencije o istim o p s e s i v n i m t e m a m a . Pacijent s r a t n o m t r a u m o m je n e k o ko nije u s t a n j u da ispriča svoju r a t n u p r i č u , ili, tačnije, d a j e i s p r i č a t a k o k a o d a j e " n a š a " . N j e g o v a b o l e s n a n e s p o s o b n o s t uvijek se d o i m a k a o p o r e m e ć a j u s p o s o b n o s t i p a m ć e n j a : o n n e m o ž e ili, tačnije, o n k a o d a

72

R a t kao najveći kulturni događaj

ne m o ž e da se sjeti o n o g najvažnijeg iz svoje prošlosti. T r e b a p r i m i j e t i t i d a ovaj posjetilac psihijatrijske klinike predstavlja svojevrsnu contrepartie istaknutom članu u d r u ž e n j a r a t n i h v e t e r a n a koji svoje r a t n e p r i č e r a d o p r e p r i č a v a uvijek o k r u ž e n z n a t i ž e l j n o m i o d u š e v l j e n o m p u b l i k o m . Čini s e d a j e u " n e m e d i c i n s k o m " p r i s t u p u koji s m o o d a b r a l i v e o m a v a ž n o ovo s m j e š t a n j e (koje krije čitavu logiku razmještanja) tipskih figura (traumatiziranog i egzaltiranog) u mirnodopske institucije od p o s e b n o g z n a č a j a . U stvari, t r e b a iznijeti na vidjelo k u l t u r n u i socijalnu politiku, u g l a v n o m n e s v j e s n u politiku k o l e k t i v n e svijesti, u koju d r u š t v o k a o p o s l i j e r a t n a b r a t s k a z a j e d n i c a uvlači sve f e n o m e n e i institucije m e n t a l n o g zdravlja. Na to s v a k a k o u p u ć u j e ž e s t o k o isključivanje d u š e v n e bolesti u o p ć e u o v a k v i m društvima, ekskomunikacija koja ima sadržaje b e s p o š t e d n e političke borbe. Duševni bolesnik je " o b i č n a k u k a v i c a " i z a s l u ž u j e n a š p r e z i r i o s u d u . On je socijalno p o r e m e ć e n i k u l t u r n o n e a d a p t i r a n k a o i onaj koji z a s l u ž u j e da ga n a z o v e m o " i z d a j i c o m " . U s t v a r i gori je od izdajice: d o k ovaj potonji svojom i z d a j o m usvaja vrijednosti ne-kulture, najgore m o g u ć e vrijednosti (on je u s t a n j u da i s p r i č a p r i č u , ali koja nije " n a š a " ) , d o t l e ovaj prvi ne usvaja ili s v e l i k o m m u k o m usvaja n a š e vrijednosti kao da su vrijednosti ne-kulture. F i g u r a k u k a v i c e j e n e š t o krajnje s u b v e r z i v n o z a s v a k u o r g a n s k u z a j e d n i c u , za r a z l i k u od izdajice koji je svojim p r i m j e r o m u č v r š ć u j e : svojim p o n a š a n j e m k u k a v i c a u s t v a r i k r i v o t v o r i r a t n u k a r t u i d e n t i t e t a , skrnavljuje o n o s t o j e najsvetije.

73

R a t kao najveći kulturni događaj

N a r a v n o d a p a c i j e n t koji p a t i o d " r a t n e n e u r o z e " nije o b i č n a kukavica; o n u p r a v o n i k a k o n e ć e d a p r i h v a t i n e p r i h v a t l j i v u socijalnu u l o g u kukavice. S v r e m e n o m njegova s u b v e r z i v n o s t r a s t e , j e r j e njegov i d e n t i t e t i z m e đ u " o b i č n o g l u đ a k a " i k u k a v i c e još t e ž e i n e s i g u r n i j e u s t a n o v i t i . U k r a t k o , "gubljenje i d e n t i t e t a " , d e p e r s o n a l i z a c i j a i derealizacija o n i h koji su bili u r a t u , i na čiji p o v r a t a k se č e k a l o k a o na p o v r a t a k j u n a k a , p r e d s t a v l j a n e š t o najsablažnjivije z a socijalnu i k u l t u r n u politiku " m a l i h n a r o d a " koji su bili izloženi velikim s t r a d a n j i m a . S v a k a labilnost u i d e n t i t e t u , koji je najprije k o l e k t i v n a svojina, u g r o ž a v a najveću istinu. J e r p r o m j e n a i d e n t i t e t a - k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a , d a k a k o - j e s t e p r o m j e n a istine o r a t u . A tu p r o m j e n u m o ž e donijeti s a m o j e d a n novi r a t . R a t n o iskustvo, d a k l e , uvijek j e specifično k u l t u r n o iskustvo koje i m a izrazito socijalni s m i s a o . Uvijek je t o i s k u s t v o o našoj k u l t u r n o j a u t e n t i č n o s t i . O n o j e p e r definitionem neprenosivo drugima. Stranci o njemu, d o k god ostaju s t r a n c i , n i š t a b i t n o n e m o g u s a z n a t i . D a k a k o d a j e t o s t r a š n o iskustvo, ali o d p o j e d i n e k u l t u r e , a p o t o m od s t u p n j a socijaliziranosti p o j e d i n c a , ovisi koliko je to t r a u m a t i č n o iskustvo. Za k u l t u r e čija j e povijest o b i l j e ž e n a s t a l n i m r a t o v a n j i m a , z a e p s k e k u l t u r e u š i r e m s m i s l u , to je o s n o v n o socijalno i s k u s t v o (ili u i z r a z u m o g u ć e definicije: a k o je to o s n o v n o socijalno i s k u s t v o , o n d a je riječ o epskoj k u l t u r i ) . To je prastaro, generacijama prerađivano i usvajano herojsko iskustvo p r e d a k a . S t o g a bi r a t n a t r a u m a - za čiju p o j a v u

74

R a t kao najveći kulturni događaj

j e važnija n e o b i č n o s t , s t r a n o s t , n e p r i p r e m l j e n o s t više n e g o i n t e n z i t e t s a d r ž a j a i s k u s t v a - t r e b a l a biti rijetka pojava u t a k v i m k u l t u r a m a . K a k o s m o p o k u š a l i u k a z a t i , svijetli p r i m j e r heroja, n e p r i k o s n o v e n i m o d e l istinskog čovjeka, d o k a z u j e d a s v a k o iskustvo, m a koliko bilo s t r a š n o , m o ž e biti u s v o j e n o k a o " n a š e " . Ali t u j o š t r e b a d o d a t i d a n a š e r a t n o i s k u s t v o n e m o ž e biti b i t n o d r u k č i j e o d o n o g a koje s u imali n a š i p r e c i , j e r b i t i m e ugrozili n a š u k u l t u r n u tradiciju. K o o d n a s i m a d r u k č i j e iskustvo, i s k u s t v o koje nije kodificirano u i s t i n u sakrosanktnim, a uglavnom nesvjesnim, k o d e k s o m p r i č a n j a r a t n i h p r i č a , taj j e uvijek p o m a l o neprijatelj, o p a s n i u n u t a r n j i neprijatelj. J e r definicija neprijatelja je da i m a d r u k č i j e iskustvo o istom, o i s t i m r a t n i m d e š a v a n j i m a koja je "dijelio" s n a m a .

75

Sedmo poglavlje

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana Ko treba da se pomiri u Bosni i Hercegovini?

M o ž e n a m s e desiti d a k a d a d a n a s , n a k o n r a t a , g o v o r i m o o p o m i r e n j u u B o s n i i H e r c e g o v i n i da ne z n a m o o č e m u g o v o r i m o . U p r a v o z a t o š t o s t v a r a t e š k o ć e već u s a m o m s v o m postavljanju, p i t a n j e p o m i r e n j a m o ž e biti p r i l i k a d a p o p r v i p u t u o č i m o ili d o k u č i m o o n o što i n a č e n e v i d i m o , s t o j e k a o p i s m o u č u v e n o j Poeovoj p r i č i s k r i v e n o u svojoj e v i d e n t n o s t i . S t a je to d a k l e s u v i š e o č e v i d n o d a b i bilo p r i m i j e ć e n o ? T o j e s u b j e k t p o m i r e n j a . K a d a p o s t a v l j a m o p i t a n j e o p o m i r e n j u - p i t a n j e koje se d a n a s n e m o ž e zaobići, m a d a s e čini d a s e postavlja " i z v a n a " , prije o d " s t r a n a c a " , o d " p r o m a t r a č a " zbivanja n e g o o d s a m i h u č e s n i k a - p o l a z i m o o d uvjerenja d a već z n a m o k o t o t r e b a d a s e p o m i r i . M o ž e n a m s e desiti, i d e š a v a n a m se, d a n i k o ozbiljno n e u z i m a p i t a n j e o s u b j e k t u p o m i r e n j a . I z g l e d a d a j e suviše j a s n o k o t o t r e b a d a s e p o m i r i . Ali u p r a v o tu se vidi koliko još m a l o z n a m o o

77

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

o n o m e o č e m u toliko m n o g o g o v o r i m o : o s t v a r n o s t i B o s n e i H e r c e g o v i n e , o r a t n o j s t v a r n o s t i (na B a l k a n u j e s t v a r n o s t , d r u š t v e n a , k u l t u r n a , politička, socijalna, p s i h i č k a , itd., s t v a r n o s t uvijek u s v o m b i t n o m s m i s l u r a t n a stvarnost.). No sa p i t a n j e m o p o m i r e n j u n i s m o najdalje, n e g o najbliže p r a v o m p i t a n j u o s t v a r n o s t i B o s n e i H e r c e ­ govine. Z a t o g a t a k o lako m o ž e m o previdjeti. U p r a v o je p r e d n o s t p i t a n j a o p o m i r e n j u , tog m i r o v n o g p r o j e k t a p a r excellence, da za subjekt stvarnosti uzima sub­ j e k t r a t a , da se o s v r ć e na r a t i da ga ozbiljno u z i m a . P i t a m o dakle ko to treba da se pomiri, ko je subjekt p o m i r e n j a , a da ga ne p o d r a z u m i j e v a m o . P r v i i najjed­ nostavniji o d g o v o r j e : " z a r a ć e n e s t r a n e " . T o j e d a k l e o d r e đ e n j e s u b j e k t a p o s l i j e r a t n e s t v a r n o s t i koje u z i m a ozbiljno r a t n u s t v a r n o s t . R a t n a s t v a r n o s t nije p o s t a l a s t v a r p r o š l o s t i o k o n č a n j e m borbi, o r u ž a n i h s u k o b a , itd. R a t n a s t v a r n o s t j e stvorila p o s l i j e r a t n u s t v a r n o s t i još je nad-odreduje u svakom bitnom pogledu - b a r dok ne d o đ e d o p o m i r e n j a . S a m o p o m i r e n j e m m o ž e poslijer­ a t n a s t v a r n o s t p r e s t a t i biti r a t n a s t v a r n o s t . S v e d o t l e trajat ć e r a t poslije r a t a , r a t u m i r u . S v a k o m j e j a s n o d a s a m o p o m i r e n j e m r a t m o ž e biti u i s t i n u z a v r š e n . Ili, opreznije rečeno, b u d u ć i da je pomirenje, po svemu s u d e ć i , dug, v e o m a d u g , m o ž d a č a k b e s k o n a č a n p r o ­ ces, m o ž e se u s t v r d i t i : r a t će biti u onoj mjeri o k o n č a n u kojoj se p o s t i g n e p o m i r e n j e . P i t a n j e p o m i r e n j a j e povoljna prilika d a s a z n a m o n e š t o više o s u b j e k t i m a novije povijesti ne s a m o B o s n e i H e r -

78

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

cegovine, n e g o čitavog r e g i o n a . Z a n i m a n a s n a č i n kon­ stitucije ovih s u b j e k a t a k a o s u b j e k a t a . Ovo bi m o g l a biti p r i l i k a d a u m i r u u z m e m o s u b j e k t r a t a k a o s u b ­ j e k t s t v a r n o s t i . A to je najbolji n a č i n da se p r i b l i ž i m o b a l k a n s k o j s t v a r n o s t i , a k o t a k v o n e š t o postoji, b u d u ć i da je s u b j e k t te s t v a r n o s t i r a t n i s u b j e k t i k a d a nije r a t . P o u č e n i p r e t h o d n o m poviješću, s u m n j a m o d a k l e u o n o što bi mogli o z n a č i t i k a o "najefikasniji vid p o m i r e n ­ ja", u m o g u ć n o s t a u t o d e k o n s t i t u c i j e r a t n o g s u b j e k t a . N a i m e , p o m i r e n j e bi t r e b a l o biti u e m f a t i č k o m s m i s l u posljednji a k t r a t n i h s u b j e k a t a , a k t kojim r a t u i s t i n u p r e s t a j e . Z a š t o ? Z a t o što s e t i m a k t o m s a m i subjekti rata poništavaju, samoponištavaju. Pomirenje je po­ sljednji a k t r a t n i h s u b j e k a t a kojim se d e - k o n s t i t u i r a j u . P e r f o r m a t i v : " M i s e m i r i m o " z n a č i : " M i ovim i s k a z o m p r e s t a j e m o biti to što j e s m o " (oni koji su ratovali, r a t n i subjekti). Ovo se čuje u i d i o m a t s k o j s t r u k t u r i n a š e g j e z i k a : k a ž e s e d a z a r a ć e n e s t r a n e " s k l a p a j u m i r " , ali s e pomirenje ne može "sklopiti"; tada se s a m e zaraćene strane, da tako kažemo, "rasklapaju". U p r a v o je ova dislokacija i d e k o n s t i t u c i j a r a t n o g s u b ­ j e k t a o n o što s e m o ž d a u o v o m t r e n u t k u n e m o ž e d o p u s t i t i . Z a t o što u n a č e l u ne postoji d r u g i subjekt, tačnije d r u g i tip d o m i n a n t n o g s u b j e k t a , o s i m s u b j e k t a r a t a . S u b j e k t m i r a j e uvijek iz-rata-naslijeđeni-subj e k t . R a t j e u s t v a r i , a t o s e u g l a v n o m n e primjećuje, d o g a đ a j konstitucije s u b j e k t a . Svi s u b j e k t i s t v a r n o s t i koje p o z n a j e m o u novijoj povijesti r e g i o n a su k o n s t i ­ t u i r a n i r a t o m . M o d e r n a povijest B a l k a n a - riječ je o k r a t k o j m o d e r n o j povijesti - je povijest r a t n e konsti-

79

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

tucije subjekta. T r e b a l o b i n a p o k o n p o k u š a t i misliti ovu konstituciju, iznijeti na vidjelo i a n a l i z i r a t i n j e n e skrivene mehanizme. Međutim> upravo je horizont m o d e r n o s t i - sa svojim i d e o l o g i j a m a o s l o b o đ e n j a n a p o k o n p r u ž i o m o g u ć n o s t , ali u isti m a h i spriječio da se misli ova konstitucija. U o v o m g e o p o l i t i č k o m okviru m o r a m o misliti k o n s t i t u c i j u s u b j e k t a - koja je uvijek r e - k o n s t i t u c i j a - počevši od k o n c e p t a , p r e d s t a v e , figure oslobođenja. O k a k v o m o s l o b o đ e n j u je tu riječ? U n a j k r a ć e m : o o s l o b o đ e n j u n a r o d a u m o d e r n o j povijesti. M o d e r n a povijestpočinje-sasvimodnedavno-kaopostimperijalna e p o h a obilježena velikim d o g a đ a j i m a o s l o b o đ e n j a , to j e s t tzv. " n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k i m r a t o v i m a " . Ako j e m o d e r n a povijest i n a č e s h v a ć e n a k a o povijest o s l o b o đ e n j a s u b j e k t a , ovdje je to povijest o s l o b o đ e n j a n a r o d a . N a r o d j e d a k l e s u b j e k t povijesne s t v a r n o s t i , a povijest, m o d e r n a povijest nije n i š t a d r u g o n e g o p r o c e s njegovog o s l o b a đ a n j a . M o d e r n o m n a z i v a m o o n u povijest B a l k a n a u kojoj su " m a l i n a r o d i " po prvi p u t postali s u b j e k t i "svoje povijesti". U p o l i t i č k o m s m i s l u to je povijest njihove ( m o d e r n e ) s u v e r e n o s t i i d r ž a v n o s t i . U g e o p o l i t i č k o m ili p o l e m o l o š k o m smislu, t o j e k r a t k a povijest njihovih r a t n i h p o b j e d a . U p r a v o k a o r a t n i s u b j e k t i ovi m a l i n a r o d i s e p o p r v i p u t pojavljuju k a o s u b j e k t i svoje povijesti. U r a t u - koji d o b i v a s m i s a o d o g a đ a j a oslobođenja p a r e x c e l l e n c e m a l i n a r o d i p o s t a j u s u b j e k t i u p r a v o m s m i s l u riječi, po prvi p u t k o n s t i t u i r a n i k a o " m o d e r n i " s u b j e k t i . R a t n a konstitucija n j i h o v e subjektivnosti n e o z n a č a v a n e k e

80

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

izvanjske uvjete, n e g o , n a p r o t i v , i n h e r e n t n e m e h a n i z m e i o s n o v n u logiku njihove k o n s t i t u c i j e . Moglo b i s e tvrditi d a j e r a t n a konstitucija, a k o n e j e d i n i , o n d a p o v l a š t e n i oblik subjekt-konstitucije tzv. " m a l i h n a r o d a " . D a b i s e t o uvidjelo p o t r e b n o j e n e previdjeti specifičnu r a z l i k u koja je ovdje u igri: a to je m a l o s t "malih naroda". U prostoru zasićenom kulturnim v r i j e d n o s t i m a i z n a č e n j i m a - zahvaljujući višestoljetnoj d o m i n a c i j i tzv. "velikih n a r o d a " - fizička veličina d o b i v a posebno kulturno-antropološko značenje. Otuda su " m a l i n a r o d i " B a l k a n a s a m o m a l i p o svojoj fizičkoj veličini: b r o j n o s t i s t a n o v n i š t v a i veličini teritorija na kojoj obitavaju, a veliki po svojoj k u l t u r i (po i m p e r i j a l n i m k u l t u r a m a koje s u i n t e r i o r i z i r a l i ) . P o s e b n u d i n a m i k u u subjekt-konstituciji ovaj r e g i o n d u g u j e n e s r a z m j e r u o s n o v n i h fizičkih ili tjelesnih veličina, s j e d n e s t r a n e , i velikim r a z l i k a m a - m o ž d a n a j v e ć i m m o g u ć i m u evropskim okvirima - između d o m i n a n t n i h kulturnih obrazaca. U tom pogledu s m a t r a m dragocjenim koncept " m a l o g n a r o d a " , koji v e ć i m a svoje mjesto u etnologiji. S u b j e k t - k o n s t i t u c i j a se m o ž e oslikati u figuri izlaženja, i z r a s t a n j a i i s p a d a n j a m a l o g tijela iz velikog. M o d e r n i , p o b j e d n i č k i r a t o v i " m a l i h n a r o d a " s u takvi događaji " k o m a d a n j a tijela" ( s c e n a p o z n a t a iz p s i h o a n a l i z e ) . V a ž n o j e primijetiti d a ovo r a t n o k o m a d a n j e tijela uvi­ j e k i m a efekte najvećeg k u l t u r n o g d o g a đ a j a . G o t o v o svaki, a k o ne svaki, r a t u m o d e r n o j povijesti B a l k a n a i m a implikacije velikog k u l t u r n o g d o g a đ a j a . Poslije s v a k o g r a t a n a s t a j u n o v e d r ž a v e , n o v e ideologije, n o v e

81

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

institucije, n o v e g r a m a t i k e , n o v e historije itd., riječju: n a s t a j u n o v e d r u š t v e n e s t v a r n o s t i i novi subjekti tih s t v a r n o s t i . Ovim želim p o d c r t a t i e g z e m p l a r n o kul­ t u r n o z n a č e n j e b a l k a n s k i h r a t o v a , n a o s n o v u kojeg su b a l k a n s k e k u l t u r e u s u š t i n s k o m ili k o n s t i t u t i v n o m smislu epske kulture, ratom konstituirane kulture. Rat u o v o m r e g i o n u n i k a d a nije p u k i r a t , d a k l e vojni p o h o d , e k s t e r m i n a c i j a , d e s t r u k c i j a itd., i a k o j e svaki b a l k a n s k i r a t e g z e m p l a r a n po svojoj d e s t r u k t i v n o s t i i surovosti, p o s v o m n e h u m a n o m k a r a k t e r u . Ove p r o d u k t i v n e c r t e r a t a n i s u n e p o s r e d n o d o s t u p n e analizi, p o t r e b a n j e iz­ vjestan r a d n a n e s v j e s n o m , n a n e s v j e s n o m čitavih za­ j e d n i c a . To je d a k a k o o n o što je p o t i s n u t o iz svijesti, o č e m u n e b i t r e b a l o govoriti. P o k a z a l o s e d a s e m a l o tijelo n e m o ž e osloboditi velikog b e z k u l t u r n e m e t a m o r f o z e . Najveće k u l t u r n e m e t a m o r ­ foze s e d e š a v a j u u p r a v o p r i o v o m izdvajanju. R a t n i d o g a đ a j t r e b a p r o m a t r a t i prije svega k a o ovo izdvajanje m a l o g tijela iz velikog. To izdvajanje uvijek slijedi n e k i kurs u zatečenom kulturnom prostoru, geopolitičkom kontekstu, čime indicira kulturnu pripadnost subjekta. Ova p r i p a d n o s t n i p o š t o nije p r e d e t e r m i n i r a n a i o t u d a , iz te činjenice, p r o i s t j e č e sav značaj r a t a o k o j e m gov­ o r i m o : sav k u l t u r n i z n a č a j r a t a . R a t n a k o n s t i t u c i j a prije svega o d r e đ u j e k u l t u r n i i d e n t i t e t s u b j e k t a . Ova k o n s t i ­ tucija s e n e svodi n a n a k n a d n o pripisivanje i d e n t i t e t a s u b j e k t u , n e g o z a d i r e u s a m temelj konstitucije s u b j e k t a : t o j e subjekt-konstitucija. R a t iznosi n a vidjelo d a n e m a n a p r o s t o fizičkog s u b j e k t a , p u k o g tijela. I da je s v a k a konstitucija u s t v a r i re-konstitucija koja r e - d e f i n i r a sve

82

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

p r e t h o d n e , n e s a m o m o d e r n e oslobodilačke, n e g o i p r e d m o d e r n e p o r o b l j i v a č k e konstitucije. T a k o s e g r a d i čitav l a n a c r e - k o n s t i t u c i j a koji daje iluziju povijesnog k o n t i n u i t e t a j e d n o g o d p o č e t k a već k o n s t i t u i r a n o g s u b ­ j e k t a . Da bi se otklonila ova r e t r o a k t i v n a iluzija t r e b a l o bi k r e n u t i s a n a l i z o m u n a z a d d u ž ovog lanca, i d u ć i od k a r i k e d o k a r i k e , r e a k t i v i r a j u ć i g a n a n a č i n n a koji j e t o H u s s e r l p r e d l o ž i o p o v o d o m tradicije g e o m e t r i j e . T r e b a poći o d r a d i k a l n o s t i koja odlikuje k o n c e p t oslobođenja u n u t a r d o m i n a n t n o g s a m o razumijevanja najhitnijih m o m e n a t a m o d e r n e povijesti, d a b i s e d o š l o d o fiktivnosti o s l o b o đ e n j a . O b a ova f e n o m e n a s u s i m p ­ t o m i koji u k a z u j u da t e k u ć a p r e d s t a v a o o s l o b o đ e n j u s k r i v a d o g a đ a j konstitucije. 1) O s l o b o đ e n j e je p o j a m koji p e r d e f i n i t i o n e m p o d r a ­ zumijeva gotovi ili već d o v r š e n i subjekt, ali se o n o ni­ k a d a n e svodi n a r a t n u p o b j e d u , svrgavanje g o s p o d a r a , izlaženje iz r o p s t v a itd., n e g o je uvijek m n o g o više od toga: naime, duboki kulturni preobražaj. Ne m o ž e se izaći i z n e k e i m p e r i j a l n e k u l t u r e b e z takvog p r e o b r a ž a j a . K o m a d a n j e velikog tijela i izdvajanje m a l o g tijela iz njega j e u s t v a r i p o r a đ a n j e . P u n i s m i s a o r a t n e p o b j e d e malog naroda ostvaren je samo onda kada se njome osigura kulturnu nadmoć nad narodom-gospodarom ( č i m e se ovaj prvi p o k a z u j e i s t o v r e m e n o i m o d e r n i j o m i izvornijom nacijom). Ako je n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k i r a t m o g a o i s t o v r e m e n o biti d u g o v r e m e n a t u m a č e n i k a o socijalistička revolucija, to je z a t o - a to se bolje vidi n a k o n ovog posljednjeg r a t a - što je i m a o e l e m e n t e

83

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

k u l t u r n e revolucije. E t n o n a c i o n a l i z a m t a k o đ e r s t u p a n a historijsku s c e n u s a l o k a l n i m r a t o m k a o k u l t u r n i p r e p o r o d . M o d e r n i z a m p r u ž a n a r o č i t o p o g o d a n inter­ p r e t a t i v e okvir z a ovo k u l t u r n o o s l o b a đ a n j e : o n o s e r a z u m i j e v a k a o e m a n c i p a c i j a . M o d e r n i subjekt e m a n ­ cipacije je r a t n i subjekt, z a t o č e n i i p o d j a r m l j e n i n a r o d koji s e o s l o b a đ a o d t u đ e d o m i n a c i j e . Z a t o j e e m a n c i ­ pacija prije svega o r u ž a n i u s t a n a k . A u s t a n a k , ukoliko j e e m a n c i p a c i j a , n e m o ž e biti r a s k i d s a velikom kul­ t u r o m , pa bila o n a k u l t u r a i n a j v e ć e g neprijatelja. 2 ) O t u d a proizlazi d a j e s v a k o o s l o b o đ e n j e " m a l o g n a r o ­ d a " fiktivno. Ako o s l o b o đ e n j e m o ž e biti o s t v a r i v o s a m o k a o k u l t u r n a e m a n c i p a c i j a , o n d a postaje uočljiva radi­ kalna n e m o g u ć n o s t p o t p u n o g oslobođenja. Ni od j e d n e d o m i n a c i j e s e n a B a l k a n u n i k a d a n i k o nije s a s v i m os­ lobodio, j e r j e t o uvijek bila k u l t u r n a d o m i n a c i j a . S a n 0 p o t p u n o m o s l o b o đ e n j u je s a n o n e o k r n j e n o j izvornoj k u l t u r i - iluzija o a p s o l u t n o j a u t e n t i č n o s t i vlastite kul­ t u r e . Z b o g velike z a s i ć e n o s t i k u l t u r n o g p r o s t o r a , ova v r s t a iluzije m o ž d a nigdje nije toliko u z g a j a n a k a o n a Balkanu. U srcu predstave "malih naroda" o značenju m o d e r n i z m a t r e b a p r e p o z n a t i izvjestan p a g a n i z a m : izblijedjelo i n e s i g u r n o sjećanje o p r e d i m p e r i j a l n o m s t a n j u , o k u l t u r n o m p r a o b l i k u - iz kojeg izvire n a d a u k o n a č n o oslobođenje. Na Balkanu se modernistički p r o j e k t o p o t p u n o m o s l o b o đ e n j u p a r a d o k s a l n o zas­ niva n a a r h a i č n o j fikciji. D a n a š n j i e t n o n a c i o n a l i z a m j e u l t r a m o d e r n i s t i č k i a r h a i z a m . K a o s t o j e p r e t h o d n o bio 1 socijalizam: svojevrsni e t n o m o d e r n i z a m . T i t o v s k i so­ cijalizam i e t n o n a c i o n a l i z a m su dva h i p e r l i b e r a l i z m a :

84

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

dvije s r o d n e , k o m p l e m e n t a r n e k o n c e p c i j e p o t p u n o g o s l o b o đ e n j a (gotovog) s u b j e k t a . U o b a slučaja je p r i m i ­ t i v n a e t n i č k a z a j e d n i c a oblik gotovog p r a s u b j e k t a , k o n k r e t n a p r e d s t a v a izvjesne fikcije koja r u k o v o d i telos o m o s l o b o đ e n j a . Na toj fiktivnoj tačci počiva čitav la­ n a c povijesnih r e - k o n s t i t u c i j a s u b j e k t a . Iluzija r a d i k a l ­ n o g ili b a r upravljenog, k o n t r o l i r a n o g d e - k o r p o r i r a n j a p r i b j e g a v a fikciji p r v o b i t n e n e i n k o r p o r i r a n o s t i . (U tu s v r h u j e p o t r e b n o n a k n a d n o u r e d i t i ovaj l a n a c , re-int e r p r e t i r a t i povijest, t a k o d a s e n e vide ožiljci r e - k o n s t i ­ tucija: n e g o s a m o " p r i r o d n i p r o c e s sazrijevanja".) N a s u p r o t n a i v n e ideologije o s l o b o đ e n j a t r e b a k r e n u t i od č i n j e n i c e o u v i j e k - v e ć - d o g o đ e n o j - i n k o r p o r i r a n o s t i , o d r a d a asimilacije koji p r e t h o d i s v a k o m a u t e n t i č n o m k u l t u r n o m obliku. P o l a z n a t a č k a a n a l i z a subjektk o n s t i t u c i j e t r e b a biti uvid u s u š t i n s k u n e s t a b i l n o s t s u b j e k a t a b a l k a n s k i h povijesti ( n e m a j e d n e b a l k a n ­ s k e povijesti). I s t i n s k u k r i t i k u socijalizma i n a c i o n a ­ lizma, socijalističkog n a c i o n a l i z m a - koju prije svega s h v a ć a m o k a o k r i t i k u m o ć i (A. H o e n e t h ) t r e b a g r a d i t i n a d e k o n s t r u k t i v i s t i č k i m s t r a t e g i j a m a koje s u prije svega, b a r u o v o m slučaju, strategije d e k o n s t r u k c i j e gotovog s u b j e k t a . Glavni m o t o r p o k r e t a n j a o v i h s t r a t e ­ gija bit će b e z b r o j n e silnice asimilacijskih p r o c e s a , koje n a l a z i m o uvijek u s n o p o v i m a , m r e ž a m a , s l o ž e n i m poljima sila i vrtlozima, t a k o da se ovi p r o c e s i n i k a d a ne m o g u do kraja definirati, r a z g r a n i č i t i i locirati - da­ k a k o , n a j m a n j e n a s a m i m i z v o r i m a povijesti ( k a k o t o sanja etno-ideologija na kojoj se zasnivaju sve ( m o d ­ e r n e ) ideologije B a l k a n a ) .

