Ouderen en welzijn van nu 978-90-368-0595-7, 978-90-368-0596-4 [PDF]

Zitiervorschau

Ouderen en welzijn van nu

Magteld Beun

Ouderen en welzijn van nu

Aan ieder exemplaar van Ouderen en welzijn van nu is een unieke activeringscode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot de online versie van dit boek, extra hoofdstukken, studievragen en aanvullend materiaal. Hoe krijg ik online toegang tot het boek op Mijn BSL? Ga naar  www.bsl.nl/activatie en volg de stappen om toegang te krijgen tot uw online product en vul onderstaande activeringscode in. Uw unieke activeringscode:

Code al geactiveerd? Log direct in op www.mijn.bsl.nl Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen? Neem dan contact op met: [email protected]

Magteld Beun Co-auteurs: Theo Royers Hilde de Vocht

Ouderen en welzijn van nu

Houten 2014

ISBN 978-90-368-0595-7    © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 748 / 752 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Inhoud I

Deel I Sociologie en psychologie van het ouder worden Magteld Beun

1

Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn �������������������������������������������������������   3 Theo Royers

1.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   6 1.2  Ouderen in tal en tel ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   6 1.2.1 ‘Vergrijzing’ van de bevolking�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7 1.2.2 Dubbele vergrijzing �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7 1.2.3 Levensverwachting���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8 1.3  Fasen in de levensloop: van de wieg tot het graf���������������������������������������������������������������������������   9 1.3.1 Jeugd, volwassenheid en ouderdom �����������������������������������������������������������������������������������������������������   9 1.3.2 Verfijning van de levensfasen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  10 1.3.3 Beperktheid van de indeling in levensfasen�����������������������������������������������������������������������������������������  10 1.3.4 Standaardisering van de levensloop�������������������������������������������������������������������������������������������������������  11 1.4  Generaties en cohorten ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  11 1.4.1 De vooroorlogse generatie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  12 1.4.2 De stille generatie�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  13 1.4.3 De protestgeneratie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  14 1.4.4 De verloren generatie ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  15 1.5  Generaties, generaties en nog eens generaties�����������������������������������������������������������������������������  15 1.5.1 Identiteit, generatie en levensloop���������������������������������������������������������������������������������������������������������  16 1.5.2 Zelf-identiteit�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  16 1.5.3 Deelidentiteiten���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  16 1.5.4 Persoonlijke identiteit en generationele identiteit�����������������������������������������������������������������������������  17 1.6  Maatschappelijke beelden en leeftijdsdiscriminatie�������������������������������������������������������������������  18 1.7  Generationele identiteit en het individuele proces van ouder worden�������������������������������  18 1.8  Overgangsfasen en rituelen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  19 1.8.1 Standaardrituelen in de levensloop��������������������������������������������������������������������������������������������������������  20 1.8.2 Geritualiseerde gewoonten�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  21 1.9  Studievragen en opdrachten�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  21 Literatuur �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  22 2

De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?���������������������� 23 Theo Royers

2.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  26 2.2  Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop�������������������������������������������������������������������������������  26 2.2.1 Ouderdom als ziekte – het pathologische perspectief ���������������������������������������������������������������������  26 2.2.2 Ouderen trekken zich terug – het disengagement-perspectief�����������������������������������������������������  2.2.3 Actief blijven is het devies – de activiteitentheorie ���������������������������������������������������������������������������  2.2.4 Selecteren, optimaliseren en compenseren�����������������������������������������������������������������������������������������  2.2.5 De ecologische theorie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.3  Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop �����������������������������������������������������������������������  2.3.1 Leven als ontwikkelingsopgave���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.3.2 Gerotranscendentie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

27 27 28 29 30 31 32

VI

Inhoud

2.4  Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden ���������������������������������������������������������������  2.5  De waarde van wetenschap �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.6  Succesvol ouder worden �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.7  Solidariteit of conflict? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.8  Beeldvorming en wetenschap���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.9  Ouder worden als waarde �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  2.10  Studievragen en opdrachten�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  Literatuur �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3

33 34 34 34 35 35 36 36

Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen��������������������������������������������� 37 Theo Royers

3.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.2  Gezinsverbanden ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.2.1 Regionale verschillen in groothuishoudens�����������������������������������������������������������������������������������������  3.2.2 Driegeneratiehuishoudens�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.3  Soorten gezins- en familieverbanden �����������������������������������������������������������������������������������������������  3.3.1 Familiebanden�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.3.2 Driegeneratiefamilies�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.3.3 Ingewikkelde familienetwerken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.4  Contacten in families���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.4.1 Reisafstanden�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.4.2 Slechte en verstoorde contacten�������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.5 ‘Stilzwijgende boekhouding’�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.5.1 Geld- en goederenstroom �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.5.2 Hulp aan huis�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.6  Vanzelfsprekende zorg�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.6.1 Coöperatieve zorg�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.6.2 Achter de schermen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.7  Gehechtheid �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.7.1 Het grootboek van verplichtingen en verdiensten�����������������������������������������������������������������������������  3.7.2 Nalatenschappen �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  3.8  Studievragen en opdrachten�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  Literatuur �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4

40 40 40 41 41 41 42 42 42 42 43 43 44 44 44 45 45 46 46 47 47 48

Vitaliteit en ouder worden��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 49 Theo Royers

4.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.2  Mentaal welbevinden �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.2.1 ‘Naarmate je minder hebt, kun je met minder tevreden zijn’����������������������������������������������������������  4.2.2 Angst, depressie en eenzaamheid�����������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.3  Levensvragen: geloof, hoop en liefde������������������������������������������������������������������������������������������������� 

52 52 53 53 54

4.3.1 Levensvragen en zingeving�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  55 4.3.2 Religie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  56 4.3.3 Religieuze verdeling�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  57 4.3.4 Relatie met God���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  57 4.3.5 Spiritualiteit�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  57 4.3.6 Geloof in een bestaan na de dood�����������������������������������������������������������������������������������������������������������  58 4.4  De kracht van het sociale: sociaal welbevinden�����������������������������������������������������������������������������  58

VII

Inhoud

4.4.1 Sociale aspecten van de leefomgeving �������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.2 Buurtnetwerken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.3 ‘Oppervlakkige’ relaties�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.4 Informele buurtnetwerken�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.5 Formele buurtnetwerken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.6 Zintuiglijk en mentaal plezier�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.7 Vaardigheden�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.4.8 Dramaturgie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  4.5  Studievragen en opdrachten�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

II

59 59 60 60 61 61 61 62 62 63

Deel II Ontwikkelingen van nu en passende gerontospecifieke methodieken Magteld Beun

5

Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat��������������������������������������������������������������������� 67 Magteld Beun

5.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.2  Geschiedenis van de verzorgingsstaat�����������������������������������������������������������������������������������������������  5.3  Geschiedenis van het welzijnswerk�����������������������������������������������������������������������������������������������������  5.4  De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) �������������������������������������������������������������������������  5.4.1 Prestatievelden ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.4.2 Wmo – de doelgroepen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.4.3 Wmo – de kritiek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.5  De welzijnsprofessional aan zet: Welzijn Nieuwe Stijl (WNS)���������������������������������������������������  5.6  Transitie en transformatie – de kanteling van de AWBZ�������������������������������������������������������������  5.6.1 De AWBZ – wat gebeurt er als je een hulpvraag hebt?���������������������������������������������������������������������  5.6.2 De kosten en kostenbeheersing���������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.6.3 Wmo en AWBZ�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  5.7  Studievragen en opdrachten����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

70 70 71 72 73 74 75 76 78 78 79 79 80



Literatuur �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  81

6

Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid������������������������������������������������������������� 83 Magteld Beun

6.1  Inleiding ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.2  Kwetsbare ouderen: ouderen als consument ���������������������������������������������������������������������������������  6.2.1 Ouderen binnen de Wmo���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.2.2 Kwetsbare ouderen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.3  Zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht�������������������������������������������������������������������������������������  6.3.1 Zelfredzaamheid�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.3.2 Zelfzorg �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.3.3 Burgerkracht���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.3.4 Empowerment�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.3.5 Zelfwerkzaamheid en zelfsturing�������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.4  Civil society: samenredzaamheid���������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.5  Mantelzorg�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.5.1 Ouderen en mantelzorg �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  6.5.2 De toekomst van de mantelzorg ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 

86 86 87 87 89 89 90 90 91 91 92 93 93 96

VIII

Inhoud

6.6  Vrijwilligerswerk ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������    6.6.1 Ouderen en vrijwilligerswerk������������������������������������������������������������������������������������������������������������������    6.6.2 De toekomst van vrijwilligerswerk�������������������������������������������������������������������������������������������������������    6.7  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������    Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������    7

97 97 98 98 99

Eigen Kracht-conferenties��������������������������������������������������������������������������������������������������������������  101 Magteld Beun

7.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2  Eigen Kracht-conferenties��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.1 De basisprincipes ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.2 Wanneer wordt een conferentie ingezet?������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.3 Kosten en baten van een conferentie��������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.4 De coördinator��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.5 De werkwijze�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.2.6 Ook digitaal��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.3  Eigen Kracht en ouderen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.4  De familiezorgconferentie (FZC)��������������������������������������������������������������������������������������������������������   7.5  Studievragen en opdrachten�������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8

103 103 105 105 106 106 106 107 108 110 111 112

Werken met vrijwilligers ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  113 Magteld Beun

8.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.2  Vrijwilligerswerk en motivatie������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.3  Vrijwilligerswerk: generaties en levensloop �������������������������������������������������������������������������������   8.3.1 Generaties���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.3.2 Levensfasen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.3.3 Transities �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.3.4 Insnijdende levensgebeurtenissen (life-events)������������������������������������������������������������������������������  

115 115 117 117 117 117 118

8.4  Vrijwilligerswerk, ouderenwerk en trends ������������������������������������������������������������������������������������   8.4.1 Ontwikkelingen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.4.2 Trends������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   8.5  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

121 121 122 122 123

9

Outreachend werken: eropaf!������������������������������������������������������������������������������������������������������  125 Magteld Beun

9.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.2  Een korte geschiedenis: erbovenop, ernaast, ervandaan, eropaf����������������������������������������   9.3  De kern van outreachend werken ����������������������������������������������������������������������������������������������������   9.3.1 Handelingsruimte��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.3.2 Normatief beladen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.3.3 Reduceren van overlast en versterken van eigen regie������������������������������������������������������������������   9.3.4 De doelgroep����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.3.5 Wie ben ik, dat ik dit doen mag?������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

127 127 128 129 129 130 131 132

9.4  Ouderen? – Eropaf! – Zorgwekkende zorgmijders���������������������������������������������������������������������   133 9.4.1 Sociaal isolement bij ouderen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   133

IX

Inhoud

9.4.2 De werkwijze�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.5  Ouderen? Eropaf! – Het keukentafelgesprek��������������������������������������������������������������������������������   9.5.1 De leefgebieden ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.5.2 De werkwijze�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   9.6  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   10

134 137 137 138 138 139

Casemanagement��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  141 Magteld Beun

10.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.2  De kern van casemanagement ����������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.2.1 Centrale uitgangspunten van casemanagement ����������������������������������������������������������������������������   10.2.2 De methode: emanciperende hulpverlening������������������������������������������������������������������������������������   10.3  Dementie en casemanagement ��������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.3.1 Landelijk Netwerk Dementie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.3.2 Casemanager dementie – de werkwijze����������������������������������������������������������������������������������������������   10.4  Casemanagement: zeker niet alleen bij dementie ��������������������������������������������������������������������   10.5  De fasen van casemanagement ��������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.5.1 Assessment: een brede benadering en adequate diagnostiek����������������������������������������������������   10.5.2 Planning: een samenhangend, volledig hulpverleningsplan ������������������������������������������������������   10.5.3 Linking: organisatie van het hulpverleningsteam die de individuele inbreng overstijgt������   10.5.4 Monitoring: beloop van hulp- en dienstverlening via (tussentijdse) evaluatie����������������������   10.5.5 Evalueren������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   10.6  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11

143 144 144 145 146 147 148 148 149 149 151 152 153 154 154 155

Genogram, ecogram en het relatienetwerk������������������������������������������������������������������������  157

Magteld Beun 11.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   159 11.2  Genogram – De familie in beeld ��������������������������������������������������������������������������������������������������������   159 11.2.1 Symbolen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.2.2 Een eenvoudige start��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.2.3 Feitelijke gegevens������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.2.4 Genogram tekenen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.3  Ecogram – De omgeving in beeld������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.3.1 Opzet en symbolen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.3.2 Voorbeeldvragen bij het maken van een ecogram��������������������������������������������������������������������������   11.4  Het relatienetwerk – De onderlinge betrekkingen in beeld��������������������������������������������������   11.4.1 Relatienetwerk in beeld brengen����������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.4.2 Zorgnetwerken ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   11.5  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12

161 161 162 162 162 162 164 165 166 166 168 168

Narratief werken����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  169 Magteld Beun

12.1  Inleiding �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   171 12.2  De betekenis van narratieven �����������������������������������������������������������������������������������������������������������   171 12.3  Enkelvoudige reminiscentie – ervaringsverhalen����������������������������������������������������������������������   174

X

Inhoud

12.4  Life-review – herstelverhalen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.5  Levensverhaal en depressie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.5.1 Op zoek naar zin ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.5.2 De verhalen die we leven������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.6  Vastleggen van HET verhaal – creatieve werkvormen rond het levensverhaal��������������   12.6.1 Levensboek��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.6.2 Werken met (bestaande) inspiratiekaarten����������������������������������������������������������������������������������������   12.6.3 Muzikale verhalen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.6.4 Maken van een landkaart������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   12.7  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13

175 176 176 177 177 179 179 180 180 181 181

Verlies en rouwverwerking ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  183 Magteld Beun

13.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.2  Verlies en rouw������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.2.1 Verlies in soorten en maten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.2.2 Rouw��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.3  Ouderen en verlies����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.3.1 Soorten verlies bij ouder worden volgens Bartky����������������������������������������������������������������������������   13.3.2 Verlies van de eigen gezondheid, en de naderende eigen dood������������������������������������������������   13.3.3 Zingeving bij verlieservaringen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.3.4 Coping bij verlieservaringen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   13.4  Het werk dat moet worden verzet: fasen van rouw en verliesverwerking ����������������������   13.5  Verstoorde en gecompliceerde rouw ����������������������������������������������������������������������������������������������   13.6  De taak van de hulpverlener bij rouw en verliesverwerking ������������������������������������������������   13.7  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

III

185 185 185 186 187 187 189 190 191 192 193 194 195 195

Deel III Thema’s die horen bij ‘Ouderen en welzijn van nu’ Magteld Beun

14 Thema 1: Kijken door een roze bril������������������������������������������������������������������������������������������  199 14.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   202 14.2  De geschiedenis����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   202 14.3  Roze ouder worden – de thema’s������������������������������������������������������������������������������������������������������   205 14.3.1 Financiële situatie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   205 14.3.2 Kwetsbare netwerken en isolement ����������������������������������������������������������������������������������������������������   205 14.3.3 Maatschappelijke participatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   206 14.3.4 Gezondheid��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   207 14.3.5 Verzorgingsinstellingen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   208 14.3.6 Intolerantere samenleving?��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   208 14.3.7 Minderheidsstress��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   209 14.3.8 Beschermende factoren ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   210 14.4  Kijken door een roze bril – tips voor hulpverleners ������������������������������������������������������������������   210 14.4.1 Tips voor welzijnsorganisaties����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   210

XI

Inhoud

14.4.2 Tips voor werkers in intramurale voorzieningen voor ouderen��������������������������������������������������   14.4.3 Tips voor professionals ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   14.5  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15

211 211 212 212

Thema 2: Migrantenouderen in Nederland������������������������������������������������������������������������  213 Magteld Beun

15.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.2  Oudere migranten, wie zijn dat eigenlijk? ������������������������������������������������������������������������������������   15.3  Sociaaleconomische positie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.3.1 Arbeid – terugkijken op een leven van hard werken����������������������������������������������������������������������   15.3.2 Laaggeletterdheid��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.3.3 Financiële positie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.3.4 Religie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.4  Het terugkeerdilemma ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.5  Wonen ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.5.1 Woonzorgcomplexen en dagbesteding����������������������������������������������������������������������������������������������   15.5.2 Intramurale voorzieningen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.6  Het zorgplichtdilemma en mantelzorg ������������������������������������������������������������������������������������������   15.7  Gezondheid en ziekte ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.7.1 Fysieke klachten������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.7.2 Psychische klachten����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.7.3 Ervaren gezondheid����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   15.8  Oudere allochtonen – Wmo en welzijn�������������������������������������������������������������������������������������������   15.9  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   16

216 217 219 219 220 220 221 222 223 223 224 225 226 227 227 229 230 232 232

Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking������������������������������������������������  233

Magteld Beun 16.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   236 16.2  Ouderen met een verstandelijke beperking – wie zijn dat eigenlijk?��������������������������������   236 16.2.1 De oorzaken van een verstandelijke beperking�������������������������������������������������������������������������������   237 16.2.2 Diagnose ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   237 16.2.3 Onderscheidende kenmerken bij ouderdom������������������������������������������������������������������������������������   238 16.3  De geschiedenis����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   240 16.4  Burgerschap, ondersteuning en participatie��������������������������������������������������������������������������������   241 16.5  Verstandelijk beperkte ouderen – de thema’s ����������������������������������������������������������������������������   243 16.5.1 Levensfase����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   243 16.5.2 Gezondheid��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   244 16.5.3 Afhankelijkheid en eenzaamheid����������������������������������������������������������������������������������������������������������   244 16.5.4 Wonen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   245 16.6  Werken met ouderen met een verstandelijke beperking – tips voor hulpverleners������   246 16.6.1 Kernopgaven voor de professional in de zorg aan cliënten met een verstandelijke beperking ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   247 16.7  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   248

Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   248

XII

Inhoud

17

Thema 4: Ouderenmishandeling ����������������������������������������������������������������������������������������������  249 Magteld Beun

17.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   252 17.2  Ouderenmishandeling – wat is dat eigenlijk?������������������������������������������������������������������������������   253 17.3  Cyclus van geweld������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   256 17.4  De plegers, de risico’s ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   257 17.4.1 De plegers����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   257 17.4.2 De risico’s������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   259 17.5  De signalen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   261 17.6  Tips voor hulpverleners ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   262 17.7  Het landelijke basismodel meldcode huiselijk geweld������������������������������������������������������������   264 17.7.1 Stap 1: In kaart brengen van signalen bij vermoeden van mishandeling��������������������������������   264 17.7.2 Stap 2: Overleggen met een collega of het Algemeen Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG) ������  265 17.7.3 Stap 3: Gesprek met de cliënt ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   266 17.7.4 Stap 4: Wegen van het geweld of de kindermishandeling������������������������������������������������������������   266 17.7.5 Stap 5: Beslissen: hulp organiseren of melden����������������������������������������������������������������������������������   267 17.8  Geheimhouding����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   269 17.8.1 Spreken is zilver, zwijgen is …����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   270 17.8.2 Conflict van plichten ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   270 17.9  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   271 Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   272 18

Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd��������������������������������������������������  273 Hilde de Vocht

18.1  Inleiding ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.2  Bestaande ideeën over ouderen en seksualiteit ������������������������������������������������������������������������   18.3  Intimiteit en seksualiteit als ingrediënten van welzijn/kwaliteit van leven��������������������   18.4  Intimiteit en seksualiteit bij het ouder worden: wat verandert er? ������������������������������������   18.5  Veranderingen in relatie tot seksualiteit door (de behandeling van) ziekte ������������������   18.5.1 Kanker������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  

276 276 278 279 281 281

18.5.2 Hart- en vaatziekten����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.3 CVA�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.4 Reuma en gewrichtsklachten ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.5 Diabetes��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.6 COPD��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.7 Incontinentie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.8 Ziekte van Parkinson ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.9 Depressie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.10 Dementie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.5.11 Voorgeschreven en vrij verkrijgbare medicatie��������������������������������������������������������������������������������   18.6  Tips en adviezen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   18.7  Ouderen in instellingen en seksualiteit������������������������������������������������������������������������������������������   18.8  Ouderen zelf aan het woord over intimiteit en seksualiteit ��������������������������������������������������  

282 282 282 282 283 283 283 283 284 284 284 286

18.9  In gesprek met ouderen over seksualiteit�������������������������������������������������������������������������������������   18.9.1 Breng het onderwerp intimiteit/seksualiteit ter sprake ����������������������������������������������������������������   18.9.2 Luister naar de individuele ervaringen������������������������������������������������������������������������������������������������   18.9.3 Stimuleer communicatie tussen de partners������������������������������������������������������������������������������������   18.9.4 Geef persoonlijk advies en informatie ������������������������������������������������������������������������������������������������  

288 289 290 291 291 291

XIII

Inhoud

18.10  Tot slot����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   292 18.11  Studievragen en opdrachten��������������������������������������������������������������������������������������������������������������   292 Literatuur ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������   293

Bijlagen Literatuur��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  299

Geraadpleegde websites����������������������������������������������������������������������������������������������������������������  317

Register������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������  321

XV

Over de auteur Magteld Beun (1973) is opgeleid als maatschappelijk werker en afgestudeerd aan de Vrije Universiteit als sociaal gerontoloog. Zij is initiatiefnemer en auteur van het boek Ouderen en welzijn van nu. Zij combineert dit in het dagelijks leven met het moederschap en met haar baan als financieel directeur/senior stafmedewerker bij de NVMW - de beroepsvereniging van sociaal werkers. Zij is eigenaar van de website 7 www.bijbeun.nl en adviseert organisaties en onderwijs bij deskundigheidsbevordering van professionals in het werken met de doelgroep ouderen. Over de co-auteurs

Theo Royers (1954) studeerde in de jaren zeventig aan de Sociale Academie Amsterdam en nadien westerse sociologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij startte in 1976 zijn loopbaan bij de Stichting Dienstverlening Alkmaar-Heiloo als projectleider gecoördineerd bejaardenwerk en maatschappelijk werker van de Indicatiecommissie. Daarna werkte hij als stafmedewerker bij de Stichting Welzijn Ouderen Arnhem en als methodiekontwikkelaar en adviseur bij het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn en bij Vilans – kenniscentrum voor de langdurige zorg. Sinds 2013 werkt hij als zelfstandige. Hij was als redacteur verbonden aan de tijdschriften LeefTijd, Senior en Ouderenzorg en is dat momenteel bij Denkbeeld. Zijn specialisme is communicatievraagstukken in de domeinen zorg en welzijn. Naast artikelen en handboeken, schreef hij boeken over de panelmethodiek, over emoties in de zorg, over het samenspel tussen zorgverleners en familieleden en over dagopvang en ouderenmishandeling. Hij verzorgt trainingen aan zorgverleners in de intramurale en extramurale ouderenzorg. Hilde de Vocht studeerde psychologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Zij is als lector Ouderenzorg en Palliatieve Zorg verbonden aan het verpleegkundedomein van de Saxion Hogeschool te Deventer en Enschede. In samenwerking met de beroepspraktijk en het bachelor en masteronderwijs voert zij met haar kenniskring praktijkgericht onderzoek uit. In 2011 is zij aan de Birmingham City University gepromoveerd op het onderwerp: ‘Sexuality and intimacy in cancer and palliative care’. Binnen dit onderzoek staat het perspectief van kankerpatiënten, hun naasten en professionals centraal. Via publicaties en presentaties worden de resultaten van dit onderzoek uitgedragen, onder andere via de patiëntenfolder: ‘Wie denkt er nu aan seks?’ zoals uitgegeven door de Netwerken Palliatieve Zorg.

XVII

Inleiding

XVIII

Inleiding

In 2025 is een op de vier mensen in Nederland 65+. Daardoor is de kans groot dat je als hulpverlener met ouderen te maken krijgt, ook al werk je met een andere doelgroep. Het is dus nodig dat je als (beginnend) hulpverlener iets af weet van ouderen. In dit boek schetsen we een beeld van ouder worden in de Nederlandse samenleving. Het gaat daarbij niet alleen over de oudere met een rollator of de oudere met ‘het zwitserlevengevoel’. Dé oudere bestaat niet, want de onderlinge verschillen nemen eerder toe naarmate mensen ouder worden. Ouderen vormen een doelgroep waar veel hulpverleners niet direct voor kiezen. Dat geldt voor veel beroepsgroepen. Misschien is dat ook wel begrijpelijk: onderzoek van Motivaction en Actiz (2013) toont aan dat 30% van de Nederlanders leeft bij de dag en niet of nauwelijks nadenkt over ouder worden. 7% is zelfs bang om ouder te worden. Ook in het welzijnswerk kiezen niet veel hulpverleners al in de opleiding voor de doelgroep ouderen. De aparte leerroutes die opleidingen inrichten rond de doelgroep ouderen (accentroutes, minoren, uitstroomrichtingen) worden door voltijdstudenten niet of nauwelijks bezocht en slechts incidenteel door volwassenen. Stageplaatsen in organisaties waar veel ouderen komen of wonen, zijn niet populair. Met dit boek willen wij duidelijk maken dat kennis over ouderen, gezien de maatschappelijke ontwikkeling van ontgroening en vergrijzing, geen kwestie van kiezen meer zou mogen zijn. Iedere hulpverlener in het welzijnsdomein moet kennis tot zich hebben genomen over oud-worden en oud-zijn. Iedere hulpverlener moet hebben nagedacht over de ideeën, beelden en werkelijkheid van wie oud(er) wordt in onze maatschappij en moet inzicht hebben in de eigen verhouding tot ouder worden en ouderen. Gerontospecifieke kennis is in deze tijd noodzakelijk wanneer je als hulpverlener aan de slag gaat. De maatschappelijke trend dat hbo-professionals meer en meer in de positie worden gebracht waarin zijn vrijwilligersinitiatieven ondersteunen en niet direct ‘ouderen in het wild’ zullen tegenkomen, ontslaat hen wat ons betreft niet van de plicht om in hun opleiding kennis over de doelgroep ouderen op te doen. Integendeel, want zoals we in dit boek laten zien spelen ouderen niet alleen een grote rol als consument van hulpverlening, maar ook als actieve leverancier van vrijwilligersdiensten. Wat ons betreft vormt de doelgroep ouderen dus niet het onderwerp van een aparte leerroute of specialisatie en of van een keuzevak, maar een integraal onderdeel van de opleiding. Dit boek leent zich daarvoor, omdat het is opgebouwd uit (onder)delen en thema’s die gekoppeld kunnen worden aan thema’s die in de opleiding aan de orde komen: psychologie en sociologie (van het ouder worden), diversiteit (roze ouderen, migrantenouderen en ouderen met een verstandelijke beperking) en diverse methodieken die zijn voorzien van een gerontospecifieke invalshoek. In dit boek staat de doelgroep ouderen (in al zijn verscheidenheid) centraal, met als nadrukkelijke focus het welzijn en welbevinden. Dat maakt dit boek uniek, omdat veel literatuur over ouderen vooral betrekking heeft op gezondheid. We mijden dat thema niet in dit boek, omdat gezondheid een onderdeel vormt van ervaren welzijn en welbevinden en eveneens van het ouder worden. De primaire focus blijft gedurende het hele boek echter het welzijnsdomein.

Inleiding

XIX

De thema’s die in het boek aan de orde komen, zijn geselecteerd op verzoek van de opleidingen social work (maatschappelijk werk, sociaal pedagogische hulpverlening en cultureel maatschappelijke vorming). Ouderen en welzijn van nu is echter ook geschikt voor andere professionals die geïnteresseerd zijn welzijn en welbevinden vanuit een gerontospecifieke invalshoek. Vanzelfsprekend is het boek ook interessant voor professionals met werkervaring – ook wanneer zij al ruime ervaring hebben met de doelgroep ouderen, omdat voor het eerst na de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning in 2006 alle maatschappelijke ontwikkelingen rond de ‘Ouderen van nu’ zijn samengebracht. Het boek vormt samen met de digitale omgeving die bij dit boek is ontwikkeld, een overzicht van het ouder worden in deze tijd. Het eerste deel van het boek beslaat vier hoofdstukken waarin de achtergronden van het ouder worden en oud-zijn nader worden belicht. Het eerste hoofdstuk gaat in op de spanning tussen de sporen die een tijdperk in mensen als generatie kan nalaten en de ontwikkeling van de persoonlijke identiteit. In het tweede hoofdstuk behandelen we een aantal wetenschappelijke stromingen die het proces van ouder worden nader hebben bestudeerd. Ervaren mensen hun latere leven als een aaneenschakeling van breuken en verlieservaringen of toch meer als een doorgaand proces? Het derde hoofdstuk heeft het familieleven en de onderlinge contacten tot onderwerp. In het vierde hoofdstuk staat de mentale kant van het ouder worden centraal: hoe wel ervaren ouderen hun bestaan en wat draagt daaraan bij? In het tweede deel staat de ontwikkeling van onze participatiemaatschappij centraal en de rol die ouderen hierin (kunnen) spelen. Hier behandelen we een aantal methodieken die passen bij de ‘doe-het-zelf ’-maatschappij en de rol die professionals hierin spelen. Het zijn methodieken die aan de orde komen in de opleiding, maar nu specifiek zijn voorzien van een gerontospecifieke focus. Hoe ga je te werk wanneer je te maken hebt met ouderen en vrijwilligers, of met oudere vrijwilligers? En hoe ziet outreachend werk in de wijk eruit als het gaat om sociaal geïsoleerde ouderen? Of: hoe werkt het keukentafelgesprek bij mensen van 70+? Maar ook: wat kun je met specifieke methodieken als narratief werken? Hoe zit het met rouw en verliesverwerking op latere leeftijd? In het laatste deel van het boek komt een aantal specifieke thema’s aan bod. De doelgroepen die aan bod komen bij het thema diversiteit zijn roze ouderen, migrantenouderen en ouderen met een verstandelijke beperking. Daarnaast beschrijven we een actueel thema dat gaat over (on)macht en afhankelijkheid, namelijk ‘ouderenmishandeling’. Het boek sluit af met het thema ‘intimiteit en seksualiteit bij ouderen’, dat is geschreven door gastschrijver en lector Hilde de Vocht. Ieder hoofdstuk in dit boek is voorzien van leerdoelen en van studievragen en opdrachten die met behulp van docenten van diverse opleidingen zijn ontwikkeld. In de digitale omgeving die bij dit boek hoort, komen alle onderdelen uit het boek terug. De hoofdstukken zijn digitaal te vinden, voorzien van een onderwerpspecifieke literatuurlijst. Verder vindt u er links naar documenten en formulieren, naar filmpjes en waar mogelijk naar extra casusmateriaal. Tevens zijn daar voor de liefhebber bonusstudievragen en opdrachten toegevoegd.

XX

Inleiding

In de digitale leeromgeving zijn ook aanvullende thema’s te vinden die niet in het boek worden behandeld. Deze thema’s zijn: De woon- en leefomgeving van ouderen, Verslaving, Meest voorkomende ouderdomsziekten (geschreven door Jolanda Winters), Dementie, Eenzaamheid, en De nieuwe levensloop en werk. Daarnaast worden extra methodieken uitgewerkt zoals presentie, motiverende gespreksvoering en gezamenlijke besluitvorming. Ook deze extra thema’s zijn voorzien van literatuurverwijzingen, studievragen en opdrachten, links naar documenten, filmpjes en casusmateriaal. Het maken van dit boek en de digitale leeromgeving is een inspirerend en enerverend traject geweest. Ik wil Theo Royers bedanken voor de eerste vier hoofdstukken van dit boek. Ik wil alle docenten en professionals die we gedurende de afgelopen anderhalf jaar mochten polsen, bedanken voor hun input. Ik wil in het bijzonder Ineke Vlasman (Hogeschool van Amsterdam) en Ella Lemmens (Hogeschool Zuyd) bedanken. Ineke heeft voor het boek de vragen bij de methodische hoofdstukken bedacht. Ella heeft de vragen en opdrachten bij de hoofdstukken ‘Ouderenmishandeling’ en ‘Ouderen met een verstandelijke beperking’ ontwikkeld. Hilde de Vocht bedanken we voor haar spontane aanbod om een hoofdstuk te verzorgen in het boek. Jolanda Winters wil ik bedanken voor het themahoofdstuk dat zij heeft geschreven voor de website. En dan natuurlijk het thuisfront: Anna, Menno en Peter – dank jullie wel voor jullie begrip, geduld, interesse en betrokkenheid. We wensen iedereen veel leesplezier, studieplezier en ook plezier bij het ouder worden en het nadenken hierover …! Magteld Beun

oktober 2014

1

Deel I Sociologie en psychologie van het ouder worden Magteld Beun

Inleiding Het eerste deel van het boek bestaat uit vier hoofdstukken waarin de achtergronden van het ouder worden en oud-zijn nader worden belicht. Het eerste hoofdstuk gaat in op de spanning tussen de sporen die een tijdperk in mensen als generatie kan nalaten, en de ontwikkeling van de persoonlijke identiteit. We staan stil bij termen als vergrijzing, cohorten en levensloop en hierbij horende rituelen, en we bespreken de generatietheorie. We beschrijven langs welke weg generatie en levensloop van invloed zijn op het ontwikkelen van een eigen identiteit. En we raken kort aan het gegeven dat maatschappelijke beelden van ouder worden en het ouder wordende lichaam iets doen met de identiteit van ouderen en met onze beeldvorming van ouder worden en oud-zijn. In het tweede hoofdstuk behandelen we een aantal wetenschappelijke stromingen die het proces van ouder worden nader hebben bestudeerd. Ervaren mensen hun latere leven als een aaneenschakeling van breuken en verlieservaringen of toch meer als een doorgaand proces? Wat zegt de wetenschap hierover? En wat is hiervan de waarde voor iemand die bezig is oud te worden? Hoe word je volgens de wetenschap eigenlijk succesvol oud? Het derde hoofdstuk heeft het familieleven en de onderlinge contacten tot onderwerp. Soorten families en de wederkerigheid tussen zorg geven en ontvangen staan hier centraal. Is het vanzelfsprekend om zorg te verlenen? Leveren kinderen zorg aan hun oudere ouders, of is het omgekeerd? In het vierde hoofdstuk staat de mentale kant van het ouder worden centraal: hoe zit het precies met vitaliteit en ouder worden? Wanneer ben je eigenlijk vitaal? Hoe wel ervaren ouderen hun bestaan en wat draagt daaraan bij? In dit hoofdstuk gaat het over mentaal, sociaal en spiritueel/religieus welbevinden.

I

Hoofdstuk 1

Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn – 3 Theo Royers

Hoofdstuk 2 De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven? – 23 Theo Royers Hoofdstuk 3 Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen – 37 Theo Royers Hoofdstuk 4 Vitaliteit en ouder worden – 49 Theo Royers

3

Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn Theo Royers

Leerdoelen –– Je hebt kennisgenomen van de bevolkingsontwikkeling in de afgelopen eeuw en weet dat de bevolking in omvang is toegenomen en de samenstelling is veranderd: nooit eerder in de geschiedenis maakten ouderen als groep getalsmatig zo’n groot onderdeel uit van de samenleving. –– Je hebt kennisgemaakt met verschillende indelingen van fasen in de levensloop en de betekenis van die indelingen voor de manier waarop je naar leeftijdsgroepen kijkt. –– Je kent het verschil tussen een cohort en een generatie en de achtergronden van verschillende generaties. –– Je bent je ervan bewust dat ouderen hun identiteit gedurende hun levensloop opbouwen en aanpassen. –– Je weet dat maatschappelijke beelden van de ouderdom stereotypering veroorzaken die een persoonlijke kennismaking met ouderen in de weg zit. –– Je hebt inzicht in de rol die herkenbare en minder zichtbare rituelen in het persoonlijk leven spelen om de overgang naar nieuwe omstandigheden mogelijk te maken.

1.1 Inleiding – 6 1.2 Ouderen in tal en tel – 6 1.2.1 ‘Vergrijzing’ van de bevolking – 7 1.2.2 Dubbele vergrijzing – 7 1.2.3 Levensverwachting – 8

1.3 Fasen in de levensloop: van de wieg tot het graf – 9 1.3.1 Jeugd, volwassenheid en ouderdom – 9 1.3.2 Verfijning van de levensfasen – 10 1.3.3 Beperktheid van de indeling in levensfasen – 10 1.3.4 Standaardisering van de levensloop – 11 M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_1, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1

1.4 Generaties en cohorten – 11 1.4.1 De vooroorlogse generatie – 12 1.4.2 De stille generatie – 13 1.4.3 De protestgeneratie – 14 1.4.4 De verloren generatie – 15

1.5 Generaties, generaties en nog eens generaties – 15 1.5.1 Identiteit, generatie en levensloop – 16 1.5.2 Zelf-identiteit – 16 1.5.3 Deelidentiteiten – 16 1.5.4 Persoonlijke identiteit en generationele identiteit – 17

1.6 Maatschappelijke beelden en leeftijdsdiscriminatie – 18 1.7 Generationele identiteit en het individuele proces van ouder worden – 18 1.8 Overgangsfasen en rituelen – 19 1.8.1 Standaardrituelen in de levensloop – 20 1.8.2 Geritualiseerde gewoonten – 21

1.9 Studievragen en opdrachten – 21 Literatuur – 22

Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

5

1

6

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

I’m a dirty old man. I do what I can. Tryin’ to make a living. I’m a dirty old man. Neil Young (1945), popmuzikant

1.1 Inleiding

De afgelopen eeuw heeft er een wonderbaarlijke bevolkingsontwikkeling plaatsgevonden. Mensen sterven minder snel en leven langer. Werden een eeuw geleden mensen gemiddeld vijftig jaar oud, nu ligt de levensverwachting bij de geboorte op ongeveer tachtig jaar. Mede hierdoor is de omvang van de bevolking gegroeid van vijf naar zeventien miljoen mensen. Daarnaast is de samenstelling van de bevolking sterk veranderd door een toename van het aantal ouderen. Deze ontwikkeling stelt niet alleen de samenleving als geheel voor nieuwe opdrachten, maar ook ouderen zelf moeten een plaats in de samenleving verwerven. Volgens de statistieken en allerlei wetgeving is vijfenzestig jaar het moment waarop iemand een ‘oudere’ heet; het is een punt op de kalender. Maar deze kalenderleeftijd zegt weinig over het ouder worden zelf, want tussen mensen zijn de verschillen enorm. Bij sommige mensen treden de eerste verschijnselen van een chronische ziekte al rond hun vijftigste jaar op, terwijl dat bij anderen pas na hun tachtigste jaar het geval is. Leeftijd is dus niet het enige kenmerk van ouder worden. Ook de wijze waarop we naar het ouder worden kijken speelt een rol. Woorden als jeugd, ouderen en generaties nemen we snel in de mond. De neiging om mensen in leeftijdsgroepen onder te verdelen zit diep in ons gebakken. Dat begint al met de indeling van fasen in de levensloop. Maar wat zegt het als we tot de oudere of de jongere generatie behoren? Ontlenen we daar onze identiteit aan? Volgens sommige wetenschappers bouwen mensen hun identiteit vooral op tijdens hun formatieve periode, die loopt van het tiende tot het vijfentwintigste levensjaar.[3] In deze fase zijn mensen het gevoeligst voor sociale conventies, rechtsregels, politieke en levensbeschouwelijke opvattingen[8] en deze dragen bij tot de vorming en ontwikkeling van waarden en normen[17]. Elke generatie heeft zijn eigen identiteit, zo lijken deze wetenschappers te zeggen. In dit hoofdstuk leggen we uit dat de periode waarin we geboren zijn, zeker invloed uitoefent op onze identiteit, maar dat er veel meer ingrediënten zijn waarmee we onze identiteit opbouwen. In de digitale leeromgeving die hoort bij dit hoofdstuk hebben we een aantal leuke filmpjes geplaatst, waardoor de begrippen ouderen, identiteit en beeldvorming even worden ‘opgeschud’. 1.2 Ouderen in tal en tel

We starten dit hoofdstuk met een aantal getallen die de positie van ouderen in de samenleving verhelderen. Maar eerst is het goed stil te staan bij de vraag ‘wie is oud?’. Hiervoor bestaan verschillende definities, met hieraan gekoppeld verschillende leeftijdsindelingen. De meest gebruikte indeling gaat uit van het 65-ste levensjaar. Vanaf deze leeftijd behoor je tot de doelgroep ouderen. Wij zullen deze indeling hanteren als we het hebben over ‘ouderen’ – en aangeven wanneer en waarom we hiervan afwijken als dat aan de orde is. Het aandeel ouderen is in de loop van de twintigste eeuw sterk toegenomen (.  tabel 1.1). In 1900 telde Nederland ruim vijf miljoen inwoners, waarvan een kleine driehonderdduizend ouder dan vijfenzestig jaar. Waar de totale bevolking in deze periode verdrievoudigd is naar ruim zestien miljoen inwoners, is het aantal ouderen vertienvoudigd: van driehonderdduizend naar drie miljoen.

1

7

1.2 • Ouderen in tal en tel

. Tabel 1.1  Bevolkingsontwikkeling 1900–2013 (aantallen x 1000) 1900

1925

1950

1975

2000

2010

2013

Totaal bevolking

5.104

7.308

10.027

13.599

15.864

16.575

16.780

0 tot 20 jaar

2.264

3.048

3.742

4.646

3.873

3.928

3.871

20 tot 45 jaar

1.732

2.616

3.597

4.801

5.976

5.490

5.391

45 tot 65 jaar

802

1.215

1.916

2.692

3.863

4.619

4.694

65 tot 80 jaar

272

372

671

1.201

1.652

1.890

2.122

80 jaar of ouder

35

58

100

258

500

648

703

Bron: CBS Bevolkingsstatistiek; CBS Bevolkingsprognose voor 2013–2060

aantal (miljoen) 5

4

3

2

1

0 1950

1960

1970

65-plussers

1980

1990

2000

2010

2020

2030

2040

2050

2060

80-plussers

. Figuur 1.1  Aantal 65- en 80-plussers, 1950–2012 en prognose aantal 65- en 80-plussers, 2013–2060.

1.2.1 ‘Vergrijzing’ van de bevolking

Vanaf 2013 zal het aantal ouderen versneld toenemen (. figuur 1.1). Volgens de CBS Bevolkingsprognose zal het aantal 65-plussers toenemen van 2,7 miljoen in 2012 naar een hoogtepunt van 4,7 miljoen in 2041. Tot 2060 blijft het aantal schommelen rond 4,7 miljoen.[15] 1.2.2 Dubbele vergrijzing

De komende jaren zal vooral het aandeel 65–79-jarigen sterk stijgen, en vanaf 2025 neemt ook de groep 80-plussers sterk toe (de dubbele vergrijzing). In 2040, het hoogtepunt van het aantal 65-plussers, is naar schatting 26% van de bevolking 65-plusser, waarvan een derde ouder is

8

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

jaar 95 90 85 80 75 70 65 2012

2025 mannen

2038

2050

vrouwen

. Figuur 1.2  Resterende levensverwachting op 65-jarige leeftijd, 2012 en prognose 2050. Bron: CBS

dan 80 jaar. De belangrijkste oorzaak voor de sterk toenemende vergrijzing van de bevolking is gelegen in de geboorteontwikkelingen in het verleden: de babyboomgeneratie van 1946–1970 begint sinds 2011 de leeftijd van 65 jaar te passeren. De toename van de levensverwachting blijft, net als in het verleden, ook in de toekomst van belang voor de toename van het aantal ouderen. Het aandeel 65-plussers onder de niet-westers allochtone bevolking is nu nog laag, maar zal in de komende decennia sterk toenemen; van 4% in 2012 naar 23% in 2060.[11] De sterkste vergrijzing treedt op onder Surinamers; in 2060 is 39% van hen 65-plusser.[11] Daarna volgen Turken (32%), Marokkanen (31%) en de autochtone bevolking (28%). Meer informatie over migrantenouderen is te vinden in  7 H. 15. 1.2.3 Levensverwachting

Ook de levensverwachting is sterk toegenomen. Was de levensverwachting in 1900 bij geboorte 52,2 jaar, momenteel is die bij mannen 79,1 jaar en stijgt deze ongeveer vier maanden per jaar. Bij vrouwen is de levensverwachting bijna drieëntachtig jaar en deze neemt met gemiddeld tweeënhalve maand per jaar toe. Als ze vijfenzestig jaar worden, hebben mannen gemiddeld nog ongeveer achttien jaar voor de boeg en vrouwen ongeveer eenentwintig jaar. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) zal de levensverwachting in de toekomst verder toenemen. Volgens de recentste bevolkingsprognose ligt de levensverwachting bij geboorte in 2050 op 85,7 jaar voor mannen en op 88,5 jaar voor vrouwen. Op 65-jarige leeftijd is de resterende levensverwachting van mannen in 2050 ruim vijf jaar hoger dan in 2012 en voor vrouwen ongeveer vierenhalf jaar (. figuur 1.2). Volgens de Leidse hoogleraar Westendorp is de eerste 130-jarige al geboren.[19]

Geluk, genen en omgeving

Of je oud wordt is afhankelijk van drie factoren: voor een derde komt het doordat je geluk hebt, voor nog een derde door de genetische erfenis van het voorgeslacht en voor de rest door invloeden van buiten, zoals tijdige medische behandeling, (niet) roken, gezonde voeding of veel bewegen.[19] De kans om oud te worden is vooral toegenomen door de derde factor, want aan geluk of pech valt weinig te doen en het lukt (nog?) niet om mensen genetisch te versleutelen om het leven te verlengen. Vergeleken met ruim honderd jaar geleden sterven er bijna geen kinderen en jonge mensen meer door de enorme sprong die de medische wetenschap en

1.3 • Fasen in de levensloop: van de wieg tot het graf

9

praktische toepassingen daarvan hebben gemaakt. Ook de toegenomen hygiëne heeft daaraan bijgedragen. Praktisch elke woning in Nederland is aangesloten op het waterleidingnet, waaruit schoon water stroomt, en op de riolering, waarin het vuile water wegloopt. Veel besmettelijke ziekten werden in het verleden veroorzaakt door stilstaand en ongezuiverd water. Ook stierven vrouwen vroeger vaker in het kraambed.

Drukte over groene en grijze druk

Om te berekenen hoeveel jongeren en ouderen kosten, hanteren economen drie leeftijdsgroepen: jongeren tot twintig jaar, volwassenen tussen de twintig en vierenzestig en 65-plussers. De omvang van de jongeren ten opzichte van de volwassenen noemen ze ‘groene druk’ en de omvang van de ouderen (tegenover die van de volwassenen) noemen ze ‘grijze druk’. Onderwijs en kinderbijslag zijn bijvoorbeeld maatschappelijke kostenposten, net zoals de AOW en ouderenvoorzieningen zoals verpleeghuizen dat zijn. Vlak na de Tweede Wereldoorlog nam de groene druk enorm toe en was de grijze druk klein. Naar verwachting zal tot 2040 de groene druk laag blijven en de grijze druk stijgen; dat is een van de redenen waarom de pensioengerechtigde leeftijd is verhoogd, de zorg- en ziektekostenverzekeringen zijn aangepast en de participatiewet Wmo is ingevoerd. 1.3 Fasen in de levensloop: van de wieg tot het graf

In het Rijksmuseum in Amsterdam hangt ‘Trap der leeftijden’ (1550), een houtsnede van Cornelis Anthonisz. De trap begint links met een jonge baby en eindigt rechts met een oude man die met zijn benen boven zijn graf bungelt. In totaal telt deze trap tien treden. Elke tree staat voor tien levensjaren. In de dicht- en schilderkunst is het is eeuwenlang gebruik geweest om de levensloop in fasen te verdelen. Onderscheid maken in levensfasen doen we nog steeds. 10 dat zijn je kinderjaren 20 ga je aan het sparen 30 moet je zijn getrouwd 40 ben je daarvoor te oud 50 krijg je ongemakken 60 ga je aan het zakken 70 daalt je leven af 80 ga je naar je graf 90 kun je ook nog leven 100 zij door God gegeven! Bron: Beeldvorming over ouder worden[16]

1.3.1 Jeugd, volwassenheid en ouderdom

De grofste fasering van de levensloop is die van jeugd, volwassenheid en ouderdom. Hierbij geldt het achttiende levensjaar als de overgang van jeugd naar volwassenheid en vijfenzestig jaar als de overgang naar de ouderdom. Deze fasering heeft een juridische basis. Afhankelijk van politieke en maatschappelijke inzichten hebben verschuivingen plaatsgevonden in deze leeftijden. Zo schoof in de vorige eeuw de leeftijd van volwassenheid van drieëntwintig naar

1

10

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

. Tabel 1.2  De levensloop in fasen Grove fasen

Verfijndere fasen

Leeftijd

Jeugd

Baby

0 – 1 jaar

Peuter

1 – 4 jaar

Kleuter

4 – 6 jaar

Schoolkind

6 – 12 jaar

Puber (lichamelijk)

12 – 18 jaar

Adolescent (mentaal) Volwassenheid

Ouderdom

Vroeg-volwassene

18 – 30 jaar

Volwassen

30 – 50 jaar

Middelbaar

50 – 65 jaar

Oudere

65 – 80 jaar

Hoogbejaard

80-plus

eenentwintig jaar en vervolgens naar achttien jaar. De leeftijdsgrens van vijfenzestig jaar was bepaald in de Algemene Ouderdomswet (AOW), die in 1957 intrad, maar inmiddels is die grens verhoogd naar zevenenzestig jaar. Soms spreekt men eufemistisch van de eerste, tweede en derde leeftijd. Vanuit sociologisch oogpunt gaat het bij de eerste leeftijd vooral om het kind dat schoolgaat en onderdeel uitmaakt van een gezin; bij de tweede leeftijd om de volwassene die werkt en een eigen gezin of eigen huishouden heeft gesticht. Bij de derde leeftijd gaat het om de periode na gedane arbeid. De generatiesocioloog Becker[3] onderscheidt vier levenstijdperken. Het eerste leven loopt tot en met de adolescentie. Het tweede leven noemt hij soms werkleven, maar meestal ‘midleven’, omdat niet iedereen in dit tijdperk – dat de periode tussen het vijfentwintigste en het vijfenvijftigste jaar beslaat – werkt. Het derde leven loopt van het vijfenvijftigste tot het vijfenzeventigste levensjaar en heet bij hem: activiteitenleven. Het vierde leven noemt hij het rustleven. 1.3.2 Verfijning van de levensfasen

Een verfijndere indeling van de levensloop vormen de kortere fasen die biologische, mentale en sociale elementen met elkaar verenigen (. tabel 1.2). Het gaat dan vooral om aspecten die met persoonlijke ontwikkeling te maken hebben en de mate van afhankelijkheid of autonomie van het individu. Een baby is grotendeels afhankelijk van de zorg van zijn verzorgers en dat kan ook gelden – overigens niet altijd –voor mensen op een heel hoge leeftijd. 1.3.3 Beperktheid van de indeling in levensfasen

De hierboven genoemde faseringen kennen hun beperkingen. De grootste beperking is dat ze geen ruimte laten voor individuele ontwikkelingen en mogelijke afwijkingen daarop. In de eerste plaats werkt een indeling in fasen als een norm waaraan elk mens zou moeten voldoen. In de tweede plaats lijken de eerste fasen tot en met het schoolkind nog het correctst, maar daarna

11

1.4 • Generaties en cohorten

houden de persoonlijke, biologische en maatschappelijke ontwikkeling en de fasen geen gelijke tred meer met elkaar. Sommige jongeren kennen bijvoorbeeld een zeer korte pubertijd en bij andere jongeren duurt deze juist langer. Ook de mate waarin jongeren tussen de twaalf en achttien jaar hun weg naar zelfstandigheid vinden, kent een enorme diversiteit. De maatschappij gaat dan een rol spelen en elke jongere moet daar op zijn eigen wijze en naar eigen vermogen een plaats in zien te verwerven. In de derde plaats suggereren de fasen dat er een plotselinge overgang plaatsvindt op de dag van de verjaardag. Geboortejaren zijn theoretische constructies ten behoeve van demografisch onderzoek:

» In werkelijkheid worden er voortdurend kinderen geboren, zodat het onmogelijk is op enig moment te zeggen dat een nieuw cohort aantreedt, een nieuwe generatie ontstaat.  « [8]

Dit maakt ook duidelijk dat het begrip leeftijd niet eenduidig is. Voor artsen en biologen heeft leeftijd een andere betekenis dan voor statistici en sociologen. We hebben een kalenderleeftijd, een biologische leeftijd en een sociale leeftijd. Het jaar waarin we geboren zijn, bepaalt onze kalenderleeftijd. Op bepaalde leeftijden krijgen we maatschappelijke rechten zoals het recht om politieke keuzes te maken, om een auto te besturen, om alcohol te drinken of een AOWuitkering te ontvangen; in zulke gevallen spreken we van de sociale leeftijd. Het gaat bij de sociale leeftijd niet alleen om verkregen rechten, maar ook om ontzegging van rechten zoals leeftijdsdiscriminatie bij solliciteren en de positie van ouderen in de samenleving. Daarnaast bestaat er een biologische leeftijd; dat begrip slaat op de veroudering van ons lichaam. Sommige mensen zijn in hun levensloop lichamelijk vroeger oud dan anderen.[19] 1.3.4 Standaardisering van de levensloop

De indeling van levensfasen is gebaseerd op instrumenteel gemeten tijd:

»

 Op dat moment gaan allerlei demografische statistieken een belangrijke rol spelen en worden mensen in statistisch vastgestelde levensfasen ondergebracht.[1] 

«

Steeds minder mensen hebben echter een standaardbiografie, een standaardlevensloop. Zo strekt het moment waarop mensen de arbeidsmarkt betreden zich uit van zestien (maar dan moet je nog wel twee jaar werken aan een startkwalificatie) tot zesendertig jaar (medischspecialisten bijvoorbeeld). Een dergelijke verscheidenheid geldt ook voor het moment waarop mensen gaan samenwonen of een partnerschap of huwelijk aangaan. Ook kinderen krijgen mensen op heel verschillende leeftijd, die kan variëren van twintig tot veertig, met als gevolg dat sommige mensen voor de eerste keer grootouder worden op hun vijfenveertigste en anderen op hun drieënzeventigste. 1.4 Generaties en cohorten

De verzameling van mensen die tussen twee data zijn geboren heet een cohort, bijvoorbeeld iedereen die tussen 1990 en 1995 ter wereld is gekomen. Geboortecohorten zijn statistische eenheden om vergelijkingen te kunnen maken in onderzoek naar bijvoorbeeld opvattingen die onder de bevolking leven, seksueel gedrag, woonomstandigheden, inkomen of het bezit van een e-fiets. E-fietsen zijn fietsen met een elektrisch hulpmotortje, die oorspronkelijk zijn

1

12

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

. Tabel 1.3  Overzicht van opeenvolgende generaties vanaf 1910 Generatie

Geboorteperiode

Vooroorlogse generatie

1910–1930

Stille generatie

1931–1940

Protestgeneratie

1941–1955

Verloren generatie

1956–1970

Pragmatische generatie

1971–1985

Millenniumgeneratie / YouTube-generatie

Vanaf 1986

ontwikkeld voor ouderen om krachtverlies te compenseren zodat ze ook bij winderig weer en in een omgeving met hoogteverschillen kunnen blijven fietsen. Uit onderzoek naar de aanschaf en het gebruik van e-fietsen blijkt inmiddels dat steeds meer jongeren de e-fiets gebruiken als alternatief voor de auto: ‘Ik blijf in beweging, maar kom niet drijfnat van het zweet op mijn werk aan.’ Cohorten zijn kleiner dan generaties. Een generatie is een verzameling cohorten. Becker[3] omschrijft een generatie als ‘een clustering van cohorten, die gekenmerkt worden door een specifieke historische ligging en door gemeenschappelijke kenmerken op individueel niveau (levenslopen, waardenoriëntaties en gedragspatronen) en op systeemniveau (omvang en samenstelling, generationele cultuur en generationele organisaties)’. Een generatie bestaat dus uit meerdere cohorten: een kerncohort dat midden in het hart van de generatie ligt en twee grenscohorten die de generatie afbakenen van de voorgaande en volgende generatie. Becker onderscheidt vier generaties die we hier verder zullen bespreken, maar sinds de tijd dat zijn theorie is verschenen, zijn er twee nieuwe generaties ontstaan en aan zijn rijtje toegevoegd: de pragmatische generatie en de millenniumgeneratie (of YouTube-generatie). Zie ook . tabel 1.3. 1.4.1 De vooroorlogse generatie

De formatieve periode in het leven van de leden van de vooroorlogse generatie viel vanaf de crisisjaren tot vlak na de Tweede Wereldoorlog. Werkloosheid, chaos in het maatschappelijk leven en bestaansonzekerheid kenmerken deze periode. Het was een tijd waarin veel gezinnen opeengepakt woonden en weinig kinderen een eigen slaapkamer hadden. In een interview uit 1973 vertelde een bewoner van het Willem Dreeshuis – indertijd een verzorgingshuis voor ouderen die actief geweest waren in de sociaaldemocratische arbeidersbeweging – dat hij een demonstratie bijwoonde met dr. P.J. Troelstra als spreker:

» Hij riep dat elk kind recht had op een eigen slaapkamer. Ik was daar met een paar maten

en we sloegen elkaar van plezier op de schouders en zeiden: “Die vent is gek geworden”. Maar achteraf kreeg hij wel gelijk.[18] 

«

Een radio was er meestal wel, maar slechts weinig gezinnen beschikten destijds over een wasmachine en de televisie was nog niet uitgevonden. Ook een telefoon, een stofzuiger of een auto ontbrak doorgaans, maar bezoek aan danszalen en de bioscoop was al wel ingeburgerd. Om zich te vervoeren liepen mensen veel of ze gebruikten de fiets. Voor de jongeren uit deze

1.4 • Generaties en cohorten

13

generatie was de fiets een symbool van bevrijding. Daarmee konden ze zich ontworstelen aan het spiedende oog van de buurt, de familie en de klerikale stand. Een filosoof duidde destijds de fiets aan ‘als trillend en schokkend verderver vooral van den vrouwelijke onderbuik, om niet te spreken van de fiets als middel tot heimelijk verkeer en factor van gezag vernietigende of democratische verijdeling eener zedelijke opvoeding’.[20] Een fiets vormde de aanzet tot een moderner levensstijl. De samenleving was politiek en cultureel nog sterk onderverdeeld in een katholieke, protestante, liberale en socialistische zuil, maar door de grotere bewegingsvrijheid die deze generatie verkreeg, ontstonden ook zogeheten gemengde huwelijken. Dit tot afkeer van meer traditioneel ingestelde mensen, die zeiden: ‘Twee geloven op één kussen, daar slaapt de duivel tussen.’ 1.4.2 De stille generatie

De mensen die tussen 1930 en 1940 zijn geboren, behoren tot de stille generatie. Hun formatieve periode loopt van 1945 tot 1960, de jaren van wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Becker noemt deze generatie stil in vergelijking met de generatie die daarop volgt. Veel mensen uit deze generatie hadden door de oorlogsjaren een onderwijsachterstand opgelopen en combineerden vaak werk met een vakopleiding aan een avondschool. Ze hadden in die periode misschien ook wel geen tijd om zich maatschappelijk en politiek te uiten. Er heerste grote woningnood. Om daar verandering in te brengen, ontwikkelden veel gemeenten nieuwbouwwijken. Waar deze naoorlogse wijken ook gebouwd werden, ze hadden enkele kenmerken met elkaar gemeen. Allereerst de open bebouwing: het bouwen in hoven werd verleden tijd. Maar echt nieuw was de woningdifferentiatie, met voor elke leeftijdsklasse en gezinssamenstelling eigen woningen. Men ging rekening houden met allerlei bevolkingsgroepen, zoals alleenstaanden, grote en kleine gezinnen, en ouderen. Om een extra impuls te geven aan de doorstroming bouwde men op grote schaal – wat toen nog zo heette – bejaardenhuizen. Deze maatregelen moest voor de leden van de stille generatie ruimte opleveren op de woningmarkt, en de profetische woorden van Troelstra werden werkelijkheid: bijna elk kind uit een gezin van de stille generatie kreeg een eigen slaapkamer. Voor het eerst in de geschiedenis. Het gezinsleven was doorgaans traditioneel: de man werkte buitenshuis en de vrouw deed het huishouden. Het standaardgezin werd kleiner en bestond doorgaans uit vier personen. Geboortebeperking drong namelijk door tot in de slaapkamer: het gebruik van voorbehoedsmiddelen zoals het condoom en de pil (1964) nam toe. Het gebruik van voorbehoedsmiddelen had nog een ander gevolg: seksualiteit en voortplanting raakten meer ontkoppeld, want het risico op zwangerschap bij het vrijen was tot bijna nul gereduceerd. Pas in 1956 werd de ‘Wet handelingsonbekwaamheid’ afgeschaft. Deze wet stelde dat getrouwde vrouwen hun man om geld en toestemming moesten vragen als ze bijvoorbeeld kleding of huishoudelijke apparatuur zoals een stofzuiger wilden kopen. Ook mochten ze geen verzekering afsluiten of geld van de bank halen. Verder werden vrouwen in overheidsfuncties ontslagen op de dag van hun huwelijk; deze wettelijke maatregel werd eveneens in 1956 ongedaan gemaakt. Maar nog tot 1971 stond in het wetboek dat ‘de man het hoofd van de echtvereniging’ was en de vrouw aan hem ‘gehoorzaamheid’ was ‘verschuldigd’. Veel ouderen van nu hebben deze maatregelen nog aan den lijve ondervonden. Toch was een voorbode van een culturele lente merkbaar: populaire muziek zoals rock-’n-roll en jazz kreeg een veel groter verspreidingsgebied via radio, langspeelplaten en (!) de opkomst van de televisie.

1

14

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

1.4.3 De protestgeneratie

Sit-ins, demonstraties, buitenparlementaire acties, op de barricades; dat waren enkele opvallende kenmerken van de generatie die daarna kwam. De formatieve periode van deze protestgeneratie viel ongeveer tussen de jaren 1963 en 1970: een periode van groeiende welvaart en maatschappelijke veranderingen. Het lijkt misschien niet zo belangrijk, maar dit was de eerste generatie die er nieuwe kledingnormen op na hield. Meisjes en vrouwen begonnen broeken met een rits van voren te dragen. Voordien droegen ze wel broeken, maar die hadden veelal een rits opzij. De minirok werd geboren en de bh verbannen. Massaal begonnen jongeren spijkerbroeken en T-shirts te dragen en nog steeds behoren beide kledingstukken tot het modebeeld. De mannelijke haardracht werd vele malen langer, en op straat en in het café mopperde men op het ‘langharig werkschuw tuig’. Deze uitdrukking kan ingegeven zijn door enige jaloezie, omdat dit ook de eerste generatie was die kon doorleren en dus veel later van school kwam dan enige generatie ervoor en pas op een hogere leeftijd in het arbeidsproces hoefde te stappen. Was voordien het gezin van herkomst nog bepalend voor de onderwijscarrière, nu kon iedereen die dat wilde doorleren, dankzij studiebeurzen en betaalbaar en toegankelijk onderwijs. Scholen en universiteiten begonnen een massaal karakter te krijgen. Deze naoorlogse generatie heet ook wel de babyboomgeneratie, omdat na een periode van zogenaamde onvruchtbaarheid (er werden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog veel minder kinderen geboren) in relatief korte tijd veel kinderen werden geboren. En met deze kinderen ging ook een nieuwe wind waaien in de samenleving. Jongeren verzetten zich tegen een autoritaire en disciplinaire cultuur. Dit verzet startte overigens in de Verenigde Staten, waar zwarte bevolkingsgroepen de straat opgingen om te protesteren tegen grootscheepse discriminatie op de meeste terreinen van hun leven. Deze wind sloeg enkele jaren later over naar Europa waar bezettingen van scholen, universiteiten, overheidsgebouwen en fabrieken aan de orde van de dag waren. Net zoals heden ten dage demonstranten van de YouTube-generatie in oostelijke landen films en sociale media inzetten om hun protestbewegingen effectief te organiseren, werkte in de jaren zestig van de vorige eeuw de muziek als katalysator. Een lied als ‘Dancing in the Street’ door Martha & The Vandellas werd tijdens de rellen in de binnensteden van de Verenigde Staten een strijdlied voor de burgerrechtenbeweging. Vandaar: protestgeneratie. Toch is deze term enigszins misleidend. Niet alleen vanwege het feit dat echt niet alle jongeren een protesthouding aannamen, maar vooral vanwege de miskenning van de politieke en maatschappelijke strijd die hun ouders en voorouders hadden geleverd om te komen tot algemeen kiesrecht, een achturige werkdag, gelijke behandeling van mannen en vrouwen, en een staatspensioen, waarvan juist deze generatie de vruchten kon plukken. De protestgeneratie beleefde volop de culturele revolutie die zich voltrok in de jaren zestig, met een grotere seksuele vrijheid en een toenemend gebruik van roesmiddelen zoals marihuana (wiet) en lsd. Er ontstond een diversiteit aan jeugdculturen die sterk gekoppeld was aan muziekstromingen. Trouwen was niet altijd meer vanzelfsprekend en veel jonge stellen gingen eerst samenwonen (het ‘proefhuwelijk’). Huishoudelijke apparatuur zoals telefoon, wasmachine en koelkast lagen binnen ieders bereik. Steeds meer vrouwen gingen buitenshuis werken, en de eerste discussies over het delen van de opvoeding van de kinderen en de zorg in het huishouden namen een aanvang. Economisch ging het Nederland voor de wind, en de werkgelegenheid was zo ruim dat in deze periode buitenlanders (‘gastarbeiders’) voor tijdelijk aangetrokken werden om de vacatu-

1.5 • Generaties, generaties en nog eens generaties

15

res in de industrie te vervullen. Eerst werden mannen uit het toenmalige Joegoslavië, Spanje en Griekenland aangetrokken, later mannen uit Marokko en Turkije. Met de economische groei ontstond onrust over de toenemende vervuiling van de aarde, het water en de lucht en bijgevolg over het eten, het drinken en de inademing. 1.4.4 De verloren generatie

Deze generatie ontleent haar naam aan de periode waarin zij de arbeidsmarkt betrad. Toen de leden van deze generatie school of hoger onderwijs verlieten, zorgde een economische crisis voor grote (jeugd)werkeloosheid, waardoor het perspectief op een gunstige loopbaan ontbrak. Dit betrof vooral de kerncohort (de groep geboren tussen 1960 en 1965) en de jongste grenscohort van deze generatie (geboren tussen 1966 en 1970). De verloren generatie bleef bij de ouders wonen, niet alleen omdat dat goedkoper was, maar ook omdat de onderlinge omgang tussen ouders en kinderen minder autoritair was geworden. Hierdoor was de gevoelde noodzaak om vroeg het ouderlijk huis te verlaten minder dan bij de leden van de protestgeneratie. De jeugdcultuur werd zeer divers, met enkele sombere ondertonen. Zo ontleende de Britse popgroep UB40 zijn naam aan het nummer van het aanvraagformulier voor de bijstand. In dit tijdperk kwam ook de punk tot leven – een leefstijl waarmee jongeren onaangepastheid tot uitdrukking wilden brengen met opvallende haardracht, kleding en muziek. De punk op zichzelf was tamelijk extreem, maar het was tevens een uitdrukking van een breder verlangen naar een alternatief leven. Dit verlangen hield duidelijk verband met vraagstukken rondom het milieu en voeding: de zoektocht naar alternatieve vormen van energieopwekking, een schoon milieu en gezonde voeding kwam op gang, en het verzet tegen kernenergie en fossiele energie begon vorm aan te nemen. Organisaties zoals Greenpeace en Amnesty International kwamen tot grote bloei. Maar ook de tegenpool van de punker – de young urban professional (yup) – ziet het daglicht. Een yup hopt van job naar job. Dat heeft alles te maken met de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Steeds vaker krijgen jongeren uit deze generatie te maken met een tijdelijk dienstverband. Voor veel buitenlandse werknemers werd het geen tijdelijk verblijf, maar zij vestigden zich definitief in Nederland. Door gezinshereniging of een bruid uit het land van herkomst ontstond een tweede generatie allochtonen, die in deze periode nog sterker te kampen kreeg met de jeugdwerkeloosheid dan autochtone jongeren. 1.5 Generaties, generaties en nog eens generaties

Het begrip generatie heeft meerdere betekenissen in het alledaagse spraakgebruik. Die betekenissen wijken af van de definitie van Becker uit de voorgaande paragraaf (7  par. 1.4). Zo spreken we vaak over de jongere of de oudere generatie, waarmee we dan de levensloopfasen zoals jeugd, volwassenheid en ouderdom aanduiden. Maar kleine kinderen worden groot en opgevolgd door een nieuwe jongere generatie. In beide gevallen betreft het een sociologisch begrip, dat wil zeggen dat het gaat om grote sociale groepen in de samenleving. Maar generatie is ook een genealogisch begrip en slaat dan op de afstamming binnen de familie. In een familiestamboom (genogram) zijn die generaties in kaart gebracht. Uitdrukkingen als een ‘aardje naar zijn vaartje’ (hij lijkt op zijn vader), ‘de appel valt niet ver van de boom’ en ‘van moeder op dochter’ verwijzen hiernaar.

1

16

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

1.5.1 Identiteit, generatie en levensloop

Het eerste wetenschappelijke vertoog over identiteit en levensloop werd in 1928 gepubliceerd door Karl Mannheim, een Duitse cultuursocioloog. Hij beschrijft hoe generatiegenoten in eenzelfde periode opgroeien. Ze doen daarmee gelijksoortige ervaringen op, waardoor een generatiesamenhang ontstaat. Deze samenhang stimuleert vervolgens groepsvorming en levert een bijdrage aan de vorming van een gemeenschappelijke identiteit. Deze identiteit noemen we ook wel de tijdgeest, een kenmerkende manier van denken, voelen en handelen van het merendeel van de bevolking in een bepaalde tijd. Het is een groepsidentiteit, die afstraalt op de persoonlijke identiteit, maar daarmee niet samenvalt. We bezitten dus verschillende identiteiten. Tijdgeest De beurskrach van 1929, het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, de watersnoodramp van 1953, de Cuba-crisis, de moord op Kennedy, de Elfstedentocht van 1963, de treinkapingen bij Wijster en De Punt in Drenthe, de Bijlmerramp, het uitbreken van de Irakoorlogen, 9/11, de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, de keren dat Nederland tweede werd tijdens de wereldkampioenschappen voetbal (Duitsland, Argentinië, Zuid-Afrika en Brazilië). Allemaal afzonderlijke historische gebeurtenissen, die één ding met elkaar gemeen hebben: ze zijn niet uit ons geheugen te wissen en maken onderdeel uit van het collectief bewustzijn. Wie de gebeurtenis heeft meegemaakt vraagt aan leeftijdgenoten: ‘Waar was je toen dat gebeurde?’ Dergelijke gebeurtenissen maken ons deelgenoot van een tijdperk, ze vormen zelfs een onuitwisbaar onderdeel van onze identiteit als deelnemer aan een tijdsgewricht zoals de roaring twenties, de mods en de rockers, de hippietijd, punk, gothic of hiphop, die de levensstijl en cultuur beïnvloedden zoals kleding, haardracht, kunst en architectuur.

1.5.2 Zelf-identiteit

Onze persoonlijke identiteit of zelf-identiteit is onvervreemdbaar en verwijst naar onszelf als een uniek persoon. Het is de eenheid van lichaam en geest, die andere mensen waarnemen en herkennen. Elke persoon heeft een naam, lichamelijke kenmerken en een ‘uitstraling’, die onverwisselbaar zijn met een ander persoon; dat geldt zelfs voor eeneiige tweelingen. Er is een duidelijk onderscheid te maken en te hanteren tussen de zelf-identiteit van een persoon en de identiteit die hem of haar van boven- of buitenaf wordt toegeschreven. Deze kunnen samenvallen, maar als dat niet zo is, kan dat tot problemen leiden. 1.5.3 Deelidentiteiten

Naast onze kernidentiteit bezitten we verschillende soorten deelidentiteiten zoals een sociale, culturele en nationale identiteit. Een deelidentiteit is een soort jasje dat we aan of uit kunnen trekken. Elke persoon beweegt zich in heel verschillende groepen en op verschillende plaatsen: op school, op het werk, in de kantine van de sportvereniging, in de sjoel, kerk of moskee, in de trein of in de auto. Dat maakt mensen tot treinreiziger, automobilist, religieus persoon,

1.5 • Generaties, generaties en nog eens generaties

17

volleyballer, scholier, werknemer of grotestadsmens. Uit deze ingrediënten componeren we een sociale identiteit. We zijn ons ervan bewust dat we tot een bepaalde groep behoren en weten dat anderen ons zo zien. Onze sociale identiteit is een mengsel van nationale, culturele, geslachts-, politieke of stedelijke identiteiten, zoals Gooise vrouwen, grachtengordelelite, sociaaldemocraten of moslimmeiden. Daarnaast hebben we een culturele identiteit die verbonden is met de geschiedenis van het land of de groep waartoe we onszelf rekenen – het culturele erfgoed. Voor Nederlanders vormen het koningshuis, de Nederlandse taal, de Gouden Eeuw, het rechtsstelsel, de scheepvaart en de internationale handel enkele iconen die hun culturele identiteit bepalen. Uitdrukkingen als Hollandse koopmansgeest en calvinistische domineestraditie zijn hiervan afgeleid. Met een nationale identiteit verbinden we ons met het land waaruit we afkomstig zijn – soms tot in generaties die er niet geboren zijn – of met het land waar we later zijn gaan wonen. De nationale identiteit is overigens onderdeel van de sociale identiteit. Sommige mensen voelen zich een wereldburger en hebben hun hele leven op dezelfde plek gewoond, terwijl een ander die voor zijn werk de hele wereld overtrekt zichzelf toch allereerst als een Fries ervaart. Voor mensen met een dubbele (nationale) identiteit kan dat bij voetbalwedstrijden weleens lastig zijn: ben ik voor Spanje of voor Nederland als beide nationale ploegen tegen elkaar spelen? Maar het voordeel is weer dat ze altijd kunnen zeggen: ‘Wé hebben gewonnen!’, behalve bij een gelijkspel dan. 1.5.4 Persoonlijke identiteit en generationele identiteit

Iedereen heeft naast zijn persoonlijke identiteit meerdere sociale en culturele identiteiten. Dat houdt onze wereld enigszins overzichtelijk bij de vraag ‘waar hoor ik bij’. Een sociale en culturele identiteit is een manier waarop mensen naar een groep kijken. De opbouw van zowel de persoonlijke identiteit als deelidentiteiten begint binnen het gezinsverband. Ouders zien zich in de opvoeding voor twee belangrijke opgaven gesteld: dat hun kinderen werk vinden en dat ze een partner vinden.[5] Maatschappelijke invloeden vanuit het sociale verband en de klasse waarin de opvoeders zich bevinden, zoals werkomgeving, buurt, familiecultuur en religieuze omgeving, zijn daar niet bij weg te denken. Een keerzijde hiervan kan zijn dat we die sociale en culturele identiteit laten samenvallen met de persoonlijke identiteit. Groepskenmerken worden dan volledig toegeschreven aan een afzonderlijke persoon. Dat reduceert een mens letterlijk en figuurlijk tot een vaststaand beeld, waarmee de persoonlijke identiteit verdampt. Dit proces waarmee alle mensen uit een sociale groepering over één kam worden geschoren heet stereotypering. Aan de diverse sociale en culturele identiteiten ontlenen we onze normen en waarden, die zich kunnen uiten in morele oordelen en opvattingen. Het gevaar van dergelijke opvattingen is dat ze kunnen werken als een stempel en kunnen leiden tot sterke vooroordelen over bevolkingsgroepen die in de minderheid zijn, zoals buitenlanders, homoseksuelen en ouderen. Vooroordelen hebben twee sterke effecten. In de eerste plaats verdwijnt de persoonlijke identiteit in het groepsoordeel; mensen van deze bevolkingsgroep verliezen hiermee hun persoonlijke identiteit. Daarnaast werken vooroordelen discriminatie in de hand. Discriminatie is het ongelijk behandelen en achterstellen van mensen op basis van bepaalde kenmerken zoals afkomst, sekse, huidskleur, seksuele voorkeur, leeftijd, religie, handicap of chronische ziekte. Hoewel het in Nederland bij de wet verboden is, zijn seksisme, racisme en leeftijdsdiscriminatie (ageism) drie veelvoorkomende vormen van discriminatie.

1

18

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

1.6 Maatschappelijke beelden en leeftijdsdiscriminatie

Leeftijdsdiscriminatie is de systematische stereotypering en discriminatie van mensen omdat ze oud zijn.[7] Het maakt dat jongere generaties ouderen zien als anders dan zijzelf, waarmee ze niet in staat zijn om ouderen te zien als menselijke wezens. Bij leeftijdsdiscriminatie gaat het om negatieve en positieve stereotypes en vooroordelen over en discriminatie van ouderen op basis van hun chronologische leeftijd of op basis van een perceptie waarin zij als oud of oudere worden gezien.[13] Daarin kunnen we onderscheid maken tussen impliciete en expliciete discriminatie. Impliciete discriminatie komt voort uit (geheel of gedeeltelijk onbewuste) denkbeelden over ouderen als zwak, vergeetachtig, vies, babbelziek, eenzaam of onaantrekkelijk. Mensen vinden het steeds moeilijker om zich te binden en stellen steeds hogere eisen aan het persoonlijk contact.[2] De negatieve denkbeelden en vooroordelen weerhouden jongere generaties ervan om persoonlijke bindingen met ouderen aan te gaan. Dat is bijvoorbeeld waarneembaar in de rij bij de kassa in de supermarkt en in het openbaar vervoer. Expliciete leeftijdsdiscriminatie bestaat uit maatregelen en voorwaarden die maatschappelijke deelname van ouderen bemoeilijken of onmogelijk maken, zoals leeftijdsgrenzen bij organisaties of bij vacatures. Weliswaar is in 2004 in de Wet gelijke behandeling vastgelegd dat leeftijdsonderscheid verboden is bij het werven van nieuwe werknemers, maar toch worden sollicitanten vanaf 45 jaar veel minder vaak uitgenodigd voor een gesprek dan mensen met een lagere leeftijd. Het idee is dat oudere werknemers minder flexibel zijn, vaker ziek zijn, minder herstelvermogen hebben en minder productief zijn. Ook verzekeringsmaatschappijen hanteren allerlei leeftijdsgrenzen bij het accepteren van verzekerden. In spannende films gebeurt het regelmatig dat iemand zich voor een ander uitgeeft, bijvoorbeeld als een detective undercoverwerkzaamheden gaat verrichten in een drugsbende. Die persoon eigent zich een andere naam toe, voegt onjuiste persoonsgegevens toe, leert soms anders te praten en te bewegen. Dit om de mogelijkheid op herkenning te verkleinen. Vaak ook krijgt deze persoon een andere levensgeschiedenis en bouwt daarmee een andere identiteit op. Een identiteit vertelt andere mensen iets over wie je bent, met niet alleen de lichamelijke en psychische kenmerken die daarbij horen, maar ook de situatiegebonden rollen. Zoals gezegd is het nadeel hiervan dat het kan leiden tot categoriseren van leeftijdsgroepen. Dat ondervond Pat Moore, een studente gerontologie uit New York die zichzelf met hulp van een professionele make-upartiest transformeerde tot een oude vrouw. Stigmatisering, stereotypering en negatieve reacties op straat bleken een dagelijkse ervaring.[9] Dit soort sociale mechanismen verkleinen de mogelijkheid om de werkelijke identiteit van een oudere te zien. 1.7 Generationele identiteit en het individuele proces van ouder

worden

Het blijft de vraag of een generatie eenduidig is, als een soort mal die het bewustzijn en het normatief en moreel besef van de leden van die generatie bepaalt. Om twee redenen is een dergelijke determinerende benadering discutabel. Ten eerste zijn daarvoor de onderlinge verschillen binnen een generatie te groot. Elke persoon komt uit een specifiek nest dat rijk of arm, religieus of niet-religieus, warm of afstandelijk, autoritair of meegaand is. Ook de verschillen in regio’s en de mate van urbanisatie zijn daarvoor te groot. En in de tweede plaats beïnvloeden maatschappelijke ontwikkelingen niet slechts één generatie. Historische veranderingen en trendbreuken raken namelijk iedereen: van jong tot oud. Feitelijk verschillen generaties weinig van elkaar. Vaak zijn er geen verschillen tussen mensen uit verschillende geboortejaren:

19

1.8 • Overgangsfasen en rituelen

» de mate waarin mannen zorgtaken op zich nemen, de mate waarin men in gecanoniseerde

cultuur geïnteresseerd is, de positie die op de arbeids- en woningmarkt is bereikt. Waar dergelijke verschillen er wel zijn, betreft het geleidelijk verlopende verschillen waar geen generatiepatroon uit spreekt: het stijgende opleidingsniveau, de grotere onkerkelijkheid, de grotere sportdeelname, de groeiende belangstelling voor populaire cultuur, voor commerciële tv en voor internet.[6] 

«

We stellen vast dat de volgende ingrediënten de persoonlijke identiteit beïnvloeden: 55 gezin en familie van oorsprong; 55 maatschappelijke gebeurtenissen; 55 generationele identiteit; 55 levensloop: individuele gebeurtenissen en persoonlijke verbindingen. Dit roept de vraag op wat nu de basis is voor de persoonlijk identiteit. Volgens Giddens is dat het autobiografisch bewustzijn, dat heldere besef van heden en verleden in relatie tot onszelf en de wereld om ons heen.[12] Dit bewustzijn komt tot uitdrukking in het verhaal dat iemand vertelt, het levensverhaal. Een ander woord voor het levensverhaal is een ‘narratief ’. In een narratief geven we betekenis aan ons bestaan, zowel persoonlijk en sociaal als cultureel. In levensverhalen brengen we episodes, activiteiten en de verantwoording van die activiteiten in onderling verband.[14] Giddens noemt dat een reflexief proces, een existentiële zoektocht naar en continue bijstelling van onze identiteit.[4] Levensverhalen bieden een manier om de samenhang van ons leven te verbeelden door selectie, organisatie en het naar buiten brengen van al datgene wat deel uitmaakt van het leven. Onze identiteit komt pas tot leven als we het basisvertrouwen hebben om onze levensverhalen te vertellen.[4] In deze persoonlijke levensverhalen brengen we verschillende delen van onszelf samen in een zinvol en samenhangend geheel1. Op deze wijze laten we zien wie we zijn, wie we waren en wie we in de toekomst willen zijn. We brengen hiermee lijn aan in ons leven. Dat is noodzakelijk, omdat er in het huidige tijdperk geen plaats meer is voor vaste rituelen en tradities bij de overgang naar een nieuwe levensfase:

» Maatschappelijke posities en tradities (die de vorm kregen en overgedragen werden binnen

lokale, intieme gemeenschappen) schrijven niet meer voor welke keuzes we moeten maken en hoe we ons moeten gedragen.[4] 

«

We kunnen hieruit afleiden dat we voortdurend schaven aan onze identiteit. We hebben daarvoor toch enige rituelen en tradities nodig. Hoewel die niet altijd even zichtbaar meer zijn, zijn ze niet helemaal uit ons leven verdreven. 1.8 Overgangsfasen en rituelen

Bij de meeste belangrijke gebeurtenissen tijdens de levensloop horen aankondigingen: bij huwelijk, geboorte of overlijden. Dergelijke aankondigingen vormen vaak tevens een uitnodiging om de gebeurtenis bij te wonen, om in gezamenlijkheid te vieren of te treuren. Het komt steeds vaker voor dat familieleden en vrienden aan een begrafenis of crematie persoonlijke rituelen toevoegen aan de gebruikelijke standaardrituelen zoals toespraken waarin de spreker 1 In 7 H. 12 worden narratieve werkwijzen nader toegelicht en uitgebreid behandeld.

1

20

1

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

de overledene herdenkt en de rondgang langs de kist. Eenzelfde ontwikkeling zien we bij huwelijksplechtigheden, waarbij bruid en bruidegom de avond tevoren een vrijgezellenavond organiseren samen met vrienden en soms broers en zusters. Dit zijn verschijnselen die een ritualistisch karakter dragen en de overgang van de ene fase naar de andere markeren en in een collectief plaatsvinden. Er zijn talloze rituelen verbonden met overgangsfasen in de levensloop; de ene keer is het ritueel herkenbaar en de andere keer minder duidelijk. Herkenbaar zijn de speciale rituelen die betekenis geven aan een gemeenschappelijke en beproefde ceremonie. Het zijn vieringen die onderlinge verbondenheid oproepen en een kader scheppen dat de aanwezigen de gelegenheid biedt om hun gevoelens en gedachten te delen en hieruit troost te putten of vreugde te ervaren. Maar daarnaast verrichten mensen in hun levensloop allerlei zogenaamde geritualiseerde gewoonten die veranderingen in hun leven markeren. Dit doen mensen om vertrouwd te raken met een nieuwe fase in hun bestaan. 1.8.1 Standaardrituelen in de levensloop

Een jaarlijks terugkerend standaardritueel is de viering van de verjaardag. Afhankelijk van de cultuur van afkomst vindt deze viering plaats op de geboortedatum of op de naamdag. De naamdag is een verwijzing naar een belangrijk moment in het leven van een heilige. Bij bijna elke naam is wel een koppeling te maken met een heiligendag. De wijze waarop mensen deze dagen vieren, hangt ook af van de regionale cultuur of van de familietraditie. Soms uitbundig, soms sober, soms groots, soms in kleine kring, maar met welke vorm of grootte ook is deze viering doorgaans een ontmoetingsmoment voor familieleden, vrienden, collega’s en buurtgenoten. Dat laatste geldt ook voor koperen, zilveren, gouden en diamanten huwelijksdagen, of soms zelfs een platina bruiloft (70 jaar getrouwd). Een ander standaardritueel is de viering van een diploma. Bleef deze viering tot ver in de twintigste eeuw verbonden aan de adolescentie, sinds de intrede van de flexibilisering van arbeid en het principe van een leven lang leren heeft het diplomaritueel ook zijn intrede gedaan in de latere levensfasen. Ook de nationale dodenherdenking op 4 mei is een standaardritueel. Was deze herdenking aanvankelijk bedoeld om de slachtoffers en overleden soldaten uit de Tweede Wereldoorlog te herdenken, nu is zij bedoeld ter nagedachtenis aan alle burgers en militairen die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.

Theo Meder, senior onderzoeker van het Meertens Instituut: ‘Wat de geschiedenis betreft zijn we altijd goed geïnformeerd over wat vorsten en politici hebben gedaan, maar over het dagelijkse bestaan van gewone mensen weten we vaak maar weinig. Voor onderzoek naar het gewone leven in de twintigste eeuw zijn we vaak aangewezen op getuigenissen van mensen – een vorm van oral history dus. We willen graag weten hoe de wereld eruit zag toen de vertellers nog kind waren, toen ze opgroeiden, een vak leerden en gingen werken. Wat waren de levensomstandigheden toen ze een eigen gezin gingen stichten? Hoe was de schooltijd, welke spelletjes werden er gespeeld, wat werd er gegeten, hoe werd de verjaardag gevierd, naar welke radioprogramma’s werd er geluisterd? Maar ook: welke lokale feesten werden er gevierd?’ Bron: Meertens Instituut, 8 mei 2013

21

1.9 • Studievragen en opdrachten

1.8.2 Geritualiseerde gewoonten

Zonder dat we er erg in hebben, ritualiseren we veel gewoonten van ons dagelijks bestaan. Van het moment waarop we opstaan tot we naar bed gaan, zit het leven vol rituele momenten die we gezamenlijk met anderen uitvoeren en beleven. Deze gebruiken beginnen bij onze geboorte en duren tot aan de dood. Op de eerste dag van de geboorte maken de ouders al een start met de ritualisering van het dagelijks leven, de herhaling van handelingen die bij het kind voorspelbare reacties oproept en het daarmee vertrouwd laat raken met het ritme van de dag.[9] Daarmee bouwen ouder en kind een veilige en vertrouwde relatie op en leert het kind dat er plaats voor hem is in het sociale verkeer van het gezin. Enkele voorbeelden hiervan zijn: het badderen in het babybadje, het zingen van slaapliedjes, het wiegen van het kindje. In elke daaropvolgende levensfase passen we de geritualiseerde gewoonten aan als de omstandigheden veranderen of als de personen om wie het gaat andere gewoonten ontwikkelen. Deze veranderingen maken het mogelijk om de overgang naar nieuwe omstandigheden te vergemakkelijken. Zo zal een ouder op een gegeven ogenblik geen slaapliedjes meer zingen, maar voor het slapen gaan voorlezen uit een boek of een zelfverzonnen verhaaltje vertellen. Zo passen rituele gewoonten zich aan aan de veranderende omstandigheden, ze volgen de veranderingen. Een voorbeeld is wanneer ouders voor het eerst weer samen op vakantie gaan, terwijl hun kinderen voor een andere vakantiebestemming hebben gekozen. Voor veel ouders is dat wennen, niet alleen omdat ze sinds tijden samen van hun vakantie genieten, maar juist ook om te ervaren hoe dat in de toekomst zal gaan. Op vakantie gaan is voor de meeste gezinnen op zich al een rituele gewoonte, maar zal voor het ouderpaar een aanpassing vergen als de kinderen oud genoeg zijn om zelfstandig uit te vliegen. Vaak ontstaat dan de wens om ‘iets’ van de wereld te zien en gaan ze excursies maken, een pelgrimage lopen, wandelroutes volgen of bijzondere steden bezoeken.

» M’n opa, m’n opa, m’n opa

In heel Europa was er niemand zo als hij. M’n opa, m’n opa, m’n opa, En niemand was zo aardig voor mij. Liedje van Annie M.G. Schmidt 

«

1.9 Studievragen en opdrachten ??   1. Noem een aantal kenmerken van de bevolkingsontwikkeling van de afgelopen eeuw en van de oorzaken die daaraan ten grondslag liggen.   2. Vorm een kleine groep en inventariseer met elkaar de voordelen en beperkingen van de indeling van de levensloop in welomschreven fasen. Bespreek met elkaar de gevolgen die dergelijke indelingen op sociaal en individueel niveau voor mensen kunnen hebben.   3. Tot welke generatie behoor jij? Beschrijf een aantal kenmerken die jij en je generatiegenoten gemeenschappelijk zouden kunnen hebben.   4. Zoek een medestudent en vertel elkaar hoe je naar je eigen toekomst kijkt. Wie zal je zijn als je zeventig bent? Wat heb je tot dan toe meegemaakt? Wat denk je daarvan geleerd te hebben? Hoe zullen jongeren dan tegen jou aankijken?

1

22

Hoofdstuk 1 • Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn

1

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

18. 19. 20.

Baars, J. (1988). De sociale constitutie van de ouderdom. In: C.P.M. Knipscheer e.a. (red.), Uitzicht op ouder worden. Een verkenning van nieuwe rollen. Assen/Maastricht: Van Gorcum. Bauman, Z. (2003). Liquid Love. Cambridge: Polity Press. Becker, H. (1992). Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff. Bohlmeijer, E. (2007). De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom Brinkgreve, Ch. & Stolk, B. van (1997). Van huis uit. Wat ouders aan hun kinderen willen meegeven. Amsterdam: Meulenhoff. Broek, A. van der (2010). Talkin’ about my generation. In: Andries van de Broek, Ria Bronneman-Helmers & Vic Veldheer, Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Butler, R.N. (1987). Ageism. In: G.L. Maddox & R.C. Atchley (eds.), The encyclopedia of aging. New York: Springer. Doorn, J.A.A., van (2002). Gevangen in de tijd. Over generaties en hun geschiedenis. Amsterdam: Boom. Erikson, E. (1979). Spel en visie. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum. Featherstone, M. & Hepworth, M. (2001). The mask of ageing and the postmodern life course. In: M. Featherstone e.a. (red.), The body. Social process and cultural theory. London: Sage Garssen J. (2011). Demografie van de vergrijzing. Den Haag/Heerlen: CBS. Giddens, A. (1994). Modernity and self-identity, self, and society in the late modern age. Cambridge: Polity Press. Iversen, T.N., Larsen, L. & Solem, P.E. (2009). A conceptual analysis of ageism. Nordic Psychology, 61(3), 4–22. Loog, A. & Royers, T. (2007). Maak de videoclip van je leven! Gebruik van beeld en muziek voor een (her)vertelling over je leven. Utrecht: Vilans. Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014), versie 4. 15, 20 maart. Bilthoven: RIVM. Penninx, K. (1995). Beeldvorming over ouder worden. Utrecht: NIZW. Rijsselt, R. van (1991). Ouderen en maatschappelijke verandering. Een cohortstudie naar veranderingen in de inkomenspositie, waardenoriëntaties en participatieniveaus van ouderen. Beusichem: Centraal Service Bureau De Betuwe. Royers, T. (2013). Zo zijn onze manieren. Voordracht op 13 juni 2013. Westendorp, R. (2014). Oud worden zonder het te zijn. Over vitaliteit en veroudering. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact. Wouters, C. (2012). De jeugd van tegenwoordig. Emancipatie van liefde en lust sinds 1880. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.

23

De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven? Theo Royers

Leerdoelen –– Je hebt kennisgemaakt met wetenschappelijke theorieën over het ouder worden en de drie stromingen waarin deze zijn onderverdeeld: breuktheorieën, continuïteitstheorieën en maskeradetheorieën. –– Je kunt in grote lijnen de belangrijkste verschillen en overeenkomsten tussen deze theorieën aangeven. –– Je hebt geleerd dat opvattingen van hulpverleners vaak zijn afgeleid van en beïnvloed door deze theorieën. –– Je kunt het begrip ‘generationele verbeelding’ toepassen aan de hand van voorbeelden uit je eigen ervaring.

2.1 Inleiding – 26 2.2 Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop – 26 2.2.1 Ouderdom als ziekte – het pathologische perspectief – 26 2.2.2 Ouderen trekken zich terug – het disengagement-perspectief – 27 2.2.3 Actief blijven is het devies – de activiteitentheorie – 27 2.2.4 Selecteren, optimaliseren en compenseren – 28 2.2.5 De ecologische theorie – 29

2.3 Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop – 30 2.3.1 Leven als ontwikkelingsopgave – 31 2.3.2 Gerotranscendentie – 32

2.4 Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden – 33 2.5 De waarde van wetenschap – 34

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_2, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2

2.6 Succesvol ouder worden – 34 2.7 Solidariteit of conflict? – 34 2.8 Beeldvorming en wetenschap – 35 2.9 Ouder worden als waarde – 35 2.10 Studievragen en opdrachten – 36 Literatuur – 36

De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

25

2

26

2

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

Grandma’s hands sooth the local unwed mother, Grandma’s hands used to ache sometimes and swell Bill Withers (1938), soulmuzikant

2.1 Inleiding

Het wetenschappelijk bedrijf kent vele disciplines en specialisaties. Een van die specialisaties is de gerontologie, die het proces van ouder worden tot onderwerp heeft. De basisingrediënten van de gerontologie zijn afkomstig uit de psychologie, de sociologie en de sociale psychologie, maar soms ook uit de economie en de filosofie. In dit hoofdstuk maak je kennis met verschillende stromingen in de gerontologie. Daarnaast leer je dat veel opvattingen van hulpverleners – soms bewust, soms onbewust – beïnvloed zijn door een van deze stromingen. Het proces van ouder worden is een onderwerp dat mensen al vele eeuwen bezig heeft gehouden, voordat de wetenschappelijke discipline gerontologie rond de jaren zestig van de vorige eeuw ontstond. In dit hoofdstuk onderscheiden we drie soorten theoretische perspectieven in de gerontologie. De eerste soort gaat ervan uit dat er in de menselijke levensloop verschillende breuken optreden; hiertoe behoren onder meer het pathologische perspectief, het zogenaamde disengagement-perspectief en de activiteitentheorie. De tweede groep gaat juist uit van continuïteit van de levensloop: het ontwikkelingsperspectief en de gerotranscendentie. De derde groep theorieën beschrijft het ouder worden als een maskerade. 2.2 Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop

Met het ouder worden treden er allerlei verliesmomenten op: kinderen gaan het huis uit, de betaalde arbeid houdt op, lichamelijke kwalen en ziekten manifesteren zich en leeftijdgenoten overlijden, waardoor het sociale netwerk krimpt. Vanuit dit perspectief zijn de breuken in het sociale leven kenmerkende elementen. Deze breuken maken een heroriëntatie op het leven noodzakelijk. De theorieën die de breuken in de levensloop als uitgangspunt nemen zijn in zekere zin deterministisch van aard, vanwege het feit dat ze ouderdom beschrijven als een ‘onvermijdelijk sociaal verschijnsel’ dat politieke aandacht en oplossingen vereist[10] en vanwege het uitgangspunt dat verlieservaringen het ouder worden kenmerken. 2.2.1 Ouderdom als ziekte – het pathologische perspectief

‘Dokter, ik heb last van mijn rechterknie’, vertelt een zeventigjarige vrouw tegen haar huisarts. ‘Wat verwacht je op die leeftijd!’, antwoordt de arts. ‘Maar mijn linkerknie is ook zeventig en die is prima.’ Deze anekdote staat in het boekje How to age van Anne Karpf, waarin zij zich verzet tegen het biomedische perspectief als het gaat om ouder worden.[8] Eeuwenlang is het ouder worden beschouwd als een aftakelingsproces. Niet verwonderlijk, omdat er in het verleden zowel maatschappelijk als medisch weinig uit te richten was tegen de ziekten en handicaps die veel ouderen teisterden. Heden ten dage is er veel meer mogelijk, waardoor lichamelijke ongemakken voorkomen kunnen worden of tijdig behandeld. Doch evengoed blijft de volkswijsheid ‘de ouderdom komt met gebreken’ de ronde doen.

2.2 • Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop

27

2.2.2 Ouderen trekken zich terug – het disengagement-perspectief

Het startpunt van de wetenschappelijke benadering van het ouder worden ligt in 1961 bij onderzoek van de Amerikanen Cumming en Henry[3]. Zij beschreven het proces van ouder worden als een vorm van disengagement, het Engelse woord voor terugtrekking of onthechting. Deze theorie veronderstelt dat mensen met het ouder worden zich meer en meer terugtrekken uit het sociale leven; dit proces heeft zowel sociale als psychologische achtergronden. Sociale aspecten betreffen vooral de afname van maatschappelijke rollen als ouderschap, deelname aan het arbeidsproces en verantwoordelijkheden in maatschappelijke verbanden als de politiek en het bestuur van maatschappelijke organisaties zoals vrijwilligersorganisaties en de kerk. Psychologische aspecten betreffen vooral de afname van de behoefte tot sociale interactie en een afname van de betrokkenheid bij andere mensen en gebeurtenissen in de samenleving. Terugtrekken biedt de mogelijkheid om meer naar binnen te keren en zich voor te bereiden op de naderende dood. Tegelijkertijd stoten sociale verbanden ouder wordende mensen steeds meer uit. In de visie van Cumming en Henry ervaren ouder wordende mensen dit innerlijke en sociale proces als een natuurlijke ontwikkeling. Dit stelt hen in staat om een hoog niveau van geluk, levensvoldoening en levensinhoud te bereiken. De disengagement-theorie is vervolgens uitgewerkt door andere wetenschappers, die een minder rooskleurig beeld schetsen van het ouder worden. Zij richten de schijnwerpers vooral op het verlies van maatschappelijke rollen, waardoor ouderen uiteindelijk gedoemd zijn tot een zogenaamde ‘rolloze rol’. Hierdoor worden zij naar de buitenkant van de samenleving gedrukt en komen zij in een kwetsbare maatschappelijke positie terecht. Deze theorieën richtten zich op de vraag welke plaats ouderen in de samenleving innemen. Met als resultaat een beschrijving van de sociale processen die tot een achterstelling van ouderen leiden zoals het armoedevraagstuk, uitstoting uit het arbeidsproces en negatieve beeldvorming. Hierdoor kregen vraagstukken rondom eenzaamheid, lichamelijke kwetsbaarheid, armoede, gebrek aan zingeving, afhankelijkheid en discriminatie grote aandacht, die op hun beurt een bijdrage aan de (negatieve) beeldvorming van ouderen leverden. 2.2.3 Actief blijven is het devies – de activiteitentheorie

De oorspronkelijke uitgangspunten van de activiteitentheorie wijken weinig af van de disengagement-theorie. Ook hier gaat het om het verlies van maatschappelijke en sociale rollen, dat een zoektocht naar een nieuw zelfbeeld en levenstevredenheid noodzakelijk maakt. Maar waar de disengagement-theorie terugtrekking uit maatschappelijke verbanden onvermijdelijk acht, stelt de activiteitentheorie dat ouderen deelname aan het sociale leven actief moeten opzoeken. Door maatschappelijk en informeel te participeren, worden ouderen tevredener over hun bestaan. Met deze uitgangspunten sluit de activiteitentheorie meer aan bij wat ouderen zelf ook wensen: actief en zelfstandig blijven. Het is een praktische theorie gebleken, die veel instemming ontmoette bij onderzoekers, beleidsmakers, hulpverleners en ouderen zelf, omdat het meetbare gegevens opleverde op het gebied van gezondheid, mobiliteit, sociale en politieke participatie, en subjectief welbevinden. Deze theorie introduceerde de vraag wat de beste manier is om ouder te worden. Een antwoord vonden wetenschappers vooral in het belang van primaire relaties zoals met familie, vrienden en buren. Meer informele activiteiten leiden tot meer levenstevredenheid, zo luidde de conclusie. De activiteitentheorie is inmiddels vervangen door de theorie van de sociale productiefuncties, waarin eveneens de nadruk ligt op sociale relaties en sociale activiteit (.  tabel 2.1). Deze theorie is echter algemener van aard – dus niet alleen gericht op ouderen – en beoogt een theorie over welbevinden te zijn die voor alle mensen geldt. Mensen produceren hun eigen

2

28

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

. Tabel 2.1  Model van de theorie van de sociale productiefuncties

2

1

Subjectief welbevinden

2

Fysiek welbevinden

Sociaal welbevinden

3

Comfort

Stimulatie

Affectie

Gedragsbevestiging

Status

4

Hulpbronnen

Hulpbronnen

Hulpbronnen

Hulpbronnen

Hulpbronnen

welbevinden door zich doelen te stellen. Ze gebruiken hiervoor hulpbronnen, maar zien zich in hun levensloop ook voortdurend gesteld voor beperkingen en restricties, die deze ‘productie’ kunnen belemmeren. De theorie hanteert een model met een hiërarchische opbouw: de vierde en onderste laag vertegenwoordigt de hulpbronnen en is meer aan de persoon zelf verbonden. De derde laag betreft comfort, stimulatie, affectie, gedragsbevestiging en status. Comfort verwijst naar een prettige en veilige omgeving, waarbij functieverlies, pijn en fysiologische behoeften ontbreken. Bij stimulatie moet je denken aan zaken als sport, seks, bewegen, aangeraakt worden, eten en drinken, muziek beluisteren en beoefenen, lezen en film kijken. Affectie is het ontvangen (en geven) van liefde, vriendschap, tederheid, steun en aandacht. Een partner, kinderen en kleinkinderen, en vrienden zijn daarbij belangrijk. Onderwerpen die onder gedragsbevestiging vallen zijn: waardering ervaren (en geven) voor wat je doet en wie je bent, zingeving en iets voor een ander betekenen. Macht en invloed horen bij status, waarvan kennis, functie, vaardigheden en geld onderdeel uitmaken. Bij de tweede laag gaat het om fysiek en sociaal welbevinden. De bovenste laag vertegenwoordigt het subjectief welbevinden. De drie bovenste lagen zijn universeel en de onderste laag is afhankelijk van persoonlijke omstandigheden.[11] Veranderingen in het leven spelen zich vooral af op de derde en vierde laag. Met het ouder worden doen zich allerlei veranderingen voor zoals afscheid van arbeid, gezondheidsproblemen en verlies van dierbaren, waardoor het noodzakelijk wordt om andere hulpbronnen te zoeken. Zo gaat deze theorie ervan uit dat mensen op zoek gaan naar vrijwilligerswerk als ze afscheid hebben genomen van betaald werk om hun status te handhaven, en verhuizen ze van een bewerkelijk en groot huis naar een aangepaste en gelijkvloerse woning om meer comfort te krijgen. Met het ouder worden vermindert als eerste de belangstelling voor status, daarna stimulatie en vervolgens gedragsbevestiging. Het verlangen naar (of de doelstelling van) comfort en affectie blijft aanwezig tot aan het einde van het leven. 2.2.4 Selecteren, optimaliseren en compenseren

Een variant op de activiteitentheorie is het compensatieperspectief: ouderen hanteren coping­ strategieën om de moeilijkheden van de ouderdom het hoofd te bieden. Zo deden Baltes en Baltes onderzoek onder een groot aantal ouderen tussen zeventig en honderd jaar oud naar het welbevinden van lichaam en geest.[1] Zij toonden aan dat mensen zich tot op hoge leeftijd kunnen ontwikkelen. Die persoonlijke ontwikkeling gaat gepaard met een toenemend relativisme (een minder dogmatische en tolerantere levensvisie, het heden minder belangrijk vinden en een grotere acceptatie van onzekerheden in het leven). De omslag naar fysieke achteruitgang vindt reeds plaats rond het twintigste levensjaar, zo stellen zij, maar levensinzichten en het vermogen om de weg te vinden in complexe sociale omstandigheden nemen toe tot op hoge leeftijd. Dit doen mensen bij het ouder worden door: 1. selectiever te zijn in met wie ze omgaan en wat ze aan activiteiten ondernemen; 2. de omstandigheden waarin ze leven optimaal te benutten en eventueel aan te passen; 3. compensatie te zoeken voor zaken die niet meer lukken.

29

2.2 • Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop

leeftijd

10

20

30

40

= (neuro)fysieke levenslijn

50

60

70

80

90

100

= ervaringslevenslijn

. Figuur 2.1 Balteslijnen.

Zij ontwikkelden daarvoor een grafiek met de zogenaamde Baltes-lijnen (. figuur 2.1). Het compensatieperspectief is ook terug te vinden in de ecologische theorie van Lawton. 2.2.5 De ecologische theorie

Elk mens, hoe jong of hoe oud ook, bemiddeld of onbemiddeld, alleenwonend of met anderen, zoekt en streeft naar een evenwicht tussen de eigen mogelijkheden en beperkingen en die van de omgeving. Voor mensen die bijvoorbeeld veel aankunnen, vormen een grote tuin, een markt, culturele voorzieningen, druk verkeer of een zware baan een zekere uitdaging. Mensen die weinig aankunnen, hebben echter een omgeving nodig die meer beschutting en veiligheid biedt, waar voorzieningen dichterbij en allerlei faciliteiten bij de hand zijn. Zij verrichten aangepaste werkzaamheden, hebben misschien een kleine tuin of een balkon en leven in een rustige omgeving. Dit is in een notendop de ecologische theorie van de Amerikaanse psycholoog M.P. Lawton[9]. Hij stelt dat ieder mens een passende omgeving nodig heeft om goed te kunnen functioneren, want ieder mens heeft zo zijn eigen mogelijkheden en beperkingen, op grond van zijn karakter, geschiedenis, kennis en ervaring, zelfbeeld, opvattingen en lichamelijke en geestelijke conditie. Om dit in beeld te krijgen moeten de positieve en negatieve omgevingsfactoren in kaart gebracht worden, zoals de huisvestingssituatie, de woonomgeving en het sociaal netwerk. Hieruit kan blijken dat de druk van de omgeving erg groot is door bijvoorbeeld een bewerkelijk huis, de zorg voor het huishouden of een slechte relatie met de kinderen. Soms is er juist een te geringe uitdaging doordat de omgeving alle werk uit handen heeft genomen. Het komt regelmatig voor dat mensen zichzelf over- of juist onderschatten. Volgens Lawton heeft dat te maken met sociale competentie of ‘coping’-vaardigheden: zijn ze in staat om zich aan te passen

2

30

2

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

aan nieuwe situaties? Als iemand over deze sociale competentie beschikt kan dat kracht geven, maar beschikt iemand daar niet over, dan kan dat juist een extra beperking opleveren. Te denken valt aan een positief of negatief zelfbeeld, of aan de invloed die men zelf denkt te hebben op de eigen situatie: ‘Ik kan er zelf wat aan doen’ tegenover ‘Ik voel me machteloos en ben afhankelijk van de omstandigheden’. Andere elementen kunnen zijn: de perceptie van de omgeving (beleeft men deze als zwaar, uitdagend, saai, veilig enzovoorts) en het ambitieniveau van de betrokkene. Lawton maakt bij omgevingsdruk ook onderscheid tussen een vastere en een veranderlijkere component. Fysieke omstandigheden zoals de aard, grootte en ligging van de woning zijn moeilijk en zeker niet onmiddellijk te variëren. Zaken als het inroepen van ondersteuning vanuit het sociaal netwerk, aanvragen van huishoudelijke hulp, aanpassen van de maaltijdbereiding[6] of naar yoga gaan, zijn daarentegen elementen van omgevingsdruk die alle min of meer veranderbaar zijn. ‘Optimaal’ ouder worden, zo stelt Lawton, heeft te maken met de verhouding tussen een persoon en zijn competentie enerzijds en de omgeving waarbinnen de persoon leeft anderzijds. Bij competentie gaat het om persoonskenmerken zoals de lichamelijke en geestelijke gezondheid, om de functie van de zintuigen en om de psychische gesteldheid. Omgevingsdruk bestaat uit de eisen die de omgeving stelt zoals afstand, barrières en geluid, maar ook op mogelijkheden die de omgeving biedt zoals afwisseling, sociaal contact en aantrekkelijkheid. Persoonlijke competentie en de druk van de omgeving bepalen het gedrag en het welbevinden. Zo zal iemand met sterke beperkingen prettig in een verzorgingshuis of serviceflat kunnen wonen: de omgeving past bij de persoon en de persoon past bij de omgeving. In elk mensenleven treden voortdurend veranderingen op. Als de straat drukker wordt in verband met een verkeersomleiding, een kermis of een wandelvierdaagse is dat misschien voor zekere tijd wel leuk, want het geeft afleiding. Het moet alleen niet te lang duren. Als de omgevingsdruk hoger wordt dan wat men gemiddeld genomen aankan of prefereert, dan stijgt de druk uit boven de competentie en voorkeur. Dergelijke situaties dagen het individu uit om tot de grenzen van zijn kunnen te gaan. Omgekeerd kan het saai worden wanneer de straat voor alle verkeer zou worden afgesloten. Misschien is dat voor even wel aardig, maar de kans is groot dat de omgevingsdruk hier lager wordt dan het individu aan zou kunnen of prefereren. Een omgeving kan dus af en toe spannender, veeleisender worden of juist minder veeleisend, saaier, zonder afwisseling. Elk mens heeft bepaalde marges om deze onderdruk of overdruk te kunnen opvangen. Deze veranderingen zorgen op zichzelf al voor een soort natuurlijke eb en vloed. Onderdruk kan soms comfortabel zijn, maar kan op den duur een negatief effect hebben op iemands competentie. Aan de andere kant kan overdruk een uitdaging vormen, maar het individu kan ook overvraagd worden, en dat kan weer resulteren in een gevoel van onbehagen en slecht aangepast gedrag. 2.3 Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop

De kern van deze groep theorieën bestaat uit twee elementen: de sleutelwoorden zijn continuïteit en verandering. In de eerste plaats is onze levensloop geen aaneenschakeling van fasen, maar juist een doorlopend geheel. Daarnaast treden er in ons leven voortdurend veranderingen op, die eenieder op zijn eigen wijze in zijn leven inpast. Feitelijk komen deze theorieën erop neer dat mensen bij het ouder worden hun leven en levensstijl voortzetten en hun zelfidentiteit behouden. Het verschil tussen breukentheorieën en continuïteitstheorieën is dat ouderen het ouder worden onderling verschillend beleven en leven. Diversiteit van het ouder worden staat in deze benadering centraal.

2.3 • Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop

31

2.3.1 Leven als ontwikkelingsopgave

In de ontwikkelingstheorie van Erikson[4] staat de gedachte centraal dat elk mens het nodig heeft om samenhang te ervaren in het leven dat hij leidt en heeft geleid. Dat principe geldt voor elke leeftijd. Maar, zo stelt Erikson, de thema’s die daarmee gepaard gaan, wijzigen zich met de jaren. Hij onderscheidt acht ontwikkelingsfasen. De thema’s van de fasen bevatten elk een positieve zijde en een keerzijde, die beide worden samengevat in een zogenaamde ‘levenstaak’. In de eerste fase, die met de geboorte begint, leert het kind niet alleen om vertrouwen te hebben in de mensen om hem heen, maar ook wat het verschil is tussen vertrouwen en de aanwezigheid van boosheid en verdriet. Na deze fase gaan ook sociale invloeden buiten het directe gezinsleven een rol spelen. Zo verwerft het kind in de tweede fase zijn zelfstandigheid door te lopen, te praten, te handelen en te spelen met andere kinderen, waardoor het een fundamenteel geloof krijgt in zijn eigen bestaan. Het vergt echter een heel leerproces om ‘op eigen benen’ te staan, waardoor gevoelens van schaamte en twijfels het kind bestormen. Als het kind eenmaal zijn zelfstandigheid heeft verworven, verkent het in de derde fase mogelijkheden tot het nemen van initiatieven, waarvoor het vaak moet rivaliseren met andere kinderen zoals broers en zussen, en vriendjes op het schoolplein. Het opzijzetten van leeftijdgenoten moet, volgens Erikson, ook schuldgevoelens oproepen om kennis te maken met fundamentele morele waarden die voor de rest van het leven belangrijk blijven. De vierde fase speelt zich af in de periode waarin kinderen naar de basisschool gaan. Ze leren nu ‘erkenning te verwerven’ en ontwikkelen vlijt, waarmee ze geestelijke vaardigheden opdoen die van pas komen als ze eenmaal volwassen zijn en ouders worden van hun eigen kinderen: zaken tot een goed einde brengen en het besef dat ze ook een plaats buiten het directe gezin en in de samenleving gaan krijgen, zijn de leerdoelen van deze fase. Dat dit vanzelfsprekend ook leidt tot mislukkingen is de keerzijde van deze opgave, en het kind zal de steun van de omgeving nodig hebben om hieraan het hoofd te bieden. In de vijfde fase zet de seksuele rijping in, die jongeren confronteert met een biologische revolutie. Dit rijpingsproces leidt uiteindelijk tot de volwassenheid en de opbouw van een persoonlijke identiteit, die Erikson de ego-identiteit noemt, waarmee jongeren zowel innerlijke vertrouwdheid als continuïteit van het eigen levensplan opbouwen. De noodzakelijke keerzijde van dit stadium is rolverwarring, waardoor jongeren snel geneigd zijn om zich te identificeren met idolen of met een stroming binnen de jeugdcultuur. Na deze persoonlijke worsteling zet de zesde fase in, met intimiteit als belangrijkste kenmerk. Jongvolwassenen leren een hechte binding aan te gaan met een partner en zich hieraan zowel seksueel als mentaal over te geven. Deze verbinding is kostbaar en kwetsbaar, en gaat gepaard met angst voor verlies van de liefde. De keerzijde van intimiteit noemt Erikson dan ook isolement; een gevoel dat even noodzakelijk is als intimiteit om zich verbonden te blijven voelen binnen het partnerschap en het bredere sociale leven in de gemeenschap, zoals werk, buurt, sociaal-culturele en maatschappelijke organisaties (bijv. kerk, politiek en sport) en vriendschappen. Om ons te verbinden moeten we in staat zijn om zowel intimiteit als isolement te ervaren. In het zevende stadium ervaren mensen hun afhankelijkheid van jongeren en zijn zij steeds meer in staat om met hen kennis, ervaring en liefde te delen, en doen ze dat genereus. Erikson noemt dat generativiteit. Dat is vooral de zorg dat er een volgende generatie komt en dat die de leiding krijgt. In deze fase geven mensen het stokje door. De andere kant van dit verhaal is dat er in dit persoonlijke proces stagnatie kan optreden en mensen steeds meer op zichzelf betrokken raken en de verbinding kwijtraken. Pas op hogere leeftijd, in de achtste fase, kan men de vruchten plukken van alle hoogte- en dieptepunten door alle stadia van zijn leven te aanvaarden en ‘de waardigheid van zijn eigen levensstijl te verdedigen’. Het geleefde leven krijgt daardoor een diepere betekenis en samenhang oftewel ego-

2

32

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

. Tabel 2.2  Ontwikkelingstheorie van Erikson

2

Fase

Leeftijd

Levenstaak

Deugd

Zuigeling Peuter

tot 18 maanden

vertrouwen versus wantrouwen

hoop

1,5 tot 3 jaar

autonomie versus schaamte

wil

Kleuter

3 tot 5 jaar

initiatief tegenover schuldgevoel

doelgerichtheid

Basisschool

6 tot 12 jaar

vlijt versus minderwaardigheid

competentie

Adolescentie

12 tot 18 jaar

identiteit versus rolverwarring

trouw

Vroege volwassenheid

18 tot 35 jaar

intimiteit versus isolement

liefde

Middelbare leeftijd

35 tot 55/65 jaar

generativiteit versus stagnatie

zorg

Late volwassenheid

55/65 tot de dood

ego-integriteit versus wanhoop

wijsheid

integriteit. Als deze uitblijft, dan liggen wanhoop en de angst voor de dood op de loer. Kort samengevat luidt de ontwikkelingstheorie van Erikson: van ego-identiteit naar ego-integriteit (. tabel 2.2). 2.3.2 Gerotranscendentie

Net als Erikson gaat Tornstam[13] er met zijn theorie over gerotranscendentie van uit dat mensen op hogere leeftijd zoeken naar de samenhang in de gebeurtenissen tijdens hun levensloop. Met het ouder worden ontwikkelen ouderen een nieuw perspectief op hun eigen leven en op het leven in het algemeen en het universum, waarbij een materialistisch, rationeel wereldbeeld wordt vervangen door een meer kosmische en transcendente oriëntatie. Transcendentie betekent het overstijgen van de zintuigelijke waarneming, waardoor men de ervaring kan krijgen deel te zijn van een groter geheel, zoals de geschiedenis, de natuur, het Goddelijke of de mensheid. Volgens deze theorie begint dit proces al rond het dertigste levensjaar en is het aanvankelijk sterker bij vrouwen dan bij mannen. Tornstam vermoedt dat de geboorte van kinderen daar de oorzaak van is. De verandering in de visie op het leven kent drie dimensies: 1. een kosmische dimensie; 2. een nieuwe oriëntatie op het zelf; 3. de dimensie met sociale en persoonlijke relaties.

De kosmische dimensie

Hoe ouder we worden, des te minder heden, verleden en toekomst hun scherpe begrenzing behouden. Hierdoor neemt het gevoel van verbondenheid met vorige en met komende generaties toe. Ouderen herbeleven niet alleen familiegeschiedenissen, maar gaan tevens meer belangstelling tonen voor jongere generaties en hun persoonlijke ontwikkeling. Het vermogen om van kleine dingen te genieten neemt toe en de angst om te sterven verdwijnt langzamerhand.

Een nieuwe oriëntatie op het zelf

Met het ouder worden raken we minder op onszelf en ons lichaam gericht, waardoor we onszelf meer kunnen accepteren zoals we zijn, met onze goede en minder goede eigenschappen. Ook beginnen de verschillende puzzelstukjes uit ons leven steeds meer ineen te passen. Vooral mannen worden altruïstischer.

Sociale en persoonlijke relaties

De betekenis en het belang van relaties verandert eveneens met het ouder worden. We worden hierin veel selectiever en krijgen minder interesse in oppervlakkig sociaal verkeer. Daarbij

2.4 • Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden

33

groeit de behoefte om ons meer af te zonderen, zonder de interesse te verliezen in mensen en de omgeving. Met het ouder worden hechten we ook minder aan sociale conventies en maatschappelijke rollen, maar blijven we wel de behoefte hebben om ons met anderen te verbinden, maar dan vanuit een spirituelere achtergrond. 2.4 Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden

Al vroeg in de levensloop, zo rond de dertig, kunnen de eerste verouderingsverschijnselen zichtbaar worden, zoals rimpels, vetplooien, huidverzakkingen, haaruitval en de eerste grijze haren. Bij de drogist is een eindeloze reeks middelen verkrijgbaar die claimen daar een einde aan te maken: Anti-Age, Anti-Rimpel, Cell Renaissance, Age Perfect, Revitalift en verschillende schoonheidsmaskers. Ook botoxbehandelingen, liposuctie en plastische chirurgie beloven de gevolgen van het ouder worden uit te wissen. Letterlijk en figuurlijk is die maskerade bedoeld om de biologische leeftijd te verdoezelen. In eerste instantie lijkt het erop dat veel mensen er jonger uit willen zien dan ze werkelijk zijn. Maar daarnaast verwijst het verlangen naar een jeugdige uitstraling naar een norm die bepalend is voor het maatschappelijk verkeer. In interacties geldt het principe dat ieder mens sociale kenmerken draagt waaruit anderen kunnen afleiden wie of wat die persoon is. De socioloog Erving Goffman schreef hierover uitgebreid in zijn boek De dramaturgie van het dagelijkse leven. Hierin stelt hij ‘dat mensen, zodra zij in de aanwezigheid van anderen verschijnen, velerlei motieven zullen hebben om de indruk die deze anderen van de situatie opdoen onder controle te krijgen’[7]. Zo geven wij onze identiteit gestalte. We zouden dat tegenwoordig impression management noemen: alles wat we doen om onszelf op ons voordeligst naar voren te laten komen. Goffman maakte gebruik van theatermetaforen om duidelijk te maken dat mensen achter de coulissen andere delen van hun identiteit tonen dan op de toneelplanken zelf. Sommige gerontologen nemen het maskeren van de ouderdom als uitgangspunt voor hun onderzoek. Volgens Featherstone en Hepworth[5] hebben moderniseringstendensen ertoe geleid dat de individuele levensloop steeds minder afgeleid kan worden van de sociale context. In het verleden vereiste elke levensfase specifieke rollen, die weer verbonden waren met kleding en gedrag; iets wat we nu wel lifestyle noemen. Niet alleen zijn leeftijdsspecifieke rollen en de geschematiseerde ontwikkeling van de identiteit weggevallen, ook veel onderdelen van de samenleving zijn minder hiërarchisch geworden. Zo hebben families in de loop van de twintigste eeuw een transitie doorgemaakt van bevelshuishouden naar onderhandelingshuishouden.[12] Hierdoor bestaan er minder vastgestelde regels voor de manier waarop mensen met elkaar omgaan, maar tegelijkertijd dwingt het mensen om zichzelf veel zorgvuldiger te presenteren. Om als mens te worden geaccepteerd, eist de samenleving een hoge cognitieve, emotionele en biologische ontwikkeling, zo stellen Featherstone en Hepworth. En ze voegen daaraan toe dat in situaties waarin deze ontwikkeling stagneert of achteruitgaat het gevaar van maatschappelijke uitstoting dreigt. Dit proces werkt twee kanten op. In de eerste plaats doen veel mensen er vanaf hun dertigste alles aan om er jonger uit te zien en zich vitaler voor te doen dan bij hun leeftijd past. Lichaamscorrecties, haardracht, kledingkeuze maskeren die biologische leeftijd. Maar aan de andere kant werkt het verouderende lichaam zelf ook als een masker. Vooroordelen en stereotypische opvattingen over de ouderdom verhinderen dat we achter het masker van het verouderende lichaam kunnen kijken, waardoor de werkelijke identiteit van de mens versluierd raakt. Zo werkt het ouder wordende lichaam als een kooi waaruit de persoonlijkheid niet kan ontsnappen. Binnen de maskeringstheorie zijn ook andere geluiden te horen. Ouderen gebruiken de maskerade juist om zich te verzetten tegen leeftijdsdiscriminatie en vooroordelen.[2] Het biedt een brug naar de samenleving, die anders onbereikbaar zou blijven. Maskerade biedt oude-

2

34

2

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

ren juist mogelijkheden om zich te verbinden met jongere generaties. Door bijvoorbeeld met taal, lichaamshouding en ‘decoratie’ (kleding, haardracht, opmaak) te spelen, kunnen ouderen zichzelf als bijzonder presenteren. Hier verknopen persoonlijke identiteit en sociale presentatie elkaar. Omdat er sprake is van een disbalans in de machtsverhoudingen tussen jongeren en ouderen is de maskerade een noodzakelijk middel om het volwassen zelf te beschermen tegen aanvallen van buiten. En: het biedt een goede strategie voor zelfexpressie. 2.5 De waarde van wetenschap

Een theorie is bedoeld om de sociale werkelijkheid te leren kennen en te begrijpen. De beschrijving van een aantal van die theorieën over het ouder worden roept de vraag op wat deze theorieën ons leren en wat ze waard zijn voor de praktijk van alledag. Allereerst is het nodig om een kanttekening te plaatsen. De gerontologie is een jonge wetenschap en nog volop in ontwikkeling. De meeste theorieën zijn nog niet uitgekristalliseerd en bieden een basis voor nieuwe theorieën en inzichten. Daarnaast dragen allerlei wetenschappelijke disciplines, zoals sociologie, economie, psychologie en filosofie, bij aan de gerontologie, wat deze wetenschap sowieso gevarieerd maakt. Ook lijkt het misschien dat de verschillende perspectieven elkaar geheel zouden uitsluiten, maar dat is niet het geval. Wat de perspectieven verbindt is het innerlijke proces: een overeenkomst is dat we met het ouder worden zoeken naar levensvoldoening. In de ene theorie is dat door te onthechten, in de andere theorie door juist actief in het leven te staan en in de derde theorie door een verbinding te zoeken met het verleden. Misschien is dit allemaal wel een beetje waar. Maar wat de perspectieven scheidt is het normatieve karakter ervan. Vooral bij de breuktheorieën beschouwen de wetenschappers het ouder worden als een onvermijdelijk neerwaarts proces. Hierbij gaan ze uit van een standaardlevensloop. Ze hanteren vervolgens volwassenen in de leeftijdsgroep van 35 tot 50 jaar als norm en leggen die als een meetlat langs de ouderen. In de continuïteitstheorieën zoeken de wetenschappers het juist meer in de diversiteit, de onderlinge verschillen tussen ouderen en in de biografische constructie van de levensloop. 2.6 Succesvol ouder worden

Met name de activiteitentheorie vormde de grondslag voor allerlei maatschappelijke en wetenschappelijke programma’s om ouderen te stimuleren om actief te blijven. Deze programma’s hebben namen als ‘actief ouder worden’, ‘succesvol ouder worden’ (successful ageing), ‘goed ouder worden’, ‘positief ouder worden’ en ‘productief ouder worden’. Deze benamingen suggereren dat ouderen zonder die stimulans niet actief, niet succesvol, niet goed, niet positief of niet productief zijn, zodat deze programma’s het risico in zich bergen de beeldvorming over ouderen te bevestigen. Aan de andere kant hebben deze programma’s ook veel mooie werkmethodes op het gebied van preventie, bewegen en het ontwikkelen van sociale netwerken opgeleverd. 2.7 Solidariteit of conflict?

Een van de heersende maatschappelijke visies is dat oudere mensen een kostenpost voor de samenleving vormen. De discussies over deze visie verlopen vaak schematisch. De ene groep zegt dat de ouderen van nu veel kansen op de arbeidsmarkt hebben gehad, ruime pensioenen hebben opgebouwd die ze nu ontvangen, relatief goedkoop een huis konden kopen en forse financiële lasten veroorzaken door de AOW en ziektekosten. De andere groep zegt dat die redenering niet

2.9 • Ouder worden als waarde

35

klopt, omdat het huizenbezit en het vermogen van ouderen gelijk is aan het gemiddelde, dat de kansen op de arbeidsmarkt vroeger door verschillende recessies niet veel beter zijn geweest dan in het huidige tijdsgewricht, en dat de lasten van de ziektekosten misschien wel hoger uitvallen, maar niet vanwege de groep ouderen, maar vanwege het hoge technologische niveau van onze medische voorzieningen. En de leeftijdgrens van de AOW is juist verhoogd. ‘Het is ook nooit goed’, verzuchtte een gepensioneerde. ‘Als we niet werken dan zijn we potverteerders. Als we wél werken onthouden we jongeren een baan.’ Dit soort discussies worden regelmatig gevoerd in de media en kunnen wijzen op een maatschappelijk conflict tussen de generaties. Dergelijke conflicten gaan altijd over beperkte bronnen en over de macht om die bronnen te ‘veroveren’; in dit conflict draait het vooral om economische waarden zoals arbeid en geld (pensioenen en ziektekosten). Deze politieke discussies hebben geleid tot een overheidsbeleid om de AOW op een hogere leeftijd in te laten gaan, de participatiewet Wmo in te voeren en de langdurige zorg te herstructureren. Wijst dat op een overwinning van mensen die vinden dat ouderen een dure last zijn? Het heeft er de schijn van. Het is evenwel goed om ook naar een andere kant te kijken: de onderlinge solidariteit. Zo blijven in het overheidsbeleid de principes van uitgestelde wederkerigheid (ik betaal voor een ander in de verwachting dat anderen dat voor mij zullen doen) overeind: het omslagstelsel is bij de AOW gehandhaafd en de zorg aan huis en de kosten voor de langdurige zorg blijven afkomstig uit de belastingheffing. Daarnaast benadrukt de overheid het belang van de sociale omgeving bij de zorg van mensen die thuis wonen, eveneens gebaseerd op het principe van onderlinge solidariteit. Familiale banden (familie, vrienden en buren) zorgen voor een solidariteit die waarschijnlijk sterker is dan de negatieve beelden in het parlement en in de media, want ‘jongeren denken veel positiever over hun eigen grootmoeder dan over oudere mensen in het algemeen’. 2.8 Beeldvorming en wetenschap

Zoals gezegd neemt met het ouder worden de behoefte aan oppervlakkige contacten af en neemt de behoefte toe om zich bij tijd en wijle terug te trekken op het eigen terrein (huis, appartement of kamer in een zorginstelling). We worden wat selectiever in de keuze met wie we willen omgaan, zonder het gevoel van betrokkenheid met onze dierbaren te verliezen. Zorgverleners die in verzorgingshuizen werken, leggen de behoefte om alleen te zijn vaak uit als een defensieve reactie op het verlies van vrienden en familieleden en het gebrek aan energie om nieuwe vrienden te vinden.[13] Ze schetsen hiermee een negatief beeld van een gedrag dat ouderen zelf juist als positief ervaren. Tornstam wijst op het verschijnsel van lukraak shoppen in de verschillende wetenschappelijke winkels. Als hulpverleners moeite hebben met hoe ouderen zich gedragen, zoals vertellen over vroeger, alleen willen zijn of zich niets aantrekken van wat de omgeving van hen zegt of denkt, dan blijken hulpverleners vaker het breukperspectief te hanteren en als ze gedrag positief waarderen, dan verklaren ze dat vaker vanuit het continuïteitsperspectief.[14] Wat bij het voorkómen van vooroordelen en aannames helpt, is generationele verbeelding.[2] 2.9 Ouder worden als waarde

Generationele verbeelding begint wanneer we ons bewust worden van onze leeftijdservaringen zonder al te veel te letten op onze chronologische leeftijd. Hoe ervaren we gebeurtenissen in onze levensloop tot nu toe op het gebied van de liefde, de eerste basisschooldag, de excursie op de middelbare school, achterop de fiets bij moeder, het geloof (of juist niet), uit huis gaan en het inrichten van onze woning of kamer, leren autorijden of met vrienden naar de bioscoop

2

36

2

Hoofdstuk 2 • De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?

gaan? Zijn die ervaringen bepaald door onze huidige kalenderleeftijd of vormen ze een meer algemene bron voor ons sociale en emotionele leven? De herinneringen aan deze ervaringen en het besef dat ze bijdragen aan onze persoonlijke identiteit, geven vorm aan ons eigen levensperspectief: de beelden die we hebben van onze eigen leeftijdssituatie raken verbonden met die van andere mensen, waardoor we ons bewust (kunnen) worden dat ook wij ouder worden. Generationele verbeelding – bewust worden van de verschillende ervaringen uit onze levensloop – leidt tot generationele bewustwording[2]: ons zijn generaties voorgegaan en er komen er ook nog vele na ons. Deze vorm van bewustwording schept de mogelijkheid om ons te verbinden met mensen van een andere leeftijd – baby’s, schoolkinderen, jongeren, mensen van middelbare leeftijd, zestigers – door zonder aannames en oordelen naar hun verhalen te luisteren en onze eigen verhalen te vertellen. Ouder worden is vanaf de geboorte een waarde. 2.10 Studievragen en opdrachten ??   1. Stel je voor dat je vijfenzeventig bent. Wat lijkt je daar leuk aan en wat niet? Wat zul je dan belangrijk vinden? Hoe zal je lichaam er dan uitzien? Welke levensopdracht wil je dan vervuld hebben?   2. Vorm een groepje met vier medestudenten en bespreek waarin het grootste verschil zit tussen theorieën die uitgaan van breuken in de levensloop en theorieën die uitgaan van een continu proces.   3. Waarover heb je vragen nu je dit hoofdstuk hebt gelezen? Interview een oudere en leg hem of haar jouw vragen voor. Maak een kort verslag en bespreek dat met je medestudenten – in een kleine groep of klassikaal.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1.

2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Baltes, P.B. & Baltes, M.M. (1990). Psychological perspectives on succesfull aging: The model of selective optimization with compensation. In: P.B. Baltes & M.M. Baltes (eds.), Succesful aging: Perspectives from the behavioral sciences. New York: Cambridge University Press. Biggs, S. & Lowenstein, A. (2011). Generational intelligence. A critical approach to age relations. London: Rout­ledge. Cumming, E. & Henry, W.E. (1961). Growing old: the process of disengagement. New York: Basic Books. Erikson, E. (1964). Het kind en de samenleving. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum. Featherstone, M. & Hepworth, M. (2001). The mask of ageing and the postmodern life course. In: M. Featherstone e.a. (red.), The body. Social process and cultural theory. London: Sage. Gerritsen, H & Otterloo, A.H. van (1990). Aan tafel met ouderen; een kwalitatieve studie naar opvattingen en ervaringen rond koken en eten onder ouderen in verschillende levensomstandigheden. Onderzoeksverslag, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Sociale en Culturele Wetenschappen. Goffman, E. (1983). De dramaturgie van het dagelijks leven. Schijn en werkelijkheid in sociale interacties. Utrecht: Bijleveld. Karpf, A. (2014). How to age. London: Macmillan. Lawton, M.P. (1989). Environment and aging. California: Brooks/Cole. Smolenaars, E. (1999). Plusminus vijfenzestig. De sociale diversiteit van pensioenleeftijden en ‘ouderdom’. Utrecht: Lemma. Steverink, N. (2002). Sociale relaties van ouderen. In: J.J.F. Schroots (red.), Handboek psychologie van de volwassen ontwikkeling en veroudering. Assen: Van Gorcum. Swaan, A. de (1983). De mens is de mens een zorg. Amsterdam: Meulenhoff. Tornstam, L. (2005). Gerotranscendence. A developmental theory of positive aging. New York: Springer. Wadensten, B. & Carlsson, M. (2001). A qualitative study of nursing staff members’ interpretations of signs of gerotranscendence. Journal of Advanced Nursing, 36(5), 462–470.

37

Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen Theo Royers

Leerdoelen –– Je hebt kennisgemaakt met de verschillen in familieverbanden en familienetwerken. Je kunt herkennen met welk type (zorg)netwerk je als hulpverlener te maken krijgt. –– Je bent je ervan bewust dat familiebanden bestaan uit solidariteit en loyaliteit, en dat ze kunnen knellen of juist niet. –– Je weet wat ouderen voor hun kinderen en kleinkinderen betekenen in het onderling uitruilen van zorg, aandacht en praktische steun. –– Je begrijpt welke betekenis gehechtheid speelt bij de kwaliteit van de onderlinge relaties tussen familieleden. –– Je kent de betekenissen van een erfenis: sociaal, materieel en genetisch.

3.1 Inleiding – 40 3.2 Gezinsverbanden – 40 3.2.1 Regionale verschillen in groothuishoudens – 40 3.2.2 Driegeneratiehuishoudens – 41

3.3 Soorten gezins- en familieverbanden – 41 3.3.1 Familiebanden – 41 3.3.2 Driegeneratiefamilies – 42 3.3.3 Ingewikkelde familienetwerken – 42

3.4 Contacten in families – 42 3.4.1 Reisafstanden – 42 3.4.2 Slechte en verstoorde contacten – 43

3.5 ‘Stilzwijgende boekhouding’ – 43 3.5.1 Geld- en goederenstroom – 44 3.5.2 Hulp aan huis – 44

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_3, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3

3.6 Vanzelfsprekende zorg – 44 3.6.1 Coöperatieve zorg – 45 3.6.2 Achter de schermen – 45

3.7 Gehechtheid – 46 3.7.1 Het grootboek van verplichtingen en verdiensten – 46 3.7.2 Nalatenschappen – 47

3.8 Studievragen en opdrachten – 47 Literatuur – 48

Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

39

3

40

Hoofdstuk 3 • Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

Momma used to be strong but she ain’t now And she can’t make her way That’s why I’m always around when she needs help Aloe Blacc (1979), rapper, soulzanger

3

3.1 Inleiding

De solidariteit in familieverband is springlevend: familieleden geven elkaar steun in de vorm van aandacht, zorg en praktische hulp. Dat blijkt keer op keer uit allerlei onderzoek. Als kinderen het huis uitgaan en een eigen huishouden stichten, krijgen ze veelal hulp van hun ouders, en met het voortschrijden van de tijd slaat de balans van geven en ontvangen naar de andere kant uit: driekwart van de kinderen in de middelbare leeftijd geeft hun ouders emotionele steun en 30% biedt hulp bij het huishouden of praktische steun. Solidariteit is echter een tweesnijdend zwaard: het kan mensen bijeenhouden, maar kan tegelijkertijd een bron zijn van irritaties en botsingen. Solidariteit roept naast gevoelens van eenheid en samenhorigheid ook ambivalente gevoelens op. In dit hoofdstuk beschrijven we verschillende vormen van familieverbanden, de contacten die familieleden onderling onderhouden, de steun die ze elkaar bieden en de verbondenheid die ze daarbij ervaren. 3.2 Gezinsverbanden

In tegenstelling tot veel buitenlandse talen maken we in het Nederlands onderscheid tussen familie en gezin. Een gezin bestaat uit de ouders en hun kinderen, dat in deze samenstelling ook wel kerngezin heet. Een familie is het geheel van grootouders, ouders, kinderen, ooms, tantes en neven en nichten. Een van de grootste misverstanden over het verleden van het Nederlandse familieverband is dat de grootfamilie (dat wil zeggen een groter familieverband van meerdere generaties, in ieder geval opa en oma meegerekend), ook wel het stamgezin of het driegeneratiegezin genoemd, heersend zou zijn geweest. Sociologen en gerontologen beweren regelmatig dat de Nederlandse huishoudens tot aan de twintigste eeuw uit meer dan twee generaties hebben bestaan en ook inwonende familieleden omvatten. Vanaf de twintigste eeuw zou het stamhuishouden verdwenen zijn en was er steeds minder plaats voor opa en oma aan de eettafel. 3.2.1 Regionale verschillen in groothuishoudens

Historisch onderzoek wijst uit dat bij de volkstelling van 1879 ongeveer 30 tot 40% van de huishoudens inwoning kende.[24] Deze inwonenden bestonden voor ongeveer 42% uit personeelsleden en 58% uit verwanten en kostgangers. Tot zover lijkt de bewering te kloppen dat de grootfamilie tot in de negentiende eeuw veel voorkwam. Er lag door Nederland echter een soort scheidingslijn. In de westelijke en noordelijke provincies – globaal Friesland, Groningen, Utrecht, Noord- en Zuid-Holland en Zeeland – bedroeg het samenwoningspercentage maximaal 7,5% en in sommige gemeenten zelfs nog minder dan 5%. In gebieden als het Drents Plateau, Salland, delen van Twente, de Achterhoek, het gebied tussen Maas en Rijn, en grote delen van Limburg liep het aantal samenwoningen op tot 40% van het aantal huishoudens. Er bestonden in het verleden dus grote regionale verschillen. Het kerngezin, het kernhuishouden of het eengezinshuishouden blijkt geen verschijningsvorm van na de industriële revolutie, maar ‘gaat wellicht terug tot in de prehistorie’[24]. Het eengezinshuishouden is al sinds de zestiende/zeventiende eeuw dominant in de kustprovincies en het stamhuishouden in de

41

3.3 • Soorten gezins- en familieverbanden

oostelijke grensgebieden ‘met een meer patriarchaal en traditioneel ingestelde samenleving’. Verder blijkt dat grootfamiliehuishoudens van oudsher al weinig voorkwam onder arbeiders:

»

 Arbeiders beschikten over te weinig middelen om familieleden in de gezinnen te kunnen opnemen. Doordat onder de arbeiders de geografische mobiliteit over het algemeen groter was dan onder de bezittende klasse woonden familieleden ook minder in elkaars nabijheid.[24] 

«

3.2.2 Driegeneratiehuishoudens

In de loop van de twintigste eeuw groeiden de verschillende vormen van huishoudens meer naar elkaar toe. In de jaren zestig leek er nog maar één vorm over te zijn gebleven: het eengezinshuishouden zonder inwoning. In 1971 omvatte een huishouden gemiddeld 3,2 personen en dat was in 2012 gedaald tot 2,2 personen. Het aantal kinderen dat oudere ouders in huis neemt, is niet groot in vergelijking met het aantal ouders dat tijdelijk weer een kind in huis neemt. Rond het jaar 2000 bedroeg het aandeel inwonende ouderen niet meer dan één tot hooguit 2% van alle 65-plussers[1] oftewel enkele tienduizenden personen[21]. Het aantal is zo klein dat een exacte raming lastig is. Huishoudens waar drie generaties bijeenwonen blijken uitermate schaars.[15] 3.3 Soorten gezins- en familieverbanden

Hoewel het aantal gezinsleden per huishouden gestaag daalt, is er juist sinds de jaren zestig van de vorige eeuw een verscheidenheid aan gezinstypes ontstaan. Doordat ouders vaker dan voorheen van elkaar scheidden en veel partners bewust gingen kiezen voor een kinderloze relatie, is er een verscheidenheid aan huishoudens ontstaan met eenoudergezinnen, kinderloze gezinnen en samengestelde gezinnen. In gezins- en familieverbanden onderscheiden we evenwel drie hoofdtypes: 55 het (kern)gezin (‘nuclear family’), bestaande uit ouders en hun kinderen; 55 de klassieke uitgebreide familie (‘extended family’), waarbij meer dan twee generaties en/ of andere verwanten onder één dak een huishouden vormen; 55 de gemodificeerde uitgebreide familie (‘modified extended family’), waarvan een aantal leden weliswaar geen huishouden met elkaar deelt en niet bij elkaar in de buurt woont, maar waar door de veelvuldige contacten tussen de generaties – onder meer via digitale communicatiemiddelen –toch sprake is van een uitgebreide familie.[20] Het gezin en de gemodificeerde uitgebreide familie vullen elkaar aan. Ook al wonen allerlei gezinnen en alleenstaanden binnen één familie op afstand van elkaar, ze vormen wel een verband:

» Veel van de hulp die verwanten – in merendeel van de gevallen ouders en kinderen – elkaar geven, is niet financieel van aard, maar bestaat uit huishoudelijke hulp, kinderoppas, hulp bij ziekte, morele en emotionele steun, en gezelligheid.[20] 

«

3.3.1 Familiebanden

Families zijn generatiestructuren of -systemen.[6] Door een systeemgerichte kijk op families krijgen we in de eerste plaats meer inzicht in de wijze waarop familieleden hun familierollen vervullen. Ten tweede is de plaats die iemand in een familie inneemt, of hij of zij tot de oudste of tot de jongste generatie behoort, medebepalend voor de manier waarop die persoon in het

3

42

Hoofdstuk 3 • Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

leven staat. In de derde plaats gaan binnen een generatiestructuur familieleden van verschillende leeftijden met elkaar om; zij hebben hun wortels in verschillende historische perioden. 3.3.2 Driegeneratiefamilies

3

De meeste families in Nederland blijken uit drie generaties te bestaan, met ten minste één grootouder en ten minste één kleinkind in leven. Ruim 60% van alle Nederlanders maakt deel uit van een driegeneratiefamilie; daarna komen de families die uit twee generaties (24%) bestaan, families met vier generaties (10%) en met vijf generaties (minder dan 1%). 4% van de Nederlanders heeft geen generaties onder of boven zich.[6] 3.3.3 Ingewikkelde familienetwerken

Een op de drie huwelijken eindigt in een scheiding.[5] De gemiddelde leeftijd van de scheidende partners ligt op ongeveer vierenveertig jaar, maar de meeste mensen scheiden tussen hun veertigste en hun zeventigste. Vaak vinden ze een nieuwe partner, waardoor de familierelaties ingewikkelder kunnen worden, de zogenaamde samengestelde families: grootouders krijgen nieuwe kleinkinderen en kleinkinderen krijgen er nieuwe grootouders bij. Nieuw is dit verschijnsel niet helemaal, want veel ouderen hebben relatief vaak te maken gehad met een ouder die hertrouwde na verweduwing.[6] Maar vast staat wel dat het aantal ouderen met een geschiedenis van verbroken relaties in de toekomst zal toenemen. 3.4 Contacten in families

Het idee dat het familieleven is verschraald door de individualisering van de samenleving en door de enorme reisafstanden die familieleden moeten afleggen om een bezoekje te brengen, is een van de fabels die de ronde doen. Er blijkt meestal zeer frequent contact te bestaan tussen ouders en hun kinderen; ruim de helft van hen komt wekelijks bij elkaar over de vloer.[10] Volwassen kinderen van Marokkaanse of Turkse afkomst komen vaker bij hun ouders langs: een derde ziet hun ouders zelfs dagelijks, tegen een kleine 6% van de autochtone kinderen. Dat ruim 10% van hen samen met de ouders in één huis woont, beïnvloedt dit gegeven wel. Er is ook een duidelijk verschil tussen de kerkelijke en niet-kerkelijke families. Rooms-katholieke en Nederlands-hervormde families bezoeken elkaar vaker dan niet-kerkelijke en gereformeerde families. Ook zijn er verschillen tussen zonen en dochters. Getrouwde zonen hebben wat minder contact met hun ouders dan getrouwde dochters; dat geldt vooral voor dochters met kinderen. Vooral bij gescheiden zonen neemt het contact met hun ouders af. Ouderen die een grote schare kinderen hebben, zijn wat het contact betreft het beste af: ze krijgen veel meer bezoek dan ouderen die een klein gezin hebben gehad. Daar staat tegenover dat ouderen met grote gezinnen gemiddeld per kind weer minder contact hebben: zij moeten hun tijd immers over meer kinderen verdelen. 3.4.1 Reisafstanden

Als kinderen het huis uitgaan om een eigen bestaan op te bouwen, vestigen ze zich niet automatisch in de onmiddellijke buurt van hun ouders.[17] Toch vertrekken ze meestal niet naar het andere eind van de wereld. Bij elkaar opgeteld wonen ouders, kinderen (dus ook kleinkinderen), broers en zus-

3.5 • ‘Stilzwijgende boekhouding’

43

sen en schoonouders op een gemiddelde afstand van bijna vierendertig kilometer van elkaar. En ouders met kinderen wonen dichter bij de (groot)ouders dan mensen zonder kinderen. Mensen met een universitaire opleiding wonen vaker verder van elkaar weg (gemiddeld vijfenvijftig kilometer). 3.4.2 Slechte en verstoorde contacten

De meeste ouderen en hun kinderen zijn dik tevreden over hun relatie: ze noemen die goed tot zeer goed. De rest – toch bijna 20% – is minder positief over de relatie: zij noemen die redelijk tot zelfs slecht. Het is dan ook niet verrassend dat zij veel minder bij elkaar op bezoek komen, meestal helemaal niet of een enkele keer per jaar. Soms zijn de verhoudingen zo slecht dat het contact is verbroken. Conflicten, geweld, misbruik of afwijzing van een leefstijl zoals homoseksualiteit of religiositeit, liggen daar meestal aan ten grondslag, maar soms ook vindt men het gewoon de moeite niet meer waard om contact te onderhouden. 6% van de moeders en 9% van de vaders heeft het contact met minstens één van de kinderen verbroken.[10] Dat is vooral het geval als er een scheiding heeft plaatsgevonden. In dat geval heeft vooral de (oudere) gescheiden vader veel minder contact; niet alleen met zijn kinderen, maar ook minder in vergelijking met zijn ex-vrouw. In 15% van de grote gezinnen komt een verbroken relatie met een of meer van de kinderen vaker voor dan in kleinere gezinnen (3%). 3.5 ‘Stilzwijgende boekhouding’

Het gezinsleven en de onderlinge relaties tussen gezins- en familieleden zijn per definitie intergenerationeel van aard. Er vinden allerlei vormen van overdracht plaats van de ene generatie naar de andere en terug; dit wordt ook wel een sociale erfenis of sociaal kapitaal genoemd. Ouders dragen niet alleen hun genetische en materiële erfenis over, maar ook hun sociaal, cultureel en affectief kapitaal. Een sociale erfenis bestaat uit de waarden, houdingen en praktijken die mensen van hun ouders overnemen en die ze van betekenis vinden bij de opvoeding van hun eigen kinderen.[3] In deze overdracht zijn zowel grootouders, ouders als (klein-)kinderen betrokken. Een voorbeeld hiervan is de schenking van een ring, boek of sieraad door een ouder aan een kind met de woorden: ‘Alsjeblieft, deze halsketting heeft je overgrootmoeder nog gedragen.’ De betekenis van dit geschenk is geen puur eigenbelang en ook geen pure liefdadigheid, want er steken allerlei bewuste en onbewuste motieven achter. Mensen helpen anderen in de hoop dat ze ook geholpen worden als dat nodig mocht blijken. Zij doen dit meestal uit altruïstische motieven, maar op de achtergrond van deze schenkingen speelt ook de zogenaamde stilzwijgende boekhouding een rol.[14] Deze boekhouding verwijst naar de manier waarop mensen binnen een sociaal systeem hun emotionele, financiële en zorgrelaties op orde willen houden. Dat komt neer op het gevoel uiteindelijk iets terug te krijgen voor wat gegeven is en terug te willen doen voor wat ontvangen is; dat is het uiteindelijke motief van veel volwassen kinderen die voor hun ouders zorgen (‘mantelzorg’), wanneer ze dat niet meer zelf kunnen. Met de overdracht van sociale en materiële erfenissen bouwen familieleden – maar ook buren en vrienden – hun onderlinge relaties op, waarmee ze hun gevoelens van vertrouwen ontwikkelen en hun gevoelens van verantwoordelijkheid en solidariteit onderhouden.[11] Een van de belangrijkste eigenschappen van sociaal verkeer is geven en nemen. Er vinden dagelijks miljarden van dergelijke transacties tegen geld of in natura plaats: uitruil van geld, goederen en diensten in de winkel, op straat, op internet of via Marktplaats bij de mensen thuis. Er zijn twee uitersten in deze onderlinge ruilprocessen: exploitatie en liefdadigheid, waarbij vooral de mate van eenzijdigheid geldt.[9] Bij exploitatie neemt de een veel meer dan de ander geeft; financiële uitbuiting van ouderen als vorm van ouderenmishandeling is daar een voor-

3

44

3

Hoofdstuk 3 • Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

beeld van. Het andere uiterste van wederkerigheid is liefdadigheid: het belangeloos schenken (altruïsme). Volgens de antropoloog Malinowski verwacht de schenker van een pure gift in de vorm van geld, objecten of diensten niet direct iets terug.[14] Naast deze transacties, die vrijwel allemaal binnen een duidelijk tijdsbestek plaatsvinden, komen er andere vormen van wederzijds geven en nemen voor. Sociale verzekeringen en het ouderdomspensioen bijvoorbeeld zijn een vorm van ‘gegeneraliseerde wederkerigheid’ waarbij individuen geld in een pot (belastingen en premies) stoppen zonder er zeker van te zijn of dat geld ook weer terugkomt. Zo kan iemand vóór de pensioengerechtigde leeftijd overlijden of nooit van zijn leven een beroep hebben gedaan op een werkloosheidsuitkering, maar daar wel voor betaald hebben. Een andere vorm betreft de ‘uitgestelde wederkerigheid’ op basis van onderling vertrouwen, een stilzwijgende boekhouding van geven en nemen tussen gezinsleden, buren en vrienden. Geven en nemen bestaan niet alleen uit directe uitruil en overdracht van geld en goederen; hieronder vallen ook het geven en ontvangen van steun, aandacht en zorg dat zich later weer terugbetaalt. 3.5.1 Geld- en goederenstroom

Ouders zijn verantwoordelijk voor de verzorging en opvoeding van hun kinderen tot achttien jaar. Daarna geldt een voortgezette onderhoudsplicht voor de kosten van levensonderhoud en studie tot het kind het eenentwintigste jaar bereikt. Maar ook daarna blijven financiële overdrachten plaatsvinden tussen ouders en hun kinderen in de vorm van leningen, schenkingen, giften en cadeaus. De informeel gegeven goederen – en geldstroom gaat overwegend één richting op: van (volwassen) ouders – lees: ouderen – naar (volwassen) kinderen.[14] Ouderen besteden aan cadeaus driemaal zoveel geld als hun volwassen kinderen aan hun ouders besteden. Maar ouderen doen ook veel vaker schenkingen aan hun volwassen kinderen, bijvoorbeeld voor een vakantie of voor de aanschaf van een auto, een huis of een wasmachine. 3.5.2 Hulp aan huis

Naast financiële en materiële steun leveren ouderen ook andere bijdragen aan hun familienetwerk, vooral aan hun kinderen en kleinkinderen; dat doet de helft van alle ouderen.[13] Vaker dan twintig jaar geleden het geval was, klussen oudere ouders, passen ze op de kleinkinderen, geven ze adviezen en bereiden ze maaltijden, helpen ze met verhuizen en zorgen ze voor vervoer. Dat heeft te maken met sociale veranderingen binnen het familieverband.[8] In de eerste plaats hebben volwassen kinderen hun ouders meer dan voorheen nodig om het huishouden op orde te houden: meer moeders werken en meer ouders zijn alleenstaand. In de tweede plaats verkeren grootouders vaak in goede gezondheid en zijn ze vrij van de zorg voor hun eigen kinderen en van arbeidsdeelname.[8] In de derde plaats hebben grootouders minder kleinkinderen dan vroeger en kunnen ze daarom per kleinkind meer tijd besteden en hoeven ze minder een keuze te maken. Grootouders vormen een achterwacht. Het percentage moeders dat op ouders kan rekenen voor kinderopvang is in dertien jaar bijna verdubbeld.[8] In 1992 had 23% van de volwassen dochters ouders die weleens op de kleinkinderen pasten. In 2006 was dat gestegen tot 41%. Ook logeren kleinkinderen vaker bij opa en oma dan dat twintig jaar geleden het geval was. 3.6 Vanzelfsprekende zorg

Grootouders passen niet alleen op hun kleinkinderen en bieden daarbij allerlei vormen van emotionele en instrumentele zorg. Zij doen dat ook voor andere familieleden zoals broers en

3.6 • Vanzelfsprekende zorg

45

zusters, vrienden en buren. Zij worden op hun beurt weer geholpen met klussen, de boodschappen, administratie en zorg. Binnen een familienetwerk bieden familieleden elkaar over en weer hulp vanuit ervaren verwantschapsverplichtingen; het is voor hen vanzelfsprekende zorg.[14] De balans verschuift echter als iemand hinder gaat ondervinden van een of meer (chronische) ziekten en fysieke beperkingen; dan stroomt hulp en steun meer naar één richting: ‘Als kinderen de middelbare leeftijd (vijfenveertig tot vierenzestig jaar) hebben bereikt, is de balans tussen geven en nemen grotendeels omgeslagen. Drie kwart van de kinderen geeft emotionele steun aan hun oude ouders en ongeveer 30% hulp bij het huishouden of praktische steun.’[12] 3.6.1 Coöperatieve zorg

De meest voorkomende termen voor de zorg van familieleden bij ‘ziekte en zeer’ zijn mantelzorg of familiezorg. In 7 H. 6, waarin de civil society wordt besproken, komen we terug op het thema mantelzorg en de rol van ouderen hierbij als consument en leverancier. Lange tijd is het zorgbeleid vooral gericht geweest op de centrale mantelzorger die het merendeel van de taken overneemt van de zieke of de persoon met beperkingen; dat blijkt in een derde van de zorgrelaties het geval te zijn[2]; dit noemen we een spilnetwerk. In twee situaties is er inderdaad vaker sprake van een centrale mantelzorger: mannen binnen een partnerrelatie of wanneer iemand over een klein sociaal netwerk beschikt. In de overige situaties is er samenwerking tussen: 55 de familieleden (en vaak ook nog: vrienden en buren) onderling – dit noemen we een informeel zorgnetwerk (24%); 55 een combinatie van informele en professionele zorgverleners – dit heet een gemengd zorgnetwerk (30%). Wie niet over directe familie beschikt, een slechte verhouding met familieleden heeft of geen hulp van hen wil ontvangen (samen 13%), krijgt meestal alleen hulp van professionele zorgverleners; dat noemen we een professioneel zorgnetwerk.[23] We gaan dieper in op de soorten zorgnetwerken die er zijn in 7 hoofdstuk 11, waar genogram, ecogram en relatienetwerken in kaart worden gebracht. We hebben al eerder gezien dat 4% van de bevolking geen generatie onder of boven zich heeft; dat kan het geval zijn bij ouderen die geen kinderen hebben gekregen of waarvan de kinderen reeds zijn overleden. Maar het kan ook gaan om ouderen die hun leven lang alleenstaand zijn gebleven. 3.6.2 Achter de schermen

Het samenspel binnen de diverse zorgnetwerken vereist een samenspel tussen de leden. Ze verdelen de taken en stemmen die op elkaar af. Ook bieden ze elkaar steun buiten de zorgbehoevende oudere om. Er gebeurt veel achter de schermen. De leden van de verschillende zorgnetwerken bieden niet alleen directe zorg aan de persoon met een ziekte of beperking, er bestaat ook een vorm van indirecte zorg: de ondersteuning die familieleden aan elkaar geven zodat de directe zorgverleners hun taken kunnen blijven volhouden. Een voorbeeld is dat van de heer Vroegop, die dagelijks zijn partner in een psychogeriatrisch verpleeghuis bezoekt: ‘Mijn kleindochter komt nu een paar dagen logeren om mij te helpen in de tuin. Het was een wildernis geworden, omdat ik daar geen tijd voor heb.’ Familieleden nemen vaak taken uit handen van degene die directe zorg geeft. Sommige familieleden doen misschien weinig voor de oudere zelf, maar ze maken het wel mogelijk dat andere familieleden dat kunnen doen.[18] De meeste families verdelen de zorg zonder hier concrete afspraken met elkaar over te maken.[19] Dat samenspel verloopt veelal als vanzelf. Elk zorgverlenend familielid groeit in zijn

3

46

3

Hoofdstuk 3 • Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

rol. Toch verloopt de afstemming niet in elke familie even soepel. De onderlinge relaties zijn niet per definitie goed, maar in veel situaties zijn de familieleden solidair. In 70% van de families waar ten minste één van de kinderen zorg geeft, wordt de zorg gedeeld met minimaal één andere broer of zus. De onderlinge verdeling en afstemming is het grootst als de familieleden allemaal ongeveer in eenzelfde situatie verkeren (getrouwd, kinderen en de combinatie van werk en zorg). Hoe meer het ene familielid geeft, hoe meer de anderen zich ook inzetten; ze stimuleren elkaar.[22] Maar als sommige broers en zusters een minder goede emotionele band met hun ouders hebben, dan komt de zorg vaak neer op een van de familieleden. Hoewel nog steeds de zorg het meest op de schouders van (schoon)dochters rust, verschuift het aandeel meer in de richting van (schoon)zonen. Mannen krijgen langzamerhand andere opvattingen over zorg verlenen en gaan zich hiervoor meer inzetten. De onderlinge solidariteit bij familieleden groeit als ze zorgtaken goed met elkaar verdelen.[22] Zo draagt ieder zijn steentje bij, want ‘vele handen maken licht werk’. Maar als er ondanks de onderlinge solidariteit onenigheid is, dan wordt mantelzorgen zwaar werk. Solidariteit heeft een positieve en een negatieve kant. Het kan mensen bijeenhouden, maar kan tegelijkertijd een bron zijn van irritaties en botsingen.[16] Solidariteit roept naast gevoelens van eenheid en samenhorigheid ook ambivalente gevoelens op. Gehechtheidservaringen spelen hierbij een grote rol. 3.7 Gehechtheid

De kwaliteit van de relatie tussen oudere ouders en hun volwassen kinderen is een optelsom van ervaringen van de geboorte tot heden. Op basis van de interacties, emotionele en praktische steun, en aandacht bouwen mensen vanaf hun geboorte voorstellingen op van hoe het er in intieme relaties aan toe gaat, zogenaamde mentale representaties, die hun gedrag, gedachten en gevoelens leiden en reguleren. Het draait daarbij om veiligheid en vertrouwen. De ervaringen met, herinneringen aan en verwachtingen over de beschikbaarheid en benaderbaarheid van de ouders bepalen de kwaliteit van de relatie en dat werkt door tot op hoge leeftijd. Wie positieve ervaringen heeft gehad, voelt zich veilig gehecht en kan beter omgaan met spanningen in intieme relaties. Zo blijken zorgbehoevende ouders met een veilige gehechtheidsstijl zich gemakkelijker aan de zorg van hun kinderen over te geven. Hoe hoger de kwaliteit van de relatie, des te minder conflicten en spanningen er zijn.[16] 3.7.1 Het grootboek van verplichtingen en verdiensten

De gezinstherapeut Boszormenyi-Nagy (fonetisch uitgesproken als: Nodsj) noemt de solidariteit tussen familieleden een ‘onzichtbaar weefsel van loyaliteit’. Die onvervreemdbare loyaliteit bestaat, omdat ieder kind uit zijn ouders is ontstaan en iedere ouder ervoor gezorgd heeft dat het kind geboren kon worden.[7] In tegenstelling tot een partnerrelatie, werkrelaties of relaties met buren of vrienden, zijn familiebanden niet te herroepen. In een familierelatie zijn de leden (vooral ouders en kinderen) zorg en aandacht aan elkaar verschuldigd: ze horen er voor elkaar te zijn, ze horen voor elkaar te zorgen en elkaar te beschermen. Uit deze verplichtingen ontstaan verworven verdiensten:

» Ouders krijgen kinderen en worden verplicht te zorgen voor overleving en verzorging van hun kinderen. Ouders verdienen ook de betrokkenheid van hun kinderen als dank voor de unieke, niet terug te betalen bijdrage van vader en moeder.[4] 

«

Zo bouwen de familieleden met elkaar een grootboek van verplichtingen en verdiensten op.