85

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

S v e u s v e m u , u analizi r a t n o g d o g a đ a j a t r e b a z n a t i odoljeti zavodljivostima ideologije oslobođenja, t r e b a p r e p o z n a t i , ili radije, n a s t o j a t i p r e p o z n a t i , j e r je to b e s k o n a č a n proces, s j e d n e strane, skrivene rezultate p r e t h o d n i h asimilacija, čitavu j e d n u d v o s m i s l e n u i n e o d l u č i v u povijest asimilacija i, s d r u g e s t r a n e , u n e s v o d i v o m s u v i š k u koji fascinira, p r o i z v o d n j u n o v o g s u b j e k t a , koja n i k a d a nije p r e t h o d n o s a s v i m o s i g u r a n a . Očito j e d a j e razdvajanje n a s u v i š a k i p r e t h o d n e asimilacijske taloge neizvodivo, o s i m u p r o v i z o r n e m e t o d o l o š k e s v r h e . Ovaj suvišak, s r c e n o v o g s u b j e k t a , nije n i š t a d r u g o n e g o n e p r e d v i d i v i efekt djelovanja p r e t h o d n i h asimilacija. " M a l a n a c i j a " s e o s l o b a đ a s a m o u onoj mjeri - a uvijek se u izvjesnoj mjeri o s l o b a đ a u kojoj se p r o i z v o d i , u kojoj dolazi u s t v a r n o s t k a o novi subjekt. U i m e p o r a đ a n j a t r e b a , d a k l e , i z u č a v a t i p r e t h o d n o stanje i n k u b a c i j e ili i n k o r p o r i r a n o s t i u v e ć e tijelo. T a k o će izaći na vidjelo čitava j e d n a povijest p r e t h o d n i h inkubacija. P r o i z v o d n j a n o v o g s u b j e k t a n i k a d a nije d o l a ž e n j e n a svijet p o t p u n o n o v o g subjekta, n e g o j e j e d i n i n a č i n o č u v a n j a s t a r o g s u b j e k t a , najstarijeg i najizvornijeg s u b j e k t a . S v o j o m s a m o p r o i z v o d n j o m koja n i k a d a nije s a m o njegova, n e g o i p r o i z v o d n j a u kojoj u č e s t v u j e i drugi - samoproizvodnja kao proizvodnja od s t r a n e d r u g o g - s u b j e k t n se nastoji o d r ž a t i i s a č u v a t i . U b u r n i m t o k o v i m a povijesti o n m o ž e o s t a t i isti s a m o k r o z vlastitu p r o m j e n u ; njegov i d e n t i t e t s e uvijek m o r a g r a d i t i u r a z l i k a m a , sve n o v i m i n o v i m r a z l i k a m a . B a l k a n s k e k u l t u r e su, n e m a s u m n j e , e g z e m p l a r n e

86

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana u ovom svom ustrajnom samoočuvanju kroz stalne p r e o b r a ž a j e ; m o d e r n o d o b a još više t o ističe, dajući o č a r a v a j u ć u d i n a m i k u i silinu o v i m p r e o b r a ž a j i m a i, dakako, radikalnost u o s i g u r a v a n j u njihovog k o n t i n u i t e t a , i d e n t i t e t a u v r e m e n u . Zahvaljujući č e s t i m i d u b o k i m p o v i j e s n i m m i j e n a m a , koje n a j č e š ć e z a h v a ć a j u u s a m o s r c e s u b j e k t a , o n o š t o b i s m o mogli označiti kao prasubjekt se stalno proizvodi: proizvodnja novog subjekta je ustvari proizvodnja starog subjekta u novim okolnostima. Subjekt sebe samog proizvodi zbog i z n e n a d a promijenjenih okolnosti; re-konstitucija subjekta je rezultat rekonštitucije stvarnosti subjekta. Uvijek j e t o čin p r i l a g o đ a v a n j a životnoj s r e d i n i u č i n j e n pod prijetnjom smrti. Svaka rekonstitucija je pokušaj spašavanja pred potpunim uništenjem. Zašto "izvanjske okolnosti" tako direktno i iznutra p o g a đ a j u s u b j e k t n, uvjetujući njegovu p r i r o d u ? U k o m smislu je re-konstitucija subjekta n n a m e t n u t a n u ž d o m njegovog preživljavanja? Z a š t o j e o n a n u ž n i uvjet njegovog preživljavanja? Z a " m a l e n a r o d e " j e izvanjska s r e d i n a , tj. p o v i j e s n a s t v a r n o s t u kojoj živi, tijelo n e k o g velikog n a r o d a . Ova t j e l e s n a izvanjskost skriva utjelovljenost s u b j e k t a n, te je p r i v i d n a . M a l o tijelo " m a l o g n a r o d a " je utjelovljeno u n a j m a n j e j e d n o veliko tijelo i o n d a k a d a se čini da nije. A k t u a l n a s i n g u l a r n a i n k o r p o r i r a n o s t i m p l i c i r a , gotovo bez izuzetka, pluralnu inkorporiranost.

87

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana P r e k o figure tijela i tjelesnosti p o k u š a v a m o d a k l e misliti ( k u l t u r n u ) asimilaciju. P r o m a t r a n o u t a k v o m svjetlu, tijelo n i k a d a nije p u k o tijelo, pa ni tijelo/tjelesnost n a r o d a . S v a k o tijelo j e već o d u h o v l j e n o ( b e g e i s t e r n ) , t a k o d a j e već p o s t a l o o n o š t o j e H u s s e r l o z n a č i o k a o " G e i s t e s l e i b " , tj. izvjestan k u l t u r n i k o r p u s . M a l o tijelo n e k o g n a r o d a - izvjesna p o p u l a c i j a izvjesnog teritorija - se ne bi moglo ni u k a z a t i k a o p o s t o j e ć e da nije s m j e š t e n o u izvjesnu k u l t u r u . O s i m n u ž n e tjelesne o b r a n e , o r u ž a n o g o t p o r a v e l i k o m osvajaču, ovo d u h o v n o utjelovljenje j e n a č i n njegovog o p s t a n k a k r o z povijest. B u d u ć i da asimilacija nije n i š t a m a n j a - s a m o je j o š p o d m u k l i j a - o p a s n o s t b r i s a n j a sa lica zemlje od r a t n e e k s t e r m i n a c i j e , bilo j e n e o p h o d n o k r o z čitavu povijest č u v a t i svoju k u l t u r n u p o s e b n o s t j e d n a k o k a o i fizičku egzistenciju. Ako, d a k l e , ( k u l t u r n a ) asimilacija krije s m r t n u o p a s n o s t , o n d a k u l t u r a , tj. uvijek j e d a n izvjestan oblik k u l t u r e m o ž e biti oblik preživljavanja. Uvijek je to n e k i " a u t e n t i č n i oblik", onaj koji se čini starijim o d najstarijih t a l a s a asimilacije, b a r o d o n i h t a l a s a koji su prijetili z a t i r a n j e m t r a g o v a . S t v a r n o s t " m a l o g n a r o d a " nije n i k a d a s a s v i m njegova s t v a r n o s t . T o j e t a k o đ e r i s t v a r n o s t n e k o g velikog n a r o d a , n e k e velike k u l t u r e . Uvijek ima, d a k l e , više o d j e d n e s t v a r n o s t i , i a k o uvijek i m a s a m o j e d n a d o m i n a n t n a stvarnost, stvarnost prilagođavanja. No sve su te s t v a r n o s t i više ili m a n j e t u đ e , što će r e ć i f a n t a s t i č n e i sablasne.Nije č u d n o da bi autentična kultura zamišljenog prautjelovljenja htjela d a b u d e h i p e r r e a l i s t i č k a . Telos m o d e r n o g , n a c i o n a l n o g oslobođenja p o d r a z u m i j e v a i

88

R a t n a subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

d o z n a č u j e z a d a ć u k o n a č n e re-aproprijacije a k t u a l n i h ne-vlastitih stvarnosti. No, recentnija porađanja " m a l i h n a c i j a " m o g u n a m otvoriti oči z a " u n u t a r n j e s t v a r n o s t i " koje n i s u toliko a u t e n t i č n e , a koje p o s t a j u o n o š t o j e s u b j e k t u n najvlastitije. D a n a s s a m i , n a p o k o n o s a m o s t a l j e n i subjekti, r a d i k a l n o o s l o b o đ e n i , r e a l i z i r a j u iz svoje u n u t a r n j o s t i f a n t a z m a t s k a velika tijela k u l t u r n i h s t v a r n o s t i koje su n e k o ć u g r o ž a v a l e i n a g r i z a l e njihova m a l a i ranjiva tijela. Stvarnost subjekta je stvarnost drugog subjekta. To je prije s v e g a s t v a r n o s t neprijatelja koji n a s je pobijedio, p o r o b i o i z a u z e o n a š teritorij. N a š a s t v a r n o s t j e p o s t a l a njegova s t v a r n o s t , n a k o n š t o n a m j u j e r a t o m o d u z e o . " M a l i n a r o d i " imaju u s v o m h i s t o r i j s k o m p a m ć e n j u ovo specifično, n e o b i č n o i s k u s t v o i z n e n a d n o g g u b i t k a s t v a r n o s t i i s a m o p r o n a l a ž e n j a u d r u g o j s t v a r n o s t i , uzi­ m a n j a i d a v a n j a s t v a r n o s t i . M e đ u t i m , s a m a činjenica p o s t o j a n j a " m a l o g n a r o d a " govori d a o n n i k a d a nije i z g u b i o svoju vlastitu s t v a r n o s t , da je uvijek od nje n e š t o z a d r ž a o i k a d a j e najviše p r i m a o - želio d a u z m e ili m o r a o da usvoji - od t u đ e s t v a r n o s t i . Vlastita stvar­ nost j e z a d r ž a n a p r e t h o d n a stvarnost. P r e m a t o m e , već s t v a r n o s t p r e t h o d n o g utjelovljenja m o ž e p o s t a t i vlas­ tita stvarnost uranjanjem u novu stvarnost dominacije. S v a k a utjelovljenost, zahvaljujući r a d u asimilacije: interiorizacije, postaje dio vlastite s t v a r n o s t i . Ali uvijek je t o n a k n a d n a konstitucija koja č e k a pojavu n o v e stvar­ nosti. Tek kao prošla stvarnost pretvara se stvarnost utjelovljenja - p r i z n a n j e m usvojenja od s t r a n e s u b j e k t a - u „ n a š u vlastitu stvarnost". S t v a r n o s t m i n u l e domi-

89

R a t n a subjekt-konstitucija malih naroda Balkana

nacije, n e - v i š e - p r i j e t e ć a - s t v a r n o s t p o s t a j e vlastita stvar­ n o s t s u b j e k t a - j e r ulazi u r e p e r t o a r k u l t u r n i h oblika održanja. Naša stvarnost je nama-nekada-tuđa-stvar­ n o s t koja j e p o s t a l a s t v a r n o s t o t p o r a ( a k t u a l n o ) tuđoj stvarnosti. Upravo stvarnost otpora - druga stvarnost o d n a m e t n u t e d r u g e s t v a r n o s t i - čini o d t u đ e s t v a r n o s t i ( n a š u ) a u t e n t i č n u s t v a r n o s t . N o , n e t r e b a previdjeti, t u đ a s t v a r n o s t n i k a d a nije n a p r o s t o u s v o j e n a k a o t a k v a - o n a je u s v o j e n a u " n a š u s t v a r n o s t " s o t p o r o m te stvar­ nosti, uvijek p r e k o t e " n a š e " s t v a r n o s t i . Uzastopne smjene tuđih stvarnosti - jer "mali narodi" su bili izloženi m n o g i m osvajanjima - u k a z u j u na k o m ­ p l e k s n o s t " n a š e s t v a r n o s t i " : postoji p l u r a l i z a m " n a š i h s t v a r n o s t i " koje s u j e d n o m i n t e r i o r i z i r a n e " t u đ e stvar­ nosti". Naša autentična stvarnost je najmanje jedan s e d i m e n t p r e t h o d n i h asimilacija, n a k n a d n o r e a k t i v i r a n u s u s r e t u s n e p r i j a t e l j e m . T r a g a m o li za u i s t i n u n a š o m stvarnošću, nalazit ćemo samo nove i nove sedimente i sve fiktivniji s u b j e k t . U s t v a r i , subjekt je n e š t o što t e k t r e b a d a b u d e r e a l i z i r a n o : njegov a r h e j e u n j e g o v o m telosu. Subjekt n je složena konstrukcija mnoštva s e g m e n a t a . I o n s a m j e s u b j e k t d o m i n a c i j e p o d kojim z a t i č e m o m n o š t v o p o d - s u b j e k a t a . S o b z i r o m na tip d a t e stvar­ n o s t i ( d o m i n a c i j a D r u g o g subjekta), s u b j e k t n se u k a ­ zuje u liku a r a n ž m a n a p o d - s u b j e k a t a od kojih je j e d a n n a d r e đ e n ostalima. Pod-subjekti su ustvari s e d i m e n t i djelovanja n e k a d a š n j i h s u b j e k a t a d o m i n a c i j e n a " n a š s u b j e k t " . P o d - s u b j e k t i s u prije s e d i m e n t i n e g o subjekti,

90

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana oni s u s a m o p o t e n c i j a l n i s u b j e k t i koji t e k n e k o m a k t u a l ­ n o m t u đ o m d o m i n a c i j o m m o g u biti r e a k t i v i r a n i u s u b ­ j e k t - koji će o n d a d o m i n i r a t i u u n u t a r n j e m k o m p l e k s u "našeg subjekta" kao subjekt dominacije n a d ostalim p o t e n c i j a l n i m s u b j e k t i m a k a o s e d i m e n t i m a . N a taj n a č i n č i t a v a p r o š l o s t s u b j e k t a ostaje u p i s a n a , u p a m ć e n a u n j e g o v o m tijelu, u njegovoj u n u t a r n j o j s t r u k t u r i . S u b j e k t n uvijek živi u s a d a š n j o s t i n e k u e p i z o d u svoje p r o š l o s t i ; o n postoji t a k o što k a d r o v e s a d a š n j o s t i p o m ­ j e r a n a j m a n j e z a j e d n u d o m i n a c i j u u n a z a d . S v a k a nje­ gova a k t i v n o s t je r e t r o a k t i v n a i r e t r o a k t i v i r a j u ć a . Retr o a k t i v n o s t j e njegov m o d u s e k s t a t i č n o s t i . T o z n a č i d a s e ovaj s u b j e k t n i k a d a n e m o ž e definitivno k o n s t i t u i ­ r a t i . K o n s t i t u c i j a ć e uvijek u n e č e m u k a s n i t i . B u d u ć i d a n i p o č e m u nije p r e d e t e r m i n i r a n a , d a j e a r b i t r a r n o s t p o s e b n o g lika k o n s t i t u c i j e s u b j e k t a n e o t k l o n j i v a , o n a će i z g l e d a t i n a j o s t v a r e n i j a u p r i v i d u koji p r u ž a n a j d u ­ gotrajnija d o m i n a c i j a . U m j e s t o j e d n o g t r a n s c e n d e n t a l n o g s u b j e k t a t r e b a dak­ le misliti r e a l n i s u b j e k t utjelovljenja s a č i n j e n od čitavog grozda potisnutih subjekata. Subjekt n je stvaran kao tijelo, s l o ž e n o tijelo koje j e u č i n a k b r o j n i h s u k c e s i v n i h utjelovljenja. S t v a r n o s t ovog s u b j e k t a j e t j e l e s n a stvar­ n o s t - i sva tjelesna s t v a r n o s t je s u b j e k t i v n a , odaje p r i s u s t v o n e k o g s u b j e k t a , iza koje se krije p r i s u s t v o više d r u g i h s u b j e k a t a koji ga p o v l a č e u o d s u s t v o . K a d a k a ž e m o da je stvarnost subjekta stvarnost drugog sub­ j e k t a , o n d a t v r d i m o d a j e t o s t v a r n o s t utjelovljenja. T a stvarnost je najmanje dvostruka i time i n a u g u r i r a n a kao j e d i n i t i p s t v a r n o s t i . O n a j e "izvanjska s t v a r n o s t " a k t u -

91

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana a l n e d o m i n a c i j e n e k o g velikog tijela i " u n u t a r n j a stvar­ n o s t " koja p r e t h o d n o j p o t k o p a v a p r e t e n z i j u d a b u d e j e d i n a s t v a r n o s t : zahvaljujući p r o š l o j s t v a r n o s t i d r u g o g velikog tijela. Tijelo " m a l o g n a r o d a " n a l a z i m o uvijek već p o l o ž e n o u tijelo "velikog n a r o d a " i uvijek već iz njega u izvjesnoj mjeri i z m j e š t e n o , zahvaljujući z a d r ž a v a n j u n e k o g o d položaja p r e t h o d n i h utjelovljenja. I m a m o d a k l e p o s l a s a s u b j e k t o m koji n e m o ž e ni­ k a k o d a s e utjelovi, čija s t v a r n o s t n i k a d a nije p r a v a s t v a r n o s t , n e g o t e k o b e ć a n j e s t v a r n o s t i . Zahvaljujući m a l o m , r e a l n o veliko tijelo se p r e t v a r a u f a n t a z m a t s ko, a zahvaljujući velikom, f a n t a z m a t s k o m a l o tijelo se p r e t v a r a u r e a l n o . O t k l o n u p r o s t o r u , i s p a d a n j e iz d o z n a č e n o g položaja, i s t o z n a č a n j e s a o t k l o n o m u v r e ­ m e n u , j e r " m a l i n a r o d " n a k n a d n o živi t u đ u p r o š l o s t k a o vlastitu s a d a š n j o s t . A n a l i z a s u b j e k t - k o n s t i t u c i j e m o r a se u h v a t i t i u k o š t a c sa pluralizmom stvarnosti, sa singularnom pluralnošću i p l u r a l n o m s i n g u l a r n o š ć u . U ovoj a n a l i z i se m o r a položiti r a č u n o n a j m a n j e dvije s t v a r n o s t i k a o j e d n o j i j e d n o j k a o b a r e m dvije. Z a t o j e p o t r e b n o i z g r a d i t i o p t i k u koja s e m o ž e nositi s a svim p r o b l e m i m a r e ­ frakcije, koje p r o i z v o d e p o r e đ e n j a i p o v e z i v a n j a , na i s t o m p r a v c u p r o m a t r a n j a , dviju ili više r a z l i č i t i h s r e ­ d i n a čija n e s v o d i v o s t se ne dovodi u p i t a n j e . S p r e l a s ­ k o m u d r u g u s r e d i n u , koja će često biti najvlastitija m e t a m o r f o z a p r v e , p r i m j e n a svakog p o j m a i o p i s a ć e biti i z l o ž e n a d e f o r m a c i j a m a i distorzijama. T r e b a t će r a č u n a t i s a n e s t a b i l n o š ć u o s n o v n i h o n t o l o š k i h kat-

92

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana egorija, s a s t a l n i m p r e o k r e t a n j e m njihovih opozicija: s a d a š n j o s t / p r o š l o s t , p r i s u t n o s t / o d s u t n o s t , izvanjskost/ u n u t a r n j o s t , z a m i š l j e n o / s t v a r n o , tijelo/duh, itd. T r a n s k u l t u r a l n a a n a l i z a kojoj će biti stalo do specifičnosti j e d n e kulture imat će posla sa p a r a d o k s i m a neistovremenosti istovremenog i izmještenosti smještenog. K o n s t i t u c i j a koju r a z m a t r a m o j e d a k l e n o v o utjelovljen­ j e koje n i k a d a s a s v i m n e uspijeva, uvijek p o m a l o k a s n i : s v a k a k o n s t i t u c i j a j e re-konstitucija, j e r z a d r ž a v a n e š t o o d p r e t h o d n i h utjelovljenja. Misliti k o n s t i t u c i j u z n a č i u z e t i s u b j e k t k a o tijelo, p o ć i o d subjekta-tijela. U p r a v o je r a t n i s u b j e k t , s u b j e k t u t j e l e s n o m stanju, tjelesni s u b ­ j e k t p a r e x c e l l e n c e . Z a t e k n e m o li ga u t a k v o m stanju, dohvatit ć e m o konstituciju u najvećem z a m a h u , u tre­ n u t k u k a d a i m a sve o d l i k e p r o i z v o d n j e . R a t n i s u b j e k t j e izvjesno a g r e g a t n o stanje, s t a n j e n a j v e ć e č v r s t o ć e , punoće, supstancijalnosti. To je primordijalno stanje u z o r n o za svaki s u b j e k t : j e r svaki s u b j e k t n je u k o n ­ s t i t u t i v n o m s m i s l u r a t n i s u b j e k t koji j e više ili m a n j e p o d l e g a o r a s t v a r a n j u u v e ć e m tijelu, koji je p o č e o da isparava i hlapi. Semiotička entropija n e m i n o v n o nas­ t u p a o k o n č a n j e m glavnog čina konstitucije. K o n s t i t u t i v n a funkcija r a t a proizlazi i z č i n j e n i c e d a j e to d o g a đ a j otjelovljenja s u b j e k t a n. S u b j e k t - k o n s t i t u c i ­ j a j e r a t n i d o g a đ a j . N i k a d a s e nije mislila ( r a t n a ) stvar­ nost B a l k a n a preko konstitucije subjekta te stvarnosti, j e r s e nije mislio s a m d o g a đ a j r a t a . D o g a đ a j je, s a svo­ je s t r a n e , bio i s p u š t e n iz vida, j e r se nije p r i m j e ć i v a l a (re)konstitucija subjekta. Re-konstitucija je d o s t u p n a

93

Ratna subjekt-konstitucija malih naroda Balkana s a m o k a o d o g a đ a j (rata), a r a t j e p r i m j e t a n k a o d o g a đ a j s a m o kroz pogled u p u ć e n na stanje subjekta. Ratni d o g a đ a j n a m o t k r i v a da s u b j e k t n i m a tijelo koje je čitava njegova (subjektivna) s t v a r n o s t , a subjekt-tijelo da je rat događaj "subjektivne" metamorfoze. Ovdje d a k a k o n e m o ž e m o ići dalje o d g r u b e skice s u b jekt-konstitucije, koja najavljuje, l a k o je uočiti, čitav j e d a n p r o g r a m istraživanja koja b i t r e b a l o d a i z n e s u n a vidjelo n e k e s k r i v e n e p r i n c i p e i logiku p o v i j e s n e g r a d n j e b a l k a n s k i h s t v a r n o s t i . Ž e l i m o još s a m o u k a z a t i d a m o g u ć n o s t ovih istraživanja p o s e b n o m o g u j a m č i t i teorije i i n t e r p r e t a c i j e E r e i g n i s a (od k a s n o g H e i d e g g e r a do A. B a d i o u a ) , s j e d n e s t r a n e , i p s i h o a n a l i t i č k e i p o s t p s i h o a n a l i t i č k e teorije sopstva-tijela i i n t e r i o r izacije ( p o g o t o v o na liniji A b r a h a m , M. K l e i n - D e l e u z e i G u a t t a r i ) , n a d o p u n j e n e k o n c e p t o m S p r a c h l e i b a koji najviše H u s s e r l u d u g u j e m o , s d r u g e s t r a n e . I m a j u ć i i h u vidu, m a n j e ć e m o ž d a izgledati n e o b i č n a p r o t o s c e n a b u d u ć i h i s t r a ž i v a n j a koju s m o s e odvažili ovdje postaviti. U k a z a l i b i s m o i n a p r a k t i č n i z n a č a j t a k v i h istraživanja koji je prije svega s a d r ž a n u m o g u ć n o s t i p o d r o b n i j e g u t v r đ i v a n j a o k a k v o m s u b j e k t u je riječ u o d r e đ e n o j s t v a r n o s t i . U B o s n i i H e r c e g o v i n i je to da­ n a s p o s e b n o v a ž n o , n a primjer, u p s i h o p a t o l o g i j i , gdje je vodeće pitanje: "Ko je traumatiziran?" (a uglavnom s e p r e v i đ a d a j e t o p r e d m o d e r n i , kolektivni s u b j e k t rat­ n o g b r a t s t v a ) , ili u politici, gdje je v o d e ć e p i t a n j e o n o s kojim s m o p o č e l i , a čiji o d g o v o r već n a s l u ć u j e m o : s u b ­ j e k t u č i s t o m s t a n j u - d o s l o v n o g r a m a t i č k i s u b j e k t - je onaj " i z l o ž e n " u k a s a r n i , koji prije t r a ž i p r i z n a n j e , n e g o pomirenje. 94

Osmo poglavlje

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

N a c i o n a l i z m i n a B a l k a n u , b e z i z u z e t k a , p o t p i s u j u svim s r c e m S a u s s u r e o v stav d a " o p i t a n j u e t n i č k o g j e d i n s t v a t r e b a prije s v e g a i s p i t a t i j e z i k " 2 4 i t i m e se izjašnjavaju k a o jezički n a c i o n a l i z m i . M e đ u t i m , čini s e d a b a l k a n s k i e t n o - n a c i o n a l i z a m , b a r u slučaju d a n a š n j e g konflikta i z m e đ u H r v a t a , S r b a i B o š n j a k a , ili p a k j u č e r a š n j e g između M a k e d o n a c a i Bugara, n e m a nikakvog osnova d a b u d e jezički. B a r t o m o ž e biti u t i s a k s t r a n o g lingviste dovoljno u d a l j e n o g o d m j e s t a d o g a đ a n j a d a lokalni jezički s a o b r a ć a j t r e t i r a k a o a r h e o l o š k i m a t e r i j a l . Ako s u četiri r e t k a bila dovoljna d a s e d o k a ž e d u b o k a e t n i č k a 25 razlika i z m e đ u E t r u r a c a i Latina, u slučajevima 2 4 F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , C o u r s d e l i n g u i s t i q u e g é n é r a l e , P a y o t , P a r i s , 1995, str. 3 0 6 . 25

Koliko

lingvistika

može

pomoći

etnologiji,

historiji,

antropologiji,

sociologiji itd., u n j i h o v i m i s t r a ž i v a n j i m a k a d a se radi o u s t a n o v l j a v a n j u k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a i r a z l i k e , najbolje p o k a z u j e p r i m j e r p o k u š a j a da se E t r u r c e i L a t i n e s v e d e na j e d a n isti etnički izvor: "četiri r e d a e t r u r s k o g su d o v o l j n i d a n a m p o k a ž u d a j e n a r o d koji g a j e g o v o r i o b i o a p s o l u t n o različit o d e t n i č k e g r u p e koja j e g o v o r i l a l a t i n s k i " . S v a d r u g a n e j e z i č k a i m a n j e

95

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena p o r e đ e n j a d i s t i n k t i v n i h obilježja j e z i k a H r v a t a i S r b a p o n e k a d s t o t i n e r e d a k a ili r e č e n i c a n i s u dovoljne d a s e i z n e s e n a vidjelo n e k a d u b l j a razlika. Skicu t a k v e lingvističke a n a l i z e j e z a f r a n c u s k o g č i t a o c a n e d a v n o p o k u š a o p o n u d i t i P a u l G a r d e . " U o b i č n o m životu", zaključit će ovaj a u t o r svoju a n a l i z u koja se nije u s p j e l a domoći nijedne nepremostive ograde, "može se dugo r a z g o v a r a t i , a d a s e n e u p o t r i j e b i niti j e d n a j e d i n a riječ" koja bi se p o k a z a l a k a o (isključivo) h r v a t s k a ili srpska.26 Da li to z n a č i da lingvistička a n a l i z a ne ostavlja nikakvog p r o s t o r a za n e d o u m i c u ? M o ž e m o li reći da H r v a t i i S r b i govore, i p o r e d z n a č a j n i h razlika, isti jezik? Lingvistika b r a n i "srpskohrvatsku stvar", jer je z a n i m a j e z i č k a d u b i n a ; o n a m o ž e odoljeti zavodljivosti spoljnih r a z l i k a ili n a g o v o r u politike. M o ž e m o li o n d a zaključiti d a lingvistika, d o s l j e d n a s a m o j sebi, o d u z i m a tlo p o d n o g a m a s t r a s t v e n o m b a l k a n s k o m e t n i c i z m u j e z i č k a s v j e d o č a n s t v a , i s t a k n u t ć e d e S a u s s u r e - " s p o m e n i c i , religijski o b r e d i , p o l i t i č k e institucije i t d . " - k o j a s u o v a d v a n a r o d a ostavila, n e m o g u s e p o r e d i t i s izvjesnošću jezika. Evidencija j e z i č k e razlike - pružena u trenu i u istom t r e n u u k o j e m j e p r u ž e n a - n e ostavlja više n i k a k v o g p r o s t o r a z a e n i g m u . Z a h v a l j u j u ć i o t k r i ć u r e c i p r o č n o s t i i z m e đ u o n o g što o n n a z i v a e t n i c i t e t o m i jezika, m o ž e se ustvrditi: " ( P ) o v o d o m p i t a n j a o e t n i č k o m j e d i n s t v u , u p r a v o j e j e z i k t o š t o t r e b a ispitati; njegovo svjedočanstvo ima prednost nad svim ostalim." Ibid. 2 6 P a u l G a r d e , V i e e t m o r t d e l a Y o u g o s l a v i e , F a y a r d , 1992, str. 1 3 3 . N e k o l i k o s t r a n i c a prije č i t a m o : „ U n u t a r t e d i j a l e k a t s k e z o n e n e postoji r a z l i k a u j e z i k u ili i z g o v o r u koja p o u z d a n o r a z d v a j a različite n a r o d e j e d n e o d d r u g i h . N e postoji n i j e d n o j e d i n o obilježje k o j e b i suprotstavljalo, n a p r i m j e r , n a č i n n a koji g o v o r e svi Srbi o d o n o g n a koji g o v o r e svi Hrvati. P r e m a t o m e , n e m o g u ć e j e u s t a n o v i t i n e k a k a v ' s r p s k i a k c e n t ' ili 'hrvatski a k c e n t ' , k a o š t o k o d n a s i m a m o ' b e l g i j s k i ' ili ' k a n a d s k i a k c e n t ' . " (str. 129)

96

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena d e n u n c i r a j u ć i njegov o d n o s p r e m a j e z i k u k a o ideološki, tj. " e t n o n a c i o n a l i s t i č k i " ? Nije li jezički n a c i o n a l i z a m ovdje s t v a r p u k e z a b l u d e , n a i v n o g vjerovanja d a j e z i k 27 predstavlja a m b l e m etničke posebnosti? T r e b a li e t n i č k u r a z l i k u n a p o k o n r a z v e z a t i o d jezika, postaviti n e g d j e i z v a n njega i t a m o j e o s i g u r a v a t i ? Ali š t a n a m u i s t i n u d o k a z u j e n e p r i s t r a s n a lingvistička a n a l i z a ? T o d a j e n a izvjesnoj d u b i n i riječ o j e d n o m i s t o m j e z i k u . N e n a velikoj d u b i n i , ali i p a k n a d u b i n i . Razlike ulaze u dubinske strukture, jer nove gramatike n i s u i d e n t i č n e . N a izvjesnoj j o š većoj d u b i n i s e g u b e r a z l i k e ovog j e z i k a s p r a m s l o v e n a č k o g i m a k e d o n s k o g , b u g a r s k o g . Ilirski p o k r e t , k o j e m u velikoj mjeri d u g u j e m o p r o j e k t s r p s k o h r v a t s k o g jezika, j e p r v o b i t n o i m a o u v i d u fabrikaciju ovog, j u ž n o s l a v e n s k o g j e z i k a . Koncept slavenskih jezika podrazumijeva dalje spuštanje i pronalaženje jezičkog identiteta... Čini se da je lingvistički kriterij r a z l i k e i istosti j e z i k a dovoljno l a b a v i n e o d r e đ e n d a n e m o ž e biti o d l u č u j u ć i . N a k o j e m n i v o u j e g r a m a t i č k a r a z l i k a dovoljna d a b i m o g l i govoriti o d v a r a z l i č i t a j e z i k a ? Ako je u slučaju E t r u r a c a i L a t i n a m o g a o pružiti evidenciju o apsolutnoj razlici, u o v o m slučaju ne m o ž e p r u ž i t i evidenciju o a p s o l u t n o m i d e n t i t e t u . Ali s i g u r n o svjedoči o r e l a t i v n o m identitetu, o srodstvu, o m o ž d a bliskom jezičkom s r o d s t v u . Stoji li i ovdje de S a u s s u r e o v a h i p o t e z a o

27 Daniel Baggioni, Langues et nations en E u r o p e , Payot et Rivages, Paris, 1997, stf. 19.

97

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

r e c i p r o c i t e t u e t n i c i z m a i j e z i k a ? 2 8 Z n a č i li to da ni e t n i č k a razlika o n d a n e m o ž e biti velika, pogotovo n e "apsolutna"? Tačno je da se d a n a s odlučujuća etnička r a z l i k a upisuje u n u t a r , a ne i z v a n j u ž n o s l a v e n s k o g e t n i c i t e t a , p r i č e m u s e ovo s r o d s t v o nastoji p r e d s t a v i t i što daljim. Postoji d a k l e g r a n i c a i n t e r v e n c i j e u jezički sistem; s r o d s t v o , bilo j e z i č k o ili e t n i č k o , se ne m o ž e b i r a t i . M e đ u t i m ova g r a n i c a nije fiksna i ahistorijska: u s t v a r i o n a j e p r i l i č n o fiksna z a o d r e đ e n e povijesne p e r i o d e i njihove socijalne i političke konstelacije. Izvjesni, d a k a k o plići, slojevi j e z i č k o g bića podliježu a k t u e l n o j povijesnoj d i n a m i c i i m o g u biti p r e d m e t r e - e l a b o r a c i j a i fabrikacija. U p r a v o z a t o ambicija izdvajanja h r v a t s k o g i b o s a n s k o g j e z i k a iz s r p s k o h r v a t s k o g - što je g l a v n a t e n d e n c i j a raskidajezičkefederacijekojaočitosasvim korespondira p o l i t i č k o m k r e t a n j u secesije - nije p r e t j e r a n a . Dovoljno b i bilo p o s t i ć i r a z l i k u j e d n o g s l o v e n a č k o g s p r a m odbačenog zajedničkog standarda. S obzirom na njegovu lingvističko-geografsku p o z a d i n u , h r v a t s k i j e z i k j e m o g a o i m a t i d o b r e izglede d a t o p o s t i g n e . Ali u p r a v o oni s u historijski, a n e p r i r o d n o o g r a n i č e n i . N a i m e , s u v i š e d u g o v r e m e n a j e j u ž n i š t o k a v s k i dijalekt 2 8 „ U p r a v o s e i z m e đ u e t n i c i z m a i j e z i k a u s p o s t a v i o ovaj o d n o s r e c i p r o c i t e t a koji s m o v e ć u t v r d i l i : d r u š t v e n a v e z a teži da stvori z a j e d n i c u j e z i k a i da m o ž d a u z a j e d n i č k i i d i o m u t i s n e izvjesne k a r a k t e r i s t i k e ; i o b r a t n o , u p r a v o je z a j e d n i c a j e z i k a ta koja k o n s t i t u i r a , u izvjesnoj mjeri, e t n i č k o j e d i n s t v o . O b i č n o je o v o potonje uvijek dovoljno da bi se objasnilo j e z i č k o zajedništvo." F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , o p . cit., str. 305-306.

98

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

bio o s n o v a s t a n d a r d i z a c i j e i n o r m a l i z a c i j e . Na i z b o r u ovog dijalekta j e bila jezički z a s n o v a n a j u g o s l o v e n s k a politička unija. N o p r i b l i ž a v a n j e živom g o v o r u S r b a j e bilo u n a p r i j e d p r i p r e m l j e n o pojavljivanjem ovog dijalekta k a o v é h i c u l a i r e - a u s a m i m h r v a t s k i m z e m l j a m a . A k o je u v r i j e m e B e č k o g d o g o v o r a j o š i b i o m o g u ć , i z b o r č a k a v s k o g dijalekta, n a primjer, z a o s n o v s t a n d a r d a , dijalekta koji b i m o ž d a u n i o najveće r a s p o l o ž i v e r a z l i k e p r e m a j e z i k u najbližih D r u g i h , d a n a s t o više nije. S u v i š e d u g o s e d r u k č i j e govorilo. T a m o gdje b i j e z i k m o g a o biti s i g u r a n kriterij e t n i č k e p r i p a d n o s t i , ovaj kriterij se pojavljuje u n a j m a n j u r u k u k a o g r u b i n e p r e c i z a n : t a m o se, u s a m o m s r c u vlastitog bića, t a k o đ e r pojavljuje i D r u g i , s t r a n a c , najveći s t r a n a c ili s m r t n i neprijatelj. I l i j e t o s a s v i m d o b a r kriterij koji n a s upućuje na zaključak da se razlika s p r a m Drugog, specifična razlika u n u t a r j e d n e povijesne e p i z o d e , n e o p r a v d a n o etnicizira? Možda bi tu razliku onda t r e b a l o svesti n a njen p r a v i osnov, u p r a v o insistirajući na r e c i p r o č n o s t i j e z i k a i e t n i c i t e t a ? To bi izgledalo o t p r i l i k e k a o o t k r i v a n j e istine o p r i r o d i d o m i n a n t n o g k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a , o t o m e da se ovaj i d e n t i t e t p r v o b i t n o pojavljuje u s t v a r i n e g d j e " i z v a n " j e z i k a i n a k n a d n o u njega u p i s u j e k a o " e t n i č k i i d e n t i t e t " . Ovo n a k n a d n o upisivanje i prisvajanje j e z i k a j e s t e p r o c e s k o n s t r u k c i j e vlastitog j e z i k a nacije, n a c i o n a l n o g j e z i k a . Ali s a m o p o v r š i n a j e z i k a s e o t v a r a z a t a k v e i n t e r v e n c i j e . Fabrikacija j e z i k a i m a s t r o g e " g r a m a t i č k e " l i m i t e (koji su uvijek prijevod s o c i o - p r a g m a t i č k i h , i

99

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

o b r a t n o ) . M o ž d a u p r a v o ovdje gdje s e čini d a jezik n e dozvoljava svoju fabrikaciju po m j e r i etnije - n a i m e r a z l i k a i z m e đ u j e z i k a bi m o r a l a biti m n o g o veća - vidi s e d a j e k o n s t r u k c i j a n a c i o n a l n o g jezika, izvanjski, a m b l e m a t s k i , n a k n a d n i dio p r o j e k t a k o n s t r u k c i j e političkog i d e n t i t e t a tj. s t v a r a n j a n a c i j e - d r ž a v e . U novijoj povijesti B a l k a n a je u p r a v o uočljivo k a k o n o v a konstelacija d r ž a v n i h u r e đ e n j a n e p o s r e d n o proizvodi novu konstelaciju n a c i o n a l n i h jezika. U p r a v o ovdje svoju m o ž d a najbolju p o t v r d u nalazi Baggionijeva hipoteza da su procesi formiranja nekog nacionalnog jezika neposredno povezani sa procesima nacionalne konstrukcije. Motivi, logika, efekti itd., nastanka i raspada srpskohrvatskog/hrvatskosrpskog j e z i k a n u d e i z v a n r e d n u priliku da se uvidi u kojoj mjeri n a c i o n a l n i j e z i k d u g u j e svoje p o s t o j a n j e nacijidržavi (tom m o d e r n o m političkom f e n o m e n u p a r e x c e l l e n c e ) . Dvije t a č k e povijesnog p r e v r a t a , koje dijeli o t p r i l i k e j e d n o stoljeće, s u p o d j e d n a k o u p i s a n e i u p o l i t i č k o i u lingvističko polje: o z n a č i m o ih k a o p o č e t a k i kraj j u ž n o s l o v e n s k e federacije. K a o što je jučerašnji srpskohrvatski/hrvatskosrpski standard m o g a o s p r a v o m o z n a č i t i k a o f e d e r a t i v n a lingvistička konstrukcija,29 tako današnji bosanski, hrvatski i srpski s t a n d a r d i predstavljaju s e p a r a t n e nacionalne/etničke lingvističke k o n s t r u k c i j e . Lingvistička normalizacija/ s t a n d a r d i z a c i j a se u o b a slučaja više n e g o uočljivo pojavljuje k a o d r ž a v n o - n a c i o n a l n a k o n s t r u k c i j a . 3 0 29 D a n i e l B a g g i o n i , o p . cit., str. 11. 3 0 Z a n i m l j i v o j e k o l i k o n o v i b o s a n s k i standard, j o š s a s v i m k r h a k , u p o t p u ­ nosti prati k o m p l i c i r a n u d r ž a v n u situaciju, tj. n e i z v j e s n o s t b o s a n s k e d r ž a v e

100

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

S v a k i e v r o p s k i j e z i k je, p r e m a Baggioniju, svojevrsna politička institucija, a njegovi s o c i o p r a g m a t i č k i a s p e k t i ili njegova d r u š t v e n a r e a l n o s t t o u t c o u r t se sve više i n s t i t u c i o n a l i z i r a j u . U želji da i s t a k n e i n s t i t u c i o n a l n u , izrazito političku, stvarnost moderne evropske e k o l i n g v i s t i č k e organizacije, njegova sociolingvistika ili historijska lingvistika e v r o p s k i h n a c i o n a l n i h j e z i k a n a g l a š a v a u p r a v l j a n j e i n vitro n a u š t r b upravljanja in vivo. 3 1 L i n g v i s t i č k o p l a n i r a n j e postaje n e r a z l u č i v o o d " s p o n t a n e " d r u š t v e n e p r a k s e ; u r e đ e n j a i n vitro s u p r e d v i đ e n a u r e đ e n j a in vivo koja sa svoje s t r a n e slijede p r a v a c z a t e č e n i h u r e đ e n j a i n vivo koja s u u g l a v n o m za k o j u su Bošnjaci najviše z a i n t e r e s i r a n i : on se isprva n u d i o k a o zajednički i n t e r e t n i č k i j e z i k i p o t o m e g a n a s l i j e đ e s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a nije p r e v i š e iritiralo, ali se p o k a z a l o da su u g l a v n o m s a m o Bošnjaci voljni da ga se p r i d r ž a v a j u . Bliži j e h r v a t s k o m s t a n d a r d u n e g o s r p s k o m , ali u njegovoj m e k š o j varijanti, p r i b l i ž n o o n o j iz d o b a s r p s k o h r v a t s k e j e z i č k e federacije - z a t o što B o š n j a c i d a n a s u g l a v n o m žive u p o d d r ž a v n o j Federaciji B o s n e i H e r c e g o v i n e s a H r v a t i m a . D a n a s j e već t e n d e n c i j a - m o ž d a p o n a j v i š e n a o s n o v u g o r k o g i s k u s t v a n a s t a v k a cijepanja z e m l j e i poslije rata - da se b o s a n s k i j e z i k s m a t r a isključivo j e z i k o m B o š n j a k a , p o istoj o n o j logici p o kojoj j e B o s n a ostavljena n a č u v a n j e s a m o B o š n j a c i m a (koji s e b e p o č i n j u doživljavati k a o j e d i n i n a r o d kojem je ova zemlja povjerena). 31 " P r e r a d a koja je p o s v e in v i t r o o b i l j e ž a v a u stvari pojavljivanje b r o j n i h evropskih jezika

standarda...

To je

naročito

slučaj

sa

praktično

svim

m o d e r n i m e v r o p s k i m j e z i c i m a koji su se pojavili u 19. stoljeću u d o b a v e l i k o g r o m a n t i č a r s k o g uzleta nacionalizma (rumunjski, srpsko-hrvatski, norveški, slovački,

slovenački

itd.)

ili

ponovnog

zasnivanja jezičko-nacionalnog

i d e n t i t e t a (talijanski, češki, poljski, m a đ a r s k i , g r č k i ) . N a s u p r o t t o m e , drugi jezici

d r e v n i j e tradicije (francuski, španjolski, n j e m a č k i ,

danski,

švedski,

p o r t u g a l s k i ) v e ć su bili stabilizirani d a l e k o prije 19. stoljeća. No i tu o p e t bijaše to u r a đ e n o in vitro, brižljivim r a d o m n e k o g pisca-filologa (talijanski, danski,

njemački)

ili u s k e g r u p e

intelektualaca (portugalski,

e n g l e s k i , f r a n c u s k i , švedski, č e š k i , poljski i m a đ a r s k i ) . " o p . cit., str. 8 9 - 9 0

101

španjolski,

Daniel Baggioni,

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena već u s p j e l a u r e đ e n j a i n vitro... 3 2 P o v i j e s n a d i n a m i k a j e z i k a u v r t o g l a v o m m o d e r n o m k o n t e k s t u otkriva p r o m j e n u n a č i n a p r o i z v o d n j e j e z i k a ili činjenicu p r o i z v o d n j e j e z i k a n a p r o s t o . N e s v j e s t a n kolektivni r a d i s p o n t a n e invencije " l a i k a " s v e više zamjenjuju p l a n s k a e k o n o m i j a i m o d e r n e l i n g v i s t i č k e fabrike. 3 3 D o izražaja sve više dolazi o t v o r e n o s t j e z i k a " n e j e z i č k i m " i n s t a n c a m a - p r e u r e đ i v a n j a su u g l a v n o m fabrikacije koje m o g u k r e n u t i u različitim p r a v c i m a i zavise od političkih, s u š t i n s k i a r b i t r a r n i h , o d l u k a . 3 4 No ovdje - u n e p r i m j e t n o j m e t a m o r f o z i sociolingvistike u politiko-lingvistiku - m o ž e n a m se p o t k r a s t i k r u p a n previd: da n a m granice jezika b u d u suviše uske. P r e o k u p a c i j a j e z i č k o m p o l i t i k o m n a s m o ž e izvesti i s 32

Na

ovom

mjestu

upućujemo

l i n g u i s t i q u e s , P.U.F, P a r i š ,

na

Louis-Jean

Calvet,

Les

politiques

1996, str. 4 9 - 5 2 . I n a č e u n a š e m p r i s t u p u se

u g l a v n o m o s l a n j a m o n a n j e g o v o k l a s i č n o djelo: L a g u e r r e d e s l a n g u e s e t les p o l i t i q u e s l i n g u i s t i q u e s , P a y o t , P a r i s , 1987. 33 Čini se da srpskohrvatski jezik pruža pogodnu jezičku pozadinu da se n o v i j e l i n g v i s t i č k e r e f o r m e koje s u uslijedile n a k o n s l o m a j u g o s l o v e n s k e federacije v i d e k a o p o l i t i č k e i n t e r v e n c i j e i lingvističke k o n s t r u k c i j e . B a g g i o n i se n e ć e u s t e z a t i da o v e r e e l a b o r a c i j e in v i t r o n a z o v e f a b r i k a c i j a m a - izričito k a d a j e u pitanju b o s a n s k i j e z i k , čije j e pojavljivanje p r e d v i d i o , ali t a k o đ e r ciljajući i n a d v a " g l a v n a " n a s l j e d n i k a . M e đ u t i m , o n n e p r o p u š t a d a u k a ž e d a j e s r p s k o h r v a t s k i j e z i k t a k o đ e r p r o d u k t fabrikacije ( 2 0 ) . N o v e fabrikacije u p r a v o insistiraju na toj

činjenici

u nastojanju da u k l o n e t r a g o v e svojih

intervencija. T o d a j e s v a k i n a c i o n a l n i j e z i k posljedica e l a b o r a c i j e i n v i t r o , s a s v i m j e vidljivo k o d m l a đ i h j e z i k a , ali t o z a b o r a v l j a m o k o d starijih, koji s u imali d o v o l j n o v r e m e n a , p o n e k a d n e k o l i k o stoljeća, d a s e o p o r a v e i stabiliziraju, d a s e n a k o n n o r m a l i z a c i j e renaturaliziraju. 34 O s u š t i n s k i p r o i z v o l j n o m k a r a k t e r u s v a k e m o g u ć e s t a n d a r d i z a c i j e u ok­ v i r i m a j u ž n o s l a v e n s k e d i j a l e k a t s k e g r u p e vidi, n a primjer, R a d o s l a v iCatičić, N o v i j e z i k o s l o v n i o g l e d i , Š k o l s k a knjiga, Z a g r e b , 1986, str. 92 i d a l j e .

102

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena socijalne p r a k s e j e z i č k e z a j e d n i c e . Politički s u b j e k t i n a m s e o n d a m o g u pojaviti n e g d j e i z v a n jezika, k a o a g e n t i m a n i p u l a c i j e j e z i k o m . M o ž d a novija "posts r p s k o h r v a t s k a " e k o l i n g v i s t i č k a situacija m o ž e p o k a z a t i d a politički s u b j e k t i n i s u toliko s u v e r e n i u o d n o s u n a jezik koliko mislimo, i to u p r a v o o n d a k a d a n a m se čini d a t o najviše jesu, k a d a s m o najspremniji d a g o v o r i m o o fabrikacijama. I n t e n z i v n e i p r i l i č n o a g r e s i v n e j e z i č k e politike n o v e b o s a n s k e , h r v a t s k e i s r p s k e s t a n d a r d i z a c i j e m o g u n a m s k r e n u t i pažnju s v e o m a v a ž n o g mjesta, mjesta subjekta, i p r u ž i t i n a m iluziju o već k o n s t i t u i r a n o m p o l i t i č k o m s u b j e k t u . A m o g u biti u p r a v o indikacija b u r n o g p r e o b r a ž a j a c j e l o k u p n o g d r u š t v e n o g bića, koji svoj izvor i m a u j e z i č k i m d e š a v a n j i m a . N a s t a n a k nacija-država predstavlja, i z m e đ u ostalog, posljedicu d u b i n s k i h k r e t a n j a u konstituciji k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , a r a v a n tih k r e t a n j a je po s v e m u s u d e ć i jezička (jezičko ovdje o b u h v a t a h o r i z o n t najšire s e m i o t i č k e p r o d u k c i j e i simboličke r a z m j e n e ) . P r o i z v o d n j a rtovih s t a n d a r d a s v a k a k o s e oslanja n a d r ž a v u , o n a j e d r ž a v n a intervencija u jezičko polje, ali p r e o b r a ž a j i jezika, tačnije j e z i č k e p r a k s e , n e tek s p o r a d i č n i n e g o l a n č a n i , p o n e k a d u z n a t n o j mjeri n e p r i m j e t n i , iako brojni i d a l e k o s e ž n i , m o g u o d a t i ili nagovijestiti, m o ž d a p o k r e n u t i , pa č a k i voditi s t v a r a n j e ili r u š e n j e velikih političkih k o n s t r u k c i j a p o p u t d r ž a v e i njenog u r e đ e n j a . J e z i k d a k l e n e m o r a biti s a m o p r e d m e t političke akcije, p l a n s k e političkolingvističke intervencije, n e g o joj u izvjesnoj mjeri m o ž e t a k o đ e r p r e t h o d i t i , pa č a k je i uslovljavati.

103

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

P r i v u č e n a m o d e r n o m p o l i t i č k o m r e a l n o š ć u , socioling­ vistika m o ž e izgubiti iz vida u p r a v o ova d e š a v a n j a u j e z i k u i njihov upliv n a o n o š t o o b i č n o u z i m a m o k a o nejezičko. T a č n o j e d a c e n t r a l n i d o g a đ a j m o d e r n o s t i , s t v a r a n j e nacije-države, o m o g u ć a v a d a s e d r u š t v e n o b i ć e i j e z i č k o biće p o v e z u n a n o v n a č i n , t e d a s e k o m p l e m e n t a r n o prati upisivanje instance države u j e d a n i u d r u g i registar, k a o n a s t a n a k nacije i n a c i o n a l n o g j e z i k a . Ali f a s c i n i r a n o s t t i m d o g a đ a j e m m o ž e d o p u s t i t i d a s e j e z i k o p e t n e p r i m j e t n o razdvoji o d d r u š t v a , tačnije, d a s e u k i n e njihova r e c i p r o č n o s t - m o ž d a u p r a v o z a t o što d r u š t v o t e š k o d a više m o ž e m o r a z l i k o v a t i o d d r ž a v e , a d r u š t v e n u p r a k s u od a k t i v n o s t i političkih institucija. J e z i k j e n a i m e u r e ž i m u n a c i j e - d r ž a v e p o s t a o sirovina n o v e p l a n s k e e k o n o m i j e i lingvističke i n d u s t r i j e , s v e d e n , n a k o n što m u j e isisana " ž i v o t n a s u p s t a n c a " , na, s j e d n e strane, i n s t r u m e n t komunikacije, a s druge, na a m b l e m i z a s t a v u . Čini se da j e z i k nije više dovoljno s n a ž n a i dovoljno s a m o s t a l n a i n s t a n c a da aficira svojim v l a s t i t i m k r e t a n j i m a d r u š t v e n o biće. Ovaj r e ž i m r e c i p r o č n o g utjecaja " z a j e d n i č k o g i d i o m a " i " d r u š t v e n e v e z e " 3 5 , v e ć na p r a g u da i š č e z n e u E v r o p i , mogli bi nazvati "etničkim režimom". Ovaj s e r e ž i m d a n a s pojavljuje k a o ideološki, k a o p r a z n o vjerovanje o n i h koji bi da jezik, u d o b a k a d a je postao objekt " b u d n e i usredsrijeđene d r u š t v e n e 36 akcije" p r e p u s t e s a m o m e sebi u njegovoj t o b o ž n j e m 3 5 F e r d i n a n d d e S a u s s u r e , o p . cit., str. 305-306. 36 LI. V. Aracil, Conflit linguistique et normalisation linguistique d a n s l ' E u r o p e nouvelle, C. E. U., N a n c y , 1965, str. 10-12. Navedeno prema Henri Boyer, Éléments de sociolinguistique (u saradnji sa G l o r i o m Bayo), Dunod, Paris, 1996, str. 105.

104

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

s a m o s t v a r a n j u . U p r a v o je sociolingvistika u s t a n j u da ž e s t o k o k r i t i z i r a " f a t a l i z a m filologa-ideologa koji žele da n a s u v j e r e da se jezici razvijaju i gase s a m i od s e b e , bez čovjekovog upliva, n a o s n o v u ' p r i r o d n i h z a k o n a ' i n h e r e n t n i h njihovoj ' s u š t i n i ' . " 3 7 Ali p r i t o m j e ova k r i t i k a u o p a s n o s t i da d r u š t v e n u akciju p o s t a v i s u v i š e visoko, i z n a d j e z i k a , o š t r o odvajajući d r u š t v e n u p r a k s u od j e z i č k e , ili j e z i č k u p r a k s u od j e z i k a s a m o g . U p r a v o j e t o o n o š t o s e m o ž e desiti u kritici d o m a ć i h lingvista koji ističu svoju vjernost j e z i k u i pozivaju se na svoj d o b a r s l u h za njegova i m a n e n t n a d e š a v a n j a . U o v o m slučaju j e m o ž d a suviše lako d e n u n c i r a t i ideološki m o m e n t fabrikacije " n o v i h j e z i k a " . U o š t r o m k o n t r a s t u sa ovim upadljivim p o l i t i č k i m k o n s t r u k t i v i z m o m jezika, s a b u č n i m i ž u r n i m p r a v l j e n j e m n o v i h lingvističkih institucija (rječnika, g r a m a t i k a , p r a v o p i s a ) , stoji glavni i d e o l o g e m l o k a l n i h lingvista, njihov mit o i z v o r n o m j e z i k u . Na p r i g o v o r o b r z o p l e t o j fabrikaciji n a c i o n a l n i h jezika, o n i se pozivaju na svoj brižljivi i s k r u p u l o z n i a r h e o l o š k i r a d p o s v e ć e n konzervaciji svog v e r n a k u l a r a . T a m o gdje n e u p u ć e n i n a j č e š ć e v i d e invenciju i p u k u k o n s t r u k c i j u , t u s e p o p r a v i l u r a d i , t a k o glasi njihov t i p i č a n odgovor, o oživljavanju p r a s t a r o g dijalekta koji najbolje i z r a ž a v a j o š n e o s v i j e š t e n u bit d u h a e t n i č k o g kolektiva. Z a t o s u lingvistička geografija i filologija glavni i n s t r u m e n t i njihove k o n c e p c i j e n a c i o n a l n o g j e z i k a ili temelj njihove a r g u m e n t a c i j e p r o t i v p r i g o v o r a o fabrikaciji. 37 Ibid.

105

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

S a s v i m j e j a s n o d a j e toliko k a r a k t e r i s t i č n i n a t u r a l i z a m d o m a ć e lingvistike politički p r i r e đ e n . Nije t e š k o d o k u č i t i d a iza s a m o r a z u m l j i v o g poistovjećivanja nacije i jezika, koji b a l k a n s k e n a c i o n a l i z m e čini j e z i č k i m , stoji naslijeđe njemačkog r o m a n t i z m a i politička koncepcija Kulturnation-a.38 Z a k a š n j e l a j e z i č k a k o n s t i t u c i j a , v e o m a u b r z a n a i s a ž e t a p r o i z v o d n j a n a c i o n a l n o g jezika, koja d o d a n a d a n a š n j e g p o t h r a n j u j e vjerovanje d a n a c i o n a l n i jezik, a k o već nije, o n d a s v a k a k o t r e b a d a b u d e s a m o m o d e r n i m sredstvima nenasilno institucionalizirani " i z v o r n i " v e r n a k u l a r (vjerno zabilježen, te pažljivo i nedvosmisleno gramatički dešifriran), s j e d n e strane, i postimperijalna, revolucionarna i demokratska konstitucija političkog subjekta: s u v e r e n o g naroda, s d r u g e s t r a n e , sačinjavaju specifičnu, j u ž n o s l a v e n s k u , političko-lingvističku formulu. Ova herderovskor u s o o v s k a f o r m u l a s a d r ž i dvije slike koje h r a n e kolektivnu imaginaciju: jezik u izvornom stanju i n a r o d k o j e m se daje, u s t v a r i v r a ć a , glas. F a n t a z m a o s o n o r n o s t i vernakulara, neoštećenoj grafizmom s t a n d a r d a i f a n t a z m a o n a r o d n o j volji n e i s k v a r e n o j p r e đ a š n j i m p o l i t i č k i m i n s t i t u c i j a m a s e n a d o p u n j a v a j u . Vukovski fonologizam i nacionalistički populizam r e v o l u c i o n a r a 19. stoljeća i d u r u k u p o d r u k u . Zakašnjeloj k o n s t i t u c i j i n a c i o n a l n i h j e z i k a o d g o v a r a z a k a š n j e l a k o n s t i t u c i j a m a l i h j u ž n o s l a v e n s k i h nacija. Kada Baggioni ukazuje na krhkost balkanskih n a c i o n a l n o - j e z i č k i h i d e n t i t e t a , o n d a o n prije s v e g a misli na j u ž n o s l a v e n s k e i d e n t i t e t e u njihovoj j o š n e d o v r š e n o j 38 Olivier Ladislav Kubli, Du nationalisme yougoslave aux nationalismes p o s t - y o u g o s l a v e s , L ' H a r m a t t a n P a r i s / M o n t r é a l , 1998, str. 5 6 - 7 3 .

106

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

i a m b i g v i t e t n o j konstituciji. A m b i g v i t e t i fragilnost d o l a z e p o n a j p r i j e od n e o d l u č n o s t i i m o ž d a n e o d l u č i v o s t i koja p o g a đ a e t n i č k i i d e n t i t e t . U k o n t e k s t u n a c i j e - d r ž a v e i g r a d n j e n a c i o n a l n o g i d e n t i t e t a j o š se t r a g a i nastoji o k o e t n i č k o g i d e n t i t e t a . N a t o u k a z u j e m o n o e t n i č k i ili čak ultraetnički nacionalni identitet kakav izranja u postjugoslovenskoj eri i r e c e n t n i projekti pozicioniranja s p r a m " z n a č a j n i h D r u g i h " , z a p r a v o n a s t o j a n j a što većeg distanciranja od zajedničkog južnoslavenskog i d e n t i t e t a . D o m i n a n t n i politički s u b j e k t j e u s t v a r i etnija koja se u m o d e r n o m p o l i t i č k o m k o n t e k s t u , zahvaljujući prije s v e g a s v o m o s v o j e n o m d r ž a v n o m s u v e r e n i t e t u , e t a b l i r a i p r e d s t a v l j a k a o nacija. Na m j e s t u m o d e r n o g političkog s u b j e k t a se, d a k l e , n a l a z i p r e d m o d e r n i i p r e d p o l i t i č k i subjekt. Nije o n d a i z n e n a đ u j u ć e d a n a m j e s t u n a c i o n a l n o g j e z i k a z a t i č e m o vještački oživljeni vernakular. Na obje s t r a n e , i u genealogiji n a c i o n a l n o g j e z i k a i genealogiji nacije, i m a m o kašnjenje i ž u r b u . Z a t o n e r a z l i k o v a n j u i b r k a n j u nacije i etnije o d g o v a r a " r e t r o s p e k t i v n a iluzija" l o k a l n i h lingvista o p o s t o j a n j u n a c i o n a l n o g j e z i k a o d s a m i h p o č e t a k a pojavljivanja svijesti o j e z i k u . S l o ž e n i i d i n a m i č n i p r o c e s k o n s t i t u c i j e n a c i o n a l n i h j e z i k a velikih e v r o p s k i h nacija, historijski m o d e l za sve m l a đ e nacije, trajao je 5. do 10. stoljeća i podrazumijevao najmanje dvije ekolingvističke revolucije i n e k o l i k o e t a p a ( v e r n a k u l a r i klasični j e z i k k a o d v a o d v o j e n a izvora, p o t o m književni j e z i k i s c r i p t a , p o t o m zajednički j e z i k koji je r e z u l t a t n o r m a l i z a c i j e i s t a n d a r d i z a c i j e , te na kraju n a c i o n a l n i

107

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

jezik). Zahvaljujući " s a ž i m a n j u i o p o n a š a n j u " , k a k o p r i m j e ć u j e Baggioni, ovaj p r o c e s s e n a B a l k a n u " d o g o d i o u r e l a t i v n o k r a t k o m v r e m e n u , od n e k o l i k o d e c e n i j a d o j e d n o g stoljeća". 3 9 M e đ u t i m , p o k a z a l o s e d a nije z a v r š e n ; b e č k a fabrikacija s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a iz 19. stoljeća je o d b a č e n a , a k o n s t i t u c i j a n a c i o n a l n i h j e z i k a j e p o n o v o n a djelu. P o b r o j n i m i n d i c i j a m a s e m o ž e zaključiti d a v a ž n o s t jezikazakonstitucijujezičkezajednicenijeamblematska, n e g o s u š t i n s k a . Nije li riječ o e t n i č k o j konstituciji i o e t n i č k o m k a r a k t e r u o d n o s a j e z i k a i o n i h koji ga g o v o r e . Nije li to glavni r a z l o g ponavljanja velikog p r o j e k t a 19. stoljeća? J e r s a m o d o v r š e n a e t n i č k a konstitucija, u b i t n o m p r e d m o d e r n a , svodi prijelaz o d z a j e d n i č k o g jezika na nacionalni jezik na p u k u promociju u n u t a r n o v e d r ž a v n e institucije. S m a t r a m o , d a k l e , d a p o v o d o m novije e k o l i n g v i s t i č k e situacije m o ž e m o govoriti o e t n i č k o m j e z i č k o m r e ž i m u u kojemjejezikjoš g e n e r a t i v n a m o ć o b l i k o v a n j a z a j e d n i c e . U p r a v o j e k o n s t i t u c i j a d o m i n a n t n o g političkog s u b j e k t a n a n e k a d a š n j e m s r p s k o h r v a t s k o m p r o s t o r u toliko v e z a n a uz j e z i k - o n a je u b i t n o m smislu r e k o n s t i t u c i j a govorne zajednice - da m o ž e m o pretpostaviti da se radi o (re)konstituciji k o l e k t i v n o g etničkog s o p s t v a (self). M e đ u t i m , k a k o u j e z i k u vidjeti g e n e r a t i v n u m o ć k a d a s e čini o č i t i m d a o n n e p r u ž a osnovu z a p o v l a č e n j e bilo k a k v i h d u b l j i h e t n i č k i h / n a c i o n a l n i h r a z l i k a ? Nije l i istina d a u p r a v o j e z i č k a d r u š t v e n a p r a k s a n e 39 B a g g i o n i , o p . cit., str. 7 5 .

108

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

d o p u š t a cijepanje i r a z d v a j a n j e s r p s k o h r v a t s k e j e z i č k e z a j e d n i c e ? 4 0 S t o l j e t n o z a j e d n i č k o j e z i č k o iskustvo, duga vladavina federativne jezičke konstrukcije, p r u ž a najveći o t p o r najnovijim lingvističkim k o n s t r u k c i j a m a p o s t a v l j e n i m u cilju što r a d i k a l n i j e g m e đ u s o b n o g razdvajanja g l a v n i h l o k a l n i h etnija. S d r u g e s t r a n e , nije li ovaj s u ž e n i m a n e v a r s k i p r o s t o r z a j e z i č k u fabrikaciju p o u z d a n d o k a z d a s u i novi kolektivni i d e n t i t e t i fabrikacije na o s k u d n i m o s n o v a m a ? N i š t a n a s n e uvjerava d a s u t o već gotovi i d e n t i t e t i , ne s a m o k a d a je riječ o b o š n j a č k o m , n e g o i o h r v a t s k o m i s r p s k o m e n t i t e t u . U s t v a r i o n o što d a n a s n a z i v a n o b o š n j a č k o m n a c i o n a l n o m k o n s t i t u c i j o m (koja je ipak re-konstitucija, m a k a r u odnosu na p r e t h o d n u e t a p u njihovog p r i z n a n j a k a o M u s l i m a n a u bivšoj Jugoslaviji), u k a z u j e na i s t o v r s n e m e t a m o r f o z e u i d e n t i t e t u i k o d njihovih najbližih s r o d n i k a ili radije najbližih s u s j e d a ( u p r a v o d a n a š n j a n e p o d n o š l j i v o s t m a kojeg vida j u ž n o s l a v e n s k o g s r o d s t v a , koja nije p o p r a t n a odlika kolektivnog identiteta, otkriva da je došlo do t r i p a r t i t n e e t n i č k e re-konstitucije). I m a m o dovoljno razloga, d a k l e , j e r nije riječ o n a c i j a m a (koje r a č u n a j u na d r e v n i i s t a b i l a n e t n i č k i self ili p r o t o - s u b j e k t ) , da ne m i s l i m o d a n e d a v n o f a b r i c i r a n i s u b j e k t s a d a fabricira svoj j e z i k (prije s v e g a k a o svoj a m b l e m ) . Prije će biti da je riječ o i s t o v r e m e n o m p r o c e s u i r e v e r z i b i l n o j p o v e z a n o s t i : re-konstitucija s u b j e k t a j e z i k a se odvija u 4 0 Ili riječima A n t h o n y D . S m i t h a : " . . . j e z i č k e razlike s u s a s v i m m a l e ; z a s v e p r a k t i č n e s v r h e s r p s k o h r v a t s k i predstavlja j e d i n s t v e n j e z i k koji n e n u d i n i k a k v o g o s n o v a z a d v a n a c i o n a l i z m a . " Cf. T h e B t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , B l a c k w e l l , O x f o r d , 1998, str. 2 7 .