3.8 • Studievragen en opdrachten

47

Nagy maakt hierbij onderscheid tussen gerechtigde aanspraken en destructief gerechtigde aanspraken. Het is redelijk, zo zegt hij, om op termijn zorg en aandacht te mogen ontvangen voor de gegeven zorg en aandacht; in andere bewoordingen doelt hij hier op uitgestelde wederkerigheid. Bij een vertroebelde relatie kunnen zowel ouders als hun kinderen eisen stellen of verwachtingen hebben die uiteindelijk destructief zullen uitpakken. Dat wordt niet alleen zichtbaar als familieleden hun relatie verbreken of als een van hen zorgafhankelijk wordt, maar helemaal als er een erfenis te verdelen is. Erfenissen hebben altijd consequenties voor de erfgenamen, zo stelt Nagy. ‘Een nalatenschap is een belangrijke bron van ruzie, want 30% van de erfenissen wordt niet in “pais en vree” verdeeld. Vooral broers en zussen strijden om de hoogte van hun erfdeel of een specifiek erfstuk’, dat meldt Plusonline.nl naar aanleiding van een onderzoek onder abonnees van het tijdschrift Plus in 2010:

» Negen van de tien ondervraagden met een gemiddelde leeftijd van drieënzestig jaar heeft al

eens met een erfenis te maken gehad. In de meeste gevallen als een kind dat de nalatenschap van een overleden ouder moet verdelen, maar soms ook als partner. Uit het onderzoek blijkt dat zelfs een testament niet voldoende is om ruzie te voorkomen. Bij 55% van de steggelende familieleden was de laatste wil van de overledene bekend, maar dat mocht niet baten. Meestal ruziën broers en zussen met elkaar en in 60% van de gevallen gaat het om de hoogte van de te verdelen erfenis. Bij de overige 40% zorgen specifieke erfstukken, zoals sieraden, schilderijen en Delfts blauw voor hommeles. De ruzies hakken er overigens diep in, want drie kwart geeft aan dat de familieband blijvende schade heeft opgelopen door de verdeling van de erfenis. 

«

3.7.2 Nalatenschappen

In 2008 werd er door overledenen in Nederland in totaal ruim twaalf miljard euro aan vermogen nagelaten. Dit kwam neer op gemiddeld honderdtienduizend euro per nalatenschap. Van honderdelfduizend nalatenschappen ging het bij zes op de tien om een nagelaten vermogen tot vijftigduizend euro. De helft hiervan betrof vermogens van minder dan tienduizend euro. Ruim 15% van de nagelaten vermogens had een waarde van ten minste tweehonderdduizend euro. Van 4% werd vijfhonderdduizend euro of meer nagelaten. Bijna 30% van de erflaters liet een eigen woning na. De gemiddelde waarde hiervan bedroeg ruim twee ton. Bank- en spaartegoeden, die in bijna alle nalatenschappen voorkwamen, waren goed voor achtendertigduizend euro. In 15% van de nalatenschappen zaten effecten met een gemiddelde van honderdzesendertigduizend euro. Naast bezittingen werden ook schulden nagelaten. Bij een klein aantal van de nalatenschappen (0,7%) waren de schulden even groot als of groter dan de bezittingen. Zo’n 16% van de nalatenschappen bevatte een hypotheekschuld van gemiddeld vierenzestigduizend euro.[25] 3.8 Studievragen en opdrachten ?? 1. Vorm een groepje van drie of vier studenten en vertel elkaar hoe je familie is samengesteld. Kom je uit een groot of klein gezin? Uit een grote of een kleine familie? Wonen je familieleden allemaal in de buurt of verspreid? Is je familie gemodificeerd extended of anderszins? Uit hoeveel generaties bestaat je familie? 2. Kun je benoemen wat er aan een kwalitatief minder goede relatie tussen familieleden ten grondslag kan liggen? Tussen (oudere) ouders en hun kinderen van middelbare leeftijd? 3. Wat is een grootboek van verplichtingen en verdiensten? Wat stel je je daarbij voor? Over welke verplichtingen gaat het dan en over welke verdiensten?

3

48

Hoofdstuk 3 • Ouderen en het familieleven: zorg geven en ontvangen

4. Noem eens een paar sociale erfenissen die je ouders op je overgedragen hebben. Welke zou je aan je eventuele kinderen willen overdragen en welke niet?

3 Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Alders, M., (2003). Demografie van gezinnen. Bevolkingstrends 51(4), blz. 31–34. CBS, Voorburg/Heerlen. Boer, A. de, Broese van Groenou, M. & Timmermans, J. (red.) (2009). Mantelzorg. Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP. Bolt, L. (2000). Sociale erfenissen. Oriëntaties van ouders bij het opvoeden. Delft: Eburon. Boszormenyi-Nagy, I. (1994). Tussen geven en nemen. Over contextuele therapie. Haarlem: De Toorts. CBS (2014). Statline. Geraadpleegd via 7 www.statline.cbs.nl op 24 maart 2014. Den Haag: CBS. Dykstra, P. & Komter, A. (2004). Hoe zien Nederlandse families eruit? In: Demos 20(10). Eerenbeemt, E. & Heusden, A. van (1983). Balans in beweging. Ivan Boszormenyi-Nagy en zijn visie op individuele en gezinstherapie. Haarlem: De Toorts. Geurts, T. (2012). Grandparent-grandchild relationships in The Netherlands. A dynamic and multigenerational perspective. Amsterdam: VU University Amsterdam. Gouldner, A.W. (1977). The coming crisis of western sociology. London: Heinemann. Kalmijn, M. & Dykstra, P. (2004). Onder vier ogen. Contacten tussen ouders en volwassen kinderen. In: Demos 20(10). Klamer, A. & Staveren I. van (1997). De gift in de economie. In: Komter, A. (red) Het Geschenk. Over de verschillende betekenissen van geven. Amsterdam: Amsterdam University Press. Klerk, M. de, Timmermans, J. & Boer, A. de (2010). Uitwisseling van steun tussen kinderen en hun oude ouders. In: A. van der Broek, R. Bronneman-Helmers & V. Veldheer (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Knijn, T. & Liefbroer, A. (2004). De helpende hand. In: Demos 20(10). Komter, A. & Schuyt, K. (1994). Wegen van wederkerigheid: geefrelaties tussen ouders en kinderen. In: C. Brinkgreve, B. Kruithof & B. van Stolk, Overdragen en eigen maken. Over sociale erfenissen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Kullberg, J. (2010). Gepaste afstand. Over ruimtelijke nabijheid van ouders en kinderen (7 hoofdstuk 8). In: A. van de Broek, R. Bronneman-Helmers. (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Merz, E. (2008). Caring for your loved ones? An attachment perspective on solidarity between generations. Amsterdam: Vrije Universiteit. Mulder, C. & Kalmijn, M. (2004). Even bij oma langs. NKPS laat zien hoe ver familieleden van elkaar wonen. In: Demos 20(10). Oerbekke, K. & Royers, T. (2010). Het familieteam. Familieleden stemmen hun inbreng (meestal) onderling af. Utrecht: Vilans. Oerbekke, K. (2010). Als een team zorgen voor vader. Een verkennend onderzoek naar de factoren die van invloed zijn op familieparticipatie in de psychogeriatrische verpleeghuiszorg. Utrecht: Vilans/Wageningen Universiteit. Regt, A. de (1993). Geld en gezin. Financiële en emotionele relaties tussen gezinsleden. Amsterdam: Boom. Timmermans, J. (2005). Ouderen in meergeneratiehuishoudens. In: A. de Boer (red.), Kijk op informele zorg. Den Haag: SCP. Tolkacheva, N. (2011). Sharing the care of older parents. Amsterdam: Vrije Universiteit. Tonkens, E., Broeke, J. van den & Hoijtink, M. (2008). Op zoek naar weerkaatst plezier. Samenwerking tussen mantelzorgers, vrijwilligers, professionals en cliënten in de multiculturele stad. Den Haag: Nicis Institute. Verduin, J.A. (1985). Het gezin in demografisch perspectief. In: Kooy, G.A., Gezinsgeschiedenis. Vier eeuwen gezin in Nederland. Assen/Maastricht: Van Gorcum. Wildeboer Schut, J.M. (2010). Nalatenschappen. In: A. van de Broek, R. Bronneman-Helmers. (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).

49

Vitaliteit en ouder worden Theo Royers

Leerdoelen –– Je weet dat mentale, religieuze, spirituele en sociale elementen bijdragen aan het subjectief welbevinden van ouderen. –– Je bent je ervan bewust dat zingeving en levensvragen beginnen met vragen over het geleefde leven, hoe men daarop terugkijkt en daarbij verleden en toekomst kan verbinden. –– Je weet dat vitaliteit (levenslust) behouden kan blijven ondanks lichamelijk en geestelijk ongemak. –– Je hebt kennisgemaakt met het verschil tussen religiositeit en spiritualiteit, maar ook met de bijdrage die deze verschijnselen kunnen leveren aan de zin van het leven. –– Je weet welke verschillende sociale verbindingen en netwerken kunnen bijdragen aan het welbevinden.

4.1 Inleiding – 52 4.2 Mentaal welbevinden – 52 4.2.1 ‘Naarmate je minder hebt, kun je met minder tevreden zijn’ – 53 4.2.2 Angst, depressie en eenzaamheid – 53

4.3 Levensvragen: geloof, hoop en liefde – 54 4.3.1 Levensvragen en zingeving – 55 4.3.2 Religie – 56 4.3.3 Religieuze verdeling – 57 4.3.4 Relatie met God – 57 4.3.5 Spiritualiteit – 57 4.3.6 Geloof in een bestaan na de dood – 58

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_4, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

4

4.4 De kracht van het sociale: sociaal welbevinden – 58 4.4.1 Sociale aspecten van de leefomgeving – 59 4.4.2 Buurtnetwerken – 59 4.4.3 ‘Oppervlakkige’ relaties – 60 4.4.4 Informele buurtnetwerken – 60 4.4.5 Formele buurtnetwerken – 61 4.4.6 Zintuiglijk en mentaal plezier – 61 4.4.7 Vaardigheden – 61 4.4.8 Dramaturgie – 62

4.5 Studievragen en opdrachten – 62 Literatuur – 63

Vitaliteit en ouder worden

51

4

52

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

‘Op de vraag naar de zin van het leven antwoordt iedereen met zijn levensloop.’ György Konrád (1933), Hongaars schrijver. Uitspraak van Konrád tijdens interview van Wim Kayzer in het televisieprogramma ‘Nauwgezet en wanhopig’ (1989).

4.1 Inleiding

4

Subjectief welbevinden, positieve gevoelens en de afwezigheid van eenzaamheid, dat zijn drie belangrijke voorwaarden voor vitaal ouder worden. Onder vitaliteit verstaan we levenskracht of levenslust. Hoe behouden ouderen de lust tot leven? Om die vraag te beantwoorden, onderscheiden we drie domeinen: het mentale domein, het domein van zingeving (religieus/spiritueel) en het sociale domein. Dit hoofdstuk bestaat uit drie onderdelen. In het eerste deel gaan we nader in op de mentale wereld. Daarin maak je kennis met begrippen als levensvragen en mentaal welbevinden. In het tweede deel bespreken we de steun die mensen ervaren van religie en spiritualiteit. In het derde deel gaan we in op de kracht van sociale steun: de sociale wereld. 4.2 Mentaal welbevinden

Mensen leven het liefst in een veilige en comfortabele omgeving, waarin andere mensen hen goed gezind zijn, waarin anderen hen nodig hebben met wie ze vriendschap en liefde kunnen delen, waarin het leven betekenis heeft, waarin ze het waard zijn om te leven, en waarin ze op anderen kunnen terugvallen als ze het moeilijk hebben. Als deze wensen zijn vervuld, dan staan we positief en met vertrouwen in het leven. Naast lichamelijk welbevinden is ook het mentaal welbevinden essentieel voor het plezier in het leven; misschien nog wel meer dan gezond en niet-hulpbehoevend zijn. Mentaal welbevinden wil zeggen dat iemand zich geestelijk goed voelt, dat hij ‘lekker in zijn vel zit’. We noemen dit ook wel geluk of kwaliteit van leven. Mentaal welbevinden is voor iedereen belangrijk en heeft een positieve invloed op de lichamelijke gezondheid. Ieder van ons beschikt over het vermogen om gebeurtenissen waar te nemen. Het bewustzijn van wat er in en om ons lichaam heen gebeurt, noemen we mentaal. De mentale wereld van een persoon is een constructie die is opgebouwd uit gevoelens en cognitieve elementen. Het mentale bewustzijn gaat dus verder dan ons denkvermogen. Die mentale voorstellingen (ook wel kaarten genoemd) spruiten voort uit onze levensgeschiedenis: de gebeurtenissen die daarin hebben plaatsgevonden en de manier waarop we die ervaringen als herinnering hebben opgeslagen. Veel van die herinneringen kunnen we niet eens oproepen; die zijn opgeslagen in het zogenaamde impliciete geheugen. Andere herinneringen kunnen we wel oproepen; die bevinden zich in ons expliciete geheugen. Onze mentale wereld wordt gevormd door levensloopervaringen, actuele omstandigheden en gebeurtenissen, kennis en informatie, waarnemingen, associaties, betrokkenheid, gewoonten en routines. Maar onze mentale werkelijkheid krijgt pas betekenis als we die met anderen kunnen delen. Door aan anderen onze verhalen te vertellen over wat er in ons omgaat en wat we daarbij ervaren, krijgen onze relaties met anderen betekenis. Die verhalen leveren een grote bijdrage aan ons mentaal welbevinden. In de basis draait het bij mentaal welbevinden om pijnlijke en plezierige gevoelens en hoe we die gevoelens persoonlijk interpreteren en met elkaar verbinden; dus hoe we daar mentale voorstellingen van maken. De ene persoon wordt blij van een dagje uit en de ander blijft liever thuis om een boek te lezen.[10] Ook al is die beleving van geluk zo persoonlijk, toch toont onderzoek aan dat een aantal levensaspecten voor ieders plezier in het leven van belang zijn. Mensen ervaren mentaal welbevinden wanneer ze:

4.2 • Mentaal welbevinden

55 55 55 55 55 55 55

53

greep houden op het eigen leven; met een of enkele mensen een hechte band hebben; waardering krijgen van mensen uit hun omgeving; gezond eten en regelmatig bewegen; een doel hebben in het leven en dit kunnen bijstellen als het niet haalbaar blijkt; kunnen genieten van eenvoudige dagelijkse ervaringen; geluk kunnen delen met anderen.

Bij mentaal welbevinden draait het behalve om plezierige ook om pijnlijke gevoelens, zoals verdriet over wat verloren is gegaan – een relatie, een baan, onze lichamelijke conditie – of de gevoelens van schuld en onmacht over wat er vroeger is misgegaan of onvoldoende is gelukt. Pijnlijke gevoelens maken ons bewust van de nietigheid en de onvolmaaktheid van ons bestaan; het leven bestaat immers uit pieken en dalen. Ook deze gevoelens maken onderdeel uit van ons mentaal welbevinden doordat we ze accepteren en opnemen in ons levensverhaal en ze zodoende bijdragen aan de constructie van een samenhangende biografie. 4.2.1 ‘Naarmate je minder hebt, kun je met minder tevreden zijn’

Ook als ouderen op hoge leeftijd (85+) door beperkingen in de mobiliteit, fysieke ongemakken of een chronische ziekte niet optimaal functioneren, geven ze zichzelf vaak een hoge score voor hun tevredenheid met het leven.[12] Zo geeft een vrouw zichzelf een tien ondanks diverse lichamelijke problemen, omdat ze blij is met de kinderen die op bezoek komen, met de zorg die ze ontvangt en over de manier waarop ze woont.[12] Een man met kanker geeft zichzelf eveneens een tien, omdat hij geniet van het feit dat hij nog samen met zijn vrouw kan zijn. Hij maakt plannen om samen met haar een verre reis te maken, nu het nog kan. Bang voor de dood is hij niet. Hij geeft als verklaring dat hij een bijna-doodervaring heeft gehad, die zijn leven in een ander perspectief heeft gezet; het leven is waard om geleefd te worden en tegenslagen zijn er om overwonnen te worden. ‘Een hoog cijfer zegt dus weinig over de mate van lichamelijk functioneren.’[12] Hoe komt het dat deze mensen zichzelf zo’n hoog cijfer geven? Daaraan liggen verschillende elementen ten grondslag. In de eerste plaats blijken ze hun eigen moeilijkheden te relativeren in vergelijking met andere mensen. In de tweede plaats vindt er een interne vergelijking plaats: men is niet altijd happy met de huidige gezondheidssituatie, maar wel met wat men nog heeft. Ten derde spelen eerdere ervaringen in de persoonlijke levensloop een rol: ook in het verleden zijn ze geconfronteerd geweest met moeilijkheden, die ze overwonnen hebben, en daardoor kunnen ze genieten van positieve dingen. In de vierde plaats kan religie van grote invloed zijn. En als laatste speelt humor een belangrijke rol: ‘Het helpt om te relativeren en spanning om te zetten in iets positiefs met zelfspot, woordspelingen, uitdrukkingen en “droge” of “gevatte” opmerkingen: “Naarmate je minder hebt, kun je met minder tevreden zijn.” ’[12] 4.2.2 Angst, depressie en eenzaamheid

Ongeveer een zesde van de oudere bevolking is ronduit ontevreden met het leven.[18] Zij ervaren vaak of erg vaak een van de volgende klachten: ze voelen zich terneergeslagen, rusteloos, eenzaam, van streek of verveeld. Veelvoorkomende psychosociale problemen onder ouderen zijn angsten, depressie en eenzaamheid.

4

54

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

Angst en depressie

4

Veel ouderen zijn depressief en angstig, vaak ook allebei tegelijk. Depressie en angst zijn veelvoorkomende oorzaken van verminderde levenskwaliteit en een verslechtering van functioneren. Beide stoornissen associeert men met bovenmatige sterftecijfers.[35] Bij ongeveer 10% van de Nederlandse ouderen komen angststoornissen voor. De niet aan gebeurtenissen of situaties gebonden angst komt het vaakst voor, gevolgd door fobieën. Deze rangorde binnen typen angststoornissen geldt voor alle leeftijdscategorieën van ouderen en zowel voor de mannen als voor de vrouwen. Angststoornissen onder ouderen worden vaak niet door hulpverleners herkend; ze zien de angst, als die al wordt opgemerkt, als een vanzelfsprekend bijverschijnsel van de oudere leeftijd of als gedrag dat hoort bij een bepaalde persoonlijkheid. Ook verhullen ouderen de stoornis vaak in somatische klachten, hetzij uit schaamte, hetzij omdat ze de stoornis zelf niet herkennen. Rond de 15% van de ouderen lijdt aan een depressie. In de meerderheid van de gevallen gaat het om een milde vorm; 2% van alle ouderen vertoont een ernstige depressie. De persoonlijke en sociale gevolgen zijn dat het welbevinden veel lager is dan gemiddeld, waarbij gevoelens van eenzaamheid er in negatieve zin uitspringen. Vaak herkennen hulpverleners ook de depressie niet. Herkenning is ook niet altijd eenvoudig doordat ouderen net als bij angststoornissen hun klachten vaak als somatisch presenteren. Ze zijn er ook vaak beducht voor dat ze een psychiatrisch etiket opgeplakt krijgen.

Eenzaamheid

Een derde van de oudere bevolking heeft last van eenzaamheidsgevoelens. 28% beschouwt zichzelf als matig eenzaam en 4% als ernstig tot uiterst eenzaam.[16] Naarmate men ouder wordt, neemt ook de kans op het ervaren van eenzaamheid toe.[22] Dat heeft niet per se met de kalenderleeftijd te maken, want er zijn allerlei omstandigheden die samenhangen met de aanwezigheid van eenzaamheid. Ouderen die samenleven met een partner voelen zich minder eenzaam dan ouderen die alleen wonen. Het verlies van de partner is een van de belangrijkste oorzaken waardoor mensen zich eenzaam gaan voelen.[11] De afwezigheid van een of meer mensen waarmee men op vertrouwelijke wijze kan omgaan, zoals een vriendin, een broer of zus, de partner of een kind (hechtingsfiguur), heeft eveneens invloed op eenzaamheidsgevoelens. Alleen wonen en weinig mensen in de buurt hebben voor aanspraak, maakt mensen in ieder geval gevoelig voor eenzaamheid. Daarnaast blijken er nog tal van factoren te zijn die met eenzaamheid te maken kunnen hebben zoals depressie, angsten, (chronische) ziekte, familiale conflicten, kwaliteit van de gebouwde omgeving, omvang en kwaliteit van het sociaal netwerk, financiële stress, deelname aan groepsactiviteiten en het aantal ouderen in de onmiddellijke woonomgeving. Ook mensen die centrale verzorger zijn van een familielid, zoals een dementerende partner of een partner met reuma of een hersenbloeding, kunnen last krijgen van eenzaamheidsgevoelens.[21] Deze zorg is doorgaans een volledige dagtaak, waardoor het sociale leven erbij in kan schieten.[6] In de digitale leeromgeving die hoort bij dit boek is een hoofdstuk opgenomen dat specifiek ingaat op ‘ouderen en eenzaamheid’. 4.3 Levensvragen: geloof, hoop en liefde

In het religieuze landschap van Nederland hebben zich de afgelopen vijftig jaar enorme aardverschuivingen voorgedaan. Destijds kende het maatschappelijk veld een zuilenstructuur met een protestantse, een katholieke en een niet-kerkelijke zuil. Elke zuil had zijn eigen organisaties op het gebied van politiek, omroep, vakbondswerk, onderwijs, ziekenhuiszorg, maatschappelijke hulp en verzorgings- en verpleeghuizen, en daartussen bestonden binnen elke zuil allerlei

4.3 • Levensvragen: geloof, hoop en liefde

55

dwarsverbanden. Ook de oorsprong van de verschillende ouderenbonden die Nederland rijk is, is gelegen in het verzuilde landschap van weleer. Ouderen van nu zijn in dit landschap opgegroeid. De sterke verzuiling van de Nederlandse maatschappij had voor een deel te maken met de emancipatie van het katholieke volksdeel, dat eeuwenlang in een achterstandssituatie had verkeerd. Het protestantse geloof is tot in de negentiende eeuw dominant geweest: ‘Katholieken waren sterk ondervertegenwoordigd in het staatsapparaat, iets dat vooral stak in het katholieke zuiden, waar de roomse bevolking veelal onder het regime van een protestants-liberale magistratuur leefde.’[32] Dit religieuze landschap ziet er momenteel heel anders uit. Sommige mensen zijn van hun geloof gevallen, andere mensen hebben hun geloof getransformeerd naar een meer spiritueel besef, en er zijn duidelijk religies bijgekomen. Het is een cultureel gegeven dat mensen zich persoonlijk en in groepsverband bezinnen op het spanningsveld tussen eeuwigheid en tijdelijkheid. De idee van eeuwigheid komt op twee manieren terug in de gebruiken van volkeren over de hele wereld. In de eerste plaats als een religieuze voorstelling in de vorm van de hel, de hemel of het vagevuur, waar we na ons verblijf op aarde naartoe verhuizen; in de vorm van het geestenrijk van onze voorouders of in de vorm van reïncarnatie. In de tweede plaats als een spirituele voorstelling waarin we ons verbonden voelen met het verleden en de toekomst, en de persoonlijke bijdrage die we daaraan hebben geleverd. Dat kan zijn in de vorm van een meer materialistische spiritualiteit door ons genetisch materiaal en sociaal kapitaal aan onze kinderen door te geven in de hoop dat ook zij die weer doorgeven. Maar het kan ook in de vorm van seculiere spiritualiteit door ons in heel persoonlijke zin verbonden te voelen met de golfslag der tijden, met de verbinding tussen hemel en aarde en met de mensheid in het algemeen. Spiritualiteit is meer gekoppeld aan het unieke persoonlijke leven, terwijl bij religie het persoonlijk leven meer ondergeschikt is aan hogere autoriteiten. 4.3.1 Levensvragen en zingeving

Levensvragen zijn vragen waarbij je zoekt naar de betekenis van wat er gebeurt, wat je ervaart en wat je ziet. De vragen zijn soms ook noodkreten of uitingen van zorg of vreugde. Levensvragen zoeken antwoorden. Wie antwoorden formuleert, geeft zin aan het leven. Met zingeving wordt het proces bedoeld waarin ieder mens, in wisselwerking met zijn omgeving, betekenis geeft aan zijn of haar leven. Uit onderzoek blijkt dat we daar vaak metaforen bij gebruiken.[4] Een metafoor is een figuurlijke uitdrukking of een woord dat voor iets anders staat, bijvoorbeeld als iemand zegt: ‘Mijn hart sprong open.’ Dat gebeurt natuurlijk niet letterlijk, maar die persoon wil daarmee blijdschap onder woorden brengen. De natuur en sprookjes zijn twee voorbeelden die als metafoor kunnen dienen om de mentale wereld bij het ouder worden te verkennen.

Natuur

‘Ik heb een heerlijke zonnige kamer met op mijn balkon een bak met viooltjes. Dat geeft me zo’n blij gevoel, want die viooltjes lachen me toe.’[29] Het is opvallend hoe vaak ouderen in hun verhalen naar natuurlijke elementen verwijzen: planten, bomen, huisdieren, in de buurt nestelende vogels of het landschappelijk uitzicht. Het zijn metaforische en spirituele uitdrukkingen van hun belevingswereld. Deze band met de natuur heeft verschillende betekenissen.[35] Bloemen stellen mensen in staat om de dag te verwelkomen. Ze stimuleren de verbeelding. Door nauwkeurig onderzoek (kijken, ruiken, tasten) naar de schoonheid ervan versterken de beelden het gevoel van tijd en de beleving. Daarnaast ervaren mensen dat hun leven de moeite waard is als ze de schoonheid van de natuur geschonken krijgen. Denk maar aan de viooltjes die ons ‘toelachen’ of aan een uitzicht ‘dat je zomaar cadeau krijgt’. De natuur schenkt boven-

4

56

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

dien afwisseling: er is altijd wel iets om naar te kijken of om te bewonderen, zoals bladgroen, takken en stammen, in allerlei kleuren en vormen. Deze betrokkenheid bij de natuur geeft het leven van ouderen een speciale betekenis die twee dimensies telt:

» Kijk naar de bloemen, kijk naar hoeveel miljoenen kikkervisjes er in een sloot zitten. Dan word je één met de natuur en dat is geweldig, daar gaat zo’n helende werking van uit.  « [14]

4

De eerste dimensie is de praktijk van het alledaagse leven. De zorg voor planten en bloemen, het voeren van vogels, het praten met en aaien van (huis)dieren, geeft een gevoel van verantwoordelijkheid en aanwezigheid, een bewijs van concreet bestaan. Dat stelt hen in staat om verlies of pijn te verwerken en te accepteren. Het geeft mensen bovendien het gevoel bij zichzelf te kunnen zijn en blijven, en vanuit die rust en veiligheid al of niet met anderen om te gaan: ‘Je hebt dan genoeg aan jezelf ’, zoals iemand dat uitdrukte. De betrokkenheid bij de natuur heeft bovendien een spirituele dimensie. Via de natuurelementen ervaren ouderen het leven als een voortgaand proces van verandering en vernieuwing. Het besef dat ook na de dood het leven doorgaat en dat je daar onderdeel van uit hebt gemaakt, schenkt rust en vertrouwen. Een bewoonster van een verpleeghuis vertelde: ‘Ik lig veel op bed en dan zie ik de muren en het plafond. Die bevallen me niet, een beetje doods.’ Daartegenover stelde ze: ‘Ik kan vanuit mijn bed heel ver kijken, naar de overkant van het water. Ik heb daar eenden een nest zien bouwen. Er kwamen allemaal kleintjes. Dat is toch zo leuk. Ik heb het allemaal kunnen volgen, het broeden en de vier opgroeiende jonkies.’ De fysieke wereld van deze vrouw mag dan klein en beperkt zijn, haar mentale wereld, met tal van gebeurtenissen, waarnemingen en associaties, reikt een stuk verder.

Sprookjes

De betekenis van natuurelementen in de verhalen van ouderen is niet alleen van praktische aard: ze staan symbool voor de verbinding met de aarde en voor de continuïteit van het leven. Ze dragen daarmee een metaforische betekenis. Sprookjes zijn meestal ook metaforische verhalen, weten we van Chinen[8], een Amerikaanse psychiater die 2500 sprookjes analyseerde. Hij kwam tot de conclusie dat ouderdomssprookjes over het vinden van wijsheid gaan. Ouderen zoeken niet meer naar hun identiteit, maar naar de betekenis van hun bestaan. Ze teren op een lange ontwikkelingsgeschiedenis, hebben veel levenservaring en kunnen het heden met het verleden verbinden:

» Typerend voor de avonturen van de jeugd is, dat ze eindigen als de jonge held een gouden

schat vindt. In tegenstelling daartoe begint het sprookje van de oudere op het punt dat hij of zij de schat verliest. Het doel van de tweede levenshelft is niet het verwerven van persoonlijke rijkdom, maar een licht zijn voor medemensen.[8] 

«

De nadruk ligt in deze sprookjes, zo zegt Chinen, meer op bemiddeling en communicatie dan op strijd en verovering: ‘Het is de rol van de oudere om te overbruggen, niet om te overtreffen.’ 4.3.2 Religie

Een religieus geloof is tamelijk welomschreven en heeft een sociaal-cultureel en historisch kader waarbinnen regels heersen en afspraken bestaan over de toepassing van deze regels. Sommige levensbeschouwelijke richtingen hanteren de regels soepel; andere zijn strikter in de leer. Deze regels en voorschriften reguleren de relatie tussen de individuele mens en God, Allah,

4.3 • Levensvragen: geloof, hoop en liefde

57

Brahma of een verzameling heilige geesten. De islam, het christendom, het jodendom en sommige hindoegroepen zijn monotheïstische godsdiensten, dat wil zeggen dat er sprake is van één schepper van de mensheid, de aarde en de hemel. Andere geloven, zoals het boeddhisme, zijn polytheïstisch en kennen meerdere goden. Het hindoeïsme is een mengvorm, omdat veel aanhangers de verschillende goden beschouwen als een onderdeel van de oppergod Brahma. 4.3.3 Religieuze verdeling

Hoewel er sprake is geweest van een leegloop in de rooms-katholieke kerk hangt ongeveer een kwart van de bevolking dit geloof aan. Met name katholieke ouderen van nu hebben op dit gebied veel veranderingen aan zich voorbij zien trekken. Na de jaren vijftig zijn veel kerkelijke wetten en rituelen, zoals de zondagsplicht, het askruisje en de heiligenverering, naar het tweede plan verschoven. Er werd bijna niet meer gevast, en men hield zich niet meer aan de regel dat op vrijdag geen vlees gegeten mocht worden.[3] Ook liet de katholieke kerk het ‘door God gewilde’ idee van de vier maatschappelijke standen varen: de arbeiders, de middenstanders, de boeren en de werkgevers. Hierdoor ontstond een geloofscrisis, waardoor velen de zekerheid van het geloof verloren. Een geloofscrisis heeft zich minder sterk voorgedaan in protestantse kring, waartoe ongeveer drie miljoen Nederlanders zich rekenen, maar dan verdeeld over verscheidene varianten zoals Nederlands-hervormd, gereformeerd, bevindelijk, evangelisch en vrijzinnig. Zo gelooft 84% van de mensen die het gereformeerde geloof aanhangen dat ze na hun dood naar de hemel gaan tegen 33% van de mensen die katholiek zijn.[20] Daarnaast praktiseren moslims in Nederland verschillende stromingen van de islam, zoals het soennisme, het sjiisme, het alevitisme en het soefisme en hangen ze vooral het geloof aan uit het land of de streek van herkomst. 4.3.4 Relatie met God

Voor ouderen kan hun relatie met een god tot grote steun zijn; het is voor hen een veilige haven en dat geeft een betrouwbare basis in het leven.[9] Deze relatie biedt hoop en steun bij twijfel. Dit uit zich in het zoeken van nabijheid door gebed en ‘het gevoel dat God welbehagen en warmte biedt’.[24] De kern hiervan is een besef van wie we zijn in de ogen van God en ons gezegend voelen. Veel religieuze mensen onderhouden een persoonlijke en interactieve relatie met hun god: ze zoeken nabijheid door gebed of door naar een religieus huis te gaan. De relatie met een god kunnen ouderen wel verschillend ervaren: voor de een is er sprake van correspondentie en voor de ander van compensatie. Bij correspondentie ervaren ouderen een god als een figuur waarmee zij kunnen communiceren en ervaren zij het contact als een wederzijdse relatie. Bij compensatie verwacht men dat de god hen zal behoeden, beschermen of juist veroordelen; het is dan meer een eenzijdige relatie.[9] Compensatie treedt vaker op als iemand belangrijke, intieme contacten heeft verloren zoals de partner, kinderen of hele goede vrienden. Wie daarnaast weinig zelfvertrouwen heeft of weinig vertrouwen in andere mensen, kan last hebben van meer rigide denkpatronen, waardoor de overtuiging kan ontstaan dat zijn god hem tot lijden heeft veroordeeld.[1] 4.3.5 Spiritualiteit

Ongeveer een kwart van de Nederlandse bevolking is duidelijk spiritueel, dat wil zeggen dat ze regelmatig dergelijke ervaringen hebben en regelmatig spirituele dingen doen. De oudste groep

4

58

4

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

Nederlanders (zestig jaar en ouder) is het spiritueelst ingesteld, gevolgd door Nederlanders tussen de vijfenveertig en de zestig jaar. De jongere leeftijdsgroepen (jonger dan dertig jaar en dertig tot vijfenveertig jaar) zijn duidelijk minder spiritueel, vooral als het gaat om spiritueel gedrag. Onderscheid binnen spiritueel gedrag geeft aan dat de jongere leeftijdsgroepen met name minder godsdienstig-rituele dingen doen dan ouderen.[19] Bij het ouder worden neemt in het leven van een persoon de belangstelling voor spiritualiteit dus toe. Hierbij ligt de nadruk vooral op de persoonlijke innerlijke ervaring die in relatie staat tot een hogere werkelijkheid. Vergeleken met een religie is het spirituele bewustzijn minder gereguleerd en ervaart men het heilige met name in nauwe relatie met het persoonlijk leven, maar een religieus geloof heeft voor veel mensen ook een duidelijke spirituele dimensie. Het proces van ouder worden is op zich al een spirituele reis door het besef dat het leven eindig is en dat we ons daarop moeten voorbereiden. Deze reis is een persoonlijke zoektocht naar de verbondenheid met andere mensen en met de aarde, die leidt tot een nieuwe oriëntatie op de toekomst en het verleden, wat uiteindelijk neer kan komen op[26]: 55 het nemen van de verantwoordelijkheid voor je eigen leven; 55 het in staat zijn om het verleden te accepteren zoals het is; 55 tevredenheid met wie je nu bent. Aan een spirituele attitude kunnen de volgende aspecten onderscheiden worden[19]: 55 cognitief: ideeën over transcendentie, over de bestemming van de mens, en dergelijke; 55 affectief: ervaringen en gevoelens, zoals gevoel van eenheid, verbondenheid, heiligheid, ontzag, vervoering en troost; 55 gedragingen: bezinningsmomenten, meditatie/bidden, voorwerpen, locaties en rituelen. 4.3.6 Geloof in een bestaan na de dood

Meer dan de helft van de Nederlanders (autochtoon en niet-autochtoon) gelooft in het bestaan van een leven na de dood.[25] Alleen zijn er wel grote verschillen in de voorstellingen op welke wijze dat zal gebeuren. Voor de een zal de ziel voortleven en voor de ander de geest. Weer anderen geloven in reïncarnatie, terwijl sommigen (ongeveer 10%) gelooft in een leven dat men voortzet in hemel, hel of vagevuur. Veel mensen geloven ook dat ze verenigd zullen worden met overleden familieleden en vrienden.[20] 4.4 De kracht van het sociale: sociaal welbevinden

In de loop van de jaren worden mensen selectiever in hun sociale contacten. Ze richten zich meer op mensen die er voor hen toe doen. De ervaring om er voor anderen te zijn, wordt belangrijker dan het onderhouden van oppervlakkige relaties die mogelijk in de toekomst van belang kunnen zijn. De nadruk komt steeds meer te liggen op de affectieve kwaliteit van het contact en minder op de informatieve kwaliteit. De tijd en het toekomstperspectief spelenhierin een grote rol.[7] De meeste mensen hebben enkele of meerdere mensen om zich heen die voor hen van betekenis zijn. Dat persoonlijk netwerk noemen we ook wel konvooi.[17] De letterlijke betekenis van dat woord is: groep die onder geleide reist. Dit konvooi omringt het individu in drie cirkels. De buitenste cirkel bestaat uit mensen waarmee we op dit moment omgaan en die van enig belang en betekenis zijn, zoals de leden van een zangkoor, de mede-bezoekers aan een dienstencentrum of buurthuis, of de buren die aan de overkant wonen, waarmee we af en toe

4.4 • De kracht van het sociale: sociaal welbevinden

59

een praatje maken. Zodra de levensomstandigheden zich wijzigen, zoals bij verhuizing of langdurige ziekte, verdwijnen velen van hen uit het zicht. In de middelste cirkel bevinden zich mensen op het grensvlak van intimiteit en sociabiliteit. Het gaat dan om buren die meegaan naar een museum, om oude studievrienden die we enkele keren per jaar ontmoeten of een nichtje dat af en toe bij haar oom of tante op bezoek komt. Ook al wijzigen de levensomstandigheden zich, een aantal mensen uit de middelste cirkel reist mee. Toch verwateren in de loop van de tijd verschillende van deze relaties. In de binnenste cirkel vinden we een beperkt aantal mensen met wie we een wederkerige en affectieve relatie onderhouden.In een normaal konvooinetwerk is er dus een rangorde van minder belangrijk tot zeer belangrijk en is elke cirkel op een andere manier gevuld: minder in de binnenste cirkel en meer in de overige twee cirkels. In de loop der jaren veranderen deze konvooinetwerken in betekenis. Ook de rol die relaties in een bepaalde levensfase hebben, kan wijzigen. Zo verdwijnen veel mensen die zich in de buitenste en de middelste cirkel bevinden uit het leven, maar enkele mensen uit deze cirkels schuiven op naar de binnenste cirkel. Het konvooi beweegt zich in de tijd met de persoon mee, afhankelijk van de gebeurtenissen en andere omstandigheden die het individuele vermogen om te gaan met levensvraagstukken kunnen ondersteunen dan wel belemmeren. Voor de meeste mensen geldt dat ze in elke levensfase een groep van ongeveer tien mensen uit hun konvooi om zich heen hebben, waarmee ze intieme banden hebben en waarop ze kunnen terugvallen voor steun, aandacht en zorg.[2] De meeste relaties zijn familieleden en ‘beste’ vrienden. Hoe ouder mensen worden hoe meer het konvooi krimpt, tot een kring van vijf à zes familieleden en een vriendschap.[5] Deze binnenste kring bestaat voornamelijk uit zogenaamde gehechtheidsfiguren, waarop ouderen kunnen terugvallen bij stress, ziekte of angst en voor wie zij op hun beurt een gehechtheidsfiguur zijn. Toch zijn ook de mensen uit de tweede en derde cirkel van het sociale netwerk van ouderen van grote betekenis; dat sociale speelt zich met name af in de directe leefomgeving en tijdens allerlei activiteiten. 4.4.1 Sociale aspecten van de leefomgeving

De relaties die mensen (dus ook ouderen) in hun buurt onderhouden vallen uiteen in: 1. relaties die regelmatig worden onderhouden in buurtnetwerken, waarbij mensen elkaars geschiedenis min of meer kennen, bij wie ze over de vloer komen of regelmatig in sociaal verband activiteiten ondernemen, zoals in een dienstencentrum, een kerk of kroeg of een recreatievereniging; 2. de meer ‘oppervlakkige’ persoonlijke relaties zoals contacten met winkeliers in de buurt, de postbode of mensen die ze van gezicht kennen en op straat groeten of waarmee ze in het voorbijgaan dan wel bij de bushalte een praatje maken. Beide soorten relaties zijn belangrijk voor het gevoel bij de buurt te horen. Een netwerkrelatie in de buurt ligt op maximaal tien minuten afstand en de leden daarvan komen zeker maandelijks bij elkaar.[33] 4.4.2 Buurtnetwerken

Bij ouderen speelt het gemeenschapsleven zich veelal af in buurtnetwerken. Binnen dit netwerk wisselen de leden regelmatig informatie, sociale steun en aandacht uit, en ze ondernemen met

4

60

4

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

elkaar allerlei activiteiten. Wanneer er veel leeftijdgenoten in de buurt wonen, voelen ouderen zich meer geïntegreerd dan wanneer er maar weinig ouderen wonen.[27] Binnen buurtnetwerken biedt en ontvangt men echter weinig instrumentele steun, zoals hulp bij adl- en hdl-handelingen.[33] Het zijn vooral particuliere hulpen, thuiszorgmedewerkers en kinderen of de partner die deze vormen van regelmatige instrumentele hulp en ondersteuning bieden. Overigens blijkt ook dat de hulpbehoevende ouderen die formele of particuliere ondersteuning bij verzorging en verpleging krijgen, ook meer deelnemen aan buurtnetwerken. 13% van de ouderen onderhoudt geen enkele relatie in buurtnetwerken. Een deel van hen betreft gezonde ouderen met een hoger inkomen die vooral georiënteerd zijn op activiteiten en netwerken buiten de buurt.[33] Een ander deel van hen verkeert in een sociaal isolement.[23] Tot deze groep behoren meer mannen dan vrouwen. Sommige van deze mannen wonen alleen, maar anderen zijn gehuwd en exclusief gericht op hun vrouw en/of kinderen. Ook ouderen zonder kinderen hebben minder relaties in buurtnetwerken. Over het algemeen blijken ouderen met kleinere buurtnetwerken vaak een groter aantal relaties op middellange afstand te hebben, zodat we kunnen zeggen dat sommige ouderen in geconcentreerde buurtnetwerken functioneren, terwijl anderen hun deelname aan buurtnetwerken combineren met een deelname aan andere, meer gespreide netwerken. Daarnaast zijn buurtnetwerken van ouderen in verstedelijkte en minder stabiele buurten kleiner dan in dunner bevolkte en in stabielere buurten. Sommige buurtnetwerken spelen zich af in meer of minder georganiseerd verband en andere netwerken hebben een informeel karakter. 4.4.3 ‘Oppervlakkige’ relaties

Buurtwinkels, de bushalte, de bankjes op een druk verkeerskruispunt en de hondenuitlaatplaats zijn plekken voor toevallige ontmoetingen met mensen met wie ouderen misschien geen hechte maar wel herkenbare relaties onderhouden. Op dergelijke ontmoetingsplaatsen ‘gonzen’ mensen[37]; de gesprekspartners wisselen informatie, ervaringen en voorvallen uit, maken grapjes of houden een praatje voor de vaak. Deze vorm van onderling delen geeft mensen het gevoel ergens bij te horen en gezien te worden. Ouderen bezoeken voorzieningen zoals winkels, buurtcentra en kerken niet alleen met het doel om er iets te doen, maar ook om er te zijn en er anderen te ontmoeten. 4.4.4 Informele buurtnetwerken

Naast georganiseerde activiteiten nemen ouderen doorgaans deel aan informele buurtnetwerken. Deze netwerken komen in twee vormen voor. Allereerst zijn er zogenaamde kernnetwerken van ongeveer drie tot vijf personen, waarmee men een nauwere band onderhoudt. Deze kernnetwerken zijn persoonlijk en het hoeft niet zo te zijn dat alle leden elkaar even goed kennen of met elkaar omgaan. Maar daarnaast zijn er ook lossere, maar grotere netwerken, zoals spontaan gegroeide wandel- of fietsclubs, schilder- of tekenclubs, of groepjes van vier tot zes mensen die om beurten bij elkaar thuis gezelschapsspelen doen als sjoelen, dammen of schaken, of die op stap gaan om een museum te bezoeken. Ook hier geldt dat naarmate men ouder wordt en met gezondheidsproblemen kampt de deelname aan dergelijke netwerken afneemt.

4.4 • De kracht van het sociale: sociaal welbevinden

61

4.4.5 Formele buurtnetwerken

Oudere buurtbewoners kunnen met elkaar activiteiten in georganiseerd verband ondernemen, zoals gespreks- en ontmoetingsgroepen van de kerk, het buurthuis of een dienstencentrum. Ook sociaal-culturele, educatieve, sportieve en recreatieve activiteiten vallen hieronder. Het sociaal-cultureel werk heeft de opdracht om via sociale ontmoeting, culturele ontplooiing en vrijetijdsbesteding sociale integratie en maatschappelijke participatie te bevorderen.[15] Van oudsher bieden buurthuizen en het ouderenwerk (welzijnswerk ouderen of dienstencentra) deze mogelijkheden. Ouderen die van het sociaal-cultureel werk gebruikmaken, voelen zich minder eenzaam, voelen zich gezonder, zijn mobieler, wonen vaker samen, zijn actiever en beschikken over een groter sociaal netwerk. Zo op het oog bieden deze instellingen sociaalintegrerende steun, en dat doen ze ook voor zover het om relatief vitale ouderen gaat. Maar zodra ze kwetsbaarder of depressiever worden, bezoeken ouderen minder vaak sociaal-culturele activiteiten.[13] De fysieke en sociaal-emotionele afstand wordt dan te groot om mee te doen. Dit zijn overigens de voornaamste redenen voor het ontstaan van dagvoorzieningen als dagopvang, dagverzorging, huiskamerprojecten en andere serviceclubs. Ook blijken alleenstaande bezoekers aan sociaal-culturele activiteiten zich eenzamer te voelen dan gehuwde of samenwonende, met daarbij wel de aantekening dat ze zich waarschijnlijk nog eenzamer zouden voelen als ze geen activiteiten zouden bezoeken.[28] Ouderen hebben drie motieven om aan activiteiten deel te nemen: 55 doelgericht bezig zijn; 55 informeel bijeenzijn; 55 zinvol en nuttig bezig zijn.[30] De betekenis die deze ontmoetingen en activiteiten voor ouderen hebben, is met name het spelelement dat erin verborgen ligt. Dit spelelement heeft drie functies: 55 zintuiglijk plezier; 55 vaardigheden behouden; 55 dramaturgie. 4.4.6 Zintuiglijk en mentaal plezier

Elke activiteit is ook plezierig. Het gaat daarbij om het voltrekken van vitaliserende handelingen, die het gevoel opwekken levendig te zijn. Activiteiten zoals zang, dans, kaarten, dagtochten maken, studeren of het beoefenen van een hobby bieden plezier, spanning en ontspanning, en geven richting aan handelingen. Deze vitaliserende handelingen hebben vijf kwaliteiten: 55 bewegen van het lichaam en lichaamsdelen; 55 zij spelen zich af binnen een bepaalde tijdseenheid; 55 er is een bepaalde inzet van kracht voor nodig; 55 zij spelen zich af in een bepaalde ruimte; 55 er is sprake van een zekere doelgerichtheid of intentie.[31] 4.4.7 Vaardigheden

Spel is een vrije activiteit, die tevens bindt. Mensen spelen op basis van vrijwilligheid, maar verbinden en verplichten zich tevens aan de regels die aan de activiteit verbonden zijn. Daar-

4

62

4

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

naast vindt een activiteit plaats in een bepaalde ruimte en binnen een bepaalde tijd. Deze basiszekerheden geven mensen de mogelijkheid om zichzelf in allerlei nuances tot uitdrukking te brengen, waardoor ze het gevoel krijgen dat ze ‘met anderen’ zijn en anderen ‘met mij’. Hieruit volgen allerlei interacties die een persoonlijke waarde krijgen. Een interactie vindt plaats als iemand op actieve wijze een inschatting maakt van de bedoelingen die achter een handeling van een ander schuilen en ontdekt dat die inschatting correspondeert met de intentie van de persoon die de handeling verricht. Als de handelingenniet helemaal sporen, dan kan daarop een zogenaamde koerscorrectie plaatsvinden. Men kan bijvoorbeeld het tempo aanpassen, andere accenten leggen of veranderingen aanbrengen in de intensiteit van de activiteiten (hard of zacht spreken/bal gooien/zingen, toonhoogte hoger of lager, etc.). Deze gezamenlijke vaardigheden behoren tot wat we communicatieve muzikaliteit noemen.[34] De ervaring dat er een ‘match’ is, dat er vaardigheden om te improviseren zijn ingezet en dat er een menselijke dialoog of interactie heeft plaatsgevonden, geeft iemand het gevoel van contact: een spannende en plezierige bezigheid. 4.4.8 Dramaturgie

Elke interactie is ook een ‘optreden’ waarbij de ‘spelers’ elkaar hun gezichtsexpressie, lichaamsuitdrukkingen en intonatie van de stem tonen met inbegrip van wisselingen in opwinding, belangstelling en levendigheid. Naast spanning en plezier bieden activiteiten dus ook uitdaging en beproeving. De deelnemers tonen zich aan elkaar en laten aan elkaar zien wat ze waard zijn: er zijn spelers en tegenspelers, en elke deelnemer is zowel speler als tegenspeler. Het is in die zin ook niet alleen onschuldig vermaak van individuele bezoekers, maar een voortdurende vertoning van de staat van onderlinge betrekkingen die de bezoekers met elkaar onderhouden. De wedijver is niet altijd alleen gericht op het winnen van de partij, maar ook op de eer en het aanzien binnen een sociale structuur. Ook de onderlinge zorg en dienstbetoon vormen een onderdeel van het spel. Wie tijdens het spel in staat is om drankjes te halen en te betalen of om de anderen steun en raad te geven bij moeilijkheden toont zich een meerdere. Maar ook in dit element moet er wederkerigheid bestaan, want de spanning verdwijnt onmiddellijk wanneer de gaven slechts van één kant komen. Het is dus niet slechts een kwestie van overheersing, maar ook van binding op langere termijn: wanneer ik iemand iets heb aangeboden, dan kan ik verwachten dat ik datzelfde of zoiets dergelijks een keer terugkrijg. 4.5 Studievragen en opdrachten ?? 1. Neem foto’s of voorwerpen (bijvoorbeeld: een kledingstuk of een toegangskaartje voor een concert) mee van situaties waarbij je levenslust hebt ervaren. Bespreek deze in een klein groepje. Geef ook voorbeelden van situaties waarbij je het gevoel had dat jouw levenslust verdween. 2. Schrijf in steekwoorden op welke inspiratiebronnen (zoals religie, kunst, muziek, spiritualiteit, levensovertuigingen) je grootouders, je ouders en jij hebben. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten? 3. Welke oorzaken kun je bedenken voor angst, depressie en eenzaamheid bij ouderen – of in het algemeen bij mensen?

Literatuur

63

4. Bekijk een aantal reclamefilmpjes op de televisie en inventariseer hoe sociale contacten en verbondenheden in beeld worden gebracht. Hoe passen ouderen daarin? Kloppen die afbeeldingen ook met de werkelijkheid?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Allen, J.G. (2013). Restoring mentalization in attachment relations. Washington: American Psychiatric Publishing. Antonucci, T.C., Akiyama, H. & Takahashi, K (2004). Attachment and close relationships across the life span. Attachment & Human Development, 6 (4). Baan, P. van der (1989). Voor ons en door ons. De geschiedenis van de Unie van Katholieke Bonden van Ouderen. Den Bosch: Unie van KBO. Bohlmeijer, E. (2007). De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom. Broese van Groenou, M.I. & Tilburg T.G. van (2007). Network analysis. In: J.E. Birren (ed.), Encyclopedia of Gerontology. Age, aging and the aged. Oxford: Elsevier. Cantor, M.H. (1983). Strain among caregivers. A study of experience in the United States. The Gerontologist 23(6). Carstensen, L.L. (1992). Social and emotional patterns in adulthood: support for the socioemotional selectivity theory. Psychology and Aging 7(3). Chinen, A.B. (1996). Nog lang en gelukkig. Sprookjes en de tweede levenshelft. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Cicirelli, V.G. (2004). God as the ultimate attachment figure for older adults. In: Attachment & Human Development 6(4). Cuijpers, M. & Royers, T. (2012). Zorg voor mentaal welbevinden. In: Seniorenwijzer, mei 2012. Dugan, E. & Kivett, V. (1994). The importance of emotional and social isolation to loneliness among very old rural adults. The Gerontologist 34(3). Faber, M. von (2002). Succesvol ouder worden: van onderzoek naar beleid. Voordracht tijdens themabijeenkomst Oud en Wel. Utrecht: NIZW/NVG. Hanssen, M.S.G. et al. (1978). Correlates of senior center participation. The Gerontologist 18(2), 193–199. Hoes, L. (2014). Optimisme is een prachtig medicijn. Alzheimerpatiënt Leo van Dijk. In: Denkbeeld 26(2). Hortulanus, R. (2002). De betekenis van ontmoeting, ontspanning en ontplooiing in het sociaal beleid. In: R.P. Hortulanus, & J.E.M. Machielse (red), Ontmoeting, ontspanning en ontplooiing. Den Haag: Elsevier. Jong-Gierveld, J. de (1999). Eenzaamheid onder oudere mensen; een overzicht van het onderzoek. In: Gerōn 2(1). Kahn, R.L. & Antonucci, T.C. (1980). Convoys over the life course. Attachment, roles and social support. In: P.B. Baltes & O. Brim (eds,), Life-span development and behavior (vol. 3). New York: Academic Press. Klerk, M.M.Y. de & Timmermans, J.M. (1999). Rapportage ouderen 1998. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Kregting, J. & Bernts, T. (2003). Spiritualiteit in Nederland. Nijmegen: Kaski. Kronjee, G.J. & Lampert, M. (2006). Leefstijlen in zingeving. In: W.B.H.J van der Donk (red.), Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dubbele transformatie. Amsterdam: Amsterdam University Press. Levine, C. (1999). The loneliness of the long-term caregiver. New England Journal of Medicine, 340(2). Linneman, M. (1996). Een eenzaam (s)lot? Een integratie van verklaringen van eenzaamheid onder ouderen boven de 75 jaar. Amsterdam: Vrije Universiteit. Machielse, A. (2006). Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement. Utrecht: Jan van Arkel. Marcoen, A. (2005). Gehechtheid en ouder worden. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie 36(1). Motivaction (2005). De kijk op het leven na de dood, onderzoek in opdracht van televisieprogramma IKON Live.

4

64

4

Hoofdstuk 4 • Vitaliteit en ouder worden

26. Mowat, H. (2010). Ageing, health care and the spiritual imperative. In: J. Bouwer (red.), Successful ageing, spirituality and meaning. Leuven: Peeters. 27. Naafs, J. (1989). Integratie van ouderen. Een empirisch sociaalwetenschappelijk onderzoek bij zelfstandig wonende ouderen. Enschede: Universiteit Twente. 28. Roosmalen-Bakker, K.G. (1997). Sociale netwerken van oudere vrouwen. Een onderzoek naar het welzijnswerk voor oudere vrouwen in Utrecht. Utrecht: Wetenschapswinkel Sociale Wetenschappen. 29. Royers, T. (2000). ‘Ruim van geest in een stil lichaam.’ In: Mensenstreken - Antropologisch tijdschrift 2(2). 30. Staarink, I. (1993). Ouderen in contact. Een verkenningsonderzoek naar de succesfactoren van activiteitengroepen. Senior/6, 12–14. 31. Stern, D.N. (2010). Forms of vitality. Exploring dynamic experience in psychology, the arts, psychotherapy and development. Oxford: Oxford University Press. 32. Stuurman, S. (1983). Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat: aspecten van de ontwikkeling van de moderne staat in Nederland. Nijmegen: SUN. 33. Thomése, F. (1998). Buurtnetwerken van ouderen. Een sociaalwetenschappelijk onderzoek onder zelfstandig wonende ouderen in Nederland, Amsterdam: Thela/Thesis. 34. Trevarthen, C. & Malloch, S. (2000) The dance of wellbeing: Defining the musical therapeutic effect. Norwegian Journal of Music Therapy 9(2). 35. Veer-Tazelaar, N. van ‘t, Marwijk, H. van, Oppen, P. van, Hout, H. van, Horst, H. van der, Cuijpers, P., Smit, F., & Beekman, A. (2009) (Stapsgewijze preventie van angst en depressie bij ouderen. Huisarts & Wetenschap 52(13), 668–673. 36. Waxman, B. (1999). Nature, spirituality and later life in literature. The Gerontologist 39(5), 516–424. 37. WRR (2005). Vertrouwen in de buurt. Amsterdam: Amsterdam University Press.

65

Deel II Ontwikkelingen van nu en passende gerontospecifieke methodieken Magteld Beun

Inleiding In het tweede deel van dit boek staan we stil bij recente ontwikkelingen in de maatschappij en het welzijnswerk. De ontmanteling van de verzorgingsstaat en de opkomst van de participatiemaatschappij betekenen dat de cliënt burger is geworden. Welzijnswerk is verbreed, en het programma Welzijn Nieuwe Stijl (WNS) geeft het welzijnswerk de specifieke opdracht tot het aanboren en ondersteunen van de eigen kracht van de burger en tot het activeren van netwerken. We zetten kort de ontwikkelingen uiteen en zoomen in op de oudere burger als consument en als leverancier binnen de ‘doe-het-zelfmaatschappij’. De methodieken die we in dit deel van het boek beschrijven, zijn niet allemaal ontwikkeld voor de doelgroep ouderen. Noch zijn ze recent ontwikkeld binnen het gedachtegoed van de Wmo en de beweging rond WNS. Deze methodieken bestaan veelal reeds langere tijd, maar ze zijn in lijn met maatschappelijke ontwikkelingen die zijn doorontwikkeld, aangepast, of weer uit de kast gehaald en afgestoft. Alle methodieken richten zich op empowerment van de cliënt, die zoals gezegd in dit tijdsgewricht burger heet. Daarmee zijn gelukkig nog steeds veel van de social-work-methodieken erg actueel. We bespreken ze in Ouderen en welzijn van nu door in een korte beschrijving de kern van de methodiek te vatten. Dit boek is echter geen methodiekboek. We gaan ervan uit dat de inhoudelijke methodische beschrijving en het aanleren van het werken met de verschillende methodieken en technieken een stevig uitgewerkte basis kent binnen de opleiding. Wij leggen de link tussen een methodiek en de rol die deze kan spelen bij de doelgroep ouderen. Het kan daarbij gaan om zeer vitale, ondernemende ouderen zonder een directe hulpvraag, maar die het leuk vinden om stil te staan bij hun leven en terug naar het verleden en vooruit naar de toekomst te kijken, bijvoorbeeld door het maken van een levensboek. Het kan ook gaan om kwetsbare ouderen, die zelf al dan niet in staat zijn een ondersteunings- of hulpvraag te formuleren.

II

Gerelateerd aan de methodiek staan we stil bij sociaal geïsoleerde ouderen en dementie. We beschrijven methodieken die gerelateerd zijn aan het gedachtegoed van Wmo en WNS, en ook methodieken die specifiek zijn ontwikkeld voor de doelgroep ouderen. In dit deel, maar vooral ook op de website 7 www.ouderenvannu.nl, is veel casuïstiek te vinden met ouderen in de hoofdrol, die door werkers uit de praktijk is aangedragen. Tevens worden er in de digitale leeromgeving nog extra methodieken beschreven, zoals presentie, motiverende gespreksvoering en gezamenlijke besluitvorming.

Hoofdstuk 5 Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat – 67 Magteld Beun Hoofdstuk 6 Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid – 83 Magteld Beun Hoofdstuk 7 Eigen Kracht-conferenties – 101 Magteld Beun Hoofdstuk 8 Werken met vrijwilligers – 113 Magteld Beun Hoofdstuk 9 Outreachend werken: eropaf! – 125 Magteld Beun Hoofdstuk 10 Casemanagement – 141 Magteld Beun Hoofdstuk 11 Genogram, ecogram en het relatienetwerk – 157 Magteld Beun Hoofdstuk 12 Narratief werken – 169 Magteld Beun Hoofdstuk 13 Verlies en rouwverwerking – 183 Magteld Beun

67

Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat Magteld Beun

Leerdoelen –– Je bent op de hoogte van de betekenis van termen als transitie, transformatie, participatiemaatschappij en burgerkracht. –– Je hebt inzicht in de maatschappelijke veranderingen van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij en de consequenties die deze hebben voor mensen met en zonder hulpvraag en voor professionals in het welzijnsdomein. –– Je kunt een toelichting geven waarom cliënten in de ene plaats wel en in de andere woonplaats niet de gevraagde hulp krijgen, en je hebt hier ook een mening over. –– Je bent je als (beginnend) hulpverlener bewust van de wijze waarop hulpverlening en zelfredzaamheid van de cliënt onlosmakelijk verbonden zijn, maar ook van de verantwoordelijkheid die dit met zich meebrengt voor jou als (beginnend) hulpverlener.

5.1 Inleiding – 70 5.2 Geschiedenis van de verzorgingsstaat – 70 5.3 Geschiedenis van het welzijnswerk – 71 5.4 De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) – 72 5.4.1 Prestatievelden – 73 5.4.2 Wmo – de doelgroepen – 74 5.4.3 Wmo – de kritiek – 75

5.5 De welzijnsprofessional aan zet: Welzijn Nieuwe Stijl (WNS) – 76

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_5, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

5

5.6 Transitie en transformatie – de kanteling van de AWBZ – 78 5.6.1 De AWBZ – wat gebeurt er als je een hulpvraag hebt? – 78 5.6.2 De kosten en kostenbeheersing – 79 5.6.3 Wmo en AWBZ – 79

5.7 Studievragen en opdrachten – 80 Literatuur – 81

Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

69

5

70

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

Democratie is de wil van het volk. Elke morgen lees ik stomverbaasd in de krant wat ik nu weer wil. Wim Kan (1911–1983), cabaretier

5.1 Inleiding

5

Het zijn turbulente tijden voor het welzijnswerk. De ontwikkelingen en veranderingen volgen elkaar in rap tempo op, en daarbij is het niet eenvoudig om beleidsontwikkelingen en de soms weerbarstige praktijk waarin sociaal werkers opereren te ontrafelen. En het wordt nog ingewikkelder omdat beleid dat wordt ingezet als een nieuwe ideologie, tevens wordt ingevoerd in een tijd van bezuinigingen. Gaat het nu om visie en inhoud? Gaat het om nieuwe manieren van werken? Gaat het nu om meer doen met minder geld? Wat is theorie? En wat doet dit met de praktijk? Welke veranderingen worden ingezet en wat betekenen deze voor professionals die werken in de welzijnssector? En wat betekenen die specifiek voor de doelgroep ouderen? Geen simpele vragen – maar we proberen in dit hoofdstuk toch een indruk te geven van de consequenties van de (beleids)ontwikkelingen die zijn ingezet. We schetsen de veranderingen in het denken rond verantwoordelijkheden in de verhouding tussen de overheid en de burgers, en burgers onderling. Deze schets zal waar mogelijk inzoomen op de doelgroep ouderen, maar zal vooral inzicht geven in de algemene consequenties van de veranderde verhoudingen tussen beleidsmakers, professionals en burgers. Het betreft een maatschappelijk en politiek antwoord op vraagstukken rond vergrijzing, individualisering en integratie. Kortom, dit hoofdstuk vormt een opmaat voor een beschrijving van de actualiteit die meer op de ouder wordende burger wordt toegespitst (7 H. 8). We beginnen dit hoofdstuk met een korte beschrijving van de geschiedenis van de verzorgingsstaat. Vervolgens behandelen we de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de introductie van Welzijn Nieuwe Stijl, en we sluiten af met de kanteling (ook wel transitie of transformatie genoemd) die wordt ingezet: het decentraliseren van verantwoordelijkheden vanuit het Rijk richting gemeenten. 5.2 Geschiedenis van de verzorgingsstaat

De geboorte van de verzorgingsstaat vindt plaats ergens eind negentiende eeuw, als gevolg van de industriële revolutie. Sociale problemen worden in deze tijd steeds duidelijker en groter. Het beeld dat de overheid alleen verantwoordelijk is voor collectieve voorzieningen (basale veiligheid in de vorm van dijkbewaking, politie en defensie) verandert in rap tempo. Door de opkomst van de industrie ontstaat een grote groep arbeiders die in grote wijken samenwonen onder slechte omstandigheden; zowel economisch, hygiënisch als sociaal. De mensen werken in fabrieken onder zeer slechte arbeidsomstandigheden. De roep om betere omstandigheden en sociale wetgeving wordt sterker. De werknemers bevinden zich niet langer afgezonderd van elkaar op het platteland, maar zoeken elkaar op in de stad en verenigen zich rond het verbeteren van hun positie. De eerste vakbonden worden eind negentiende, begin twintigste eeuw opgericht. En ook de eerste voorloper van het welzijnswerk ontwikkelt zich; vooral dames uit de rijkere klassen van de bevolking trekken zich het lot aan van de ‘arme arbeiders’. Er ontstaat vanuit deze laag en ook vanuit de kerken een vorm van hulpverlening gebaseerd op charitas. De liefdadigheid van de gegoede burgerij wordt ingezet om de ‘onmaatschappelijke gezinnen’ te heropvoeden tot respectabele burgers. Tot de jaren dertig van de vorige eeuw blijft de zorg voor onaangepasten, zieken en armen voornamelijk een zaak van particuliere organisaties. Maar: ‘die hulp was karig en onaantrek-

71

5.3 • Geschiedenis van het welzijnswerk

kelijk vanwege strenge gedragsvoorschriften en het statusverlies dat ermee gepaard ging.’[7] Deze liefdadigheid, veelal georganiseerd vanuit een verzuilde levensbeschouwing, blijft tot in de jaren zestig van de vorige eeuw een belangrijke rol spelen in maatschappelijke zorg, welzijn en dienstverlening. Na de crisis van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog ontstaat er draagvlak voor structurele sociale beschermingsmechanismen. In 1952 wordt door de overheid het ministerie van Maatschappelijk Werk opgericht, de voorloper van het ministerie van VWS. Met de invoering van de Gezondheidswet (1956), de Ziekenfondswet (1964) en de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (1967) komt de overheidsbemoeienis met de volksgezondheid op gang. Samen met de groei van de welvaartsstaat groeit ook het professionele welzijnswerk, dat veel van de particuliere initiatieven overneemt. Niet het (charitatieve) vrijwilligerswerk, maar professionals gaan hulpverlenen.

» In de jaren tachtig en negentig komt bij de overheid een proces van heroriëntatie op haar taken op gang. Als gevolg van de oliecrises in de jaren zeventig en de economische crises in 1973 en 1981 en de daarmee gepaard gaande grote werkloosheid, komt de financiële houdbaarheid van het systeem onder druk te staan. En ontstaat de noodzaak tot sanering van de overheidsuitgaven. Deze noodzaak werd nog urgenter door de sterke groei van het aantal arbeidsongeschikten en vervroegde uittreders in de jaren tachtig en negentig.[7] 

«

Deze ontwikkelingen zorgen voor een grote druk op de houdbaarheid van deze collectieve overheidsvoorzieningen.