109

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

j e z i k u i k r o z j e z i k k a o njegova v l a s t i t a rekonstitucija. T i m e s m j e š t a m o e t n i č k u diferenciju u j e z i k i t a č n o joj doznačujemo ne samo njeno mjesto, nego, s obzirom n a m o g u ć n o s t povlačenja j e z i č k e razlike, t a č n o joj d o z n a č u j e m o i njen najveći o p s e g . E t n i č k a razlika ne m o ž e biti v e ć a o d jezičke. U p r a v o t a k o p o s t u p a j u tri l o k a l n a e t n o n a c i o n a l i z m a : g r o z n i č a v o s e t r u d e oko u p i s i v a n j a što v e ć e j e z i č k e r a z l i k e , k a o d a o n a nosi svu etničku razliku. S t a se to odvija u j e z i k u da o d a t l e izviru k a k o fabrikacije j e z i k a t a k o i r e k o n s t i t u c i j e etnija? I m a li išta u a k t u a l n o j jezičkoj d r u š t v e n o j p r a k s i š t o b i mogli s h v a t i t i k a o nalog, a ne s a m o o t p o r f a b r i k a c i j a m a ? Postoji li d a k l e t e n d e n c i j a e t n i č k o g razdvajanja i d i s t a n c i r a n j a koja k a o d a dolazi i z s a m o g j e z i k a ( p o d u s l o v o m d a t a m o nalazimo govornu zajednicu u t r e n u t k u konstitucije njenog etničkog identiteta)?41 I s h o d i š n i lingvistički fakt nove, p o s t j u g o s l o v e n s k e e t n i č k e s t v a r n o s t i : dovoljno j e n e k o l i k o r e č e n i c a ili " č e t i r i r e t k a " d a b i s e otkrila e t n i č k a p r i p a d n o s t g o v o r n i k a . Toliko je dovoljno da bi se o t k r i l o kojim " j e z i k o m " n e z n a n a c govori. U toliko k r a t k o j d i s k u r z i v n o j s e k v e n c i se pojavljuju m a k a r j e d n a ili dvije riječi koje signaliziraju u p o t r e b u izvjesnog k o l e k t i v n o g i d i o m a . S v e razlike i z m e đ u " j e z i k a " se, u krajnjoj analizi, svodi 4 1 T r e b a l o b i d a k l e ispitati s r e d i n e koje s m o d o j u č e r m o g l i n a z v a t i s r p s k o h r v a t s k i m , a k o j e su " m u l t i - e t n i č k e " u smislu koji je u z a d n j e v r i j e m e d o b i o na snazi. B o s n a i H e r c e g o v i n a , njena mjesta r a z m j e n e , g r a d o v i i nji­ hovi č v o r o v i j e z i č k o g s a o b r a ć a j a , m o g u biti n a r o č i t o p o g o d a n t e r e n t a k v o g istraživanja.

110

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

n a r a z l i k e i z m e đ u v o k a b u l a r a . Najbitnija r a z l i k a j e leksička, i u p r a v o njen leksički k a r a k t e r je čini toliko v a ž n o m . 4 2 N a i m e , n a leksičkoj razlici počiva bit e t n i č k e razlike, e g z e m p l a r n e u l t r a e t n i č k e r a z l i k e k a k v a s e u k a z u j e n a o v o m tlu. Zahvaljujući - n a specifičan n a č i n u v e d e n o j - leksičkoj razlici i z m e đ u " i d i o m a " , njihova r a z l i k a se pojavljuje i k a o r a z l i k a i z m e đ u j e z i k a i k a o r a z l i k a i z m e đ u etnija. Koliko god insistirali n a d u b i n i r a z l i k e i z m e đ u h r v a t s k o g i s r p s k o g (i e v e n t u a l n o b o s a n s k o g ili još i c r n o g o r s k o g ) jezika, j a z se ne m o ž e pojaviti v e ć i m od o n o g koji dijeli ( v e o m a ) s r o d n e dijalekte. J e z i č k a o s n o v a r a z l i k o v a n j a je u t o l i k o o s k u d n i j a što je u osnovi i n o v i h s t a n d a r d a - zahvaljujući prije svega d i k t a t u j e z i č k e p r a k s e - o s t a o isti dijalekt. B u d u ć i da je dijalekt koji je p o s l u ž i o k a o m o s t f e d e r a l n e k o n s t r u k c i j e o s t a o u t e m e l j u novijih "jezičkih s e p a r a t i z a m a " , o n d a j e r a z u m l j i v o z a š t o j e u relativno u s k o m dijapazonu dijalekatskih razlika (fonetskih, s i n t a k t i č k i h i leksičkih), leksika p o s t a l a g l a v n o t e ž i š t e postavljanja j e z i č k i h g r a n i c a . L e k s i k a je u tom poslu privilegirana zato što razlike i z m e đ u d i j a l e k a t a n i s u bile e t n i č k e - k a o što je p o z n a t o , e t n i č k o je k o n s t r u i r a n o p o n a d d i j a l e k a t s k i h r a z l i k a - i š t o su s e leksički sadržaji, k a o etnički, mogli p r e n o s i t i p r e k o dijalekatskih barijera. L e k s i č k e r a z l i k e s u etnički p r e s u d n e z a t o š t o s e pojavljuju k a o r a z l i k e i z m e đ u vlastitih i m e n a , tačnije čitavih p o r o d i c a vlastitih i m e n a . S v a k a l e k s i č k a r a z l i k a 4 2 M i r o K a č i ć . L e c r o a t e e t l e serbe. I l l u s i o n s e t falsifications, C h a m p i o n , P a r i s , 2 0 0 0 , str. 53 et p a s s i m .

1ll

Tri jezika -

koja

se

sada

vernakularna postala

je

imena.

ili

porodice

najradije

da

bi

razlika

Staviše,

tri

i

vlastitih

najčešće

funkcionirala

između svaka

je

predstavlja

kao

"naših"

riječ

imena

i

kao

"prirodna" "vaših"

postala

-

vlastitih

vlastito

ime:

r a z d v a j a n j e j e z i k a nije d j e l o m i č n o ( k a o k o d j u č e r a š n j i h varijanti), n e g o p o t p u n o . Niti iste riječi dvaju " j e z i k a " n i s u iste, n j i h o v a z n a č e n j a s u s e razišla: s a m o r a z l i č i t e riječi m o g u z n a č i t i p r i b l i ž n o (jer j e d o š l o d o stvaranja različitih

univerzuma

leksička,

razlika

značenja)

između

dvaju

istu

stvar.

"jezika"

se

Iako ne

je

svodi

n a d o s l o v n o različite riječi n e g o o v e p o s l j e d n j e imaju pragmatičku ili

tačnije

idiomatskom riječi.

43

U

funkciju

pred

da

indiciraju

neznancem)

kodu)

pripadaju

pragmatičkom

(u

kojem

polju

upravo se

razgovoru

jeziku

sa,

(zapravo

upotrijebljene

gotovo

obavezno

43 O v d j e se za v e ć i n u g o v o r n i k a u s v a k o d n e v n o j k o m u n i k a c i j i radi o t o m e da izraze i i s t a k n u svoju j e z i č k u p r i p a d n o s t . P r e m a t u m a č e n j u koje j e G u m p e r z p r e d l o ž i o , n a v o d n e d u b o k e j e z i č k e razlike služe s a m o t o m e d a prikriju o n o što se odvija na d r u g o m p l a n u : " S i t u a c i j a postaje j o š g o r a k a d a d r u š t v e n o - e k o n o m s k o natjecanje i z m e đ u nekoliko manjinskih grupa potakne nastanak nekoliko rivalskih književnih s t a n d a r d a , k a o što je to slučaj u m n o g i m krajevima Azije i A f r i k e , gdje su j e z i č k i konflikti d o v e l i d o g r a đ a n s k i h n e m i r a i p o l i t i č k e n e s t a b i l n o s t i . P r e m d a su zahtjevi za j e z i č k o m r e f o r m o m o b i č n o iskazani u formi k o m u n i k a t i v n i h p o t r e b a , v a ž n o j e primijetiti d a takvi zahtjevi n u ž n o n e o d r a ž a v a j u z n a č a j n e j e z i č k e razlike i z m e đ u i d i o m a u pitanju. H i n d u i u r d u , rivalski k n j i ž e v n i s t a n d a r d i u j u ž n o j Indiji ili p a k srpski i hrvatski u J u g o s l a v i j i g r a m a t i č k i su g o t o v o istovjetni. R a z l i k u j u se po s v o j i m p i s m i m a , po s v o j i m l e k s i k a m a i u n e z n a t n i m a s p e k t i m a s i n t a k s e . Pa ipak ih njihovi z a s t u p n i c i s h v a ć a j u k a o zasebne jezike. S u k o b u privrženosti jeziku može čak zahvatiti i m e đ u s o b n u shvatljivost, k a o k a d a g o v o r n i c i t v r d e d a n e razumiju j e d a n d r u g o g , a š t o prije odražava društvene stavove nego jezičku činjenicu." John J. G u m p e r z , T h e Speech C o m m u n i t y , u: Alessandro Duranti ( e d ) , Linguistic Anthropology. A R e a d e r , O x f o r d , B l a c k w e l l , 2 0 0 1 , str. 4 3 - 5 2 .

112

Tri jezika signalizira koji

je

ili

tri porodice

semantički

zahvatio

sve

otklon ili

vlastitih

imena

između

dvaju

dovoljno

veliki

"jezika",

broj

riječi

"zajedničkog jezika". Ovaj

semantički

otklon

čiji

nastanak

označava

kraj

" s r p s k o h r v a t s k o g j e z i k a " jeste ustvari tanani s u p l e m e n t ili

suvišak značenja

koji

nije

konotativan, jer

svakoj

riječi p r i d a j e d e n o t a t i v n u v r i j e d n o s t , p r e t v a r a j u ć i je u e t n o n i m , a s v e i s k a z e u o p i s e ili k o n s t r u k c i j e e t n i č k o g univerzuma.

Zajednički

jezik

nije

prepreka,

n u ž n i uvjet o v o g e t n i č k o g cijepanja "jezika".44

nego

Ako ne

v e ć e k s p l i c i t n o , o n d a i m p l i c i t n o p r i s u s t v o D r u g o g , koji dakako

govori

"isti" jezik,

omogućava

supstantivizaciju jezika - j e r razlika razlika

imenâ,

ma

koja

vrsta

riječi

se

posvemašnju pojavljuje

da je

u

kao

pitanju

- i p r e t v a r a n j e svih i m e n a u vlastita i m e n a etnije, u e t n o n i m e . Zahvaljujući o v o m kontinuiranom prisustvu D r u g o g koji sluša sve što se g o v o r i , svaki g o v o r n i č i n predstavlja

ad

performativ

hoc

njenog

konstrukciju

etničke

intersubjektivnog

stvarnosti,

uspostavljanja,

pojedinačni prilog kolektivnom pothvatu. Zahvaljujući

diglosiji

u

razgovoru

p r v i m s r o d n i c i m a vlastiti e t n i č k i govornika je

u

stalnoj

sa

nekadašnjim

kulturni

samoizgradnji.

univerzum

Samo

unutar

"zajedničkog jezika" se novi "nacionalni jezici" m o g u 44 " N i j e p o v l a č e n j e u sebe i izoliranje n e g o n a p r o t i v u p l e t e n o s l u a k t i v n o s t i i u l o g e g l o b a l n o g d r u š t v a o n o što daje v a ž n o s t e t n i č k o j svijesti".

Cf. P h i l i p p e

P o u t i g n a n t i J o c e l y n c Streiff-Fenart, T h é o r i e s de l ' e t h n i c i t é . P. U. F , Paris, 1999, str. 77. I m a tu izvjesna dublja istina u pretenziji b a l k a n s k i h n a c i o n a l izama da budu jezički. To je ono s t o j e H. J. C a n s nazvao "simboličkim etnici t e t o m " a s t o j e njihov glavni p o k r e t a č ( i b i d ) .

113

Tri jezika ili tri porodice govoriti

kao toliko etnički

vlastitih imena

različiti jezici,

naime kao

j e z i c i sastavljeni o d vlastitih k v a z i - i m e n a . U p r a v o toliko o s k u d n a baza diferencijacije čini o v e i d i o m e izrazito etničkim ove

(kao

etničke

što je etnička

bliskost D r u g o g učinila

identiteta ultraetničkim).

Bitan

moment

etničke rekonstitucije Bošnjaka, Hrvata i Srba, b u d u ć i da se konstituiraju kao s p e e c h c o m m u n i t i e s , predstavlja o d b a c i v a n j e ili i s k l j u č i v a n j e " z a j e d n i č k o g j e z i k a " , č e m u odgovara

odbacivanje

južnoslavenskog

srodstva

kao

bliskog srodstva (njegovo odbacivanje kao nebitnog je postalo bitno za etnički identitet). Ultraetnička podjela i

reaproprijacija

reaproprijacija

srpskohrvatskog jezika jeste

leksičkog

blaga,

obilježena

podjela

i

erupcijom

vlastitih i m e n a . T o j e d o v e l o d o n e u s p o r e d i v o g o s n a ž e n j a i

potpune

dominacije

denotativne

funkcije

jezika,

zahvaljujući kojoj se sa s v a k i m j e z i č k i m č i n o m referira na

"našu

etničku

stvarnost"

postavljenu

naspram

"njihove etničke stvarnosti". U o v o rigidno označavanje je, dakako, uvijek neizostavno uključen i j e d a n prešutni p e r f o r m a t i v e t n i č k o g kolektiva, koji o t p r i l i k e glasi: " T o s m o mi !"

S e m i o t i č k i k o m p l e k s pređašnje etničke konstitucije koja je dopuštala j u g o s l a v e n s k u federaciju k a o savez bratskih n a r o d a , m o g a o b i s e t o p o l o š k i o p i s a t i u tri k o n c e n t r i č n a kruga, p o č e v o d e t n i č k o g j e z g r a u p r a v o m s m i s l u riječi, oko

kojeg

se

zaštitni pojas,

prostire

najvrednije

leksičko

blago

kao

neprimjetno prelazeći u o t v o r e n o polje

114

Tri jezika ili tri porodice vlastitih imena

jezika. D a n a s je p o r o d i c a e t n i č k i h i m e n a usvojila ili famijalizirala čitav jezik, p r i č e m u je svaka riječ postala p o r o d i č n o i m e i d o k a z rodoslova b r a t s k e zajednice. U " n o v i m " j e z i c i m a p r e p o z n a j e m o etnolekte, tj. mitsimbol k o m p l e k s e bez kojih etnije ne m o g u opstati. 4 5 M e đ u t i m , o n o što je zanimljivo u ovom k o n t e k s t u j e s t e k a k o je mit-simbol k o m p l e k s s a d a o b u h v a t i o ili b a r p o k u š a v a d a o b u h v a t i čitav p r i r o d n i jezik (on t o n a r a v n o ne m o ž e učiniti, o s i m da čitav jezik p r e t v o r i u leksičku zbirku, u v o k a b u l a r m r t v o g jezika). To je t a č k a na kojoj se očituje sav r a d i k a l i z a m novijih e t n i č k i h rekonstitucija. Objašnjenja bi t e k t r e b a l o tražiti, ali specifično povijesno iskustvo, u p r a v o m smislu etničko, s i g u r n o stoji u osnovi ovog p r o c e s a : t o k o m d u g o t r a j n i h i n k o r p o r a c i j a u d r u g e simboličke k o m p l e k s e (imperije, k u l t u r e , jezike), j u ž n o s l a v e n s k e kulture-etnije su u svom vlastitom v e r n a k u l a r u kao t a k v o m , kojim je govorila njihova m a l a jezička zajednica, vidjeli simboličku m a t r i c u svog etničkog preživljavanja. Gotovo čitavu z a p a m ć e n u povijest j e p r i r o d n i j e z i k bio mit-simbol k o m p l e k s , simboličko o r u đ e preživljavanja. Čini s e d a d a n a š n j a e t n i č k a m e t a m o r f o z a j e z i k a oživljava ovo p r e d m o d e r n o k o l e k t i v n o iskustvo. Nije i z n e n a đ u j u ć e d a o n o o d g o v a r a L y o t a r d o v i m o p i s i m a p o v r a t k a "svijeta 46 vlastitog i m e n a i njegove n a r a t i v n e p r a g m a t i k e . " 45 P o z i v a m o sc o v d j e na p o j a m koji je u v e d e n u a n t r o p o l o g i j i e t n o - s i m b o l i z m a . Cf. na p r i m j e r U m u t O z k i r l i , T h e o r i e s of N a t i o n a l i s m A Critical I n t r o d u c t i o n , F o r e w o r d by Fred Halliday, M a c m i l l a n Press, L o n d o n , 2 0 0 0 , sir 167 i dalje. Vidi t a k o đ e r A n t h o n y D . S m i t h , o p . cit., str. 15 et p a s s i m . 4 6 Vidi o t o m e J e a n - F r a n ç o i s Lyotard, L e Différend, M i n u i t . P a r i s , 1983. O v a a r g u m e n t a c i j a je s a ž e t o i z n e s e n a i U n j e g o v o m k a s n i j e m djelu Le p o s t m o d e r n e e x p l i q u é a u x e n f a n t s , G a l i l é e , Paris, 1988, str. 3 9 - 8 3 .

115

Deveto

poglavlje

Etnički identitet i rat Ne

bi

trebalo

da

nacionalisti

tvrde

drevnosti

i

da

ustvari

sasvim

nas da

su

zavede paradoks, su

njihove

očigledno prirodne,

skorašnje

i

naime,

nacije

neobične

da

ukorijenjene

kada

su

u

one

konstrukcije.47

B u d u ć i da ć e m o govoriti o b a l k a n s k o j etniji, a n a r o č i t o o j u ž n o s l a v e n s k o j etniji, p r v o je p o t r e b n o da d e f i n i r a m o tipični b a l k a n s k i e t n i č k i format. N a t r a g u o p š t e klasifikacije svih e t n i č k i h zajednica, koju je sačinio A n t h o n y D. Smith, subjekt balkanske stvarnosti bi s e m o g a o opisati p r v e n s t v e n o k a o utjelovljena etnija, o d n o s n o , k a o e t n i č k a " m a n j i n a " . U ovaj o d r e đ e n i s k u p S m i t h uključuje " r a z n e p o d j a r m l j e n e i s t o č n o e v r o p s k e e t n i č k e zajednice, k a o što s u Srbi, H r v a t i , B u g a r i , Grci, 48 Česi i Slovaci". O n o što je n a j k a r a k t e r i s t i č n i j e za ove etnije j e s t e njihov r u k o v o d e ć i ideal " e t n i č k e d o m o v i n e , o d n o s n o , teritorije p r i p a d a n j a " , što j e zamijenilo p o j a m "političkog c a r s t v a i d i n a s t i č k e d r ž a v e " . Na taj način S m i t h je sugerirao da je p r o d u ž e n a potčinjenost 4 7 A n t h o n y D . S m i t h , N a t i o n a l i s m and M o d e r n i s m , R o u t l e d g e , L o n d o n , 1998, str. 120. 48 Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford, 1986, str. 4 4 . 117

Etnički balkanskih

identitet

i

rat

n a r o d a teritorijalizirala

izvjestan

ideal koji

je u p o č e t k u b i o više politički. D r u g o , b a l k a n s k e etnije s u demotične

zajednice

aristokratske. da

One

pokrenu

na

o z n a č e n e kao vertikalno-

prije

se

nego

moćne

osjećaje

samožrtvovanja u ime zajednice". činjenici

da

su

česti

kao

karakteriziraju

ratovi

snažnih

društvenih veza.

Treće,

balkanske

etnije

49

privrženosti

i

djela

S v e o v o zahvaljujući

pomogli

mogu

lateralno-

"sposobnošću

se

cementiranju

klasificirati

kao

" g r a n i č n e e t n i j e " , čija j e " g r a n i č n a " p o z i c i j a d j e l o m i č n o geopolitička

a

djelomično

strateško-ekonomska.50

N j i h o v t e ž a k g e o p o l i t i č k i p o l o ž a j prisiljava ih na stalnu n a r o d n u mobilizaciju i " m a s o v n u regrutaciju" u svrhu angažiranja,51

vojnog

aristokratskih

etnija

što

ih

čije

razlikuje

angažiranje

od

liberalno-

ostaje

"elitno

profesionalno".52 Također odlike

bismo

(na

mogli

primjer,

kombinirane

sa

da

primijetimo

predominantnost odsustvom

druge

Male

snažne

važne

Tradicije, kulturne

h o m o g e n o s t i ) . Ali o v i h n e k o l i k o p a r a m e t a r a v j e r o v a t n o su

dovoljni

za

naše

svrhe.

Prema

prvom

parametru,

o n o m utelovljenja, koji izgleda p o d r a z u m i j e v a najveći broj uobičajenih odlika, mogli b i s m o da zaključimo da što je b a l k a n s k a zajednica manja, to se o n a pojavljuje 49 Ibid., str. 83 50 Ibid., str. 84. 51 Ibid., str. 74. 52 Ibid., str. 7 6 .

118

Etnički

identitet

i

rat

k a o više tipična. P r e m a t o m e , u o v o m kontekstu, male južnoslavenske balkanske Ono

što

nacije

ćemo

tretirati

kao

najtipičnije

nacije. je

izgleda

najodlučnije

modeliralo

tipični

karakter o v i h etnija j e s t e n j i h o v o p r e d m o d e r n o stanje. To je d u g o t r a j n o stanje koje p r o i s h o d i iz utjelovljenosti u j e d a n tuđi politički, poslije

invazije.

socijalni i kulturni u n i v e r z u m

Mogli

bismo

ga

u

grubim

crtama

o p i s a t i n a s l j e d e ć i n a č i n : rat s e v e ć d o g o d i o ; najteža spoljašnja

prijetnja

pripada

prošlosti

i

završila

je

p o r a z o m . Najveći d i o populacije j e preživio vojni p o h o d osvajača:

traumatski

događaji

rata

predstavljali

su

p r e k r e t n i c u u povijesti zajednice. Ovi događaji su živo prisutni u kolektivnom p a m ć e n j u p o d č i n j e n o g naroda; n a r a t i v n a e l a b o r a c i j a tih d o g a đ a j a z a p o č e l a j e t o k o m ili n e p o s r e d n o p o s l i j e r a t a , u g l a v n o m p u t e m u s m e n i h predaja

karakterističnih

za

vernakularne

kulture,

uključujući epske pjesme, balade, legende i slično. Imperijalnoj

moći

osvajača

zavodljiva m o ć njegove balkanske

zajednice,

naročito

zajednica

posmatra

svoju

etnogenezu,

znači

odgovara

kulture.

izumjeti

Pisati u

trenutku

historiju naraciju

neizmjerna

historiju kada

uglavnom u

kojoj

neke ova kao

najveća

o p a s n o s t nije rat n e g o n j e g o v e d u g o r o č n e p o s l j e d i c e . Z a b a l k a n s k e etnije, n a r o č i t o o n e m a n j e , m i r j e č e s t o b i o s t r a s n i j i n e g o rat. K u l t u r n a a s i m i l a c i j a d o v o d i l a j e d o s i m b o l i č k e smrti čitave z a j e d n i c e . S m r t n e žuri, j e r o n a dolazi poslije d u g e i skrupulozne kulturne pripreme. Tokom

vremena

mira,

prijetnja

119

zatiranjem

postaje

Etnički identitet i rat

sve m a n j e p r i m j e t n a , i u t o l i k o s v e veća i veća. P r e m a tome, uobičajeno p r e d m o d e r n o stanje balkanskih etnija j e s t e varljivo utoliko što e t n i č k o utelovljavanje m o ž e d a s e završi z a m i r a n j e m j e z i k a , o d r i c a n j e m o d religije i izgubljenim vlastitim i m e n i m a . P o s t o j i osjećaj p r e d s t o j e ć e zle kobi: o n o n a j g o r e t e k dolazi. Semiotička analiza savremenog balkanskog etnonac i o n a l i z m a , u koju b i s m o ovdje voljeli da z a k o r a č i m o , dodjeljuje r a t u u l o g u glavnog u z r o k a ili, tačnije, n a č e l a objašnjenja. K a d a se govori o b a l k a n s k o m r e g i o n u , b e z o b z i r a koja v r s t a p r i č e se p r i č a , uvijek se u p u ć u j e , na ovaj ili onaj n a č i n , na r a t ili r a t o v e , i njihove posljedice. M e đ u t i m , k a d a s e p o t r a ž i n a č e l o kojim b i s e objasnila t e k u ć a s t v a r n o s t , s â m r a t s e rijetko u z i m a k a o t a č k a na koju bi se m o g l o u p u t i t i . S v a k i r a t i m a j e d a n ili više u z r o k a , koji se m o g u d a l e k o p r o t e g n u t i u prošlost, i za koje s e m o ž e t v r d i t i d a j e r a t njihov i s h o d . S j e d n e s t r a n e , r a t je uvijek u č i n a k , o d n o s n o posljedica. S d r u g e s t r a n e , r a t t a k o đ e r m o ž e d a s e vidi k a o u z r o k svih u z r o k a . M o ž e s e reći, p o cijenu pojednostavljivanja, d a k a d a p o k u š a v a m o d a o b j a s n i m o r a t kao ishod b r o j n i h u z r o k a , o n d a t e ž i m o d a g a p o s m a t r a m o i z p e r s p e k t i v e velike nacije u k l j u č e n e u rat, to jest, iz p e r s p e k t i v e j e d n o g "imperijalističkog agresora". Obrnuto, kada p o k u š a m o d a r a t o b j a s n i m o k a o u z r o k b r o j n i h posljedica, n a njega g l e d a m o i z p e r s p e k t i v e m a l e nacije koja j e p o s t a l a ž r t v a i z n e n a d n o g vojnog p o h o d a .

120

Etnički identitet i rat

Ako s e p o s m a t r a i z ove d r u g e p e r s p e k t i v e , r a t s e pojavljuje k a o d o g a đ a j koji k o n s t i t u i r a m a l e nacije, n a r o č i t o njihova socijalna, k u l t u r n a i politička bića, odnosno njihova kolektivna svojstva. Balkanske e t n i č k e k u l t u r e s u e p s k e k u l t u r e , t o jest, k u l t u r e koje s u n a r a t i v n o k o n s t i t u i r a n e r a t o m . Staviše, historijska, k u l t u r n a i politička s t v a r n o s t m a l i h nacija u značajnoj mjeri j e r a t n a s t v a r n o s t . R a t o b i č n o u z r o k u j e p r o m j e n u u d o m i n a n t n o m k u l t u r n o m k o d u m a l i h nacija, služeći k a o o k i d a č za t r a j n o k o n s t i t u i r a n j e , ili, tačnije, za čitav niz r e k o n s t i t u c i j a koje u t i č u na k u l t u r u i s t v a r n o s t kolektivnog sopstva. R a t k o n s t i t u i r a m a l e nacije n a dva n a č i n a : prvo, r a t prisiljava na s u o č a v a n j e sa s t v a r n o š ć u (i to se p o r a ž e n o j s t r a n i pojavljuje k a o s u š t a s t v a r n o s t ) ; d r u g o , o n utjelovljuje m a l e etnije u j e d n u veliku etniju ili kvazietniju. Ovi događaji su u s t v a r i s a m o j e d a n isti d o g a đ a j koji se svodi na to da se s u o č a v a m o sa s t v a r n o š ć u u t r e n u t k u k a d a j e t o u najmanjoj mjeri n a š a k u l t u r n a s t v a r n o s t . K o l e k t i v n a t r a u m a posljednje bitke, 5 3 k a o i r e z u l t i r a j u ć a vojna okupacija, p o j a č a v a se u p i s i v a n j e m p o b j e d n i k o v o g simboličkog p o r e t k a n a izgubljenu teritoriju. B i t k e č i n e d a zemlja d r h t i , d o k t u đ a k u l t u r a u k l a n j a veći dio čvrstog tla. E t n i č k i p r o s t o r više ne o d g o v a r a naslijeđenoj teritoriji ili, da k a ž e m o to m a l o o p r e z n i j e , o n i odgovaraju j e d n o d r u g o m m a n j e n e g o prije.

53 C l a u d e R o m a n o , L'événement et le m o n d e . Presses Universitaires de F r a n c e , P a r i s , 1998, str. 150-155.

121

Etnički identitet i rat

R a t nije s a m o vojni s u k o b n e g o je t a k o đ e r i iskustvo k u l t u r n e lišenosti. 5 4 Ova lišenost, koju t r p i p o r a ž e n a etnija, o t v a r a procijep u s i m b o l i č k o m u n i v e r z u m u nacije, o d n o s n o , r a n u n a n j e n o m d u h o v n o m tijelu. Poslije u p a d a Realnog, m a l a etnija počinje d a biva i z l o ž e n a neodoljivom s i m b o l i č k o m n a t u r a n j u , i to se d e š a v a u v r i j e m e k a d a je o n a u k r h k o m stanju i zahtijeva d a sva n j e n a s i m b o l i č k a o r u đ a b u d u p o v r a ć e n a , t o j e s t d a onaj prvi u p a d b u d e p r e r a đ e n . R a t opisuje t a č k u t r a n s g r e s i j e i z m e đ u dva k u l t u r n a o b r a s c a , p r a z n i n u koja ć e p r i v u ć i s n a ž n u simbolizaciju u n u t a r b a r e m j e d n o g od njih. N i k o nije i s t r a ž i o k a r a k t e r i s t i č n u r a t n u s t v a r n o s t Bal­ k a n a usredsređivanjem na konstituiranje kolektivnog s o p s t v a i njegovog vlastitog svijeta. Ovo s t o g a što d o g a đ a j r a t a n i k a d a nije bio u z e t u o b z i r k a o takav. Ovaj d o g a đ a j , p a k , bio j e z a n e m a r i v a n j e r j e p r o c e s s a m o k o n s t i t u i r a n j a b i o p r e v i đ a n . Čini s e d a s e p e r i o d i č n o r e - k o n s t i t u i r a n j e j e d n e etnije m o ž e objasniti i s p r a v n o s a m o p u t e m r a t n o g događaja, a rat postaje primjetan kao događaj p a r excellence samo ako obratimo pažnju na s t a n j e s o p s t v a o k o j e m je riječ. R a t n i d o g a đ a j o t k r i v a da e t n i č k o s o p s t v o i m a i m a g i n a r n o i s i m b o l i č k o tijelo ( k u l t u r n i k o r p u s ) koje sačinjava njegovu ( s u b j e k t i v n u ) s t v a r n o s t . Ovo d v o s t r u k o tijelo i njegov s t v a r n i svijet otkrivaju, p a k , d a j e r a t događaj s a m o - p r e o b r a ž a j a .

54 Jean-Luc Nancy, " L a surprise de l'événement", Dialogue, international issue 1-2, S a r a j e v o , 1 9 9 5 .

122

Etnički identitet i rat

P o r a ž e n a e t n i č k a z a j e d n i c a i s k u š a v a g u b i t a k svoje teritorije k a o g u b i t a k svog z a h v a t a u s t v a r n o s t . Ni p o koju cijenu o n a n e smije izgubiti svoju teritoriju. N a c i o n a l i z a m , k a o kolektivni p o k r e t e t n i č k o g o t p o r a i p o n o v n o g k u l t u r n o g uspostavljanja, 5 5 t a k o đ e r j e n a č i n da se o d r ž i i p o n o v o zadobije izgubljena s t v a r n o s t , k o l e k t i v n o o p a ž e n a k a o n e u p i t n a i k o n k r e t n a . To je b o r b a p r o t i v iluzije koju neprijateljeva n a m e t n u t a k u l t u r a , a najviše od s v e g a njegov jezik, postavljaju p r e k o s t v a r n o s t i . E t n i č k i o t p o r ima z a d a t a k d a p r e t v o r i s t v a r n o s t ove neprijateljeve k u l t u r e u fikciju, a da iluziju, to j e s t k u l t u r n u s t v a r n o s t kojoj prijeti i š č e z n u ć e , pretvori u stvarnost. Snažna poslijeratna narativna produkcija, koja k o n s t r u i r a r a t n u s t v a r n o s t k a o s t v a r n o s t svih s t v a r n o s t i , teži n e s a m o d a o č u v a sjećanje n a j e d n o d o b a k a d a j e t e r i t o r i j a p r i p a d a l a etničkoj zajednici n e g o i da održi njenu simboličku snagu ponovnim uspostavljanjem n j e n e izgubljene s t v a r n o s t i . Čitav njen j e z i k p o d r e đ e n j e funkciji i m e n o v a n j a vlastite zemlje e t n i č k e z a j e d n i c e . Poslijeratni period u malim balkanskim nacijama - a na o v o m p o l u o s t r v u , svaki historijski p e r i o d j e s t e , na izvjestan s u š t i n s k i n a č i n , poslijeratni, a k o ne i r a t n i p e r i o d - obilježen je s n a ž n i m p r o c e s o m - r e 56 teritorijalizacije. To je p o k u š a j da se p o n o v n o zadobije k o n t r o l a n a d izgubljenom teritorijom, i da se spriječi nestajanje stvarnosti. Semiotička, uglavnom narativna 5 5 A . D . S m i t h , T h e E t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , str. 50. 56 G i l l e s D e l e u z e & Felix G u a t t a r i , W h a t Is P h i l o s o p h y ? Verso, L o n d o n , 1994, p o g l a v l j e 4. " G e o p h i l o s o p h y " , str. 8 5 - 1 1 3 .