» De verzorgingsstaat is te groot en te log geworden, maakt mensen passief en klagelijk in

plaats van actief en verantwoordelijk. Begin jaren negentig heette dit het probleem van de calculerende burger, vandaag de dag luidt de dominante diagnose dat burgers niet in hun eigen kracht komen. Het antwoord is ook vaak hetzelfde, namelijk dat de overheid zich moet terugtrekken opdat burgers zelf ‘aan zet’ komen en hun ‘burgerkracht‘ de samenleving eindelijk ten goede kan komen.[14] 

«

De participatiemaatschappij heeft de toekomst. 5.3 Geschiedenis van het welzijnswerk

Globaal zijn er vier fasen te onderscheiden in de geschiedenis van het welzijnswerk: 1. De eerste fase bestaat uit particulier initiatief en charitas, en duurt tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw. 2. Vanaf de Tweede Wereldoorlog is een tweede fase te onderscheiden, waarin de Nederlandse staat de maatschappelijke en gezondheidszorg steeds meer gaat organiseren en reguleren (verstatelijking van het particulier initiatief). 3. Een derde fase begint halverwege de jaren tachtig, wanneer de marktwerking zijn intrede doet binnen zorg en welzijn. 4. De huidige fase, die loopt vanaf het begin van de twintigste eeuw, met een terugtrekkende overheid en eigen verantwoordelijkheid van de burger. In de overgang tussen deze fasen verandert en verschuift de verhouding tussen burger, overheid en organisaties (professionals). Het is even opvallend als logisch dat iedere fase vooraf wordt gegaan door een ‘ingrijpende gebeurtenis’. Voor de eerste fase is dit de industriële revolutie,

5

72

5

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

in de tweede fase speelt de Tweede Wereldoorlog een duidelijke rol. De derde fase, waarin de marktwerking wordt geïntroduceerd, is een gevolg van een periode in de jaren zeventig, waarin het de professionals die inmiddels het welzijnswerk uitvoeren niet lukt om duidelijk te maken wat zij doen en wat hun werk oplevert. Dit resulteert in kritische vragen van beleidsmakers en denkers, die in Nederland het scherpst worden verwoord door filosoof en andragoog Hans Achterhuis in zijn boek De markt van welzijn en geluk. Hierin stelt hij niet alleen dat welzijnswerkers betuttelen, zij zijn bovendien verantwoordelijk voor het creëren van hun eigen hulpvragen (en aanbod). Als aanbod een vraag creëert, is de verzorgingsstaat niet alleen een oplossing voor maatschappelijke problemen, maar veroorzaakt een ‘zorgende’ overheid ook zelf problemen in de samenleving. Inmiddels zijn we aan het begin van de twintigste eeuw gestart met een nieuwe (vierde) fase, waarin de overheid zich terugtrekt en de burger verantwoordelijk wordt voor zijn eigen welzijn. Deze fase wordt gekenmerkt door een nieuwe financiële crisis en is opnieuw ingegeven door kritiek op het professioneel handelen van de welzijnswerkers. Zij zouden de cliënten (burgers) afhankelijk maken en houden van zorg- en hulpverlening. Burgers moeten niet langer een beroep doen op zorg van de overheid. Zij worden eerst verwezen naar het eigen netwerk. Zo ontstaat er een verschuiving van collectief verworven rechten naar meer individueel georiënteerde plichten. Een verschuiving van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij, van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat. 5.4 De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)

Sinds 1 januari 2007 is de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) van kracht. Deze wet verving de Wet voorzieningen gehandicapten (WVG) en de Welzijnswet, en ook delen uit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) gaan gefaseerd over naar de Wmo. Het doel van de Wmo is kort en krachtig: ‘participatie van burgers.’ Oftewel: meedoen. Dat meedoen is niet alleen een doel, maar ook een middel: ‘Het gaat niet alleen over het ondersteunen van mensen met een beperking om mee te doen in de samenleving. Het gaat er ook om dat de samenleving zelf geactiveerd wordt om deelname mogelijk te maken.’[6]

De kern van de wet is dat burgers moeten meedoen, zo lang en zo zelfstandig mogelijk. Wanneer er sprake is van een zorg- of hulpverleningsvraag wordt eerst gekeken naar mogelijkheden en oplossingen binnen het netwerk van de mensen zelf. Alleen als het echt niet anders kan, biedt de gemeente een vangnet met professionals en voorzieningen. De Wmo is een wet waarin verantwoordelijkheden die in tijden van de verzorgingsstaat bij de Rijksoverheid werden belegd, worden gedecentraliseerd richting gemeenten. De Wmo kent naast een ideologische ook een praktische kant. De ideologie achter de wet concentreert zich op de ontwikkeling van een participatiemaatschappij en komt voort uit een aantal elementen. 1. Allereerst is er sprake van een toenemende individualisering, die niet meer past bij het collectief aanbieden van zorg. Een groot aanbod van dezelfde diensten binnen zorg en welzijn past niet langer bij de vraag van burgers om maatwerk. 2. Daarnaast is de analyse dat mensen te gemakkelijk een beroep doen op de door de overheid georganiseerde voorzieningen en te weinig gericht is op zelfredzaamheid en informele zorg. Het gemak waarmee mensen een beroep doen op professionele ondersteuning wordt, gecombineerd met de toenemende vergrijzing van Nederland, gezien als een niet meer te dragen waterhoofdconstructie.

5.4 • De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)

73

3. De Wmo kent een bestuurlijk en een maatschappelijk doel. Bestuurlijk gaat het om een verschuiving vanuit de Rijksoverheid naar de gemeenten (transitie) en maatschappelijk gaat het om het ‘meedoen van burgers’ – dit wordt ook wel de transformatie genoemd. Burgers moeten coproducent worden in de publieke sfeer. Er vindt een verschuiving plaats – ook vanuit professioneel oogpunt – van zorgen vóór naar zorgen dát. 4. Dat brengt ons bij de meer praktische insteek die de Wmo ook in zich bergt. Naast de ideologie om verantwoordelijkheden dichter bij de burger te leggen, gaat de Wmo ook over geld. In de praktijk leveren de schotten tussen diverse financieringsstromen (vanuit de Rijksoverheid via de AWBZ, via de ziektekostenverzekeringen en de Ziektewet, en de lokaal georiënteerde welzijnsvoorzieningen) steeds meer problemen op. Door voorzieningen decentraler te organiseren, zo passend mogelijk bij de individuele behoefte van de burger, is het mogelijk om deze schotten zo veel mogelijk weg te halen. Daarnaast gaat de praktische kant van de Wmo natuurlijk over bezuinigingen. De kanteling van verantwoordelijkheden vanuit de Rijksoverheid naar de gemeente gaat gepaard met een korting op alle voorzieningen van gemiddeld 25%. Gemeenten krijgen dus niet alleen een uitbreiding van taken en verantwoordelijkheden, ze moeten de klus klaren met veel minder geld dan voorheen voorhanden was. Vanaf 2015 is er een nieuwe versie van de Wmo van kracht, waarbij de zelfredzaamheid van de burger en de verantwoordelijkheid voor elkaar nog sterker binnen de wettekst is verankerd. Ondertussen masseert de politiek nog steeds als een soort mantra de verandering van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat (participatiemaatschappij) in, onder meer door het begrip doe-democratie[10] te introduceren. De overheid verleidt en verplicht de burger tot zorgzaamheid, wat mooi wordt verwoord in de term de affectieve burger.[8] 5.4.1 Prestatievelden

Binnen de Wmo is de gemeente verantwoordelijk voor de maatschappelijke ondersteuning van de burgers. Achterliggend idee is dat de gemeente veel beter dan de landelijke overheid kan inschatten wat een individuele burger nodig heeft. Dit zorgt voor de best passende oplossing, maar ook voor kostenbesparing. Veel van de bezuinigingen die moeten worden gerealiseerd, worden dan ook verantwoord vanuit de idee dat het mogelijk is om de zorg- en hulpvragen veel efficiënter te beantwoorden. Om goed in te kunnen schatten waar burgers behoefte aan hebben, is een belangrijk aspect van de Wmo dat gebruikers (burgers, cliënten) meepraten om samenhang in het lokale overheidsbeleid te realiseren en ook een controlerende taak ten opzichte van hun gemeente te vervullen. Iedere gemeente is verplicht om burgers via zogenaamde Wmo-raden inspraak te geven in het gemeentelijk beleid. Een consequentie van het lokaal neerleggen van de verantwoordelijkheid voor het welzijnsbeleid, is dat het zorgaanbod dus per gemeente kan gaan verschillen. Dat betekent dat burgers op basis van een andere postcode ook andere mogelijkheden en een ander zorgaanbod kunnen verwachten. Om de verschillen per gemeente niet te groot te laten worden, en om een zekere continuïteit te garanderen, heeft de Rijksoverheid kaders opgesteld waarbinnen wordt bepaald waar een gemeente aan moet voldoen om de doelstelling van de Wmo vorm te geven. Deze kaders zijn in een negental prestatievelden (beleidsterreinen) beschreven: 1. Bevorderen van de sociale samenhang en leefbaarheid. 2. Verlenen van preventieve voorzieningen voor problemen met opgroeien en problemen met opvoeden.

5

74

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

3. Geven van informatie en advies. 4. Ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers. 5. Bevorderen van deelname aan het maatschappelijk verkeer van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem of psychosociaal probleem. 6. Verlenen van voorzieningen voor ouderen, gehandicapten, chronisch psychiatrische patiënten en mensen met psychische of psychologische problemen. 7. Bieden van maatschappelijke opvang. 8. Bevorderen van openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ). 9. Bevorderen van ambulante verslavingszorg.

5

5.4.2 Wmo – de doelgroepen

Wie zijn nou de mensen die gebruik gaan maken van de Wmo? De Wmo is een wet die is bedoeld voor alle burgers. Het uitgangspunt van de Wmo is dat alle burgers in eerste instantie verantwoordelijk zijn voor zichzelf en hun familie. Degene die een zorgvraag heeft, wordt geholpen door de mensen uit het eigen netwerk, de mensen in de direct omgeving: familie, vrienden, buren, et cetera die deze hulp kunnen bieden. De Wmo betreft dus iedereen. Mensen die door omstandigheden (tijdelijk) in een kwetsbare positie verkeren, kunnen terecht voor ondersteuning die wordt gefinancierd vanuit de Wmo. Het gaat dan om mensen met (tijdelijke) beperkingen, beperkingen door ouderdom of handicap, een chronisch probleem, een psychosociaal probleem, en ouders en kinderen met opvoedproblemen.[15] De Wmo is er voor alle burgers, maar richt zich op drie specifieke groepen: 55 kwetsbare personen met een ondersteuningsbehoefte (zelfstandig wonend met handicaps, beperkingen of problematiek); 55 personen met een participatiebehoefte (hetzij ten behoeve van de eigen ontwikkeling of ontspanning, hetzij voor anderen – vrijwilligerswerk of vrijwillige zorg); 55 kwetsbare buurten (waar sociale samenhang, veiligheid en leefbaarheid onder druk staan). De Wmo besteedt dus geen aandacht aan ouderen als aparte doelgroep. De mogelijkheid om mee te doen, te participeren, staat centraal. Dat lukt niet iedereen – ook ouder wordende of oude burgers niet. We gaan in het volgende hoofdstuk (7  H. 6) dan ook uitgebreid in op de doelgroep doelgroep kwetsbare ouderen.

De Wmo – wat gebeurt er als je een hulpvraag hebt?

Zoals aangegeven staat het iedere gemeente vrij om (met de negen prestatievelden in het achterhoofd) beleid neer te zetten waarin het ‘meedoen’ centraal staat. Wanneer je als burger mee wilt doen (je wilt inzetten) of wanneer je dit (tijdelijk) niet kunt en een ondersteuningsvraag hebt, moet je je als burger dus wenden tot de gemeente. Hoe dit ‘melden bij de gemeente’ geregeld is, verschilt per gemeente. Meestal gebeurt het in de vorm van een (digitaal) ‘loket’ waar mensen zich kunnen melden. De gemeenteambtenaren die dit loket bemensen, bekijken dan wat de vraag is en kunnen die zelf honoreren of toestemming geven voor een verwijzing naar een (hulp)dienst. Niet zelden is het in gemeenten nu zo geregeld dat het sociaal of maatschappelijk werk alleen maar toegankelijk is met instemming van de gemeente en dus alleen op verwijzing beschikbaar is. Hulp vanuit de Wmo kan worden geboden door het leveren van een dienst (dus een fysieke daad als hulp aan huis, maaltijdvoorziening, het toegankelijk maken van een woning, vergoeding voor vervoer, etc.). Deze fysieke vormen van hulpverlening wordt ook wel ‘hulp in natura’ genoemd. Daarnaast is het mogelijk dat er een budget wordt uitgekeerd waarmee de hulpvrager zelf het gedefinieerde (en gehonoreerde!) probleem kan oplossen.

75

5.4 • De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)

5.4.3 Wmo – de kritiek

De inkt van de Wet maatschappelijke ondersteuning was nog niet droog of er ontstond kritiek op het wetsvoorstel. We bespreken een paar van de meest gehoorde geluiden:

Hoezo meer participeren?

Met name de idee dat het netwerk van burgers meer en beter ingezet moet worden, roept veel discussie op. Het participeren van burgers binnen de Nederlandse samenleving lijkt door deze wet geclaimd te worden. Terwijl Nederland voor de komst van de Wmo een van de hoogste participatiecijfers heeft van Europa – tenminste als je hiervoor de inzet als mantelzorger of vrijwilliger als maatstaf hanteert. De verantwoording van de Wmo suggereert dat de burger in Nederland te weinig verantwoordelijkheid neemt voor zijn medemens. Hij geeft te weinig hulp en moet daartoe verplicht worden. Volgens het principe van de Wmo moeten mensen zich meer voor elkaar gaan inzetten. De vraag is of dit reëel is. In Nederland zijn op het moment dat de Wmo wordt ingevoerd tussen de drie-en-eenhalf miljoen burgers boven de achttien jaar die mantelzorg verlenen. Hiervan gaven er 2,6 miljoen meer dan acht uur per week en/of langer dan drie maanden hulp. Dat is 20% van de volwassen bevolking. Mantelzorgers nemen hiermee 75% van de zorg thuis voor hun rekening.[12]

Maakt hulpverlening afhankelijk?

Burgers moeten zelfredzaam zijn. Hulpverleners maken en houden mensen onnodig lang ‘vast’ en werken invaliderend in plaats van stimulerend. Mensen die hulp krijgen worden niet langer geprikkeld om zelf verantwoordelijkheid te nemen en zelf tot een oplossing te komen. Is het waar dat hulpverlening die wordt gegeven door professionals mensen afhankelijk maakt? Worden burgers door hulpverlening minder zelfredzaam en afhankelijker? Nora van Riet1 verwoordt het belangrijkste doel van hulpverlening (onafhankelijkheid) prachtig:

» Mijn visie op hulpverlening is te karakteriseren als “emanciperend”. Dat wil zeggen dat ik vind

dat hulpverlening er op gericht dient te zijn dat de hulpvrager “geholpen” wordt zijn eigen mogelijkheden aan te wenden bij de oplossing van zijn probleem, en daarnaast dat hij leert zo snel mogelijk onafhankelijk van de hulpverlening te worden (Van Riet, 2006). (Linders, 2007). 

«

Sterken helpen de zwakken? Of lamme helpt de blinde?

Verder lijkt de Wmo het beeld te schetsen dat mensen aan de onderkant van de samenleving hun verantwoordelijkheid proberen te ontlopen en af te wentelen op de verzorgingsstaat.

» Hulpverleners ondersteunen hen in hun vermeende machteloosheid om zelf iets aan deze

situatie te doen.[9]   Het beeld dat de Wmo oproept is dat er mensen zijn die hulp nodig hebben en anderen die hulp kunnen bieden; de sterken die de zwakken (zouden moeten) helpen.[9] 

«

1

Nora van Riet is maatschappelijk werker, docent en schrijfster. Zij is grondlegger van methodieken rond groepswerk in Nederland, maar ook schrijver van boeken rond casemanagement en social work.

5

76

5

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

Linders deed in 2006 en 2007 onderzoek in een volksbuurt en concludeerde dat er sprake was van multiproblematiek: armoede, incest, ziekte, echtscheiding, alcoholisme, schulden, huiselijk geweld, et cetera. Wat het onderzoek echter ook opleverde, is een beeld dat deze ‘onderklasse’ niet wordt geholpen door andere burgers met ‘sterkere schouders’. Het zijn de mensen met problemen die elkaar helpen. Dit werpt een heel ander licht op het beeld dat de ‘onderklasse’ geen verantwoordelijkheid neemt.[9] De uitkomsten van het onderzoek van Linders zouden een indicatie kunnen zijn dat burgers uit bepaalde ‘groepen’ (sterke schouders, zwakke schouders) elkaar niet zonder meer bereiken. Het is duidelijk dat het kerkelijke zuilensysteem van waaruit de verzorgingsstaat lange tijd is georganiseerd, al lang passé was op het moment dat de Wmo werd ingevoerd. Toch zijn er nieuwe mechanismen te zien in de samenleving, waardoor scheidslijnen lijken te ontstaan. En die het niet vanzelfsprekend maken dat mensen elkaar vinden. Het wel of niet hebben van een goede opleiding wordt door velen gezien als een nieuwe lijn waarlangs de samenleving wordt georganiseerd en gedifferentieerd.

Eigen verantwoordelijkheid, een mooi idee! Maar niet voor mij …

Het probleem van de eigen verantwoordelijkheid blijft een issue, ook wanneer de Wmo al een flink aantal jaren op weg is. Eind 2012 verschijnt een rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau, waarin de belangrijkste conclusie is dat burgers het principe steunen van eigen verantwoordelijkheid, maar dat ze terughoudend zijn over de (eigen) mogelijkheden en praktijk.[4] De nieuwe Wmo die in 2015 in werking treedt zet dan ook nog sterker in op de eigen verantwoordelijkheid van burgers. 5.5 De welzijnsprofessional aan zet: Welzijn Nieuwe Stijl (WNS)

De doelstelling van de Wmo is: meedoen. De cultuuromslag die deze participatiesamenleving vraagt, komt echter moeizaam op gang. Dit wordt duidelijk wanneer de evaluatie van de Wmo een beeld oplevert dat nog niet in lijn ligt met de verwachtingen. Er wordt een actieprogramma gestart: Welzijn Nieuwe Stijl (WNS), waarmee de doelstellingen van de Wmo nog een keer krachtig worden geherformuleerd en geconcretiseerd.

» Het programma Welzijn Nieuwe Stijl is een beleidsprogramma dat vanuit het ministerie van VWS is gestart in 2010. Het doel is om na de evaluatie van vier jaar Wmo een nieuwe impuls te geven aan het vergroten van zelfredzaamheid en participatie van burgers.[11] 

«

De sleutel voor het slagen van het actieprogramma WNS ligt bij de burger. Maar of deze al dan niet gaat meedoen, wordt de verantwoordelijkheid van de uitvoerende professionals binnen het domein van de Wmo: de welzijnswerkers. De transitie wordt gezien als het doorkantelen van de feitelijke verantwoordelijkheden van Rijksoverheid naar gemeente. De transformatie die hiervoor nodig is (de cultuuromslag in denken en handelen van deze overheden, sociaal werker en burgers) blijft achter. Dit alles impliceert dat deze welzijnswerkers ook voor een deel verantwoordelijk gehouden worden voor het onvoldoende slagen van de doelstelling van de Wmo. ‘Welzijn Nieuwe Stijl richt zich op meer gemeenschappelijkheid tussen gemeenten, instellingen en burgers over de gewenste visie. Richt zich op meer professionaliteit en effectiviteit in de aansturing door gemeenten. Richt zich op resultaten en maatschappelijke effecten in plaats van op producten. En richt zich op meer efficiëntie door intensievere samenwerking en

5.5 • De welzijnsprofessional aan zet: Welzijn Nieuwe Stijl (WNS)

77

het ontwikkelen van collectieve arrangementen. Via het programma Welzijn Nieuwe Stijl gaan gemeenten en welzijnsinstellingen trajecten uitvoeren die invulling geven aan een of meer van de acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl. In het programma zijn de bakens niet van tevoren gedetailleerd zijn uitgewerkt. De verantwoordelijkheid voor de inhoudelijke ontwikkeling en verdere uitwerking van de bakens ligt daar waar de daadwerkelijke verandering moet plaatsvinden: bij de gemeenten, de welzijnsinstellingen en de professionals.’[11]

De welzijnssector krijgt vanuit WNS wel een duidelijke opdracht mee. Die opdracht wordt verwoord in de WNS-brochure die het ministerie van Volkshuisvesting, Welzijn en Sport uitgeeft en die in zijn geheel te vinden is in de digitale leeromgeving van dit boek. ‘Bescherming, zelfredzaamheid, participatie, zorg voor elkaar en sociale samenhang. De doelen van de Wmo zijn de kerncompetenties van welzijn. Geen enkele andere werksoort kan op vergelijkbare wijze de bindende functie vervullen die nodig is om de Wmo te realiseren. Welzijn doet dit door het vroegtijdig signaleren, benoemen en oplossen van problemen van burgers en samenleving. Welzijn draagt daardoor in belangrijke mate bij aan het voorkomen dat problemen verergeren, waardoor later in het proces zwaarder hulp of zorg moet worden ingezet. Met welzijn worden harde maatschappelijke problemen opgelost die hoge collectieve kosten met zich meebrengen. Daarbij gaat het om het oplossen van minder zichtbare problemen, zoals eenzaamheidsbestrijding of het helpen van vrouwen om in veiligheid te leven zonder angst voor geweld in een afhankelijkheidsrelatie. En het oplossen van meer zichtbare problemen. Welzijn kan overlast beperken of verloedering van buurten en wijken verminderen. Welzijn draagt op deze wijze naast het oplossen van genoemde problemen ook bij aan de beheersing van collectieve uitgaven van bijvoorbeeld ouderenzorg, bijstand of justitie. Ook al is de meerwaarde van welzijn soms moeilijk te meten, zeker in tijden van bezuiniging is het noodzaak om resultaten te kunnen kwantificeren of zelfs in geld uit te drukken. Welzijn moet deze test kunnen doorstaan. Wat kost het, wat levert het op? Dat zijn daarom vragen die ook het welzijnswerk steeds meer bezighouden.’[11]

De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl[1] Welzijn Nieuwe Stijl kent acht bakens. Deze geven richting aan de kwaliteitsontwikkeling van de welzijnssector binnen de verantwoordelijkheid van de gemeenten. Daarmee zijn de bakens zowel voor gemeenten (opdrachtgevers) als voor welzijnsorganisaties en hun werkers (opdrachtnemers) relevant. De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl zijn: 1. gericht op de vraag achter de vraag; 2. gebaseerd op de eigen kracht van de burger; 3. direct erop af; 4. formeel en informeel in optimale verhouding; 5. doordachte balans van collectief en individueel; 6. integraal werken; 7. resultaatgericht; 8. gebaseerd op ruimte voor de professional.

5

78

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

5.6 Transitie en transformatie – de kanteling van de AWBZ

» Rijk en provincies dragen verantwoordelijkheden ter waarde van 16 miljard euro over aan de

gemeenten. Het gaat daarbij om langdurige zorg, jeugd en werk. Niet het hele bestaande budget komt mee: de taakstellingen variëren van een bezuiniging van 5% tot 75%.[3] 

«

5

Er ‘kantelen’ dus een aantal beleidsdomeinen van de rijks- naar de lokale overheid. Het domein ‘werk’ wordt vastgelegd in de participatiewet met het credo ‘werken naar vermogen’. De jeugdzorg wordt vervat in een nieuwe ‘Jeugdwet’ waar gemeenten de eindverantwoordelijkheid voor dragen. En de langdurige zorg, die wordt bekostigd vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), wordt voor een groot deel de verantwoordelijkheid van de gemeenten. De focus in deze paragraaf ligt op de transitie die plaatsvindt rond de AWBZ: de kanteling van verantwoordelijkheden naar gemeenten. De AWBZ gaat transformeren naar de Wet langdurige zorg (Wlz). Ook hier is sprake van een taakstelling: er moet flink worden bezuinigd op de kosten die zijn gemoeid met de zorg die vanuit de AWBZ wordt gegeven. De onbetaalbaarheid van de zorg door de toenemende vergrijzing wordt al voorspeld vanaf de jaren tachtig en kent een aantal oorzaken. Natuurlijk is er een toename van de 65+-bevolking. Daarnaast is er sprake van toenemende medisch technische mogelijkheden, maar ook van hogere kosten die specifieke behandelingen met zich meebrengen. De kosten van de zorg die valt onder de gewone ziektekostenverzekering stijgen dus. Maar het is met name de stijging van de kosten op grond van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten die zorgt voor een perspectief waarin de zorgpremies niet meer op te brengen zijn. We zullen deze onbeheersbare kosten zo toelichten. Eerst is het goed om te weten wat de AWBZ precies voor wet is. De AWBZ is in 1968 ingevoerd en was oorspronkelijk bedoeld om ‘onverzekerbare risico’s’ uit te betalen. Voornamelijk de intramurale zorg, zoals deze werd geboden in verpleeghuizen, viel onder de doelstelling van de AWBZ. In de hoogtijdagen van de verzorgingsstaat werd het als een recht gezien om een vergoeding te krijgen voor de zorg waar mensen gebruik van moesten maken. Dat er sprake was van een recht op vergoeding van noodzakelijke zorg, is lange tijd een norm geweest die breed gedragen werd in de samenleving. Duidelijk is dat deze norm, onder meer ingegeven door de financiële consequenties, aan het veranderen is. Er wordt dan ook wel gesteld dat we vanuit een samenleving die gebaseerd is op rechten opschuiven naar een samenleving waarin plichten centraal staan. Het veranderde denken rond onverzekerbare zorg wordt mooi geïllustreerd in een discussie die voor veel mensen symbool staat voor het doorschieten van de (onverzekerbare) voorzieningen binnen de AWBZ. Het gebruik van een rollator werd in tijden van de verzorgingsstaat binnen de doelstelling van de uitgebreide AWBZ vergoed. Maar… gaat het hier wel om onverzekerbare zorg? Kan die niet worden betaald door de mensen zelf? Kan daar niet voor worden gespaard? Is het nodig dat iedereen een nieuwe rollator krijgt? Is het niet mogelijk om (net als bij kinderfietsen, die ook bijna niemand nieuw koopt) een tweedehandsmarkt te starten rond deze hulpmiddelen? Inmiddels vallen rollators niet meer onder de reikwijdte van de AWBZ en zijn ze overal te krijgen – waaronder een paar keer per jaar bij de Lidl. En het is intussen inderdaad mogelijk een tweedehands exemplaar op Marktplaats.nl te scoren. 5.6.1 De AWBZ – wat gebeurt er als je een hulpvraag hebt?

De mate van zorg die nodig is, wordt vastgesteld door een onafhankelijk orgaan, het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). De onafhankelijkheid houdt in dat deze organisatie de zorgvraag van de cliënt objectief beoordeelt volgens vastgestelde standaarden. De organisatie heeft ook

79

5.6 • Transitie en transformatie – de kanteling van de AWBZ

geen banden met (commerciële) zorgaanbieders. De zorg kan worden vastgesteld in termen van diensten: zorg die door zorgaanbieders aan huis wordt geleverd. De zorg kan ook worden geïndiceerd via een persoonsgebonden budget (pgb): een zak geld die de zorgvrager zelf mag gebruiken om de door hem of haar gewenste zorg in te kopen. Daarmee wordt de zorgvrager dus eigenlijk werkgever, via het beheer en de invulling van zijn eigen zorgbudget. Binnen de AWBZ worden vijf functiegerichte zorgaanspraken onderscheiden: persoonlijke verzorging, verpleging, begeleiding, behandeling en verblijf. Hiermee wordt duidelijk dat de AWBZ een wet is waar mensen met een lichamelijke beperking gebruik van maken. De doelgroep ouderen is dan ook een grote afnemer van AWBZ-geïndiceerde zorg. De doelstelling van de wet was in 1968 om niet verzekerbare zorg via een collectief verzekeringsstelsel toch voor iedere burger te verzekeren. Wat werd verstaan onder onverzekerbare zorg, werd binnen de verzorgingsstaat steeds verder uitgebreid en opgetuigd, met onder andere taken als ambulante zorg en huishoudelijke zorg. Door lichtere vormen van zorg onder te brengen in de AWBZ hoopte men het gebruik van zwaardere en duurdere vormen te voorkomen. Dit werkte op zich prima in tijden van financiële voorspoed. ‘Maakten bij de invoering van de AWBZ 55.000 mensen aanspraak op zorg, in 2010 waren dat er 600.000.’[7] 5.6.2  De kosten en kostenbeheersing

De kosten die de AWBZ oftewel de onverzekerbare zorg voor chronisch zieken met zich meebrengt worden steeds problematischer. Nederland betaalt van alle EU-landen het meest aan langdurige zorg, terwijl het hoogtepunt van de vergrijzing nog moet komen. Het aandeel van de zorgkosten bedroeg in 2000 9% van ons nationaal inkomen (bruto nationaal product, bnp). In 2012 bedroeg dit percentage al 13% en als de zorguitgaven in het zelfde tempo blijft groeien neemt het aandeel van het bbp toe tot 22%– en dan hebben we het over het meest gematigde scenario. Berekeningen komen uit op zorgkosten die stijgen tot 31% van ons nationaal inkomen in 2040.

» De afgelopen tien jaar zijn de uitgaven aan de AWBZ met bijna drie kwart toegenomen. Dat

is onder meer toe te schrijven aan de vergrijzing, een ruimer indicatiebeleid en de persoonsgebonden budgetten. Totaal wordt er aan zorgkosten (AWBZ en Zorgverzekeringswet) circa vierduizend euro per persoon per jaar besteed, terwijl er in de eerste lijn van het sociaal werk circa honderdvijftig euro op jaarbasis wordt uitgegeven.[13] 

«

Wanneer het bestaande niveau van het bieden van zorg gehandhaafd zou worden, dan zou dit bij het vergrijzen van de naoorlogse generatie naast hoge zorg- en personele kosten nog iets opvallends betekenen. Er is berekend dat iedere nieuwe toetreder op de arbeidsmarkt zou moeten gaan kiezen voor een baan in de zorg. Dat dit niet haalbaar is, was duidelijk. Dat er iets moest gaan veranderen dus ook. 5.6.3 

Wmo en AWBZ

Binnen de Wmo is bij de start in 2007 de eerste stap gezet in het terugdringen van de onbeheersbare AWBZ-kosten.

» Om de AWBZ ook voor toekomstige generaties te behouden, wil de overheid met een reeks

maatregelen de groei van de kosten beteugelen (ministerie van VWS, 2008). Selectiviteit wordt

5

80

Hoofdstuk 5 • Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstraat

de norm en de AWBZ verandert stapsgewijs van een volksverzekering in een vangnet voor alleen de “meest kwetsbaren”. Ten eerste wordt de toegang tot de AWBZ-zorg steeds meer beperkt tot mensen met een relatief ernstige beperking. Ten tweede moeten zorggebruikers naar draagkracht een (hogere) eigen bijdrage betalen. Ten derde is de aanspraak op de AWBZ beperkt door de zorgplicht van huisgenoten uit te breiden. Tot slot hevelt het Rijk AWBZ-taken over naar de gemeente, die in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) steeds meer verantwoordelijk is voor mensen met een langdurige zorgbehoefte.[4] 

«

5

Het overhevelen van de AWBZ richting gemeenten is begonnen met het decentraliseren van de huishoudelijke zorg richting gemeenten. Regievoering door de gemeenten moest leiden tot passende zorg en het terugdringen van de kosten. Het organiseren van huishoudelijke hulp via de gemeenten is niet zonder slag of stoot gegaan: de marktwerking (en het ontbreken van kwaliteitskaders) heeft tijdens deze overgang veel discussie opgeroepen. Tevens werd duidelijk dat niet alle onderdelen vanuit de AWBZ direct naar de gemeenten zouden worden overgeheveld. Het niveau van de AWBZ-zorg kan immers, door het beheersen van de zorg (lees bezuinigen), niet worden gehandhaafd. De gemeente is verantwoordelijk voor een aantal specifieke zaken rond zelfstandigheid en mobiliteit, maar kent niet de grote opdracht van de AWBZ. De zorg die via de Wmo wordt aangeboden, zal dan ook goedkopere zorg zijn, die niet alleen middels efficiencywinst wordt gerealiseerd. Er zullen ook daadwerkelijk voorzieningen gaan verdwijnen. Burgers zullen merken dat de zorg binnen de Wmo van een andere orde is dan de AWBZ. Mensen met een zorgvraag of beperking moeten zo veel mogelijk zelf blijven doen met behulp van het eigen netwerk, dat is de insteek van de AWBZ-nieuwe-stijl (de wet Langdurige zorg). De ideologie hierachter is dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven (eigen regie) en dat onnodige ‘medicalisering’ wordt tegengegaan. Daarnaast was binnen de klassieke verzorgingsstaat die Nederland de afgelopen decennia heeft gekend de rechtsgelijkheid verzekerd. Dat met het doorkantelen van verantwoordelijkheden verschillen gaan ontstaan tussen gemeenten (en dus tussen burger X met postcode X en tussen burger Y met postcode Y) is een logisch gevolg, maar zal van burgers, hulpverleners en beleidsmakers een revolutie vragen in het denken met betrekking tot ‘recht op zorg’. Het accepteren van verschillen wordt de nieuwe uitdaging. 5.7 Studievragen en opdrachten ?? 1. Zoek uit of de gemeente waar je bent geboren Wmo-beleid heeft beschreven specifiek voor (kwetsbare) ouderen of voor kwetsbare burgers in het algemeen. Let daarbij op toegankelijkheid van informatie, helderheid van informatie voor gebruikers (burgers) in folders of op websites enzovoort. Bespreek de uitkomsten in de groep. Zijn er opvallende verschillen tussen de gemeenten? 2. Maak een folder of websitetekst waarin je een nieuwe activiteit aankondigt voor 65-plussers in de gemeente, die past bij de Wmo-gedachte. Wat zet je neer? En hoe? En met wie? Waar? Wanneer? Hoe lang? Wat zijn de kosten? Enzovoort. 3. Je hebt in dit hoofdstuk een aantal reacties gelezen over de verandering van de verzorgingsstaat naar een participatiemaatschappij. Beschrijf in een kort essay (1 of 2 A4’tjes) hoe jij zelf als (toekomstig) hulpverlener naar deze transitie kijkt vanuit het perspectief van ouderen in de samenleving.

Literatuur

81

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15.

Achterhuis, H. (1980). De markt van welzijn en geluk. Amsterdam: Ambo. Andersson Elffers Felix (2012). Rapportage, evaluatie en verantwoording van het Programma Welzijn Nieuwe Stijl, Programmabureau Welzijn Nieuwe Stijl. Utrecht: AEF. Boer, N. de, Diepen, A. van & Meijs, L. (2013). Swingen met lokale kracht, overheden en de netwerksamenleving. Den Haag: RMO. Bovens, M. & Wille, A (2011). De kloof. Een kabinet voor lager opgeleiden. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 27 september 2011, via 7 www.socialevraagstukken.nl. Grootegoed, E. (2013). Van claimcultuur naar schaamtecultuur? In: Th. Kampen, I. Verhoeven & L. Verplanke (red.), De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid,. Rotterdam: Van Gennep. Jager-Vreugdenhil, M. (2012). Nederland, participatieland? Niet alle verbanden zijn evenveel gericht op zorg.  Maatwerk 6, p. 2–5. Jonker, J.J., Noije, L. van & Vrooman, C. (2012). Een beroep op de burger. Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? Den Haag: SCP. Kampen, Th., Verhoeven, I. & Verplanke, L. (2013). De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. Den Haag: Van Gennep. Linders, L. (2007). Niet de sterkste schouders. Journal of Social Intervention 16, 2, 13–24. Ministerie van Binnenlandse Zaken (2013). De doe-democratie – Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving. Den Haag: Ministerie van BZK. Ministerie VWS (2010). Brochure Welzijn Nieuwe Stijl. Den Haag: VWS. Movisie (2013). Om te bewaren – eenmalig magazine ter afsluiting van Goed voor Elkaar. Utrecht: Movisie. Scholte, M. & Sprinkhuizen, A. (2012). De sociale kwestie hervat. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Tonkens, E. & Duyvendak, J.W. (2013). Conclusie – Een hardhandige affectieve revolutie.In: Th. Kampen, I. Verhoeven & L. Verplanke (red.), De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. Amsterdam: Van Gennep. 7 www.minvws.nl, geraadpleegd juni 2013.

5

83

Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid Magteld Beun

Leerdoelen –– Je bent bekend met het begrip civil society en kunt dit plaatsen binnen de ontwikkelingen van de Wmo, de trend van zelfredzaamheid en de inzet van het eigen netwerk (samenredzaamheid). –– Je hebt inzicht in de rol en de betekenis van ouderen als consument en leverancier binnen de civil society en de toekomst van mantelzorg en vrijwilligerswerk. –– Je bent bekend met de termen kwetsbaarheid, zelfredzaamheid en burgerkracht en hebt hier als professional en burger een mening over. –– Je hebt een mening over de ideologie rond de bewuste beleidsmatige inzet en introductie van termen als zelfredzaamheid, vrijwilligerswerk en mantelzorg en de bezuinigingen die gepaard gaan met het adagium van de zelfredzaamheid. –– Je bent je bewust van het feit dat zelfredzaamheid niet alleen een beleidsterm betreft, maar ook daadwerkelijke inhoudelijke implicaties heeft voor het welzijnswerk en voor de verhouding tussen cliënt, diens netwerk en de informele zorg.

6.1 Inleiding – 86 6.2 Kwetsbare ouderen: ouderen als consument – 86 6.2.1 Ouderen binnen de Wmo – 87 6.2.2 Kwetsbare ouderen – 87

6.3 Zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht – 89 6.3.1 Zelfredzaamheid – 89 6.3.2 Zelfzorg – 90 6.3.3 Burgerkracht – 90 6.3.4 Empowerment – 91 6.3.5 Zelfwerkzaamheid en zelfsturing – 91 M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_6, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

6

6.4 Civil society: samenredzaamheid – 92 6.5 Mantelzorg – 93 6.5.1 Ouderen en mantelzorg – 93 6.5.2 De toekomst van de mantelzorg – 96

6.6 Vrijwilligerswerk – 97 6.6.1 Ouderen en vrijwilligerswerk – 97 6.6.2 De toekomst van vrijwilligerswerk – 98

6.7 Studievragen en opdrachten – 98 Literatuur – 99

Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

85

6

86

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

When I get older, losing my hair Many years from now, Will you still be sending me a valentine, Birthday greetings, bottle of wine? If I’d been out till quarter to three, Would you lock the door? Will you still need me, will you still feed me, When I’m sixty four Paul McCartney (1942), lid van de Britse popgroep The Beatles

6.1 Inleiding

6

De agenda van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) bevat twee hoofdthema’s: het vergroten van de sociale participatie van kwetsbare groepen en een oproep aan alle burgers om als vrijwilliger informele zorg te bieden aan kwetsbare medemensen. In dit hoofdstuk komen beide elementen, die ook zichtbaar zijn rond de doelgroep ouderen, aan de orde: de oudere als leverancier en als consument binnen de Wmo. Lang voor de invoering van de Wmo in 2007 was Nederland al een land waarin mensen elkaar hielpen. Op de Europese ranglijsten van vrijwillige inzet en liefdadigheid staat Nederland steeds bovenin. Motieven die mensen opgeven om zich in te zetten voor een ander zijn onderzocht door het Sociaal Cultureel Planbureau, en daaruit blijkt dat mensen het vanzelfsprekend vinden om hulp te verlenen. Dit doen ze uit liefde en genegenheid, uit vriendschap of vanuit een besef dat ze een morele plicht hebben te helpen. De civil society – een samenleving waarin burgers actief participeren – bestond dus eigenlijk al voordat deze door beleidsmakers werd uitgevonden en afgedwongen. Dit hoofdstuk beginnen we met de groep kwetsbare ouderen die de samenleving kent. Mensen die de doelstelling van de Wmo om mee te doen niet gemakkelijk kunnen waarmaken. Wat zijn dit voor ouderen? In het eerste deel van dit hoofdstuk gaat het dus over de rol van ouderen als consument binnen de Wmo en de civil society. Daarna gaan we in op de zelfredzaamheid die in de nieuwe participatiemaatschappij centraal staat. Wat is zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht eigenlijk? We staan stil bij de vraag of ouderen hieraan kunnen voldoen en bij het beroep dat een oudere burger moet doen op zijn netwerk. We lichten toe wat civil society is; civil society gaat over eigen verantwoordelijkheid van burgers. Het gaat over de wijze waarop burgers bijdragen aan de samenleving. Is het mogelijk dat ouderen een groter beroep doen op hun netwerk? Is het mogelijk dat meer (oudere) mensen zich vrijwillig inzetten voor een ander? We bekijken op welke wijze ouderen in Nederland betrokken zijn bij deze informele zorg, en dus naar de rol van ouderen als leverancier van zorg en diensten binnen de civil society. Er zijn grenzen aan wat de burger kan en wat er redelijkerwijs van hem kan worden verwacht. We zullen dit hoofdstuk voorzien van cijfermateriaal, waarmee de inzet en de positie van oudere gebruikers en leveranciers wordt geïllustreerd. Het zijn indrukwekkende cijfers. Nederland staat niet voor niets in de top van de lijsten van vrijwillige inzet. We staan dan ook aan het eind van dit hoofdstuk stil bij de bedenkingen bij en beperkingen van burgerkracht en zelfredzaamheid in combinatie met de civil society en bij de vraagstukken die er liggen voor de toekomst. 6.2 Kwetsbare ouderen: ouderen als consument

De Wmo is er voor iedereen – meedoen is het credo. Daarbij is duidelijk dat bij dit meedoen sommige mensen meer hulp nodig hebben dan anderen. Het betreft hier de ‘kwetsbare bur-

6.2 • Kwetsbare ouderen: ouderen als consument

87

gers’. Een grote, diffuse groep van ongeveer 2,5 miljoen mensen. 10% van de Nederlandse bevolking heeft min of meer structurele ondersteuningsbehoefte als bedoeld in de Wmo en 5% heeft die incidenteel of kortdurend nodig. Het totale percentage van de bevolking dat als ‘kwetsbaar’ gekenmerkt kan worden, bedraagt dus ongeveer 15%. Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau komen negen risicofactoren naar voren voor deze kwetsbaarheid. Dit zijn: ‘slechte gezondheid; een geringe mate van psychisch welbevinden; een inkomen van minder dan 110 procent van het minimumloon; in een eenoudergezin leven; werkeloosheid in de afgelopen vijf jaar; leven in een huishouden met een uitkering of zonder werk; van niet-westerse afkomst zijn; en het Nederlands slecht beheersen. Hoe langer deze ongunstige factoren aanhouden en hoe groter de persoonlijke kwetsing, hoe kleiner de kans dat mensen op eigen kracht de aansluiting weer weten te vinden.’[17] 6.2.1 Ouderen binnen de Wmo

In het vorige hoofdstuk beschreven we de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Binnen het gedachtegoed van de Wmo is de aard van de problemen of de beperking leidend, en niet de leeftijd. Ouderen vormen binnen de Wmo geen aparte doelgroep. Misschien opvallend, want veel van de 2,2 miljoen ouderen (circa 60%, ongeveer 0,9 miljoen) heeft te maken met een of meer beperkingen. Toch heeft het merendeel van de ouderen geen ondersteuningsvraag of -behoefte. Het zijn ouderen die zich prima zelfstandig kunnen redden. Sterker nog, ouderen nemen een groot deel van al het vrijwilligerswerk en de mantelzorg voor hun rekening. ‘Niet de leeftijd, maar mobiliteitsbeperkingen, psychische problemen als angst en depressie, slaapproblemen, financiële problemen, eenzaamheid of een combinatie hiervan zijn bepalend voor de ondersteuningsvraag. Het merendeel van de ouderen heeft daarbij geen ondersteuningsbehoefte.’[10]

Ouderen zijn wel een belangrijke doelgroep wanneer je kijkt naar het doel van de Wmo: zo lang mogelijk zelfstandig wonen en met gebruik van eigen netwerk meedoen in de samenleving. In de toekomst zal het aantal ouderen dat gebruik gaat maken van de Wmo toenemen, omdat het aantal ouderen in Nederland toeneemt. In 2011 was 6,5% van de Nederlandse bevolking vijfenzeventig jaar of ouder, in 2030 zal dit 11% zijn. Ouderen worden ook ouder. In 2011 is een op de vier personen van 65+ 85 jaar of ouder, in 2030 zullen dat er twee op de vijf zijn.[5] 6.2.2 Kwetsbare ouderen

Kwetsbaarheid gaat over een opeenstapeling van ervaren problemen. Onderzoek naar kwetsbaarheid maakt een onderscheid in drie domeinen waarin mensen kwetsbaar kunnen zijn: fysieke, psychische en sociale kwetsbaarheid. Deze drie vormen van kwetsbaarheid zijn door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) in kaart gebracht. Ouderen denken en praten niet over zichzelf in termen van kwetsbaarheid. Hun aandacht gaat vooral uit naar de kwaliteit van leven; zij vragen zich bijvoorbeeld af ‘wat is belangrijk?’, ‘waar hecht ik aan?’ en ‘wat geeft zin aan mijn leven?’.[5]

6

88

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

De term kwetsbaarheid wordt dus met name gebruikt door beleidsmakers (niet in de laatste plaats binnen de Wmo) en ook door hulpverleners. Het hanteren van de term kwetsbaar helpt hen bij het bepalen of er sprake is van een zorgvraag of een zorgbehoefte. Het is natuurlijk wel ironisch om te constateren dat de oudere burger zelf niet zo gemakkelijk een vraag formuleert rond zijn kwetsbare positie, omdat hij of zij niet op deze manier naar zichzelf kijkt. Het bepalen van de kwetsbaarheid is vooral een hulpmiddel voor beleidsmakers en hulpverleners om een hulpvraag (die mogelijk niet expliciet, maar wel aanwezig is) op te sporen en te zorgen voor een passend aanbod. In de gezondheidszorg bestaan verschillende ideeën over wat kwetsbaarheid bij ouderen is. ‘Kwetsbaarheid bij ouderen is een proces van het opeenstapelen van lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten in het functioneren dat de kans vergroot op negatieve gezondheidsuitkomsten (functiebeperkingen, opname, overlijden).’[6]

6

Alle factoren die zich opstapelen kunnen worden vertaald in criteria voor kwetsbaarheid:

» - lichamelijk actief zijn, voeding, mobiliteit, evenwicht, zintuiglijke functies (horen, zien),

kracht, uithoudingsvermogen;   - cognitie (denken, herinneren, waarnemen, interpreteren, problemen oplossen), stemming en coping (hoe ga je om met gebeurtenissen in je leven);   - sociale steun en sociale relaties.  We noemen een oudere kwetsbaar wanneer hij aan een aantal van deze criteria voldoet.[6]. 

«

Op de website die hoort bij dit boek vind je een kwetsbaarheidsmeter, waarmee is vast te stellen of een oudere volgens de beschreven definitie kwetsbaar is, maar die ook inzicht geeft in ondersteuningsbehoeften. Ook is er een participatieladder te vinden – een instrument voor gemeenten om te beoordelen op welk niveau hun burgers participeren. Uitgaande van een brede definitie van kwetsbaarheid waren er in Nederland in 2009 naar schatting ruim zevenhonderdduizend kwetsbare personen van vijfenzestig jaar en ouder. De kwetsbaarheid van ouderen voldoet aan een 25–75–100 procent regel: een kwart van de zelfstandig wonende 65-plussers in Nederland is kwetsbaar. In verzorgingstehuizen is driekwart van de 65-plussers kwetsbaar. In verpleeghuizen is bijna elke bewoner kwetsbaar.

Kwetsbare ouderen zijn vaker hoogbejaard, vrouw of alleenstaand, en ze komen vaker uit lage sociaaleconomische klassen. Doorslaggevend voor hun kwetsbaarheid is echter het hebben van meer dan één aandoening (multimorbiditeit) en het hebben van matige of ernstige functiebeperkingen (in bewegen, zelfverzorging en/of huishoudelijk werk). De tegenhanger die bij kwetsbaarheid wordt ingezet is ‘welbevinden’. Het gaat dan om de mate waarin iemand zich ‘goed voelt’ of ‘tevreden is’. Bij ouderen die volgens de definitie kwetsbaar zijn, kan er echter nog steeds sprake zijn van een hoge mate van welbevinden, van welzijn of geluk. Het gevoel van welbevinden wordt opgebouwd uit diverse onderdelen: emotioneel ‘goed voelen’, positief kunnen functioneren, tevredenheid met het leven, sociaal welbevinden (contact en verbondenheid met anderen) en vitaliteit. Het is niet zozeer de lichamelijke (functie)beperking die het welzijn bepaalt, maar de wijze waarop de oudere erin slaagt om zich in het leven met deze beperking ‘goed te voelen’. De copingsvaardigheden (de manier waarop iemand

89

6.3 • Zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht

leert omgaan met zijn situatie) van de oudere zijn, naast de ernst van de (functie)beperkingen en de kwetsbaarheid, essentieel. Het is de vraag of kwetsbare ouderen eigenlijk zelf wel een hulpvraag hebben, zeker wanneer zij zichzelf niet definiëren als kwetsbaar. Moeten ze worden ‘opgespoord’? En door wie dan? Of gaan we er vanuit dat ‘geen bericht goed bericht’ is en dat deze ouderen niet gevonden hoeven te worden, omdat ze kennelijk zelfredzaam zijn? 6.3 Zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht

De burger is aan zet. Dat beroep op de burger komt, zoals we in het vorige hoofdstuk lazen, niet uit de lucht vallen.

» Het komt voort uit twee grote ontwikkelingen: die van een terugtrekkende overheid, en die van een burgerschapsopvatting gericht op rechten naar één die plichten centraal stelt.  « [21]

De burger moet zijn eigen vragen beantwoorden, zijn eigen problemen oplossen en zijn eigen netwerk inzetten voor zijn eigen hulpbehoevendheid. Tevens moet hij zijn eigen hulpvraag kunnen benoemen en steun zoeken bij zijn eigen zwaktes. En als dat allemaal niet is gelukt, dan mag hij aankloppen bij de professionele instanties, via het gemeentelijk Wmo-loket. Dit is waar de burger om vraagt en waar hij behoefte aan heeft: zelfredzaamheid. Kennelijk hebben hulpverleners tot het moment van invoering van de Wmo niet goed geluisterd naar de vraag van de burger. Die vroeg om meer ruimte om het zelf te doen en zelf zijn sores op te lossen, maar kreeg die niet. Dat is kort en cynisch een van de invalshoeken om naar burgerkracht en zelfredzaamheid te kijken. Wat is zelfredzaamheid nu precies? Zo actief mogelijk? Zo zelfstandig mogelijk? 6.3.1 Zelfredzaamheid

Een snelle zoektocht levert de volgende betekenissen op met betrekking tot de term zelfredzaamheid: 55 het vermogen om zelfstandig je leven te leiden en om je eigen problemen op te lossen; 55 maar ook: het vermogen om dagelijkse algemene levensverrichtingen zelfstandig te kunnen doen, bijvoorbeeld wassen, aankleden en koken, en om sociaal te kunnen functioneren; 55 het vermogen om normale activiteiten van het dagelijkse leven zelfstandig te kunnen uitvoeren, en allerlei problemen zelf te kunnen aanpakken, zonder professionele hulpverlening; 55 en een laatste: het vermogen om het leven in te richten zonder hulp van anderen. Er zijn een heleboel mensen, ook ouderen, die voldoen aan al deze varianten van zelfredzaamheid. Over deze groep hoeven we het dus niet meer te hebben, zo lijkt het. Toch spelen zij een belangrijke rol in de discussie rond het inzetten van vitale (flexibele, actieve, divers samengestelde) netwerken. Zij kunnen iets betekenen in de zorg voor hun buren, kinderen en partner. We komen hier later in dit hoofdstuk uitgebreid op terug wanneer we vrijwilligerswerk en mantelzorg nader beschrijven vanuit het perspectief van ouderen als leverancier. Er zijn echter ook een heleboel kwetsbare ouderen die niet in staat zijn tot deze zelfredzaamheid.

6

90

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

6.3.2 Zelfzorg

6

Een zoektocht op het web naar de betekenis van de term zelfzorg geeft de volgende informatie. Zelfzorg is een term uit de verpleegkunde die de mate aangeeft waarin een patiënt (of zorgvrager) voor zichzelf kan zorgen. Zelfzorg wordt wel omschreven als ‘alle zorg die een persoon besteedt aan het opheffen van eigen noden en het voldoen aan eigen behoeften’. Er is sprake van een zelfzorgtekort als er bijvoorbeeld hulp nodig is bij de algemene dagelijkse levensverrichtingen. Bij zelfzorg staat de medische invalshoek centraal: alle handelingen die een mens bewust verricht om zijn eigen gezondheid te verbeteren; het betreft zowel preventieve handelingen als behandeling met bijvoorbeeld zelfmedicatie. De medische component van zelf-zorg wordt bevestigd wanneer al heel snel bij die term een hele reeks van zelfzorgstandaarden zichtbaar wordt, uitgegeven door de gezamenlijke apothekers – van aambeien tot wratten. Zelfredzaamheid concentreert zich op het welzijnsdomein: de sociale samenhang, het kunnen verrichten van taken om zelf te kunnen functioneren en de samenhang van de oudere met zijn netwerk. Zelfzorg concentreert zich op de mate waarin een oudere in staat is zijn gezondheid te onderhouden. 6.3.3 Burgerkracht

Het begrip burgerkracht zou ook kunnen worden aangeduid met de termen eigen kracht, zelfsturing of empowerment van de burger. Burgerkracht is kracht en inzicht gebaseerd op de authenticiteit van burgers. Burgers nemen de regie (weer) in eigen handen, de burger staat weer centraal. Burgers streven meer naar een doe-het-zelf samenleving, minder een klant en consument zijn, meer eigenaar. Burgerkracht kan worden aangewend door burgers die hun invloed op een duurzame samenleving willen vergoten. De samenleving van authentieke burgers die hun kracht en inzicht aanwenden wordt ook wel civil society genoemd.[11]

Politieke partijen maken ook gebruik van deze term. Voor de VVD staat burgerkracht voor zelfredzaamheid en een kleine overheid, voor de PvdA staat deze term voor emancipatie. De term burgerkracht kent een nieuwe dimensie sinds het uitkomen van het in opdracht van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) geschreven essay van Jos van der Lans en Nico de Boer Burgerkracht – de toekomst van sociaal werk in Nederland (2011).[11] Het is een analyse en een pleidooi voor de daadwerkelijke transitie die moet plaatsvinden. Hun essay riep een storm van kritiek en discussie op in welzijnsland. Zij beschrijven het falen van het beleid van burgerkracht van de afgelopen decennia en stellen dat het nu menens is. De financiële crisis en de hierbij horende bezuinigingen moeten ervoor zorgen dat wat tot nu toe door professionals en beleidsmakers als een mantra wordt gepropageerd (burgerkracht: het empoweren van de burger en werken vanuit zijn wensen) nu echt tot stand komt. Wat al vijfentwintig jaar op papier wordt beleden, moet nu in de praktijk worden gebracht – er is geen andere optie. Zo niet, dan is dat het failliet van de welzijnssector, aldus De Boer en Van der Lans.

» Schaarste van publieke middelen vormt in die transformatie een katalysator. Ze zorgt ervoor dat niemand die papieren verhalen over burgers en burgerparticipatie nog kan beperken tot schriftelijke plichtplegingen. Dat is minder een oproep aan burgers om het zelf te doen, dan

6.3 • Zelfredzaamheid, zelfzorg en burgerkracht

91

wel een appel aan het institutionele veld om ruimte te maken, lef te tonen, macht los te laten en nieuwe verbindingen aan te gaan met (groepen) burgers. Dat vraagt om een andere vorm van professioneel handelen, waarin niet de dienstverlening, maar de dienstbaarheid centraal staat.[11] 

«

Nieuw is burgerkracht dus niet, volgens dit essay. Wel is er sprake van een nieuwe noodzaak en daarmee ook een kans voor burgers, beleidsmakers en professionals om burgerkracht voor eens en voor altijd daadwerkelijk te realiseren. 6.3.4 Empowerment

Een interessante analyse van het begrip empowerment is gemaakt door Omlo.[13] Hij stelt dat empowerment fundamenteel anders insteekt dan de liberaal-individualistische benadering van de ‘doe-het-zelfmaatschappij’. Empowerment draagt het element van interactie met de omgeving in zich, zowel op micro- als op meso- en macroniveau. Individuele kwetsbaarheid wordt zo geen particulier probleem, maar is een gevolg van ongelijke verdeling en toegang tot hulp- en steunbronnen. Bij het oplossen van problemen gaat het dan ook niet alleen om het versterken van de eigen kracht, maar ook om de interactie met de krachtenvelden om iemand heen. Bij het uitgaan van empowerment wordt benadrukt dat er sprake is van een maatschappelijke invloed op de ervaren problemen en een hierbij horende verantwoordelijkheid om tot een oplossing te komen. Omlo breekt een lans voor het sociaal werk om dit empowermentparadigma in te zetten binnen hun werk en het niet te versmallen tot eigen kracht van burgers. Deze empowermentgedachte kent een grote gelijkenis met hetgeen men in de jaren zeventig van de vorige eeuw emanciperende hulpverlening noemde. Het emanciperende karakter van de hulpverlening was er altijd op gericht de verantwoordelijkheden voor de cliënt zo snel mogelijk terug te leggen bij de cliënt en zijn omgeving. Een korte toelichting op emanciperende hulpverlening volgt in 7 hoofdstuk 10 over casemanagement. 6.3.5 Zelfwerkzaamheid en zelfsturing

Van Ewijk maakt een mooie analyse van de complexiteit van onze samenleving1 – die het burgers steeds moeilijker maakt om deel te blijven nemen aan de samenleving – om deze te begrijpen, er grip op te hebben en er in te kunnen participeren. Van Ewijk noemt de kwestie van zelfwerkzaamheid (die een ander accent legt dan zelfredzaamheid) als de mogelijke kern van de sociale kwestie. Hij noemt zelfwerkzaamheid het vermogen om jezelf ter hand te nemen en om in te kunnen grijpen in de wereld om je heen, en het gevoel dat je iets kunt en van waarde bent. Het is niet moeilijk om te bedenken dat ouder wordende mensen binnen onze samenleving moeite hebben om alle ontwikkelingen te volgen, laat staan daar volledig in te participeren. Van Ewijk constateert dat met het wegvallen van bestaande gangbare structuren binnen de traditionele samenleving mensen de overgang moeten maken van een plaatsgevende samenleving (je wist bij welke ‘zuil’ in de samenleving je hoorde, uit welk milieu je kwam en welke kansen en mogelijkheden je leven bood vanuit deze startpositie) naar een plaatszoekende samenleving. 1

Hans van Ewijk was onder meer van 2010 tot 2014 bijzonder hoogleraar grondslagen van het maatschappelijk werk aan de Universiteit van Humanistiek.

6

92

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

‘Een mens moet zijn eigen plaats zoeken op de arbeidsmarkt, in het sociale domein, in het zingevingsdomein en dat steeds weer opnieuw. De grote maatschappelijke trend wordt vaak aangeduid als individualisme en dat is ook zo maar tegelijkertijd leven we ook in een wereld waarin mensen zich steeds weer moeten aansluiten bij groepen en gemeenschappen.’[9]

6

In onze samenleving gaat het er om dat je je als ouder wordend mens voortdurend kunt positioneren, profileren en verbinden, dat je een balans weet te vinden tussen wat Van Ewijk adaptatie en accommodatie noemt. Daarmee duidt hij op het gevoel dat de wereld om je heen enige samenhang heeft, dat je daarin zelf kunt ingrijpen en dat je daarin zelf ook een waarde hebt en zelf richting kunt geven aan je eigen leven. Dat valt mensen vaak zwaar. De behoefte om tot een zingevend systeem te horen en zelf ook van betekenis te zijn, vraagt om een stevige overtuiging van de persoon en van de samenleving. Het behoren tot maakt dat mensen een zin van hun leven ervaren. De sociale kwaliteiten van mensen worden, zo stelt Van Ewijk, steeds belangrijker. Het lastige van onze tijd is dat de coherentie niet iedereen gegeven is, en dat deze in een plaatszoekende samenleving zelf gevonden moet worden. De vraag is nu wat dit over de ouder wordende mensen in de samenleving zegt. De verbinding en de het zoeken en vinden van een plaats kunnen door lichamelijke en cognitieve beperkingen worden belemmerd. Voor ouderen die succesvol zijn gebleken in het ouder worden blijkt dat het vinden van een plaats in de maatschappij bij hen samenhangt met de mogelijkheid tot aansluiten, met sociale contacten en met het bijhouden van maatschappelijke en technische ontwikkelingen. Wat Van Ewijk beschrijft als zelfwerkzaamheid, kennen we ook onder de naam zelfsturing. Zelfsturing heeft betrekking op het vermogen van individuele mensen om initiatieven te nemen tot het ontwerpen en realiseren van een situatie die als zingevend wordt ervaren.

Bij zelfsturing gaat het om de mogelijkheid sociaal weerbaar door het leven te gaan, het leven vorm en richting te blijven geven en om zelf de regie te voeren. Het gaat om het vermogen een actieve copingstrategie in te zetten om binnen verschillende contexten adequaat te reageren, en een steunend netwerk te organiseren, vast te houden en te benutten. Zelfsturing vraagt een gezonde balans tussen autonomie en verbinding met anderen. Het gaat om een blijvend groeiscenario in de persoonlijke ontwikkeling tot op hoge leeftijd. Daar waar deze zelfsturing onvoldoende kan worden gerealiseerd, is er sprake van sociale kwetsbaarheid. 6.4 Civil society: samenredzaamheid

Daar waar zelfredzaamheid, zelfzorg en zelfwerkzaamheid onvoldoende mogelijk blijken, komt de inzet en betrokkenheid van het netwerk aan de orde. Ook dat is burgerkracht: de inzet van het eigen netwerk en het organiseren van de eigen wensen en mogelijkheden rond zorg en hulpverlening. Kern is dan of er een netwerk beschikbaar is dat aan deze vraag kan voldoen. De civil society (de bereidheid je in te zetten voor een ander) is er, zoals we in de inleiding aangaven (7  par. 6.1), eigenlijk altijd geweest. In beleidsstukken worden voor deze vorm van inzet voor elkaar en in de maatschappij verschillende woorden gebruikt (informele zorg, vrijwilligerswerk, mantelzorg).

93

6.5 • Mantelzorg

Waar gaat het nu precies om als er wordt gesproken over de civil society? In een civil society gaat het om de eigen verantwoordelijkheid van burgers. Het gaat om de wijze waarop burgers bijdragen aan de samenleving. Het gaat ook om de vraag in hoeverre de overheid de burger hierop kan aanspreken en in hoeverre de overheid kan en mag sturen hoe burgers bijdragen aan de samenleving.

» Civil society, ook wel aangeduid als het “maatschappelijk middenveld”, kan breed worden

gedefinieerd als de ruimte in de samenleving waar burgeractiviteiten plaatsvinden (Knight, Chigudu & Tadon, 2002). Het is de ruimte waar individuele leden van de samenleving vrijwillig bij elkaar komen, in formele of informele bijeenkomsten, groepen, verenigingen of organisaties, om deel te nemen aan het openbare leven.[23] 

«

Wat civil society precies is, varieert in het perspectief van de wetenschap, beleidsmakers en de praktijk. Ironisch is wel dat er nergens een visie of definitie te vinden is waar burgers toelichten wat zij verstaan onder civil society. Sterker nog, de vraag is welke burgers ooit van deze term hebben gehoord. Daar waar de burgers zichzelf en hun inzet organiseren, lijkt er niet veel aan de hand. Bekend met de term of niet, het concept van de civil society bestond al langer. Volledig in lijn met de huidige gedachte van een participatiemaatschappij krijgen en nemen burgers de ruimte om zich in te zetten op een manier die zij zelf prettig vinden en die hen motiveert. 6.5 Mantelzorg

De Wmo wijst mensen eerst op de verantwoordelijkheid om zorg- en hulpvragen op te lossen binnen het eigen netwerk. Zorg verlenen aan elkaar binnen het nabije netwerk bestaat al veel langer dan de Wmo. We kennen deze vorm van zorg onder de term mantelzorg. Mantelzorg is zorg die wordt gegeven aan een hulpbehoevende door iemand uit diens directe omgeving. Het gaat dan om: 55 ‘zorg die huisgenoten, familie, vrienden, kennissen, collega’s en buren verlenen en die voortkomt uit onderlinge relaties; het gaat dus niet om hulp als gevolg van een beroep of georganiseerd vrijwilligerswerk; 55 steun die mensen geven vanwege gezondheidsproblemen of beperkingen tot in een terminale fase; 55 steun die varieert van huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging tot begeleiding.’[14]

Het aantal mantelzorgers in Nederland varieert, afhankelijk van de definitie van mantelzorg die men hanteert. Duidelijk is dat in de definitie die wij hier kiezen, vrijwilligerswerk niet wordt meegerekend. 6.5.1 Ouderen en mantelzorg

Ouderen zijn zowel een grote leverancier van mantelzorg als een grote afnemer. Het aantal oudere mantelzorgers is de afgelopen jaren toegenomen en zij leveren tot hun 75ste levensjaar ook aanzienlijk meer mantelzorg dan andere leeftijdscategorieën. Door deze vergrijzing komen

6

94

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

er meer mantelzorgers die zelf gezondheidsproblemen hebben. Op dit moment heeft bijna een vijfde van de mantelzorgers een slechte gezondheid. Mantelzorgers van partners verlenen hun hulp vaak lang, gemiddeld 5,3 jaar, en intensief, gemiddeld vijfenveertig uur per week.[1]

De combinatie van mantelzorg met andere activiteiten levert een positief effect op voor oudere mantelzorgers (50+). Het ontplooien van verschillende activiteiten (mantelzorg, vrije tijd, werk) kan een positief effect hebben op de gezondheid van ouderen. Ouderen die mantelzorg combineren met andere activiteiten (in vrije tijd, of werk) blijken een betere conditie te hebben en voelen zich gezonder dan ouderen die alleen mantelzorg verlenen.

6

Ouderen en mantelzorgers

De ontvangers van mantelzorg zijn vooral mensen met een langdurige en intensieve zorgbehoefte, bijvoorbeeld met CVA, dementie, reuma, de ziekte van Parkinson, schizofrenie, depressie, MS of verstandelijke of meervoudige beperkingen. Enkele kenmerken van hulpbehoevenden waarvoor familie of bekenden inspringen: 55 78% is ernstig beperkt; 55 meer vrouwen (71%) dan mannen (29%); 55 de helft is alleenstaand; 55 68% heeft behoefte aan emotionele steun; 55 bijna 20% kan niet langer dan een half uur alleen zijn; 55 bijna de helft heeft het hele jaar door hulp nodig; 55 65% is ouder dan 65 jaar.

Grenzen aan de zorg: overbelaste mantelzorgers

Door de ontwikkelingen in het beleid (de Wmo, die burgerkracht en participatie stimuleert, en terugdringing van de kosten van de gezondheidszorg), maar ook onder invloed van de demografische ontwikkelingen (vergrijzing) neemt de druk op mantelzorgers toe. Onderzoek toont aan dat het aantal mantelzorgers gelijk blijft, terwijl het aantal overbelaste mantelzorgers toeneemt.[19] Het verschilt per persoon wanneer er sprake is van overbelasting. Daarbij is het belangrijk om op te merken dat veel mensen zichzelf niet eens als mantelzorger zien. De zorg die zij geven aan hun kind of partner is zo vanzelfsprekend, dat het woord mantelzorg daarvoor voor hen niet van toepassing is. Het landelijk steunpunt mantelzorg kwam tot de volgende definitie:

» Een zwaarbelaste mantelzorger is iemand bij wie vanwege een combinatie van factoren,

waaronder de mantelzorg, het evenwicht tussen draagkracht en draaglast voortdurend onder spanning staat met een negatief effect op leven en gezondheid als gevolg. De situatie wordt door de mantelzorger gedurende een lange onafgebroken periode ervaren als grote fysieke en/ of psychische druk.[12] 

«

In de definitie staan draagkracht en draaglast centraal. Factoren die van invloed zijn op de draagkracht zijn onder meer: lichamelijke en geestelijke conditie van de mantelzorger; wijze van omgaan met problemen (coping); de motivatie die de mantelzorger heeft voor zijn zorgtaak; en de grootte en de veerkracht van het sociaal netwerk van de mantelzorger, maar ook van de zorgvrager. Voor de draagkracht van mantelzorgers zijn sociaaleconomische status en

6.5 • Mantelzorg

95

gezondheid belangrijke indicatoren. Een hoger opleidingsniveau draagt bij aan een gezondere levensstijl (minder roken, matig alcoholgebruik). En een gezonder levenspatroon zorgt weer voor meer daagkracht.[18] Factoren die de draaglast beïnvloeden zijn onder meer: de omvang en mate van (on)planbaarheid van zorgtaken; de ziekte en de prognose; het inzicht dat de mantelzorger heeft in het ziektebeeld van zorgvrager (in hoeverre is er begrip en kan er adequaat worden gereageerd, en hoeveel energie kost dit); de woonsituatie (dus ook de praktische mogelijkheden bij het verlenen van de zorg); mogelijke bijkomende sociale problemen (wanneer de mantelzorger problemen heeft op het werk of in de eigen relatie vragen die ook aandacht en energie); mogelijke bijkomende emotionele problemen (als er met andere belangrijke personen in het netwerk ook ‘iets’ aan de hand is, worden het verlenen van zorg en de zorgen die dit met zich meebrengt zwaarder); mogelijke bijkomende relationele problemen (als de relatie al moeizaam verliep, kan zorg hier een extra belastende factor zijn).[7] Er zijn nog meer factoren te benomen die de belasting van de mantelzorger beïnvloeden[8]: 55 tijdsbelasting: de tijdsdruk die de zorgverlening oplegt aan de mantelzorger; 55 ontwikkelingsbelasting: het gevoel van de mantelzorger dat hij in zijn persoonlijke ontwikkeling wordt geremd; 55 fysieke belasting: het negatieve effect op de gezondheid, de kracht en de energie van de mantelzorger; 55 sociale belasting: het gevoel van de mantelzorger conflicterende rollen te hebben; 55 emotionele belasting: de negatieve gevoelens van de mantelzorger over de ontvangers van zorg, mogelijk als resultaat van moeilijk gedrag van deze mensen.

Mantelzorg kan ook leiden tot overbelasting. ‘Van de Nederlandse mantelzorgers zegt 17% ernstig overbelast te zijn (te veel verplichtingen), 28% matig belast (problemen met het combineren van taken), 33% licht belast (voortdurend plichtsgevoel), en 22% voelt zich niet belast. De overbelasting van de mantelzorger kan leiden tot verhoogde kwetsbaarheid voor ziekten, lichamelijke problemen en een eerdere opname van de cliënt.’[8]

Ontspoorde mantelzorg

» De meeste mantelzorgers (77%) ervaren veel voldoening bij het verlenen van mantelzorg. Uit

onderzoek komt naar voren dat mantelzorgers die gemiddeld drie uur per week zorgen, hun leven zelfs als gelukkiger beoordelen dan mensen die minder of niet zorgen en dan mensen die meer zorgen. Een beetje mantelzorg maakt dus gelukkig, veel mantelzorg daarentegen ongelukkig.[20] 

«

Het aantal mantelzorgers is met de komst van de Wmo ongeveer gelijk gebleven, maar het aantal overbelaste mantelzorgers is gestegen van ongeveer 300.000 naar 450.000. Deze opmerkelijke stijging is onder meer het gevolg van het feit dat steeds meer mantelzorgers langdurige en/of intensieve zorg verlenen. De verwachting is dat de druk op de mantelzorgers alleen maar toeneemt. Door een te grote belasting neemt de kans op ontsporing van mantelzorg toe. Dit heeft directe gevolgen voor de mogelijkheid om thuis al dan niet met behulp van professionele ondersteuning de zorg te blijven bieden. De vraag komt dan ook direct centraal te staan of de oudere die mantelzorg ontvangt nog thuis kan blijven wonen. Ontspoorde mantelzorg kan zich op verschillende manieren manifesteren en kan extreme gevolgen hebben, zoals we ook beschrijven in het hoofdstuk over ouderenmishandeling (7  H.  17). Sociaal werkers hebben

6

96

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

nadrukkelijk een signalerende en preventieve taak wanneer het gaat om het voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers. Het gesprek over de ervaren belasting, het organiseren van een steunsysteem rond de mantelzorger, het zorgen voor ontspanningsmogelijkheden zijn onderdelen waar de hulpverlener begeleiding bij kan bieden. 6.5.2 De toekomst van de mantelzorg

6

De babyboomers vormen de generatie die de komende jaren de mantelzorg gaat verlenen. Zij zijn opgegroeid in een tijd die werd gekenmerkt door individualisering, groeiende welvaart en een sterk ontwikkelde verzorgingsstaat. Deze generatie ouderen krijgt nu te maken met een zwaardere en langduriger zorgvraag. Deze generatie verschilt wat betreft de mogelijkheid en bereidheid om langdurig informele zorg te verlenen. De babyboomers willen best zorgen, ‘maar niet als enige activiteit en zeker niet als levenstaak, zoals het voor sommigen in de eerdere generaties was’.[4] De participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt is groter geworden in vergelijking met eerdere generaties. Daardoor wordt er meer tijd besteed aan werken, en is er minder ruimte voor het bieden van zorg. De familieverbanden zijn losser geworden, de geografische spreiding groter. Hoe verantwoordelijk voelt men zich voor de zorg voor een ex-partner? Is het mogelijk om, wanneer ouderen langer moeten werken, nog beschikbaar te zijn voor mantelzorg en vrijwilligerswerk? Ouderen vervullen ook vaak een rol in de opvang van de kleinkinderen – zeker in een periode waarin de kosten voor de kinderopvang omhooggaan. De vraag is of er naast werk en de zorg voor kleinkinderen en ouders nog tijd over is voor zorg in de buurt of vrijwilligerswerk. Daar staat tegenover dat de babyboomgeneratie een groot volume kent. Ze zijn met velen, waardoor er door veel handen naar verwachting toch hetzelfde kan worden geleverd. Maar het is nog niet duidelijk of er in de vraag naar ‘meer’ kan worden voorzien. De trends en scenario’s met betrekking tot mantelzorg worden beschreven door Movisie.[16] Bij mantelzorg voor een partner bestaat het grootste risico op overbelasting en het ontsporen van de zorg. Mantelzorg voor de partner betreft feitelijk vaak 24 uurszorg. In krimpende families, die ook een grotere geografische spreiding kennen dan in het verleden, kunnen ouderen en mantelzorgers minder back-up verwachten van hun kinderen bij bijvoorbeeld (huis)artsenbezoek, boodschappen doen, verlenen van hand- en spandiensten in en om het huis. Het signaleren van overbelasting en de ondersteuning hierbij zullen dan ook door anderen moeten worden opgepakt. Wanneer het gaat om mantelzorg voor (schoon)ouders gaat het om zorg die gemiddeld vijf jaar wordt verleend, zestien uur per week. In de toekomst zal deze zorg zich afspelen binnen een beperkter en diffuser familienetwerk met een grotere geografische spreiding. Zorgende kinderen zijn meer tijd (en geld) kwijt aan reizen en hebben binnen het familienetwerk minder back-up. Binnen patchworkfamilies (samengestelde gezinnen, families) is de taakverdeling tussen kinderen onderling minder vanzelfsprekend. De zorg aan overige verwanten en vrienden is het minst bekend. Deze zorg duurt gemiddeld vier jaar, en er wordt gemiddeld tien uur per week zorg verleend. Juist dit type mantelzorg zal moeten groeien om de verwachte krimp in andere vormen van zorg op te vangen. Gebrek aan overzicht over de mogelijkheden van het totale netwerk kan een belangrijk probleem vormen, maar vormt tevens de sleutel voor mogelijkheden tot uitbreiding van zorg. We besteden specifiek aandacht aan mantelzorg binnen migrantengemeenschappen in de digitale leeromgeving die hoort bij dit boek. Daarnaast is in de digitale leeromgeving meer informatie te vinden over de ‘mantelscan’ – een instrument voor professionals om samen met het netwerk de mantelzorg in kaart te brengen.