123

Etnički identitet i rat

p r o d u k c i j a ili r e - p r o d u k c i j a e t n i č k e k u l t u r e , j e s t e o n o č i m e se upravlja, b a r e m u s l u č a j u b a l k a n s k i h etnija, p u t e m vlastitih i m e n a , zahvaljujući njihovoj n e u p i t n o j referencijalnoj snazi. E t n i č k i k a r a k t e r vlastitih i m e n a - sva vlastita i m e n a su vlasništvo e t n i č k e zajednice o t k r i v a d a s u oni t o p o n i m i , t o jest, vlastita i m e n a t e r i t o ­ rije. Re-teritorijalizacija na s v o m n a j v i š e m s t u p n j u j e s t e s t a n j e u k o j e m d a t i j e z i k s k o r o e k s k l u z i v n o u p u ć u j e na teritoriju. Ovo z n a č i d a s v a k a r e č e n i c a , b a r e m a k o j e s k o v a n a u d o m i n a n t n o m n a r a t i v n o m ž a n r u i njegovom r e ž i m u izražavanja, n a v o d i ili p o d r a z u m i j e v a vlastito ime - etničko ime u g r o ž e n e etničke zajednice.57 Jezik kojem prijeti nestajanje p r i m j e t n o j e referencijalan. T o p o n i m i z a c i j a , ili prizemljenje ( č u v e n i B o d r i j a r o v " a t t e r r i s s a g e " ) j e z i k a n a njegovu teritoriju, obilježena j e s n a ž n o m t e n d e n c i j o m k a t r a n s f o r m i r a n j u svih riječi u vlastita i m e n a i svih vlastitih i m e n a u t o p o n i m e . J e z i k o n d a p r i a n j a z a s t v a r n o s t , s n a ž n o s e oslanjajući n a svoju t e r i t o r i j u . S a m o m a l e e t n i č k e k u l t u r e , n a ivici nestajanja, otkrivaju da su njihovi jezici u k o r i j e n j e n i u zemlju. To su jezici čiji govornici iskušavaju p o s l i j e r a t n o , p o s t i n v a z i o n o pojavljivanje d r u g i h j e z i k a n a vlastitoj teritoriji, p r i č e m u s e čitava p o r o d i c a e t n i č k i h i m e n a s u o č a v a s a p r i j e t e ć o m o p a s n o š ć u istrebljenja. N e m a n i č e g a č u d n o g u činjenici d a s e m o ć n e k u l t u r e šire, da njihov utjecaj r a s t e , i da njihovi jezici p r o d i r u u n o v e zemlje. M e đ u t i m , m a l i jezik n e m o ž e d a spriječi, b a r e m n e n a d u ž e vrijeme, s e m i o t i č k u invaziju i 57 J e a n - F r a n ç o i s Lyotard, T h e Différend: Phrases in D i s p u t e , t r a n s l a t e d by G. van d e n A b b e e l e , U n i v e r s i t y of M i n n e s o t a Press, M i n n e a p o l i s , 1988, str. 137.

124

Etnički identitet i rat

e k s p r o p r i j a c i j u svoje teritorije. J e z i k je osvajač, a njegov k u l t u r n i i d i o m , u o p š t e uzevši, n e s a m o d a ulazi u zemlju p o r a ž e n e m a n j i n e n e g o teži i da o k u p i r a s â m o mjesto o s v o j e n o g j e z i k a . D r u g i m riječima, j e z i k uljeza i m a s n a ž a n t o p o n i m i j s k i zahtjev. R e f e r e n c i j a l n a funkcija s e p o j a č a v a p u t e m i n k o r p o r a c i j e m a l i h e t n i č k i h z a j e d n i c a u veće, ustanovljujući d v o j e z i č n u situaciju u kojoj su dva j e z i k a u " s p o l j a š n j e m u g o v o r u " i s r e ć u se k a o d v a s a s v i m različita k u l t u r n a o b r a s c a , o d n o s n o , mit-simbol k o m p l e k s a . 5 8 U ovoj situaciji, u kojoj se p r i r o d n i j e z i k pojavljuje k a o s k l a d i š t e vlastitih i m e n a , m a l a etnija m o r a spriječiti prevodljivost, o d n o s n o , s i m b o l i č k u razmjenljivost, k a k o b i preživjela. P o k u š a j i p r e v o đ e n j a s a p l e ć u s e p r e k o vlastitih i m e n a , koja su riječi koje n a j u p o r n i j e čuvaju s t v a r n o s t etnije. K o l e k t i v n o lingvističko i s k u s t v o p o t č i n j a v a n j a u z r o k u j e da s v a k a i z g o v o r e n a riječ u u n i v e r z u m u gdje v l a d a D r u g i J e z i k postaje emfatički " n a š a riječ", " n a š e i m e " , o d n o s n o , " n a š e vlastito i m e " e k s k l u z i v n o n a š e s t v a r n o s t i . Svaki s u s r e t i z m e đ u d v a j e z i k a pojavljuje s e k a o s u k o b i z m e đ u d v a različita vlastita i m e n a z a isti referent. Staviše, ako je u p o t r e b a manjinskog jezika b r u t a l n o o g r a n i č e n a , o n postaje r i t u a l i z i r a n , t e n a taj n a č i n o t k r i v a svoje s i m b o l i č k o tijelo. P r i r o d n i j e z i k j e toliko r e d u c i r a n na m i t - s i m b o l k o m p l e k s koji ga (najuspješnije) č u v a i štiti. J e z i k m a n j i n e postaje d o s l o v n o m a n j i . Uslijed o g r a n i č e n e , o d n o s n o , izgubljene k u l t u r n e s l o b o d e , ovaj 5 8 A . D . S m i t h , T h e E t h n i c O r i g i n s o f N a t i o n s , str. 5 7 - 6 8 .

125

Etnički identitet i rat

jezik je polujavni jezik, ili, u n a j g o r e m slučaju, nije više javni. On postaje n a s i l n o l o k a l i z i r a n u svojoj p r a k s i i svojoj difuznosti; njegov locus se n a l a z i u s j e n k a m a , s k l o n i š t i m a i e n k l a v a m a ; u s v a k o m t r e n u t k u on m o r a biti s p r e m a n d a u s t u p i svoje mjesto " v e ć e m " jeziku; o n s e p o k o r a v a r i g i d n i m p r a v i l i m a o t o m e k a d a i gdje t r e b a da b u d e upotrijebljen; njegovi r u b o v i i g r a n a n j a pojavljuju se u n e u m o l j i v o m p r o c e s u njegovog potiskivanja i z a t i r a n j a . U p r a v o u ovom p r o c e s u se p o k a z u j e da su t o p o n i m i najtvrdoglavije o s o b e n o s t i e t n i č k o g o t p o r a . Najvlastitija i m e n a s u i m e n a r a t n i h heroja. Slavljenjem i m e n a svojih h e r o j a koji su p o g i n u l i u b o r b i , p o r a ž e n a etnija n e s a m o d a č u v a svoju p r o š l o s t o d z a b o r a v a n e g o i nastavlja da b r a n i najdragocjeniju e t n i č k u teritoriju. S v a k a b a l k a n s k a etnija i m a svoju svetu teritoriju, i to je o b i č n o teritorija n a kojoj s u s e desile o d l u č n e b i t k e . T u , n a t o m m j e s t u , n e r a s k i d i v e niti p o v e z u j u s i m b o l i č k i u n i v e r z u m n e k e etnije s a n j e n o m t e r i t o r i j o m . Mjesto n a kojem je slavni vojnik ubijen, gdje je p a o , j e s t e m j e s t o gdje je vlastito i m e u p i s a n o u zemlju. " L i j e p a s m r t " 5 9 h e r o j a j e s t e m o n u m e n t a l n i historijski događaj u etničkoj simbolizaciji teritorije. Na simboličkoj m a p i etnije, b o j n a polja leže u s r c u n j e n e teritorije, koja je, p a k , p o t p u n o obilježena g r o b n i c a m a p r e d a k a . 6 0 U m i t s k o j historiji p o r o b l j e n o g n a r o d a , svi p r e c i , č a k i o n i koji n i s u učestvovali u s l a v n i m b i t k a m a , u m i r u lijepom s m r ć u i n a l a ž u svojim s i n o v i m a n a s t a v a k 5 9 L y o t a r d , T h e D i f f é r e n d , str. 9 9 . 60 I v a n Č o l o v i ć , " L ' e s p a c e e t h n i q u e et la mort: Essai de la t h a n a t o l o g i e p o l i t i q u e " , E t h n o l o g i a B a l k a n i c a , vol. 1 (Sofia: Prof. M a r i n D r i n o v A c a d e m i c P u b l i s h i n g H o u s e , a n d M u e n s t e r : W a x m a n n Verlag, 1997), str. 1 7 8 - 1 8 2 .

126

Etnički identitet i rat

b o r b e z a p o n o v n o prisvajanje teritorije n a kojoj s u pali. Čitava teritorija j e n a taj n a č i n p o s v e ć e n a , j e r p r i p a d a j e d n o j etniji; i o n a p r i p a d a toj etniji k a o j e d n o p r o š i r e n o i u m n o ž e n o bojno polje. B o j n o polje s a d r ž i p r i v i l e g i r a n u s e m i o t i č k u a g r i k u l t u r u : o n o j e mjesto gdje su z a s a đ e n a najvlastitija od svih vlastitih i m e n a . Upravo tu treba da bude demonstrirana zamašna i i z v a n r e d n a r e f e r e n c i j a l n a m o ć e t n i č k e simbolizacije. Zemlja se pojavljuje k a o najsigurnije s k l o n i š t e od uljeza. I m e n a z a s a đ e n a u zemlji osiguravaju da je etnija s t v a r n a , z a t o što o n a obilježavaju n j e n o vlasništvo. B u d u ć i d a čitava z a j e d n i c a zavisi, u p o g l e d u svog o p s t a n k a , od o č u v a n j a tog vlasništva, svim b u d u ć i m g e n e r a c i j a m a dodijeljen j e z a d a t a k p o d i z a n j a s p o m e n i k a i p r e n o š e n j a i m e n a u r e z a n i h u k a m e n . D r u g i m riječima, c i r k u l i r a n j e vlastitih i m e n a j e s t e n a č i n d a s e s a č u v a teritorija. T a k o t r a n s m i s i j a e t n i č k i h i m e n a s u š t i n s k i uključuje teritoriju (zbog s u r o v e r a t n e s t v a r n o s t i , a n t r o p o n i m i su teritorijalizirani u svijesti n a r o d a ) . Ovaj p r o c e s n a t u r a l i z i r a e t n i č k u k u l t u r u - da ne k a ž e m o n i š t a o e t n i č k o m i m a g i n a r i j u p r o ž e t o m a g r i k u l t u r n i m i geom i t o l o g i j a m a , koje uključuju geološke, b o t a n i č k e i a n i m a l n e porodice metafora - tako da transmisija i m e n a i teritorija izgleda k a o h i d r o l o š k i ciklus p r i r o d e . R e f e r e n c i j a l n i potencijal bojnog polja n a r o č i t o je i m p r e s i v a n z a t o što teritorija s p r e č a v a d a r e f e r e n t n e s t a n e ispod o z n a č e n o g , ili d a b u d e n a njega r e d u c i r a n . Za čitav simbolički u n i v e r z u m , bojno polje p r e d s t a v l j a m j e s t o u p a d a R e a l n o g . Z b o g toga s u b a l k a n s k e e t n i č k e k u l t u r e toliko m i t s k e . Najveći historijski događaji

127

Etnički identitet i rat

obilježavaju mjesta grozničavog krpljenja: brojni n e p r o z i r n i n a m a z i k o l e k t i v n e imaginacije i g u s t a t e k s t u r a simbolizacije skrivaju d u b o k u r a n u . S k o r a š n j a b a l k a n s k a historija p o k a z a l a j e d a bojno polje m o ž e da u s k r s n e s t v a r n o s t m i t s k o g svijeta i o b n o v i e t n i č k u f o r m u p r i l i č n o m o d e r n i z i r a n i h zajednica. Uslijed n e p r e k i d n e e p s k e tradicije, o d n o s n o , n e p r e s t a n o r e p r o d u c i r a n e r a t n e s t v a r n o s t i , ili, najvjerovatnije, t o p o l o š k o g ciklusa, m a l e b a l k a n s k e z a j e d n i c e još uvijek žive u r e ž i m u z n a k a u d o b r o m stanju. 6 1 A k o je Lyotrad u pravu, naime, da je m o d e r n o s t doba " p o v l a č e n j a s t v a r n o s t i " , 6 2 z a t o što joj n e d o s t a j e " č v r s t a ukotvljenost j e z i k a u r e f e r e n t u " , 6 3 o n d a ove z a j e d n i c e još uvijek žive u p r e d m o d e r n o j s t v a r n o s t i . O n e d u g u j u upečatljiv e t n i č k i k a r a k t e r svojih k u l t u r a s a č u v a n o m r e f e r e n c i j a l n o m k a p a c i t e t u svojih jezika. D r ž e ć i živom u sjećanju najskoriju r a t n u s t v a r n o s t , zajednica č u v a svoje e t n i č k o ime. S v e d o k j e s t v a r n o s t živa, e t n i č k o i m e nije razmjenljivo s a s t r a n i m e t n i č ­ k i m i m e n o m neprijatelja. U d u g o t r a j n i m e t n i č k i m utjelovljenjima, n a l o g d a s e n e izgubi vlastito i m e , d a s e n e dozvoli d a n e s t a n e , s m a t r a s e n a l o g o m d a s e n e u m r e . N e k a etnija m o ž e d a preživi č a k i a k o s u njeni članovi p r i h v a t i l i s t r a n i j e z i k u svoja v l a s t i t a i m e n a (kao što se d e š a v a u slučaju religioznih p r e o b r a ć a n j a ) , 61 Jean Baudrillard, P o u r une critique de l'économie politique du signe, G a l l i m a r d , P a r i s , 1972, str. 194-199. 62

Jean-François

Lyotard,

Le

postmoderne

expliqué

aux

C o r r e s p o n d a n c e 1 9 8 2 - 1 9 8 5 , L e s é d i t i o n s Galilée, Paris, 1988, str. 2 4 . 63 Ibid., 10.

128

enfants,

Etnički identitet i rat

p o d uslovom da njihov m a t e r n j i jezik nije zaboravljen. U t o m slučaju, čitav jezik je o n o što postaje neprocjenljiva zaliha e t n o n i m a b e z o b z i r a šta njegove riječi označavaju. Uslijed stalnog p r i m o r a v a n j a na asimilaciju, etnički kontinuitet se postepeno reducira na kontinuitet transmisije i m e n a . R a s t u ć e o s i r o m a š e n j e i slabljenje mit-simbol k o m p l e k s a čini već t a n k u nit p a t r o n i m i j e još slabijom. Ustvari, o t p o r simboličkog k u l t u r n o g tijela zavisi od totaliteta p r e t h o d n i h asimilacija koje je o n o a p s o r b i r a l o . S t v a r n o s t bivšeg neprijatelja n i k a d a nije t a k o t u đ a k a o s t v a r n o s t s a d a š n j e g neprijatelja. Etnija preživljava pomoću strategije zakašnjelog usvajanja: o n o što je bilo neprihvatljivo u p r e t h o d n o m utjelovljenju, d a n a s je u g r a đ e n o u e t n i č k u k u l t u r u k a o njen najizvorniji s a d r ž a j , p o d u s l o v o m da neprijatelj nije isti. P r e d m o d e r n i ratovi u p i s a n i su u b a l k a n s k e e t n i č k e historije k a o s p e k t a k u l a r n a u v o đ e n j a u niz akulturacija, koje, pak, formiraju b r o j n e slojeve k u l t u r n o g s e d i m e n t a . Ove r a t o v e p r e p o z n a j e m o k a o ožiljke koji obilježavaju brojne, vrtoglave m e t a m o r f o z e kolektivnog sopstva. E t n i č k i i d e n t i t e t t r e b a s m a t r a t i p e r m a n e n t n i m i n e r a z o r i v i m s a m o a k o i m a š t u r sadržaj, ili a k o m u p o t p u n o n e d o s t a j e sadržaj, t o jest, a k o o n t r e b a da se r e d u c i r a na k o n t i n u i t e t e t n i č k i h i m e n a . U stvarnosti, etnički identitet je a p s t r a k t n a osa o k o koje se kolektivno sopstvo, koje se n e p r e s t a n o p r e o b r a ž a v a , o k r e ć e . Vlastita i m e n a zadržavaju svoje r e f e r e n t e u svim m o g u ć i m svjetovima. 6 4

64 Cf. o t o m e Saul A. K r i p k e , N a m i n g a n d N e c e s s i t y , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , M a s s a c h u s e t t s , 1980, str: 4 2 - 5 3 .

129

Etnički identitet i rat

M o d e r n o d o b a je učinilo još očiglednijim ovu b o r b u za s a m o - o č u v a n j e p u t e m k o n s t a n t n i h p r o m j e n a , dajući p r o c e s u fascinantni d i n a m i z a m i žestinu. K o n t i n u i t e t kolektivnog sopstva zavisi od njegove sposobnosti da se a d a p t i r a na n o v e okolnosti. S o p s t v o r e - k o n s t i t u i r a i r e p r o d u c i r a s e b e zbog i z n e n a d a izmijenjenih okolnosti. S v a k a rekonstitucija j e s t e p o k u š a j da se izbjegne zatiranje. S a m o poslije " k o n a č n o g o s l o b o đ e n j a " j u ž n o s l a v e n s k e etnije - n a j m a n j e b a l k a n s k e etnije koja je v j e r o v a t n o i m a l a n a j t e ž u p r o š l o s t - mi s h v a ć a m o da se n j e n a s i m b o l i č k a b o r b a d a preživi i d a o č u v a o s n o v n a , d i s t i n k t i v n a svojstva svojih n a s l i j e đ e n i h k u l t u r a n e sastoji u u p o r n o m o č u v a n j u k u l t u r n i h o s t a t a k a t o b o ž e p r o i z v e d e n i h n a p o č e t k u v r e m e n a . J o š uvijek n i s m o , m e đ u t i m , d o s e g n u l i kraj iluzije d o v r š e n o g e t n i č k o g s o p s t v a koje s e m i l e n i j u m i m a o p i r e svim historijskim p r o m j e n a m a . K o n a č n o , r a t n a s t v a r n o s t opstaje u t r o u g l a s t o m s r c u bivše Jugoslavije; u s t v a r i , o n a j e p r i s u t n i j a više n e g o ikad. Imajući u vidu stalna i česta ratovanja, m o d e r n a historija ovog r e g i o n a ne razlikuje se u z n a č a j n o j mjeri o d njegove b u r n e p r o š l o s t i . D a n a š n j i e t n o n a c i o n a l i z a m svu svoju m o ć i p r i v l a č n o s t d u g u j e r a t u , koji je izbio k a d a j e socijalizam p o č e o d a s e ruši. V l a d a v i n a k o m u n i z m a bila je r e z u l t a t m a s o v n e p a t n j e i p a r t i z a n s k e p o b j e d e u D r u g o m s v j e t s k o m r a t u . T a k o z v a n a P r v a Jugoslavija, koja j e i m a l a p o č e t k e kapitalističkog n a č i n a p r o i z v o d n j e , s t v o r e n a j e poslije P r v o g svjetskog r a t a r a s t a k a n j e m

130

E t n i č k i identitet i rat

velikih imperija. B o s n a i H e r c e g o v i n a je ušla u m o d e r n o d o b a k a d a s u a u s t r o - u g a r s k e t r u p e ušle n a n j e n u teritoriju, ili m o ž d a n e k o l i k o desetljeća prije toga. M o ž d a je n a j p r i m j e t n i j a č i n j e n i c a u vezi sa m o d e r n i m d o b o m n a B a l k a n u t o d a s u p r e d m o d e r n i , u g l a v n o m izgubljeni r a t o v i bili z a m i j e n j e n i p o b j e d o n o s n i m " n a c i o n a l n o o s l o b o d i l a č k i m r a t o v i m a " . Uslijed ovih r a t o v a , m a l e nacije su, p o prvi p u t , p o s t a l e izvorni k r e a t o r i svojih v l a s t i t i h historija i s t v a r n o s t i . Većina ljudi r a z u m i j e ovo k a o d a j e t o v r i j e m e k o n a č n e , d u g o t r a ž e n e afirmacije njihovog k o l e k t i v n o g bića, koje j e j e d n o m , n a p o č e t k u historije, bilo s l o b o d n o i s u v e r e n o . Za te ljude, m o d e r n a p o l i t i č k a ideja e m a n c i p a c i j e p o s t a l a j e neodvojiva o d upečatljivog historijskog p o j m a silovite p o b u n e podčinjenog naroda. O s t a v i m o p o s t r a n i , z a t r e n u t a k , složeni lokalni kontekst m o d e r n i h v r e m e n a i primijetimo da su skoro sva s k o r a š n j a o s l o b a đ a n j a , bilo politička, e k o n o m s k a , socijalna, k u l t u r n a ili s e k s u a l n a , u k o n a č n o j analizi bila e t n i č k a , z a t o što s u s e desila p u t e m r a t a ili zahvaljujući r a t u . B r o j n i p r e d m o d e r n i r a t o v i stvorili s u s t v a r n o s t u kojoj n a j u p o r n i j i zahtjev za o s l o b o đ e n j e dolazi od e t n i č k i h z a j e d n i c a . L e g i t i m i t e t bilo k o g d r u g o g zahtjeva p o t v r đ e n j e n a osnovi ovog hiljadugodišnjeg zahtjeva koji j e p r e n o š e n kroz generacije. U o v o m smislu, p o u č n o j e r a z m o t r i t i T i t o v u k o m u n i s t i č k u ideologiju - d a n a s t a k o č e s t o d i s k r e d i t i r a n u zbog njenog modernističkog antitradicionalizma - etnicizma t o k o m i poslije velikog n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g r a t a .

131

Etnički identitet i rat

Č a k i p o v r š n a a n a l i z a p o k a z u j e da su s k o r o svi ključni k o n c e p t i , figure i simboli t i t o i z m a bili, u s t v a r i , svojevrsni spojevi u kojima je m o d e r n a p o l i t i č k a s t v a r n o s t bila z d r u ž e n a s a d r e v n o m e t n i č k o m s t v a r n o š ć u . Čini s e d a s e " p o l i t i č k a psihologija" ( B e r t r a n d Russell) j u g o s l a v e n s k o g k o m u n i z m a , n j e g o v a o p š t a privlačnost, sastojala u o k r e t a n j u čas lica č a s naličja ovih ideoloških spojeva. Z a svaki m o d e r n i politički v o k a b u l a r , o d n o s n o djelatnost, bilo j e v a ž n o d a b u d u u s t a n j u d a s e predstave kao neka vrsta prevođenja tradicionalnih p r a k s i k o l e k t i v n o g preživljavanja, p o s e b n o njihovog n a č i n a osmišljavanja s t v a r n o s t i . S t a p a n j e d v a d i s k u r s a , d v a v o k a b u l a r a , d v a svijeta s i m b o l a , bila j e z a s n o v a n a na trostrukom denotativnom uparivanju: 1. posljednji r a t bio je s m a t r a n i s t o v r e m e n o k a o " k o m u n i s t i č k a revolucija" i " n a r o d n o (tj. e t n i č k o ) oslobodilački rat"; 2 . s u b j e k t t e k u ć e historije i s t o v r e m e n o s u " r a d n i č k a klasa / svi r a d n i ljudi" i " n a š i n a r o d i " (tj. n a š e e t n i č k e zajednice"); i 3. poslijeratna stvarnost jeste primjer kako "slobodnog komunističkog društva" tako i "suživota u bratstvu i jedinstvu". U o v o m k o n t e k s t u bi se mogla iznijeti h i p o t e z a da je u čitavoj I s t o č n o j E v r o p i usvajanje k o m u n i z m a poslije D r u g o g svjetskog r a t a nosilo s n a ž a n e t n i č k i biljeg. Većina ljudi j e t o p l o p o z d r a v i l a ideju revolucije, b a r e m u početku, ne s a m o zbog snažnog ideološkog pritiska, o d n o s n o , p r i v l a č n o s t i industrijalizacije i elektrifikacije

132

Etnički identitet i rat

nego t a k o đ e r i zbog kolektivnog "etničkog iskustva" z a m j e n e k u l t u r n i h p a r a d i g m i p u t e m r a t a . O v e dvije revolucije, i n d u s t r i j s k a i k u l t u r n a , obezbijedile su privid s o c i j a l n e / p r o l e t e r s k e revolucije. F r a t e r n i z a c i j a tokom rata čak je isporučila preobilan dokaz za j e d n u t a k v u revoluciju. D u g o v r e m e n a k o m u n i z a m j e u s p j e š n o s p r e č a v a o d r u š t v o d a osjeti g l a v n e efekte modernizacije: individualizaciju, raščaravanje i v l a d a v i n u i n s t r u m e n t a l n o g u m a . 6 5 U t o m smislu, k o m u n i z a m se, b a r e m u o v o m dijelu svijeta, m o g a o o z n a č i t i k a o m o d e r n a strategija p r o t i v m o d e r n o s t i , strategija u čijoj se osnovi n a l a z i e t n i č k i otpor. D a n a s s e j u ž n o s l a v e n s k i e t n i č k i n a c i o n a l i z a m (deklari­ r a n a politika e t n i č k o g o t p o r a ) manje-više s u p r o t s t a v l j a m o d e r n o s t i , 6 6 ali se u s t v a r n o s t i oslanja na d o s t i g n u ć a svog p r e t h o d n i k a , p r i m o r a n d a b u d e još radikalniji. U s u š t i n i , i j e d a n i d r u g i su r e ž i m i o d b r a n e p r o t i v o p a s n o g utjecaja m o d e r n o s t i na e t n i č k u z a j e d n i c u , i p r o t i v p e r f i d n e individualizacije t e z a j e d n i c e . 6 7 O n o što ih najviše razlikuje j e s t e m e t a m o r f o z a u r a z u m i j e v a n j u o n o g e t n i č k o g koje se pojavilo u m e đ u v r e m e n u . I Titov k o m u n i z a m i današnji etno-nacionalizam obećavali su kraj p r e d m o d e r n o g utjelovljenja i o s l o b o đ e n j e e t n i č k o g s o p s t v a poslije njegove d u g e 65 Cf. o t o m e C h a r l e s Taylor, T h e E t h i c s of A u t h e n t i c i t y , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , C a m b r i d g e , M a s s a c h u s e t t s , L o n d o n , E n g l a n d , 1 9 9 1 , str. 2-12. 6 6 P h i l i p p e P o u t i g n a t e t J o c e l y n c Streiff-Fenart, T h é o r i e s d e l ' e t h n i c i t é , P r e s s e s U n i v e r s i t a i r e s de F r a n c e , Paris, 1995, str. 28-30. 67 Pierre Clermont, Le C o m m u n i s m e contre-modernité, Presses Universitaires de V i n c e n n e s , P a r i s , 1993, str. 175.

133

Etnički identitet i rat

inkubacije. S u p r o t n o o p t u ž b a m a etno-nacionalista, Titov r e ž i m nije z a n e m a r i v a o , o d n o s n o , o d b a c i v a o zahtjev z a k o n a č n o e t n i č k o o s l o b o đ e n j e , n e g o g a je, naprotiv, r a d i k a l i z i r a o , identificirajući ga sa k o m u n i s t i č k i m z a h t j e v o m z a socijalno o s l o b o đ e n j e o d eksploatacije. Usvojiti p r o l e t e r s k i a n t i i m p e r i j a l i z a m k a o r e v o l u c i o n a r n u teoriju e t n i č k o g o t p o r a značilo j e k o n a č n o s e vratiti najizvornijoj k u l t u r i ispod svih n a s l a g a asimilacije, i osloboditi najstarije e t n i č k o Sopstvo. I d e n t i t e t ovog e t n i č k o g p r o t o - S o p s t v a , p r e m a s v j e d o č a n s t v u s a č u v a n e ose e t n i č k i h i m e n a , jeste južnoslavenski. Sve etničke zajednice regiona p r i p a d a j u velikoj etničkoj zajednici J u ž n i h S l a v e n a i, stoga, t r e b a da žive u " b r a t s t v u i j e d i n s t v u " . M e đ u t i m , ovaj n a l o g k o m u n i s t a n a vlasti nije i m a o k o n k r e t n u e t n i č k u s u p s t a n c u , i t a k o j e p o s t e p e n o bio r e d u c i r a n n a j e d a n a p s t r a k t a n politički zahtjev. U s t v a r i , ispostavilo s e d a p r o t o - S o p s t v o nije imalo n i š t a d r u g o d o p u k e kosti, b u d u ć i d a n i k a k v a p r o t o - k u l t u r a nije o s t a l a historijski d j e l a t n a . Ispostavilo s e d a u r n a koja j e s a d r ž a v a l a p e p e o d r e v n i h p a g a n s k i h k u l t u r a , koja s e otvorila poslije posljednjeg o s l o b o d i l a č k o g r a t a , nije i m a l a u sebi n i k a k a v živi p l a m e n . D i s k r e p a n c i j a i z m e đ u jednog takvog etničkog identiteta i postojećih etničkih k u l t u r a spriječila j e razvoj bilo kakvog j u ž n o s l a v e n s k o g e t n i c i z m a . S o b z i r o m na njihov z a j e d n i č k i aksijalni identitet, s a č u v a n e etničke kulture su zakašnjele, pojavljuju s e n a k o n v r e m e n a koje s e s m a t r a v a ž n i m z a e t n i č k u k o n s t i t u c i j u , t e s u zbog toga, b a r e m d o izvjesnog s t e p e n a , bile m a r g i n a l i z i r a n e . T e n d e n c i j a da se p o s t o j e ć e e t n i č k e k u l t u r e p a g a n i z i r a j u i da se

134

Etnički identitet i rat

r e d u c i r a j u n a folklor, s n a ž n o j e bila obilježena t o k o m k o m u n i s t i č k e e r e . Povlašćivati t r a d i c i o n a l n e običaje i r i t u a l e u o d n o s u na religijsku k u l t u r u , bilo je dio strategije u s m j e r e n e n e n a b r i s a n j e n a s l i j e đ e n i h e t n i č k i h r a z l i k a n e g o n a njihovo tijesno uvezivanje, budući da su se etničke zajednice m e đ u s o b n o udaljavale upravo zahvaljujući svojim različitim religijskim obdarenostima. U početku je d o m i n a n t n i militantni a t e i z a m ideologije u s t v a r i štitio p r o t o - e t n i č k i i d e n t i t e t od njegovog kasnijeg upisivanja u e t n i č k u k u l t u r u , upisivanja koje bi s a k r i l o njegovu zakašnjelost. M o d e r n i p r o c e s o s l o b a đ a n j a nije vodio h a r m o n i z a c i j i glavnih e t n i č k i h razlika, a j o š m a n j e njihovoj apsorpciji. U m j e s t o toga, blijedi p r o t o - e t n i č k i i d e n t i t e t n e u m i t n o j e bio r a s t v o r e n n a m n o g o s t v a r n i j e i d e n t i t e t e , z a koje s e ranije govorilo d a s u izvedeni, o d n o s n o , s u b e t n i č k i . J u ž n o s l a v e n s k i e t n i c i z a m n i k a d a s e nije pojavio. Uspješna jugoslavenska nacionalna konstrukcija mogla je da b u d e s a m o polietnička, nikako m o n o e t n i č k a . Ipak, j u g o s l a v e n s k a federacija s m a t r a n a je, b a r e m u n j e n i m h e r o j s k i m d a n i m a , n e č i m višim od političke z a j e d n i c e ili o d b r a m b e n o g saveza ugroženih etničkih zajednica. To je bilo j e d i n s t v o u b r a t s t v u , ili j e d i n s t v o velike p o r o d i c e i z g r a đ e n e n a n a v o d n o z a j e d n i č k o m e t n i č k o m porijeklu. M e đ u t i m , s t r o g o govoreći, t o j e bilo m e đ u e t n i č k o j e d i n s t v o , o d n o s n o , m e đ u e t n i č k a unija, ali n e e t n i č k a z a j e d n i c a . Titov slogan, b r a t s t v o i j e d i n s t v o , na p r v o m m j e s t u z n a č i o je b r a t s t v o i j e d i n s t v o već p r i z n a t i h e t n i č k i h z a j e d n i c a : H r v a t a , S r b a , S l o v e n a c a , itd. S a m o t a d a , n a o s n o v u ovog k o m u n i t a r n o g p o s r e d o v a n j a ,