6.6 • Vrijwilligerswerk

97

6.6 Vrijwilligerswerk

Het verschil tussen mantelzorg en vrijwilligerswerk is gelegen in de relatie die degene die zich inzet (vrijwilliger) heeft met degene waar hij of zich voor inzet. Als er sprake is van een relatie (buren, partner, kind) is er sprake van mantelzorg. In alle andere gevallen is er sprake van vrijwillige inzet. Vrijwilligerswerk kent geen eenduidige definitie. Vaak ontbreekt een van de vijf componenten waaruit vrijwilligerswerk bestaat. Deze vijf componenten zijn: 1. het geheel van activiteiten die op vrijwillige basis worden uitgevoerd (onverplicht); 2. zonder financiële vergoeding (buiten eventuele onkostenvergoedingen); 3. in georganiseerd verband en met een maatschappelijk doel; 4. voor anderen, hetzij individuen, groepen of de samenleving in haar geheel; 5. waarbij binnen het vrijwilligerswerk dat wordt uitgevoerd geen sprake is van een familieband of andere nabije relatie.

6.6.1 Ouderen en vrijwilligerswerk

Ouderen met een hoger opleidingsniveau, een hoger inkomen en een betere gezondheid, en ouderen die vaker naar de kerk gaan, zetten zich vaker in als vrijwilliger dan ouderen die deze kenmerken niet hebben. Ouderen die zich in een eerdere fase van hun leven al vrijwillig hebben ingezet, zullen zich na hun pensionering eerder opnieuw vrijwillig inzetten. Van de mensen die nooit eerder vrijwilligerswerk deden, kiest een op de vijf mensen uiteindelijk toch voor een vrijwilligersfunctie. De vrijwillige inzet van ouderen zal de komende jaren toenemen. Niet per se omdat ouderen meer gaan doen, maar omdat er meer ouderen komen. Ruim 52% van de 55-plussers is actief als vrijwilliger. Van de 75-plussers is dat 24%.

Ouderen zetten zich vooral in binnen het domein van de zorg aan mensen met een functiebeperking (gehandicapten), burenhulp of binnen zorginstellingen. Ruim 24% van de oudere vrijwilligers is actief in het domein van de zorg. Verder zetten ouderen zich in in andere vrijwilligersdomeinen zoals sport (15%) een hobbyvereniging (10%), de politiek (3%) of een levensbeschouwelijke organisatie (13%).[15] Onderzoek laat zien dat oudere vrijwilligers positieve effecten ervaren: zij zijn lichamelijk actiever, zijn minder vermoeid en voelen zich gelukkiger en tevredener met hun leven dan ouderen die geen vrijwilligerswerk verrichten. Het is niet duidelijk hoe oorzaak en gevolg precies liggen, maar wel dat er een samenhang is.[3] Onderzoek van René Bekkers[1] laat zien dat het doen van vrijwilligerswerk van invloed is op de overlijdenskans van 55-plussers: ‘die is 20%, terwijl mensen die geen vrijwilligerswerk doen een overlijdenskans hebben van 45%. Het doen van vrijwilligerswerk leidt tot een gevoel van controle over het eigen leven. Een goede gezondheid is niet alleen een gevolg van de vrijwillige activiteiten, maar ook een voorwaarde om actief te zijn. In het onderzoek en in de gepubliceerde cijfers is hier rekening mee gehouden.’[22] Meer informatie over het werken met oudere vrijwilligers is te vinden in 7 H. 8.

6

98

Hoofdstuk 6 • Civil society, informele zorg en zelfredzaamheid

6.6.2 De toekomst van vrijwilligerswerk

6

Er is een aantal sociologische indicatoren te noemen die aangeven welke trends er binnen het vrijwilligerswerk te verwachten zijn. Een opvallende (en tevens logische trend) die wordt genoemd bij de vrijwillige inzet van 55-plussers is de concurrentie die deze vorm van inzet steeds meer krijgt van het langer doorwerken van ouderen. Het feit dat steeds meer (ook ouder wordende) vrouwen betaalde arbeid verrichten, lijkt ook het potentieel rond vrijwilligerswerk te verkleinen. Het toenemende opleidingsniveau van ouderen biedt echter hoop: hoger opgeleiden zetten zich vaker vrijwillig in. De oppasfunctie die ouderen vaak hebben voor hun kleinkinderen (zeker door toenemende kosten van kinderopvang) is ook een concurrent waar het gaat om de tijd die ouderen vrijwillig te besteden hebben. Verder is de ontkerkelijking van invloed – volgens het CBS stijgt het aantal buitenkerkelijken in 2020 naar 70% van de bevolking. Er is vastgesteld dat van de vaste kerkgangers een op de twee mensen zich vrijwillig inzet – de totale inzet zal dus afnemen. Een nieuw fenomeen is tijd die mensen besteden aan (sociale) media (internet, televisiekijken). Deze heeft invloed op de tijd die mensen zich vrijwillig willen inzetten. Het feit dat sociale media ervoor zorgen dat ouderen zich digitaal verbonden voelen met anderen, heeft ook een effect op de ervaren noodzaak om via het vrijwilligerswerk contact te leggen met anderen. De nieuwe vrijwilliger zal zich minder lang willen verbinden aan een organisatie (de zogenaamde ‘flexvrijwilliger’), maar zal meer projectmatig willen worden ingezet. Daarnaast is er een trend te bespeuren richting een verdere ‘professionaliseringsbehoefte’ van vrijwillige inzet. 6.7 Studievragen en opdrachten ?? 1. Verzamel in de leergroep voors en tegens van het principe van ‘zelfredzaamheid’ en ga met elkaar in debat over het gegeven dat de zelfredzaamheid hoog op de agenda staat en vergroot moet worden. Wat is de conclusie wanneer je uitgaat van het perspectief van de burger(s)? Is deze conclusie anders vanuit het perspectief van een (beginnend) professional? 2. Vraag in je stageperiode gedurende een hele dag (of week) aan al je cliënten met of zonder hulpvraag ‘wat kunt u zelf doen?’ ‘wat zou u als tegenprestatie voor een ander kunnen doen?.’ Wat gebeurt er? Met jou? Met de cliënt? Levert het wat op, en zo ja, wat? 3. In de digitale leeromgeving van dit hoofdstuk is een verwijzing naar de Tilburg Frailty Indicator (ook wel de kwetsbaarheidsmeter genoemd) opgenomen. Zoek deze op en kies voor een van de onderstaande opties: a) Schrijf een betoog waarin je aangeeft voor of tegen het gebruik van een dergelijk meetinstrument te zijn. Je beschrijft voors en tegens en neemt een eigen standpunt in. b) Neem de TFI af bij een oudere uit jouw netwerk. Hoe gaat dit in zijn werk? Wat zijn de uitkomsten? Wat is jouw ervaring? Wat is de ervaring van de oudere? Is dit volgens jouw toepasbaar in je beroepspraktijk? Levert het wat op? Beschrijf dit kort.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten.

Literatuur

99

Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

Bekkers, R. (2010). Who gives what and when? A scenario study of intentions to give time and money. Social Science Research 39 (3): 369–381. Boer, A. de Broese van Groenou, M. & Timmermans, J. (red.) (2009). Mantelzorg – Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Den Haag: SCP. Boer, A. de & Klerk, M. de (2013). Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg. Den Haag: SCP. Broese van Groenou, M. (2012, 2 juli). Informele zorg 3.0. Schuivende panelen en een krakend fundament. Geraadpleegd 20 juli 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Campen, C. van (red.) (2008). Grijswaarden. Monitor ouderenbeleid. Den Haag: SCP. Campen, C. van (red.) (2011). Kwetsbare ouderen in de praktijk. Den Haag: SCP. CIZ (2005). Protocol gebruikelijke zorg. Den Haag: CIZ. Cromwijk, R. (2010). Methodebeschrijving Preventieve ondersteuning mantelzorg – databank effectieve sociale interventies. Utrecht: Movisie. Ewijk, H. van (2012). Nieuwe noden in de sociale hulpverlening, Welzijn en Zorg in Vlaanderen voor de sociale sector 2013-2013, 429–440. Goumans, M. (2012). In: M. Scholte A. & Sprinkhuizen. De sociale kwestie hervat. Houten: BSL. Lans, J. van der & Boer, N. de (2011). Burgerkracht. De toekomst van sociaal werk in Nederland. Den Haag: RMO. Mezzo (2007). Zwaarbelaste mantelzorgers 1-op-1 ondersteunen – Een handreiking voor Steunpunten Mantelzorg. Bunnik: Mezzo. Omlo, J. (2013). Een kansrijke aanpak, empowerment als denk- en handelingskader. In: Deur, H van, Scholte, M. & Sprinkhuizen A. Dichterbij, wegen en overwegen in het sociaal werk. Bussum: Couthino. Oudijk, D., Boer, A. de, Woittiez, I., Timmermans, J. & Klerk, M. de (2010). Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: SCP. Penninx, K. (2008). De zilveren kracht in cijfers – Factsheet maatschappelijke inzet door ouderen. Utrecht: Movisie. Peters, A. & Wilbrink, I. (2011). Krimp achter de voordeur – Toekomst van mantelzorg voor ouderen. Utrecht: Movisie. Scholte, M., Sprinkhuizen, A. & Zuidhof, M. (2012). De generalist – De sociale professional aan de basis. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. SCP (2009). Mantelzorg – Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Den Haag: SCP. SCP (2010). Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: SCP. Storm, O. & Scherpenzeel, R. (2013). Factsheet Ontspoorde Mantelzorg. Utrecht: Movisie. Verhoeven, I. & Ham, M. (2010). Gebruik brave burgers niet als voetveeg. Geraadpleegd op 15 februari 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Vunderink L., Hooff, P. van & Koster L. (2012). Vitale ouderen en de houdbaarheid van de zorg, kwalitatieve systeemanalyse. Den Haag: Ministerie van VWS. Wilken, J.P. (2013). Wat is goede zorg? Grondslagen van sociale professionaliteit. In: J. van Eijken, H. van Ewijk & H. Staatsen (red.), Samenleven is geen privézaak. Amsterdam: Boom Lemma.

6

101

Eigen Kracht-conferenties Magteld Beun

Leerdoelen –– Je kent de werkwijze en het stappenplan van een Eigen Kracht-conferentie, evenals de rol van de hulpverlener. –– Je kunt een verklaring geven voor de handelingsverlegenheid bij ouderen als het gaat om het vragen van hulp binnen het eigen netwerk en de betrokkenheid van professionele hulpverleners. –– Je hebt nagedacht op welke wijze de Eigen Kracht-conferenties voor alle soorten ouderen kunnen worden ingezet; in het bijzonder bij de groepen die wij in onze themahoofdstukken beschrijven: roze ouderen (7 H. 14), migrantenouderen (7 H. 15), en ouderen met een verslaving (zie website), een verstandelijke beperking (7 H. 16) of dementie (zie website). –– Je kent het verschil en de overeenkomsten tussen een Eigen Kracht-conferentie en een Familiezorgconferentie.

7.1 Inleiding – 103 7.2 Eigen Kracht-conferenties – 103 7.2.1 De basisprincipes – 105 7.2.2 Wanneer wordt een conferentie ingezet? – 105 7.2.3 Kosten en baten van een conferentie – 106 7.2.4 De coördinator – 106 7.2.5 De werkwijze – 106 7.2.6 Ook digitaal – 107

7.3 Eigen Kracht en ouderen – 108 7.4 De familiezorgconferentie (FZC) – 110 7.5 Studievragen en opdrachten – 111 Literatuur – 112

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_7, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

7

102

7

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

7.2 • Eigen Kracht-conferenties

103

Goed oud worden vul je zelf in, Net als de rest van je leven. Søren Kierkegaard (1813-1855), Deens filosoof

7.1 Inleiding

Eigen kracht is een toverterm. Als zoekterm levert het op Google een variëteit aan ‘hits’ op: van afslanken tot hulpverleningspraktijken. Ook in beleidsnotities struikel je over formuleringen rond eigen kracht van burgers. Sociaal werkers zullen zich herkennen in de visie van het bevorderen van eigen kracht – hun hulpverlening is er tenslotte altijd op gericht geweest om de persoon in wisselwerking met zijn omgeving te bekijken. En om daarbinnen vooral te focussen op mogelijkheden, in plaats van problemen. In dat verband is de Eigen Kracht-conferentie een zeer specifieke methodiek die het concept van eigen kracht een stap verder brengt en deze kracht buiten het perspectief van de hulpverlening plaatst. 7.2 Eigen Kracht-conferenties

Eigen Kracht Centrales zijn sinds 1998 actief in Nederland. ‘Eigen Kracht-conferenties zijn een activerend besluitvormingsproces dat stem geeft aan grote en kleine burgers en dat hen in de gelegenheid stelt het roer van hun leven in eigen hand te houden.’[8] Gijs van Oranje[5]

‘Levensfaseproblematiek’, zei de dokter. Somber, eenzaamheid, geen doel. (Conferentie aangevraagd na tip huisarts.) ‘Van Oranje is de naam, de arme tak dan, hè.’ Gijs oogt jong en atletisch voor zijn bijna vijfenzestig jaar. Sinds zijn zestiende heeft hij gevaren en omdat hij altijd het avontuur achternaging, heeft hij zich lang niet kunnen binden. Hij wilde wel, maar het is er nooit van gekomen. Drie jaar is hij nu aan wal en het bevalt hem maar niks. Zijn opgewekte humeur laat hem de laatste tijd in de steek. Het leven gaat verder, maar Gijs twijfelt of hij zo nog wel verder wil. Gijs zoekt contact met zijn huisarts en vertelt dat hij zich somber voelt. De huisarts noemt zijn klachten ‘levensfaseproblematiek’ en geeft Gijs een aantal opties. Medicijnen en/of gesprekken met een hulpverlener kunnen zijn sombere gevoel wat wegnemen en misschien heeft Gijs baat bij een Eigen Kracht-conferentie. Ter plekke besluit Gijs dat een Eigen Kracht-conferentie hem wel zal passen. Per slot van rekening is hij op eigen kracht de hele wereld over geweest. Onder de noemer ‘Oud en Grijs genoeg’ belegt Gijs samen met zijn Eigen Kracht-coördinator een conferentie. Voor Gijs is het vooral belangrijk om zin in zijn nieuwe levensfase te krijgen. Dat er na jarenlang varen acht mensen op zijn conferentie zijn, is voor hem een grote verrassing. Een buurvrouw, een buurman met zijn vriend, de zus van Gijs met haar man en hun drie zonen. De huisarts vertelt in het eerste deel iets over levensfaseproblematiek en depressie. Gijs is ontroerd als hij het clubje bij elkaar ziet zitten. Gijs: ‘Mijn buurmannen stelden voor om een keer in de week samen te eten. Om de week heeft iemand kookbeurt. Op woensdagochtend ga ik samen met mijn buurvrouw naar de markt. We halen boodschappen en soms drinken we een kop koffie. Mijn neven kwamen met het idee om iets met mijn ervaring en kennis als zeeman te doen. Ik begin binnenkort als gastdocent

7

104

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

bij de Zeevaartschool. Mijn zus en zwager gaan mij introduceren binnen hun vriendenclub. Eigenlijk was er maar heel weinig nodig om de boel weer een beetje op koers te krijgen, maar het maakt een groot verschil!’ De opbrengst: Gijs heeft een daginvulling, vergroot zijn netwerk en deelt zijn kennis en expertise met jonge mensen.

7

Eigen Kracht-conferenties zijn voor individuen en families, als herstel nodig is, bij leervragen en voor een groep, wijk of buurt. Al deze varianten gaan uit van dezelfde principes: een plan maken met betrokkenen waarbij de regie in handen blijft van de persoon of personen om wie het gaat. Ook voor de doelgroep ouderen zet de Eigen Kracht Centrale zich nadrukkelijk in. De Eigen Kracht-conferenties vinden hun oorsprong in Nieuw Zeeland, waar de problemen met gezinnen van de oorspronkelijke Maori-bevolking niet goed konden worden aangepakt binnen het bestaande hulpverleningsaanbod. De Maori-bevolking kent niet een geïndividualiseerde samenleving, maar een groepsgerichte cultuur waarin een veel grotere waardering is voor de kennis, invloed en mogelijkheden van de eigen kring van mensen; de groep is verantwoordelijk met en voor elkaar. Deze groepsgerichte focus vraagt een andere visie en aanpak, met name als het gaat om problemen en conflicten waarmee leden van de groep geconfronteerd worden. De ‘nieuwe’ aanpak binnen de hulpverlening aan de Maori’s sloot aan bij hun traditioneel veel meer op groepsverbanden gerichte cultuur. Het uitgangspunt is van een verbluffende eenvoud: eigenaren van problemen zijn in principe ook bezitters van oplossingen. En de problemen en de oplossingen zijn vaak te vinden binnen de eigen kring. De werkwijze van Eigen Kracht krijgt vorm in een bijeenkomst waar de ‘probleemeigenaar’ centraal staat en wordt omringt door zijn eigen kring van mensen. Zij zijn met elkaar verantwoordelijk voor een oplossing.

» Vraag individuele burgers niet wat zij nodig hebben, want dat levert meestal een verlanglijst

op, maar vraag hen om een plan en help eventueel de kring groter te maken. Als de kring er is, komt het plan er bijna altijd, inclusief hulp en ondersteuning en van de eigen mensen. Volkskrant-columnist Pieter Hilhorst benoemde de term “samenredzaamheid” als kernthema voor de zorg in 2010: wie kan rekenen op hulp uit eigen kring staat steviger in zijn schoenen en doet minder een beroep op de overheid c.q. professionele zorg. Zo komt het hulpverleningsplan in handen van burgers en professionele zorg kan daar een onderdeel van zijn. Die visie keert de gangbare werkwijze en machtsverhoudingen in de zorg om. De aanbodgerichte standaardbenadering wordt verlaten en maakt plaats voor het recht en de plicht van burgers om allereerst hun eigen kracht aan te spreken.   Het is deze visie die Eigen Kracht zo werkzaam maakt. Wie dit uitgangspunt consequent doordenkt, kan daarmee de aanpak van overheden en instituties drastisch omvormen. De sleutel is zeggenschap, de uitkomst is actief burgerschap.[6] 

«

‘Gek genoeg zou de huidige financiële crisis weleens in ons voordeel kunnen spelen. Officiële hulporganisaties kosten de maatschappij ontzettend veel geld. Het klinkt misschien cru, maar met de Eigen Kracht-conferenties brengen families zelf middelen in. Dat is ook een vorm van besparen. Maar het belangrijkste is dat deze manier van werken de samenleving versterkt. Het is toch logisch dat de familie haar verantwoordelijkheid neemt als zich een probleem voordoet? Eigenlijk gaan we terug in de tijd, vóór al die organisaties en instanties

105

7.2 • Eigen Kracht-conferenties

de problemen uit handen van de burger namen. Toen werd er ook in de ruime familiekring naar een oplossing gezocht. Uiteraard was het toen niet de hemel op aarde. En uiteraard kunnen hulpverleners vandaag wel een grote rol spelen. Maar burgers hebben het recht om hun eigen problemen aan te pakken.’[2]

7.2.1 De basisprincipes

De Eigen Kracht Centrale is een organisatie die de burger ondersteunt bij het verkrijgen van maximale eigen regie en zeggenschap, in samenhang met de familie en het sociale netwerk. De organisatie heeft de volgende visie:

»

 Burgers zijn als geen ander in staat om in hun eigen situatie, samen met andere direct betrokkenen te bespreken wat er speelt, gericht op het maken van een plan van aanpak.[7] 

«

Met name de Eigen Kracht-conferenties ondersteunen die missie van de Eigen Kracht Centrale; de conferenties worden ingezet als er een plan van aanpak nodig is. Dit kan in individuele situaties, maar ook voor groepen, wijken, buurten en natuurlijk ouderen. De eerste herstel-conferenties werden in 2000 gehouden. Voortschrijdend inzicht en onderzoek lieten zien dat betrokkenen uit eigen kring tot veel meer in staat waren dan men ooit voor mogelijk had gehouden. Inmiddels zijn er vele duizenden Eigen Kracht-conferenties gehouden. De conferenties worden vooral ingezet op momenten dat er zich een probleem of conflict voordoet.

» Het gaat erom dat burgers eerst de kans krijgen om met de eigen kring een plan te maken.

Dat kan onder meer binnen de jeugdzorg, de zorg voor mensen met een beperking, het onderwijs, de gezondheidszorg, ouderen- en mantelzorg, lokaal beleid, arbeidstoeleiding, huiselijk geweld, HALT, de politie, slachtofferzorg (jeugd-)reclassering, in en uit de gevangenis, bij schulden en dreigende huisuitzetting.[3] 

«

De conferenties kunnen door het hele land worden gehouden; er zijn vijf regionale kantoren. Op de site van de Eigen Kracht Centrale met een eenvoudig formulier een aanvraag worden gedaan voor een conferentie. 7.2.2 Wanneer wordt een conferentie ingezet?

Een Eigen Kracht-conferentie kan in heel veel verschillende situaties worden ingezet. De conferenties zijn er voor iedereen en gaan uit van het principe de samenredzaamheid van de burgers te stimuleren. Tijdens de conferentie maken mensen een toekomstplan naar aanleiding van hun eigen vraag, probleem of conflict. Het kan gaan om: 55 het verbeteren van de levenssituatie van een individu of familie; 55 herstel van verhoudingen tussen daders en slachtoffers; om de schade na een wandaad of misdaad te verminderen, isolement of marginalisering van de dader te voorkomen en de kans op herhaling te verkleinen; 55 het oplossen van wrijvingen, spanningen of conflicten in een wijk, buurt of organisatie.

7

106

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

Voorbeelden van conferentievragen zijn: ‘Wat is er nodig om te zorgen dat wij in dit huis kunnen blijven wonen?’, ‘Wat is er nodig om de schade te herstellen?’, ‘Hoe kunnen we in deze straat veilig met elkaar wonen?’ of ‘Hoe kan ik voorkomen dat ik vereenzaam, nu ik minder mobiel word?’[7] 7.2.3 Kosten en baten van een conferentie

7

De kosten van een conferentie variëren, van 1900 euro voor een leervraag tot 4500 euro voor een groepsconferentie. Veel gemeenten, provincies en instellingen vergoeden deze kosten. Maar er zijn ook voorbeelden waarin de familie zelf de kosten draagt. De Eigen Kracht-conferenties hebben geen financieel winstoogmerk; veel van de opbrengsten liggen dan ook in de sfeer van een snel beschikbare kring van steunende personen rond de perso(o)n(en) waarvoor de conferentie wordt georganiseerd, het inzetten van een directe verbetering rond de hulpvraag of het conflict, en het bevorderen van de sociale cohesie binnen families of andere sociale systemen. Onderzoek toont echter aan dat de opbrengsten van de conferenties juist ook nadrukkelijk in geld zijn uit te drukken:

» Terwijl Eigen Kracht-conferenties niet op kostenbesparing zijn gericht, blijkt dat wel een

belangrijke opbrengst te zijn. Uit onderzoek onder 100 gezinnen in Amsterdam bleek een besparing (na aftrek van de kosten van de Eigen Kracht-conferentie) van maar liefst 17.000 euro per conferentie het resultaat. Ander onderzoek naar multiprobleemgezinnen laat per honderd gezinnen een (potentiële) besparing van maar liefst 4,8 miljoen euro zien.[7] 

«

Er kan altijd worden overlegd over vergoedingsmogelijkheden met een van de vijf regiokantoren van de landelijke Eigen Kracht Centrale. De regiomanager zal dan kijken of de aanvraag past binnen de afspraken die er met lokale partijen zijn gemaakt over de vergoeding van de conferentie. 7.2.4 De coördinator

De Eigen Kracht Centrale zorgt voor het trainen van mensen (vrijwilligers) die een Eigen Kracht-conferentie willen coördineren. Deze mensen zijn niet in dienst van de Eigen Kracht Centrale. Zij worden wel gefaciliteerd door de Eigen Kracht Centrale met coaching, een telefoonnummer, administratie en alle mogelijke andere praktische zaken die de conferentie faciliteren. Ook professionals die willen gaan werken met Eigen Kracht-conferenties kunnen een training volgen bij de Centrale om hun rol, taken en vaardigheden binnen de spelregels van de conferentie te oefenen. Het is ingewikkeld gebleken om de professionals te overtuigen van het concept van Eigen Kracht. Geen enkele hulpverlener zal de basisprincipes van eigen kracht bestrijden, gezien de basisvisie die al deze professionals onderschrijven: het plaatsen van een persoon met vragen en problemen in wisselwerking met zijn sociale omgeving. Toch vond (en vindt) het gros van de hulpverleners de Eigen Kracht-conferenties een mooi concept, maar vaak niet van toepassing op de eigen cliënten. 7.2.5 De werkwijze

Een hulpverlener, instantie of een burger zelf kan een Eigen Kracht–conferentie aanvragen. De regiomanager bekijkt hoe de conferentie gefinancierd kan worden en bemiddelt in de

7.2 • Eigen Kracht-conferenties

107

toewijzing van een Eigen Kracht-coördinator. De coördinator kan in een eerste gesprek uitleg geven over de werkwijze. Na de beslissing om over te gaan tot een conferentie (die beslissing neemt de ‘hoofdpersoon’) wordt omschreven wat precies de vraag, de kwestie, het probleem of het conflict is dat centraal staat in de conferentie. Ook wordt bekeken wie uit de omgeving, het systeem, kan meedenken en bijdragen aan een antwoord of oplossing. De coördinator bemoeit zich inhoudelijk niet met de vraagformulering of het mobiliseren van het netwerk, maar ondersteunt en faciliteert dit proces. Samen wordt bekeken waar en wanneer de conferentie kan plaatsvinden. De coördinator gaat vervolgens langs bij alle mensen die zijn genoemd als personen die kunnen bijdragen aan een oplossing, aan een plan. Zij worden geïnformeerd en gevraagd of ze aanwezig willen zijn. Ook kunnen zij mensen aandragen waarvan zij denken dat die ook een bijdrage kunnen leveren aan het plan. De coördinator bespreekt deze voorstellen dan weer met de ‘hoofdrolspeler(s)’. De coördinator regelt dus alle praktische zaken. Een gemiddelde voorbereiding met een gemiddeld netwerk kost ongeveer acht weken. Maar bij urgente situaties kan het binnen een paar dagen. Ook hier geldt dat de vraagsteller het tempo bepaalt. Tijdens de conferentie zelf introduceert de coördinator de reden van de conferentie: de centrale vraag, het centrale probleem of de kwestie waarvoor men bij elkaar is. De vraag die aan alle aanwezigen wordt gesteld, is om met elkaar te komen tot een plan, waarmee deze centrale vraag van een antwoord wordt voorzien. Vervolgens verlaat de coördinator de ruimte en laat de aanwezigen zelf aan het werk gaan. Op het moment dat de aanwezigen vinden dat er sprake is van een uitgewerkt plan, wordt de coördinator binnengevraagd en wordt het plan gepresenteerd. De coördinator zorgt ervoor dat de afspraken specifiek worden gemaakt: wie doet wat en wanneer komt men weer bij elkaar om te bekijken of de afspraken ook worden nagekomen? De ervaring leert dat afspraken die zo tot stand komen door alle deelnemers aan de conferentie worden nageleefd. 7.2.6 Ook digitaal

Het is mogelijk om als digitaal ondersteuningsmiddel E-Kracht in te zetten (een besloten website waar alle informatie over de eigen, specifieke conferentie te vinden is en waarop mensen uit het netwerk elkaar kunnen vinden); ook na de conferentie is het een manier om contact te hebben en de vinger aan de pols te houden. E-Kracht heeft verschillende mogelijkheden: een prikbord, agenda, logboek en forum. De coördinator nodigt iedereen die deelneemt aan de conferentie en die beschikt over een e-mailadres uit. Er is per conferentie sprake van een eigen toegang waarvoor de privacy wordt gewaarborgd. Buiten het concept van de Eigen Kracht Centrales is er voor ouderen een speciale digitale EigenKrachtWijzer ontwikkeld.1 Het is een preventief, signalerend of ondersteunend instrument, dat geen link heeft met de Eigen Kracht Centrales, maar hier wel op aansluit. Het geeft de oudere via een digitale vragenlijst inzicht in eigen kracht en mogelijkheden. De EigenKrachtWijzer is een instrument dat door gemeenten is in te zetten om te inventariseren wat burgers nodig hebben en wat ze zelf kunnen. De combinatie tussen ‘ouderen’ en ‘digitaal’ levert soms wat problemen op – maar het instrument is met wat inzet van de omgeving goed bruikbaar.

1

De vragenlijst is te vinden via 7 http://www.eigenkrachtwijzer.nl/ – een abonnement (lidmaatschap) op deze vragenlijst/werkwijze is echter noodzakelijk, dus de vragenlijst is niet zonder meer in te zien.

7

108

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

‘Onderzoek laat zien dat gemiddeld 11,8 personen deelnemen aan een Eigen Krachtconferentie. Families maken plannen met gemiddeld 17,8 afspraken, waarvan 80% door hen wordt uitgevoerd en 20% voor professionals zijn. Na drie maanden is ruim 60% van de afspraken uitgevoerd. Ruim 75% van de hoofdpersonen vindt dat hun situatie na drie maanden verbeterd is. De tevredenheid van kinderen, volwassenen en professionals over de conferentie, het plan en de Eigen Kracht-coördinator is hoog; zij geven gemiddelde rapportcijfers tussen 7,3 en 8,2.’[3] ‘Van de 100 aanvragen komt 70% tot een formele EK-c [Eigen Kracht-conferentie] met een plan. 15% van de aanvragen bedenkt tijdens de voorbereiding al een plan en heeft geen EK-c nodig. De overige 15% komt niet tot een EK-c en ook niet tot een oplossing of plan uit eigen kring. (…) Het komt slechts enkele keren per jaar voor dat een EK-c niet kan plaatsvinden omdat er te weinig mensen rond de hoofdpersoon zijn.’[4]

7

7.3 Eigen Kracht en ouderen

De doelgroep ouderen vormt een uitdaging wanneer het gaat om het inzetten van de werkwijze van Eigen Kracht. Het is een groep die bang is voor het verlies van eigen regie en autonomie, zeker wanneer ze met professionele hulpverlening te maken krijgen. En het is een groep die denkt geen beroep te kunnen doen op het eigen sociale netwerk, omdat het netwerk in de loop van de tijd is verkleind, maar ook omdat ze niemand tot last willen zijn. Er is specifiek onderzoek gedaan[1] naar de werkwijze van Eigen Kracht in combinatie met deze aarzelingen van ouderen en de behoefte van kwetsbare ouderen rond de eigen regie. Doel is niet zozeer dat ouderen alles zelf moeten oplossen, maar dat de oudere zelf kan beslissen.

» Als geen ander hebben ouderen in onze samenleving zelf hun problemen opgelost en ken-

nen zij de waarde van het bieden van een helpende hand. Toch lopen ook ouderen tegen problemen en ongemakken aan die zij niet alleen kunnen oplossen. Levensfaseproblematiek en ziekte kunnen er voor zorgen dat mensen de regie over hun eigen leven langzaam kwijtraken. Eigen Kracht-conferenties kunnen in dat geval erg werkzaam zijn.[5] 

«

Zo begint de cliëntenbrochure over Eigen Kracht-conferenties die zich specifiek richt op ouderen. Er wordt in deze brochure aangegeven dat het opkomen voor jezelf en je eigen wensen en behoeften lef vraagt van de ‘hoofdpersoon’. Er is moed voor nodig om aan anderen kenbaar te maken dat hulp nodig is. Zeker wanneer je zelf niet precies kunt inschatten in welke richting er een oplossing mogelijk is. Dit kan ouderen onzeker en angstig maken. Angst dat anderen het roer willen overnemen is aanwezig bij ouderen, maar is evenzeer leeftijdsloos: wij vinden het geen van allen prettig wanneer anderen alles voor ons bepalen. De werkwijze van de Eigen Kracht-conferenties garandeert eigen zeggenschap en inspraak van de hoofdpersoon. Het is ook van belang dat ouderen tijdig deze eigen zeggenschap vormgeven:

» Misschien ziet u op tegen keuzes en besluiten die nodig zijn. Hoopt u, tegen beter weten in,

dat het nog wel een tijdje goed blijft gaan. U loopt daarmee een risico, want er kan een moment komen dat het echt niet meer gaat en dan valt er minder te kiezen. Dan gaan anderen, familie, huisarts, zorgverleners, besluiten nemen of moet u genoegen nemen met hulp die snel beschikbaar is.[5] 

«

7.3 • Eigen Kracht en ouderen

109

Een Eigen Kracht-conferentie kan worden ingezet bij iedere vraag waar een plan voor nodig is. Iedere vraag, iedere kwestie, ieder probleem is uniek, en dat geldt ook voor de kring van mensen die mee kan denken bij het maken van een plan. Daarmee wordt ieder plan ook uniek. Wel zijn er een aantal voor de hand liggende situaties voor de doelgroep ouderen te noemen waarbij een Eigen Kracht-conferentie zou kunnen worden ingezet: 55 wanneer iemand de zorg voor een zieke partner niet goed meer aankan; 55 wanneer iemand in de eigen woning oud wil worden; 55 wanneer de mantelzorg overbelast dreigt te raken; 55 wanneer er financiële problemen zijn; 55 wanneer iemand zich eenzaam voelt; 55 wanneer iemand in zijn eigen woonomgeving een gevoel van onveiligheid heeft op straat en zich hierdoor isoleert; 55 wanneer iemand wil verhuizen vanwege (blijvende gevolgen van) ziekte; 55 wanneer er sprake is van somberheid; 55 wanneer er sprake is van verstoorde familieverhoudingen (om de familiebanden te herstellen); 55 of wanneer iemand onverwacht in het ziekenhuis belandt en er een plan gemaakt moet worden voor de terugkeer naar huis. Mevrouw Blom[5]

‘Operette zingen is mijn lust en mijn leven.’ Achteruitgang dagelijks functioneren (aanvrager conferentie: ouderenadviseur). Mevrouw Blom woont al vijftig jaar in hetzelfde huis in dezelfde straat. Ze geniet nog steeds met volle teugen van ‘haar buurtje’. Veel mensen van haar leeftijd uit de buurt zijn inmiddels overleden. Mevrouw Blom prijst zichzelf gelukkig met haar drieëntachtig jaar. Het huishouden doen gaat niet meer zo snel, ze doet het echter nog steeds zelf. Al jaren zingt ze wekelijks bij het operettegezelschap in de stad. Het laatste halfjaar wordt het mevrouw Blom weleens te zwaar om haar huis goed schoon te houden, boodschappen te doen of te wassen. De operettevereniging heeft haar ook al vaak moeten missen de laatste tijd. Het lijkt wel of alledaagse dingen plotseling veel moeilijker gaan. De vrijwilliger van het ouderensteunpunt die af en toe bij mevrouw Blom langskomt, valt het op dat de altijd zo warme en betrokken vrouw haar dagelijkse ritme een beetje kwijt is. Ze is bezorgd en bespreekt deze zorgen met mevrouw Blom. Het is een goed gesprek, al vindt mevrouw Blom het wel moeilijk om toe te geven dat niet alles meer zo vlekkeloos verloopt. Ze ziet in dat er een plan moet komen voor wat hulp. Ze wil namelijk absoluut haar huis niet uit! Het idee dat ze zou moeten verhuizen omdat ze te oud wordt, vindt ze afschuwelijk. De vrijwilliger stelt haar voor om een Eigen Kracht-conferentie aan te vragen, zodat mevrouw Blom samen met haar zoon en wat kennissen van de operettevereniging zelf een plan kan maken. Aan de Eigen Kracht-coördinator kan mevrouw Blom goed uitleggen waarvoor zij een plan wil maken. Er zijn zeven mensen die mevrouw Blom graag wil uitnodigen om met haar mee te denken. Een medewerker van het ouderensteunpunt geeft tijdens het eerste deel van de Eigen Kracht-conferentie informatie over mogelijkheden op het gebied van huishoudelijke ondersteuning en hulp bij het doen van de boodschappen.

7

110

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

Mevrouw Blom: ‘De dag van de conferentie was ik best zenuwachtig. Zoveel mensen die er voor mij waren, dat voelde een beetje gek. Ik ben heel blij met de opbrengst. Bij het huishouden krijg ik hulp van mijn zoon en van buren. Ik kan weer zingen, want elke week word ik door iemand van de zang opgehaald en weer thuisgebracht. Dat vind ik nog wel het meest prettig, want zingen is mijn lust en mijn leven. Na afloop drinken we dan koffie, met een taartje. Dat smaakt samen veel lekkerder dan alleen!’ De opbrengst: hulp bij het huishouden, vervoer van en naar de zangvereniging, en grotere betrokkenheid van de mensen die dichtbij staan.

7.4 De familiezorgconferentie (FZC)

7

Binnen woon- of zorgorganisaties wordt vaak de familiezorgconferentie ingezet. Dat is ook geen officiële Eigen Kracht-bijeenkomst, maar wel gestoeld op dezelfde principes. Een familie komt zonder de dagelijks betrokken hulpverleners bijeen om grote problemen (zoals depressie, angst, mishandeling) van een oudere die verblijft in een instelling op te pakken. Een familiezorgconferentie is een bijeenkomst van de bewoner en zijn sociale netwerk, waarin zij samen een plan bedenken om een probleem op te lossen. Eigenlijk is het een Eigen Kracht-conferentie binnen een intramurale setting. Vaak zijn crisisverschijnselen of conflicten aanleiding voor een familiezorgconferentie, maar deze werkvorm kan ook ingezet worden om crises en conflicten te voorkomen. Het doel is om eerst de moeilijkheden te overwinnen, om vervolgens de capaciteiten van het netwerk te versterken. Bij een familiezorgconferentie zitten familieleden en andere betrokkenen die de bewoner noemt als bron van geestelijke steun om de tafel, zoals vrienden, buren en (geestelijke) raadslieden. Zorgverleners zijn hierbij in principe niet aanwezig. In sommige gevallen kan hun aanwezigheid gewenst zijn, maar de aanwezigen behouden het recht om hen te vragen de ruimte te verlaten en zelfstandig tot oplossingen van het probleem te komen. Als er een plan is opgemaakt, betreden de zorgverleners de FZC om het plan te horen en gezamenlijk de uitvoering te bespreken. Het gesprek wordt (be)geleid door iemand die niet direct bij de zorgverlening is betrokken en ervaring heeft met dit soort gesprekken, zoals een maatschappelijk werker of iemand van buiten het huis. De FZC is vooral bedoeld om de kracht van het sociale netwerk te versterken en de onderlinge spanningen of conflicten te voorkomen of op te lossen. Er zijn drie stadia waarbij familiegerichte zorgverlening een mogelijkheid is: 55 stadium 1: er bestaan risico’s die het familieverband bedreigen als er grote druk ontstaat; 55 stadium 2: het familieverband staat al onder druk door enkele gebeurtenissen, maar die hebben het evenwicht nog niet ernstig bedreigd; 55 stadium 3: de familie is in crisis doordat de gebeurtenissen aanzienlijke problemen hebben veroorzaakt bij enkele familieleden, in de relatie tussen enkele familieleden of bij het gehele systeem. We beschrijven kort de fasen en acties die komen kijken bij het inzetten van een Familiezorgconferentie: 1.  Aanleiding: Bespreek de noodzaak en het doel van het beraad of de conferentie. Serieuze geestelijke of financiële problemen bij de bewoner, grote stress bij familieleden, misbruik of mishandeling en heftige familieconflicten kunnen de aanleiding vormen. De eerste stap

7.5 • Studievragen en opdrachten

111

is het maken van een plan van aanpak. Overweeg hierbij of het nodig is om een deskundige buitenstaander zoals een mediator of een medewerker van een Eigen Kracht Centrale in te schakelen. De coördinator mag in geen geval een van de partijen zijn. 2.  Onderzoek: Onderzoek wie deel uitmaakt van het sociale netwerk van de bewoner. Maak (zonder waardeoordeel) een inventarisatie van de mogelijke problemen. 3.  Uitnodigen van deelnemers: Benader alle beoogde deelnemers eerst persoonlijk. Bepaal in overleg met hen de plaats en de datum van de bijeenkomst. Bevestig de afspraak daarna schriftelijk. Schenk daarbij aandacht aan de familieleden en/of vrienden die meer op de achtergrond verblijven. Het belang van de bewoner staat hierbij voorop. Overleg bij een familiezorgconferentie welke wensen zij hebben over de begeleiding (bijvoorbeeld een man of een vrouw; iemand die vertrouwd is met de omgeving, taal, geloof of cultuur). 4.  Organisatie: Overleg van tevoren of de bewoner de conferentie bijwoont of juist niet. Bepaal ook wie de conferentie zal gaan leiden. Zoek bij voorkeur een aangename locatie op een voor alle partijen neutrale plaats. 5.  De familiezorgconferentie: De bijeenkomst bestaat uit drie delen. 55 Welkom: De coördinator verwelkomt iedereen en legt de aanleiding voor de bijeenkomst nog eens uit. Eventueel zijn hierbij ook zorgverleners aanwezig vanwege hun deskundigheid en om aan te geven welke mogelijkheden ze hebben om de familie te ondersteunen. Zij zijn beschikbaar om vragen te beantwoorden. 55 Besloten gesprek: Als alles duidelijk is, verlaten de zorgverleners en de coördinator de ruimte en begint het besloten deel. De coördinator blijft in de buurt en is beschikbaar voor de aanwezigen. Zij gaan in dit deel aan de slag om een plan te maken en oplossingen te bedenken voor het probleem dat de familie ervaart. Eten en drinken zijn aanwezig: de bijeenkomst duurt zolang als nodig is, wat enkele uren kan zijn. 55 Plan: Het derde deel breekt aan als het gezelschap de voorgestelde oplossingen in een plan heeft verwerkt: wie gaat wat doen, en wanneer? Dit plan presenteren zij aan de coördinator, die eventueel nog doorvraagt bij onduidelijkheden. Vaak maken de aanwezigen onderling afspraken, maar vragen zij ook ondersteuning van zorgverleners. In een dergelijk geval is het belangrijk dat de zorgverleners aangeven hoe het verdergaat en welke stappen wanneer worden gezet, zodat iedereen daarvan op de hoogte is. De zorgverleners accepteren het plan van de familie altijd, behalve als er dingen in staan die voor de bewoner onveilig zijn of die wettelijk niet zijn toegestaan. Hierna sluit de coördinator de conferentie. 6.  Nazorg: De coördinator legt het plan en de afspraken schriftelijk vast en stuurt deze aan alle betrokkenen. Hij/zij is niet betrokken bij de uitvoering, maar neemt na drie maanden wel contact op met de familie om te informeren hoe de uitvoering van het plan verloopt. 7.5 Studievragen en opdrachten ??   1. De werkwijze Eigen Kracht krijgt vorm in een conferentie waar de probleemeigenaar centraal staat en wordt omringd door zijn eigen kring van mensen. Vind jij deze methode ook geschikt voor de eerste generatie allochtone ouderen? Zo ja, wat zijn hierbij belangrijke aandachtspunten? Benoem er minimaal twee. Zo nee, geef aan waarom. Geef daarnaast aan hoe jij het sociale netwerk dan zou benutten.

7

112

Hoofdstuk 7 • Eigen Kracht-conferenties

  2. Opdracht: Mevrouw Blom (7 par. 7.3) – Het is inmiddels een jaar verder. Mevrouw Blom haar zoon is verhuisd en woont op anderhalf uur reisafstand. Ook de buren van mevrouw Blom zijn noodgedwongen verhuisd; haar buurvrouw werd slecht ter been en moest naar een benedenwoning. Er moet een nieuwe conferentie worden georganiseerd. Maak een stappenplan voor deze conferentie en geef aan hoe je haar netwerk gaat verbreden.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten.

7

Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

‘Als krachten afnemen’. Amsterdam: Nationaal Programma Ouderenzorg, Eigen Kracht Centrales en WOUW. Website 7 www.nationaalprogrammaouderenzorg.nl, geraadpleegd februari 2014. Broeck, S. van den (2010). Wissel van de macht: Eigen Kracht Conferenties, Weliswaar. Geraadpleegd januari 2014 via 7 www.weliswaar.be. Eigen Kracht Centrale (2012). Factsheet eigen kracht, feiten over Stichting Eigen Kracht Centrale. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Centrale (2012). Tien mythes over Family Group Conference / Eigen Kracht-conferentie. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Conferenties (2012). Eigen Krachtcentrales ook voor ouderen. Amsterdam: EKC. Pagée, R. van (2011). Democratiseren van hulp en zorg – Inleiding en discussie voor de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW). Utrecht: NVMW. 7 www.eigenkracht.nl, geraadpleegd september 2013. 7 www.lesi.nl, geraadpleegd juni 2013.

113

Werken met vrijwilligers Magteld Beun

Leerdoelen –– Je kunt met een nieuw perspectief naar vrijwilligers kijken; niet alleen vanuit competenties, werving of activiteiten, maar ook vanuit generatieperspectieven, levensloop en transitie. –– Je bent door het aangeboden kader beter in staat om behoeften, wensen en mogelijkheden van vrijwilligers te ‘matchen’ met een goede vrijwilligersorganisatie of -activiteit. –– Je kent de trends voor de toekomst en hebt ideeën over op welke wijze een sociaal werker een rol kan spelen in het werken met vrijwilligers.

8.1 Inleiding – 115 8.2 Vrijwilligerswerk en motivatie – 115 8.3 Vrijwilligerswerk: generaties en levensloop – 117 8.3.1 Generaties – 117 8.3.2 Levensfasen – 117 8.3.3 Transities – 117 8.3.4 Insnijdende levensgebeurtenissen (life-events) – 118

8.4 Vrijwilligerswerk, ouderenwerk en trends – 121 8.4.1 Ontwikkelingen – 121 8.4.2 Trends – 122

8.5 Studievragen en opdrachten – 122 Literatuur – 123

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_8, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

8

114

8

Hoofdstuk 8 • Werken met vrijwilligers

8.2 • Vrijwilligerswerk en motivatie

115

Tot je dertigste is alles spannend en nieuw in je leven. Erna wordt het veel van hetzelfde. Het is aan jezelf om er dan nog iets van te maken. Mick Jagger (1943), lid van The Rolling Stones

8.1 Inleiding

Het werken met de doelgroep ouderen zal meer en meer het werk worden van vrijwilligers – zo luidt de voorspelling. ‘Ouderen in het wild’ zullen niet meer worden gespot door de hbo-welzijnsprofessionals zelf. Steeds meer zullen hbo-opgeleide sociaal werkers alleen indirect contact hebben met oudere mensen en de vrijwilligers aansturen die bij deze oudere mensen over de vloer komen. Of deze voorspelling uitkomt, is de vraag. Daarom hebben wij de specifieke thema’s beschreven die mogelijk aandacht blijven vragen van professionals. En ook binnen de wijkgerichte aanpak blijft de aandacht voor eenzame, kwetsbare maar ook gewone ouderen van nu waarschijnlijk van belang. Het is wel duidelijk dat er op veel plekken in zorg en welzijn steeds meer werk wordt verzet door vrijwilligers. Deze ontwikkeling zal zich, in lijn met de visie rond de Wmo, WNS, maar ook gezien de forse bezuinigingen op de welzijnssector, zeker doorzetten. Bij gemeenten is het besef gegroeid dat vrijwilligers een belangrijke kern vormen van de participatiemaatschappij en de doelen die de Wmo stelt. De sociale professionals zijn dan degenen die de vrijwilligers ondersteunen en waar nodig coördineren en aansturen. In dit hoofdstuk besteden we aandacht aan het werken met vrijwilligers vanuit een professioneel perspectief. Het is bekend dat de moderne vrijwilliger zich minder lang zal binden aan een organisatie. Het is ook bekend dat het werven van vrijwilligers de meeste kans van slagen heeft wanneer men gaat zoeken in de doelgroep waarvoor de vrijwilligersactiviteit is bedoeld.[2] We gaan in dit hoofdstuk niet nader in op zaken als werven, binden en competentieversterking van vrijwilligers. We gaan ervan uit dat de ‘vijf B’s’ (Binnenhalen, Begeleiden, Belonen, Behouden en Beëindigen) elders worden behandeld. Dat geldt ook voor de ‘vijf P’s’ die vanuit de organisatie (en marketing) van belang zijn: Product, Prijs, Plaats, Personeel en Promotie, en voor de ‘vijf V’s’ die de basisfuncties voor het ondersteunen van vrijwilligerswerk binnen gemeenten samenvatten: Vertalen van maatschappelijke ontwikkelingen, Verbinden en makelen, Versterken, Verbreiden en Verankeren. Deze basiskennis is elders in goede literatuur en binnen de opleiding belegd. In het hoofdstuk over de civil society (7 H. 6) hebben we toegelicht wat de rol van ouderen is met betrekking tot vrijwillige inzet: als leverancier en als consument. Wij focussen nu in dit hoofdstuk op een aantal elementen dat gerontospecifiek is voor het ondersteunen en faciliteren van het werken met vrijwilligers: wat valt er te zeggen over generaties en levensloop als het gaat om vrijwilligerswerk? wat zijn de trends in het ouderenwerk? Op onze website staan we in dit hoofdstuk verder stil bij de vraag wat de laatste ontwikkelingen zijn en bij een werkwijze die professionals handvatten biedt om burgerinitiatieven te ondersteunen. 8.2 Vrijwilligerswerk en motivatie

Dat iemand zich vrijwillig voor iets of iemand in wil zetten, wordt behalve door persoonlijke motieven ook bepaald door de combinatie van de generatie waartoe iemand behoort en de levensfase waarin hij of zij zich bevindt. Er zijn verschillende motieven om vrijwilligerswerk te doen. De basis van deze motieven wordt uitgelegd door de social-framing-theorie[5]. Vrijwilligerswerk moet leuk zijn, moet lonen (niet alleen financieel of materieel) en moet juist zijn

8

116

Hoofdstuk 8 • Werken met vrijwilligers

. Tabel 8.1  Vier typen motivatie om vrijwilligerswerk te doen, bij ouderen in de derde levensfase Gericht op het zelf

Gericht op anderen/gemeenschap

Behoudend

Zelfzorgers Behoud eigen welzijn, gezondheid, zelfredzaamheid, sociale contacten Waarden: balans, harmonie, overzichtelijkheid, regelmaat, relaties, stabiliteit en structuur

Hulpverleners Willen helpen van anderen die problemen of beperkingen hebben Waarden: begrip, gemeenschapszin, gelijkheid, rechtvaardigheid, service, verantwoordelijkheid, voldoening, vriendschap, waardering en zorgzaamheid

Vernieuwend

Zelfontplooiers Persoonlijke ontwikkeling, nieuwe kennis en vaardigheden, horizonverbreding, persoonlijke zingeving Waarden: creativiteit, vakmanschap, kennis, leergierigheid, spiritualiteit, ruimte en wijsheid

Maatschappelijk ondernemers Werken aan maatschappelijke verbetering, (politieke) invloed uitoefenen, talenten inzetten voor innovatieve projecten Waarden: maatschappelijke betrokkenheid, daadkracht, enthousiasme, klantgerichtheid, ondernemingszin, samenwerking en solidariteit

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

8 (passend binnen het normenkader van de vrijwilliger). De mate waarin mensen leuk, lonend en juist combineren, verschilt per individu, maar is ook veranderlijk binnen een mensenleven. Mensen beginnen hun leven tegelijk met hun generatiegenoten, maar doen afzonderlijk ervaringen op en maken eigen keuzes. ‘Bij het vinden van passend vrijwilligerswerk is het belangrijk dat we erkennen dat mensen zowel tot een groep behoren, bijvoorbeeld een generatie of mensen met eenzelfde leefstijl, als een individu zijn. Uiteindelijk is dat de Heilige Graal van het vrijwilligerswerk: een manier vinden waarop iemand zich kan inzetten voor de samenleving, op een manier die bij zijn persoonlijke motivatie past.’[1]

Aandacht hebben voor waar mensen op dit moment in hun leven staan, is voor vrijwilligersorganisaties van belang omdat het helpt bij het contact te maken, bij het mensen zo optimaal mogelijk inzetten en tot hun recht laten komen, en dus bij het zoeken naar de beste match tussen hetgeen de vrijwilliger het beste kan en wat het beste past. ‘Het is belangrijk te beseffen hoe het bestaan van generaties de beleving van het vrijwilligerswerk beïnvloedt. Met name organisaties die zich richten op leeftijdsspecifieke doelgroepen, of dat nu deelnemers of cliënten zijn, hebben te maken met mensen van dezelfde leeftijd (…) maar ook met mensen die met elkaar samenwerken in het vrijwilligersteam en van een andere generatie zijn.’[1]

Onderzoek heeft laten zien dat er bij ouderen in de derde levensfase sprake is van vier typen motivatie om vrijwilligerswerk te doen.[7] Deze typologie is gebaseerd op de volgende tegenstellingen: zelfgericht versus omgevingsgericht en behoudend versus vernieuwend. Tevens is het mogelijk om deze typen oudere vrijwilligers te karakteriseren aan de hand van bepaalde waarden. Dit levert het overzicht op uit . tabel 8.1, dat zeer bruikbaar is in het werken met oudere vrijwilligers.

8.3 • Vrijwilligerswerk: generaties en levensloop

117

8.3 Vrijwilligerswerk: generaties en levensloop

Een fris perspectief op vrijwillige inzet is de levensloopbenadering. De mate waarin iemand in staat is, beschikbaar is en gemotiveerd is om vrijwilligerswerk te verrichten, is te bekijken vanuit generationeel en levensloopperspectief. ‘De generatie waartoe iemand behoort, de levensstijl die hij aanhangt, de veranderingen die in de maatschappelijke positie optreden en de ervaringen die iemand opdoet, zijn van invloed op hoe iemand in het leven staat, op zijn mentale gesteldheid en op zijn behoefte aan contacten met anderen.’[1]

Het generationele perspectief maakt iets duidelijk over de motivatie van de diverse groepen vrijwilligers. De levensloopbenadering heeft consequenties voor een organisatie die werkt met vrijwilligers. In ieder geval dient er naast een focus op vaardigheden en beschikbaarheid ook aandacht te zijn voor de unieke mix van ervaringen die de levensloop (het levensverhaal) van de vrijwilliger binnen de organisatie inbrengt. Veranderingen en transities die een dynamische levensloop met zich meebrengt, kunnen gevolgen hebben voor de beschikbaarheid en de inzet, maar ook de interesse van de vrijwilliger. Dit dient dus een belangrijk aandachtspunt te zijn in het contact en het werken met vrijwilligers. 8.3.1 Generaties

De generatie waar iemand deel van uitmaakt, bepaalt met welke geschiedenis en tijdgeest iemand te maken heeft. Het is interessant om te zien dat de beelden rond vrijwilligerswerk per generatie verschillen (. tabel 8.2). De opvattingen van de leden van een generatie, de beelden die zij hebben, worden gevormd door belangrijke gebeurtenissen die zij delen en door de normen en waarden waarmee zij zijn opgevoed. Het is mogelijk om op basis van de generatie-indeling te kijken naar verschillen tussen generaties ouderen. De ouderen van nu die beschikbaar zijn voor vrijwilligerswerk zijn afkomstig uit de vooroorlogse en de babyboomgeneratie. Wat zijn hun opvattingen over vrijwilligerswerk werk? Hoe pakken zij dat aan? Wat is hun visie, taakopvatting en inhoudelijke inbreng? (. tabel 8.3). 8.3.2 Levensfasen

Naast het generationele aspect is ook de levensfase van invloed op de motivatie van vrijwilligers. Niet iedereen doorloopt dezelfde levensfasen, niet iedereen begint met een levensfase op dezelfde leeftijd. Levensfase en leeftijd zijn dan ook niet hetzelfde. De levensfase waarin een vrijwilliger zich bevindt, bepaalt voor een groot deel hoe vrijwilligers kunnen worden ingezet (. tabel 8.4). 8.3.3 Transities

De overgang van levensfasen gaat gepaard met transitiemomenten. Dat zijn bijvoorbeeld het uit huis gaan van de kinderen, verhuizen, het stoppen met werken en het verlies van een partner. Het zijn ingrijpende gebeurtenissen die gepaard gaan met herbezinning. Momenten dat mensen vaak zelf in aanraking komen met hulp- of zorgorganisaties. Momenten die ervoor

8

118

Hoofdstuk 8 • Werken met vrijwilligers

. Tabel 8.2  Overzicht van generaties en hun kenmerken, motieven en vrijwillige inzet

8

Geboren

Sleutelervaringen

Kenmerken

Vrijwilligerswerk

1910–1930 Vooroorlogse generatie

Economische crisis Tweede Wereldoorlog Wederopbouw

Soberheid Verzuiling Trouw aan orde en gezag

Motief: erbij horen Type: vooral uitvoerend Sector: zorg, religie, vrouwenorganisaties

1930–1945 Stille generatie

Tweede Wereldoorlog Wederopbouw Welvaartsjaren 60/70

Harde werkers Nuchter en spaarzaam Angst voor grote woorden

Motief: nuttig maar met mate Type: uitvoerend en coördinerend Sector: vakbonden, sport, religie

1945–1955 Babyboomers of protestgeneratie

Economische voorspoed Protestgolf Ontnuchtering

Verzet tegen heersende orde Vrijheid Zelfontplooiing

Motief: zelfontplooiing, nieuwe netwerken Type: pionier, coach, liefst projectmatig Sector: veelzijdig maar bewust gekozen

1955–1970 Generatie nix of verloren generatie

Welvaartsstaat Slechte start op arbeidsmarkt Economische boom jaren 90

Zelfontplooiing zonder verwachtingen No-nonsense Delen werk- en zorgtaken

Motief: primair vanuit het doel, ontspanning, alternatief voor werk, zingeving Type: gemakkelijk inpasbaar, projectmatig Sector: sport en school, levensbeschouwing

1970–1985 Pragmatische generatie of patatgeneratie

Kinderen van de protestgeneratie, vrijheid, veel stimulans van ouders

Zelfontplooiing belangrijk Stelt fundamentele keuzes als ouderschap en beroep uit

Motief: je eigen ding kunnen doen Type: als ze wat ouder worden willen ze juist doorpakken Sector: zakelijkheid

1985–2000 Internetgeneratie, screenagers, generatie Y, grenzeloze generatie

Communiceren al vroeg digitaal, alles is of wordt geregeld

Willen authentiek zijn Passen in het nieuwe werken

Flexibel, eigen inbreng, sociale media

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

zorgen dat het nadenken over vrijwilligerswerk vorm kan krijgen. Momenten die een vrijwilligersorganisatie goed kan benutten om aansluiting te vinden bij mensen die aan het (her) overwegen zijn wat ze zullen gaan doen. Ook deze transitiemomenten zijn in een overzicht te plaatsen wanneer we de koppeling maken met motivatie (. tabel 8.5). 8.3.4 Insnijdende levensgebeurtenissen (life-events)

Insnijdende levensgebeurtenissen zijn persoonlijker dan transitiemomenten. Het zijn ingrijpende, betekenisvolle gebeurtenissen in iemands leven. Ze kunnen leuk zijn (trouwen, nieuwe

119

8.3 • Vrijwilligerswerk: generaties en levensloop

. Tabel 8.3  Aanpak vrijwilligerswerk: verschil vooroorlogse generatie en babyboomers

Taakopvatting bestuur

Aanpak vooroorlogse generatie

Aanpak babyboomers

Bestuur doet alles, vervult alle taken

Bestuur coördineert werkgroepen en vrijwilligers Veel mensen doen een beperkte taak

Activiteiten

Spel, recreatie, soosmiddagen

Cultuur, beweging, ontmoeting

Locaties voor bijeenkomsten

Locaties voor ouderen

Neutrale locaties, restaurants Veel activiteiten buiten vaste locaties (bijvoorbeeld musea)

Gebruik van nieuwe media; vormgeving van ledenbladen

Grootste deel per post Geen of alleen passieve website Gesloten boekje Geen eyecatchers aan de buitenkant Veel tekst, weinig foto’s

Veel via mails en website E-zines Veel beeld, minder tekst

Belangenbehartiging

Vooral vertegenwoordiging in overlegorganen

Korte acties Veel mensen betrekken, bijvoorbeeld via panel en klankbord

Contact met leden

Uitsluitend via blad en telefonisch

Meer gebruik van e-mail

Aanspreekvormen

De heer en mevrouw; geen voornamen

Voornamen in publicaties

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

. Tabel 8.4  Levensfasen en vrijwilligerswerk Levensfase

Kenmerken

Idee voor vrijwilligerswerk

Scholier

Weinig verantwoordelijkheden, ontdekken van interesses

Snuffelstages

Student

Verkennen van beroepen, ontplooien, beleven

Vaardigheden en talenten ontplooien

Starter op de arbeidsmarkt

Ontwikkelen beroepsidentiteit, keuzes maken

Samenstellen portfolio

Nieuw gezin/ spitsuur

Drukke combinatie van werk en zorg voor kinderen

Flexibel of episodisch vrijwilligerswerk, bij voorkeur rekening houden met school- en opvangtijden

Sandwichleeftijd

Drukke combinatie van oudere kinderen, werk en zorg voor oudere ouders

Flexibel of episodisch vrijwilligerswerk, rekening houden met zorguitval

Prepensioen

Aanpassen en afbouwen, reflectie

Inzet van ervaringskennis, adviseursrol

Actieve oudere

Invullen vrije tijd, bewust of onbewust selecteren in wat kan

Adviseursrol of juist uitvoering zonder veel verantwoordelijkheid

Oudere oudere

Onderhouden sociale contacten wordt moeilijker

Verkennen wat kan tussen vrijwilliger en zijn cliënt

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

8

120

Hoofdstuk 8 • Werken met vrijwilligers

. Tabel 8.5  Transitiemomenten en het effect op vrijwilligerswerk

8

Transitie

Motivatie

Voorbeeld

Van middelbare school naar universiteit

Medestudenten leren kennen Universiteitswereld leren kennen Goed burgerschap tonen

Bestuur studentenclub, activiteitencommissie, etc. Creatief ingerichte klussen

Van school naar werk

Wat nuttigs doen naast je werk

Werknemersvrijwilligers in kader van maatschappelijk betrokken ondernemen

Werkloos/arbeidsongeschikt

Opbouwen/onderhouden vaardigheden Structuur in de dag aanbrengen

(Uitvoerend) vrijwilligerswerk met leermogelijkheden

Van werk naar pensioen

Eindelijk iets doen wat ik altijd al had willen doen

Adviseren van beginnende vrijwilligersorganisaties

Van alleenstaand naar relatie

Meedoen met leven van partner of juist eigen leven houden

Vrijwilligerswerk in een groep

Van kinderloos naar een gezin met kinderen

Vrijwilligerswerk dat je vanuit huis kunt doen, administratie

Vrijwilligerswerk dat je vanuit huis kunt doen, administratief

Kinderen de deur uit

Vullen gat in sociaal netwerk Nieuwe kennis en ervaring opdoen

Organiseren van (culturele)activiteiten

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

. Tabel 8.6 Life-events Gebeurtenis

Gevolgen

Mogelijkheden

Dierbare verloren

Vrijwilligerswerk om de zinnen te verzetten Geen zin meer hebben in vrijwilligerswerk

Inschakelen bij buurtactiviteiten De mogelijkheid geven een pauze in te lassen

Buitenlandse reis

Vrijwilligerswerk om inspiratie over te dragen

Mogelijkheden bieden om met eigen ideeën te komen en uit te voeren

Ontslag

Vrijwilligerswerk om gevoel van eigenwaarde te ondersteunen

Mogelijkheid bieden om (eventueel korte) periode van werkloosheid in te vullen; veel uren niet per se voor lange termijn

Verhuizing

Opdoen lokale contacten

Bestuur of activiteitencommissie lokale club

Uit: Levensloop en vrijwilligers, Movisie (2011)[1]

baan, kinderen krijgen), maar ook gepaard gaan met verdriet en verlies (overlijden, verlies van werk). Het zijn momenten die zorgen voor positieve en/of negatieve stress en voor heroverwegingen in het leven van mensen. Momenten waarop de zin en het doel in het leven centraal komt te staan. Een moment dus ook om met vrijwilligers te kijken naar de plek van het vrijwilligerswerk in hun leven. Om met elkaar te verhelderen of de plek, de doelgroep, de ingezette vaardigheden passen in het leven en de ervaring van de vrijwilliger. Het is niet alleen een aspect om in te zetten bij de werving van nieuwe vrijwilligers, maar ook bij de (her)plaatsing van vrijwilligers met een lange staat van dienst (. tabel 8.6).

8.4 • Vrijwilligerswerk, ouderenwerk en trends

121

Kijken met een levensloopbril zorgt ervoor dat een organisatie anders gaat nadenken over het zoeken en binden van vrijwilligers. Ook het nadenken over de vindplaats van de juiste vrijwilligersgroep (vrijwilligers met de juiste ervaring en motivatie) kan gerichter plaatsvinden wanneer rekening wordt gehouden met de generatie, de levensfase of transitiemomenten van vrijwilligers. Door met aandacht en respect te kijken naar het levensloopperspectief wordt het mogelijk om een goede match tot stand te brengen tussen wensen, kennis, ervaring, dynamiek, en veranderingen en mogelijkheden van vrijwilliger en organisatie. En om gemotiveerde vrijwilligers te vinden en te behouden. 8.4 Vrijwilligerswerk, ouderenwerk en trends

Vrijwilligerswerk en mantelzorgondersteuning wordt in de gemeenten veelal belegd bij vrijwilligerscentrales en/of mantelzorgsteunpunten. Ook hebben de gemeenten ingezet op maatschappelijk makelaars of stagebemiddelingsconsulenten. Dit zijn professionals die de opdracht hebben het brede vrijwilligerswerk binnen de gemeente te ondersteunen. Het is een functie die wordt ingezet om de adviesrol van de vrijwilligerscentrales vorm te geven en om de (verplichte) maatschappelijke stages van jongeren te organiseren en te faciliteren. Afhankelijk van de manier waarop een gemeente het vrijwilligerswerk heeft georganiseerd, hebben vrijwilligerscentrales een link met het ‘ouderenwelzijn’. Ouderenwelzijn was voor de komst van de Wmo vaak een apart georganiseerde welzijnsvoorziening voor ouderen en gewend om gebruik te maken van vrijwillige inzet. Het kent dus ook een traditie wat betreft het samenwerken van professionals en vrijwilligers. Na de komst van de Wmo is het ouderenwerk (Stichting Welzijn Ouderen) niet in iedere gemeente meer even zichtbaar. De diversiteit in de wijze waarop specifieke hulp- en dienstverlening aan ouderen wordt gegeven, is groot. In sommige gemeenten is de organisatie die zich primair richtte op het welzijn van de doelgroep ouderen ondergebracht in een bredere welzijns- of zorgorganisatie. Of zij is gekoppeld of opgegaan in het Wmo-loket van de gemeente. Of zij is verdwenen, in de gedachte dat de wijkgerichte aanpak ook ouderen includeert. 8.4.1 Ontwikkelingen

De volgende ontwikkelingen zijn van belang in het werken met vrijwilligers[6,3]: 55 Vrijwilligerscentrales bemiddelen burgers die zich willen inzetten naar een passende plek, bijvoorbeeld via een vacaturebank. Anno nu zal de gemeente de vrijwilligerscentrale(s) steeds meer gaan inzetten bij re-integratietrajecten. Ook het organiseren van vrijwilligerswerk voor mensen met een verstandelijke beperking of een zorgvraag in de vorm van een soort dagbesteding, zal steeds vaker door de gemeente worden opgedragen aan welzijnsen zorgorganisaties. 55 De behoefte van vrijwilligers verandert: steeds meer vrijwilligers willen (afhankelijk van hun ‘levensfase’) flexibiliteit en afgebakende projecten. Geen verbintenis voor de eeuwigheid, maar kortere, concrete trajecten (de flexvrijwilliger). Organisaties die werken met (veel) vrijwilligers krijgen hiermee te maken. De vrijwilligerscentrales kunnen dit proces ondersteunen. 55 Er is minder vrije tijd beschikbaar, waardoor vrijwilligerswerk moet concurreren met betaalde arbeid, zorg voor (klein)kinderen, mantelzorg en sport.

8

122

Hoofdstuk 8 • Werken met vrijwilligers

55 De samenleving wordt steeds multicultureler, waardoor ook de populatie vrijwilligers diverser wordt. 55 Vrijwilligers stellen zelf steeds meer eisen aan het werk dat ze vrijwillig doen, maar ook organisaties zullen steeds meer eisen stellen aan hun vrijwilligers. 55 Het uitzetten en volgen van mogelijkheden rond vrijwilligerswerk via nieuwe media neemt toe. 55 Maatschappelijk Betrokken Ondernemen zal toenemen. 55 Vergrijzing en ingezette beleidstransities zullen zorgen voor en groter appel op mantelzorgers en vrijwilligers. 55 Nederland kent steeds meer hogeropgeleiden, die ook op oudere leeftijd de behoefte hebben om zich te blijven ontwikkelen – zij zoeken hun uitdaging niet alleen binnen betaalde arbeid, maar ook in vrijwillige inzet. 55 Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het stimuleren van vrijwillige inzet en hebben hier ook geld voor beschikbaar. 8.4.2 Trends[6]

8

55 Gemeenten vinden steeds meer dat de ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers niet apart in een organisatie (steunpunt of centrale) moet worden belegd, maar moet worden georganiseerd binnen organisaties die zelf veel contacten hebben met burgers. Binnen deze beweging is het logisch dat steeds meer van de ondersteuning van vrijwilligers wordt ingevoegd binnen het welzijnswerk en de organisaties die dit verzorgen. 55 Er zijn ook gemeenten die inzetten op taakverandering: van individuele ondersteuning naar een collectieve en meer preventieve taak. Het ondersteunen van burgers die zelf maatschappelijk actief (willen) zijn staat hier centraal. 55 Strategisch inzetten van personeel wordt mede door de invloed van bezuinigingen steeds belangrijker. Meer overlaten aan vrijwilligers is dan inhoudelijk en financieel een interessant concept. Het vinden en binden van vrijwilligers, de samenwerking tussen professionals en vrijwilligers en het managen van vrijwilligers worden steeds belangrijker competenties die betaalde professionals in de vingers moeten hebben. Ouderen zijn, zo hebben we elders in dit boek gezien, een grote leverancier van vrijwilligerswerk. Ouderen blijven langer gezond, hebben het financieel beter en daarmee is er een groot potentieel aan bruikbare vrijwilligers – en liggen er kansen voor ouderenwelzijnsorganisaties.

» Er is een groot potentieel aan oudere vrijwilligers en tegelijkertijd kunnen die ouderen via dat vrijwilligerswerk hun kennis, kunde en levenservaring inzetten waardoor zij vitaal ouder worden. Ze investeren zo in hun eigen toekomstige zelfredzaamheid en sociale netwerk.[6] 

«

8.5 Studievragen en opdrachten ?? 1.  Aandacht hebben voor waar mensen op dit moment in hun leven staan, is voor vrijwilligersorganisaties van belang omdat het helpt bij het contact te maken, bij het mensen zo optimaal mogelijk inzetten en tot hun recht laten komen, en dus bij het zoeken naar de beste match tussen hetgeen de vrijwilliger het beste kan en wat het beste past.’

Literatuur

123

(7 par. 8.2) Wat zijn belangrijke aandachtspunten voor de professional in een ‘sollicitatiegesprek’ met vrijwilligers om een goede match te kunnen maken tussen vrijwilliger en cliënt? 2.   Zie . tabel 8.3. Er is een verschil in de aanpak, benaderingswijze en communicatiemogelijkheden tussen de vooroorlogse generatie en de babyboomers. Welke mogelijkheden zie jij om dit verschil te overbruggen? 3.   ‘Er is een groot potentieel aan oudere vrijwilligers en tegelijkertijd kunnen die ouderen via het vrijwilligerswerk hun kennis, kunde en levenservaring inzetten waardoor zij vitaal ouder worden. Zij investeren zo in hun eigen toekomstige zelfredzaamheid en sociale netwerk’[6] (7 par. 8.4.2). Geef een concreet voorbeeld van het resultaat van bovengenoemde investering. 4.   Beschrijf een man, Jos van 67 jaar, gepensioneerd sociaal werker, weduwnaar (sinds twee jaar) zonder kinderen. Beantwoord de volgende vragen ten aanzien van de cliënt(en) waaraan hij gekoppeld wordt: welke kennis, welke kunde, welke levenservaring van Jos brengt hij mee en zet hij in ten behoeve van de cliënten? Beschrijf wat het resultaat is voor Jos van zijn inzet als vrijwilliger op de volgende punten: zelfredzaamheid, zelfbeeld, sociaal netwerk, vaardigheden.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur Blauw, W., Daru, S., Hanzon, C. & Hetem, R. (2011). Levensloop en vrijwilligers – Aansluiten bij de motivatie en situatie van vrijwilligers. Utrecht: Movisie. 2. Boer, A. de & Klerk, M. de (2013). Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg. Den Haag: SCP. 3. Gerdingen, M., Bijker, H. & Vermunt, C. (2009). Uitdagingen op de markt van Welzijn Ouderen – Visieontwikkeling en herijking strategische keuzes. Utrecht: MOgroep. 4. Kits, D. & Schut, H. (2011). Het nieuwe oud. Wat ouder worden boeiend maakt. Kroese Kits Uitgeverij. 5. Lindenberg, S., Fetchenhauer, D., Flache, A. & Buunk, A.P. (2006). Solidarity and prosocial behaviour: A framing approach. Geciteerd in: W. Blauw, S. Daru, C. Hanzon & R. Hetem (2011). Levensloop en vrijwilligers, aansluiten bij de motivatie en situatie van vrijwilligers. Utrecht: Movisie. 6. Movisie (2013). Om te bewaren, eenmalig magazine ter afsluiting van Goed voor Elkaar. Utrecht: Movisie. 7. Penninx (2010). Geciteerd in: Movisie (2013). Toolkit verzilveren. Handvatten voor het benutten van de kennis en ervaring van senioren. Utrecht: Movisie. 1.

8

125

Outreachend werken: eropaf! Magteld Beun Leerdoelen –– Je kent de werkwijze van outreachend werken (eropaf ) met de doelgroep oudere zorgwekkende zorgmijders evenals de preventieve inzet van het keukentafelgesprek. –– Je kent het begrip sociaal isolement, evenals de betekenis hiervan voor de doelgroep ouderen en de mogelijkheden die outreachend werken biedt voor deze doelgroep. –– Je hebt nagedacht over de rol van professionele hulpverlening ten aanzien van mensen die het niet lukt om ‘mee te doen’. –– Je hebt je een mening gevormd over de preventieve functie van het standaard inzetten van een keukentafelgesprek met alle burgers vanaf zeventig jaar, en de rol van de hulpverlening bij dit gesprek.

9.1 Inleiding – 127 9.2 Een korte geschiedenis: erbovenop, ernaast, ervandaan, eropaf – 127 9.3 De kern van outreachend werken – 128 9.3.1 Handelingsruimte – 129 9.3.2 Normatief beladen – 129 9.3.3 Reduceren van overlast en versterken van eigen regie – 130 9.3.4 De doelgroep – 131 9.3.5 Wie ben ik, dat ik dit doen mag? – 132

9.4 Ouderen? – Eropaf! – Zorgwekkende zorgmijders – 133 9.4.1 Sociaal isolement bij ouderen – 133 9.4.2 De werkwijze – 134

9.5 Ouderen? Eropaf! – Het keukentafelgesprek – 137 9.5.1 De leefgebieden – 137 9.5.2 De werkwijze – 138

9.6 Studievragen en opdrachten – 138 Literatuur – 139 M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_9, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

9

126

9

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

9.2 • Een korte geschiedenis: erbovenop, ernaast, ervandaan, eropaf

127

Wie naar zijn jonge jaren verlangt Heeft gewoon een slecht geheugen. Midas Dekkers (1946), bioloog en schrijver

9.1 Inleiding

Er zijn twee manieren waarop het outreachend werken met de doelgroep ouderen wordt vormgegeven. De eerste vorm die we bespreken, betreft een groep ouderen die weliswaar zelf geen hulpvraag hebben, maar die vanuit het perspectief van de omgeving, familie, wijk of buurt en professionals wel aandacht, ondersteuning, hulp en sturing nodig hebben. De tweede vorm betreft een preventieve werkwijze, waarin het outreachend werken structureel wordt ingezet door middel van een keukentafelgesprek. Vanaf een bepaalde leeftijd, bijvoorbeeld 70+, worden alle ouderen in de gemeente bezocht door een hulpverlener of vrijwilliger. Deze werkwijze lichten we verderop in dit hoofdstuk (7 par. 9.5) nader toe. Outreachend werken in beide vormen is niet nieuw, het behoort sinds de ‘uitvinding’ van het sociaal werk tot een van de kerntaken. Wel zullen we zien dat er momenteel een moderne revival (retro-innovatie) gaande is – een heruitvinding van het outreachend werken, het werken vanuit de leefwereld, soms zelfs het binnendringen van deze leefwereld. De context en betekenis van outreachend werken zijn momenteel nog steeds in beweging. Tot voor kort was outreachend werken vooral een tegenreactie op het loketdenken en -werken van veel organisaties. We zullen echter zien dat outreachend werken in onze huidige tijd meer is dan dat. Het betreden van de leefwereld van mensen biedt vanzelfsprekend geen garantie op inzet in en van deze leef- en systeemwereld. Ook hoeft het niet bij te dragen aan het vergroten van de zelfredzaamheid. Outreachend werken zet hier in ons huidige tijdsgewricht echter wel nadrukkelijk op in. Het gaat om inzet bij mensen die de grip op hun leven zijn kwijtgeraakt. Outreachend werken wordt in dit deel van het boek opgenomen als methodiek, maar staat voor veel meer. ‘Outreachend werken is zowel methode als beweging, zowel werkwijze als denkwijze.’[2] 9.2 Een korte geschiedenis: erbovenop, ernaast, ervandaan, eropaf

» Outreachend werken (eropaf gaan) is een werkwijze waarbij de vraag centraal staat hoe

professionals in de sociale sector in contact kunnen komen met mensen waar zorgen om bestaan, maar die niet op de reguliere manier in beeld komen bij hulp- en dienstverleners. Via outreachend werken worden ze opgespoord, (ongevraagd) benaderd in hun leefomgeving en krijgen ze hulp of diensten aangeboden. Daarnaast wordt de outreachende houding ingezet om cliënten die bij hulp- en dienstverleningstrajecten voortijdig dreigen af te haken, toch binnenboord te houden. Het uiteindelijke doel is dat deze mensen niet buitengesloten raken, maar in staat worden gesteld om (weer) deel te nemen aan de samenleving: om “mee te doen”. [3] 

«

Uit het bovenstaande citaat blijkt een duidelijke verbinding van deze methodiek met de actualiteit van de hulpverlening en maatschappelijke veranderingen en ontwikkelingen. Begin eenentwintigste eeuw beseffen veel hulpverleners dat het niet juist is dat alleen cliënten die zelf in staat zijn hun vraag te formuleren, ‘goede’ cliënten zijn. Na een periode van verzakelijking begint een aantal hulpverleners om zich heen te kijken en merkt dat zij het contact zijn kwijtgeraakt met mensen die ooit de doelgroep vormden van de hulpverlening. Dit besef loopt parallel aan de ontwikkeling dat de pijlers van de verzorgingsstaat ter discussie

9

128

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

. Tabel 9.1  Geschiedenis van het outreachend werken

9

Periode

Mentaliteit van professionals

Maatschappelijke ontwikkelingen

Tot 1960/1965

Erbovenop

Tegen de achtergrond van de wederopbouw en de onmaatschappelijkheidsbestrijding wordt de hulp- en dienstverlening door professionals aan minderbedeelden gekenmerkt door vergaande paternalistische bemoeizucht.

Tot 1980/1985

Ernaast

Dit is de periode van democratisering, waarin gelijkwaardigheid en antipaternalisme de dominante kenmerken zijn. De professional neemt een positie in naast de cliënt.

Tot 2005

Ervandaan

Dit is de periode van verzakelijking, waarin bureaucratische en bedrijfsmatige logica dominant is. De leefwereld is het privédomein van burgers en wordt een no-goarea waar professionals steeds meer vandaan blijven. Van cliënten wordt verwacht dat ze naar de professional toegaan.

Na 2005

Eropaf

In deze periode ontstaat er kritiek op de schaalvergroting en de marktwerking, en komt er meer aandacht voor de professionals die in de frontlinie staan. Na een langdurige afwezigheid in de leefwereld van mensen, gaat nu een toenemend aantal professionals eropaf. Het betreden van het privédomein van burgers is steeds minder een taboe aan het worden.

staan en de participatiemaatschappij hoog in het vaandel staat: ‘meedoen’. De geschiedenis van het outreachend werken loopt dan ook parallel aan die van de verzorgingsstaat. (Zie . tabel 9.1.) Samenvallend met de opkomst van de Wmo en later binnen de WNS is het niet meer principieel en moreel verwerpelijk dat hulpverleners hun cliënten binnen hun leefwereld opzoeken, binnentreden, vragen stellen en waar nodig: ingrijpen. ‘Eropaf ’ heeft een hoge vlucht genomen. De motivatie die achter het idee van de huisbezoeken bij cliënten is divers geworden: de ene organisatie kiest voor huisbezoeken vanuit preventief oogpunt, de andere vanwege het ‘contact maken’, weer een andere kiest ervoor om risicosituaties in kaart te brengen of zet outreachend werken in als drangmiddel: handhaven. Op grond van deze diversiteit aan motivaties, is duidelijk dat outreachend werken in vele verschijningsvormen voorkomt. Er is dan ook geen sprake van overeenstemming over een enkele ‘Eropaf ’-methode, maar er zijn wel een aantal duidelijke kenmerken en uitgangspunten te noemen. 9.3 De kern van outreachend werken

‘De kernwaarde van de Eropaf!-methode is verbindingen leggen en verbindingen herstellen; tussen burgers onderling, tussen burgers en professionals en professionals onderling (…) Professionals die volgends de Eropaf!-methode werken zijn sterk in het zien van schade aan deze verbindingen en in het signaleren van mogelijkheden voor verbetering.’[7]

Outreachend werken wordt ook vaak aangeduid met de term ‘bemoeizorg’.

9.3 • De kern van outreachend werken

129

» Bemoeizorg is het bieden van (ongevraagde) hulp aan (zorgwekkende) zorgmijders met

een (vaak) complexe problematiek, waarbij verbetering van de kwaliteit van leven en reductie van overlast als uitgangspunten dienen. Deze “zorg op maat” hulpverlening maakt gebruik van verschillende, op elkaar afgestemde methodieken en strategieën. De hulpverlening heeft een actief, outreachend en laagdrempelig karakter. De samenwerking tussen verschillende disciplines en organisaties is van wezenlijk belang om deze groep cliënten met de hulpverlening in contact te brengen.[8] 

«

Er kunnen eigenlijk twee verschillende benaderingen van outreachend werken worden onderscheiden. De ene kan worden getypeerd als een regieversterkende benadering, die zich richt op burgers die zich al langer in een kwetsbare positie bevinden: de zorgwekkende zorgmijders. Een tweede benadering kan worden getypeerd als een gebiedsgerichte, algemene benadering van (mogelijk) kwetsbare burgers. Dit is een meer (preventieve) aanpak, waarbij met potentieel kwetsbare burgers aandacht wordt besteed aan de krachten en de kansen die in hun leefwereld besloten liggen. Hieronder bespreken we enkele uitgangspunten van outreachend werken. 9.3.1 Handelingsruimte

Een belangrijk uitgangspunt van outreachend werken is dat er relatief veel handelingsruimte nodig is, maar dat het tegelijkertijd in hoge mate gebaseerd dient te zijn op de principes van methodisch werken. Voor outreachend werken is het nodig dat de professional in staat is om zelf inschattingen te maken, beslissingen te nemen en te kunnen handelen. Dit wordt ook wel de professionele discretionaire ruimte genoemd. Binnen deze ruimte maakt de professional inschattingen over het eigen handelen en neemt hij zelfstandig beslissingen. Vanzelfsprekend handelt de professional binnen de grenzen van de geldende beroepscode en beroepsethiek. De organisatie waar de werker in dienst is, is verantwoordelijk voor het scheppen van de randvoorwaarden. Outreachend werken is geen vrijbrief voor ongestructureerde, oncontroleerbare, grenzeloze hulp- en dienstverlening.

» Hoe dieper sociaal werkers in de persoonlijke levenssfeer van hun burgers (cliënten) binnen-

dringen, dat wil zeggen hoe meer ze de grenzen van het toelaatbare naderen, hoe zorgvuldiger ze dienen te opereren, hoe transparanter ze moeten zijn over hun bedoelingen en over de legitimatie ervan.[2] 

«

9.3.2 Normatief beladen

Een ander uitgangspunt is dat outreachend werken normatief beladen is en dat het daarom relatief hoge eisen stelt aan de reflectiviteit van de werker. Dat wil zeggen dat het belangrijk is dat de werker (bijvoorbeeld middels intervisie) naar zichzelf en zijn eigen handelen kan kijken, zijn leervragen durft te stellen en zijn eigen vragen en dilemma’s kan verwoorden om zo inzicht te krijgen in zichzelf en zijn professionele handelen. En het werk vraagt transparantie en verantwoording van de werkwijze. In het outreachend werken is het van belang dat professionals weten dat zij zich aan de buitengrenzen bewegen van de privacywetgeving. Ze moeten de grenzen soms oprekken, soms zelfs misschien overtreden – maar voor alles: goed weten wat ze doen. Het gaat om cruciale beslissingen op moeilijke momenten, in en over levens van mensen. Het persoonlijke normbesef, het professionele normbesef en de normen die de samenleving stelt, moeten bij de hulpverlener goed in beeld zijn. Tegelijkertijd moeten de afwegingen ook bij de

9

130

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

cliënt, de organisatie en bij samenwerkingspartners bekend zijn: transparant in de manier van communiceren, ook op schrift in het dossier. Van der Laan biedt een bruikbaar theoretisch kader waarbinnen de legitimering van ongevraagde bemoeienis kan plaatsvinden.

» Van der Laan [2001] benadrukt dat, op het moment dat ingrijpen noodzakelijk wordt geacht,

de dialoog met de cliënt wordt stopgezet en tijdelijk overgaat in een monoloog van de outreachend werker. Dan dienen outreachend werkers de moed aan de dag te leggen om knopen door te hakken, maar tegelijkertijd bereid te zijn om zich later tegenover de cliënt en zijn omgeving te verantwoorden over de ongevraagde bemoeienis. In die zin wordt de dialoog met en over de cliënt niet beëindigd, maar opengehouden en voortgezet.[2] 

«

9.3.3 Reduceren van overlast en versterken van eigen regie

Een laatste uitgangspunt van bemoeizorg, de inzet van outreachend werken, ligt besloten in het doel: het reduceren van de overlast en het verbeteren van de zorg of de kwaliteit van leven van de cliënt. Daarbij staat de visie op de ‘zorgwekkende zorgmijders’ centraal:

» Ieder mens – hoe wanhopig ook – heeft doelen of wensen. Voor sociaal werkers is het de 9

kunst om aan te sluiten bij de werkelijke doelen van mensen en met hen te onderzoeken hoe die doelen naar tevredenheid in hun bereik kunnen komen.[2] 

«

Het versterken van de kracht van de cliënt en ‘iemand in zijn kracht zetten’ zijn termen van deze tijd, die hulpverleners vaak gebruiken. Soms te vaak, te snel en te gemakkelijk. Bovendien getuigt de term ‘iemand in zijn kracht zetten’ nog steeds van een zeer bepalende rol voor de professional die weet waar de burger zijn kracht kan vinden. Dat is niet wat met outreachend werken wordt beoogd. Het gaat erom dat de burger (cliënt) weer zelf in staat is om verantwoordelijk te zijn voor het probleem en de oplossingen. De regie ligt bij de burgers zelf en niet bij de professionals.

»

 Denken vanuit eigen kracht betekent dat sociaal werkers niet direct gaan zoeken naar methoden of middelen om een probleem op te lossen, maar dat zij met cliënten zoeken naar hulpbronnen in de omgeving.[2] 

«

Stichting Eropaf! publiceerde in 2009 tien kernwaarden van outreachend werken/eropaf in hun Manifest Eropaf! 2.0[6]: 1. Contextgericht outreachend werken voorkomt hoge sociale, maatschappelijke en materiële kosten. 2. Outreachend werken herstelt en versterkt het contact tussen burgers, en bevordert collectieve verantwoordelijkheid. 3. Outreachend werken defragmenteert en vormt een verbindingsschakel tussen leef- en systeemwereld, tussen burgers en overheid. 4. Outreachend werken beweegt zich professioneel in het spanningsveld tussen autonomie en paternalisme. 5. Outreachend werken kiest de belevingswereld als spreekkamer.

9.3 • De kern van outreachend werken

131

6. Outreachend werkers zijn integer en niet veroordelend; zij zoeken naar de vraag achter de vraag en het verhaal achter het verhaal. 7. Outreachende professionals zijn de baas over hun eigen tijd en hebben adequate bevoegdheden; contactmakende vaardigheden zijn hun gereedschap, persoonlijke kwaliteiten hun kapitaal. 8. Outreachend werken verbindt. Het herstelt contact bij zorg, overlast en maatschappelijke uitsluiting. 9. Outreachend werkers kunnen actief op hun handen zitten; ze ondersteunen mensen bij het mobiliseren van hun eigen krachten. 10. Outreachend werken is de basishouding voor alle professionals in de sociale sector.

9.3.4 De doelgroep

Het is niet eenvoudig om de doelgroep die bereikt kan worden via outreachend werken te omschrijven. Er is een grote diversiteit in persoonskenmerken en problemen. Het kunnen doorsneemensen zijn die de weg naar de hulpverlening kwijt zijn geraakt, doordat ze fysiek beperkt raken of beginnen te dementeren. Ook schaamte en trots kunnen mensen ervan weerhouden om hulp te vragen. Over het algemeen bestaat de doelgroep vooral uit mensen die zich in hun manier van leven wat afwijkend opstellen van de norm. Mensen met een onorthodoxe levensstijl, die moeite hebben met het zelf leggen van verbindingen met andere mensen of met instanties. Vaak hebben mensen uit deze doelgroep moeite met de verhouding tot instanties, vaak hebben zij weerzin tegen bureaucratie, verzetten ze zich tegen instituties en hebben ze een allergie ontwikkeld voor hulpverleners (complexe, zorgwekkende zorgmijders). De doelgroep van outreachend werken bevindt zich relatief vaak in de lagere sociaaleconomische klassen. Het gaat om ‘zorgmijders’, ‘hulpverleningsresistente mensen’ of ‘probleemhuishoudens’. Wat precies onder deze categorie wordt verstaan, is niet duidelijk te omschrijven, maar het gaat erom dat mensen op een aantal leefgebieden problemen ervaren, bijvoorbeeld: schulden, verslaving, psychiatrische problematiek, problemen met de woning of zelfverzorging, geluids- of stankoverlast, geweldssituaties of snelle escalaties in contact met de omgeving, vereenzaming of sociaal isolement. Deze problemen worden wel als zodanig ervaren, maar het vermogen om hulp te vragen ontbreekt.

Daarnaast ontbreekt ook vaak de intrinsieke sense of urgency. Het is vaak de buitenwacht, de omgeving die een signaal afgeeft dat er ‘iets’ moet gebeuren. Daarnaast is er ook een groep die juist hulp eist. Het lijken mondige cliënten, die goed voor zichzelf kunnen opkomen, maar vaak bevinden zij zich in dezelfde omstandigheden als de stille, zorgwekkende zorgmijders. Deze cliëntengroep heeft geleerd met dreigen, agressie, chantage of ander extreem gedrag (zoals suïcidepogingen) hun zorgen en wensen kenbaar te maken. Ouderen zijn een groeiende doelgroep binnen de outreach-cliënten. Vereenzaming, sociaal isolement, (beginnende) dementie, psychiatrische kenmerken, (alcohol)verslaving en (lichte) verstandelijke beperking zijn thema’s die maken dat binnen iedere outreachende aanpak aandacht dient te zijn voor ouderen.

9

132

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

9.3.5 Wie ben ik, dat ik dit doen mag?

9

De aarzeling en discussie om in de leefwereld van cliënten te treden, zijn, zoals we hebben gezien, een erfenis uit de zakelijke periode die de hulpverlening eind vorige eeuw kende. De verlegenheid om ‘eropaf ’ te stappen is momenteel bijna verdwenen. Daarmee dreigt het gevaar ‘door te schieten’. Een zorgvuldige afweging over de inzet van outreachend werken is op zijn plaats. Outreachend werken doet een groot appel op de professionele autonomie en creativiteit van de hulpverlener. Het is belangrijk dat organisaties het outreachend werken, ondanks de ‘antibureaucratische’ basishouding die het bij velen oproept (‘geef ons een mandaat buiten de protocollen om en dan kunnen wij veel van de probleemsituaties oplossen’), binnen de organisatie goed te formaliseren. Vragen als: ‘Wanneer gaan we eropaf?’, ‘Waarom?’ en ‘Hoe doen we dat?’ moeten om inhoudelijke, professionele en veiligheidsredenen binnen een organisatie besproken en beschreven zijn. Er is een aantal zaken die zorgvuldig moeten worden overwogen als het gaat om outreachend werken. Deze thema’s verdienen een plek in het beleid van de organisatie: 55 Privacy: de wijze waarop de privacy van de cliëntengroep wordt geborgd, is altijd al een belangrijk issue (en een reden waarachter hulpverleners zich verschuilen om niet zelf actie te ondernemen of in te grijpen). De regels met betrekking tot privacy zijn ruimer geworden, mede door veranderende opvattingen in de samenleving. Samenwerken met andere partijen en het uitwisselen van gegevens is allemaal mogelijk, maar wel aan regels gebonden. De Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp) geeft hiervoor een duidelijk kader. Wat er kan en niet kan, moet in een organisatie en bij de outreachende professionals goed in beeld zijn.1 Stelregel is en blijft: er wordt niet uitgewisseld zonder toestemming van de cliënt. 55 Veiligheid van de hulpverleners die ‘eropaf stappen’: veiligheid kan altijd een issue zijn in onbekende situaties, bij cliëntengroepen met een ‘kort lontje’. Een aantal belangrijke praktische tips: bepaal bij iedere melding waar op af wordt gegaan of het eerste gesprek met een of twee professionals wordt gevoerd. Het is goed wanneer de organisatie hier een helder beleid voor ontwerpt. Iedere outreachende werker heeft een mobiele telefoon, waar het noodnummer in is geprogrammeerd. Op kantoor is de agenda van de hulpverlener bekend – men weet bij welke adressen de hulpverlener langsgaat op welke tijden. Afwijkingen in het programma worden door de hulpverlener telefonisch gemeld. Zorg bij gesprekken die je binnen voert (zeker een eerste gesprek) dat je bij een deur plaatsneemt, zodat je snel weg kunt als dit nodig is. Vraag aan een collega om je tien minuten na de start van het gesprek even te bellen. Dit biedt de mogelijkheid om even het vertrek te verlaten als het nodig is, het geeft ook de ruimte om aan te geven of het contact goed verloopt of niet. Bedenk of je als organisatie de vuistregel wilt hanteren dat je van alle agressie aangifte wilt doen. Na deze mogelijk wat ontmoedigende opsomming, die is bedoeld om goed na te denken over de mogelijke risico’s, is het belangrijk om op te merken dat cliënten in hun eigen thuissituatie vaak minder explosief reageren dan binnen een formele setting. 55 Wanneer niet?: eropaf gaan doe je niet zomaar. Het is een werkwijze die bedoeld is voor een specifieke doelgroep. Een werkwijze die ingrijpend en bewerkelijk is, zowel voor de hulpverlener als voor de cliënt. De problematiek moet dus ernstig genoeg zijn om eropaf te gaan. Daarnaast is de aanwezigheid van acute agressie een duidelijke contra-indicatie. 1

Kijk voor meer informatie op 7 www.cpb.nl voor het document ‘Informatie delen in samenwerkingsverbanden’ of in de uitgave ‘Privacy en geheimhouding’ (2013) van de NVMW.

9.4 • Ouderen? – Eropaf! – Zorgwekkende zorgmijders

133

9.4 Ouderen? – Eropaf! – Zorgwekkende zorgmijders

Bij de groep oudere zorgwekkende zorgmijders gaat het om ouderen die de grip op hun leven zijn kwijtgeraakt: ouderen met ggz-problematiek, een verslaving, beginnende dementie, een (lichte) verstandelijke beperking, in een geïsoleerde positie. Zoals eerder aangegeven is outreachend werken geen specifieke werkwijze voor de doelgroep ouderen. Maar het is wel een belangrijke werkwijze toe te passen bij ouderen. Hulpverleners moeten alert zijn op deze doelgroep bij hun ‘werkzaamheden in de wijk’. Ouderen kunnen ook complexe zorgmijders zijn: verslavingsproblematiek en ggz-problematiek komt natuurlijk voor in alle leeftijdscategorieën. Daarmee zijn de ouderen die bereikt kunnen worden met outreachend werken even divers als mensen in andere leeftijdscategorieën. Opvallend is echter wel dat sociaal isolement juist onder ouderen veel voorkomt, van de 65-plussers is 12% sociaal geïsoleerd, terwijl van de totale volwassen bevolking (18+) 6% van de Nederlanders aangeeft sociaal geïsoleerd te zijn. Deze stille problematiek is minder in beeld bij hulpverleners dan overlastgevende multiprobleemgezinnen of zorgmijders. Feitelijk lukt het sociaal geïsoleerde ouderen vaak beter de zorg-, hulp en dienstverlening te blijven mijden, als er niet iemand alert is en een signaal afgeeft en als er niet een werkwijze is ontwikkeld die deze ouderen weet te bereiken. 9.4.1 Sociaal isolement bij ouderen

Onder sociaal isolement verstaan we: ‘Het ontbreken van ondersteunende relaties in het persoonlijke leven. Het gaat dan om persoonlijke relaties met familie, vrienden en bekenden waar mensen in geval van nood op terug kunnen vallen voor praktische, emotionele of gezelschapssteun.’[5]

Mensen die sociaal weerbaar zijn, lopen niet snel een risico op een dergelijk isolement. Mensen die zijn te karakteriseren als ‘eenzaam’ of ‘contactarm’ wel. Er is niet één bepalende factor die sociaal isolement bij ouderen verklaart. Het gaat hier om een opeenstapeling van factoren: gezondheidsrisico’s en gezondheidsproblemen, financiële problemen, verlieservaringen (echtscheiding, verlies van werk, overlijden van een dierbare) et cetera. Maar ook het wegvallen van de vanzelfsprekende familie- en verenigingsverbanden in onze huidige maatschappij maakt mensen kwetsbaarder voor sociaal isolement. Het maakt verschil of er sprake is van een recentelijk ontstaan sociaal isolement (naar aanleiding van een direct te herleiden gebeurtenis), het zogenaamde situationele isolement, of dat er sprake is van structureel isolement. De ouderen waarbij sprake is van structureel sociaal isolement hebben vroeg in hun leven de aansluiting met anderen niet goed kunnen maken, wonen vaak alleen, hebben gedurende hun hele leven niet echt een intensieve band met iemand opgebouwd, en vaak is er sprake van een vorm van psychiatrische problematiek. Er zijn nog twee categorieën te onderscheiden wanneer we het hebben over sociaal geïsoleerde ouderen: ouderen die sociaal geïsoleerd dreigen te raken (dreigend isolement) naar aanleiding van een recente insnijdende gebeurtenis. ‘De meeste sociaal geïsoleerde ouderen lossen het probleem voor zichzelf op door situaties waarin ze met anderen in contact komen zoveel mogelijk te vermijden. Ze passen hun sociale behoeften aan en proberen zich te verzoenen met de bestaande situatie. In veel gevallen ontkennen ze zelfs de ontevredenheid en eenzaamheidsgevoelens.’

9

134

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

Sociaal geïsoleerde ouderen hebben een leefstijl die zich concentreert in en om hun huis; ze participeren niet in verenigingen en zijn geen lid van organisaties. In huis kunnen ze zich vaak met moeite vermaken, en het is lastig om de dagen door te komen. Gevolg is een gevoel van verveling en desoriëntatie. Ook is er sprake van schaamte en het gevoel een uitzondering te zijn. Deze gevoelens van schaamte en eenzaamheid vertalen zich vaak in psychosociale en lichamelijke klachten. ‘Ouderen die in een sociaal isolement leven zijn de aansluiting met de hen omringende samenleving kwijtgeraakt. Ze kiezen bovendien voor een overlevingsstrategie waardoor ze niet opvallen en niemand last bezorgen. De zelfredzaamheid en onafhankelijkheid die zij in hun leven noodgedwongen tot norm hebben verheven, zorgt er voor dat hun problematiek niet direct zichtbaar is. Sociaal geïsoleerde ouderen zijn niet geneigd zelf om hulp of begeleiding te vragen. Ze zijn te vaak teleurgesteld, afgewezen of te onzeker om hulp van anderen in te roepen. Dat betekent dat een buitenstaander vaak het initiatief zal moeten nemen. Het is echter niet gemakkelijk om met sociaal geïsoleerde ouderen in gesprek te komen. Sociaal isolement is een probleem dat niet van de ene op de andere dag ontstaat, maar is het gevolg van een langdurig proces dat vaak al in de jeugd is begonnen. Praten over dit proces is zeer confronterend en vaak beangstigend.’

9

Geïsoleerde ouderen zijn niet gemakkelijk op te sporen. Outreachend werken geeft de hulpverlener wel de ingrediënten en een passende werkwijze om deze groep te vinden. Zeker in een tijd waarin de participatiemaatschappij wordt vormgegeven, is outreachend werken voor sociaal geïsoleerde ouderen een ‘lifeline’ die hen op enige manier verbindt met een voor hen vaak niet te begrijpen veranderende samenleving. 9.4.2 De werkwijze

Er is een aantal elementen nodig om deze groep ouderen te bereiken: 55 de hulpverlener/regisseur moet bevoegdheden hebben om te kunnen handelen; 55 er moeten afspraken zijn rond de privacywetgeving; 55 het moet mogelijk zijn om langdurig betrokken te zijn bij de cliënt en zijn systeem; 55 er moet een multidisciplinair team (of multidisciplinaire keten) beschikbaar zijn met daarin specialistische deskundigheid, en er moet natuurlijk commitment zijn vanuit de organisatie, maar ook vanuit de gemeente voor deze aanpak. Het proces rond het proberen in contact te komen met deze zorgwekkende zorgmijders bestaat uit een aantal duidelijke stappen die hieronder worden toegelicht.

Stap 1: Signaleren

Meestal wordt outreachend werken ingezet naar aanleiding van een signaal: dat kan op allerlei manieren bij de hulpverlenende instantie terechtkomen: via een gestructureerd wijkoverleg met verschillende samenwerkingspartners, via het ‘aanwezig zijn in de wijk’ van de hulpverlenende instanties – dus vanuit eigen waarneming –, maar ook geven buurtbewoners, familieleden of verzorgers signalen af die nader onderzoek vragen. Dan wordt de vraag of je ‘eropaf ’ moet stappen actueel. Ook uitval bij het reguliere hulpverleningsaanbod kan een signaal zijn – het is nodig om een goede follow-up te doen en te kijken waarom iemand niet meer op de

135

9.4 • Ouderen? – Eropaf! – Zorgwekkende zorgmijders

afspraken verschijnt. Belangrijk is dat de hulpverlener te allen tijde het contact met de melder blijft onderhouden en zijn stappen terugkoppelt.

Stap 2: Onderzoek van signaal en contactlegging

De hulpverlener die de melding binnenkrijgt, moet in overleg met zijn collega’s (organisatie) afwegen hoe er wordt omgegaan met het signaal. Wordt de melder ondersteund om het signaal op te pakken? Nemen we het signaal en de hierbij horende zorgvraag over? Dit zijn de afwegingen die gemaakt moeten worden. Het gaat erom dat de hulpverlener informatie verzamelt, samenwerking afstemt, informatie inwint en kan bepalen of de aangemelde persoon voldoet aan de voorwaarden die aan outreachend werken kunnen worden gesteld. Belangrijke vragen die vooraf met de melder kunnen worden verkend, zijn: ‘Hoeveel personen zijn er in de woning? Spelen er psychiatrische problemen of speelt verslaving een rol? Staat de betrokken persoon als agressief te boek? Hoe is de gezinssituatie? Houdt hij of zij speciale huisdieren zoals reptielen? Is er sprake van vervuiling in de woning?’[3]

Stap 3: Daadwerkelijk eropaf

Er daadwerkelijk op af gaan vraagt specifieke kwaliteiten van de hulpverlener, vooral creativiteit, flexibiliteit en vasthoudendheid. Achter de voordeur komen gaat niet vanzelf: gesprekken via de brievenbus, op de stoep, onverwacht in het weekend een keer proberen, een hulpverlener probeert van alles om contact te leggen – en dit kan weken duren. Het vraagt een persoonlijke benadering – op het moment dat de deur niet opengaat, wordt er geen visitekaartje in de brievenbus gestopt, maar een handgeschreven briefje. En er volgt altijd een nieuwe poging. Soms kan het wel weken duren voordat het eerste contact daadwerkelijk is gelegd.

» Ik posteer me bij de voordeur op een plek die ook voor de straat goed zichtbaar is. Dan laten mensen je niet snel buiten staan, want dan gaan de buren er over praten.  « [3]

Stap 4: Het eerste contact

Het is belangrijk om een goede openingszin te hebben. Want als het zover is, heb je als hulpverlener maar één kans om binnen te komen. Als die mislukt, is de deur dicht en blijft deze vaak dicht. Een veelgebruikte zin is: ‘Mevrouw/meneer, ik wil graag weten hoe het met u is. De buren hebben ons gebeld. Ze hebben last van het lawaai. Ik wil graag uw kant van het verhaal horen.’ Of: ‘Meneer, ik ben Joop van het sociaal-cultureel werk. Ik werk bij u in de wijk en ik ben vandaag op pad in deze straat. Ik hoor van mensen in de wijk dat ze last hebben van het vuil op straat, geldt dat ook voor u?’[3] Of: ‘Wat is er aan de hand?’ en ‘Kunnen we u ergens mee helpen?’[7]

Een openingszin is: niet moraliserend, en er spreekt betrokkenheid uit. Een vraag wordt open gesteld en kan bijna niet anders dan met een reactie worden beantwoord. Dat moment is ‘de eerste voet tussen de deur’. Het belangrijkste doel van het eerste contact is: daadwerkelijk contact leggen.

9

136

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

Stap 5: Binnen

Het kost vervolgens tijd om een relatie op te bouwen. Het ‘binnendringen’ in iemands levenssituatie vraagt tijd, tact, aandacht, investeren, geduld en creativiteit. Niet alleen via gesprekken, maar ook door samen dingen te doen: het gras maaien, de afwas wegwerken. Als de cliënt aangeeft dat er geen probleem is, hoe ver ga je dan? Wanneer accepteer je dit ‘nee’ van de cliënt? Hoe ver ga je in je bemoeizorg, en daarbij in het overrulen van de cliënt? Vragen en dilemma’s die het proces van outreachend werken continu bepalen. Hoe moeilijk het soms ook is om bij sommige cliënten het ijs te breken, de grootste terughoudendheid om deze vragen te stellen (en hierop een antwoord te geven) zit vaak niet bij de cliënt, maar bij de hulpverlener. ‘De ervaring leert dat de reactie van mensen op de ongevraagde bemoeienis vrijwel altijd positief is. Ze zijn er nauwelijks verontwaardigd over. Dat blijkt uit opmerkingen als: “ik ben blij dat er nu eindelijk eens iemand langskomt.” Of: “Eindelijk iemand die ons verhaal wil aanhoren.” Zelfs mensen die in het begin erg afhoudend reageren, zijn later als het ijs eenmaal gebroken is vrijwel allemaal ingenomen met de aangeboden hulp.’[3]

De cliënt bepaalt het tempo en of er verbindingen met zijn omgeving tot stand worden gebracht of worden hersteld of versterkt. Bemiddeling is een belangrijk aspect van het outreachend werken. Vertrouwen staat niet centraal – betrouwbaarheid wel.

9

» Veel cliënten hebben in hun leven nog niet eerder iemand kunnen vertrouwen, zelfs hun

eigen ouders niet. Daarom moet je als werker niet verwachten dat de cliënt jou volkomen zal vertrouwen. Om daarin niet teleurgesteld te raken, kun je het beter bij jezelf houden door zo betrouwbaar mogelijk te zijn.[3] 

«

Verder blijft outreachend hulpverlenen balanceren tussen volgen en leiden, tussen persoonlijke betrokkenheid en professionele afstand, en wat betreft het kiezen van het moment van afronding van het contact.

Stap 6: Het afronden van het contact

Het moment van afronding van het contact is moeilijk te bepalen, maar kan soms een duidelijk ijkpunt kennen: bij een dreigende uithuiszetting is de hulpverlening afgerond wanneer deze is voorkomen en alle lijnen zijn uitgezet om ervoor te zorgen dat de cliënt niet opnieuw in die situatie belandt. Net zoals de startfase van het outreachend werken zorgvuldigheid en aandacht vraagt, is dit ook het geval bij de afronding. De relatie die is opgebouwd is precair, het gaat om cliënten die hun vertrouwen niet makkelijk ‘geven’. Overdragen of stoppen met de hulpverlening vraagt tijd, en opnieuw: creativiteit. ‘Er kan worden afgesloten, wanneer aan de volgende voorwaarden is voldaan: 55 Als er voldoende tijd is genomen om (binnen de mogelijkheden) een stabiele omgeving voor en rond de cliënt te creëren. 55 Als de cliënt zijn omgeving geen overlast meer bezorgt. 55 Als er een terugvalpreventieplan is opgesteld en er contact blijft tussen de outreachend werker en de regulier zorg. 55 Als de cliënt akkoord gaat met de overdracht naar de reguliere zorg en zich bereid verklaart om aan de daar gestelde eisen te voldoen.’[1]

9.5 • Ouderen? Eropaf! – Het keukentafelgesprek

137

9.5 Ouderen? Eropaf! – Het keukentafelgesprek

Het keukentafelgesprek is een nieuwe formule, die is ontwikkeld bij de komst van de Wmo. Gemeenten hebben de plicht om de burger ‘mee te laten doen’ in de samenleving. Als dit meedoen beperkingen kent, moet de gemeente met deze burger kijken hoe deze beperkingen zijn op te lossen, met het eigen netwerk, met hulpmiddelen of met zorg- of hulpverlening. Het keukentafelgesprek is dan ook een gesprek dat plaatsvindt tussen de gemeente en de burger. De ondersteuningsbehoefte van de burger staat hierbij centraal. Dit keukentafelgesprek kan door allerlei mensen (professionals uit de wijkteams, loketmedewerkers, vrijwilligers) worden gevoerd. Het keukentafelgesprek kan ook in allerlei verschillende vormen worden ingezet. Sommige gemeenten kiezen voor het model om iedere oudere te bezoeken. Deze oudere kent geen directe hulp- of ondersteuningsbehoefte en heeft vanuit zichzelf dus geen vraag met betrekking tot eventuele belemmeringen voor het participeren in de samenleving. Het is een preventieve formule waarbij iemand in zijn eigen leefwereld wordt opgezocht: 55 waarbij mogelijkheden en wensen worden geïnventariseerd; 55 waarmee de drempel wordt verlaagd om ondersteuning te vragen wanneer belemmeringen wel aan de orde zijn; 55 waarin de sociale kaart van de gemeente (waar moet je zijn) aan de orde komt; 55 waarin de leefgebieden van de oudere worden verkend en in kaart gebracht. Afhankelijk van de vorm van het keukentafelgesprek vindt er ook daadwerkelijk een inventarisatie op papier plaats, inclusief dossiervorming. 9.5.1 De leefgebieden

Er zijn verschillende manieren om leefgebieden te inventariseren. De opsomming van leefgebieden die wij hier geven, is overgenomen uit de methodiek DichtErBij[1], die een nieuwe opzet beschrijft voor de start van hulp- en dienstverlening (voorheen noemden we dat een intake). Deze methodiek sluit aan op het gedachtegoed van WNS en biedt de hulpverlener allerlei praktische handvatten om het werken in de wijk, de eigen kracht en het empowerend werken vorm te geven, en dus ook voor een keukentafelgesprek met een oudere bewoner in de gemeente. De leefgebieden die besproken kunnen worden zijn: 1. gezondheid en persoonlijk functioneren (je goed voelen) – het gaat dan om fysieke en psychische gezondheid en het persoonlijk en psychisch functioneren; 2. sociaal netwerk en sociaal functioneren (mensen om je heen) – het gaat dan om de relaties die iemand onderhoudt, de betekenis daarvan, de tevredenheid daarover, de behoeften, de wijze waarop er problemen worden opgelost in het netwerk en de risico’s van het systeem; 3. woon- en leefomgeving (wonen in je buurt) – hier gaat het om thema’s als de contacten in de buurt, de kwaliteit van de woning en leefomgeving, en veiligheid; 4. materiële zaken en praktische zelfredzaamheid – het gaat dan om thema’s als inkomen (en daarmee uitkomen), schulden, administratie, kan men zelf zijn zaken regelen en behartigen, beheerst men de taal voldoende en kan men voldoende lezen en schrijven; 5. werk en opleiding – daarbij gaat het om het opleidingsniveau, het hebben van (betaald) werk, het hebben van contacten met het werk-netwerk, of er sprake is van recente of aankomende veranderingen (ontslag, pensionering), de balans tussen werk en privé, en zorgtaken;

9

138

Hoofdstuk 9 • Outreachend werken: eropaf!

6. dagelijkse bezigheden – de vraag hoe de dag eruitziet, waar men zich mee bezighoudt, de tevredenheid hierover, hobby’s en vrije tijd; 7. zingeving (waar sta je voor?) – gaat over levensbeschouwing, waarden en normen, inspiratie en de wijze waarop men naar de toekomst kijkt. Het keukentafelgesprek richt zich naast kennismaking, preventie en inventarisatie eigenlijk ook op versterking, misschien zelfs wel ‘werving’. De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft een aantal heldere voorbeelden openbaar gemaakt van screeningslijsten met (levens)domeinen die burgers zelf kunnen invullen (en die zich dus niet richten op gemeenteambtenaren en hulpverleners). Bij alle domeinen wordt ook de vraag gesteld: Wat kunt u zelf? En ook: Wat kunt u voor anderen betekenen? 9.5.2 De werkwijze

9

Het keukentafelgesprek wordt (afhankelijk van de gemeente) standaard ingezet, of incidenteel. Het wordt (opnieuw afhankelijk van de gemeente) uitgevoerd door vrijwilligers – of juist door professionals van een welzijnsorganisatie of vanuit het ouderenwerk. Het gesprek met ouderen kan preventief worden ingezet, waarbij kennismaking, inventarisatie en ook informatie (waar moet u zijn in onze gemeente) centraal staan. Het gesprek kent ook een verstekend element: er wordt aan de burger gevraagd wat hij of zij zelf kan doen bij zijn vraag, probleem, ondersteuningsbehoefte. En wat kan worden opgelost met behulp van het netwerk. Tevens wordt er gevraagd naar hetgeen iemand zelf kan betekenen voor anderen.[9] Daarnaast kan het keukentafelgesprek door de gemeente of burger worden geïnitieerd wanneer duidelijk is dat de oudere een ondersteuningsvraag heeft bij zijn participatie, bij het ‘meedoen’. Het gesprek kent twee elementen: aan de ene kant het vaststellen van de behoefte en de resultaten, en aan de andere kant het vaststellen van de oplossing (en dus ook een eventuele toezegging rond hulp- of dienstverlening of ondersteuning). 9.6 Studievragen en opdrachten ?? 1. Zie (. tabel 9.1) Periode/Mentaliteit/Maatschappelijke ontwikkelingen 1960/1965: tegen de achtergrond van de wederopbouw en de onmaatschappelijkheidsbestrijding wordt de hulp- en dienstverlening door professionals aan minderbedeelden gekenmerkt door vergaande paternalistische bemoeizucht. Zoek via internet een vrij recent voorbeeld van een maatregel van onmaatschappelijkheidsbestrijding met betrekking tot huisvesting. Geef daarnaast jouw mening over een dergelijke dwangmaatregel. 2. Zelfs mensen die in het begin erg afhoudend reageren, zijn later, als het ijs eenmaal gebroken is, vrijwel allemaal ingenomen met de aangeboden hulp (7 par. 9.4.2). Op veel hogescholen wordt tegenwoordig samengewerkt met ervaringsdeskundigen. Welke mogelijkheden zie je qua inzet van deze ervaringsdeskundigen bij het aanleren van outreachend werken?

Literatuur

139

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Deur, H. van, Scholte, M. & Sprinkhuizen, A. (2013). DichtErBij – Wegen en overwegen in het sociaal werk. Bussum: Couthino. Doorn, L. van e.a. (2013). Outreachend werkt! Utrecht: Movisie. Doorn, L. van, Etten, Y. van & Gademan, M. (2013). Outreachend werken. Handboek voor werkers in de eerste lijn. Bussum: Coutinho. Machielse, A (2006). Sociaal isolement of maatschappelijk actief. Gerōn – Tijdschrift over ouder worden en maatschappij 2, 8–10. Machielse, A. (2011). Sociaal isolement bij ouderen: een typologie als richtlijn voor effectieve interventies. Journal of Social Intervention 20(4), 41–61. Räkers, M. & Huber, M.A. (2009). Manifest Eropaf 2.0–10 kernwaarden. Amsterdam: Stichting Eropaf. Räkers, M. (2011). Eropaf! 3.0 – Outreachende vernieuwing van de sociale sector. Sozio 121, 32–34. Stollenga, M. (2004). Handreiking bemoeizorg – Literatuurstudie, praktijkbeschrijving en aanbevelingen. Utrecht: Stuurgroep Resultaten Scoren. VNG (2013). Bijlage keukentafel, vragenlijst keukentafelgesprek voor burgers, gemeente Huizen, Blaricum, Laren. Utrecht: VNG.

9

141

Casemanagement Magteld Beun

Leerdoelen –– Je weet op welke wijze casemanagement dementie en casemanagement als werkwijze (functie) buiten deze setting kunnen worden ingezet. –– Je kent de stappen van casemanagement en weet hoe ze moeten worden uitgevoerd. –– Je begrijpt de rol en inbreng van de hulpverlener en van de cliënt bij casemanagement.

10.1 Inleiding – 143 10.2 De kern van casemanagement – 144 10.2.1 Centrale uitgangspunten van casemanagement – 144 10.2.2 De methode: emanciperende hulpverlening – 145

10.3 Dementie en casemanagement – 146 10.3.1 Landelijk Netwerk Dementie – 147 10.3.2 Casemanager dementie – de werkwijze – 148

10.4 Casemanagement: zeker niet alleen bij dementie – 148 10.5 De fasen van casemanagement – 149 10.5.1 Assessment: een brede benadering en adequate diagnostiek – 149 10.5.2 Planning: een samenhangend, volledig hulpverleningsplan – 151 10.5.3 Linking: organisatie van het hulpverleningsteam die de individuele inbreng overstijgt – 152 10.5.4 Monitoring: beloop van hulp- en dienstverlening via (tussentijdse) evaluatie – 153 10.5.5 Evalueren – 154

10.6 Studievragen en opdrachten – 154 Literatuur – 155

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_10, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

10

142

10

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

10.1 • Inleiding

143

Als je oud wilt worden moet je er jong mee beginnen En er niet aflatend in blijven geloven. Toon Hermans (1916–2000), cabaretier, schrijver, dichter, schilder

10.1 Inleiding

Casemanagement wordt veel genoemd in het kader van ‘het nieuwe werken’. De toevoeging van casemanagement bij de beschrijving van methodieken in dit boek is discutabel. Hoewel casemanagement in vele vormen voorkomt, wordt het vooral gezien als een functie. Casemanagement is niet nieuw en vindt zijn oorsprong in de psychiatrie. Hoewel het al lang bestaat, sluiten de emancipatorische principes van het werken met en via casemanagement goed aan bij de participatie die de Wmo van burgers vraagt. Daarom past casemanagement mooi binnen het heersende gedachtegoed en wordt het in de huidige tijd – waarin zelfregie centraal staat – veel ingezet. ‘Moxley (1989) beschrijft casemanagement als “een strategie op cliëntniveau, erop gericht om de samenhang tussen dienstverlening, mogelijkheden en ondersteuning te bevorderen. De casemanager is dan een daartoe aangewezen persoon (of team) die een netwerk van formele en informele hulpverleners organiseert, coördineert en ondersteuning en activiteiten organiseert die erop gericht zijn het functioneren en het welbevinden van mensen met een meervoudige problematiek te verbeteren”.’[6]

Naast het uitgangspunt dat het zich richt op de cliënt, is casemanagement ook bedoeld om de activiteiten van verschillende hulpverleners op elkaar af te stemmen. Het gaat dan om het construeren van een samenhangend pakket van hulp- en dienstverlening rond de cliënt.

» Goudriaan (1989 p.26) zegt hierover: “Het gaat daarbij niet alleen om de coördinatie en

afstemming van de hulp bij gelijktijdige hulpverlening door verschillende disciplines en/of voorzieningen, maar ook om de continuïteit van de hulp als die in verschillende periodes plaats vindt.”[6] 

«

Voor de doelgroep ouderen is de bekendste vorm: casemanagement dementie. Het gaat hier om een vorm van Clinical Casemanagement (CCM), een variant van casemanagement (of eigenlijk van zorgcoördinatie) waarbij de wensen van de cliënt en zijn omgeving (het mantelzorgsysteem) centraal staan. Het is een vorm van casemanagement waarin men verdergaat dan de makelaarsvariant van casemanagement, waarbij eigenlijk alleen maar bemiddeling van zorg plaatsvindt. Clinical casemanagement steekt in op praktische zorg, gecombineerd met persoonlijke begeleiding en behandeling. CCM heeft niet als doel de cliënt weer zelfstandig te laten functioneren. Clinical casemanagement kan dan ook worden gezien als een vorm van bemoeizorg.[8] In dit hoofdstuk staan we kort stil bij dementie: wat is dementie, hoeveel mensen lijden hieraan en wat zijn de kosten? Een uitgebreidere beschrijving van dementie is te vinden in de digitale leeromgeving van dit boek H.24. We staan stil bij casemanagement dementie en de functie van de casemanager. Daarna beschrijven we casemanagement als bredere werkwijze, toepasbaar in verschillende situaties, systemen en (wijkgerichte) samenwerkingsverbanden.

10

144

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

10.2 De kern van casemanagement

Onze samenleving is in beweging. Van Riet en Wouters[7] constateren een drietal verschuivingen: 1. Van een zekerheidsmaatschappij naar een risicomaatschappij; 2. Van een verzorgingsmaatschappij naar een marktmaatschappij (wij voegen daar graag aan toe: participatiemaatschappij); 3. Van een weetmaatschappij naar een leer- en informatiemaatschappij. De verantwoordelijkheid om deze verschuivingen te volgen, om zich staande te houden, om niet buiten de boot te vallen, ligt bij de burgers zelf. Deze verschuivingen zorgen er voor dat onze maatschappij te maken krijgt met een nieuwe vorm van ‘onmaatschappelijken’ of ‘nieuwe marginalen’. Het zijn mensen die het niet lukt om aangehaakt te blijven bij de maatschappij en de normen, waarden en standaarden die daar gelden. Geïsoleerde ouderen, ouderen met een (licht) verstandelijke beperking of met een ggz-achtergrond, laagopgeleide ouderen, of mensen met dementie lukt het niet de aansluiting met hun omgeving te behouden. Alleenstaande dementerenden lopen een groot risico om in een marginale, zeer kwetsbare positie te belanden. Casemanagement steekt op verschillende niveaus in op deze aansluitingsproblemen. Het steekt in op het microniveau van de cliënt die het niet is gelukt de aansluiting te vinden of te behouden, en tevens op het niveau van de organisaties en de hulpverleners. Het biedt hun een handvat om verkokering en versnippering van het hulp- en dienstverleningsaanbod rond een cliënt te voorkomen. Samenwerking en coördinatie staan centraal.

10

10.2.1 Centrale uitgangspunten van casemanagement

Van Riet en Wouters[6] formuleren een aantal centrale uitgangspunten van casemanagement die zij baseren op een presentatie van Willems uit 1991: 1. In de eerste plaats de case zelf: zonder case (Kees) geen management. Het gaat om een individuele hulpvrager. Daarbij staat niet het probleem, maar de vraag centraal. Casemanagement gaat uit van de vraag en richt zich niet op problemen, maar op de behoeften van de cliënt. Het zorgt voor een actieve verhouding van de hulpvrager tot zijn sociale omgeving. Het benadrukt de kwaliteiten van de hulpvrager en biedt de mogelijkheid om aan de behoeften en de mogelijkheden die er liggen tegemoet te komen. 2. Het gaat om management, maar dan vooral in de betekenis van regelen, coördineren (op basis van samenwerkingsafspraken) van de benodigde hulp- en dienstverlening. Het gaat niet om ‘leiding geven’ zoals de term management ook kan suggereren. De casemanager is niet degene met de macht, maar hij is degene die het proces mede organiseert en begeleidt op basis van gemaakte afspraken. Het gaat dus om ‘organiseren door onderhandelen’. 3. Casemanagement beslaat het hele traject van vraag naar aanbod. Het hele traject van aanmelding tot afsluiting wordt ‘gemanaged’. 4. Casemanagement beperkt zich tot complexe of continuïteitsproblematiek. Het gaat om behoeften van hulpvragers waaraan door verschillende disciplines of organisaties tegemoet moet worden gekomen. Het is niet eenvoudig om te definiëren wat complexe problematiek is. De noodzakelijke aanwezigheid van verschillende vormen van deskundigheid en de duur van het proces zijn naast de vaak kwetsbare positie van de hulpvrager belangrijke ingrediënten. 5. De positie van de casemanager moet onafhankelijk zijn. Zowel tegenover de hulpvrager als tegenover de betrokken hulpverlenende instanties moet de casemanager een onafhan-

145

10.2 • De kern van casemanagement

kelijke positie in kunnen nemen. Tegelijk is de casemanager in de eerste plaats de vertegenwoordiger van een hulpvrager die niet (voldoende) voor zichzelf kan opkomen. Het belang van alle betrokkenen is echter het zelfde, namelijk kwalitatief zo goed mogelijke hulp bieden, die zo goed mogelijk is afgestemd op de hulpvraag. 10.2.2 De methode: emanciperende hulpverlening

Casemanagement vraagt naast het afstemmen van samenwerking en de coördinatie van hulpen dienstverlening ook een andere benadering van de behoeften van de cliënt. De cliënt kan in het geval van casemanagement dementie de patiënt zijn met de ziekte, maar evenzeer zijn centrale mantelzorger. ‘Cliëntgericht casemanagement gaat uit van de zelfbeschikking van de cliënt en de aandacht voor het sociale netwerk van de cliënt. Leidende gedachte hierbij is dat de casemanager ervan overtuigd is dat ieder mens in staat is om te leren, te groeien en zich te ontwikkelen. In het casemanagement dient dit vertaald te worden in een maximale betrokkenheid en deelname van de cliënt bij het vaststellen van zijn doelen, bij het in kaart brengen van zijn behoefte en het opstellen van een werkplan waarbij zijn eigen behoeften en visie uitgangspunt zijn en niet datgene wat instellingen aan hulp aanbieden. We spreken hier van vraaggerichte hulpverlening.’[6]

Veel werkers zullen claimen dat zij werken volgens deze uitgangspunten. De vraag is echter of het hier gaat om casemanagement of om principes die horen bij emanciperende hulpverlening.

» Emancipatie kan worden omschreven als het pogen van mensen meer greep te krijgen op

eigen bestaan en bestaansontwerp in die zin dat zij vanuit een als negatief beoordeelde situatie op weg gaan naar een meerwaardige situatie (Hendriks 1981).[6] 

«

Emancipatie klinkt niet als nieuw – het klinkt zelfs als iets uit de vorige eeuw. Echter, met de nadruk op burgerkracht en burgerparticipatie in onze tijd zijn de basisprincipes van de emanciperende hulpverlening weer helemaal actueel. ‘Bij emanciperende hulpverlening wordt geprobeerd de verantwoordelijkheid aan de hulpvrager terug te geven. Dat gebeurt meestal op een vragende manier. Niet in de zin van: “Wat is er aan de hand en dan zal ik je wel vertellen wat je “moet” doen.” Het gaat om vragen die allemaal zijn terug te leiden tot de kern: “Hoe wil jij je verhouden tot de situatie? Op welke manier wil je dat dan aanpakken en op welk moment ga je daarmee aan de gang?” De emanciperende hulpverlener stelt vragen met de bedoeling dat de hulpvrager zelf met eigen antwoorden, met eigen keuzen, met eigen taal, met een eigen spreken komt. En daarmee verandert de hulpvrager ook zijn eigen positie ten aanzien van de situatie. De hulpverlener is als emanciperend hulpverlener procesgericht bezig. Vooraf staat niet vast waar de hulpvrager uitkomt, weke antwoorden hij op zijn situatie zal geven en hoe hij zich tot z’n situatie zal verhouden. Dit proces (waarbij de hulpverlener het zoekproces van de hulpvrager begeleidt, waardoor de hulpvrager zelf het gestelde probleem verschuift tot een hanteerbaar probleem) is het product van de hulpverlening.’[6]

10

146

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

Emanciperende hulpverlening is als werkwijze (methode) het fundament van casemanagement. Het is een werkwijze die van de cliënt het vermogen vraagt om mede regie te voeren. Het vraagt ook van cliënten het vermogen om vanuit zichzelf uiteindelijk een hulpvraag uit te kunnen spreken. Als het vermogen tot regievoering ontbreekt, als er geen vraag verwoord kan worden (maar er op grond van overwegingen van de omgeving of van hulpverleners wordt geholpen) is er sprake van zorgcoördinatie. Casemanagement dementie is vanuit dit perspectief zorgcoördinatie bij dementie in een gevorderd stadium. Echter, de casemanager dementie richt zich ook op het netwerk en de centrale mantelzorger. Deze mantelzorger is tevens de persoon die mede de regie voert. Hulpverleners claimen vaak ten onrechte casemanagementachtige taken te vervullen. Het gaat echter bij casemanagement niet om individuele, door hulpverleners zelf gekozen accenten in de hulpverlening. Casemanagement vraagt een cliëntgerichte, vraaggerichte werkwijze. ‘Willen we daadwerkelijk spreken van casemanagement, dan komt er meer bij kijken (Van Lieshout 1991): 1. een uitgewerkte brede benadering en adequate diagnostiek (assessment); 2. de vaststelling van een samenhangend, volledig hulpverleningsplan (planning); 3. teamorganisatie die het totaal van de individuele inbreng overstijgt (linking); 4. de systematische (tussentijdse) evaluatie van de hulp- en dienstverlening (monitoring).’[6]

10

Naast deze vier genoemde basiskenmerken van casemanagement is nog een vijfde onderdeel van belang: de evaluatie. 10.3 Dementie en casemanagement

Dementie is hard op weg om een van de grootste volksziektes te worden. Alzheimer Nederland meldt dat er momenteel ruim 250.000 mensen lijden aan dementie, en dat dat aantal in 2035 is opgelopen tot 500.000. De vergrijzing van de Nederlandse bevolking is hiervan de belangrijkste oorzaak. Dementie treft vooral ouderen, onder de 65 jaar lijdt een kleine groep van twaalfduizend mensen aan een vorm van dementie. Van alle mensen boven de 65 jaar heeft ongeveer 8% een vorm van dementie. Boven de tachtig jaar is dit 20%, boven de negentig gaat het om veertig procent. Dementie komt weliswaar vooral bij ouderen voor, maar is geen ouderdomsverschijnsel.

»

 Het is een ziekte. Dementie is een neuropsychiatrische ziekte, waarvan de oorzaak ligt in vormen van hersenatrofie. Er is niet één ziekte dementie, maar er zijn er velen. De meest voorkomende zijn: de ziekte van Alzheimer, vasculaire dementie, fronto-temporale dementie en Lewy Body dementie: allemaal verschillend in hun verschijnselen en verloop.[4] 

«

De oorzaken van dementie zijn (en worden momenteel) door onderzoek steeds beter in kaart gebracht, maar een volledige verklaring en behandeling is er nog niet. Gemiddeld leven mensen met dementie acht jaar met deze ziekte, waarvan zes jaar thuis.

» Mensen die lijden aan dementie ervaren een sterk verlies van kwaliteit van leven. Zij raken

hun zelfstandigheid kwijt, hun vermogen om taal te gebruiken, lijden aan persoonlijkheidsver-

147

10.3 • Dementie en casemanagement

anderingen en verliezen het vermogen om dingen, situaties en mensen te herkennen. Zij ervaren verdriet en angst over dit verlies en moeten hiermee leren omgaan.[2] 

«

Ongeveer 70% van de mensen met dementie verblijft thuis. De zorgbehoefte van iemand met dementie is hoog: 38% van de mensen heeft iedere dag zorg nodig. Dat heeft een grote impact op de mantelzorgers. 20% van de mantelzorgers is overbelast, bijna 60% van de mantelzorgers loopt een groot risico op overbelasting. Mantelzorgers van dementerenden maken een rouwproces door, al tijdens het leven van hun naaste. ‘“Het aftakelingsproces van dementie is erger dan een dodelijke lichamelijke ziekte”, zegt Heleen Dupuis, emeritus hoogleraar medische ethiek over haar eigen privé-ervaring met de dementie van haar partner. ‘Ik zal driemaal rouwen: De eerste keer omdat hij door de ziekte een ander mens werd. Nu ben ik in diepe rouw omdat ik hem heb moeten achterlaten in een verpleeghuis. En als hij sterft zal ik weer om hem rouwen.’[4]

10.3.1 Landelijk Netwerk Dementie

Sinds het landelijk dementieprogramma startte in 2003, bestaat de wens om te komen tot een goede regionale (en landelijk dekkende, afgestemde) invulling van de begeleiding van mensen met dementie. In Nederland zijn echter nog steeds grote verschillen in aanpak, inhoud en bekostiging van de begeleiding van dementerenden en hun omgeving. Er is ook nog geen sprake van een landelijk dekkend netwerk van casemanagers dementie. Alzheimer Nederland zet zich in voor een ‘volwaardig, toegankelijk en onafhankelijk casemanagement voor alle mensen met dementie en hun naasten’[1]. Casemanagement dementie wordt bekostigd uit gelden vanuit de Zorgverzekeringswet, de AWBZ en de Wmo. Afhankelijk van de regio waar de dementerende woont, kan er sprake zijn van een eigen bijdrage. Door de sterke toename van mensen met dementie zullen volgens berekeningen de zorgkosten voor dementie rond 2028 de zes miljard passeren. Dementie is dan de duurste ziekte. Deze kosten moeten worden beteugeld, onder meer door inzet van mantelzorgondersteuning. De centrale verzorger van iemand die dementeert, is meestal de partner. Het aantal alleenstaande dementerenden zal de komende jaren echter toenemen van 110.000 in 2012 naar 230.000 in 2040. Casemanagement bij dementerenden is een werkwijze die de eigen regie van de patiënt en zijn omgeving zo lang mogelijk ondersteunt en de mogelijkheid biedt de zorg zo goed mogelijk dicht bij huis te organiseren, afgestemd op de wensen en behoeften van de patiënt en zijn omgeving. Casemanagement is bewezen kosteneffectief. Iedere geïnvesteerde euro levert tweeënhalf keer zoveel op[2], onder meer vanwege de efficiënte samenwerking, de vroegsignalering, en de ondersteuning van de mantelzorger waardoor er langer in de thuissituatie hulp geboden kan worden en een opname kan worden uitgesteld. Bij het bieden van casemanagement dementie is de ondersteuning van de positie van de centrale mantelzorger, naast de inbreng van de patiënt zelf, erg belangrijk. Het blijkt namelijk dat niet zozeer de conditie van de dementerende patiënt het breekpunt vormt waarbij opname in het verpleeghuis in beeld komt. Het breekpunt vormt de overbelaste mantelzorger.

10

148

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

10.3.2 Casemanager dementie – de werkwijze

‘Een casemanager dementie is een onafhankelijke en vaste begeleider voor mensen met dementie en hun naasten. Een casemanager informeert, begeleidt, denkt mee, adviseert, regelt zorg en helpt keuzes te maken. Zo helpt de casemanager om te gaan met de ziekte en met de gevolgen ervan in het dagelijks leven. Casemanagers hebben een specifieke opleiding gevolgd. Hierdoor zijn ze toegerust om mensen met dementie en hun naasten te begeleiden bij het intensieve ziekteproces.’[3]

10

De functie van casemanager dementie wordt ingevuld door een hbo-opgeleide professional met een verpleegkundige of psychosociale achtergrond. Daarnaast zijn een specifieke opleiding (hbo+) en specifieke ervaring met ouderen en dementie gewenst. De professional is geen beginner, voldoende vlieguren in het werkveld is een vereiste. Casemanagement dementie is als functie dus niet direct toegankelijk voor young professionals. Toch is aandacht in de opleiding voor deze functie van belang: landelijk wordt er een grote groei verwacht in het aantal banen dat nodig is om tot een landelijk dekkend netwerk te komen. De casemanager dementie wordt betrokken op verwijzing van de huisarts, ook voordat er een officiële diagnose bekend is. Ook in de fase van diagnostiek is er begeleiding en ondersteuning nodig. Het werk van de casemanager dementie is niet los te zien van de ziektediagnostiek, de behandeling en de noodzakelijke zorg. Cure en care zijn daardoor verweven en worden door de casemanager volgens een gestructureerde cyclus van assessment, planning, linking en monitoring uitgevoerd. Goede informatieverstrekking over het proces van diagnostiek en de ziekte zelf, maakt daarnaast een belangrijk onderdeel uit van het werk van de casemanger dementie. De coördinerende rol, de makelaarsfunctie, vormt een onderdeel van de inzet van de casemanager dementie. Het dementieproces brengt naast geheugenproblemen een aantal veelvoorkomende zorgproblemen met zich mee, waaronder verandering van de persoonlijkheid, coping van de patiënt en zijn omgeving, somberheid, angst, hallucinaties, verstoringen in het dag- en nachtritme, achterdocht en dergelijke. Dit alles levert problemen op in de zelfzorg, het organiseren van de financiën, de zorg voor het huishouden en de woonsituatie. Aan al deze terreinen besteedt de casemanager aandacht in het hulpverleningsplan. De taken van de casemanager dementie kunnen als volgt worden samengevat: ‘(1) informeren, (2) begeleiden, (3) behandelen, (4) coördineren van zorg, (5) praktische hulp en (6) crisisinterventie.’[8] Zoals aangegeven is casemanagement niet uitsluitend geschikt voor hulp- of zorgverlening aan mensen met dementie. Casemanagement is een werkwijze die voor vele doelgroepen ingezet kan worden in wijkgericht werken. 10.4 Casemanagement: zeker niet alleen bij dementie

Naast casemanagement dementie is casemanagement als werkwijze breder in te zetten. Het gaat dan om afstemming van hulpverlening in de keten, waarbij de cliënt de regie heeft en de hulpverlener geen initiërende, maar een faciliterende rol vervult. Het is een werkwijze die gericht is op de emancipatie (empowerment) van de cliënt. Casemanagement is geen methode, geen methodiek, en ook geen beroep. Casemanagement moet dan ook worden gezien als (een onderdeel van) een functie.

10.5 • De fasen van casemanagement

10

149

» Casemanagement is een functie in de hulp- en dienstverlening waarbinnen gebruik gemaakt

wordt van verschillende (agogische) methoden. We nemen hiermee stelling in de discussie die op dit moment nog gaande is rond de inhoud en positie van het casemanagement. Casemanager is ons inziens geen apart beroep, maar een functie. Deze stellingname betekent ook dat wij expliciet de mogelijkheid open laten dat niet-professionals een functie als casemanager vervullen.[6] 

«

Casemanagement is een functie die wordt vormgegeven door een aantal professionals in een organisatie. In de wijze waarop zij de casemanagementfunctie uitvoeren, wordt gebruikgemaakt van emancipatorische hulpverlening – een methode die uitgaat van de kracht en mogelijkheden van mensen. Daarbij kan gebruikgemaakt worden van verschillende methodieken en technieken, zoals outreachend werken en het maken van eco- en genogrammen. De wens van de cliënt en zijn directe omgeving staat centraal bij het inventariseren van behoeften. De verantwoordelijkheid voor het hulpverleningsplan ligt zo lang mogelijk bij de cliënt en zijn omgeving. In het uitvoeringsteam is nauwe samenwerking met de huisarts en andere hulpverlenende organisaties een belangrijk aspect. 10.5 De fasen van casemanagement

Casemanagement wordt verpakt in een aantal prachtige termen: procesregie, social coaching, sociale makelaardij, trajecthulp, bemoeizorg en zorgcoördinatie. Casemanagement loopt het gevaar een containerbegrip te worden. Zoals gezegd is er pas daadwerkelijk sprake van casemanagement wanneer de volgende fasen worden doorlopen: assessment, planning, linking, monitoring en evaluatie. We lichten de genoemde vijf fasen kort toe. 10.5.1 Assessment: een brede benadering en adequate diagnostiek

Assessment vormt de start van het casemanagementtraject. Assessment betekent letterlijk het maken van een inschatting of taxatie. Het woord laat zich niet zo gemakkelijk in het Nederlands vertalen, maar bij het proces van assessment gaat het om het verzamelen van relevante informatie. Het is een intake gericht op verduidelijking van behoeften en mogelijkheden. Allereerst gaat het natuurlijk om de behoeften van de cliënt – wat wil hij, waar liggen zijn behoeften en vragen? Maar het gaat ook om de mogelijkheden van de cliënt: wat kan hij zelf bijdragen om te komen tot een plan en een oplossing? Ook de behoeften van de omgeving van de cliënt worden in beeld gebracht, evenals die van de betrokken hulpverlenende instanties. Deze leveren niet hun standaardaanbod, maar kijken wat er mogelijk en nodig is in de specifieke situatie van de cliënt. Ook voor hen geldt dat naast hun behoeften en vragen bekeken wordt wat zij kunnen bijdragen. ‘Behoefteverheldering is een bewustwordingsproces. De rol van de casemanager bij dit bewustwordingsproces is tweeledig: afstand met betrekking tot de inhoud, maar betrokkenheid met betrekking tot het proces. Behoefteverheldering als bewustwordingsproces is de ontdekkingstocht van de cliënt die ten dele verloopt via het door hem vertelde verhaal. De cliënt vertelt zijn verhaal en dat verhaal is het belangrijkste bij het begin van het contact tussen hulpvrager en casemanager.’[6]

150

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

. Tabel 10.1  Overzicht levensdomeinen en zorgdimensies bij het assessment in het kader van casemanagement

10

Karakteristiek van assessment van cliënt

Vaststellen van behoeften

Assessment van zelfhulp

Assessment van zelfhulp

Assessment van netwerkhulp

Assessment van professionele hulp

Organiserende concepten

Niet-vervulde behoeften

Functioneren van de cliënt

Functioneren van de centrale verzorger

Sociale netwerken/ sociale ondersteuning

Professionele hulp

Gebieden waarop het assessment is gericht

Aard en ernst dementie Gedrag en beleving Persoon en copingstijl Zelfredzaamheid Dagstructuur en bezigheden Veiligheid Financiën Juridische zaken Woonsituatie Relaties en sociale steun Mobiliteit

Fysiek functioneren Cognitief functioneren Emotioneel functioneren Gedragsmatig functioneren

Fysiek functioneren Cognitief functioneren Emotioneel functioneren Gedragsmatig functioneren

Netwerkstructuur Interactie in het netwerk Emotionele ondersteuning Instrumentele ondersteuning Materiële ondersteuning

Inventarisatie van bronnen Beschikbaarheid Geschiktheid De mate van acceptatie Toegankelijkheid

Casemanagement dementie richt zich in deze assessmentfase nadrukkelijk op het faciliteren, ondersteunen en begeleiden van de diagnostische fase – het onderzoek naar de oorzaak van het geheugenverlies en de hierbij komende klachten. Is er sprake van dementie? Hiervoor is een medisch traject nodig, dat door de casemanager dementie kan worden geactiveerd. Tevens kan de casemanager hier een informerende, coördinerende en ondersteunende rol spelen. Het gaat bij assessment om het in kaart brengen van behoeften in de verschillende levensdomeinen. Voor de casemanager dementie is er een aantal aandachtspunten (zorgdimensies) dat in het assessmentplan extra aandacht verdient. Deze zorgdimensies zijn: aard en ernst van de dementie, gedrag en beleving, persoonlijke copingstijl, lichamelijke gezondheid, zelfredzaamheid, dagstructuur en bezigheden, centrale verzorger, professionele zorgverlening, familiesysteem en overige sociale contacten, woonomstandigheden, veiligheid en geldzaken.[8] Levensdomeinen kunnen op verschillende manieren worden benoemd en in kaart gebracht. Moxley heeft hiervoor een bruikbaar overzicht ontwikkeld[6], dat we hebben aangevuld met de specifieke zorgdimensies die dementie met zich meebrengt (. tabel 10.1) – vanzelfsprekend kunnen deze extra’s worden genegeerd wanneer casemanagement bij ‘gewone’ ouderen wordt toegepast. Technieken die worden ingezet om dit assessmentproces goed te laten verlopen, zijn vanzelfsprekend vraagverheldering, problematisering (het kijken naar de vraag-achter-de-vraag) en het in kaart brengen van het netwerk met behulp van een ecogram, een sociogram of een netwerkanalyse (zie voor een uitgebreidere toelichting 7 H. 11). Een overzicht van vraagverheldering in het kader van casemanagement is te vinden op de website.

10.5 • De fasen van casemanagement

151

Op de website is tevens een invulschema beschikbaar dat het hele assessmentproces samenvat, waardoor een totaaloverzicht ontstaat van behoeften en (on)mogelijkheden. Praktische aandachtspunten in de assessmentfase (probleemanalyse, hulpvraagverheldering) zijn: 55 Vraag aan cliënten waar ze aan willen werken; 55 Inventariseer de reactie(s) hierop van de omgeving en overige mensen die de behoefte (mede) kunnen helpen realiseren; 55 Maak categorieën: wat hoort bij het cliëntsysteem en wat hoort bij de samenwerking tussen hulp- en dienstverleners; 55 Stel samen vast wat de reden is geweest om bij elkaar te komen en wat het doel wordt om samen aan te gaan werken. 10.5.2 Planning: een samenhangend, volledig hulpverleningsplan

In de planningsfase wordt het hulpverleningsplan gemaakt. De behoeften van de cliënt worden zo specifiek mogelijk geïnventariseerd en beschreven. Het assessmentschema zoals dat op de website te vinden is, biedt hiervoor een mooi overzicht. Het plan bevat de volgende onderdelen: 1. Wie – welke mensen vormen samen het uitvoeringsteam; vanzelfsprekend de cliënt, maar welke mensen uit het sociale en professionele netwerk? 2. Wat – de verdeling van werkzaamheden, een beschrijving van de behoeften, verantwoordelijkheden en (sub)doelen. 3. Wanneer, waar en hoe – door zo expliciet mogelijk te zijn in de beschrijving van het plan, wordt vrijblijvendheid voorkomen en de samenwerking van het uitvoeringsteam versterkt. Ook wordt vastgesteld wie welke verantwoordelijkheden heeft, en er worden ook tijdslimieten vastgelegd. Binnen het traject dat bij casemanagement dementie wordt doorlopen is duidelijk dat nadat de behoeften zijn geformuleerd, wordt geprobeerd doelen te realiseren, en vervolgens zullen er nieuwe behoeften en plannen worden gemaakt. Planning blijft daardoor niet zozeer een cyclisch onderdeel van het casemanagement, maar een dynamisch aspect dat steeds zal worden bijgesteld, vaak onder invloed van het beloop van de ziekte. Het hulpverleningsplan wordt in het dossier opgenomen. Het dossier vormt binnen het casemanagement een belangrijke basis, juist omdat er zo veel verschillende partijen samenwerken. Daarnaast is er vaak een hele reeks doelen, subdoelen en verantwoordelijkheden vastgelegd in het hulpverleningsplan – in het dossier wordt bijgehouden in hoeverre het plan volgens de planning verloopt. Het dossier bevat tevens een officiële verklaring van de cliënt, waarmee hij of zij zich akkoord verklaart met het hulpverleningsplan. Cliënten moeten dan ook goed op de hoogte zijn van hun rechten en plichten rond dossiervoering, geheimhouding en het totale verloop van de hulpverlening. Het dossier vormt samen met het hulpverleningsplan de basis voor de evaluatiemomenten met de cliënt die tijdens het hele casemanagementtraject worden ingebouwd. Praktische aandachtspunten bij de fase van de planning (het definiëren van een visie, doelstelling en totaaloverzicht van specifieke behoeften en mogelijkheden) zijn de volgende: 55 Stel samen vast wat de centrale behoefte is, wat de leidraad wordt van de inzet en hulp van het uitvoeringsteam. 55 Het uitgangspunt bij de start van de hulpverlening kan variëren. Het is belangrijk om bij de start van de hulpverlening een gezamenlijk gedragen visie te hebben. Een visie die

10

152

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

ook gedragen wordt door de cliënt. Is het cliëntsysteem overbelast en dient het ontzien te worden? Is het cliëntsysteem onmachtig en dient het in zijn kracht gezet te worden? Is het cliëntsysteem niet gemotiveerd en dient het eigen motivatie te vinden? 55 Bepaal vanuit de gezamenlijk gedragen visie samen welke behoefte en welk doel men centraal stelt en wil gaan realiseren. 10.5.3 Linking: organisatie van het hulpverleningsteam die de

individuele inbreng overstijgt

10

Na het opstellen van het hulpverleningsplan komen we in de uitvoeringsfase. De casemanager is de verbindende link, de schakel tussen de betrokken partijen, de mensen die het uitvoeringsteam vormen. De casemanager zorgt ook voor de totstandkoming van links tussen mensen die deel uitmaken van het uitvoeringsteam. Hij houdt de afspraken in de gaten uit het hulpverleningsplan, de taakverdeling die daar is gemaakt, de samenwerking, het tijdsbeloop en de resultaten. In deze fase staat de teamorganisatie (het uitvoeringsteam) centraal. Het samenstellen van een effectief team kent een simpele regel: zo veel mensen als nodig om het doel te kunnen realiseren, maar zo min mogelijk mensen om het uitvoeringsteam werkbaar te houden. De casemanager als ‘linking pin’ heeft een belangrijke rol in het bevorderen van de cohesie van het uitvoeringsteam. Van Riet en Wouters[7] noemen een aantal manieren waarop de casemanager deze cohesie kan stimuleren: 1. Draagt er zorg voor dat alle doelen en het programma voor het uitvoeringsteam duidelijk zijn, dat teamleden weten wat er van hen wordt verwacht en welke rol zij vervullen binnen het hele proces. 2. Bewaakt de inbreng van ieder teamlid en ziet erop toe dat iedereen een gelijkwaardige inbreng heeft. 3. Sluit aanpassingen in het team niet uit als zich problemen voordoen of nieuwe vragen zich aandienen. 4. Heeft aandacht voor de kwaliteiten binnen het team, en stimuleert en benut deze. 5. Heeft aandacht voor ieders beperkingen en zorgt ervoor dat deze kunnen worden besproken en worden geaccepteerd. 6. Stimuleert uitwisseling over elkaars ideeën en (beroeps-)opvattingen. Doel hiervan is om het proces tijdens het realiseren van de doelen (behoeften) transparant te houden en mogelijke onjuiste beeldvorming te corrigeren. 7. Stimuleert een open overleg, maar bewaakt tevens dat het overleg niet te persoonlijk of te openhartig verloopt. 8. Bewaakt in het werken met het uitvoeringsteam tijdens de hulpverleningsfase de privacy van de cliënt. Hiervoor worden afspraken met elkaar vastgelegd. Als het team eenmaal is geformeerd is het de casemanager die met alle partijen het hulpverleningsplan heeft geconcretiseerd en ingevuld. De casemanager bewaakt de productiviteit, de doelen, de stappen en activiteiten, en de rollen van alle mensen die in het uitvoeringsteam participeren. ‘Praktische aandachtspunten bij de fase van linking (de uitvoeringsfase door het uitvoeringsteam): 55 Bepaal welke hulp en diensten nodig zijn in het kader van het geformuleerde doel. 55 Besluit wie welke concrete bijdrage gaat leveren (cliënt, netwerk, professionals).