135

Etnički identitet i rat

on se obraćao pojedincima članovima jugoslavenskog društva. Ovdje je glavna politička p r e t p o s t a v k a bila to da su ljudi već živjeli u b r a t s t v u , ali u n u t a r historijski o g r a n i č e n i h z a j e d n i c a koje j e t r e b a l o u v e ć a t i . S l o g a n j e s a d r ž a v a o n a l o g : " B u d i t e b r a ć a d r u g i m a koji izgledaju k a o vaši d a l e k i r o đ a c i ! " . A u isto vrijeme to je bilo i u p o z o r e n j e : " N e z a b o r a v i t e s o l i d a r n o s t i s k o v a n u u posljednjem r a t u ! " . N a taj n a č i n s e s u g e r i r a l o d a b r a t s t v o i z v r e m e n a posljednjeg r a t a t r e b a o d r ž a t i i d a n a s l i j e đ e n o e t n i č k o b r a t s t v o t r e b a u v e ć a t i , što ć e reći d a m e đ u e t n i č k o b r a t s t v o koje j e niklo u r a t u t r e b a u p o t p u n i t i t a k o d a o n o o b u h v a t a sve ljude. G l o b a l n a e t n i č k a s o l i d a r n o s t bila je s k o p č a n a sa s o l i d a r n o š ć u vojnika u D r u g o m svjetskom r a t u , d o k j e b u d u ć n o s t bila s p o j e n a s a p r o š l o š ć u . D a b i s e i s p u n i l o o b e ć a n j e revolucije, d a b i s e izgradilo b e s k l a s n o d r u š t v o , t r e b a l o j e r a d i t i n a r e k o n s t i t u c i j i i s k o n s k e e t n i č k e zajednice, kasnije podijeljene b r o j n i m invazijama i d u g o m historijom t u đ i n s k e u p r a v e . P r o j e k t političke d e m o k r a t i z a c i j e d r u š t v a nije s e u s t v a r i razlikovao o d p r o j e k t a e t n i č k e resocijalizacije. S l o b o d n o ljudsko d r u š t v o bilo j e z a m i š l j e n o k a o o r g a n s k a zajednica p o m o d e l u e t n i č k e z a j e d n i c e . T i t o v a p o l i t i k a bila je s u š t i n s k i e t n o - p o l i t i k a velike p o l u - e t n i č k e zajednice, to jest, j u ž n o s l a v e n s k e zajednice p o g o đ e n e o d r e đ e n i m etničkim n e d o s t a t k o m . U to vrijeme, t a k v a zajednica je izgledala, sa t a č k e gledišta već k o n s t i t u i r a n i h zajednica, k a o n a d - e t n i č k a , a s a s t a n o v i š t a n j i h o v i h članova, kao p o d - e t n i č k a . T e r m i n etno-politika t r e b a da u k a ž e daje komunistička politika

136

Etnički identitet i rat

bila d o p u n a z a o d s u t n i j u ž n o s l a v e n s k i e t n i c i z a m , d o k j e e t n i c i z a m k o n s t i t u i r a n i h e t n i č k i h z a j e d n i c a bio d o p u n a za k o m u n i z a m kojem je nedostajao proletarijat (i koji se, u s t v a r i , o b r a ć a o seljaštvu). P o k u š a j da se e t n i č k e z a j e d n i c e a m a l g a m i r a j u bio j e p o t h v a t z a koji je j e d i n o e t n o - p o l i t i k a bila s p o s o b n a , i p o d r a z u m i j e v a o je uključivanje čiste političke i n s t a n c e koja nije i m a l a n i k a k v u s t v a r n o s t . K o m u n i s t i č k a ideologija obezbijedila j e t a k v u j e d n u i n s t a n c u , o n u koja j e t r a n s c e n d i r a l a g r a n i c u bilo koje o d r e đ e n e etnije. D a bi se to ustanovilo, treba n a p r o s t o upitati odakle su v o đ e i partijski z v a n i č n i c i govorili k a d a su se o b r a ć a l i jugoslavenskim etnijama. Upravo je diskurzivna r e a p r o p r i j a c i j a ovih etnija - koja je n a č e l n o izbjegavala njihovu identifikaciju p u t e m vlastitih i m e n a - o n o što je njih činilo j u g o s l a v e n s k i m u e t n i č k o m , a ne s a m o p o l i t i č k o m s m i s l u . N a simboličkoj osi p r o t o - e t n i č k o g i m e n a bio j e s m j e š t e n d i s k u r z i v n i lokus najvažnijeg političkog o z n a č a v a n j a . J a v n i d i s k u r s , k o r i š t e n z a sve p o s t o j e ć e etnije, s k o r o isključivo je u p o t r e b l j a v a o izraz " n a š i n a r o d i " ( d a k l e " n a š e etnije"), f o r m u l u koja bi se mogla upotrijebiti s a m o sa ne-etničke, t r a n s teritorijalne, orbitalne perspektive proletarijata. Čini s e d a j u ž n o s l a v e n s k i i d e n t i t e t nije m o g a o d a n a d ž i v i živa sjećanja na posljednji svjetski rat, ili n a d u u s t v a r a n j e p r o l e t e r s k e k u l t u r e koja bi bila i s t i n s k a z a j e d n i č k a k u l t u r a z a sve j u g o s l a v e n s k e n a r o d e , n a d o k n a đ u j u ć i t a k o izgubljenu p r o t o - k u l t u r u . U s t v a r n o s t i , ova sjedinjenost trajala je koliko i e t n i č k a iluzija r a d i k a l n o g o s l o b o đ e n j a od i m p e r i j a l n e prošlosti;

137

Etnički identitet i rat

koliko i m e đ u e t n i č k o b r a t s t v o i s k o v a n o u r a t u ; i koliko i geopolitička p o t r e b a za o d b r a m b e n i m savezom m e đ u n a j m a n j i m b a l k a n s k i m n a c i j a m a . S u š t i n s k i etnički k a r a k t e r Titovog k o m u n i z m a d o l a z i iz n a r a t i v n e i magijske p r i r o d e njegovog k o n s t i t u t i v n o g političkog m i t a . Velika p r i č a D r u g o g svjetskog r a t a , t a k o z v a n a e p o h a k o n a č n o g n a r o d n o g o s l o b o đ e n j a , bila j e u s t v a r i m i t koji je o b u h v a ć a o m i t - s i m b o l k o m p l e k s e svih b r a t s k i h etnija. Titova politička religija d u g o v a l a je svoju p o p u l a r n o s t , n a p r v o m m j e s t u , č i n i m a b a č e n i m p o m o ć u omiljenih r a t n i h p r i č a koje s u s t a l n o p o n o v o pričane u javnim govorima. D a n a š n j i e t n o n a c i o n a l i z a m , koji teži d a r e k a p i t u l i r a čitavu historiju oslobađanja, naročito njegovu teleologiju i eshatologiju, k a o posljednje p o n o v n o r o đ e n j e e t n i č k e z a j e d n i c e otkriva č u d n u t e n d e n c i j u : m o d e r n o s t etnologizira, izazivajući sve a r h a i č n i j e i a u t e n t i č n i j e k u l t u r e . 6 8 Novi r e ž i m izlaže e t n i č k u iluziju svog p r e t h o d n i k a k a o veliku p r e v a r u , oslikavajući č u v e n o b r a t s t v o k a o izdaju, k o m u n i s t i č k u ideologiju k a o m a s k i r a n u i m p e r i j a l n u k u l t u r u , s t v a r n o s t svjetskog r a t a k a o fikciju, i t a k o dalje. E t n o - n a c i o n a l i z a m je p o s t a o privlačniji z a m a s e j e r s e p o k a z a l o d a j e u stanju, p o p u t njegovog p r e t h o d n i k a , d a izvlači najjače k a r t e : osu e t n i č k o g i m e n a , m i t h o m o t e u r s e t n i č k e tradicije, i s t v a r n o s t posljednjeg m e đ u e t n i č k o g r a t a . D o s t a v r e m e n a ć e p r o ć i prije nego ovo t u m a č e n j e r a t n e s t v a r n o s t i p o s t a n e fikcija. 6 8 Clifford G e e r t z , T h e I n t e r p r e t a t i o n o f Cultures, F o n t a n a P r e s s , L o n d o n , 1993, str. 2 6 0 .

138

Razgovori s povodom

Kulture konstituirane ratom

R a z g o v a r a o N e d ž a d Fejzić • U Vašim r e c e n t n i m t e k s t o v i m a , 1 u l a z e ć i u "živo t i j e s t o " s t v a r n o s t i , bez i m a l o a k a d e m s k o g z a z o r a , p o k u š a v a t e , j e d n o s t a v n o r e č e n o : misliti B o s n u i Hercegovinu, Balkan, zapravo. Međutim, ako mogu primijetiti, u Vašem slučaju n i p o š t o se ne r a d i o o p u š t e n o m p u b l i c i s t i č k o m d i s k u r s u koji klizi p o s t v a r n o s t i , p o m n o osluškujući " h o r i z o n t o č e k i v a n j a " t e " s t v a r n o s t i " , već n a djelu i m a m o d i s k u r s s o n u s t r a n u institucionalne akademske ravnodušnosti, kao i s one s t r a n e p r a g m a t i č n i h plićaka, koji i p a k koristi " k l a s i č n i " p o j m o v n i i n s t r u m e n t a r i j filozofije: s u b j e k t i njegova konstitucija, supstancija, s t v a r n o s t . - G l a v n i razlog takvog p r i s t u p a , koji m o ž e izgledati specifičan, j e r sličnih ne v i d i m o u dovoljnoj mjeri, j e s t e iskustvo rata. T r e b a pritom o d m a h j a s n o naglasiti: iskustvo rata ne naprosto kao iskustvo pojedinca u 1

Neposredan

časopisima objašnjena naroda,

povod

Odjek

djeci,

i

za

Geopolitika

Antropotehnika,

ovaj

Dijalog:

razgovor

su

Poetika

vlastitog

i geofilozofija,

Politika

znanja

141

i

noviji

Ratna neznanja.

tekstovi

imena,

objavljeni

Ratna

subjekt-konstitucija

u

stvarnost malih

Razgovori s povodom

o d r e đ e n o j situaciji, n e g o k a o n e k o g a k o j e bio i filozof. I s k u s t v o r a t a filozofa. Ako s e m o ž e uočiti n e k a v r s t a p r o m j e n e v o k a b u l a r a , n e s k r i v e n e tenzije u d i s k u r s u , koji, k a o d a b i želio d a k o n k u r i r a p o l i t i č k o m d i s k u r s u ili d i s k u r s u čovjeka koji je a n g a ž i r a n u s t v a r n o s t i , o n d a j e t o u i s t i n u izraz p o t r e b e d a s e o s t a n e p r i s i s t e m a t s k o j ili z a s n o v a n o j i n t e r p r e t a c i j i koja m o r a biti što moćnija, koja m o r a r a s p o l a g a t i s a što p r e c i z n i j i m i n s t r u m e n t i m a i, s d r u g e s t r a n e , da se o d g o v o r i na p i t a n j a koja su, pa r e c i m o , n a p r o s t o , p i t a n j a života i s m r t i . I m a , n a r a v n o , m n o g o o n o g a s t o j e k o n t e k s t ontologije, ali i z ontologije s a m , m o ž d a , ponajprije izašao, j e r m e j e u toj a k a d e m s k o j situaciji z a t e k a o r a t . T a k o s a m k r e n u o p r e m a antropologiji. M o ž d a j e t o ovdje p o t r e b n o reći: u i n t e l e k t u a l n o j tradiciji ovog p r o s t o r a , t a č n i j e bivšeg j u g o s l o v e n s k o g k u l t u r n o g p r o s t o r a , a n t r o p o l o g i j a j e bila gotovo s u v i š n a disciplina. G o v o r i m o k u l t u r n o j i socijal­ noj antropologiji, s t o j e , n a r a v n o , n e š t o s a s v i m različito od filozofske a n t r o p o l o g i j e sa kojom je u posljednje vrijeme, prije p a d a socijalizma, k o k e t i r a o m a r k s i z a m . To je, z a p r a v o , bio i n a č i n da se m a r k s i z a m " i z v l a č i " iz gliba p o l i t i č k o g d i s k u r s a . K u l t u r n a a n t r o p o l o g i j a ili etnologija - n a z i v zavisi od toga i m a m o li u v i d u a n g l o fonski ili f r a n k o f o n s k i p r o s t o r - m o g u biti s a s v i m d o b r a s r e d s t v a d a s e i z a đ e i z ovog " o n t o l o g i z i r a n o g " t e m a t a . • U n u t a r s p o m e n u t o g referencijalnog o k v i r a i a n t r o p o ­ loškog b a c k g r o u n d a r a t a , V i j a s n o k a ž e t e d a j e svaki r a t u m o d e r n o j povijesti B a l k a n a imao implikacije velikog k u l t u r n o g d o g a đ a j a . Poslije svakog r a t a , n a i m e , vrlo ubjedljivo p o k a z u j e t e , n a s t a j u nove d r ž a v e , n o v e ide-

142

Razgovori s povodom

ologije, n o v e institucije, n o v e g r a m a t i k e , n o v e historije, n o v e d r u š t v e n e s t v a r n o s t i . K o je, u s t v a r i , s u b j e k t koji konstituira te nove "stvarnosti"? - D a . To je, otprilike, c e n t r a l n a p r o b l e m a t i k a kojom s a m se b a v i o u s p o m e n u t o m k o n t e k s t u i za koju m o r a m p r i z n a t i d a j e vrlo s l o ž e n a . Č a k o t v o r e n o m o g u reći, k a o s u b j e k t tog p i s m a i tog t e k s t a , da n i k a d a , ni u j e d n o m t r e n u t k u n e m o g u p o t p u n o v l a d a t i o n i m g l a v n i m im­ p l i k a c i j a m a te i n t e r p r e t a c i j e . Ali, ipak, evo, što m o g u s a d a reći j e s t e d a j e t r e b a l o osvijetliti r a t k a o d o g a đ a j u n u t a r h o r i z o n t a a n t r o p o l o g i j e i etnologije. S t o , opet, pretpostavlja da ne govorimo naprosto o jedinstvenom događaju u jednoj određenoj kulturi, nego o preplitanju više različitih k u l t u r a p r i g o d o m m n o š t v a p r e s u d n i h d o g a đ a j a . Postoji specifična logika ovog r a t a koja ga p o v e z u j e s a d r u g i m r a t o v i m a . P r a v i o d g o v o r je, d a k l e , d a postoji logika u l a n č a v a n j a r a t o v a n a b a l k a n s k o m p r o s t o r u . T i m e s a m se, d a k l e , bavio. P r i m i j e t i o s a m " n e o b i č n u " stvar: s v a k a p r o m j e n a ideologije, s v a k a nova gramatika, svaka nova vrsta literature, svaka n o v a politička, d r u š t v e n a i k u l t u r n a s t v a r n o s t n a ovim p r o s t o r i m a dolazila je sa n o v i m r a t o m . A r a t je ostajao u sjeni. T r e b a l o je p r e i s p i t a t i s a m u sliku r a t a i u p i t a t i se da li je r a t n e š t o više od p u k e d e s t r u k c i j e , da li r a t i m a n e k e p o z i t i v n e a s p e k t e koji su, n a r a v n o , n a m a , u p s i h o a n a l i t i č k o m smislu, nepodnošljivi. T r e b a l o je, d a k l e , promišljati o n o što j e n e p o d n o š l j i v o , što j e najnepodnošljivije na n a č i n da se tu vidi logika koja j e i t e k a k o ljudska, m n o g o više ljudska n e g o što t o n a prvi p o g l e d izgleda. K a o n e k o k o s e m o ž e p o z v a t i n a

143

Razgovori

s povodom

iskustvo p s i h o a n a l i z e , vidio s a m vrlo b r z o d a u r a t u postoji n e s a m o nezadovoljstvo, n e s a m o p r i n u d a , n e g o da postoji i svojevrsno u s h i ć e n j e , užitak, n e k a v r s t a p o t r e b e za r a t o m . Najviše mi je u t i m p r o m i š l j a n j i m a poslužilo djelo G e o r g e s a D e v e r e u x a u čijoj osnovi j e k o n c e p t a n t a g o n o s t i č k e a k u l t u r a c i j e , p o kojem s e k u l t u r e o p l o đ u j u , h r a n e , s u s r e t i m a koji se dešavaju u r a t u i zahvaljujući r a t u . Ako g o v o r i m o o b a l k a n s k i m k u l t u r a m a uvijek, z a p r a v o , n u ž n o g o v o r i m o i o e p s k i m k u l t u r a m a . Da li se ovaj tip k u l t u r a , doista, k o n s t i t u i r a isključivo r a t o m i u r a t u ? - Pojam epskih kultura upotrebljavam upravo da bih r e k a o da su to k u l t u r e koje su p r e v a s h o d n o ili u s v o m suštinskom smislu konstituirane ratom. Pritom, kada se kaže da su konstituirane ratom, to ne znači da su k o n s t i t u i r a n e o d n e k o g o d r e đ e n o g objekta, o d n e k o g o d r e đ e n o g a g e n s a . N a j t e ž e j e odgovoriti n a p i t a n j e šta j e r a t p r i s v e m u o v o m , a k o o n nije n a p r o s t o n e š t o opipljivo, n e š t o što s e m o ž e ograničiti k a o izvjestan događaj. U tom smislu nove interpretacije događaja u filozofiji i a n t r o p o l o g i j i su od velikog z n a č a j a za ovaj t i p a n a l i z e . D o g a đ a j j e o n o s t o j e n a s t r a n i k o n t i n g e n c i j e ili s t o j e n a s t r a n i i s p a d a n j a i z svakog p o r e t k a , n i z a , logike itd... • ... D o g a đ a j m i š l j e n na t r a g u k a s n o g H e i d e g g e r a ? . . . - T a č n o . To je linija koja sva izlazi iz k a s n o g H e i d e g g e r a , koja je, m e đ u t i m , u posljednjih d v a d e s e t ili t r i d e s e t

144

Razgovori s povodom

g o d i n a v e o m a d i f e r e n c i r a n o razvijana u različitim o b l a s t i m a . Riječju: r a t j e o n o što s e m o ž e i n t e r p r e t i r a t i k a o d o g a đ a j " i s p a d a n j a iz s m i s l a " ili, da u p o t r i j e b i m D e r r i d i n u figuru: iz š a r k i , iz ležišta. Svaki r a t na Balkanu je ustvari događaj ispadanja iz j e d n e kulturne p a r a d i g m e . Ovdje u p o t r e b l j a v a m izraz koji, d o b r o j e p o z n a t o , dolazi o d j e d n o g K h u n a , i z epistemologije, k a o p r o m j e n a z n a n s t v e n i h p a r a d i g m i , ali u j e d n o m n o v o m k o n t e k s t u . U r a t u se, t a k o đ e r , r a d i o p r o m j e n i p a r a d i g m e , što je čisti d o g a đ a j u h a j d e g e r o v s k o m smislu, j e r j e u s t v a r i neobjašnjiv. • R a t o v i na B a l k a n u u v i j e k d o l a z e " i z v a n a " , oni su uvijek " n e ž e l j e n i " , o n i s u uvijek k a o p r i r o d n e k a t a s t r o f e , oni su, d a k l e , uvijek d u b o k o p o t r e s a n j e k u l t u r a . O n d a nije č u d n o d a svaki r a t z n a č i veliku k u l t u r n u revoluciju. U p r a v o u tim, r a t o m izmijenjenim i u s p o s t a v l j e n i m , k u l t u r n i m p a r a d i g m a m a k o n s t i t u i r a se i subjekt. U t o m smislu, za Vas je s a s v i m r a z v i d n o da u " s l u č a j u " konstitucije b a l k a n s k o g subjekta, i m a m o p o s l a s a s u b j e k t o m "koji je izložen u k a s a r n i i koji prije t r a ž i p r i z n a n j e n e g o p o m i r e n j e " . M e đ u t i m , čini s e d a j e " o p i s i v a n j e " ovog s u b j e k t a d o kraja, b e z o s t a t k a jednostavno nemoguće. - D o b r o s t e primijetili d a o d l a ž e m o d g o v o r n a p i t a n j e o s u b j e k t u , j e r je to u stvari i n a j t e ž e p i t a n j e . O n o je očito p o z i c i o n i r a n o u filozofskom v o k a b u l a r u . Č i t a l a c koji nije filozof reći će: koji, k a k a v s u b j e k t je u p i t a n j u ? Čitalac, o p e t , koji je filozof p o s t a v i ć e p i t a n j e : o t k u d s u b j e k t u t o m k o n t e k s t u ? S u b j e k t ovdje t r e b a da

145

Razgovori s povodom

o z n a č i o n o što u o b i č a j e n o z o v e m o n a r o d , a što s e d a n a s pojavljuje k a o e t n i č k a z a j e d n i c a . K a k o taj n a r o d i m a j e d a n lik poslije j e d n o g r a t a , r e c i m o D r u g o g svjetskog r a t a , i živi u j e d n o m r e ž i m u s t v a r n o s t i ili k u l t u r n o m r e ž i m u , a poslije ovog posljednjeg r a t a živi u d r u g o j stvarnosti, drukčijem k u l t u r n o m režimu? P r o m a t r a m , d a k l e , u isto vrijeme, k o n t i n u i t e t n a r o d n o g bića, što su oni kojima se u p o l i t i č k o m s m i s l u uvijek o b r a ć a m o k a o " m i " , k a o " n a š i " itd., k a k o s e oni pojavljuju poslije svakog r a t a u d r u g o m vidu. P i t a n j e n a r o d a je, u s t v a r i , c e n t r a l n i p r o b l e m koji m o ž e povezivati sve o n e t e m e s e g m e n t e koje s a m o p r e z n o i s t a k a o u p r e t h o d n i m odgovorima. • Ako s a m , d a k l e , d o b r o r a z u m i o , ovdje se ne r a d i o č v r s t o m , h o m o g e n o m , već zgotovljenom s u b j e k t u , n e g o 0 s u b j e k t u koji t e k t r e b a da otkrije svoj telos. - U p r a v o t a k o ! Evo, opet, j e d a n filozofski p o j a m : p o j a m k o n s t i t u c i j e koji, d o b r o je z n a n o , dolazi iz fenomenologije. K a k o s e t o n a r o d " p r o i z v o d i " , s t v a r a zahvaljujući r a t u ili p o v o d o m n e k o g r a t a ? H o r i z o n t koji ovdje t r e b a označiti, da bi m o g a o o d g o v o r i t i na u p r a v o p o s t a v l j e n o pitanje, j e s t e h o r i z o n t m o d e r n o s t i . U o v o m slučaju p o s e b n o su z n a č a j n e a n t r o p o l o g i j a 1 etnologija, j e r " u m i j u " da misle i k o n t e k s t koji nije n a p r o s t o m o d e r a n . S t v a r je, n a i m e , u t o m e š t o n a o v o m p r o s t o r u n e d o s t a j e m o d e r n i subjekt ili i n d i v i d u u m . Čitava g r a d n j a m o d e r n e subjektivnosti, j e r i p a k s m o ušli u p r o c e s m o d e r n i z a c i j e , p o m j e r e n a je sa svog "pravog mjesta", sa individuuma ka kolektivu. Sto

146

Razgovori s povodom

z n a č i d a u n u t a r m o d e r n o s t i , u o v o m n a š e m slučaju, postoji k o n s t i t u c i j a koja je i z r a z i t o p r e d m o d e r n a . Moj j e uvid d a o n a služi o d b r a n i o d m o d e r n o s t i : i j u č e r a š n j i socijalizam i d a n a š n j i e t n o n a c i o n a l i z a m su k o l e k t i v n e strategije o t p o r a s p r a m m o d e r n o s t i , koja j e s h v a ć e n a kao zlokobni pokušaj razaranja supstancijalnosti zajednice, " o d r o đ i v a n j a n a r o d a " . • Vi, d a k l e , z a p r a v o i p o k a z u j e t e da, k a d a je riječ o postsocijalističkom n a c i o n a l i z m u , n a djelu i m a m o svojevrsnu retroaktivnu iluziju o povijesnom k o n t i n u t e t u j e d n o g već k o n s t i t u i r a n o g s u b j e k t a . R a d i se o č i g l e d n o o j e d n o j " a r h a i č n o j fikciji". Pa, n a p r i m j e r - da m a l o u đ e m o i d o s l o v n o u " f e n o m e n o l o g i j u " tog " n o v o k o n s t i t u i r a j u ć e g " " s u b j e k t a " - neki, n a i m e , od v o d e ć i h b o š n j a č k i h i n t e l e k t u a l a c a u f r a n c u s k o j revoluciji, k a o metafori m o d e r n e , p r o n a l a z e ključni t o p o s svoje p r e d m o d e r n e k o n t e s t a c i j e . - A k o s a m u p r a v u i a k o postoji o t p o r p r e m a m o d e r n o s t i , on, n a r a v n o , m o r a biti u n a j m a n j u r u k u s i m p t o m a t s k i p r i s u t a n u našoj k u l t u r i . O d n o s p r e m a f r a n c u s k o j revoluciji, d a k l e , t r e b a d a b u d e , prije svega, o d n o s r e i n t e r p r e t a c i j e koja d o v o d i u p i t a n j e taj p o r a ž a j u ć i d o g a đ a j m o d e r n o s t i , i t o m e n i m a l o n e č u d i ! To, naprotiv, p o t v r đ u j e p r a v a c istraživanja u kojem se k r e ć e m , a on se sastoji u t o m e da o b z n a n i m o " č i n j e n i c u " d a što više " i m a m o " m o d e r n o s t i , koja j e p o s v e m u s u d e ć i n e i z b j e ž n a , što n a s više zasipaju t e h n o l o š k i valovi, prije svega i n s t r u m e n t a l n o - b i r o k r a t s k i , u svim s f e r a m a d r u š t v a , d a s e t i m više " o g l a š a v a " " a r h a i č n i

147

Razgovori s povodom

subjekt", koji je, u stvari, b o r a c p r o t i v m o d e r n i z a c i j e ; što će reći d a j e već u d o b a socijalizma glavni subjekt ili nosilac političke s t v a r n o s t i - k a o r a d n i č k a klasa ili k a o b r a t s t v o različitih e t n i č k i h s k u p i n a - bio već a r h a i č a n . Cijeli k o n c e p t b r a t s t v a i j e d i n s t v a , n a i m e , govori o velikom arhaičnom, s v e n a r o d n o m , kolektivnom s u b j e k t u , koji je s a m o spolja m o d e r n i z i r a n t i m e što je, i s t o v r e m e n o , t r e t i r a n k a o " r a d n i č k a klasa". N e ć e m o , z a p r a v o pogriješiti a k o cijeli p r o c e s socijalizma v i d i m o k a o m e t a m o r f o z u " s u p s t a n c i j a l i t e t a " tog e m i n e n t n o ideološkog s u b j e k t a : o d " p r o l e t e r s k o g " k a " e t n i č k o m " . R a t j e bio " d o b a r " n a č i n p o r a đ a n j a " č i s t o g " e t n i č k o g s u b j e k t a . S t a h o ć u , d a k l e , d a k a ž e m n a najjednostavniji n a č i n : e t n i č k e z a j e d n i c e n a s t a j u p o prvi p u t t e k s a d a n a k o n ovog r a t a , s t o j e s a s v i m s u p r o t n o o d u v r i j e ž e n o g n a c i o n a l i s t i č k o g gledišta d a s u o n i p r a d r e v n i subjekti, nepromjenljivi u k o n t i n u i t e t u , t r a d i r a j u ć i se od p a m t i v i j e k a do u b e s k o n a č n o s t . (...) • Slijedeći ove Vaše a n a l i t i č k e k o r a k e , da za čas zastanemo, i da "otvorim" jedno "autorefleksivno" - n a r a v n o , u o d n o s u na Vaš t e k s t - p i t a n j e : Vaše filozofsko stajalište p o k a z u j e se, čini se, p o d v o j e n o p r e m a o č e k i v a n j i m a prosvjetiteljstva - s j e d n e s t r a n e , n a i m e , n a D e r r i d i n o m t r a g u , r e k a o bih, p r i d o n o s i t e s n a ž n o j kritici s u b j e k t a , d u h a i tsl., a, s d r u g e s t r a n e , n a g l a š a v a t e v a ž n o s t o d r e đ e n e ideje e m a n c i p a c i j e , koju s e n e u s t r u č a v a t e pripisati prosvjetiteljstvu. P o d v o j e n o s t k a o m j e r a stvari?

148

Razgovori s povodom

- Mislim da je p i t a n j e j a k o d o b r o . Ali to je i p i t a n j e na koje ja, n a ž a l o s t , ne z n a m odgovor. U ovoj "fazi" još ne m o g u s e b e , a p i t a n j e je da li ću m o ć i i k a d a , t a k o j a s n o " s i t u i r a t i " . S i t u i r a n j e bi se u p r a v o na najbolji, a d a k a k o i najteži i najoštriji n a č i n izvršilo p r e k o p i t a n j a o prosvjetiteljstvu. N e š t o što je " n e s v a r l j i v o " za o n e koji su za prosvjetiteljstvo u k l a s i č n o m smislu, j e s t e da iz ovih istraživanja proizilazi k a o d a s u v i š e ozbiljno u z i m a m n a c i o n a l i s t i č k i d i s k u r s i n a c i o n a l i s t i č k e strategije. S d r u g e s t r a n e , m i s l i m d a a k o i m a išta p l o d n o u ovim a n a l i z a m a , t o j e d a s e s t v a r n o s t koja j e obilježena nacionalističkim strategijama ne gleda " o d o z g o " i da se već u n a p r i j e d n e daju odgovori. M i s m o u p r a v o živjeli u t a k v o m r e ž i m u z n a n j a u k o j e m se već sve suviše d o b r o " z n a l o " , u kojem a p s o l u t n o nije bilo " n e z n a n j a " . Ako J e a n - L u c N a n c y piše d a j e o t v a r a n j e k a t r e n u t k u s a v r e m e n o g mišljenja u p r a v o o t v a r a n j e ka k r h k o s t i ili s u š t i n s k o m n e z n a n j u , d a k l e , a k o j e k o n c e p t istraživanja središnji p r o b l e m za filozofiju i d r u š t v e n e z n a n o s t i , onda mislim da sam u senzibilitetu t r e n u t k a . Dakle: d a , ali, i s t o v r e m e n o , i n e p r o s v j e t i t e l j s t v u ! E t o zašto mi je Dijalektika prosvjetiteljstva j e d n a od n a j d r a ž i h k n j i g a u s t u d i j u filozofije. (...) • U Vašim a n a l i z a m a pojma geopolitike kao temeljog t o p o s a filozofije v r l o p l a u z i b i l n o d o k a z u j e t e d a j e u r a t u , m o ž d a , n i k o k a o filozof f a s c i n i r a n t i m " d o g a đ a j e m " . T u se, o n d a , a k o m o g u p r i m i j e t i t i , gotovo na jedan starogrčki " p a t e t i č a n " način d o d i r u j u p j e s n i š t v o i filozofija, j e r d o g a đ a j r a t a ,

149

Razgovori s povodom

paradoksalno, otvara užitak direktnog imenovanja stvari. - J a k o s t e lijepo o p i s a l i m o j u n a j v e ć u f a s c i n a c i j u prilikom ovogistraživanja.Aonaje:događajpribližavanja s t v a r i m a ! K a d a g l e d a t e k a o filozof, to nije događaj koji j e p r i b l i ž a v a n j e s t v a r i m a , t o j e u p r a v o s u p r o t n o , d o g a đ a j koji je udaljavanje od svih s t v a r i . To je, z a p r a v o , d o g a đ a j koji iznosi n e š t o k a o č i s t o t u k o n t i n g e n c i j e , k a o č i s t o t u presjeka, r u p t u r e . S d r u g e s t r a n e , v e ć i n a ljudi to doživljava k a o p o n o v n o p r i b l i ž a v a n j e s t v a r i m a . Ovo, o p e t , g o v o r i m k a o f e n o m e n o l o g , j e r oni s u t o doživjeli k a o p o n o v n o v r a ć a n j e iskonskoj k u l t u r i , i s k o n s k i m s a d r ž a j i m a vlastitog bića, itd. Ta tenzija i z m e đ u filozofskog, d i s t a n c i r a n o g p o g l e d a i o n o g a što v e ć i n a ljudi doživljava j e u s t v a r i bila n a p l o d n i j a o p r u g a istraživanja. O t k r i o s a m , n a i m e , d a j e z i k t o k o m r a t a d o b i v a n e v j e r o v a t n u m o ć koju, i n a č e , g u b i u d u ž e m p e r i o d u m i r a . Z a t o nije č u d n o d a s e u " r a z v i j e n i m z e m l j a m a " d a n a s govori jezik z a koji s e m i o t i č a r i p r i m j e ć u j u d a j e gotovo izgubio s n a g u referencije. T o j e " s e m i o t i č k i r e ž i m " koji j e b e z r a t n o g d o g a đ a j a već d u g o v r e m e n a . M i d a n a s , z a u z v r a t , n e m o ž e m o vjerovati d a s a m i m imenovanjem ne zahvaćamo s a m e stvari. Ta vjera p o č i v a n a i s k u s t v u r a t a . • A k o je g e o p o l i t i k a , po Vama, temeljni t o p o s filozofije, d a lije, o n d a , f i l o z o f p o l i t i č a r p o p o z i v u ? - Vrlo v a ž n o p i t a n j e . I m a , n a i m e , m n o g o n e s p o r a z u m a o p o j m u g e o p o l i t i k e . U istraživanjima s a m u p o t r i j e b i o

150

Razgovori s povodom

ovu riječ koja i m a veliku t e ž i n u , p o g o t o v o u r a t n o m p e r i o d u , i za koju s v a k o z n a š t a znači. U p o t r i j e b i o s a m je u n e o b i č n o m s m i s l u kojeg su m o ž d a G. D e l e u z e i F. G u a t t a r i legitimirali u s v o m r a d u p o s v e ć e n o m geofilozofiji. H t i o s a m u p r a v o d a k a ž e m d a n a s j e z i k u t o k u r a t a p r i b l i ž a v a s a m i m s t v a r i m a , a d a j e s t v a r svih s t v a r i zemlja. T o k o m r a t a s t v a r a s e mitologija zemlje koja p r o ž i m a i politički d i s k u r s i s v a k o d n e v n i govor. T r a ž i o s a m , u t o m smislu, n a n i v o u r e t o r i k e , n a n i v o u s e m i o t i č k e a n a l i z e , gdje se sve u p o l i t i č k o m d i s k u r s u , i ne s a m o u n j e m u , pojavljuje s i m b o l i k a zemlje. Vidio s a m da " z e m l j a " igra k r u c i j a l n u u l o g u u f o r m i r a n j u n o v e ideologije. B e z s i m b o l a zemlje, d a k l e , n i s t e mogli ovjeriti svoj d i s k u r s k a o političar. Z a š t o s a m bio u z d r ž a n p r e m a kritici, p o g o t o v u ideološkoj i m o r a l n o j , n a j o d g o v o r n i j i h političara, njihove u l o g e u r a t u , i t d ? R a z l o g je u t o m e što s a m d o š a o do zaključka - a to je, o č i g l e d n o , utjecaj s t r u k t u r a l i z m a i p o s t s t r u k t u r a l i z m a - da j e z i k prije k o n s t i t u i r a politički d i s k u r s , m i s l i m na j e z i k u p r o c e s u svoje r e n a t u r a l i z a c i j e t o k o m r a t a , n e g o što politički d i s k u r s , a p o g o t o v o političari, m a n i p u l i r a j u o b i č n i m j e z i k o m . U p r a v o d a k l e s u p r o t n o o d o n o g a što j e z d r a v o r a z u m s k a projekcija ovog o d n o s a . Misleći n a t o m t r a g u , s m a t r a m d a s u događaji proizveli ljude n a vlasti, a ne o b r a t n o . N a p o m i n j e m : t a k v o s t a n o v i š t e ni n a j m a n j e n e u m a n j u j e njihovu o d g o v o r n o s t , k r i v i č n u ili m o r a l n u . H a j d e g e r o v a c bi r e k a o : o d g o v o r n o s t i nije n i š t a d r u g o n e g o p r e u z i m a n j e o n o g a što n a m s e nadaje.