10.5 • De fasen van casemanagement

55 55 55 55

153

Spreek af in welke volgorde de acties plaatsvinden. Spreek af wanneer de acties plaatsvinden. Bespreek waar de kritieke punten zitten in het plan: hoe ga je beren op de weg te lijf? Bedenk samen wat je doet als concreet afgesproken acties niet het gewenste effect hebben of niet kunnen worden uitgevoerd.’[5]

10.5.4 Monitoring: beloop van hulp- en dienstverlening via

(tussentijdse) evaluatie

‘Tijdens de uitvoering zal moeten worden vastgesteld of het uitvoeringsplan nog in overeenstemming is met de feitelijke situatie van de cliënt. Immers, zowel door de hulpverlening als door andere oorzaken kunnen er veranderingen optreden in de situatie van de cliënt, die het nodig maken wijzigingen in de uitvoering van de hulp en dienstverlening aan te brengen. De functie die de casemanager daarbij vervult wordt monitoring genoemd.(…) Het gaat om kritisch volgen, bewaken.’[6]

Monitoring zorgt ervoor dat duidelijk wordt of het opgestelde plan werkt en volgens afspraak verloopt, en of de leden van het uitvoeringsteam niet te veel met eigen interpretaties en initiatieven aan de slag gaan. Ook de tijdsplanning wordt door de casemanager in de gaten gehouden en de kwaliteit van de inbreng van de professionals wordt bewaakt. Tevens wordt door de casemanager in de gaten gehouden of de acties die zijn afgesproken ook leiden tot het realiseren van het doel, de vervulling van de behoeften van de cliënt. En of er mogelijk nieuwe behoeften zijn ontstaan die in het plan moeten worden meegenomen (en moeten worden bewaakt). De kwaliteit, het resultaat en de adequaatheid staan centraal in de manier waarop de casemanager zijn monitorende taak vormgeeft. Belangrijk bij monitoring is een zo duidelijk mogelijk hulpverleningsplan, waardoor toetsen op kwaliteit, voortgang en verantwoordelijkheden mogelijk wordt. Wanneer de casemanager signalen krijgt dat het proces stagneert, is het nodig om te kijken in hoeverre het probleem incidenteel of structureel is. Of het gaat om iets persoonlijks, iets individueels van het betreffende teamlid, of dat het een probleem is dat zich breder voordoet. Het bespreken van de signalen van stagnatie en het waar nodig bijsturen is de rol die de casemanager in deze fase vervult. Praktische aandachtspunten bij de fase van monitoring (de fase waarin de hulp- en dienstverlening plaatsvindt) zijn de volgende: 55 Iedere partner uit het uitvoeringsteam (ook de cliënt) neemt zelf verantwoordelijkheid voor de toegezegde activiteiten. 55 Iedere partner uit het uitvoeringsteam neemt zelf contact op met de casemanager als zaken anders lopen dan gepland (bijvoorbeeld omdat de hulp niet het gewenste effect heeft, de organisatie niet blijkt te kunnen leveren wat is beloofd, er een probleem ontstaat in de onderlinge samenwerking of de situatie van het cliëntsysteem verandert zodat de acties die gepland zijn geen zin meer hebben en andere acties nodig zijn). 55 De casemanager toetst op afgesproken tijdstippen de voortgang en organiseert waar nodig (gezamenlijk) overleg.

10

154

Hoofdstuk 10 • Casemanagement

10.5.5 Evalueren

10

Monitoring en evaluatie kunnen in elkaars verlengde worden gezien. Evaluatie gaat echter verder dan het volgen en bijsturen van het proces waarin wordt gewerkt naar het eindresultaat van de hulpverlening. Bij de evaluatie staat de vraag centraal of het behaalde resultaat ook heeft geleid tot een duurzame oplossing. Is de gewenste verandering ook daadwerkelijk in gang gezet? Een ander element van de evaluatiefase is om te leren van gemaakte fouten en verbeteringen aan te brengen voor toekomstige hulpverlening. Op de website zijn twee formulieren te vinden die de evaluatiefase ondersteunen: (1) een checklist voor procesevaluatie en (2) een checklist die evalueert of het uitvoeringsteam tijdens de uitvoeringsfase nog op koers ligt ten opzichte van het hulpverleningsplan. Duidelijk is dat casemanagement een langdurig proces is dat niet stopt wanneer een behoefte is vervuld. Het traject loopt ook door wanneer de dementerende cliënt overgaat naar een verpleeghuis. Pas enkele maanden na het overlijden zal het contact met de centrale verzorger worden afgerond. Praktische tips bij de evaluatie (het afbouwen van de hulpverlening) zijn de volgende: 55 Gezamenlijk wordt vastgesteld op welk moment het hulpverleningsplan met het uitvoeringsteam wordt geëvalueerd. 55 Er zijn tussentijdse evaluaties die passen bij de monitoringsfase, er zijn evaluatiemomenten aan het eind van het traject die voorbereiden op de afronding van de inzet van het uitvoeringsteam. De evaluatie gaat over de effectiviteit van de hulpverlening door het uitvoeringsteam (het resultaat), over het proces van samenwerking tussen de partijen van het uitvoeringsteam en over de procedures en werkwijzen van de betrokken (professionele) organisaties. En de evaluatie gaat over de tevredenheid van de cliënt. Vanzelfsprekend wordt ook de rol van de coördinator, de casemanager zelf, geëvalueerd door de cliënt en de andere partijen uit het uitvoeringsteam. 55 Er wordt afgerond wanneer de behoeften van de cliënt zijn vervuld en het gewenste resultaat is bereikt, wanneer de situatie van de cliënt en zijn omgeving stabiel is, wanneer blijvende hulp goed functioneert en coördinatie niet langer nodig is, of wanneer het mogelijk is voor de cliënt om weer zelf de regie te voeren. 10.6 Studievragen en opdrachten ?? 1. Casemanagement wordt in de huidige tijd – waarin zelfregie centraal staat – veel ingezet (7 par. 10.1). Welke onderdelen van casemanagement kun je terugvinden bij een andere methodiek die in dit boek wordt beschreven? 2. ‘Ik zal driemaal rouwen’ (7 par. 10.2). Beschrijf twee belangrijke aandachtspunten voor de casemanager in het hier beschreven rouwproces. 3. Wie beoordeelt of er sprake is van complexe of continuïteitsproblematiek: de hulpvrager, de hulpverlener of het sociale netwerk?

Literatuur

155

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Alzheimer Nederland (2012). Standpunt Alzheimer Nederland Casemanagement. Amersfoort: Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland (2012). Zorgstandaard Dementie, 1e concept. Amersfoort: Alzheimer Nederland e.a. Alzheimer Nederland (2014). Hulp bij dementie. Geraadpleegd via 7 www.alzheimernederland.nl in juni 2014. Amersfoort: Alzheimer Nederland Geriant (2010). Hoofdzaken: Factsheet DOC-team casemanagement dementie. Heerhugowaard: Geriant. Laarakker, H. (2013). Van onmacht naar slagkracht – Training procesregie. NVMW: 2013. Riet, N. van & Wouters, H. (2005). Casemanagement – Een leer-werkboek over de organisatie en coördinatie van zorg-, hulp- en dienstverlening. Assen: Van Gorcum. Riet, N. van & Wouters, H. (2010). Casemanagement – Een leer-werkboek over de organisatie en coördinatie van zorg-, hulp- en dienstverlening. Assen: Van Gorcum. Stel, J. van der (2002). De effectiviteit van casemanagement voor de rehabilitatie van psychiatrische patiënten. De relevantie van het onderzoek voor het beleid. PAREOX, 34. Verkade, P.J. (2011). Handboek casemanagement bij dementie. Heerhugowaard: Geriant.

10

157

Genogram, ecogram en het relatienetwerk Magteld Beun

Leerdoelen –– Je begrijpt voor welke doeleinden het sociogram, het genogram, het ecogram en het relatienetwerk gebruikt kunnen worden. –– Je kunt een intake visualiseren via een van deze varianten. –– Je weet wat de contra-indicaties zijn voor het gebruik van het visualiseren van het netwerk.

11.1 Inleiding – 159 11.2 Genogram – De familie in beeld – 159 11.2.1 Symbolen – 161 11.2.2 Een eenvoudige start – 161 11.2.3 Feitelijke gegevens – 162 11.2.4 Genogram tekenen – 162

11.3 Ecogram – De omgeving in beeld – 162 11.3.1 Opzet en symbolen – 162 11.3.2 Voorbeeldvragen bij het maken van een ecogram – 164

11.4 Het relatienetwerk – De onderlinge betrekkingen in beeld – 165 11.4.1 Relatienetwerk in beeld brengen – 166 11.4.2 Zorgnetwerken – 166

11.5 Studievragen en opdrachten – 168 Literatuur – 168

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_11, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

11

158

11

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

11.2 • Genogram – De familie in beeld

159

Het probleem van de vergrijzing wordt opgelost Als het geen probleem meer wordt genoemd. Wim de Bie (1939), satirisch televisiemaker en blogger

11.1 Inleiding

Een netwerk kan op verschillende manieren in kaart worden gebracht. Het plaatsen van een persoon (cliënt, burger, of in het geval van een oudere die wordt opgenomen: ‘bewoner’) in zijn netwerk is van belang – niet voor niets is de missie van het maatschappelijk werk altijd al geweest om de persoon in wisselwerking met zijn omgeving te bezien. Het netwerk is niet alleen van belang omdat de maatschappelijke structuren mensen voor hulp en bijstand weer richting hun netwerk dirigeren. Het bekijken van de relaties die iemand heeft, vertelt als het ware het verhaal van deze persoon. De wijze waarop het netwerk is samengesteld, zegt iets over het aantal relaties, over de kwaliteit van de verbanden en over de diversiteit in de opbouw van het netwerk – afhankelijk van de vorm die je kiest om het netwerk in kaart te brengen. Daar besteden we in dit hoofdstuk aandacht aan: hoe breng je een netwerk van een oudere cliënt in kaart? Dit kan nodig zijn wanneer er sprake is van zorgverlening en bij een (tijdelijke) opname in een zorgvoorziening, maar ook voor een ambulant cliëntcontact of meer therapeutische doeleinden. We bespreken in dit hoofdstuk het genogram, het ecogram en de netwerkbenadering.1 Deze drie vormen van het visualiseren van een netwerk zijn nauw verwant, en gebaseerd op het sociogram: een ‘spin in het web’ van lijntjes waarmee de onderlinge verbondenheid van (een groep) mensen kan worden gevisualiseerd (. figuur 11.1). Aan een sociogram kan ook een ‘weging’ worden toegevoegd: de lijn die mensen verbindt, kan wederkerig worden getrokken en naast deze lijnen kan een plus- (+) of minteken (–) worden neergezet. Een sociogram geeft daarmee aan hoe mensen zich met elkaar verbinden en of dit op een positieve of negatieve wijze wordt ervaren. De varianten op het sociogram die wij in dit hoofdstuk bespreken, gaan een stap verder: ze visualiseren generaties, families, netwerken en de complexiteit hiervan. De varianten worden besproken, toegelicht en beschreven met praktische handvatten (vragen) en tips. 11.2 Genogram – De familie in beeld

Het maken van een genogram is een speelse, visuele en minder verbaal gerichte manier van werken dan het voeren van een gewoon (intake-)gesprek. Samen met een oudere cliënt een genogram maken is voor cliënt en sociaal werker een leerzame ontmoeting. Het is een mooi opstapje voor de hulpverlener om de levensgeschiedenis van de oudere te leren kennen. Voor de cliënt is dit een gelegenheid om zijn levensverhaal te vertellen en te ervaren dat hulpverleners er aandacht en belangstelling voor hebben. Voor beiden kan het een ontdekkingstocht betekenen. Het kan ook emoties oproepen. Daarom gelden twee grondregels bij het maken van een genogram: (1) maak een eenvoudige start en (2) begin met de feiten. Het genogram is een stamboom met meerdere persoonlijke gegevens (.  figuur 11.2). Het is een kaart met drie of vier generaties en hun onderlinge relaties: de voorgaande generatie (schoon-)ouders, de generatie waartoe de oudere zelf behoort met de broers, zusters en eventuele zwagers en schoonzussen. De eventuele derde en vierde generatie betreffen het nageslacht: 1

De tekst van dit hoofdstuk is een bewerking van en geïnspireerd op Gedeelde zorg van Royers (2007)[2].

11

160

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

petra ruud

martin

peter

yvonne jeroen

bianca

linda

karel

jolanda

. Figuur 11.1  Het sociogram

11

willem de vries

marie eindhoven

sjaan van tulder

peter de witt -1995

anja

theo

lenie susanne willem jan 1921-

1956marie

karel

marie

peter

valerie

1960willem

pieter helena 1923-1997

jaap

symbolen man

john

jan

1958peter

kwaliteit relaties vrouw

1941- geboortedatum -1967- datum overlijden

catherine 1946

datum huwelijk homoseksuele relatie scheiding

of

-1983

ernstige psychische problemen

biologisch kind pleegkind

hecht

adoptiekind

afstandelijk

dood geboren kind

vijandig

miskraam tweeling

verbroken misbruik

. Figuur 11.2  Het genogram. Bron: T. Royers (2007) Gedeelde zorg: een ideeënboek. Handreiking voor het samenspel tussen zorgverleners en familieleden. Utrecht/Tilburg: Vilans/PON.

11.2 • Genogram – De familie in beeld

161

eventuele (klein)kinderen en (achter)neven en (achter)nichten. Ook belangrijke familiegebeurtenissen, sterfgevallen, verhuizingen en verbroken contacten kunnen hierin worden opgenomen. Een genogram laat de kalender en de geschiedenis spreken. Een genogram kan samen met de oudere worden gemaakt, maar ook in het bijzijn van een nabij familielid, als de oudere dat prettig vindt. Een eenvoudig genogram maken kost een half uur tot een uur. Maar soms heeft de oudere cliënt een ‘bewogen’ leven achter de rug, waardoor het samen maken van een genogram ingewikkelder wordt. In dat geval is het advies: neem de tijd en doe het stapsgewijs. 11.2.1 Symbolen

Elk familielid wordt uitgebeeld met een vierkantje (man) of een cirkeltje (vrouw). Elk figuurtje krijgt een naam en een geboortedatum. Een overleden persoon krijgt een kruis in het figuur samen met de behaalde leeftijd. Het oudste kind staat links en het jongste rechts. De tussenliggende kinderen gaan van links naar rechts in leeftijdsvolgorde 11.2.2 Een eenvoudige start

Het is verstandig om eenvoudig te beginnen. Meestal is dat het gezin van oorsprong: de moeder, de vader, de broers en zusters. Een voorbeeld: 55 Laten we beginnen bij uw moeder. Wanneer is zij geboren en waar is zij geboren? 55 (Als zij niet meer leeft:) Wanneer is zij overleden? (Moeilijker vraag: Waaraan is zij overleden?) 55 Wanneer en waar ontmoette zij uw vader? Wanneer zijn zij getrouwd? 55 Hoeveel kinderen hebben ze samen gekregen? 55 (Als hij niet meer leeft;) Wanneer is hij overleden (Moeilijker vraag: Waaraan is hij overleden?) 55 Moeilijker vraag: Was hij of zij al eerder getrouwd? Zo ja, wanneer? Hadden ze kinderen uit een eerdere relatie? 55 Zijn ze altijd bij elkaar gebleven? 55 Is een van hen hertrouwd? Zo ja, wanneer was dat? Zijn daar kinderen uit voortgekomen? Vervolgens richt het gesprek zich op het eigen gezin van de cliënt: de partner en de kinderen. De volgende vragen kunnen behulpzaam zijn: 55 Waar en wanneer hebt u uw partner ontmoet? 55 Wanneer bent u getrouwd (of gaan samenwonen)? 55 Leeft uw partner nog? (Moeilijker vraag: Zo niet, waaraan is hij/zij overleden?) 55 Hebt u kinderen uit deze relatie gekregen? (Moeilijker vraag: Is er sprake geweest van miskramen, doodgeboren kinderen, of vroegtijdig overleden kinderen? 55 Laten we beginnen bij de eerstgeborene. Was dat een dochter of een zoon? Hierna volgen de eventuele (achter-)kleinkinderen en daarna eventueel de ouders, broers en zusters van de partner. De ouders en (schoon)ouders van de cliënt zijn zelden meer in leven, maar hebben wel een symbolische betekenis.

11

162

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

11.2.3 Feitelijke gegevens

Inventariseer in het begin vooral de feitelijke gegevens, zoals naam, leeftijd en geslacht van elke persoon. Wanneer het gesprek voortduurt, kunnen gevoeliger onderwerpen besproken worden. Maak wel steeds een inschatting over de emotionele reactie van de cliënt. Zo kan een vroegtijdig overlijden van personen die voor de oudere cliënt belangrijk zijn geweest, verdriet oproepen. Scheidingen of breuken in de relatie met de kinderen kunnen eveneens verdriet of boosheid oproepen. Al deze gegevens geven inzicht in de familiestructuur en helpen de hulpverlener om de achtergrond van de oudere te leren kennen en de plaatst die hij of zij in dit geheel inneemt. Dit biedt tevens de mogelijkheid om een inschatting te maken van de manier waarop familieleden met elkaar omgaan. 11.2.4 Genogram tekenen

Voor het maken van een genogram zijn alleen potlood en papier nodig, naast kennis van de belangrijkste symbolen. Maak van de getekende genogram een kopie en geef een exemplaar aan de cliënt. Bewaar het andere in het dossier. Houd de informatie die de cliënt in vertrouwen heeft verteld en die geen extra waarde heeft voor de hulpverlening, buiten het dossier. Er bestaan allerlei eenvoudige computerprogramma’s voor het maken van een genogram. Die programma’s zijn te koop, maar sommige zijn ook gratis te downloaden van internet.2 11.3 Ecogram – De omgeving in beeld

11

Een genogram brengt het familienetwerk in kaart. Bij een ecogram gaat het niet alleen om familie, maar ook om niet-familieleden waarmee de oudere cliënt een belangrijke persoonlijke band mee heeft, zoals vrienden, oude kennissen en collega’s, of medebewoners in een zorginstelling. In een ecogram zijn ook meer ‘zakelijke’ contacten opgenomen, zoals artsen, de fysiotherapeut, of huishoudelijke of verzorgende medewerkers. Een ecogram laat in een oogopslag de omvang en de kwaliteit van het netwerk van de cliënt zien (. figuur 11.3). Het ecogram houdt rekening met verschillende leefgebieden. Het is een schema van het sociale netwerk en daarmee een soort röntgenfoto daarvan. Het uitgangspunt is dat je een ecogram in de intakefase van de hulpverlening inzet. Een contra-indicatie voor het maken van een ecogram in de beginfase van de hulpverlening is het gegeven dat een cliënt nooit eerder gebruik heeft gemaakt van hulpverlening. Ga dan eerst het verwachtingspatroon na, voordat er wordt gestart met ‘tekenen’. Een andere reden om niet te beginnen met het visualiseren van de sociale omgeving, is wanneer de oudere cliënt (te) lang heeft gewacht met het zoeken (of vragen) om hulp. Wanneer er sprake is van een instabiele, crisisachtige hulpverleningscontext kan het erg confronterend zijn om alle gespannen verhoudingen in beeld te brengen. Je kunt het netwerk ook in fasen in kaart brengen – en het ecogram geleidelijk invullen, parallel aan de hulpverleningsdoelen die worden gesteld. 11.3.1 Opzet en symbolen

Een ecogram heeft de vorm van een ster. Er wordt een cirkel getekend in het hart van het schema. Daarin staat de naam van de oudere cliënt. Vervolgens worden er rondom deze cirkel 2

Bijvoorbeeld via: 7 www.genopro.com/family-tree-software.

11

163

11.3 • Ecogram – De omgeving in beeld

G zus lenie

G

G broer willem

zus susanne K

E

johan oud collega en vriend

F dochter marie G,

A

V

jan 1921

zuster beatrix

P

“G”

zoon peter

P, A

F

Z

G

jeanne huiskamer contact M

kobus medebewoner M

E

schoonzoon karel

kleindochter valerie

F

F

symbolen ondersteunend neutraal gespannen

P = praktische steun G = gezelschap A = advies en uitwisselen informatie E = emotionele steun

. Figuur 11.3  Het ecogram. Bron: T. Royers (2007) Gedeelde zorg: een ideeënboek. Handreiking voor het samenspel tussen zorgverleners en familieleden. Utrecht/Tilburg: Vilans/PON.

allerlei rondjes getrokken. De rondjes staan voor de persoonlijke contacten van de oudere. Meestal gaat het om een aantal vaste gegevens: 55 (G) Gezin van herkomst. Bij ouderen zal het meestal gaan om eventuele broers en zusters. 55 (F) Overige familieleden. Dit zijn (klein)kinderen, zwagers, schoonzussen, neven en nichten. 55 (V) Vrienden. Het contact is van persoonlijke en emotionele aard en kan een belangrijke steun zijn. 55 (K) Oude buren, collega’s en kennissen. Het contact is van sociale aard en is doorgaans wat meer op afstand. 55 (B) Buren en wijkbewoners.

164

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

55 (M) Medebewoners. Dit zijn contacten wanneer de oudere cliënt is opgenomen in een intramurale setting. 55 (R) Raadslieden. De pastoor, de dominee of de humanistisch raadsman. 55 (Z) Zorgverleners. De cirkels worden via een lijn verbonden met het hart. Er zijn drie soorten lijnen: 55 een dikke lijn voor een ondersteunende relatie; 55 een gewone lijn voor een neutraal contact; 55 een stippellijn voor een relatie die gespannen is. Elke lijn is ook met een pijl gericht: van de cliënt naar de ander, van de ander naar de cliënt en wederzijds (een lijn met twee pijlen). De aard van de verbinding wordt met een letter aangeduid: 55 (P) Een P-lijn staat voor ‘praktische steun’. 55 (G) Een G-lijn betekent ‘gezelschap’. 55 (E) Een E-lijn zegt dat er emotionele steun gegeven wordt. 55 (A) Een A-lijn staat voor advies en uitwisselen van informatie. 11.3.2 Voorbeeldvragen bij het maken van een ecogram

11

We hebben een aantal handige vragen om een ecogram goed in te vullen op een rij gezet: 55 Met wie praat u als u het moeilijk hebt? 55 Welke rol speelt deze persoon in uw leven? 55 Hebt u contact met de zusters of andere medewerkers in huis? 55 Met wie hebt u telefoongesprekken? 55 Met wie gaat u weleens naar buiten? 55 Hoe is het contact met uw familieleden? 55 Van wie krijgt u bezoek? 55 Bij wie gaat u weleens op bezoek? 55 Met wie van de medebewoners hebt u contact? 55 Hebt u vast gezelschap bij het eten, in de huiskamer of tijdens activiteiten? 55 Correspondeert u (brieven, e-mail, fax, ansichtkaarten)? En met wie doet u dat? 55 Gaat u weleens uit logeren, en bij wie is dat? 55 Hebt u de afgelopen tijd iets aan iemand uitgeleend of hebt u iets van iemand geleend? 55 Wie komen er op uw verjaardag? Naar wiens verjaardag gaat u toe? 55 Welke personen die voor u belangrijk zijn, zijn niet genoemd? Opgemerkt moet worden dat deze visualisering van de contacten van de cliënt in een aantal gevallen ook confronterend kan zijn, wanneer het netwerk erg klein is geworden of voornamelijk bestaat uit formele contacten. Zorg en aandacht zijn op dit punt noodzakelijk. Het spreekt voor zich dat het raadzaam is binnen een organisatie een keuze te maken voor het werken met een genogram of een ecogram. Pas als een van de werkvormen goed is geïntroduceerd en geëvalueerd, kan er worden begonnen met de tweede variant.

11.4 • Het relatienetwerk – De onderlinge betrekkingen in beeld

165

. Figuur 11.4  Het relatienetwerk

11.4 Het relatienetwerk – De onderlinge betrekkingen in beeld

Met een relatienetwerk brengen we de betrekkingen die een cliënt onderhoudt met personen en groepen in beeld. Dit instrument kunnen we gebruiken als zich spanningen in deze relaties voordoen en die spanningen steeds weer terugkeren. Deze benadering kan snel aanvullende en concrete aanknopingspunten voor interventie bieden. Een relatienetwerk is een overzicht van de relaties die een cliënt onderhoudt met personen en groepen en de onderlinge relaties daarvan (.  figuur 11.4). Een genogram brengt alleen het familienetwerk in kaart. Bij een ecogram gaat het niet alleen om familie, maar ook om nietfamilieleden waarmee de cliënt een belangrijke persoonlijke band heeft. Het nadeel van een ecogram is dat alleen de directe betrekkingen tussen de cliënt en andere belangrijke personen in beeld komen, maar niet de onderlinge betrekkingen. Daar voorziet een relatienetwerk in. Een relatienetwerk heeft de vorm van ‘eilandjes’ (of ‘wolken’). De cliënt wordt ergens op een vel papier neergezet als ‘eiland’. Dan worden samen met hem of haar de overige belangrijke personen en groepen in beeld gebracht. Elke persoon of groep is een nieuw ‘eiland’. Belangrijk is om een betekenisvolle ‘schaalgrootte’ te kiezen. Dat wil zeggen dat het doel van het in kaart brengen van het relatienetwerk centraal staat. Dan kan het bijvoorbeeld nodig zijn om ook formele hulpverleners in kaart te brengen, of ze juist buiten beeld te laten. Een gezin kan in de vorm van een eiland weergegeven worden, maar als dit gezin onderling verdeeld is, dan maken we dat zichtbaar door het op te splitsen in twee (of meer) deelpartijen (een archipel). De personen en groepen worden onderling verbonden door middel van streepjes, die de kwaliteit van de relatie weergeven.

11

166

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

11.4.1 Relatienetwerk in beeld brengen

Een relatienetwerk kan eenvoudig in beeld worden gebracht door de volgende vragen te stellen: 55 Welke personen en groepen maken deel uit van het relatienetwerk? 55 Welke plaats hebben deze personen en groepen in het netwerk? 55 Hebben deze personen of groepen verschillende opvattingen over hun plaats en betekenis? 55 Welke personen en groepen kunnen als kwetsbaar worden beschouwd? En wat zou het betekenen als zij een krachtiger rol in het netwerk zouden innemen? 55 Welke personen en groepen hebben nu veel invloed? Wat is het effect daarvan op anderen? 55 Welke mensen staan onder druk? 55 Welke mensen vervullen een onduidelijke rol? Wat zou er gebeuren als hun rol duidelijker zou zijn? 55 Zitten er gaten in het netwerk of is er sprake van overbezetting? 55 Waar kan structuur aangebracht worden door verbindingen te bewerkstelligen? De vragen die worden gesteld, komen overeen met de vragen uit het ecogram – alleen maakt de grafische weergave duidelijk hoe de kwaliteit van de relatie in elkaar zit en welke ‘partijen’ bij elkaar horen. 11.4.2 Zorgnetwerken

11

Bij ouderen met een zorgvraag is het van belang om het netwerk (en de onderlinge relaties, ook tussen formele en informele zorgverleners) goed in beeld te hebben. Het gaat dan om de zogenaamde gemengde zorgnetwerken: netwerken waarin naasten, mantelzorgers, vrijwilligers en professionele hulpverleners met elkaar zorg verlenen, dus formele en informele hulpverleners samen. Op basis van het onderzoek ‘Zorgnetwerken van kwetsbare ouderen’ (2013)[3] is het mogelijk iets meer over zorgnetwerken van ouderen te zeggen en een viertal typen netwerken te onderscheiden. Het onderzoek toont aan dat zorgnetwerken van ouderen vrij groot zijn; gemiddeld zijn er 9,6 hulpverleners. Er zitten meer dan twee keer zoveel formele (6,6) als informele hulpverleners (3,0) in het netwerk. Van de informele hulpverleners is maar een heel klein aandeel vrijwilliger. Hoe groter de zorgbehoefte van de oudere, hoe meer formele hulpverleners er aanwezig zijn in het zorgnetwerk. Er zijn daarentegen niet meer informele hulpverleners. Zowel de formele als informele hulpverleners bieden wel meer uren hulp als de oudere meer zorg nodig heeft. De vier typen zorgnetwerken die in het onderzoek worden onderscheiden, zijn3: 1. Klein gemengd netwerk: het kleine gemengde zorgnetwerk bestaat uit enkele formele en informele hulpverleners die voornamelijk huishoudelijke hulp verlenen. Er is vrijwel geen contact tussen de hulpverleners, hoewel ze dezelfde vorm van hulp leveren. De oudere heeft een relatief kleine zorgbehoefte, woont vaak alleen en heeft een gemiddeld sociaal netwerk en een derde heeft de regie over de zorg.  Mevrouw Jansen is een dame van tachtig jaar. Ze is best zelfstandig. Toch heeft ze behoefte aan hulp, vooral bij het lopen buitenshuis. Ze is slecht ter been en vindt het niet fijn om alleen over straat te gaan. Daarbij is het prettig om af en toe met iemand te kunnen praten. 3

De netwerkindeling en de casuïstiek zijn overgenomen uit Zorgnetwerken van kwetsbare ouderen van Zwart-Olde, Jacobs en Broese van Groenou (2013, juni)[4]

11.4 • Het relatienetwerk – De onderlinge betrekkingen in beeld

167

Verschillende buurtgenoten, maar ook haar fysiotherapeut, gaan daarom met haar mee als ze boodschappen doet of naar het ziekenhuis gaat. Daarnaast heeft ze een huishoudelijke hulp. Er is weinig contact en samenwerking tussen de verschillende hulpverleners, maar dat wordt ook niet gemist. De communicatie tussen de hulpverleners verloopt via mevrouw Jansen zelf. 2. Het spilzorgnetwerk is groter en kenmerkt zich door een (inwonende) mantelzorger (spilzorger) die veel uren zorg verleent en veelal dezelfde taken uitvoert als de formele hulpverleners in het netwerk. In dit type netwerk is er veel contact tussen de formele en informele hulpverleners. Dit netwerk hoort bij een oudere met grote gezondheidsproblemen en een klein sociaal netwerk, waarbij een oudere samen met de informele hulpverlener de regie over de zorg voert.  De heer De Wit is 75 jaar oud en heeft MS. Hij kan weinig meer zelf en heeft veel zorg nodig. Hij kijkt bijna de hele dag naar de televisie. Zijn vrouw is de enige mantelzorger. Zij is de hele dag bezig met zijn zorg. Ze houdt het huis schoon, zorgt voor het eten en helpt ook regelmatig bij de persoonlijke verzorging van haar man. Ze wordt bijgestaan door een team van verpleegkundigen en verzorgenden die dagelijks komen om hem te wassen, aan te kleden en te helpen bij het vervangen van de katheterzak. Zijn vrouw heeft veel overleg met de verschillende hulpverleners. 3. Het familiezorgnetwerk is groot en bestaat uit een mix van formele en informele hulpverleners, waarbij de laatste vooral uitwonende kinderen betreffen. Formele hulpverleners leveren persoonlijke en verpleegkundige zorg, de informele hulpverleners leveren vooral huishoudelijke hulp en begeleiding buitenshuis. Er is vrij weinig contact tussen de informele en formele hulpverleners. Dit netwerk hoort bij de ouderen met een relatief grote zorgbehoefte en met een groot sociaal netwerk. Meer dan de helft van de ouderen heeft de regie over dit zorgnetwerk.  Mevrouw Fredericks is een weduwe van 81 jaar oud en heeft vijf kinderen die allemaal een avond per week langskomen om voor haar te koken. In de buurt wonen ook mensen van de kerk waar ze op zondag naartoe gaat. Die houden goed in de gaten hoe het met haar gaat. Ze heeft een vaste huishoudelijke hulp die elke week komt schoonmaken. Daarnaast komt er elke ochtend een verzorgende om haar steunkousen aan te trekken en haar ogen te druppelen. Haar kinderen hebben veel contact met elkaar en verschillen van mening over hoe de zorg georganiseerd moet worden. Gelukkig kan mevrouw Fredericks daar zelf goed over beslissen. 4. Het formele zorgnetwerk is het grootst in omvang en bevat vooral formele hulpverleners. De oudere heeft een klein sociaal netwerk, en er zijn maar weinig informele hulpverleners aanwezig. Er is wel redelijk wat contact tussen de formele en informele hulpverleners. De meeste van deze ouderen wonen alleen en hebben veel zorg nodig. De vele verschillende formele hulpverleners leveren relatief weinig uren zorg, en komen dus vaak in huis voor korte tijd. Bijna geen enkele oudere (10%) heeft zelf de regie over de zorg.  Mevrouw Verboom is 87 jaar en heeft veel hulp nodig bij het uitvoeren van haar dagelijkse activiteiten. Onder andere vanwege haar incontinentie heeft ze drie keer per week hulp in de huishouding en komt er elke dag een verzorgende om haar te helpen bij het wassen en aankleden. Ook komt er wekelijks een diabetesverpleegkundige langs om haar te begeleiden bij en adviseren over haar insulinegebruik. Ze vindt het lastig om iemand uit haar sociale omgeving om hulp te vragen. Ze heeft een dochter en een buurman die af en toe helpen. Maar eigenlijk zou ze meer hulp willen krijgen. Bijvoorbeeld bij het doen van de boodschappen.

11

168

Hoofdstuk 11 • Genogram, ecogram en het relatienetwerk

11.5 Studievragen en opdrachten ?? 1.  Het maken van een genogram is een mooi opstapje voor de hulpverlener om de levensgeschiedenis van de oudere te leren kennen. Welke ander voordelen levert het maken van een genogram op? 2. Lees de casus van mevrouw Verboom opnieuw (7 par. 11.4.2). Welke mogelijkheden zie jij vanuit de Wmo om mevrouw meer hulp te geven? 3. Maak je eigen ecogram en een van je opa of oma. Welke overeenkomsten en welke verschillen zie je?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur Kits, D. & Schut, H. (2011). Het nieuwe oud. Wat ouder worden boeiend maakt. Gorinchem: Kroese Kits Uitgeverij. 2. Royers, T. (2007). Gedeelde zorg: een ideeënboek – Handreiking voor het samenspel tussen zorgverleners en familieleden. Utrecht: Vilans. 3. Zwart-Olde, I., Jacobs, M. & Broese van Groenou, M. (2013). Sociaal netwerk kan ouderen met grootste zorgvraag niet altijd ondersteunen. Geraadpleegd op 24 juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. 4. Zwart-Olde, I., Jacobs, M. & Broese van Groenou, M. (2013). Zorgnetwerken van kwetsbare ouderen, Onderzoeksrapportage voor hulpverleners, onderzoekers en (beleids)medewerkers in de ouderenzorg. Amsterdam: VU. 1.

11

169

Narratief werken Magteld Beun

Leerdoelen –– Je kent de diverse doelstellingen van het werken met narratieven. –– Je kent de verschillende creatieve mogelijkheden van het werken met een levensverhaal en weet deze te vertalen naar praktijksituaties. –– Je kunt de voordelen opnoemen van deze werkwijzen boven hulpverlening die alleen gebruikmaakt van verbale methodieken. –– Je hebt je eigen levensverhaal in kaart gebracht, waardoor deze vorm van werken niet voor onverwachte verrassingen kan zorgen wanneer toegepast in een hulpverlenend kader aan derden.

12.1 Inleiding – 171 12.2 De betekenis van narratieven – 171 12.3 Enkelvoudige reminiscentie – ervaringsverhalen – 174 12.4 Life-review – herstelverhalen – 175 12.5 Levensverhaal en depressie – 176 12.5.1 Op zoek naar zin – 176 12.5.2 De verhalen die we leven – 177

12.6 Vastleggen van HET verhaal – creatieve werkvormen rond het levensverhaal – 177 12.6.1 Levensboek – 179 12.6.2 Werken met (bestaande) inspiratiekaarten – 179 12.6.3 Muzikale verhalen – 180 12.6.4 Maken van een landkaart – 180

12.7 Studievragen en opdrachten – 181 Literatuur – 181

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_12, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

12

170

12

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

12

171

12.2 • De betekenis van narratieven

And I hope when I get old I don’t sit around thinking about it but I probably will Yeah, just sitting back trying to recapture a little of the glory of, well time slips away and leaves you with nothing mister but boring stories of glory days. Glory Days – Bruce Springsteen (1949), rockmuzikant

12.1 Inleiding

Bij narratief werken staat het levensverhaal van de (oudere) cliënt centraal. Als het goed is, is dit altijd het geval in de hulpverlening – maar narratief werken is een methode voor de cliënt en voor de hulpverlener om het levensverhaal op een aanschouwelijke en creatieve manier te gebruiken. Het is ook een methode die het unieke van de oudere cliënt letterlijk onder woorden brengt. Narratief werken kan met allerlei doelgroepen worden gestart. De meest gebruikte vormen waarin het levensverhaal centraal staat, zijn persoonlijke gesprekken, persoonlijke verslaglegging of reminiscentieroepen. Het inzetten van levensverhalen gebeurt met name bij cliënten die te maken hebben met veel verhuizingen en ander verlies: jongeren in een behandelcircuit, gezinsvervangend tehuis of pleegzorg; volwassenen binnen de verstandelijk gehandicaptenzorg; cliënten die langduriger worden opgevangen in de ggz; en natuurlijk ouderen (die wonen in een zorginstelling) al dan niet met cognitieve problemen. Maar zoals gezegd, het werken met levensverhalen is op allerlei manieren, met allerlei doelgroepen in te zetten. Narratief werken is een interventie die aansluit op iets wat mensen graag doen, en wat in veel hulpverleningsmethoden centraal staat: praten. In het geval van narratieven is dit praten specifieker: het gaat om herinneringen ophalen, een verhaal vertellen, op verhaal komen. Het is een werkwijze die aansluit bij de kracht van mensen; het eigen verhaal geeft inzicht. Wij besteden in dit hoofdstuk aandacht aan enkelvoudige reminiscentie, life-review en creatieve werkvormen waarin herinneringen en het levensverhaal kunnen worden vormgegeven. 12.2 De betekenis van narratieven

» Narrativiteit betekent volgens Dries & Hoffman (2008) ‘het verhalende’. Het woord narrativiteit komt voort uit het Latijnse woord narrare, dat vertellen betekent. Narratieven zijn eigenlijk overal aanwezig. Narratieven zijn er in de vorm van sprookjes, drama, tekeningen, kunst, geschiedenis, biografieën, mythen en legendes. Narratieven komen voor bij alle leeftijden en in alle samenlevingen. Verhalen hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in het menselijk leven.[3] 

«

Jan Baars[1] stelt dat binnen de gerontologie de narratieve benadering de wijze is waarop de existentiële betekenis van het ouder worden kan worden benaderd en doorgrond. Theorieën die uitgaan van chronologie, generaties en levensloop schieten tekort bij de vraag hoe het komt dat de diversiteit tussen ouderen onderling zo groot is.

» Om de rijkdom en interne complexiteit van het menselijk ouder worden enigszins recht te kunnen doen, zijn levensverhalen onontbeerlijk (…). Om daaraan tegemoet te komen is een narratieve gerontologie ontstaan.[1] 

«

172

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

‘Enerzijds is geboren worden, leven en sterven het meest algemeen, aangezien alle mensen dit meemaken, hoe verschillend ze ook zijn. Anderzijds is dit ook het meest persoonlijke want geboren worden, leven, ouder worden en sterven vinden nooit in het algemeen plaats; het gaat altijd om specifieke personen en omstandigheden.’[1]

Er zijn verschillende redenen om iemands (levens)verhaal centraal te stellen: 1. Behoefte aan zingeving. Dit is niet alleen aan de orde bij oude mensen of mensen die gaan sterven – voor iedereen is het levensverhaal ook een belangrijke bron bij het nadenken en communiceren over de zin van het leven. 2. De verbindende kracht van verhalen. Met het bespreken of beschrijven van het levensverhaal ontstaat een onderlinge band. Er bestaat inzicht en respect, maar ook wederkerigheid. Samen praten over het levensverhaal van de cliënt vraagt vaak ook een zekere persoonlijke inbreng van de vragensteller (de hulpverlener) en daardoor raken verhalen elkaar. 3. Om elkaar beter te leren kennen. Bijvoorbeeld wanneer iemand wordt ‘opgenomen’ of gaat verhuizen naar een nieuwe woonsituatie waar anderen voor hem of haar gaan zorgen. 4. Om het behoud van identiteit van de cliënt te waarborgen. Bij opname in een zorginstelling heeft lange tijd de praktische zorg (vaak de reden waarom iemand niet meer thuis kon zijn) centraal gestaan. Als alleen de producten en de behandelingsovereenkomst centraal staan, is de kans op hospitalisatie en identiteitsverlies groot. Maar ook wanneer mensen een ander groot verlies te verwerken krijgen, kan het verlies van identiteit een rol spelen, en dan kan het levensverhaal helpen oriënteren.

12

Reminiscentie (het terughalen van herinneringen) is een werkwijze die in Engeland is ontwikkeld. Lange tijd werd gevonden dat het ophalen van herinneringen een ongezonde manier van leven was, een ziekelijk verschijnsel. In de jaren zestig van de vorige eeuw is het de Amerikaanse gerontoloog Butler die als eerste de stelling ter discussie stelt dat ‘mensen die veel praten over het verleden vast kinds aan het worden zijn’.

» Butler betoogde (…) dat het ophalen van herinneringen geen ziekelijk verschijnsel is, maar

juist noodzakelijk voor succesvol ouder worden. Ouderen hebben een natuurlijke behoefte om te praten over vroeger. Dat helpt hen de balans van het leven op te maken.[8] 

«

Reminiscentie is een werkwijze die in eerste instantie werd toegepast bij de doelgroep ouderen. Toen men in de jaren zestig en zeventig startte met onderzoek naar reminiscentie en life-review, was de veronderstelling dat life-review een natuurlijk proces was dat in de latere fasen van de psychosociale ontwikkeling van de mens plaatsvindt. De hypothese was dat reminiscentie een universeel proces was, dat zich concentreerde in de laatste levensfase.

» Deze hypothesen werden niet bevestigd door empirisch onderzoek. Uit onderzoek bleek dat

ongeveer 46% van een steekproef van mensen van 100 jaar oud, nog nooit aan life-review hadden gedaan, en dat slecht 49% van de mensen van zestig jaar wel hadden gereflecteerd op hun leven.[5] 

«

Het onderzoek naar life-review werd in de jaren negentig verbreed naar alle levensfasen. Enkele van de belangrijkste conclusies van onderzoek naar reminiscentie worden door Bohlmeijer[5] weergegeven:

12.2 • De betekenis van narratieven

173

1. Life-review is niet leeftijdsgebonden, maar wordt vooral gebruikt door adolescenten en jongvolwassenen. 2. Negatieve gebeurtenissen lijken tot intensievere reminiscentie te leiden dan positieve gebeurtenissen. 3. Reminiscentie kan een geslaagde aanpassing aan de ouderdom vergroten door de identiteit te versterken, betekenis van en samenhang in het leven te vergroten, een gevoel van beheersing en controle te behouden, en verzoening en acceptatie te bevorderen (rouw, loslaten, conflicten verwerken). 4. Het is belangrijk om bij het doel van reminiscentie onderscheid te maken tussen zelfverandering versus zelfacceptatie of zelfcontinuïteit. Bohlmeijer[5] licht verder ook een aantal aannames toe binnen de narratieve gerontologie: 55 De mens is zijn verhaal. 55 Onze levens worden gekenmerkt door feiten en mogelijkheden. 55 Een levensverhaal is in verschillende dimensies te onderscheiden. Een structurele dimensie, die bestaat uit economische en politieke (machts)structuren. Er is een sociaal-culturele dimensie, die bestaat uit waarden, normen en gedeelde vooroordelen. Dan is er de interpersoonlijke dimensie, waarin de relaties tussen mensen centraal staan. En tot slot is er de persoonlijke component.[5] Er zijn verschillende methodieken die in het narratief werken worden onderscheiden: 55 Enkelvoudige reminiscentieactiviteiten: het ophalen van liefst positieve herinneringen, in groepen of individueel aan de hand van zintuiglijke triggers. 55 Life-review – in Nederland ook wel bekend onder de naam Levensloop Interview Methode (LIM): individueel, gestructureerd en evaluerend terugblikken op de gehele levensloop. 55 Autobiografisch schrijven: het individueel of groepsgewijs vervaardigen van teksten over thema’s uit het eigen leven. 55 Life-history: het reconstrueren van het levensverhaal van de cliënt om doelen voor zorg en behandeling vast te stellen. 55 Narratieve coaching: het inslaan van nieuwe wegen aan de hand van bezinning op het levensverhaal in overgangsfasen. 55 Narratieve therapie: het vinden van een adequaat levensverhaal door herinterpretatie of het integreren van onverwerkte gebeurtenissen. Deze methodieken worden ingezet bij mensen die de wens hebben om met hun levensverhaal bezig te gaan, of die het aanbod om dit te doen vinden passen bij de (levens)fase waarin zij zich bevinden. Er zijn verschillende drijfveren op grond waarvan mensen hun levensverhaal neerzetten. Bohlmeijer[5] meldt dat uit onderzoek blijkt dat er acht soorten reminiscentie bestaan. Wij zien in deze soorten eigenlijk de onderliggende drijfveren terug: life-review (het gestructureerd terugkijken op de levensloop), probleemoplossing (wat kan helpen om mijn huidige probleem te hanteren of op te lossen), leren/informeren (wat heb ik geleerd?), conversatie (het maken van contact door mooie, sterke, ontroerende verhalen), vermindering van verveling (verhalen vertellen om contact te maken met anderen, de tijd te doden), herleven van verbittering (vasthouden en vastbijten in negatieve ervaringen), voorbereiding op de dood, en behoud van intimiteit. Al deze methoden kunnen voor uiteenlopende doelen worden ingezet: het bevorderen van het psychisch welzijn (kwaliteit van leven), het ondersteunen van de persoonlijke identiteit, het verminderen van psychische stress (depressie, (doods)angst), het optimaliseren van de zorg, het zoeken naar nieuwe doelen in het leven, het opmaken van de levensbalans, de integratie van levenservaringen in een adequaat levensverhaal, of combinaties hiervan.

12

174

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

12.3 Enkelvoudige reminiscentie – ervaringsverhalen

In de reminiscentiebenadering staat het terughalen van herinneringen centraal. Van Dale geeft de volgende betekenis van het woord reminiscentie: ‘Een verschijnsel dat herinneringen oproept aan iets overeenkomstigs uit het verleden.’ Bij reminiscentie is het van belang recht te doen aan de identiteit van de verteller, om zo een bijdrage te leveren aan zijn kwaliteit van leven. Daarbij gaat het erom hoe iemand zijn eigen leven presenteert: wat wordt wel verteld en wat niet, wat wordt uitgelegd en wat genegeerd, wat wordt in de schijnwerpers gezet, hoe zet iemand zichzelf neer als hoofdpersoon et cetera. Er zijn verschillende manieren om herinneringen uit het verleden terug te halen – er worden ook verschillende indelingen gemaakt binnen het narratief werken, waarbij het therapeutische doel vaak onderscheidend is. Sociaal werkers gebruiken enkelvoudige reminiscentie niet met een therapeutisch doel. Het vertellen van het verhaal staat centraal – het doel is niet om ‘oude wonden’ open te rijten of diepe inzichten te verwerven. Wel kunnen er sterke therapeutische effecten optreden. Er hoeft niets opgelost te worden, het gaat bij het vertellen van het verhaal niet om het leven ‘in zijn geheel’ – waarbij ook negatieve aspecten een onderdeel vormen van het verhaal. Het gaat dus om een recreatieve vorm van herinneringen ophalen. De spontaniteit van de activiteit wordt natuurlijk wel een handje geholpen door de structuur waarin de activiteit wordt aangeboden door de begeleiders. De meer therapeutische doelen van het inzetten van het levensverhaal bespreken wij in de paragraaf over life-review (7 par. 12.4). ‘Reminiscentie is eigenlijk een verzamelnaam voor alle activiteiten die met het verleden te maken hebben. Levensboeken schrijven, herinneringen ophalen, spelletjes doen, foto’s bekijken, liedjes van toen zingen en wat al niet meer. Het is bij reminiscentie belangrijk om op een systematische manier zo veel mogelijk van het verleden van een bewoner boven te krijgen en schriftelijk vast te leggen.’[10]

12

Reminiscentie vindt vaak plaats in groepen, maar kan ook individueel worden toegepast. Bij groepen dementerenden is de begeleiding ondersteunend; wanneer er sprake is van een groep waarin de cognitie niet centraal staat, is de begeleiding veel strakker. Een mooie combinatie ontstaat wanneer er een groep mantelzorgers en een groep (beginnend) dementerende ouderen worden samengebracht. De mantelzorgers krijgen in een aparte groep eerst de ruimte om hun verhaal te delen. Daarna wordt, in een gecombineerde groep met degene voor wie zij zorgen, het verhaal compleet:

» Op de tweede bijeenkomst vertelde een deelnemer dat een kennis een verhaal over boten

had verteld en dat hij daardoor op het idee was gekomen met zijn vrouw over hun eerste kanotochtje te praten: hoe verliefd ze waren en hoe ze met hun kano het riet in waren gevaren. Hij vertelde ons dat dit de eerste keer was in jaren dat hij met zijn vrouw een gesprek had gehad op een min of meer gelijk niveau. Het lijkt zo vanzelfsprekend dat dit soort gesprekken plaatsvindt, maar toch komen veel mantelzorgers er uit zichzelf niet toe.[9] 

«

Een vaak toegepaste vorm van reminiscentie is het werken met thema’s, zoals: het ouderlijk huis en de omgeving, kinderspelletjes, kattenkwaad, lagere school, opleidingen, beroepen,

12.4 • Life-review – herstelverhalen

175

vakanties, hoe en waar ontmoette u uw partner, verkering, armoede, technische ontwikkelingen, huishouden, hobby’s et cetera. Een mooie start voor een groep is om allerlei oude (gebruiks)voorwerpen op een tafel te plaatsen en mensen te vragen aan welk voorwerp zij de beste herinneringen hebben. Zo kunnen ze op een leuke manier kennismaken. Een andere manier is hun te vragen op welke adressen ze allemaal hebben gewoond, hiervan een lijst te laten maken en dan te vragen aan de deelnemers aan welk adres zij de beste herinneringen hebben en waarom.

» Nogal wat ouderen hebben de behoefte (bewust of onbewust) om te praten over vroeger.

Dat helpt hen de rekening van het leven op te maken. Maar in onze maatschappij worden mensen behalve ouder ook eenzamer. De tijd dat opa en oma tot hun dood in een familieband bleven wonen, is voorbij. De gelegenheid om verhalen kwijt te kunnen aan anderen, met name aan de jongere generatie is verloren gegaan. Het aanbieden van mogelijkheden om te reminisceren, waarbij de begeleiders de ‘jongere generatie’ vormen, voorziet daarin enigszins (…). Door te vertellen over hun leven kunnen ouderen hun identiteit uitdrukken en bewaren: duidelijk maken wie en wat zij zijn, wat ze beleefd en gepresteerd hebben, wat hen heeft gevormd. Dit zich kenbaar maken onderscheidt reminiscentie van andere vaak oppervlakkiger activiteiten binnen de ouderenzorg.[9] 

«

12.4 Life-review – herstelverhalen

Onze huidige postmoderne tijd heeft volgens Bohlmeijer[5] minimaal twee psychologische consequenties. De eerste is de vrijheid om de eigen identiteit te bepalen. Ons huidige tijdsgewricht nodigt ons uit om ons eigen leven te leven, eigen keuzes te maken en onze eigen biografie te schrijven. De tweede consequentie is dat we er meer dan ooit alleen voor staan. Het vormgeven van onze eigen biografie is eindeloos. De vraag is hoe je narratieve (levens) ervaringen opneemt in je eigen leven? ‘Hoe voorkom je dat je verhaal stagneert in verbittering en verslagenheid? Hoe blijf je de held in je autobiografie?’[5] Bij life-review gaat het om het methodisch reflecteren op het eigen leven, waarbij niet alleen positieve herinneringen (zoals bij enkelvoudige reminiscentie), maar ook negatieve herinneringen aan de orde komen. Lifereview is een therapeutische interventie, die kan worden ingezet in hulpverlening en in therapie. Bohlmeijer[5] definieert life-review als volgt:

»

 Life-review is een psychologische methode die mensen ondersteunt bij het op verhaal komen, bij het herschrijven van het eigen levensverhaal wanneer dit gewenst of noodzakelijk is, bij het vinden van nieuwe aanknopingspunten in de eigen autobiografie voor een zinvolle invulling van de toekomst. 

«

Bij life-review staan de betekenis die mensen aan hun verhaal geven en de samenhang die zij zelf ervaren centraal.

»

 Life-review speelt een belangrijke rol bij het aanpassen aan veranderde levensomstandigheden. Dit proces kan op een positieve (identiteitsvorming, problemen oplossen, voorbereiden op de dood) of negatieve manier (herleven van verbittering, tegengaan van verveling, behoud van identiteit) doorlopen worden. De weg die men kiest, wordt voor een deel bepaald door iemands persoonlijkheid.[11] 

«

12

176

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

De ingrediënten van het verhaal ontlenen mensen aan hun eigen herinneringen, ervaringen, maar ook aan verhalen van anderen. De verhalen worden gekleurd door de omgeving, het tijdsgewricht en de cultuur waarbinnen de verteller opgroeit. Er is in onze huidige maatschappelijke en culturele context een grote vrijheid om eigen keuzes te maken.

» Ons kleine verhaal, het verhaal dus dat we over ons eigen leven creëren, is daarmee des te

belangrijker geworden. Het is een belangrijke bron van identiteit en zingeving. Soms is de rode draad in dit verhaal zoek. Het levensverhaal fragmenteert en stress, angst, depressiviteit en zinloosheid kunnen het gevolg zijn. Op deze momenten kan life-review (autobiografische reflectie) uitkomst bieden.[5] 

«

Kenmerkend voor life-review is dat alle perioden uit het leven aan bod komen. Er wordt stilgestaan bij ervaringen en gebeurtenissen en bij de betekenis die mensen hieraan hebben gegeven. En bij de vraag hoe deze betekenissen kunnen worden verbonden tot en geïntegreerd in een coherent levensverhaal. Een andere benaming voor life-review is dan ook integratieve reminiscentie. 12.5 Levensverhaal en depressie

Onderzoek naar het autobiografisch geheugen heeft uitgewezen dat depressieve mensen meer moeite hebben met het ophalen van herinneringen dan niet-depressieve mensen (Serrano & Gratz, 2004, geciteerd door Bohlmeijer[5]). Er zijn in Nederland twee cursussen ontwikkeld die het levensverhaal als therapeutische interventie inzetten bij de doelgroep ouderen (55+) met een (milde) depressie.

12

12.5.1 Op zoek naar zin

De cursus ‘Op zoek naar zin’ van Bohlmeijer[6] koppelt reminiscentie aan elementen van creatieve therapie. De cursus1 bestaat uit twaalf bijeenkomsten waarin de volgende thema’s centraal staan: de eigen naam, geuren van vroeger, huizen waar je woonde, normen en waarden, handen, foto’s, vriendschap, levenslijn en keerpunten, levensbeschouwing en zingeving, verlangen en identiteit. De begeleiders ondersteunen door middel van zintuiglijke herinneringsoefeningen, creatieve verbeelding en groepsgesprekken.

» In de bijeenkomst over vriendschappen maken deelnemers onder andere een collage waarin ze een belangrijke vriendschap verbeelden en worden in kleine groepjes ervaringen met vriendschappen uitgewisseld. (…) In de bijeenkomst over verlangen kiezen de deelnemers een beeld van een brug. Ze schrijven voor en voorbij de brug associaties met het verleden, heden en de toekomst. Daarna fantaseren de deelnemers hoe hun leven er over vijf jaar uitziet, wanneer een aantal dromen is verwezenlijkt.[5] 

«

Er is in 2007 een variant van deze cursus gemaakt voor ouderen binnen de ggz en in 2011 is er ook een cursus ontwikkeld voor bewoners van een verzorgings- of verpleeghuis. Centrale doelstelling is dat cursisten individueel en gezamenlijk aan de slag gaan, waardoor er inzicht 1

Het cursusmateriaal voor trainer en cursist is onder meer te bestellen bij het Trimbos-instituut.

12.6 • Vastleggen van HET verhaal – creatieve werkvormen rond het levensverhaal

177

ontstaat in de ‘rode draad’ van het verhaal, de lijn van het eigen leven. Door terug te kijken en hierover te spreken, komen de cursisten tot nieuwe inzichten en een nieuw perspectief. 12.5.2 De verhalen die we leven

De cursus ‘De verhalen die we leven’ bestaat uit acht bijeenkomsten van twee uur. De cursus richt zich op mensen van 55+ met sombere gevoelens en spanningsklachten (milde depressiviteit). Na een intakegesprek met de begeleider van de cursus waarin de aanleiding en de motivatie van de deelnemer aan de orde komen, start de cursus met vier deelnemers. Er wordt gewerkt met acht thema’s (kennismaking en introductie, jeugd, werk en zorg, moeilijke perioden, sociale relaties, hoogte- en dieptepunten, metafoor, betekenis en toekomst). De deelnemers krijgen vragen mee naar huis waar ze er vijf tot zeven uit moeten kiezen. Deze vragen beantwoorden ze, door te schrijven. Mensen die dit lastig vinden, mogen dat ook in steekwoorden doen. Het is niet de bedoeling dat de cursisten boeken vol schrijven. Per opdracht is twee tot drie bladzijden voldoende. Iedere deelnemer krijgt tijdens de bijeenkomst ongeveer twintig minuten de tijd om zijn verhaal te vertellen – althans de meest opvallende dingen uit het verhaal. De opbouw van de bijeenkomsten is niet ‘vastgehamerd’ in een draaiboek, maar is globaal wel elke keer dezelfde: er wordt gestart met een korte ontspanningsoefening van vijf minuten, waarna twee van de vier deelnemer een life-review toelichten. Na een korte pauze van tien minuten herhaalt dit stramien zich. Er wordt afgesloten met een passende tekst of gedicht rond het thema dat centraal heeft gestaan. De doelstelling van ‘De verhalen die we leven’ is dat er een coherent, constructief en perspectiefrijk verhaal wordt ontwikkeld over het eigen leven. Bohlmeijer, die deze cursus ontwikkelde[5], stelt dat life-review bij de deelnemers in elk geval zal leiden tot een confrontatie. Van de begeleiders wordt gevraagd om te faciliteren en te structureren, om actief en empathisch te luisteren, en om door te vragen. Bohlmeijer[5] geeft een samenvatting van de methode ‘De verhalen die wij leven’ die wat ons betreft prachtig het doel samenvat van het werken met het levensverhaal in algemene zin: 55 de ervaren problemen worden geplaatst binnen een context en evaluatie van de eigen levensloop; 55 daarbij wordt onderzocht in hoeverre deze problemen in stand worden gehouden door dominante verhalen en opvattingen over het eigen leven; 55 alternatieve verhalen worden versterkt die het probleem oplossen of oplosbaar maken. 12.6 Vastleggen van HET verhaal – creatieve werkvormen rond het

levensverhaal

Het vastleggen van een levensverhaal kan op verschillende manieren; we bespreken er hier een aantal van. Min of meer los van de methode is de insteek aan de hand waarvan een verhaal wordt geordend van belang. Je kunt het verhaal koppelen aan tijd – aan de chronologie van gebeurtenissen, de levensfasen die iemand doorlopen heeft. Ook kan een verhaal worden gekoppeld aan de geografische plaatsen waar iemand zich heeft bevonden, bijvoorbeeld de woonadressen – wat heeft zich op diverse plekken afgespeeld? Wat was hiervan het belang? Een andere manier van indelen is het centraal stellen van gevoelens, het inventariseren van

12

178

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

diepte- en hoogtepunten in iemands leven. Een verhaal kan ook worden geordend op basis van de levensdomeinen, zoals wij die kennen uit een intakemodel: gezin, wonen, werk, gezondheid, relaties, geloof, hobby’s/vrije tijd enzovoort. Een laatste manier om te ordenen is naar aanleiding van thema’s, zoals:

» je ouders en hun jeugd, je eigen kindertijd, je (basis- en middelbare) schooltijd, eerste baan,

eerste liefde, vriendschappen, relaties, het gezinsleven, werkzame leven, pensioenfase, kleinkinderen, etc. Je kunt ook denken aan de volgende thema’s: verloop van de gebeurtenis/aandoening/ziekte, keerpunt(en) in de beleving van de gebeurtenis, de hulpverlening, je sociale netwerk, loyaliteit, rouw, eenzaamheid, emoties, schuld- en schaamtegevoelens, toekomstbeeld. Eventueel geordend naar belemmerende factoren en bevorderende factoren die het verloop of herstel bepaalden. Of bevorderende factoren in de persoon zelf: moed, hoop, kracht, vertrouwen, humor, veerkracht, creativiteit, positief zelfbeeld, zelfstandigheid, vermogen om te accepteren (bijvoorbeeld van lijden en verlieservaringen), emotionele stabiliteit, inlevingsvermogen in anderen.[12] 

«

Van de professional die kiest voor een narratieve insteek worden een aantal vaardigheden verwacht: luisteren, vragenstellen en doorvragen zijn noodzakelijk. In het kader staat een aantal concrete vragen die de verteller van het levensverhaal op weg helpen.

12

55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55

Hoe was dat toen? Wat kun je je nog herinneren? Wat vind je zelf van je verhaal? Welke mensen zijn voor jou belangrijk? Wat gebeurde er met jou? Hoe zou jij dat doen? Vertel eens? Hoe voelde je je? Waar ben je het meest tevreden over?[2] Waar ben je het meest trots op? Wat zijn in het verleden je beste drie karaktertrekken gebleken? Van welke situatie had je gedacht dat je die niet aankon maar is dat toch gelukt? Hoe komt het dat het je toch gelukt is? En waar nog meer door? Welke bronnen heb je in je omgeving die ervoor zorgen dat je een volgende keer de situatie ook weer aan kunt? Bronnen kunnen zijn: je karakter, familie, vrienden, buren, professionals, leefsituatie. 55 Wat zouden je vrienden zeggen over hoe je in het leven staat? 55 Wat zouden je vrienden zeggen over hoe je om bent gegaan met … (de ingrijpende gebeurtenis, je herstel/ziekte/aandoening)?[12]

Bij een levensverhaal staat het terugblikken op het gehele leven centraal. Het gaat om de persoonlijke geschiedenis, verteld of samengesteld door de persoon zelf, of iemand uit zijn nabije omgeving. Het levensverhaal kan in verschillende vormen worden verteld. Een aantal creatieve en relatief gemakkelijk toepasbare varianten bespreken we in de komende paragrafen.

12.6 • Vastleggen van HET verhaal – creatieve werkvormen rond het levensverhaal

179

12.6.1 Levensboek

Een levensboek is een tastbare vorm waarin het levensverhaal wordt vastgelegd – het liefst door de hoofdrolspeler zelf, met eigen illustraties (foto’s, tekeningen, (trein) kaartjes enzovoort). Het gaat hier om een ‘egodocument’, het subjectieve, autobiografische verhaal van de betreffende persoon. De aanleiding om een levensverhaal vast te leggen, is meestal concreet en kan vanuit de hoofdpersoon zelf komen, of vanuit zijn omgeving: er is behoefte om ordening aan te brengen, het is nodig om belangrijke informatie uit het verleden op te sporen en te bewaren, er is iets uit het verleden te verwerken of iets uit het heden vast te leggen, het is nodig om het zelfbeeld of de eigen identiteit te verankeren, om inzicht en erkenning in de omgeving te vergroten, of om een isolement te voorkomen en de relatie met familie en het sociaal netwerk te versterken. En natuurlijk niet te vergeten – een simpele reden: plezier beleven aan de activiteit zelf. Er zijn verschillende soorten levensboeken. Veel zorgorganisaties werken met een gestandaardiseerd levensboek dat bestaat uit een losbladig systeem waarin thema’s worden aangeboden. Natuurlijk is er ook de ‘vrije vorm’ waarin het verhaal thematisch of chronologisch wordt verteld. Het wordt uitgeschreven of uitgetypt, geprint en in een map gestopt en is daarmee tastbaar en op ieder moment in te zien. Naast de teksten worden illustraties verwerkt. Het verhaal is niet zonder meer ‘af ’; omdat het een losbladig systeem is, kunnen er steeds nieuwe verhalen worden toegevoegd. Vanzelfsprekend kunnen de levensboeken ook worden gedigitaliseerd, zodat ook filmpjes en clipjes aan het verhaal kunnen worden toegevoegd. Ook hier kan worden gekozen voor een gestandaardiseerde of vrije vorm. Eigenlijk is Facebook de ‘storytelling’ van deze tijd.

Leuke tips om een levensboek vorm te geven Tip 1: Fotografeer alle voordeuren of huizen waar je ooit in hebt gewoond en schrijf bij elke foto een kort verhaal over je ervaringen in elk huis. Tip 2: Verzamel vijf liedjes die ‘de soundtrack van je leven’ vormen. Eventueel schrijf je een verhaal ter ondersteuning en verwerk je de liedjes die van betekenis zijn geweest of die een bepaald moment in je leven het meest typeren. Tip 3: Schrijf het verhaal op in de vorm van ‘een brief aan mijn jongere ik’. Je stelt je voor dat je bijvoorbeeld twintig bent en jezelf een brief schrijft.[12]

In lijn met het levensboek zijn de volgende andere vormen mogelijk: de levensagenda, levenskalender, themaposter of collage, levensbox/-kist/-koffer, of de levenslijn waarin de eigen geschiedenis wordt geïllustreerd. 12.6.2 Werken met (bestaande) inspiratiekaarten

Onderdelen van een levensverhaal kunnen ook worden verteld naar aanleiding van bestaande ‘inspiratiekaarten’ of -teksten. Dit kan op twee manieren worden ingezet. Je kunt deelnemers vragen een ‘quote’ te vinden die past bij hun leven of (iets minder breed ingezet) bij een thema. Maar je kunt deelnemers ook spreuken en teksten voorleggen en hen vragen hierop te reageren of te associëren. Inspiratiekaarten ondersteunen je bij het nadenken over en vinden van antwoorden op belangrijke levensvragen. De inspiratiekaarten van De Bruin[6] zijn voorzien van een schrijfopdracht ‘voor een gelukkiger leven’.

12

180

Hoofdstuk 12 • Narratief werken

12.6.3 Muzikale verhalen

Veel van de gebeurtenissen in ons leven kunnen worden geassocieerd met muziek. Emoties en muziek zijn vaak nauw met elkaar verbonden. Een songtekst dekt soms precies de lading en drukt jouw beleving van de situatie uit. Of een mooie melodie brengt je terug naar een bepaalde periode. Of er is sprake van een combinatie: een nummer ‘hoort’ bij een gebeurtenis. Zo hebben veel geliefden een ‘eigen nummer’ en worden begrafenissen begeleid door treffende muziek. Een leuke manier om het levensverhaal vorm te geven, is deelnemers een cd te laten maken met muziek die past bij specifieke thema’s in hun leven. Het werken met muziek kan ook omgekeerd worden ingezet: de begeleider kan muziek inbrengen en de deelnemers vragen hierop te reageren en te associëren. Op welke manier muziek ook wordt ingezet om herinneringen op te roepen, de begeleider moet beseffen dat het een krachtig middel is dat gepaard kan gaan met (heftige) emoties. Door de muziek te koppelen aan emoties en deelnemers uit te nodigen hier meer over te vertellen, wordt een verhaal gecomponeerd. Het samen zingen van liedjes uit de kindertijd kan een mooie, toegankelijke manier zijn om te reminisceren met ouderen die aan het dementeren zijn. 12.6.4 Maken van een landkaart

12

Het is mogelijk om met de oudere een landkaart te tekenen of te ontwerpen. Naar aanleiding van thema’s kan de landkaart van het leven van de cliënt worden ingekleurd. Iemands leven kan letterlijk ‘in kaart worden gebracht’. Thema’s kunnen zijn: het moeras van verdriet, de stroom van plezier, de stiltetuin, bergen werk, de levensweg, de zoektocht, het diepste dal, vooruitkijkpost enzovoort. Het idee en ontwerp van een dergelijke ‘Atlas van de belevingswereld’ is professioneel vormgegeven en ingevuld door Jean Klare.2 Het is vanzelfsprekend ook mogelijk om zelf een dergelijke landkaart te tekenen, met persoonlijke tekeningen, foto’s en symbolen. Speciaal voor mensen die te maken krijgen met (intramurale) ouderenzorg heeft kenniscentrum Vilans door Jean Klare een voorgedrukte landkaart laten maken. Deze landkaart is onderdeel van een ‘reispakket’3 met informatie voor cliënten, zorgverleners, teamleiders en begeleiders die het werken met deze landkaart binnen de organisatie verder willen brengen. Het reispakket biedt de mogelijkheid om nader kennis te maken met de (toekomstige) bewoner, zijn leven, zijn omgeving en zijn belevingswereld. De landkaart is bedoeld om inzicht te krijgen in de mentale toestand van degene die zorg ontvangt, om letterlijk in kaart te brengen wie de mens is achter de zorgbehoefte. Mentaal welbevinden is de afgelopen jaren in toenemende mate een thema geworden binnen de ouderenzorg. Werd de focus voorheen vooral gelegd op de somatische (en psychogeriatrische) beperkingen, nu is dat eigenlijk volledig andersom. Niet de klachten en de beperkingen staan centraal in de zorg, maar het mentaal welbevinden: ‘zitten mensen lekker in hun vel?’ De Landkaart Domein Mentaal Welbevinden[4] biedt een even laagdrempelige als speelse en volledige manier om het levensverhaal van iemand in kaart te brengen. Tevens is het mogelijk om vast te stellen welke gebieden in het leven lastig zijn om te bespreken, of mogelijk verboden terrein zijn.

2 3

Kijk voor informatie over de atlas en voor vele andere landkaarten en wenskaarten, en de software om een eigen landkaart te ontwerpen op 7 www.atlasvandebelevingswereld.nl. Kijk voor meer informatie op 7 www.vilans.nl/mentaalwelbevinden.

Literatuur

181

12.7 Studievragen en opdrachten ??   1. Een reden om het levensverhaal van iemand centraal te stellen, is om het behoud van de identiteit van een cliënt te waarborgen. Geef een voorbeeld van het effect dat hospitalisering kan hebben op het zelfbeeld van een oudere en op welke wijze een narratief hiervoor een oplossing kan bieden.   2. Welke voorwerpen zou je kunnen gebruiken bij dementerende cliënten om herinneringen terug te halen, en wat zou het effect hiervan kunnen zijn?   3. Kies op de site 7 www.sociaalverhaal.nl een verhaal van een oudere uit dat jou raakt. Maak hier vervolgens een grafiek van. Teken een levenslijn van 0 tot 100 en geef in je grafiek de pieken en dalen aan van de levensloop van deze oudere. Geef daarna aan welke van de diepte- of hoogtepunten jou bij het lezen ervan het meest raakte. Welke betekenis kun je hier voor jezelf aan verbinden?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Baars, J. (2006). Het nieuwe ouder worden, paradoxen en perspectieven van leven in de tijd. Amsterdam: SWP. Beek, F. van & Schuurman, M. (2007). Werken met levensverhalen en levensboeken. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Bobbink, L., Degen-Nijeboer, H., Geurts, E., Pelzer, M. & Woudenberg, J. (2010). Narratief! Wablief? Ieder zijn eigen verhaal. Nijmegen: HAN. Boers, H., Cuijpers, M., Jagt, G., Klare, J. & Bergmann, C. (2012). Reispakket mentaal welbevinden. Op weg naar meer kwaliteit van leven voor de cliënt. Utrecht: Vilans. Bohlmeijer, E. (2010). De verhalen die we leven, narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom. Bruin, S. de (2004). Inspiratiekaarten. Uitgeverij De Zaak. Franssen, J. & Bohlmeijer, E. (2003) in: Bohlmeijer, E., (2010). De verhalen die we leven, narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom. Hamburger, P. (1997). Therapeutische effecten van Reminiscentie. Boekbespreking ‘Reminiscentie, een handleiding voor de praktijk’ van Huub Buijssen en Karin Poppelaars. Denkbeeld, oktober. Hamburger, P. (1999). Herinneringen van toen, de zorgen van nu, een reminiscentiecursus voor dementerenden en mantelzorgers. Denkbeeld, augustus. Kamp, A.J. (1998). Het verleden heeft de toekomst. AS, juni/juli. Trimbos-instituut (2007). Factsheet reflecteren op het eigen leven door reminiscentie. Utrecht: Trimbosinstituut. 7 www.ervaringsverhalen.nl. Geraadpleegd december 2013.

12

183

Verlies en rouwverwerking Magteld Beun

Leerdoelen –– Je kent verschillende soorten verlies die een mens tot op hoge leeftijd kan lijden. –– Je kunt het fenomeen van (inadequate) coping onderscheiden, evenals het verschil tussen gewone en gecompliceerde rouw. –– Je hebt stilgestaan bij de betekenis van persoonlijke verliezen in verband met de rol als hulpverlener. –– Je hebt verkend op welke wijze je zelf aankijkt tegen het proces van ouder worden en de mogelijke verliezen die hierbij horen, inclusief je eigen sterfelijkheid.

13.1 Inleiding – 185 13.2 Verlies en rouw – 185 13.2.1 Verlies in soorten en maten – 185 13.2.2 Rouw – 186

13.3 Ouderen en verlies – 187 13.3.1 Soorten verlies bij ouder worden volgens Bartky – 187 13.3.2 Verlies van de eigen gezondheid, en de naderende eigen dood – 189 13.3.3 Zingeving bij verlieservaringen – 190 13.3.4 Coping bij verlieservaringen – 191

13.4 Het werk dat moet worden verzet: fasen van rouw en verliesverwerking – 192 13.5 Verstoorde en gecompliceerde rouw – 193 13.6 De taak van de hulpverlener bij rouw en verliesverwerking – 194 13.7 Studievragen en opdrachten – 195 Literatuur – 195 M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_13, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

13

184

13

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

13.2 • Verlies en rouw

185

On and on the rain will fall Like tears from a star Like tears from a star On and on the rain will say How fragile we are How fragile we are Sting (1951), popmuzikant

13.1 Inleiding

In dit deel van het boek beschrijven we gerontospecifieke methodieken. Het voert te ver om uitgebreid in te gaan op werkwijzen die hulpverleners kunnen hanteren bij het begeleiden van verliezen en het ondersteunen bij rouwverwerking. We verwijzen voor de verdieping van het methodisch handelen dan ook graag naar bijvoorbeeld het boek Verlieskunde van Herman de Mönnink.[8] En we verwijzen ook graag naar de handreiking die maatschappelijk werkers in de palliatieve hulpverlening schreven voor collega’s.[3] Geen van de boeken of methodieken rond verliesverwerking gaat specifiek in op het verlies dat ouderen kunnen lijden. Daarom moet dit hoofdstuk nadrukkelijk als een verdieping worden gezien, waarin het verlies van ouderen beschreven wordt. In dit hoofdstuk staan we stil bij de kenmerken van verlies op oudere leeftijd. En: wat is verlies en rouw precies? Welke verliezen kom je tegen bij het ouder worden? Hoe gaan mensen hiermee om? En wat kun je doen wanneer je als hulpverlener iemand begeleidt die een (groot) verlies heeft geleden? 13.2 Verlies en rouw

Ouder worden betekent het ervaren van verlies. Deze verlieservaringen gaan gepaard met stress. In hoeverre deze stress als vervelend wordt ervaren door degene die het verlies ervaart, hangt af van een heleboel factoren: het soort verlies, of het al dan niet gepland of verwacht werd (of men zich heeft kunnen voorbereiden), of men al eerder een vergelijkbaar verlies heeft meegemaakt, en de manier waarop iemand met stress omgaat (coping). Verlies wordt als volgt gedefinieerd: ‘Het kwijtraken van één of meer veelbetekenende elementen uit je bestaan en daarmee het kwijtraken van het houvast dat je er aan ontleende.’[8]

13.2.1 Verlies in soorten en maten

Er wordt onderscheid gemaakt in een tweetal soorten verlies: 1. incidenteel verlies (onvoorspelbaar; zoals het verlies van werk of het verlies van een kind); 2. overgangsverliezen – die horen bij het natuurlijke verloop van een mensenleven. Overgangsverliezen kenmerken de verschillende perioden waarin een mensenleven ingedeeld kan worden tussen geboorte en sterven. In het leven van een ouder iemand kunnen zich verschillende soorten verlies hebben afgespeeld, waaronder in willekeurige volgorde: verlies van een baan, ongewenste kinderloosheid, een miskraam, echtscheiding, het krijgen van een

13

186

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

gehandicapt kind, het verliezen van een (klein)kind, het verliezen van contact met een van de kinderen, verlies van ouder(s), verlies van een partner, het krijgen van een chronische of levensbedreigende ziekte, migratie, kinderen die het huis verlaten, dementie bij de partner of de persoon zelf, menopauze, amputatie van een lichaamsdeel, verlies van libido/impotent worden, pensionering, verlies van status en rollen, verlies van vitaliteit en bewegingsvrijheid, verhuizing, verlies van geloof of ideaal, verlies van een vriendschap, verlies van vrijheid, verlies van haar/het krijgen van grijze haren, verkrachting, seksueel misbruik et cetera. ‘Benthe (69): Natuurlijk ben ik wel vaker verhuisd in mijn leven. In totaal zeker een keer of zeven, acht, als ik mijn jeugd meereken. Maar ditmaal is het anders. Niet alleen omdat ik in dit huis langer heb gewoond dan waar dan ook, maar vooral omdat het waarschijnlijk mijn laatste adres zal zijn.’[2]

» Niet alle verliezen zijn gelijk. Verliesgebeurtenissen ordenen we volgens een aantal criteria:

naar de mate waarin zij herstelbaar zijn en waarneembaar zijn, naar de mate waarin ze ingrijpen in het leven (reikwijdte), naar de mate waarin ze op de voorgrond staan, naar het moment waarop ze zich voordoen in de levensloop (chronologie) en de mate waarin ze verwacht worden (anticipatie) en de mate van actieve betrokkenheid bij het verlies.[8] 

«

Verlies is een subjectieve ervaring – degene die het ondergaat verleent hier betekenis aan. Het verwerken van verlies verloopt niet volgens een mooi geordend patroon, hoewel diverse auteurs wel menen dat in verliesverwerking patronen zijn aan te wijzen, zoals Kübler-Ross[5] en De Mönnink.[7,8] ‘Los kunnen laten en afscheid kunnen nemen is een voorwaarde voor persoonlijke ontwikkeling en groei. Personen die niet geleerd hebben adequaat met verlies om te gaan en los te laten, zijn dan ook niet in staat gelukkig oud te worden en van het leven te genieten (Voist, 1988).’[2]

13

Verlies is een van de centrale thema’s, zo niet hét centrale thema, van de derde en vierde levensfase. Vaak beseft men wel dat ouder worden een beperking met zich meebrengt van het perspectief van de tijd die men nog te leven heeft. 13.2.2 Rouw

Rouwen vindt niet alleen plaats wanneer er afscheid genomen wordt van een persoon. Zowel bij groot als bij klein verlies is er sprake van rouw. Rouw is een proces waarin afstand wordt genomen van hetgeen is kwijtgeraakt. Rouwen vraagt energie en inzet, er is werk te verzetten: rouw-verwerking, rouw-arbeid. Rouw is een normale, emotionele reactie op een betekenisvol verlies.