151

Razgovori s

povodom

• Da li svaki filozof k a t k a d a u ž i v o t u p o d l e g n e fascinaciji n e k o m politikom? - D a ! A p s o l u t n o , d a ! Ali, a k o postoji n e k a z a d a ć a ili o b a v e z a filozofa p r e d svojim djelom, ili p r e d o n i m što čini u svojoj vokaciji, to je o n d a " a p e l " da se " i š č u p a " i z t e p o d l o ž n o s t i koliko g o d j e t o m o g u ć e ! J a k o s u m i d r a g i ljudi koji su u t o m e k o l i k o g o d uspjeli. To su moji ratni drugovi. • V j e r o v a t n o ć e t e se o n d a složiti d a j e D e r r i d a u p r a v u k a d a k a ž e d a p r a v a politička akcija uvijek a n g a ž i r a filozofiju? -Da.Podpretpostavkomdafilozofijaneiznevjeravasebe, da nije d o s l o v n o politička. M a d a , s d r u g e s t r a n e , m i s l i m da i d r u š t v e n e z n a n o s t i i filozofija d a n a s , u k u l t u r n o m p r o s t o r u k o j e m p r i p a d a m o , m o r a j u d a s e repolitiziraju. T o z n a č i d a s e n a p o k o n p o s t i g n e m a k a r "civilizacijska" a u t o n o m i j a u n i v e r z i t e t a i da se o s l o b o d i m o d o m i n a c i j e p r o f e s o r a koji su političari i političara koji su profesori. D a k l e , i m a n e n t n a repolitizacija z n a č i slijediti d o s l o v n o i s t r a ž i v a č k e s v r h e , a ne d r ž a v n u politiku o b r a z o v a n j a , u što n e p r i s t r a s n i j e m vidu. O n d a se vidi, u stvari, d a j e t o v e o m a r e a l n a politika. (...) ODJEK,

ljeto-jesen-zima 2000.

152

Rat kao najveći kulturni događaj

Razgovarao Ivan Milenković • I z v e s t a n b r o j vaših t e k s t o v a p r o b l e m a t i z u j e r a t i to n a j e d a n vrlo p r o b l e m a t i č a n n a č i n , b a r k a d a j e r e č o recepciji tih t e k s t o v a . Veliku p r a š i n u p o d i g a o j e t e k s t „ R a t k a o najvažniji k u l t u r n i d o g a đ a j " . S t i z a l e s u o p t u ž b e d a ste č a k z a g o v o r n i k r a t a . - Taj je t e k s t objavljen na n e k o l i k o j e z i k a i s m a t r a m da on o t p r i l i k e s a ž i m a sve ove ideje kojima se b a v i m posljednjih desetak godina u analizama etnonacionalizma i t i t o i z m a . N e s p o r a z u m i ili o t p o r i su tu vrlo d r a g o c j e n i . S m a t r a m d a j e a n a l i z a p r o i z v o d n e u l o g e r a t a slijepa mrlja u lokalnoj kolektivnoj svijesti. Živjeti u r e ž i m u m o d e r n o s t i p r a k t i č n o z n a č i živjeti s a sviješću d a j e r a t najveće zlo. I u i s t i n u ja g o v o r i m o r a t u s a m o z a t o da b i h p o k a z a o d a j e o n najveće zlo. J a p o t p i s u j e m n e š t o što je, t a k o d a k a ž e m , m o r a l n a v r i j e d n o s t m o d e r n o s t i . Više ne v j e r u j e m o da postoji p r a v e d a n r a t . Ili: i p r a v e d a n r a t se p o k a z u j e k a o n e i z b j e ž n o i najveće n e i z b j e ž n o zlo. M e đ u t i m , da bi se u i s t i n u p r o v e l a pacifikacija u kojoj bi 153

Razgovori s povodom

svijest o r a t u p o s t a l a n e g a t i v n a svijest, t r e b a govoriti o pozitivnoj ulozi r a t a u novijoj istoriji ovih n a r o d a . I to j e o n o p o t p u n o o b r a t n o o d u o b i č a j e n o g n a č i n a n a koji s e p r i s t u p a r a t u . U o b i č a j e n o j e - t o m e s m o skloni, t o je gotovo n a š tjelesni refleks - da u r a t u v i d i m o n e š t o n e g a t i v n o i da u n j e m u v i d i m o s a m o s r e d s t v o k a d a n a m ne preostaje ništa drugo. Međutim, treba pokazati u p r a v o o b r a t n o , d a r a t nije s r e d s t v o k a d a n a m n e p r e o s t a j e n i š t a d r u g o , z a t o što s e o n s t a l n o pojavljuje ovdje k a o j e d n o veliko izvorište k u l t u r n i h vrijednosti, identifikacija, itd. N a r a v n o , takvo p r e o k r e t a n j e m o r a izazivati reakcije. • S t a bi bila p r o d u k t i v n a s t r a n a r a t a ? - Živimo na t a k v o m tlu u k o j e m je s v a k a ideologija, s v a k a p r o m j e n a političkog r e ž i m a , s v a k a n o v a književnost, s v a k a n o v a istorija, p i s a n a počevši o d p r e l o m n o g d o g a đ a j a posljednjeg r a t a . S v e p r o m j e n e , o n o što b i s e m o g l o n a z v a t i k u l t u r n i m m i j e n a m a u d u b l j e m smislu, tzv. e p i s t e m o l o š k i rezovi, ovdje su u stvari obilježeni r a t o v i m a . Ne postoji k r u p n i j i d o g a đ a j u d r u š t v e n o j t r a n s f o r m a c i j i a da on, u stvari, nije bio obilježen r a t o m . N a p r o s t o , p o g l e d a j t e posljednji veliki r a t , o n j e u isto vrijeme b i o i m e n o v a n k a o n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k a b o r b a i p r o l e t e r s k a revolucija. D a n a s u t o m e svi v i d i m o n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k u b o r b u , ali niko više ne vjeruje u p r o l e t e r s k u revoluciju. Tu, m e đ u t i m , postoji d u b o k a istina koju u p r a v o t r e b a pokazati, d a s e ovdje r a t o v i uvijek d e š a v a j u k a o velike revolucije. D a n a š n j i e t n o n a c i o n a l i z a m sav živi od posljednjih l o k a l n i h r a t o v a

154

Razgovori s

povodom

i sve p r o m j e n e r e ž i m a , k u l t u r n e p r o m j e n e , p r o m j e n e u k n j i ž e v n o m smislu, u ž a n r o v i m a koji p r i p a d a j u s a s v i m s u b l i m n i m s e g m e n t i m a k u l t u r e , svi počivaju na o v o m prijelazu, na ovoj p r o m j e n i koja je obilježena r a t o m . U p r a v o taj p r o b l e m valja osvijetliti: k a k v a je to k u l t u r n a p r o d u k t i v n o s t r a t a d a o n u stvari obilježava ove p r o m j e n e i d a l i s m o s p r e m n i d a s u t r a n a p r a v i m o n e k a k a v veliki p r e o k r e t koji n e ć e biti obilježen r a t o m ? • Da li, l o k a l n o , „ n a š e " r a t n o iskustvo u t o m p o g l e d u i m a specifičnosti? - Specifično u l o k a l n o m r a t n o m i s k u s t v u j e s t e da p o s l i j e r a t n a politika živi od r a t n o g d o g a đ a j a . U k o m s m i s l u ? O n a sva n a n j e m u počiva, j e r j e o n z a nju izvor l e g i t i m i t e t a . T o z n a č i d a j e ovdje s v a k a politika n a n e k i vrlo v a ž a n , s u š t i n s k i n a č i n , p o s l i j e r a t n a politika, z a t o što s t a l n o r e f e r i r a n a r a t . Njoj j e r a t izvor o p r a v d a n j a svih n j e n i h ciljeva, k a o i s r e d s t a v a koje koristi. Politika svoj r e a l i z a m nalazi u p r a v o u r e a l n o s t i r a t a . O n a je z a t o uvijek h i p e r r e a l n a . Mi živimo u r e ž i m u h i p e r r e a l n i h politika u kojima se k a ž e : „Vidite, a k o ne slijedite ovu politiku, i m a t ć e t e iskustvo n o v o g a r a t a . A mi s m o ovu politiku izvukli i z iskustva p r e t h o d n o g r a t a . P r e m a t o m e m i s m o politički realisti, j e r s e s t a l n o p o z i v a m o na najvažnije iskustvo." To je slično o n o m e što se u filozofiji n a u k e zove krucijalni e k s p e r i m e n t . S t a j e n e k a politika, koliko j e o n a v a ž n a , vidi s e k a d a s e o n a izmjeri p r e m a r a t n o m d o g a đ a j u . Dakle, politika koja j e dobila najveći broj p r i s t a l i c a u r a t u i n e p o s r e d n o poslije r a t a , u s t v a r i je najlegitimnija politika. Z a t o k a ž e m da s m o

155

Razgovori s

povodom

s t a l n o u r e ž i m u r a t n i h politika. O n d a o n e n e p r e k i d n o p r o i z v o d e neprijatelje i n i k a d a n e m o g u d a d o n e s u pacifikaciju. I još gore, koristeći iskustva psihoanalize, s m a t r a m da su svi kolektivi, svi a k t e r i politike - r a t n i subjekti. K a d a se d a n a s , r e c i m o u B o s n i i Hercegovini, govori o n e o p h o d n o s t i p o m i r e n j a , zaboravlja se da su oni koji t r e b a da se p o m i r e k o n s t i t u i r a n i k a o r a t n i subjekti. To znači da oni d a n a s svoju politiku, svoj identitet, svoje shvaćanje stvarnosti, g r a d e na iskustvu r a t a . Za njih pomiriti se, značilo bi doslovno s a m o u n i š t e n j e . • Sve v r e m e o p s a d e Sarajeva bili ste u g r a d u . U kojoj m e r i je r a t n o iskustvo uticalo na v a š u filozofiju? - Mislim d a j e to iskustvo suštinski obilježilo moj sadašnji i d e n t i t e t i o n o č i m e se d a n a s bavim. M o g u reći da s a m iz p o d r u č j a t a k o z v a n e čiste filozofije - ja s a m n a p r o s t o n e k o ko se bavio fenomenologijom, j e z i č k o m filozofijom, p r e d a v a o s a m ontologiju - k r e n u o u n e š t o što se m o ž e zvati etnologija i politička filozofija. Očito je postojala d u b o k a p o t r e b a , p r o i z v e d e n a iskustvom rata, d a vlastito mišljenje b u d e p o v e z a n o sa političkom s t v a r n o š ć u i da i n t e r v e n i r a u tu političku stvarnost. Dakle, s m a t r a m d a b i sve što p i š e m n a n e k i način t r e b a l o d a d o p r i n e s e drugačijoj zajedničkoj svijesti i pacifikaciji. Z a t o mislim da je v e o m a v a ž n o govoriti o ratu, a ne n a p r o s t o o m i r u . D a j e važnije govoriti o s u k o b u i konfliktu n e g o n a p r o s t o o p o m i r e n j u . N a i m e , t r e b a vidjeti s t a j e t o s t o j e učinilo d a d o đ e d o r a t a . J a k o m e zanimaju uzroci rata, ali u z r o c i koji se ne vide, koje u stvari niko ne vidi. V e o m a me z a n i m a o n o što n i k o ne uspijeva vidjeti.

156

Razgovori s povodom

Moj politički a n g a ž m a n suprotstavlja se političkoj s t v a r n o s t i koja j e i z g r a đ e n a n a r a t u . O n j e opredijeljen sasvim d r u g i m vrijednostima, d a k l e m o g u ć n o š ć u politike koja ne bi bila politika rata, koja ne bi bila politika r a t n e s t v a r n o s t i . Riječ je o t o m e da se d e n u n c i r a vladajuća politika u i m e n e k i h vrijednosti koje su sasvim drukčije. U t o m smislu g r a đ a n s t v o , p o j a m koji je za n a s sasvim n e p r e v o d i v (citizenship, c i t o y e n n e t é ) m o ž e biti vrijednost koja predstavlja na n e k i n a č i n ideju vodilju m o g a djelovanja. (...) • U p r e d a v a n j u „ R u d a r i i seljaci, ili o političkim r e ž i m i m a 'jake r e f e r e n c e ' " , koje ste održali u N a r o d n o j biblioteci Srbije, kazali ste da etnija m o r a biti patuljasta. S t a to znači? - N e k o bi m o g a o postaviti pitanje: z a š t o su s a d ove n o v o n a s t a l e d r ž a v e sa svojim n a c i j a m a t a k o m a l e ? Postoje r a z n i odgovori, ali v a ž a n je onaj koji se rijetko čuje: z a t o što je m o d e l formiranja m o d e r n e nacije ovdje m o n o e t n i č k i . D a k l e j e d n a etnija čini j e d n u naciju. K a d se o s v r n e t e i p o g l e d a t e t a k o z v a n e velike nacije, vidjet ć e t e d a s u o n e sastavljene o d d e s e t i n a etnija. Slučaj F r a n c u s k e , na primjer, u kojoj je m a š i n a za p r o i z v o d n j u F r a n c u z a o d velikog broja etnija r a d i l a v e o m a , v e o m a d u g o - s k o r o do P r v o g svjetskog r a t a - m o ž e biti v e o m a p o u č a n . D a k l e , ovdje su očito n e k i specifični istorijski p r o c e s i o n e m o g u ć i l i t o povezivanje etnija, j e r etnija je uvijek m a l a . Etnija je j e d a n v e r n a k u l a r n i jezik, a to nije s t a n d a r d n i jezik. To je j e z i k j e d n o g r e g i o n a , ili u

157

Razgovori s povodom

najboljem slučaju n e k o l i k o d i j a l e k a t a , i to je najviše š t o j e d n a etnija m o ž e da obezbijedi. P a t u l j a s t o s t govori o n e u s p j e h u integracije koji j e t u u p i s a n , t a k o d a k a d a naciju, m o d e r n u naciju, k o n s t r u k c i j u m o d e r n e nacije koja p o d r a z u m i j e v a već j e d a n g r o z d etnija, p r e s a d i t e n a j e d n u etniju, t o m o ž e izgledati k a o d a stavite o g r o m a n k a m e n n a j e d a n s i ć u š n i živi o r g a n i z a m , p a s e s a d čuje n e k o stenjanje iz ovih m a l i h e t n i č k i h nacija, vidi se tu n e k i n a p o r , i m a tu, a k o h o ć e t e , n e k e m o n s t r u o z n o s t i . • U p r e d a v a n j u nastojite da p o k a ž e t e k a k o i z m e đ u socijalističkog r e ž i m a i e t n o n a c i o n a l i s t i č k i h r e ž i m a koji su došli n a k o n njega, postoji s u š t i n s k i k o n t i n u i t e t . Ključna reč je „realnost". - O p š t e p r i h v a ć e n o je mišljenje da je t a k o z v a n i r e a l n i socijalizam p r o p a o z b o g t o g a što j e m o r a o p r o p a s t i , a m o r a o je p r o p a s t i z a t o što nije bio dovoljno r e a l a n , što nije o d g o v a r a o našoj društvenoj stvarnosti. U s p r k o s t a k v o m p o p u l a r n o m vjerovanju, m i s l i m da je v a ž n o vidjeti u r e a l n o s t i r e a l n o g socijalizma u p r a v o j e d a n s a s v i m vjerodostojan vid r e a l i z m a i da j e r e a l n i socijalizam m o ž d a p r o p a o u p r a v o z b o g t o g a s t o j e b i o „ s u v i š e r e a l a n " . Da li zbog svoje n e r e a l n o s t i j e d a n politički s i s t e m m o ž e p r o p a s t i , u k o l i k o njegova n e r e a l n o s t nije n a p r o s t o n e a d a p t i r a n o s t d r u š t v u , n e g o a k o u njoj postoji n e š t o više, n e š t o k a o utopija, k a o ideja, k a o p r o j e k a t , k a o želja d a s e u s p o s t a v i j e d n o sasvim d r u g a č i j e d r u š t v o ?

158

Razgovori s povodom

Čini s e d a j e n a š a d a n a š n j a politička s t v a r n o s t izložena o p s e s i v n o m p o h o d e n j u n e d a v n e prošlosti. R e c i m o , u B o s n i i H e r c e g o v i n i s a d a i m a m o n e g d j e i z m e đ u 20 i 28 u d r u ž e n j a , gotovo u s v a k o m v e ć e m mjestu, za njegovanje sjećanja na J o s i p a B r o z a T i t a i č u v a n j e njegovog lika. Za p s i h o a n a l i t i č a r e to je, u stvari, uvid da postoji j e d a n n e z a v r š e n p r o c e s žalovanja, oplakivanja, p r o c e s koji n e s a m o d a j e n e z a v r š e n n e g o j e i p o v r a t a n , cirkularan. S m a t r a m upravo da n e d a v n a prošlost ima p r e d s o b o m b u d u ć n o s t , d a ć e o n a s v a k u svoju kasniju politiku n a n e k i n a č i n p o h o d i t i . D a b i s e u n a š e m j a v n o m mnijenju m o g l a n a t a k o samorazumljiv način prihvatiti priča o j e d n o m n e r e a l n o m s i s t e m u koji j e p r o p a o , m o r a biti i s p u n j e n a j e d n a s a s v i m p r o s t a p r e t p o s t a v k a : d a živimo u p o l i t i č k o m s i s t e m u koji je realniji, koji više o d g o v a r a s t v a r n o s t i , ili koji će s u t r a s a s v i m o d g o v a r a t i s t v a r n o s t i . E sad, da li postoji n e š t o realnije od t a k o z v a n o g r e a l n o g socijalizma, d a l i j e t a k o n e š t o u o p š t e m o g u ć e ? S a d a bi u i m e tog političkog s i s t e m a , koji bi h t i o biti realniji od r e a l n o g socijalizma - u j e d n o m i r o n i j s k o m p r i s t u p u - t r e b a l o ozbiljno u z e t i u o b z i r r e a l n o s t r e a l n o g socijalizma. Da, k a ž e m o , postojala j e n e k a r e a l n o s t ; no u č e m u se o n a sastojala, k a k v e su ideje uz nju bile v e z a n e i da li sad ovaj novi r e a l i z a m u stvari p r i h v a t a o n o d o č e g a j e najviše bilo stalo p r e t h o d n o m r e ž i m u , a n j e m u je najviše bilo stalo do r e a l i z m a ? U p o r e d n a a n a l i z a d r u š t v e n i h zajednica i političkih s i s t e m a tu b a c a vrlo i n t e r e s a n t n o , p o u č n o svjetlo. B o d r i j a r opisuje d a n a š n j e z a p a d n e k u l t u r e k a o svjetove koji su izgubili

159

Rat, najveći kulturni događaj? razgovarali Ladislav Tomičić i Ivor Fuka

Veličanje neprijatelja • U svojim o g l e d i m a koji se tiču r a t o v a t v r d i t e da r a t n e m o ž e biti z a v r š e n sve d o k s u „živi" neprijatelji. N a k o n D r u g o g svjetskog r a t a imali s m o p o b j e d n i k e čiji su neprijatelji n a o k o n e s t a l i sa s c e n e , ali novi r a t se s v e j e d n o nije m o g a o izbjeći. S t o ć e p r o i z v e s t i s t a n j e koje i m a m o nakonovog rata, posebno se to odnosi na Bosnu i H e r c e g o v i n u , u kojoj ne postoje niti p o b j e d n i c i niti pobijeđeni? Neprijateljske s t r a n e itekako su „žive". - To je p i t a n j e kojim se već d u g o b a v i m i s m a t r a m da u t o m e nisam imao previše uspjeha. Nevjerojatno je d a s a m t o l i k e g o d i n e uložio u p r o n i c a n j e v e z e i z m e đ u p o l i t i k e i r a t a , ili k u l t u r e i r a t a , a da to o d a v n o v e ć n i s a m z a v r š i o . T e m a j e m n o g o t e ž a n o š t o s e čini. U n a j k r a ć i m c r t a m a m o ž e m o reći d a s e s v a k a p o s l i j e r a t n a politika na ovim p r o s t o r i m a pokazuje kao politika rata. R a t n a politika z n a č i d a j e s a m s u b j e k t , onaj koji vodi t u politiku, z a p r a v o r a t n i s u b j e k t p r o i z a š a o i z r a t n o g 163

Razgovori s

povodom

d o g a đ a n j a . Glavni a k t e r i d a n a š n j e politike izvajani s u r a t n i m d o g a đ a n j i m a , o d n o s n o r a t n i m neprijateljstvima. P r i m j e r i c e , j a s a m s e o d m a h iza r a t a bavio p r o c e s o m pomirenja u BiH. Došao sam do toga d a j e za pomirenje n u ž n a a u t o d e s t r u k c i j a r a t n o g s u b j e k t a . O n sebe, m e đ u t i m , n e m o ž e uništiti, j e r n a č i n govora r a t n i h subjekta, njihova vizija s t v a r n o s t i , a t r a k t i v n o s t za glasače, dolazi u p r a v o od o n o g a što su postigli u r a t u . R a t n i subjekti u p o m i r e n j u n e t r a ž e i s t i n s k o p o m i r e n j e , n e g o n e š t o s a s v i m d r u g o - p r i z n a n j e . R a t n i subjekti uvijek ć e t r a ž i t i m e đ u s o b n o p r i z n a n j e . T o j e j e d n a epska crta - n e m a ratnog sukoba bez istovremenog m e đ u s o b n o g veličanja neprijatelja. N e m o ž e t e postići n i š t a u k o l i k o n e veličate svog neprijatelja. T a k o s u neprijatelji iz D r u g o g svjetskog r a t a uvijek vukli j e d n i d r u g e . T i t o i z m a ne bi bilo bez č e t n i š t v a i u s t a š t v a i o b r a t n o . I z p o b j e d e t i t o i z m a naučili s m o j e d n u v a ž n u s v a r - r a t n a p o b j e d a je uvijek i l u z o r n a . O n a će na svojoj s t r a n i uvijek i m a t i m r t v e koji su n e d o v o l j n o m r t v i i koje ć e uvijek b u d i t i k a o svoje neprijatelje. T a k o n a p r o s t o n e m a t e smisao pobjede. S druge strane, epske priče se ne troše, ostaju s t a l n o a k t u a l n e , a uvijek ih p o k r e ć e novi r a t . Z a š t o p r i m i t i v n i ljudi s t a l n o r a t u j u ? O n i pričaju o r a t u , slušaju o r a t u i slušajući o r a t u m o r a j u r a t o v a t i . Titova p o b j e d a z n a č i l a je s t a l n o p r i č a t i o Sutjesci i N e r e t v i , s t a l n o oživljavati neprijatelja. D o k god j e neprijatelj živ - p o b j e d a je s t v a r n o n e š t o veliko. K a d s e n a kraju d o g o d i l o d a s u neprijatelji u m r l i , d a n i t k o nije i m a o volju s l u š a t i o r a t u , o n d a je u i s t i n u d o š l o do p r e t v a r a n j a aveti u žive ljude, a t i m e i do n o v o g r a t a . To znači d a j e sve ovo obnavljanje iste s h e m e , a n e izlazak

164

Razgovori s povodom

iz nje. Koliko god vi ubili svojih neprijatelja, o n i će se uvijek p o n o v n o javljati, m a k a r k a o u t v a r e koje p o k r e ć u žive. Taj l a n a c p o v e z i v a n j a aveti i živih n a z i v a m e p s k o m p o l i t i k o m . P o b j e d n i k , veličajući svoju p o b j e d u , p o k r e ć e svog neprijatelja i ta s h e m a se ponavlja i o m o g u ć u j e istoj s c e n i d a s e n a n o v o r e s t a u r i r a . p o p r i n c i p u r a t n o g bratstva. • K a k o ta s c e n a uvijek n a n o v o uspije dobiti legitimi­ tet? - L e g i t i m i t e t je tu c i r k u l a r a n , on je e p s k i i g r a d i se na osnovi prijatelj-neprijatelj. Mi još uvijek n e m a m o čist politički eter. Č i m se, p r i m j e r i c e , d a n a s p o č n e govoriti o j e d n a k o s t i p r e d z a k o n o m , već t a p r i č a z a s o b o m povlači p r i č u o r a t n o m b r a t s t v u - o n u da s m o z a j e d n o dijelili s u d b i n u , u g r o ž e n o s t i m o g u ć n o s t i istrebljenja. T a k o d a je taj legitimitet p s e u d o l e g i t i m i t e t , on je srednjovjekovni p r i n c i p časti i veličanje e p s k e u z v i š e n o s t i , koja je u s t v a r i s m i j e š n a . Postoji s t a l n a k a r i k a t u r a političkog, koja se ovdje obnavlja. L e g i t i m i t e t u p r a v o m s m i s l u z n a č i o bi p o n i š t a v a n j e r a t n e politike i zbog toga ga mi, u m o d e r n o m p o l i t i č k o m s m i s l u riječi, n a p r o s t o n e m a m o . Ovdje s e n a i z b o r i m a glasa p o p r i n c i p u r a t n o g b r a t s t v a , po opredijeljenosti da se u đ e u s u k o b . Č a k i g e n e r a c i j e koje n i s u o k u s i l e r a t imaju u p r a v o t e m a t r i c e političkog izjašnjavanja i to je s t v a r koja n e p r e k i d n o proizlazi i z r a t a . T a m a t r i c a j e r e k o n s t r u k c i j a p o t p u n o istog p e j z a ž a k a o i prije posljednjeg r a t a . Iz r a t a u r a t i m a m o k o n s t a n t n u r e k o n s t r u k c i j u e p s k e politike.

165

Razgovori s povodom Legitimitet daju veterani? • Čini li v a m se da se i p a k n e š t o mijenja na bolje u o d n o s u n a ranije r a t o v e ? - P r o c e s i idu b r ž e , j e r sve je m a n j e p r o s t o r a za e p s k u s c e n u . Modernizacija stalno o t i m a tlo toj epici rata, t a k o d a j e čini k a r i k a t u r a l n o m . S j e ć a t e s e T u đ m a n o v i h , Izetbegovićevih i Miloševićevih opereta, odnosno njihovih s c e n a političkog izjašnjavanja. Već d a n a s se osjeti parodija t a k v e epike. Primjerice, titoizam je trajao toliko d u g o koliko j e n a r o d m o g a o s l u š a t i r a t n e p r i č e . E tu n a s t u p a m o d e r n i z a m . U h o r i z o n t u m o d e r n i z m a i m a t e e n t r o p i j u , što n i s t e i m a l i u p r e d m o d e r n o doba k a d a se epske priče nisu mogle potrošiti. Ipak postoji i j e d a n p r o c e s u n u t a r n j e g r a z a r a n j a , p o s e b i c e p r i m j e t a n u posljednjim b a l k a n s k i m r a t o v i m a . T u s u v e t e r a n i najbolja indikacija. S v a k a p o l i t k a j e r a t n a politika u k o l i k o s e o n a u k o n a č n i m o d l u k a m a p o z i v a na l e g i t i m i t e t koji će d a t i v e t e r a n i m a . U t i t o i z m u , to je z n a č i l o d a t i legitimitet n a r o d n i m h e r o j i m a i m a j k a m a . P r e d njima reći što želite u politici - to je z n a č i l o d a d o b i v a t e legitimitet. S t o g a j e bilo vrlo b i t n o o k u p i t i b o r c e i d r ž a t i g o v o r e p r e d njima, a to se r a d i l o n a godišnjice v e l i k i h b i t a k a . K a d j e T i t o o k u p l j a o p r v o b o r c e , on je u isto v r i j e m e okupljao i svoje najbliže s u r a d n i k e , ljude koji s u n a vlasti. K a d p o l i t i č a r d a n a s okuplja v e t e r a n e , on okuplja ljude koji su na m a r g i n i i p r o b l e m legitimacije j e s t o g a p o s t a o d r a s t i č a n . D a k l e , u n u t a r n j e r a z a r a n j e m o ž e se pratiti kroz odmicanje v e t e r a n a o d c e n t a r a p o l i t i č k e moći, ali i dalje t a m o ć n e

166

Razgovori s povodom

m o ž e f u n k c i o n i r a t i b e z v e t e r a n a , b e z l e g i t i m i t e t a koji u p r a v o o n i daju r a t n o j politici o kojoj g o v o r i m . (...)

Nema očiglednih događaja • Vi j a s n o objašnjavate ulogu v e t e r a n a , ali ne n u d i t e rješenje, točnije n a č i n na koji bi se o d m a k l i od r a t n e politike i „koncepcije svetog" u politici. S d r u g e s t r a n e , u p r a v o n e d o s t a t a k p o n u đ e n i h rješenja u p u ć u j e t e kao najveću z a m j e r k u n e z a v i s n i m i n t e l e k t u a l c i m a u B i H . - P r i h v a ć a m ovu p r i m j e d b u s p u n i m uvažavanjem, u smislu da i ja p r i p a d a m o n i m a koji ne n u d e rješenje, ali s d r u g e s t r a n e i m a m veliku d i s t a n c u p r e m a ljudima koji su s t a l n o na javnoj sceni i koji daju opise i ocjene o n o g a što se d o g a đ a . U stvari, oni se ne t r u d e oko opisa, j e r su opisi za njih očigledni, a to je p r v a greška, j e r n e m a očiglednih događaja u kojima svojim o p i s o m ne t r e b a t e progovoriti o n e č e m u što se ne vidi ili se nedovoljno vidi. I n z i s t i r a m na n e k i m u t i s c i m a i c r t a m a za koje mi se čini da su neprimijećeni. Dakle, to nije s a m o n e p o s r e d n o davanje opisa, već izvlačenje nečega iz opisa, što je jako v a ž n o i t r e b a ga naglasiti. S m a t r a m da je u s u b l i m n o m smislu v r h u n s k i teorijski r a d politički p r a k t i č a n i to je ono što ne dijelim s nezavisnim intelektualcima, koji misle da iz teorije više nemaju što crpiti. O n o što im preostajeje moralni intelektualizam, o d n o s n o moraliziranje u najgorem smislu riječi koje završava implicitno - „Pogledajte kako je moja d u š a uzvišena! Pogledajte kako i m a m lijepo stanovište o s v e m u t o m e ! A pogledajte političare!".

167

Razgovori s povodom

• I p a k , tu postoji j e d a n p r o b l e m , a taj je da vaš teorijski r a d n e m a p r e v i š e upliva u p o l i t i č k u p r a k s u . S velikom s i g u r n o š ć u m o ž e s e reći d a 9 0 p o s t o političara n i k a d nije p r o č i t a l o niti j e d n u s t r a n i c u v a š i h knjiga. - B u d u ć i da s a m d o b r o u p u ć e n u s a r a j e v s k o izdavaštvo, z n a m da p r o d a j a knjiga ide j a k o loše i da se mjeri u t e k n e k o l i k o d e s e t i n a p r o d a n i h p r i m j e r a k a n e k o g a izdanja godišnje. S t o se tiče toga, to je e l i t n a k u l t u r a koja n e m a veze sa stvarnošću. S d r u g e strane, upravo zato me privlači m o g u ć n o s t pojavljivanja u medijima, ali s p r o m j e n o m p r a v i l a igre. T u m i j e D e r r i d a o d velikog značaja, j e r d a n a s je vrlo v a ž n o govoriti u m e d i j i m a t a k o d a vas ljudi n e r a z u m i j u . O n j e j e d n o m p r i l i k o m t r e b a o d a t i intervju za Le m o n d e , gdje su mu rekli Vi s t e filozof, ali m o l i m vas v o d i t e r a č u n a , to je š i r o k a p u b l i k a i o n i vas ne m o g u r a z u m j e t i u o n o m e što vi i i n a č e k a o filozof govorite. D e r r i d a j e n a t o r e k a o d a n e ć e d a t i intervju. R e k a o j e - „od m e n e t r a ž i t e d a oni koji s u t r a b u d u čitali taj intervju čuju iste o n e stvari koje oduvijek slušaju i na koje su i s t r e n i r a n i . " T a k o i ja želim ljudima reći n e š t o što još n e znaju. P r v a reakcija bit će n e r a z u m i j e v a n j e , ali vrlo je v a ž n o da ljudi u m e d i j i m a čuju s t v a r i koje n e razumiju, j e r taj u t i s a k j e vrlo rijedak. • K a k o se v a š a t e o r e t s k a s a z n a n j a daju u p o t r i j e b i t i u političkoj p r a k s i ? - T a k o što ih t r e b a p r e p o z n a t i i vladaj u ć e p o l i t i k e n e p r e s t a n o p o g a đ a t i u b o l n e točke, p r o k a z u j u ć i ih

168

Razgovori s povodom

d e n u n c i r a j u ć i k a o e p s k e politike. T r e b a objasniti d a t o z a p r a v o nije politika, n e g o e p i k a koja uvijek i m a r a t k a o investiciju. Z a t o j e p o t r e b a n kritički n a b o j s l o b o d n i h i n t e l e k t u a l a c a i ljudi koji će se pojaviti u politici s d r u g a č i j i m l e g i t i m i t e t o m . M o ž e t e li poslije ovih r a t o v a zamisliti politiku koja se odvija ne pozivajući se na r a t i na veterane? Ne možete. U tome je problem. • K a k o su to prevazišli z a p a d n i E u r o p l j a n i , p r i m j e r i c e F r a n c u z i , Nijemci i B r i t a n c i ? - O t o m e govori moja h i p o t e z a o k o d e m o g r a f s k i m a l i h n a r o d a . P r o b l e m j e u t o m e što j e r a t n a o p a s n o s t z a m a l e n a r o d e uvijek e k s t e r m i n a c i j a - p o t p u n i n e s t a n a k . To velike nacije n e m a j u k a o iskustvo r a t o v a , č a k niti u svjetskim r a t o v i m a . Ovdje je uvijek svaki r a t sjena g e n o c i d a . J o š j e d n a s t v a r koju s a m o t k r i o j e s t t a d a j e m i r z a m a l e n a r o d e gori n e g o r a t . K a d a s u u k l j u č e n i u n e k u i m p e r i j u mali n a r o d i s u t a d sklonjeni, stječu j e d n o i s k u s t v o i n k o r p o r i r a n o s t i i to m a l o tijelo u velikom tijelu osjeća se p r i l i č n o z a š t i ć e n o . Ali tu isto leži s m r t n a o p a s n o s t - asimilacija. Do j e d n e izvjesne t o č k e imperij v a m n u d i pribježište, veliku k u l t u r u i u r e đ e n u d r ž a v u , a s d r u g e s t r a n e p r e t v a r a vas u n e š t o što n i s t e . Taj p r o c e s je za m a l e n a r o d e perfidniji i opasniji, n e g o p r o c e s i koji se d o g a đ a j u u r a t u . On p r e d s t a v l j a i s t i n s k u o p a s n o s t . Ovdje ć u staviti j e d n u s a s v i m n e o b i č n u t e z u , koju b i h vrlo r a d o b r a n i o : Jugoslavija s e nije r a s p a l a z a t o s t o j e bila n e u s p j e š n a , n e g o z a t o što j e p r o c e s asimilacije, t o j e s t p r o c e s b r a t s t v a i j e d i n s t v a bio p r e v i š e u s p j e š a n . U j e d n o m t r e n u t k u , to se u H r v a t s k o j m o g l o p o s e b n o

169

Razgovori s povodom

osjetiti, izgubili s t e razliku i z m e đ u h r v a t s k o g i s r p s k o g jezika, i z m e đ u h r v a t s k o g i s r p s k o g i d e n t i t e t a . Došlo j e d o p r o c e s a integracije koji j e prijetio p o t p u n o m asimilacijom u n e k o s r p s k o - h r v a t s k o tijelo. K a d je d o š l o d o n a s i l n o g razdvajanja n e č e g što s e v r e m e n o m t a k o stopilo, to je izgledalo k a o r e z a n j e živog tkiva. Mir, d a k l e , d o n o s i asimilaciju, što j e z a m a l e n a r o d e velika o p a s n o s t . Političke v o đ e n e p r e k i d n o j e p r e p o z n a j u , t a k o da n a š a s t a l n a politika u s t v a r i j e s t a l a r m i r a n j e i tu m o ž e m o govoriti o k o n t i n u i r a n o m i z v a r e d n o m stanju. U r a t u k a ž e t e - mi ć e m o se spasiti d o l a s k o m m i r a , s a m o t r e b a m o preživjeti. U m i r u - mi ć e m o se spasiti s a m o ako se ne poistovjetimo s drugima. Dakle, ako b u d e m o u r a t u s njima, a k o ih ne p r e p o z n a m o k a o prijatelje n e g o k a o neprijatelje. Ovdje t r e b a s p o m e n u t i još j e d a n o d g l a v n i h u z r o k a r a s p a d a Jugoslavije, a t o j e p o m e n i politika d e t a n t a , koja je dovela do pacifikacije i j u č e r d o ujedinjenja E u r o p e . Konstitucija j u ž n o s l a v e n s k o g jedinstva podrazumijevala je apsolutno drugog, i s t i n s k o g neprijatelja, n e k o g t k o je dovoljno različit i dovoljno velik d a j u ž n o s l a v e n s k e n a r o d e m o ž e p o v e z a t i u n e k o j bliskosti. O n o g č a s a k a d N i j e m a c ili bilo t k o d r u g i više nije p r e d s t a v l j a o neprijatelja - to j e d i n s t v o nije i m a l o p r a v i motor. Dakle, i j e d i n s t v o je bilo r a t n a politika. N e s t a n k o m neprijatelja s c e n a s e u z d r m a l a i stvarnost se počela urušavati. • Slušajući v a s k a k o govorite o asimilaciji p a d a n a m na p a m e t d a t i t l o v a n i prijevod s r p s k i h filmova n a h r v a t s k i j e z i k po v a m a i nije loša stvar.

170

Razgovori s povodom

- O n o š t o je u r a t u bojišnica, to su u m i r u k u l t u r a i jezik. K u l t u r n a p o l i t i k a j e s t r a t n a politika i o b r n u t o . K u l t u r n a p o l i t i k a j e p o l i t i k a p r o t i v asimilacije. M i d a n a s više n e m a m o k u l t u r u u o n o m s u b l i m n o m s m i s l u riječi. U s u š t i n i , sva k u l t u r a na o v i m p r o s t o r i m a je a n t i a s i m i l a c i j s k a . O t u d dolazi moj k o n t r o v e r z n i t e k s t „ R a t k a o najveći k u l t u r n i d o g a đ a j " . (...) Novi list, Rijeka, 16.07.2005.

171

E s a d Bajtal Pogovor

Prilog filozofiji nevidljivog

Već s a m n a s l o v i p o d n a s l o v n o v e knjige U g e Vlaisavljevića: Rat kao najveći kulturni događaj ka semiotici etnonacionalizma, s a m i s o b o m g o v o r e da je ovdje riječ o j e d n o m i n t e r p r e t a t i v n o m n o v u m u , o svo­ jevrsnoj semantičkoj reinterpretaciji ratnog iskustva k a o socijalnog i s k u s t v a k u l t u r n e a u t e n t i č n o s t i z a koju važi a k s i o m h e r m e t i č k e z a t v o r e n o s t i i a p s o l u t n e neprenosivosti drugima. Strancima. Fenomenološka n e k o n v e n c i o n a l n o s t r e d e s k r i p c i j e tog e p s k o p o l i t i č k i d e t e r m i n i r a n o g iskustva, s a g l e d a n a u k a t e g o r i j a m a m o d e r n e psihologije s t v a r a l a š t v a , svoje pojavljivanje u n a š e m tvrdom, etno-epigonskom vremenu, očigledno d u g u j e i z r a z u krajnje n e s t e r e o t i p n o g mišljenja i promišljanja ratnog dogoda općenito, i n e d a v n o minulog, posebno. Za p o d s j e ć a n j e , stvaralačko mišljenje, k a k o n a s uči s a v r e m e n a psihologija k r e a t i v n o s t i , nije m o g u ć e b e z s p e c i f i č n e d i s k u r z i v n e n a s t r o j e n o s t i koja vlastita 173

Prilog filozofiji

nevidljivog

i s k u s t v a svijeta s a b i r e i i n t e r p r e t i r a u ključu p o t p u n e m i s a o n e o t v o r e n o s t i . A da bi bio i o s t a o m i s a o n o o t v o r e n , svaki s t v a r a l a c , a i n t e r p r e t a t o r i s k u s t v a z a j e d n i č k e socijalne zbilje prije svih, m o r a o b u z d a t i u o b i č a j e n a prosuđivanja i narativno ustaljena tumačenja svijeta k o m e p r i p a d a m o . N a p l a n u h e r m e n e u t i č k e o t v o r e n o s t i t o p o d r a z u m i j e v a fluentnost ideja k a k o u v e r b a l n o j , t a k o u asocijativnoj i e k s p r e s i v n o j izvedbi ( s p o s o b n o s t razvijanja i o r g a n i z i r a n j a ideja u s a s v i m n o v e e p i s t e m o l o š k e s i s t e m e i s t r u k t u r e ) . Riječ je o o n o m m o d u s u d u h o v n e «proizvodnje» koji n e p r i z n a j e repetitivni pristup semiotički naizgled samorazumljivoj, ali s e m a n t i č k i uvijek skliskoj s t v a r n o s t i koja n a s z a v a r a v a s n a g o m i d e j n o p o d a s t r t e zavodljivosti inercije tradicionalno-skaskujuće metanarativne matrice. D a k l e , o n e o b i č a j n o s v i k n u t e m a t r i c e koja p e r m a n e n t n o oblikuje i d i r i g i r a p o l i t - p r a g m a t s k i d o p a d l j i v u , ali e p i s t e m o l o š k i p r o m a š e n u i neuvjerljivu sliku e p s k i p o d g r i j a v a n o g svijeta kojim se Vlaisavljevićeva knjiga bavi. U p i t a n j u su igra j e z i k a i j e z i k p o l i t i č k e i g r e u okviru koje « i z r a z d o m i n a c i j e j e d n e k u l t u r e u p u ć u j e n a r a z m j e r e p o l i t i č k e m o ć i koja b i s v a g d a htjela d a b u d e p r i r o d n a i postojana...», što a u t o r a v o d i k l j u č n o m p i t a n j u s e m i o t i k e e t n o n a c i o n a l i z m a : «šta j e d o m i n a c i j a j e z i k a p o m j e r i j e z i č k e kultivacije k a o s v o j e v r s n e meliorizacije o p l o đ e n o g tla». U p r a v o t i m p i t a n j e m začinje s e j e d n a e p i s t e m o l o g i j a koja n a s osvješćuje z a n e s l u ć e n e m o g u ć n o s t i j e z i č k e geotropije u okvirima apsolutizacije etnokulture k a o s v o j e v r s n e a g r i k u l t u r e koja n a m se u svojoj

174

Prilog

filozofiji

nevidljivog

ispolitiziranoj q u a s i p r i r o d n o s t i u p o r n o izdaje z a «reljef i floru ' d o s l o v n e s t v a r n o s t i ' » . U idejno-logičkom smislu, n a s t r a n i c a m a n e o b i č n o g Vlaisavljevićevog r u k o p i s a , slijedimo e p i s t e m o l o š k i t r a g još uvijek p a d a j u ć e g k o m u n i z m a koji je, z a p r a v o - p a o s a m o r e t o r i č k i , d a b i n a m j e s t u svog t o b o ž n j e g p a d a , p o n o v o , i d e j n o p r e m u n d u r e n , i s h o d n o zovu e t n o v r e m e n a , u s k r s n u o u svoj svojoj sv(j)etograditeljskoj o r t o d o k s n o s t i i ideološkoj nepomirljivosti s p r a m D r u g o g i drugačijeg. E t n o n a c i o n a l i z a m bi, zaključuje Vlaisavljević t r a g o m tog uvida, bio s a m o « n a zemlju o b o r e n i k o m u n i z a m « , koji se, u svojoj idejnoj žilavosti, p o k a z u j e k a o « n e š t o što bi t r e b a l o da je realnije (i) od ' r e a l n o g socijalizma'». Taj p s e u d o p a d k o m u n i z m a , t a k a v k a k a v je u svojoj nikakvosti, p o r a đ a dijalektički uzorno pitanje vremensko-logičke prirode: «Kako m o ž e ' s t v a r b u d u ć n o s t i ' p o s t a t i ' s t v a r prošlosti', a d a t o n e b u d e «pitanje v r e m e n a » kojeg, p o a u t o r o v o m u v i d u više n e m a . « N e m a više v r e m e n a . Vrijeme j e n a i z m a k u . Ili, ipak, i m a još v r e m e n a koje ć e m o p r o v e s t i o č e k u j u ć i veliki p a d . P a d n a v r i j e m e ? M o ž d a p a d v r e m e n a ? N a n a š e m p r o s t o r u , svugdje s a m o n a ' n a š e m ' ( s a d a s a m o s u b auspiciis e t n o - u m a , E.B.), k o l e k t i v n o r e a p r o p r i r a n o m p r o s t o r u » . Slijedeći f e n o m e n o l o š k i t r a g vlaisavljevićevski i d i o m a t s k o g i z r a z a i a n a l o g n o g inovativno-specifičnog iščitavanja povijesti u njenoj historijskoj z a m r š e n o s t i , d o l a z i m o , z a j e d n o s njim, d o p i t a n j a h i s t o r i č n o s t i j e d n o g e p i s t e m o l o š k i krajnje s u m n j i v o g d o g o d a , čiji z n a c i u svojoj ideološkoj i s t r o š e n o s t i , više n e funkcioniraju. N a i m e , k a d p r e v l a d a o z n a č e n o , s a m z n a k , u n u t r a š n j o m logikom d o g a đ a j n e

175

Prilog filozofiji nevidljivog

s a m o r a s k r i v e n o s t i zbilje p o s t a j e s u v i š a n . Predstoji j o š s a m o svojevrsna R ù c k w â r t s - p e d a g o g i z a c i j a j e d n e o č i g l e d n o s t i k a o neizbježni p r o c e s « n a k n a d e e t n i č k e socijalizacije*; ili, psihološki t a č n i j e govoreći, p r o c e s socijalizacije o d r a s l i h k a o re-socijalizacije i p r e socijalizacije već socijaliziranih koji se, igrajući na k a r t u inercije i m e n a , vrši «u i m e p r e d a k a » i p r e k o p r e d a k a . Ta repedagogizacija odraslih, kao « e t n o k o m u n i t a r n a r e f o r m a » n a c i o n a , uključuje n e i z b j e ž n o s t m e n t a l n e tranzicije koja, zahvaljujući « p r i r o d n o s t i » d i s k u r s a epsko-predačke samorazumljivosti, ne ostavlja mjesta ni s u m n j i ni k r i t i č k i m p i t a n j i m a . G r o b l j a n s k a s e m i o t i k a k a o idejno s r a č u n a t a e t n o p a t r i s t i k a n a koju s e i s k u s t v e n o p o u z d a n o r a č u n a , j e s t e u č i n k o v i t o provjereno sredstvo premošćivanja v r e m e n a i prostora s ciljem dospijevanja u n a j n e p o s r e d n i j u b l i z i n u d a v n o p r e m i n u l i h , koji, u s p r k o s p r a d a v n o j p r e m i n u l o s t i , figuriraju k a o j o š živi ideološki o s l o n a c p o l i t i k a n t s k e r e e t n i z a c i j e m i r o m ( « m i r j e z a m a l e n a r o d e gori n e g o rat»), u s p a v a n o g e t n o s a . « U t a k v o m p r i z o r u o g r o m n o g r a s p o n a i z m e đ u različitih koljena istog r o d a , u oči p a d a još s a m o i m e , n i k a k v o g lika više n e m a , slici se gubi svaki t r a g . Vlastito i m e jeste jedino sredstvo premošćivanja tako neizmjerne distance, čak brisanja samog vremena, onostranog zbližavanja s p r e t k o m » . Na sceni je g e o t r o p i z a c i j a i m e n a , njegovo u z e m l j e n j e sve d o p u k o g p o z e m l j e n j a u kome, kao spasonosni otok (prirodno-zemni oslonac s r e d o c e a n a podivljale povijesti), još s a m o i m e postaje p o u z d a n o z b i r n o mjesto kulturno u g r o ž e n i h etno-

176

Prilog filozofiji nevidljivog

b r o d o l o m n i k a . Osvješćivanje i m e n a k a o u t e m e l j u j u ć e g fizisa e t n o s a i r e d u c i r a n j e o p ć e g na « s a m o n a š e » , povijesno s e a r t i k u l i r a k a o t e r i t o r i j a l n a g e o - o t i m a č i n a izvodiva u k u l t u r o l o š k i c i z e l i r a n o m m e d i j u r a t a k a o č i n a s i m u l t a n e reteritorijalizacije životnog i a g r a r i z a c i j e k u l t u r n o g p r o s t o r a . Živjeti u z n a k u i m e n a i p o s t a t i i m e z n a k a e t n o - v r e m e n a isto j e . K u l t u r o l o š k o oživljavanje m r t v i h k r o z d v o s t r u k o ubijanje živih (žrtvovanje Svojih i egzekucija D r u g i h ) u i m e n e u m o l j i v e logike uzemljenja imena, u s t u p a k je «etnokomunitarnoj reformi» koja, logikom p o d r a z u m i j e v a n e «nasosti» uključuje « a u t e n t i č n o » življenje e v i d e n t n o - u z o r n o ov j e r a v a n o k r o z « a u t e n t i č n o » govorenje i od-govaranje na i m p l i c i t n i i n e p o p u s t l j i v o u p o r n i u p i t : «Sta bi r e k a o p r e d a k d a j e živ» ? Na behavioralnom planu tako viđene i epski zasnovane p r a v o s t i i p r a v o v j e r n o s t i , s a m o r a z u m l j i v i m biva biti bliže s m r t i n e g o životu. Blizina idejno p o d r a z u m i j e v a n e s m r t i , figurira k a o j e d i n i i običajno n e s u m n j i v d o k a z podrazumijevane etnopravosti i patriotizma. Autorovim j e z i k o m govoreći, «niko n e zaslužuje d a m u i m e p o s t a n e n e k i m a r k a n t a n t o p o n i m k a o onaj k o j e d a o svoj život z a ' n a š u zemlju'. S a m o o n j e d o s t o j n o isplatio najveći n a r o d n i dug. Vlastito tijelo, o n o što je najstvarnije od svakog pojedinca, postaje a p s o l u t n o s t v a r n o , s t v a r n o k a o k a m e n u zemlji, u činu a p s o l u t n e plantifikacije. T i m č i n o m se, u ceremonijalu sahranjivanja, pogotovo v e o m a i s t a k n u t o g pojedinca, objelodanjuje da je svaki n a r o d negdje ukorijenjen, da njegov jezik ima svoj vlastiti teritorij, da se n a r o d n a tradicija svagda negdje

177

Prilog filozofiji

nevidljivog

r a s p r o s t i r e . Vlastita i m e n a su ta koja ukopavanje p r e t v a r a j u u ukorjenjivanje». O d a t l e opori zaključak koji bi m o g a o figurirati k a o e p i s t e m o l o š k a vertikala Vlaisavljevićeve semiotike: « N e m a u s p j e š n e etnopolitike bez kulta mrtvih. (...) Mrtvi su ti koji t r a ž e rađanje, što neumjerenije. Mrtvi vode d e m o g r a f s k u politiku, j e r o n a služi održanju njihovog i m e n a . Nije č u d o da ta politika svoje p r a v e efekte postiže t e k r a t o m » . U s p r k o s uobičajeno s e m a n t i č k o j aporetičnosti naslova knjige, u p r a v o t o m i š č a š e n o m blut-afirmacijom etno-tradicije, r a t se, kao moralno-egzistencijalni p r o m a š a j , p r o m e ć e u svojevrsni «kulturni dogadaj». M a s o v n o žrtvovanje živih u i m e idejnog oživljavanja mrtvih, potvrđuje e t n o n a c i o n a l i z a m kao « m o d e r n i kult mrtvih». O t u d a logika krvavljenja današnjice u ime pojučerašnjavanja sutrašnjice. Poštovanje m r t v i h kao shizofreni i m p e r a t i v v r e m e n a : b u d i m o o n o što s m o (već) bili. T a k o se t o m aksiološki r e t r o g r a d n o m pedagogijom, bježeći iz svojeg jučer, p o m p e z n o najavljivano «bolje sutra», p r a k t i č n o izvrgava u svoje prek-juče. M a t i č n a knjiga mrtvih, u r e t r o g r a d n o j etno-optici «agro r e f o r m a t o r a kulture» fungira k a o j e d i n o n e u p i t n a g r u n t o v n i c a «naše zemlje», ali «naše» u smislu vlasničke z a o k r u ž e n o s t i u k u p n o g geo-prostora znakovito zasijanog n a g r i z e n i m kostima p r e d a k a . «Ime, vlastito ime, je dakle», pokazuje Vlaisavljević, «i sjeme i biljka i plod. Z a t o je svaka k u l t u r a u svom i z v o r n o m - ili u svom « n a t u r a l i z i r a n o m » obliku - a g r i k u l t u r a . S t o znači k u l t u r a uzgajanja i njegovanja vlastitih i m e n a » .

178

Prilog filozofiji

nevidljivog

Samo tako rat realno postaje i ono što objektivno nije. Koliko god destruktivistički j e d n o z n a č a n , toliko fenom e n o l o š k i polisemičan, p o j a m r a t a , logikom s e m a n ­ tičke r e i n t e r p r e t a c i j e m i n u l o g iskustva, dozvoljava Vlaisavljeviću razvoj jednog, koliko filozofski s a m o r a ­ zumljivog, toliko z d r a v o r a z u m s k i sablažnjivog viđenja u smislu p a r a d o k s a l n o g razumijevanja r a t a «kao najvećeg k u l t u r n o g događaja« ( n a r a v n o , n a t r a g u j e d n o g etnopsihijatrijskog ocrta k a k a v je valerski (iz)nijansirano d a t u p e t o m poglavlju ove knjige), koji kao «dogadaj u n u t a r h o r i z o n t a antropologije i etnologije*, p r o d u c i r a p o t p u n o n o v e d r u š t v e n e stvarnosti, n o v e ideologije, n o v e g r a m a t i k e , nove jezike, n o v e umjetnosti, n o v e književnosti, itd. U svojoj v r e m e n i t o s t i i j e d n o k r a t n o s t i život bi z a p r a v o t r e b a o biti j e d n a k u l t u r a smisla, ali se on p s i h o d i n a m s k o m logikom s t e r e o t i p a p o t i s n u t i h u t a m u kolektivne etnosvijesti, uz p o m o ć apstrakcija politikantski p o s u v r a ć e n e ideje etnosa, izvrće u b e s m i s a o žrtvovanja izmanipuliranih masa. Kultura života ustupa mjesto kulturi smrti. U svojoj p o r a z n o j etno-optici, «historija i nije d r u g o do defile lažnih Bezmjernika, beskrajni niz h r a m o v a p o d i g n u t sumnjivim povodima, t e ponižavanje d u h a p r e d Nevjerovatnim» (E. Cioran). Rezignirajući n a d logikom tog besmisla, Cioran će ustvrditi k a k o je čovjekova p o t r e b a «za izmišljotinama i mitologijom j a č a od očiglednosti i ismijavanja: za sve njegove zločine kriva je s p o s o b n o s t obožavanja...« A obožavanje e t n o s a u formi

179

Prilog filozofiji nevidljivog

idejno p r e f o r m i r a n e sakralizacije r a t n e žrtve, kako n a m implicite p(r)okazuje Vlaisavljevićeva knjiga, p r i p a d a i n v e n t a r u a p s u r d n e aksiologije koja se svakom n o v o m pogibijom, s v a k o m novom žrtvom, s a m o - učvršćuje. D o k je grobljanske semiotike i kulturološki osmišljavane logike r a t a i ratovanja, Drvo Života, cioranovski govoreći, n e ć e d o č e k a t i svoje proljeće: njegovo je stablo s u h o ; od njega ć e m o tesati m r t v a č k e s a n d u k e za n a š e kosti, snove i bolove. U n a š e je m e s o p r o d r o z a d a h davnih strvina r a š t r k a n i h t o k o m m i n u l i h milenija. Njihove kosti s u n a s opčinile. N a groblju d u h a p o k o p a n a s u načela h u m a n i z m a i ljudskosti. Ljepota življenja s a h r a n j e n a je u i m e s v e p r o ž d i r u ć e g etnosa. Sa njom zajedno počivaju Istina, D o b r o i Znanje; Historija je vjetrometina na ledini z a h u k t a l o g etnosa; na njoj su r a s p r š e n a njihova velika slova. Na okorovljenom m e đ u p r o s t o r u r a t o v a điklja k u l t u r a smrti, d o k tu, tik p o d njenim n o g a m a , obitavaju «svete kosti» p r e d a k a koji n a s m a m e sebi. U p r a v o zato, k a o semiotički osvješćujući dogod, čitanje ove knjige ne smije ostati na p u k o m čitanju r a d i čitanja. Vlaisavljevićeva knjiga traži j e d n o o p e t o v a n o - s t u d i r a j u ć e iščitavanj e i k a o takva ne t r e b a nikakve vanjske p r e p o r u k e . K a o svojevrsna, i z a s a d j e d i n a filozofija nevidljivog k o d nas.

Sutješčica, 15. 04. 2007.

180

Bilješke o izvorima

Prvo poglavlje j e objavljeno p o d n a s l o v o m : „ R a t n e s k i c e o j e z i k u " u r a t n o m i z d a n j u č a s o p i s a Fantom slobode N° 2, S a r a j e v o , m a r t 1995. Drugo poglavlje se pojavilo k a o „ P e r i g e j socijalizma" u Odjeku N° 3, S a r a j e v o , 1995. Treće poglavlje j e p o d istim n a s l o v o m , „ R a t n a s t v a r n o s t o b j a š n j e n a a u t i s t i č n o j djeci," objavljeno u Odjeku N° 1, 1996, Četvrto poglavlje, „ K r u ž e n j e vlastitih i m e n a u p r i r o d i " , objavljeno je u n e k o m od r a t n i h b r o j e v a Odjeka, n a ž a l o s t z a g u b l j e n i h u t r e n u t k u p r i p r e m a n j a ove knjige. P e t o poglavlje, „ P o e t i k a vlastitog i m e n a , " s e p o d istim n a s l o v o m pojavilo u Odjeku N° 2,1995. Š e s t o p o g l a v l j e j e najprije objavljeno p o d i s t i m n a s l o v o m u Odjeku N° 4, 1996. P o t o m se pojavilo u p r i j e v o d u H e d e S a m a n e k n a n j e m a č k i jezik: „ D e r K r i e g als 181

g r ö ß t e s K u l t u r e r e i g n i s , " Dialogue, I n t e r n a t i o n a l I s s u e N° 3-4, Sarajevo, 1997, str. 23-34. K a s n i j e p r e n e s e n o i na n j e m a č k o m i na n a š e m jeziku u č a s o p i s u Beogradski krug N° 3-4/1996 i N° 1-2/1997, str. 604-611. Slovenački prijevod se pojavio p o d naslovom " Vojna kot največji k u l t u r n i d o g o d e k ", Nova revija N° 182, L e t n i k XVI, junij 1997, str. 43-49. Sažetiji dio teksta je u v r š t e n na e n g l e s k o m i n a n a š e m jeziku u p r i r u č n i k H a r v a r d s k o g p r o g r a m a z a t r a u m u izbjeglica ( H a r v a r d P r o g r a m i n Refugee Trauma: T r a u m a and H u m a n Development - Training For M e n t a l H e a l t h Professionals, S e p t e m b e r , 1996, Rijeka). P r a v i p o v o d n a s t a n k u ovog ogleda je bio poziv za u š e š ć e u p r v o m poslijeratnom k o n g r e s u psihijatara Bosne i Hercegovine. S e d m o poglavlje je najprije objavljeno na f r a n c u s k o m : " L a Constitution g u e r r i è r e des petites n a t i o n s des B a l k a n s ou 'Qui s'agit-il de réconcilier en B o s n i e Herzégovine?'", te istovremeno na engleskom: "The War Constitution of t h e Small Nations of t h e B a l k a n s , or 'Who is to be reconciled in Bosnia a n d H e r z e g o v i n a , ' " Transeuropéennes N° 14/15, Paris, 1998/1999, str. 125-141. P o t o m je izašla i verzija na n a š e m jeziku: " R a t n a subjektkonstitucija m a l i h n a r o d a , " Dijalog N° 4, Sarajevo, 1998, str. 25-36. U b r z o je objavljen i slovenački prijevod: "Vojna konstitucija m a j h n i h n a r o d o v n a B a l k a n u ali 'koga j e t r e b a spraviti v B o s n i in Hercegovini,' " Filozofski Vestnik N° 1/1999, L e t n i k XX, Ljubljana, str. 153-164. Kasnije je o p e t objavljeno n a e n g l e s k o m jeziku: " T h e War-Constitution

182

of Small N a t i o n s of t h e B a l k a n s " , in: D a n e R. G o r d o n a n d David C. D u r s t (eds.), Civil Society in Uncivil Times, R o d o p i , Value I n q u i r y B o o k Series, 2003, str. 59-67. O s m o poglavlje j e najprije n a p i s a n o n a f r a n c u s k o m j e z i k u i objavljeno p o d naslovom: "Trois l a n g u e s ou trois familles d e n o m s p r o p r e s d ' u n e m ê m e l a n g u e ? " , Cahiers balkaniques, Projet de n u m é r o à t h è m e linguistique: Autour du nom propre, INALCO, P u b l i c a t i o n s L a n g u e s ' s , P a r i s , 2001, str. 193-208. K r a ć i i n e š t o izmijenjeni dio ovog ogleda j e objavljen n a n a š e m jeziku p o d naslovom: „ R a s p a d jezičke federacije i e t n i č k a rekonstitucija" u č a s o p i s u Forum Bosnae N° 16, Sarajevo, 2002, str. 155-168. U t a k v o m oblikuje p o n o v o objavljen kao četvrto poglavlje u mojoj knjizi Etnopolitika i građanstvo, Biblioteka S t a t u s , Mostar, 2006, str. 81-94. S a d a se n a p o k o n pojavljuje u prvobitnoj verziji, u d o s l o v n o m prijevodu s francuskog jezika. D e v e t o poglavlje je p o d tim n a s l o v o m , " E t n i č k i i d e n t i t e t i r a t , " već objavljeno u Odjeku N° 1-2, 2004. M o ž e se naći i na w e b stranici ovog časopisa: http://odjek.ba/index. p h p ? b r o j = 0 4 & i d = 0 1 . To je d r u g i dio ogleda koji je p o d n a s l o v o m "Južnoslavenski i d e n t i t e t i s u š t a s t v a r n o s t r a t a " objavljen u mojoj p r e t h o d n o j knjizi Etnopolitika i građanstvo. *

*

*

P o s e b n u zahvalnost z a n a s t a n a k ovih tekstova d u g u j e m u r e d n i c i Odjeka N e r m i n i K u r s p a h i ć , bez čije prijateljske

183

p o d r š k e i često u p o r n o g insistiranja na saradnji u časopisu v e ć i n a tekstova, veći dio ove knjige, ne bi ni nastali. Veliku z a h v a l n o s t d u g u j e m i g l a v n o m u r e d n i k u Dijaloga, m o m n e k a d a š n j e m profesoru i d r a g o m prijatelju Arifu T a n o v i ć u koji m e j e t a k o đ e r h r a b r i o d a p i š e m tekstove za ovaj časopis.

184

Dtp/idejno rješenje korice E m i r Škaljić emirs@maunagic. ba Štampa i obrada M a u n a g i ć d.o.o. - D o m grafike stamparija@maunagic. ba Za štampariju Pal Serbak pals@maunagic. ba

Distribucija M a u n a - Fe Mauna - Fe: +387 33 570 850 maunafe@maunagic. ba esadbajtal@bih. net. ba Sarajevo

2007.