187

13.3 • Ouderen en verlies

» Bij ouderen is de rouw soms bijzonder intensief omdat, meer dan bij jongere mensen, de

energie en de motivatie ontbreken om het verlies in het leven nog een plaats te geven. Zij hebben het gevoel dat het leven geleefd en voorbij is. Vooruitkijken levert weinig nieuwe of aangename perspectieven op.[9] 

«

Onderzoek toont aan dat ongeveer een op de vier ouderen problemen krijgt met het verwerken van een verlieservaring. Over het werk dat moet worden verzet, beschrijven we meer in 7 par. 13.4. 13.3 Ouderen en verlies

Meneer Altena: ‘De toekomst met al zijn mogelijkheden ligt achter je. Voor je: aftakeling. De haren zijn me reeds grotendeels ontvallen. Geen nood, want een kortgeschoren koppie is mode. Net als een hooligan op leeftijd. Een enkele keer hoor ik nog een vrouw zeggen dat ze op kalende mannen valt. Twee dagen in de wolken! Maar op de derde dag toch even in de spiegel gekeken. Valt niet mee. M’n huid zakt uit. Rimpelt. De buikspieren geven er langzamerhand de brui aan. Ik roei me suf. Trek aan halters wat ik wil. Doe honderd push-ups. Maar m’n billen blijven hangen.’[2]

13.3.1 Soorten verlies bij ouder worden volgens Bartky

Ouderen gaan niet specifiek anders om met verlies dan andere doelgroepen. Kenmerkend is wel dat er door de levensloop en de leeftijd een opeenstapeling van verliezen plaatsvindt. Daarnaast kan, door het verlies van een dierbare, de motivatie ontbreken om het verlies te verwerken. Sandra Lee Bartky, filosofe en feministe, schreef een bijdrage voor het boek Mother time: Women, aging and ethics (1999), waarin zij ingaat op verliezen die zij signaleert bij het ouder worden. In het artikel, ‘Unplanned obsolescense: Some reflections on aging’1, definieert Bartky ouderdom als zeventig jaar en ouder, en geeft zij aan ouderdom voornamelijk te zien als een reeks verliezen:

» Er is verlies van je sociale of werkgerelateerde netwerken, het verlies, als je lang genoeg leeft en er een hebt, van je levensgezel; het verlies, als je pech hebt, van je mobiliteit, je gezichtsvermogen, gehoor of beheersing van je sluitspieren; het verlies van je huis als je door ziekte genoodzaakt bent bij een volwassen kind in te trekken of anders naar een verzorgingshuis moet; en onvermijdelijk is er het verlies van je leven als je dood gaat. 

«

De lijst die Bartky geeft (zie kader), bevat verliezen die zijn gerelateerd aan ouderdom. Deze lijst is niet uitputtend, maar bevat mooi omschreven, invoelbare items. Het beschrijven van deze items heeft tot doel het gesprek aan te gaan en een discussie te starten – tussen ouderen onderling, tussen hulpverleners onderling, tussen hulpverleners en oudere cliënten, en uiteindelijk in de hele maatschappij – over hetgeen ons te wachten staat als we ouder worden.[1] 1

De vertaalde citaten zijn afkomstig uit Baars, 2006.

13

188

13

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

55 ‘IJsberen op een ijsschots. Naarmate de tijd verstrijkt zijn er steeds minder mensen die de dingen begrijpen die in ons leven grote invloed hebben gehad. Natuurlijk is het belangrijk dat verschillende generaties met elkaar praten, maar voor een vertrouwelijk gesprek heb ik behoefte aan mensen van mijn eigen generatie, die zich herinneren hoe het vroeger was; niet alleen die maatschappelijke gebeurtenissen, maar ook de smaak en de aard van de verdwenen alledaagse cultuur van onze jeugd. 55 Verlies van sociale en werkgerelateerde netwerken. Gaandeweg gaan de oorspronkelijke leden van ons netwerk dood of met pensioen. Dan verdwijnt ons circuit of netwerk, of het richt zich op andere onderwerpen. De oude strijdbaarheid lijkt te verdwijnen, ook als de problemen die ons strijdbaar maakten nog niet zijn opgelost. 55 Intellectuele, morele en culturele overbodigheid. Misschien hadden de bejaarden verwacht dat ze als een schatkamer vol wijsheid beschouwd zouden worden, maar dat is niet zo; ze worden vaker gezien als mensen die niet met hun tijd zijn meegegaan, als hopeloos ouderwets. 55 Het verlies van de bewonderende blik. Dit treft vrouwen onevenredig zwaar. We moeten zelf kunnen zien, maar hebben er ook behoefte aan om gezien en aantrekkelijk gevonden te worden. In onze cultuur is het vermogen om bewonderende blikken te oogsten zelfs een van de belangrijkste kenmerken van vrouwelijkheid. (…) Ik vermoed dat ouderdom door sommige vrouwen verwelkomd wordt, omdat het onderwerp, de last zelfs, van je uiterlijke verschijning dan geen rol meer speelt; je bent gewoon een onappetijtelijk oud wijf en dat was het dan. Maar veel vrouwen kunnen als ze oud zijn nog steeds dezelfde behoeften hebben als tijdens hun middelbare leeftijd en vóór die tijd, als jonge handelswaar op de vleesmarkt … 55 Het verlies van mogelijkheden om seksuele relaties aan te gaan. Ook dit verlies treft vrouwen onevenredig zwaar. Masters en Johnson hebben iedereen, niet alleen bejaarden, een grote dienst bewezen met hun ontdekking dat als je ouder wordt het vermogen tot seks (met name voor vrouwen, maar ook voor mannen) en seksueel genot niet onontkoombaar verdwijnen. Heteroseksuele vrouwen ondervinden echter een aantal hindernissen als ze deze ontdekking ten volle willen benutten. Ten eerste stijgt het aantal vrouwen ten opzichte van het aantal mannen ieder decennium, omdat mannen jonger sterven dan vrouwen (…). Ten tweede zegt het volksgeloof dat de seksuele belangstelling afneemt als je ouder wordt, ja zelfs helemaal hoort te verdwijnen en dat voor bejaarden een blijvende seksuele belangstelling, laat staan een actief seksleven, niet alleen ongepast is, maar eigenlijk een beetje schandelijk. (…). Ten slotte denk ik dat sommige bejaarden, met name vrouwen, afzien van de inderdaad kleine kans op vrijage omdat ze vinden dat seks en romantiek het privilege zijn van jeugd en schoonheid. Als je oud en dus lelijk bent, heb je er geen recht meer op om iemand seksueel te begeren. 55 Het verlies van de belangrijke ander. Omdat vrouwen langer leven dan mannen, heeft de heteroseksuele vrouw met een relatie statistisch gezien het vooruitzicht weduwe te worden (…). Voor sommige vrouwen is het weduwschap een bevrijding, maar deze verhalen zijn vaak niet representatief. De meeste mensen die alleen achterblijven, mannen en vrouwen, ervaren een groot verdriet en eenzaamheid. Ook hebben ze huidhonger, behoefte aan lichamelijke aanrakingen. Er is veel bewijsmateriaal dat het slecht gaat met kleine kinderen als ze geen lijfelijk contact hebben. Iets dergelijks geldt ook voor volwassenen.’[1] Tot zover wat Bartky schrijft over verlieservaringen die horen bij de ouderdom.

189

13.3 • Ouderen en verlies

Het is goed om nog kort stil te staan bij een aantal andere verliezen en elementen die een rol spelen wanneer iemand op oudere leeftijd een partner verliest door overlijden. Uit de literatuur blijkt dat ouderen over het algemeen minder lijden onder het verlies van een partner dan mensen uit jongere leeftijdsgroepen.[2] Vanzelfsprekend is het verlies van een partner ook voor ouderen een zeer ingrijpende en stressvolle gebeurtenis. Maar ouderen blijken in de meerderheid te beschikken over voldoende veerkracht en aanpassingsvermogen.

» Dat verlies bij ouderen iets minder hard aankomt heeft wellicht te maken met het gegeven dat ouderen meer ervaring hebben met de dood en deze vanwege hun steeds dichter bij komende eigen dood hebben leren accepteren.[2] 

«

In Nederland kennen we de uitdrukking ‘die is gestorven aan een gebroken hart’. Onderzoek wijst uit dat het inderdaad niet zelden voorkomt dat wanneer een partner sterft, de overgebleven partner snel daarna ook komt te overlijden. De oorzaak van dit fenomeen wordt gevonden in de slechte gezondheid van de partner die blijft leven. Vaak was deze gezondheid voor het overlijden al slecht en zorgt het grote verdriet voor uitputting, soms verwaarlozing van de eigen gezondheid (door niet of slecht eten, door bovenmatig alcoholgebruik, door verkeerd gebruik van slaapmedicatie) en een versnelde fysieke en psychische achteruitgang, waarmee het grote verlies de laatste druppel is. 13.3.2 Verlies van de eigen gezondheid, en de naderende eigen dood

De stijging van de gemiddelde levensverwachting in Nederland draagt bij aan een toenemend aantal verliezen: we leven langer, waardoor we meer meemaken. We leven langer dankzij de medisch-technische wetenschap, maar ervaren vaak op hogere leeftijd ook verlies qua fysieke mogelijkheden en gezondheid. Soms is er, naar aanleiding van een diagnose van een chronische of levensbedreigende ziekte, een periode waarin de eigen naderende dood centraal komt te staan. Het kan zijn dat eerdere verlieservaringen ervoor hebben gezorgd dat iemand zelf al lange tijd bewust bezig is met de eindigheid van het leven, zonder dat hier een directe aanleiding voor is. Voor anderen geldt dat een slechtnieuwsgesprek over de eigen gezondheid totaal onverwacht komt, ondanks de (hoge) leeftijd. Het kan ook zijn dat de boodschap überhaupt niet goed binnenkomt. Er zijn theorieën die ervan uitgaan dat alle eerder geleden verliezen en de wijze waarop iemand deze heeft ondergaan een opmaat zijn voor ‘de grote finale’, het ultieme afscheid. Het is in ieder geval zo dat de confrontatie met de eigen dood zorgt voor herbeleving van eerder geleden ingrijpende verliezen. Bij een diagnose van een levensbedreigende aandoening is er sprake van vele soorten verlies: van gezondheid, van mobiliteit, van perspectief, van zekerheid. Ook ‘unfinished business’ is een belangrijk thema wanneer de confrontatie met de eindigheid van het leven daadwerkelijk plaatsvindt. Hier begint het rouwproces. Hoffman: ‘En binnen niet al te lange tijd moet ik afscheid nemen. Ik heb kanker en ik heb de mededeling gekregen dat er niets meer aan te doen is. De tijd die mij nog rest, hoop ik goed te gebruiken; ik moet immers nu definitief afscheid nemen van zoveel wat mij lief is: mijn kinderen en kleinkinderen, familie, vrienden, de bloemen en planten in mijn tuintje, de boeken die ik nog wilde lezen, de muziek waar ik zo graag naar luister, ach, eigenlijk is het te veel om op te noemen. Dit wordt een afscheid van alles waar ik intens van heb genoten tijdens mij 63-jarige leven. Het was de moeite waard.’[2]

13

190

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

Ouderen bevinden zich in een nadeliger positie wanneer het gaat om het vragen van hulp.

» Hulp vragen is voor deze generaties soms minder vanzelfsprekend. Ouderen hebben, soms

meer dan anderen, de neiging om verdriet te verbergen. Zij zijn opgegroeid in een tijd en een samenleving waarin het tonen van verdriet niet altijd aangemoedigd werd. “Men moet het leven nemen zoals het komt”, is vaak hun opvatting. En: “Je moet het toch alleen verwerken en degene om wie je rouwt komt er niet door terug.” Deze gedachten kunnen er mede toe leiden dat de verwerking van de rouw stagneert en dat men in isolement en eenzaamheid terechtkomt.[9] 

«

13

Verlies is dus niet louter een privéaangelegenheid, het is ook cultureel bepaald. En ook de manier waarop de omgeving reageert en participeert heeft invloed. Het bespreekbaar maken van de eigen dood valt in de westerse cultuur niet mee. Er is dan ook geen kant en klaar methodisch handvat te vinden voor hulpverleners; je bent er in dit geval natuurlijk ook niet met een afvinklijstje. Het is opvallend dat er in de boeken die hulpverleners klaarstomen om met ouderen te gaan werken, weinig aandacht wordt besteed aan het gesprek over de dood. Mogelijk wordt het niet direct gezien als een gesprek waar sociaal werkers zich op zouden moeten richten. Doodgaan is ook lange tijd gezien als iets dat levensbeschouwelijk werd ingekleurd en dus het domein van dominees en pastors was. Nu de collectieve geloofsbeleving steeds meer verdwijnt, gaan steeds meer mensen individueel op zoek naar betekenisgeving. Zingeving is een levensdomein waarin ook sociaal werkers een vanzelfsprekende rol spelen. De mogelijk aanwezige angst van de hulpverlener om een gesprek over zingeving aan te gaan en de mogelijk aanwezige angst om (door) te vragen als de dood in een gesprek aan de orde komt, dienen te worden onderzocht. Want een hulpverlener die het gesprek uit de weg gaat, versterkt daarmee de ervaring van verlies en de mogelijk aanwezige gevoelens van eenzaamheid hierbij. Het is dan ook belangrijk dat beginnende hulpverleners hebben nagedacht over hun eigen verlieservaringen, over de manier waarop zij die al dan niet hebben verwerkt en over hun eigen eindigheid en sterfelijkheid. Grote thema’s dus, die niet verwaarloosd mogen worden in de opleiding tot hulpverlener, omdat het negeren van deze thema’s kan maken dat de hulpverlener meer schade toebrengt aan de cliënt, dan dat hij goed doet. Een fenomeen dat secundaire victimisatie wordt genoemd. De cliënt is iets overkomen, een groot verlies, een traumatische gebeurtenis, of hij staat voor een groot verlies, zoals het afscheid van een (klein)kind, de partner of het eigen leven. Wanneer een hulpverlener inadequaat handelt bij een dergelijke gebeurtenis, bij het verwoorden en ondersteunen van een dergelijk (aanstaand) verlies, dan betekent dit voor de cliënt een tweede verlieservaring, een stapeling van verlies, een tweede trauma, afgeleid van de eerste ervaring van groot verlies. 13.3.3 Zingeving bij verlieservaringen

Het is goed om te inventariseren welke emoties, waarden en aannames een rol spelen wanneer er sprake is van een verlies. Daarbij is het goed om te kijken naar de wijze waarop mensen tot dan toe hun leven hebben ingevuld en wat zij daarin als zinvol hebben ervaren. Waarden die voorheen vanzelfsprekend waren, behoeven herinterpretatie en moeten in het nieuwe perspectief worden geplaatst. Vaak komen ook eerdere, nog niet verwerkte verliezen en trauma’s boven die om verwerking vragen, voordat aanpassing aan de situatie van dat moment aan de orde is. Voor ouderen heeft zingeving gezien de levensfase een specifieke dimensie, en bijna een specifiek gevaar. Hier raken we aan een van de belangrijkste problemen van ouderen. Buijssen citeert Arthur Polspoel:

191

13.3 • Ouderen en verlies

»

 Zij vragen zich af wat de zin van het leven nu is. Zij vragen zich af wat verwerking hen oplevert. Verwerken is toch een nieuwe start maken, maar waartoe? Zij vragen zich af of het vasthouden van verdriet, hoe pijnlijk dat ook is uiteindelijk niet beter te verdragen is dan de leegte die verwerking oplevert.[2] 

«

13.3.4 Coping bij verlieservaringen

Voor alle mensen is de confrontatie met verlies ingrijpend, maar er zijn grote verschillen in de wijze waarop mensen zich tot deze problemen verhouden. Er bestaat niet één ‘juiste manier’ om de situatie te kunnen hanteren. Mensen ontwikkelen een stijl die het best bij hun leefwijze en persoonlijkheid past. Van nature zijn mensen geneigd tot een bepaalde manier van omgaan met problemen; dit noemen we coping. Copingstijlen zijn grofweg in te delen als vechten of vluchten, die beide weer zijn onder te verdelen in een emotionele en een rationele variant. Coping vindt plaats op verschillende niveaus, namelijk op het terrein van cognitie, emotie en gedrag. In de praktijk kan er sprake zijn van reacties op verlies die niet goed werken. Er is dan sprake van inadequate coping. Ontkenning na de schok van slecht nieuws met betrekking tot de (eigen) gezondheid of een onverwacht verlies kan een adequate reactie zijn, maar na deze eerste reactie moet er iets anders gebeuren. Blijvende ontkenning is meestal geen gezonde reactie. Als mensen blijven ontkennen, kan dat gaan wringen. En wanneer vanuit de omgeving een bepaalde manier wordt opgedrongen, kan dit evenzeer tot problemen leiden. Een duidelijk voorbeeld hiervan is een omgeving die op de cliënt blijft inpraten dat hij positief moet blijven en daarmee alle ruimte ontneemt om ook twijfels, angsten en onzekerheden te uiten. Je kunt als sociaal werker cliënten van wie de oude copingstijl niet meer voldoet, begeleiden bij het zoeken naar nieuwe copingstijlen, bijvoorbeeld door middel van psycho-educatie en oefening. Cliënten kunnen dan ervaren dat er wellicht andere manieren zijn van omgaan met de situatie, die mogelijk prettiger zijn. Tegengestelde en/of inadequate copingstijlen kunnen erg veel energie kosten. In (partner)relaties kunnen verschillen in reacties op verlies complementair aan elkaar zijn of haaks op elkaar staan. Bij verstoring van het evenwicht, bijvoorbeeld door slecht nieuws over een ernstige ziekte, maar ook bij andere vormen van verlies, kunnen partners elkaar soms niet meer ‘verstaan’. Er kan direct al ruimte en enige opluchting ontstaan wanneer mensen erkenning krijgen voor de eigen copingstijl, en de bevestiging hierin te mogen verschillen van elkaar. Je hoeft niet toe te werken naar dezelfde copingstijl bij partners, maar beiden moeten wel met elkaars variant om kunnen gaan. De sociaal werker kan hierbij steun bieden. Het is belangrijk respect te tonen voor de copingstijl van de cliënt en erkenning te geven voor hoe iemand het tot nu toe heeft gedaan, om daarna op zoek te gaan naar mogelijkheden tot verandering. Buijssen citeert Ter Laak; Mevrouw Albers: ‘Vanaf 20 november, de dag van het overlijden van mijn man, leef ik niet meer. Ik besta. Wat leven leven maakte is voorbij. Ik voel me vreselijk bevroren. En de kou, niemand begrijpt de kou die je lijdt. Het heeft niets te maken met fysieke kou, die gaat aan me voorbij. Het is innerlijke kilte. Ik slaap onder twee dekbedden, met een elektrische deken, toch ga ik ‘s morgens van de kou uit mijn bed. “Dat komt door het verdriet”, zegt de huisarts.’[2]

13

192

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

Verlies is een ingrijpende gebeurtenis in een mensenleven, maar een ervaring die bij het leven hoort. De meeste mensen zijn, al dan niet samen met hun naasten, goed in staat de problemen te hanteren. Er zijn echter ook situaties waarin het mensen niet lukt zich aan te passen aan de veranderde situatie. 13.4 Het werk dat moet worden verzet: fasen van rouw en

verliesverwerking

13

Het verwerken van verlies kent twee componenten: het vraagt om een nieuw evenwicht tussen het enerzijds toelaten van emoties en pijn, en anderzijds het weer opnemen van de dagelijks bezigheden. Zoals we al eerder aangaven (7 par. 13.2), betekent het verwerken van verlies dat er energie nodig is om ‘rouwarbeid’ te verrichten. Er zijn verschillende theorieën die deze rouwarbeid ontrafelen in verschillende fasen: 1. Kübler-Ross[5,6] heeft een van de meest bekende en geciteerde indelingen voorgesteld op basis van haar werk als psychiater – zij heeft veel gewerkt met en onderzoek gedaan naar stervenden. Zij onderscheidt vijf fasen: ontkenning, marchanderen/onderhandelen, woede, verdriet/depressie en aanvaarding. 2. De Mönnink[7,8] vat het ‘werk’ dat moet worden verricht om het verlies te hanteren samen als drie A’s: Afweer, Afscheid en Accommodatie. 55 Afweer. Onder afweer wordt verstaan dat mensen het verlies buiten hun bewustzijn proberen te houden, een soort automatische noodrem die in werking treedt om ervoor te zorgen dat het verlies niet in volle omvang doordringt. Er zijn verschillende afweermechanismen: verdoving, ontkenning, marchanderen en dissociëren. 55 Afscheid. Wanneer het verlies vroeg of laat doordringt, wordt er een start gemaakt met het nemen van afscheid. Langzaam worden het verlies en alle aspecten die bij het verlorene horen, gezien als realiteit. De gevolgen van het verlies, zowel de feitelijke als de symbolische, emotionele, worden steeds duidelijker. Er is sprake van een ‘ontlading van de pijn’ van het gemis: het uiting geven aan de emoties die gepaard gaan met een verlieservaring. 55 Accommodatie. ‘De term accommodatie duidt op de herbezinning van veronderstellingen over jezelf, de wereld en de verlorene. Accommodatie is een mentale functie waarbij op symbolische wijze een punt wordt gezet achter het verlies, er wordt energie gestoken in het opbouwen van een nieuwe relatie met de verlorene of hetgeen verloren is gegaan, maar er wordt ook geïnvesteerd in een nieuwe realiteit.’[8] Naast de drie A’s van verliesverwerking beschrijft De Mönnink ook de drie V’s, de elementen van schokverwerking: Vermijding, Veelvuldige herbeleving en Verhoogde waakzaamheid. Tot slot noemt De Mönnink ook nog drie O’s, die de verwerkingstaken beschrijven: Openlijke erkenning, Ordening in de chaos, Oriëntatie op de toekomst. 3. Keirse[4] onderscheidt in de gangbare rouwarbeid vier taken, waarbij hij zich baseert op William Worden: 55 aanvaarden van de werkelijkheid van het verlies; 55 ervaren van de pijn van het verlies; 55 aanpassen aan de omgeving zonder het verlorene; 55 een nieuwe plaats geven aan het verlorene en opnieuw leren houden van het leven. Het is belangrijk om te beseffen dat het proces van verliesverwerking of rouwen niet wetmatig, lineair en volgens een gefaseerde indeling verloopt. Ieder individu volgt zijn eigen, unieke traject. De fasering is bedoeld om inzicht te geven in ‘de grote brij’ en de grote diversiteit die bij

13.5 • Verstoorde en gecompliceerde rouw

193

rouwarbeid komt kijken. Voor degene die rouwt, kunnen de fasen leiden tot meer inzicht en begrip. Voor hulpverleners kan de fasering helpen bij de afweging of de rouwarbeid niet stagneert. Kwetsbare ouderen of ouderen met een slechte gezondheid of matige conditie hebben minder energie voor de zware inspanning die rouwarbeid vraagt. 13.5 Verstoorde en gecompliceerde rouw

Wanneer gaat ‘normale’ rouw over in verstoorde of gecompliceerde rouw? Zoals we al eerder aangaven, gaan we er bij verlies- en rouwverwerking van uit dat mensen in staat zijn het werk dat hoort bij rouwarbeid te verzetten. En dat de reactie op het verlies dat iemand lijdt als normaal en gezond moet worden gezien. Het kan echter zo zijn dat het verlies te groot of te veelomvattend is en dat er geen passend antwoord gevonden wordt, geen passende copingstrategie, geen manier om het verlies te hanteren. Er kan een aantal risicofactoren worden genoemd bij ouderen, die het gevaar op een verstoord rouwproces vergroten. Een slechte fysieke gezondheid is hier een van. Het hebben van een klein netwerk speelt evenzeer een rol, zeker wanneer dit netwerk problemen kent op het gebied van mobiliteit (het lukt letterlijk elkaar te bereiken). Eerdere onverwerkte verlieservaringen vormen ook een risico op complicaties in de rouwverwerking, evenals een depressie die mensen in een eerdere levensfase hebben doorgemaakt. Ook geremdheid in het praten over emoties is een complicerende factor. Behalve individueel is openheid om over emoties te praten ook cultureel en zelfs generationeel bepaald.

» De hoofdoorzaak van verstoorde rouw lijkt ons te zijn dat we – waarschijnlijk al generaties

lang – in onze maatschappij onvoldoende geleerd hebben verstandig (vanuit psychohygiënisch oogpunt bezien) om te gaan met onze emoties. Eerder dan dat er sprake is van een doodstaboe, lijkt er een taboe te rusten op gevoelens, vooral op gevoelens die horen bij kleine en grote verliezen.[2] 

«

Naast individuele (en mogelijk generationele) kenmerken zijn er tevens risicofactoren te noemen die te maken hebben met de wijze waarop het verlies plaatsvindt: de wijze van overlijden (traumatische oorzaken zoals een ongeluk, een langdurig ziekbed of zelfdoding compliceren het verlies), en het opstapelen van verschillende verlieservaringen in een korte periode. Het is niet gemakkelijk om een definitie te geven van verstoorde rouw. Gesteld kan worden dat ‘de intensiteit van de reactie en de dynamiek van het rouwproces de belangrijkste indicatoren zijn van verstoorde rouw. Deze dienen gerelateerd te worden aan de unieke omstandigheden van het verlies van de nabestaande.’[2] Ernstige vormen van verstoorde rouw definieert men als gecompliceerde rouw. Buijssen onderscheidt vijf vormen van gecompliceerde rouw: 1. Chronische rouw: de meest voorkomende vorm van gecompliceerde rouw. In het verloop van de tijd ziet men geen of nauwelijks verandering in de beleving van het verlies en de rouwreacties. 2. Ontkende rouw: er is sprake van een onderreactie; confrontaties met het verlies leveren grote angstreacties op en worden onderdrukt. De rouwende lijkt weinig last te hebben van het verlies. Het betreft hier echter een schijnaanpassing, die vaak zichtbaar wordt in de vorm van een depressie of middelengebruik. 3. Traumatische rouw wordt veroorzaakt door een extreme situatie waarin het verlies of overlijden plaatsvindt: natuurramp, oorlog, suïcide. Kenmerkend is dat de nabestaande totaal wordt overweldigd door het verlies, maar ook paniek ervaart bij gedachten, herinneringen of voorstellingen rond het moment van het overlijden.

13

194

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

4. Gesomatiseerde rouw: een vorm van ontkende rouw, waarin er sprake is van lichamelijke klachten waar geen medische oorzaak voor kan worden gevonden. 5. Uitgestelde rouw: wanneer degene die een verlies ervaart bewust het rouwproces uitstelt en na weken, maanden, soms jaren pas de eerste rouwreacties vertoont. Een duidelijk voorbeeld is wanneer iemand zich richt op eigen herstel – bijvoorbeeld wanneer iemand zelf naar aanleiding van een gebroken heup, hersenbloeding of hartinfarct moet revalideren en vlak voor of tijdens het overlijden van een dierbare in het ziekenhuis is opgenomen. Er is een aantal verschillen te noemen tussen depressie en verstoorde of gecompliceerde rouw. Hoewel geen enkele sociaal werker zich zal bezighouden met diagnostiek, is het goed om de kenmerken en de verschillen te (h)erkennen, zodat het mogelijk is om, wanneer men twijfelt over de vraag of een rouwproces niet stagneert, goed te kunnen verwijzen. 55 Iemand die depressief is, is bezig met zichzelf. Iemand die rouwt, is bezig met zijn verlies. 55 Bij iemand die depressief is, is de bron van het lijden niet (meer) te benoemen; de rouwende is zich bewust van de oorzaak van zijn ontreddering. 55 Depressieve mensen hebben vaak heftige schuldgevoelens; bij rouwenden staan deze minder op de voorgrond. 55 Iemand met een depressie bevindt zich in een continue toestand van neerslachtigheid; bij iemand die rouwt, is dit niet het geval; het overweldigende gevoel en het verdriet komen in vlagen. 55 Er is sprake van een grotere diversiteit aan emoties bij iemand die rouwt (boosheid, opstandigheid, driftigheid, euforie) in vergelijking tot iemand met een depressie. Om vast te stellen of er sprake is van verstoorde of gecompliceerde rouw, is er een zelftest beschikbaar, die is opgenomen in de digitale leeromgeving. Voor de sociaal werker is deze vragenlijst vanzelfsprekend een hulpmiddel en geen diagnostisch instrument. 13.6 De taak van de hulpverlener bij rouw en verliesverwerking

13

Hulpverlening bij het verwerken van verlies of een schokkende gebeurtenis vraagt nadrukkelijk specifieke vaardigheden van de hulpverlener. De Mönnink vat de taken van een hulpverlener samen in de mooie lettercombinatie SCHOON.

» SCHOON staat voor: Signaalgevoeligheid: de diagnostische taak, Creatieve zoekhouding: de

multimethodische taak, Herkenning van de psychologische aardbeving: de zingevingstaak, Oog en aandacht voor omgeving: de sociaal-netwerktaak, Oog en aandacht voor eigen kwetsbaarheid: de zelfzorgtaak, Normaliseren van uitingsvormen: de normaliseringstaak.[8] 

«

Er is een aantal specifieke vaardigheden te noemen waarover sociale professionals moeten beschikken wanneer er sprake is van rouw- en/of verliesbegeleiding: 55 Er moet inzicht zijn in eigen verlieservaringen; er moet sprake zijn van het vermogen om beroepsmatig en professioneel om te gaan met het verlies van een ander. 55 Er moet een veilige situatie worden gecreëerd waarbinnen het gesprek plaatsvindt. De hulpverlener is zorgvuldig, empathisch, reageert op non-verbale signalen, helpt bij het onder woorden brengen en geeft praktische tips als dit aan de orde is. 55 De feiten en gevoelens rond het ervaren verlies moeten worden bekeken, geïnventariseerd en gereconstrueerd. Copingstrategieën worden onderzocht.

Literatuur

195

55 Het vraagt enige mate van bescheidenheid en terughoudendheid. Regelmatig kan je als hulpverlener het gevoel bekruipen dat je niet veel kunt doen – dit klopt ook, omdat het werk door de cliënt zelf moet worden verzet. De rol van de hulpverlener is faciliterend, stimulerend en ondersteunend. 55 Bijna niemand heeft veel ervaring met het omgaan met mensen die een groot levensverlies doormaken. Daarmee kan de onzekerheid toenemen, evenals de angst om als hulpverlener iets niet goed te doen, omdat het hier gaat om een uiterst kwetsbare cliëntengroep. ‘Begin waar de cliënt is’: sluit aan bij de ervaring, het taalgebruik, de emoties, de fase van de cliënt. 55 De sociaal werker is in staat actief te luisteren en in rust aanwezig te zijn. 55 De sociaal werker is in staat om de ontlading van het verlies te faciliteren; dit kan via gesprekken, maar ook op hele andere manieren: fysiek of in muzikale en creatieve expressie. Maar het kan ook door gerichte verwijzing naar een hulpverlener die creatieve werkvormen aan kan bieden. 55 Het netwerk wordt in kaart gebracht en waar mogelijk betrokken en verstevigd. 55 De sociaal werker is in staat om spirituele en existentiële vragen die verlies met zich meebrengt bespreekbaar te maken. Zingevingsvragen behoren ook tot het domein van welzijnsprofessionals. Godsdienstige bijstand kan door een gerichte verwijzing worden gerealiseerd. 55 Als er geen woorden meer zijn, is het goed dit uit te spreken. Ook stiltes kunnen helend zijn en soms meer betekenen dan woorden. Angst voor stilte is dus niet nodig. 13.7 Studievragen en opdrachten ??   1. Herlees nog een keer de definitie van verlies. Je psychosociale evenwicht raakt uit balans. Wat is het eerste wat je als hulpverlener onderzoekt bij deze disbalans?   2. ‘Het bespreekbaar maken van de eigen dood valt in de westerse cultuur niet mee.’ Iedere cultuur heeft zijn eigen rituelen rondom dood en afscheid. Welke aandachtspunten zie jij hierbij voor de hulpverlener?   3. Wat zou een reden kunnen zijn dat mensen een inadequate copingstijl blijven hanteren?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur Baars, J. (2006). Het nieuwe ouder worden. Paradoxen en perspectieven van leven in de tijd. Amsterdam: SWP. Buijssen, H. (2000). Verstoorde rouw bij ouderen. Baarn: Intro. Eskens, F., Nus, J. & Houwelingen, A. van (2011). Hulp bij helpen – Een handreiking voor maatschappelijk werkers in de palliatieve zorg. Utrecht: Agora & NVMW. 4. Keirse, M. (2012). Helpen bij verlies en verdriet. Tielt: Lannoo. 1. 2. 3.

13

196

Hoofdstuk 13 • Verlies en rouwverwerking

5. 6. 7. 8. 9.

13

Kübler-Ross, E. (1969). Lessen voor levenden. Gesprekken met stervenden. Amsterdam: Ambo. Kübler-Ross, E. (1979). Leven tot we afscheid nemen. Amsterdam: Ambo. Mönnink, H. de (1996). Verlieskunde. Handreiking voor de beroepspraktijk. Utrecht: Lemma. Mönnink, H. de (2008). Verlieskunde. Handreiking voor de beroepspraktijk. Amsterdam: Reed Business. Polspoel, A. (2013). Hulp aan rouwende ouderen. Geraadpleegd in november 2013 via 7 www.omgaan-metverlies.info.

197

Deel III Thema’s die horen bij

‘Ouderen en welzijn van nu’ Magteld Beun

Inleiding In dit derde en laatste deel van dit boek beschrijven we een vijftal thema’s dat diverse aspecten van de ‘Ouderen van nu’ belicht. De keuze voor deze thema’s is ingegeven door de wens van de ruim vijftien opleidingen die wij in de voorbereiding van dit boek hebben gesproken. Voor een deel zijn het thema’s die specifieke doelgroepen ouderen apart belichten: roze ouderen (thema 1, 7 H. 14), migrantenouderen (thema 2, 7 H. 15) en ouderen met een verstandelijke beperking (thema 3, 7  H. 16). Deze diversiteit aan ouderen sluit nauw aan bij de behandeling van diversiteit als thema binnen de sociale opleidingen. Opnieuw ligt in dit boek niet de focus op diversiteitsthema’s in brede zin, maar zoomen we in op de gerontospecifieke elementen. Het zijn daarmee drie thema’s die een unieke en actuele stand van zaken geven wat betreft lhbt-ouderen, migrantenouderen en verstandelijk beperkte ouderen. De laatste twee thema’s betreffen interessante, moeilijke en mogelijke taboedomeinen wanneer ze worden gerelateerd aan ouderen. Ouderenmishandeling (thema 4, 7 H. 17) is de laatste jaren goed geagendeerd binnen het domein van huiselijk geweld. Waar een aantal jaren geleden ouderenmishandeling niet leek te bestaan, is er nu meer en meer aandacht voor en kennis over. We praten je in dit thema bij over de laatste stand van zaken. Het laatste thema is ‘seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd’, een onderwerp waar we vaak niets van (willen) weten. Lector Algemene Gezondheidszorg: Ouderenzorg en Palliatieve Zorg aan de Saxion Hogescholen, Hilde de Vocht, schreef voor Ouderen en welzijn van nu een gasthoofdstuk over dit onderwerp en maakt duidelijk waarom kennis over dit onderwerp ook voor sociaal werkers belangrijk is. In de digitale leeromgeving van het boek zijn verder nog een tiental thema’s uitgewerkt die binnen dit boek geen plek meer konden vinden: –– eenzaamheid. (thema 6, 7  H. 19); –– ouderen en verslaving (thema 7, 7 H. 20); –– motiverende gespreksvoering (thema 8, 7  H. 21);

III

–– gezondheid en de meest voorkomende ziekten bij ouderen (thema 9, 7  H. 22, geschreven door Jolanda Winters: maatschappelijk werker, trainer, coach en eigenaar van ToResults); –– gedeelde besluitvorming (thema 10, 7  H. 23); –– dementie (thema 11 7  H. 24); –– presentie (thema 12, 7  H. 25); –– woon- & leefomgeving van ouderen (thema 13, 7  H. 26); –– nieuwe levensloop (thema 14, 7  H. 27). De thema’s in de digitale leeromgeving kennen dezelfde opbouw als die in dit derde deel van het boek: er zijn leerdoelen geformuleerd en studievragen en opdrachten opgenomen. Verder zijn er op de website een gespecificeerde literatuurlijst en links naar documenten, relevante websites en filmpjes te vinden. Ook is er bij de thema’s gezocht naar casusmateriaal dat de thema’s ondersteunt. Het boek stopt dus niet bij thema 5. We wensen je ook digitaal veel leesplezier.

Hoofdstuk 14 Thema 1: Kijken door een roze bril – 199 Magteld Beun Hoofdstuk 15 Thema 2: Migrantenouderen in Nederland – 213 Magteld Beun Hoofdstuk 16 Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking – 233 Magteld Beun Hoofdstuk 17 Thema 4: Ouderenmishandeling– 249 Magteld Beun Hoofdstuk 18 Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd – 273 Hilde de Vocht

199

Thema 1: Kijken door een roze bril Magteld Beun

Leerdoelen –– Je hebt inzicht gekregen in een doelgroep die tot voor kort onzichtbaar was in de Nederlandse samenleving. –– Je bent je bewust van en hebt begrip voor het feit dat de geschiedenis van lhbt’ers, zoals deze in dit hoofdstuk is samengevat, grote gevolgen heeft gehad voor de openheid waarmee ‘roze ouderen’ hun geaardheid al dan niet hebben geuit. –– Je kunt de relatie leggen tussen de levensloop van roze ouderen en een aantal specifieke sociaaleconomische kenmerken waarin deze groep zich onderscheidt van andere ouderen. –– Je bent je bewust van het feit dat de ‘heteronorm’ in onze samenleving leidend is en hebt nagedacht over de wijze waarop jij hier zelf als hulpverlener al dan niet aan bijdraagt.

14.1 Inleiding – 202 14.2 De geschiedenis – 202 14.3 Roze ouder worden – de thema’s – 205 14.3.1 Financiële situatie – 205 14.3.2 Kwetsbare netwerken en isolement – 205 14.3.3 Maatschappelijke participatie – 206 14.3.4 Gezondheid – 207 14.3.5 Verzorgingsinstellingen – 208 14.3.6 Intolerantere samenleving? – 208 14.3.7 Minderheidsstress – 209 14.3.8 Beschermende factoren – 210

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_14, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

14

14.4 Kijken door een roze bril – tips voor hulpverleners – 210 14.4.1 Tips voor welzijnsorganisaties – 210 14.4.2 Tips voor werkers in intramurale voorzieningen voor ouderen – 211 14.4.3 Tips voor professionals – 211

14.5 Studievragen en opdrachten – 212 Literatuur – 212

Thema 1: Kijken door een roze bril

201

14

202

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

Alleen van het nieuwe krijg je genoeg Van het oude krijg je nooit genoeg. Søren Kierkegaard (1813-1855), Deens filosoof

14.1 Inleiding

Speciale aandacht voor ‘roze’ ouderen – oudere lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuelen of transgenders (ook wel lhbt’ers genoemd) – is van belang. Niet omdat zij anders oud worden dan andere ouderen. Wel omdat deze groep met een aantal bijzonderheden te maken heeft, omdat zij anders in het leven staan. Bijzonderheden waar hulpverleners van op de hoogte moeten zijn. In Nederland behoort ongeveer 8% van de bevolking tot de lhbt-groep. Exacte getallen ontbreken, omdat in veel onderzoeken niet specifiek wordt gevraagd naar de seksuele voorkeur. Het geschatte percentage ligt ongeveer net zo hoog als het aantal allochtonen dat momenteel in Nederland woont. Voor deze laatste groep is veel diversiteitsbeleid ontwikkeld, voor de eerste groep is dit slechts recentelijk op gang gekomen. In Nederland hebben ongeveer 150.000 mannen en vrouwen ouder dan 65 jaar lesbische of homoseksuele gevoelens. Van hen zijn 38.000 boven de tachtig jaar. Dit betekent dat er in Nederland per vierkante kilometer gemiddeld vijf lhbt-ouderen wonen.[7] 9% van de Nederlandse bevolking is niet tolerant (homo-negatief) ten opzichte van lhbt’ers.[5] Daarmee is Nederland qua tolerantie een van de koplopers in de wereld. Ondanks deze tolerantie, vindt 40% van de bevolking het moeilijk om getuige te zijn van homoseksueel gedrag. Dit hoofdstuk heeft tot doel de roze ouderen zichtbaarder te maken als doelgroep bij (beginnende) professionals. We beginnen dit hoofdstuk met een korte schets van de (emancipatie)geschiedenis die veel lhbt-ouderen doorlopen hebben. Want niet zozeer de leeftijd, maar vooral de historische periode waarin je als homoseksueel ouder wordt, heeft invloed op de manier waarop je je persoonlijke homoseksuele identiteit vormgegeven hebt. We noemen een aantal kenmerken, zoals eenzaamheid/sociaal isolement en de problemen (en oplossingen) die kunnen ontstaan wanneer roze ouderen afhankelijk raken van hulp- en zorgverlening. Op de website verwijzen we naar een aantal portretten en hebben we een link geplaatst naar een handreiking rond lhbt voor sociaal werkers.

14

Vrouw, 79 jaar, Geleen – ‘Het is altijd maar het leiden van een dubbelleven en dus steeds letten op wat je zegt tegen wie is heel vermoeiend en belemmert me in het hebben van sociale contacten en trekt me in een sociaal isolement. Dit gepaard met de angst dat ik straks in een verzorgingshuis al helemaal niet mezelf kan zijn. Kortom, ik kruip de kast weer in: letterlijk eigenlijk.’[9]

14.2 De geschiedenis

De oudste ouderen van dit moment behoren tot de stille generatie (zie de theorie van Becker, 7 H. 1). Zij zijn geboren en opgegroeid in de jaren 1910–1930, een tijd waarin er geen publieke homoseksuele rolmodellen waren.

» Aan het begin van de twintigste eeuw was seks tussen twee personen van hetzelfde geslacht weliswaar niet strafbaar, zoals in veel andere landen, maar dat betekende niet dat het werd goedgekeurd; homoseksuele contacten vonden vooral ondergronds plaats. Aan deze relatieve

203

14.2 • De geschiedenis

tolerantie kwam een einde, toen door toedoen van de invloedrijker geworden katholieken en gereformeerden, de tot dan toe tamelijk liberale zedelijkheidswetgeving in 1911 werd aangepast. Zo werd op het gebied van homoseksualiteit het beruchte artikel 248bis van het Wetboek van Strafrecht ingevoerd. Seksueel contact tussen meer- en minderjarigen (16–21 jaar) van hetzelfde geslacht werd strafbaar – op straffe van vier jaar gevangenis. Heteroseksueel contact tussen volwassenen (vanaf 16 jaar) was wel toegestaan.[5] 

«

Homoseksualiteit werd als iets tegennatuurlijks gezien – de kerk vond het een zonde, en de gezondheidszorg en de medische wetenschap waren ervan overtuigd dat er sprake was van een psychische ziekte.

» Aan het einde van de negentiende eeuw had de Duitse psychiater/seksuoloog Richard von

Krafft-Ebing zich over het fenomeen homoseksualiteit gebogen en het getypeerd als een vorm van psychopathologie: de “conträren Sexualempfindung”, oftewel de seksuele inversie.[3] 

«

Psychiaters onderwierpen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen aan therapieën, waaronder bij mannen castratie, om hen af te helpen van hun ‘afwijking’. Geïnspireerd door het Duitse Wissenschaftlich-humanitäre Komitee riep Jacob Schorer in 1912 de eerste Nederlandse ‘homo-organisatie’ in het leven: het latere Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee. Dit comité streed voor afschaffing van artikel 248bis uit het Wetboek van Strafrecht. Pas eind jaren veertig kwam er tegenwicht tegen het idee van homoseksualiteit als psychopathologie van de Amerikaanse seksuoloog Alfred Kinsey, voor wie homoseksualiteit in verschillende gradaties bestond en deel uitmaakte van de menselijke natuur. In deze zelfde periode ontstond voorzichtig een homobeweging die zich niet alleen inzette voor het afschaffen van het beruchte wetsartikel, maar zich ook richtte op het verbinden van homo’s in Nederland.

»

 Op 7 december 1946 werd de Shakespeare Club opgericht, die in 1949 officieel werd omgedoopt tot Cultuur- en Ontspannings Centrum – de huidige Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit COC. Behalve op het bieden van cultuur en ontspanning richtte het COC zich op ‘sociale emancipatie’.[3] 

«

Lange tijd ging het daarbij vooral om de strijd voor afschaffing van artikel 248bis.[5]

» In de jaren zestig en zeventig waren er de eerste voorzichtige initiatieven rond verdraag-

zaamheid ten opzichte van homoseksuele mannen en vrouwen. In publicaties werd het “gewoon” zijn van homoseksuelen verdedigd. Ook vanuit kerkelijke hoek kwamen er hier en daar oproepen om een einde te maken aan de discriminatie.[3]  In deze jaren bestonden in Nederland gunstige voorwaarden voor homo-emancipatie, zoals krachtige processen van individualisering, ontkerkelijking, democratisering, en seksuele liberalisering.[5] 

«

En er voltrok zich in deze periode een omslag in de publieke opinie.

» Ook onder professionals vond een verandering plaats: juristen en psychiaters beschouwden

homoseksualiteit niet langer als een maatschappelijk gevaar of een stoornis, maar als een variatie en zowel rooms-katholieke als protestantse pastors kweekten begrip voor ‘de homofiele naaste’. Homoseksualiteit gold niet langer als een zonde, misdrijf of afwijking. Homo’s en lesbo’s waren ook zelf anders over homoseksualiteit gaan denken: ze beschouwden zichzelf niet langer als seksueel geïnverteerden (‘nichten’, ‘potten’ e.d.). Deze omslag in het denken over homosek-

14

204

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

sualiteit maakte deel uit van de “seksuele revolutie”, waaronder omstreeks 1970 al veel veranderd was in de omgang tussen mannen en vrouwen.[5] 

«

In 1971 werd artikel 248bis uit het Wetboek van Strafrecht geschrapt. In 1973 werd het COC een officieel erkende vereniging (zelfstandige rechtspersoon) en kwam daarmee in aanmerking voor overheidssubsidie.

» De Nederlandse bevolking veranderde niet alleen sterk van mening over homoseksualiteit,

maar ook over echtscheiding, seks voor en buiten het huwelijk, abortus, prostitutie en pornografie. Beperkende wetten op die terreinen werden in de daaropvolgende jaren aangepast en in korte tijd gold Nederland niet langer als braafste, maar als stoutste jongetje van de klas: liberaler dan enig ander land. Waar in 1968 nog 36% van de bevolking negatief reageerde op de stelling dat homoseksuelen zo veel mogelijk vrij moesten zijn om hun leven te leiden zoals zij willen, gold dat in 1980 nog maar voor 7%. Uit die tijd dateert het beeld van Nederland als tolerante natie, als een land van drugs en seks en van Amsterdam als gay capital.[5]  In de jaren zeventig ontstonden in politieke partijen, vakbonden, kerken, gezondheidszorg, onderwijs, leger en bij de politie “roze” groepen, die de mars door de instituties begonnen. Ook ontwikkelden gemeenten en de landelijke overheid homobeleid op terreinen als sociale zekerheid, onderwijs en jeugd- en ouderenzorg. Dit mondde in 1986 uit in de eerste landelijke notitie over het homobeleid en de benoeming van een coördinerend minister voor dit beleidsterrein. In 1987 werd het Amsterdamse homomonument gerealiseerd, als symbool voor de discriminatie van homo’s en lesbo’s. En in 1994 kreeg Nederland een Wet Gelijke Behandeling die naast sekse en etnische afkomst, seksuele oriëntatie omvatte.[5] 

«

14

Het zou nog tot 1990 duren voordat de Wereldgezondheidsorganisatie homoseksualiteit schrapte van de lijst met geestesziekten. Toen aids opkwam (in de jaren tachtig) en aanvankelijk vooral onder homoseksuelen slachtoffers maakte, ontstond de angst dat de emancipatiewinst zou worden weggevaagd, maar juist het omgekeerde gebeurde (Van Stolk 1991)[5]. Een tamelijk eendrachtige samenwerking van overheid, gezondheidszorg en homobeweging leidde ertoe dat de negatieve etikettering van homoseksualiteit beperkt bleef terwijl de bespreekbaarheid toenam. Het hiv virus en de ziekte aids betekenden een ramp voor de homowereld, maar niet voor de homoacceptatie. Er kwam juist meer erkenning van problemen die homo’s en lesbo’s ervoeren, zoals het niet juridisch erkend zijn van hun relaties.[5]

» Thema’s als sociale zekerheid, medische zorg, huisvesting, ouderschap en erfrecht kwamen

op de agenda. Ook het “homohuwelijk” werd een belangrijk thema. De Gay Krant en – wat later – het C.O.C. gingen campagne voeren voor de openstelling van het burgerlijk huwelijk voor mensen van hetzelfde geslacht. In 1997 kwam er een vereenvoudigde vorm: het geregistreerde partnerschap. In 2001 stelde Nederland als eerste land ter wereld het burgerlijk huwelijk open voor paren van hetzelfde geslacht. De invoering van wat in de volksmond wordt aangeduid als het “homohuwelijk” was voor veel mensen DE kroon op het werk – het symbolische eindpunt van de strijd voor homo-emancipatie.[5] 

«

Oudere lhbt’ers hebben dus de tijd nog meegemaakt dat je voor homoseksualiteit in een instelling voor psychiatrie kon belanden, of in de gevangenis. De emancipatiestrijd van lhbt’ers heeft zich lang gericht op het idee van ‘ziekte’ of ‘gebrek’. Sommige homo’s gebruikten het argument van deze ‘seksuele inversie’ als insteek om tolerantie te bepleiten: zolang je er niets aan kunt doen, heb je er ook geen schuld aan. En: zolang

205

14.3 • Roze ouder worden – de thema’s

je er niemand ‘mee lastig valt’, had men je niets te verwijten. De nadruk kwam te liggen op een fatsoenlijk leven leiden, buitenstaanders er niet onnodig mee te confronteren. Vaak kwam het dus neer op het verbergen van de eigen homoseksualiteit. Op die manier werd ook sociale afwijzing vermeden.

» In Amerikaans onderzoek bleek dat het verborgen houden van de eigen homoseksualiteit

niet door iedereen als negatief werd ervaren. Oudere lhbt’ers vonden het spannend en waren er trots op als ze hetero’s voor lange tijd voor de gek konden houden. Het feit dat ze alleen een keuze hadden tussen twee extremen: óf geheimhouding, of gediscrimineerd worden, werd wel als zeer frustrerend en onrechtvaardig getypeerd.[3]1 

«

14.3 Roze ouder worden – de thema’s

In veel onderzoek naar veroudering worden geen specifieke vragen gesteld over seksuele voorkeur. Daarom is het lastig om knelpunten die er mogelijk zijn bij roze ouderen goed in beeld te krijgen. Momenteel is er steeds meer aandacht voor roze ouderen als specifieke doelgroep – dit heeft er mee te maken dat de eerste generatie die openlijk homoseksueel is geweest, nu oud aan het worden is. In deze groep zitten tenslotte ouderen die zich bewust hebben ingezet voor de homo-emancipatie en die zich nu druk maken over specifieke thema’s die hen aangaan. Hoewel mensen niet anders oud worden, zijn mensen wel verschillend. Uit onderzoek is duidelijk geworden dat ouder worden voor lhbt’ers een aantal specifieke risico’s kan inhouden. Het is overigens zo dat de groep lhbt’ers zelf natuurlijk ook zeer divers is. Het is duidelijk dat in de positie van homomannen en lesbische vrouwen ook grote verschillen voorkomen. We zullen in deze paragraaf ingaan op de globale thema’s en daarmee generaliseren. Het past hier echter niet om op detailniveau nuances aan te brengen. 14.3.1 Financiële situatie

Roze ouderen hebben als groep een hoger gemiddeld inkomen dan heteroseksuele ouderen. Dat is logisch als je bedenkt dat het hier bijna altijd gaat om tweeverdieners – uit een tijd waarin in heteroseksuele relaties de vrouw geen baan buitenshuis had. Wel is duidelijk dat alleenstaande lesbiennes vaak een slechtere financiële situatie hebben – vrouwen worden ten opzichte van mannen vaak slechter betaald (dit was in ieder geval in de geschiedenis van deze ouderen het geval). Hierdoor hebben alleenstaande vrouwen minder pensioen opgebouwd ten opzichte van heterostellen en alleenstaande homomannen. Een mindere financiële situatie heeft zijn weerslag op onder meer sociale contacten, mobiliteit, gezondheid, psychisch welbevinden en de mogelijkheid om een beroep te doen op professionele zorg. 14.3.2 Kwetsbare netwerken en isolement

Alleenstaande roze ouderen vormen een risicogroep voor vereenzaming. Vaak beschikken ze niet over een toereikend netwerk. Het ontbreken van kinderen en de vaak ingewikkelde 1

In de oorspronkelijke teksten van sommige citaten wordt de afkorting LHB gebruikt (homo, lesbo en bi) – relatief recent is de ‘t’ voor transgenders toegevoegd. Voor de leesbaarheid van dit boek is gekozen voor het hanteren van de nu gangbare term lhbt en overal met onderkast.

14

206

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

‘coming-out’ die afhankelijk van het tijdsbeeld aan de orde is geweest, maken het aantal familierelaties binnen het netwerk soms kleiner. In de loop van de tijd is het niet zelden voorgekomen dat er in de familie extreem negatief werd gereageerd op de partnerkeuze, waardoor relaties met de familie werden verbroken. Zeker de oudere senioren (75+) zijn vaak in een weinig tolerante tijd opgegroeid en zijn minder open over hun homoseksualiteit. Wanneer oudere lhbt’ers hun partner verliezen door overlijden of een relatiebreuk, gaat vaak een belangrijk deel van een soms al kwetsbaar netwerk verloren. Een specifieke groep vormen de laatbloeiers: lhbt’ers die na een heterorelatie – die soms jaren heeft geduurd en waaruit kinderen zijn geboren – uitkomen voor hun homoseksuele gevoelens. De ervaring leert dat homomannen in deze situatie meer steun ervaren vanuit het ‘heteronetwerk’ waar zij uitkomen. De partner verleent nog regelmatig steun.[3] Vrouwen die uitkomen voor hun lesbische geaardheid ervaren vaak meer conflicten met hun ex-partner. Van de roze ouderen boven de zeventig, is ongeveer de helft vroeger getrouwd geweest. Het hebben van sociale contacten is juist bij het ouder worden erg belangrijk, zeker gezien het uitgangspunt van de participatiemaatschappij waarbinnen beleid nu wordt vormgegeven, in tegenstelling tot de eerdere verzorgingsstaat. Een goed sociaal netwerk beschermt tegen eenzaamheid, helpt bij het psychisch welbevinden en heeft zo invloed op de gezondheid. Maar ook praktisch is het van belang – het is goed om mensen om je heen te hebben die kunnen helpen bij het opvangen van (kleine) ongemakken. 14.3.3 Maatschappelijke participatie

Er is discussie binnen de doelgroep zelf in hoeverre specifieke initiatieven voor roze ouderen nu wel of niet wenselijk zijn. Er zijn mensen die behoefte hebben aan specifieke activiteiten voor lhbt’ers op oudere leeftijd. Juist in de generaties die nu oud worden, werd het meer en meer vanzelfsprekend om openlijk homoseksueel te zijn, maar was dat lang niet altijd het geval geweest. Over het algemeen hebben homoseksuele ouderen een relatief beperkt netwerk en weinig sociale contacten. Wat zijn op dit gebied de problemen en de wensen?

Problemen

14

De sociale contacten van oudere homoseksuelen zijn beperkt: 55 ze participeren weinig in de homosubcultuur; 55 ze doen slechts beperkt mee aan de reguliere (recreatieve) activiteiten; 55 het bestaande aanbod van sociaal-culturele en recreatieve organisaties is niet echt geschikt voor de oudere homoseksuelen; men voelt zich niet thuis tussen de hetero’s, omdat die vaak nadrukkelijk bezig zijn met hun kinderen en kleinkinderen.

Wensen

Het organiseren van een specifiek aanbod voor homoseksuele of lesbische ouderen is niet zonder meer een oplossing. Het aantal homoseksuele ouderen in een regio is vaak niet toereikend om de anonimiteit te waarborgen waar deze groep behoefte aan kan hebben. Toch is er wel degelijk belangstelling voor activiteiten ‘in eigen kring’. Vrouwen willen het liefst alleen activiteiten met vrouwen.

» Een complicerende factor daarbij is dat oudere homoseksuele vrouwen vaak alleen bij elkaar te brengen zijn wanneer een activiteit geen ‘homoseksualiteit uitstraalt’ maar er wel de ‘juiste’ doelgroep op afkomt. Mannen willen vaak het liefst activiteiten met allemaal homoseksuelen

207

14.3 • Roze ouder worden – de thema’s

van verschillende leeftijden. Netwerkvorming door homozelforganisaties kan bevorderd worden door rekening te houden met specifieke wensen van ouderen, en aan te sluiten bij de belangstellingssfeer van de groep[8]. 

«

Specifieke activiteiten kunnen helpen om een passend netwerk te creëren waarin iemand volledig zichzelf kan zijn. Bestaande organisaties als het COC, maar ook de ouderenbond ANBO, spelen in op deze ontwikkeling door bijeenkomsten te organiseren (en discussie te genereren) via de organisatie Roze 50+ (7 www.roze50+.nl). 14.3.4 Gezondheid

Veel oudere lhbt’ers staan sceptisch tegenover de zorg, die hen jarenlang heeft gestigmatiseerd, gediscrimineerd en gepathologiseerd. Het gevaar is dan ook dat deze groep ouderen niet voldoende zorg krijgt en er niet op tijd hulp gezocht wordt voor problemen. We zetten een aantal opvallende kenmerken rond de gezondheid van roze ouderen op een rij:[8] 55 Lhbt’ers hebben vaker last van angst- en stemmingsstoornissen dan hetero’s. Ze zijn vaker depressief en denken vaker aan zelfmoord dan heteroseksuelen. Homomannen denken vijfmaal vaker aan zelfmoord, lesbische vrouwen tweemaal zo vaak als hun hetero seksegenoten. 55 Seksueel actieve homomannen lopen via onbeschermde anale seks groot risico om besmet te raken met hiv – de afkorting van human immunodeficiency virus, het virus dat aids veroorzaakt. In Nederland en andere westerse landen vormen zij de grootste groep hiv-positieven. 55 Internationale onderzoeken wijzen op de grote mate waarin lesbische vrouwen en biseksuelen alcohol consumeren. Seksuele oriëntatie als zodanig veroorzaakt geen alcoholproblemen, het is andersom: door het stigma op homoseksualiteit en sociale uitsluiting gaan mensen (veel) drinken. 55 In het kader van de Wmo moet iedereen in eerste instantie in de eigen omgeving steun zoeken. Zoals eerder aangegeven hebben lhbt-ouderen vaker een kwetsbaar netwerk – zij kunnen in de regel minder gebruikmaken van mantelzorg, bijvoorbeeld omdat ze minder vaak kinderen hebben. En als ze die wel hebben, bestaat er vaak een minder hechte band. Verder is men ook bang dat de buren de homoseksualiteit zullen ‘ontdekken’, terwijl tegelijkertijd een wissel op de buren moet worden getrokken voor het verrichten van eenvoudige hulp als het buitenzetten van de vuilniszakken of het doen van een boodschap. Het is dus van belang dat homoseksuele ouderen kunnen rekenen op homovriendelijke thuiszorg. En juist daarover hebben veel homoseksuele ouderen grote zorgen. Sommige ouderen zijn bang dat de (allochtone) jongeren die in de toekomst het merendeel van deze beroepsgroep zullen uitmaken, onvoldoende weten van homoseksuele leefstijlen. Zorgverleners gaan er (net als andere mensen) over het algemeen van uit dat iemand heteroseksueel is. Uit angst voor discriminatie of andere negatieve reacties laten oudere homoseksuele mannen en vrouwen hun seksuele voorkeur meestal onvermeld in hun contacten met zorgen hulpverleners. ‘Zorg op maat’ is daarom moeilijk te krijgen. En dat terwijl er wel degelijk een specifieke ‘homoseksuele hulpvraag’ bestaat. Die kan bijvoorbeeld te maken hebben met problemen rond de acceptatie van homoseksualiteit. En soms ervaren ouderen problemen als gevolg van het feit dat ze hun homoseksuele relatie altijd verzwegen hebben. Daardoor hebben ze bijvoorbeeld geen inspraak bij de behandeling van hun zieke partner, spelen er erfeniskwesties of zijn er problemen in de woonsituatie.[8]

14

208

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

14.3.5 Verzorgingsinstellingen

» Hoogbejaarde lhbt’ers zijn nog erg onzichtbaar. Verzorgings- en verpleeghuizen gaan er vaak van uit dat er onder de bewoners geen lhbt’ers zijn. Uit Nederlands onderzoek bleek dat lhbt’ers ervoor terugdeinzen om zich te laten opnemen, omdat ze ervoor vrezen hun homoseksuele identiteit te verliezen.[3] 

«

De jongere senioren van nu zijn op het hoogtepunt van de emancipatiebeweging in de jaren tachtig van de vorige eeuw uit de kast gekomen. Zij hebben gevochten voor hun levensstijl en willen niet terug in de kast wanneer ze bijvoorbeeld in een verzorgingshuis gaan wonen.[7] Onder meer uit de resultaten van de Roze Belweek is gebleken dat de voorkeur niet ligt bij een ‘roze woonproject’, maar eerder uitgaat naar een woonvorm met evenveel homo’s als hetero’s. Alleen een kleine minderheid van voornamelijk vrouwen vindt een woonvoorziening voor uitsluitend homoseksuelen noodzakelijk.[8] Er zijn een paar roze rusthuizen, maar er wordt veel meer ingezet op bewustwording en homovriendelijk beleid binnen ‘gewone’, breed georiënteerde zorginstellingen. Zij kunnen zich openlijk kwalificeren als homovriendelijk – door zich te laten certificeren. Ze verdienen zo de Roze Loper (een keurmerk en ‘prijs’ voor een homovriendelijke ouderenorganisatie – uitgereikt door een samenwerkingsverband van het COC, kenniscentra en de ouderenbond) en maken naar buiten toe duidelijk dat zij homovriendelijk beleid inhoud en vorm geven. 14.3.6 Intolerantere samenleving?

14

Voor veel lhbt-ouderen zijn hun eigen homoseksualiteit en het daarvoor uitkomen een lastige zaak. Velen hebben hun gevoelens hun hele leven verborgen, wat hun isolement op hoge leeftijd vergroot. Uit geweldsincidenten tegen (jongere) homoseksuelen en de onbekendheid en soms intolerantie met betrekking tot lhbt’ers bij allochtone groepen blijkt dat de tolerantie waar Nederland zo om bekend stond, onder druk staat. Ook binnen de gezondheidszorg en hulpverlening is het heteroperspectief leidend en gaat men vaak voorbij aan de mogelijkheid van homoseksualiteit of transseksuele gevoelens. Dit maakt de kans groot dat er gediscrimineerd wordt. Veel activiteiten voor ouderen zijn niet specifiek gericht op de ‘roze’ doelgroep – dat hoeft ook niet per se – maar het is goed om hier wel aandacht voor te hebben en ook beleid op te maken.

» Veel roze ouderen voelen zich niet thuis in zulke settings, omdat de norm er heteroseksueel

is. Zij hebben behoefte aan specifieke activiteiten en voorzieningen voor ouderen zoals zij, andere lhbt-ouderen, zodat ze zich gezien voelen en niet hoeven te zwijgen over een belangrijk deel van hun identiteit en geschiedenis. Het organiseren van activiteiten gericht op het doorbreken van eenzaamheid specifiek voor deze doelgroep, is dus belangrijk.[7] 

«

Zoals gezegd is in Nederland nog steeds 9% van de bevolking wars van homoseksualiteit. Wie zijn deze mensen? In de eerste plaats gaat het hier om orthodox-religieuzen, mensen die minstens eens per week naar de kerk of de moskee gaan.

» Relatief anti-homo zijn ook 65-plussers en laagopgeleiden. Verder hebben meer mannen dan

vrouwen een afkeer van homoseksualiteit.[1]  Het is alweer tien jaar geleden dat Nederland als eerste land ter wereld het burgerlijk huwelijk openstelde voor paren van hetzelfde geslacht. Inmiddels is dat in nog negen andere landen gebeurd en ook in een aantal staten van de Verenigde Staten van Amerika, (…). Nederland

209

14.3 • Roze ouder worden – de thema’s

toonde zich koploper in de wereld wat betreft acceptatie van homoseksualiteit. En (…) de Nederlandse bevolking is nog altijd als het meest homotolerant te typeren. Dat neemt niet weg dat er groepen binnen de Nederlandse samenleving zijn die homoseksualiteit afwijzen. Bovendien verschijnen er regelmatig berichten in de media over geweld tegen homoseksuelen. Uit de laatste cijfers van de Amsterdamse politie blijkt dat er in 2010 487 incidenten zijn gemeld van geweld of discriminatie tegen homoseksuelen, waarbij er in 182 gevallen sprake was van fysiek geweld.[4]  Het algemene beeld uit de opinieonderzoeken is dat de houding van de Nederlandse bevolking behoorlijk positief is. Dat blijkt heel duidelijk uit de vergelijking met andere landen. Het Sociaal Cultureel Planbureau heeft een samenvattende indicator ontwikkeld om de houding van de Nederlandse bevolking over de jaren heen te monitoren. Daaruit blijkt dat het aandeel dat als homonegatief te typeren valt is afgenomen van 15% in 2006 tot 10% in 2010. Niet-westerse migranten zijn overigens niet goed in deze surveys vertegenwoordigd. Aangezien zij relatief vaak moeite hebben met homoseksualiteit, zal het percentage in werkelijkheid vermoedelijk iets hoger zijn. De bevolkingsonderzoeken laten zien dat met name orthodox-religieuzen vaak een negatieve houding tegenover homoseksualiteit hebben. Jongeren blijven in deze enquêtes buiten beeld, aangezien alleen de bevolking van 16 jaar of ouder daarin wordt bevraagd. De gegevens uit scholierenonderzoeken duiden echter op een negatiever beeld onder jongeren vergeleken met de oudere geboortecohorten.[4] 

«

Onderzoek in de stad Amsterdam naar het toenemende (verbale) geweld tegen homoseksuelen in het uitgaanscentrum leverde op dat met name jongeren homoseksualiteit acceptabel vinden, als het maar niet te dichtbij komt.[2] De conclusie die dus getrokken kan worden, is dat Nederland als samenleving nog steeds tolerant is ten opzichte van homoseksualiteit en lhbt’ers. Maar het blijft om aandacht vragen omdat met name jongere generaties mogelijk geneigd zijn sociaal wenselijke antwoorden te geven. Daardoor is nog niet duidelijk of er daadwerkelijk sprake is van acceptatie van homoseksualiteit binnen de Nederlandse samenleving. 14.3.7 Minderheidsstress

De kans op discriminatie, de noodzaak tot het verhullen van seksuele oriëntatie en het risico op fysiek geweld leiden tot stress. Dat blijkt uit het onderzoek van het SCP uit 2010: Steeds gewoner, nooit gewoon.[5] Het zijn specifieke stressoren waarmee lhbt’ers vaker te maken krijgen dan hetero’s omdat ze onderdeel zijn van een gestigmatiseerde minderheidsgroep. Deze vorm van stress wordt ook wel minority stress of minderheidsstress genoemd. Minderheidsstress is de stress die lesbische vrouwen en homoseksuele mannen ervaren doordat zij vaker te maken krijgen met negatieve gebeurtenissen (discriminatie, vooroordelen, geweld) en met de botsing tussen hun persoonlijke behoeften en maatschappelijke en sociale structuren en normen (Meyer, 2003).[5] Ook andere minderheden hebben te maken met minderheidsstress. Er zijn echter verschillen. Bij andere minderheden maakt de familie ook deel uit van de minderheidsgroep, waardoor zij meer steun ontvangen. Bij homoseksuele vrouwen en mannen is dit zelden het geval. Ten tweede zijn andere minderheden zichtbaarder in de maatschappij. Zij kunnen elkaar bijvoorbeeld herkennen en ontmoeten. Omdat homoseksualiteit minder zichtbaar is dan bijvoorbeeld etniciteit, staan homoseksuele vrouwen en mannen er vaker alleen voor. Iedereen leert omgaan met stress met behulp van bepaalde strategieën, die zoals gezegd ook wel copingstrategieën worden genoemd.

» Niet iedereen is echter in staat om even goed met stress om te gaan: sommigen hebben

het niet goed geleerd en anderen zijn uit zichzelf kwetsbaar. Meerdere auteurs gaan uit van

14

210

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

verschillen in copingstrategieën en veerkracht die maken dat lhbt’ers meer risico lopen op een slechtere gezondheid dan hetero’s.[6] 

«

14.3.8 Beschermende factoren

» Uit onderzoek blijken ook factoren die lhbt’ers beschermen tegen negatieve effecten van

discriminatie: sociale steun van familie en lhbt-leeftijdsgenoten, veiligheid op school en zelfacceptatie zijn hier een voorbeeld van. Deze beschermende factoren kunnen een belangrijke rol spelen in effectieve interventies om de gezondheid van lhbt’ers te verbeteren. Een positief klimaat op school leidt bijvoorbeeld tot minder suïcidegedachten (Van Bergen & Van Lisdonk, 2010). Oudere lhbt’ers hebben baat bij het accepteren van hun homoseksuele of lesbische identiteit en bij samenwonen met een partner, zo blijkt uit literatuuronderzoek uit de VS. Daarbij komt dat sommige oudere lhbt’ers minder moeite hebben met ouder worden dan hetero-ouderen. Zij zijn op jongere leeftijd al gestigmatiseerd wegens hun seksualiteit en hebben daarom minder last van het stigma dat men krijgt als “oudere”. Het positief managen van deze gestigmatiseerde identiteiten bevordert succesvol ouder worden.  Ook blijkt het beoefenen van sport een positieve bijdrage te leveren aan welbevinden en het omgaan met negatieve reacties uit de omgeving, al ervaren homomannen wel angst voor homofobie op een sportclub.’[6] 

«

14.4 Kijken door een roze bril – tips voor hulpverleners

14

We vragen je even stil te staan bij jouw persoonlijke (voor)oordelen. Vind je jezelf heel ruimdenkend over het thema homoseksualiteit? Vind je het ‘allemaal heel normaal’? Heb je geen last van vooroordelen ten opzichte van lhbt’ers? Of misschien wel? Ben je naast hulpverlener ‘ervaringsdeskundige’ op dit terrein? Staat seksuele diversiteit op de agenda van de opleiding, de stage-instelling en de zorginstelling? Het is als (beginnend) hulpverlener belangrijk om na te denken over je persoonlijke opvattingen over lhbt’ers en de thema’s die hierbij horen. In hoeverre ben je hier bewust mee bezig? In hoeverre kijk je door een roze bril? En, erg belangrijk: wat zie je dan? We komen op deze vragen nog terug in de vragen en opdrachten die bij dit hoofdstuk horen. We staan in deze paragraaf graag stil bij een aantal tips die mogelijk voor de hand liggen, maar die ook duidelijk maken hoe snel het ‘gangbare’ (heteroseksuele) kader door ons allemaal wordt gehanteerd. 14.4.1 Tips voor welzijnsorganisaties

55 Allereerst is het goed om te weten dat er een aantal belangrijke dagen op de ‘roze kalender’ staat waar je als hulpverlener zelf of met je organisatie aandacht aan kunt besteden: op 17 mei is het IDAHO, de Internationale Dag tegen Homofobie. De derde zaterdag in juni is het Roze Zaterdag en worden er landelijk (en op gemeentelijk niveau) veel activiteiten georganiseerd. En op 11 oktober is het de nationale Coming-Outdag: een dag die lhbt’ers die ‘uit de kast komen’ moet ondersteunen. Het is een leuk idee om op die dag de regenboogvlag (de vlag van de lhbt-beweging) te laten wapperen. Of om een ruimte ter beschikking te stellen voor activiteiten. 55 Verder is het goed om binnen welzijns- en zorgorganisaties na te denken over seksueel diversiteitsbeleid. Wordt er over gepraat in de organisatie? Zet het op de agenda!

14.4 • Kijken door een roze bril – tips voor hulpverleners

211

55 Neem de lhbt-groep op in protocollen die gaan over pesten en geweld. Zij worden in veel van deze protocollen niet expliciet genoemd, waardoor het gevaar bestaat dat zij bij deze problematiek onzichtbaar blijven. Ook huiselijk geweld is aan de orde binnen de lhbt-doelgroep, al kent dit vaak een andere dynamiek. Ook bij protocollen rond huiselijk geweld is het goed deze doelgroep apart te noemen. 55 Kondig doelgroepspecifieke roze activiteiten aan via de website van de organisatie en via de kanalen van de nieuwe media. 55 Zorg voor een goede verbinding in de sociale kaart van je eigen organisatie met de lokale lhbt-organisaties. Vraag advies of verwijs door naar organisaties die veel ervaring hebben met de lhbt-doelgroep. 55 Stel homoseksualiteit aan de orde in de wijk en de wijkgerichte aanpak van Welzijn Nieuwe Stijl. Kijk naar de mate waarin acceptatie wordt ervaren – en heb daarbij specifiek aandacht voor de eenzaamheid van (alleenstaande) roze ouderen. 55 Train je team in de omgang met (oudere) lhbt’ers. 55 Denk in het gemeentebeleid mee over de wijze waarop de lhbt-doelgroep binnen de Wmo (prestatieveld 1: sociale cohesie en leefbaarheid) ondersteund wordt. 14.4.2 Tips voor werkers in intramurale voorzieningen voor ouderen[11]

55 Ga er niet van uit dat roze ouderen zich welkom en veilig voelen door géén onderscheid te maken: juist de specifieke leefstijl en wensen van roze ouderen worden dan niet onderkend. Juist in zorgcentra is het ondersteunen van iemands identiteit, eigenheid en zelfgevoel belangrijk. 55 Een homoseksuele leefstijl is maar één onderdeel van iemands identiteit. Roze ouderen verschillen in enkele opzichten van heteroseksuele ouderen: zij hadden meestal een andere levensloop, een andere maatschappelijke positie en een ander sociaal netwerk. Ze zijn op hun hoede voor pesterijen en discriminatie. Zij kunnen behoefte hebben aan contact met gevoelsgenoten en op hen afgestemde activiteiten. 55 Besef dat een deel van de roze ouderen heeft geleerd hun geaardheid altijd verborgen te houden. Een groeiende groep roze ouderen is daar meer open over en wil dat ook blijven. Zij verwachten dat jouw organisatie kennis en kunde heeft omtrent seksuele diversiteit en dat rekening wordt gehouden met hun behoeften, belangstelling en leefstijl. 14.4.3 Tips voor professionals

55 Draag uit dat seksuele diversiteit vanzelfsprekend is en pas op voor heteronormen. Vraag cliënten bijvoorbeeld of zij een partner hebben in plaats van een man (bij vrouwen) of een vrouw (bij mannen) en geef cliënten de ruimte om zichzelf te zijn. 55 Vraag altijd op neutrale wijze naar iemands relatie of partner. Vraag niet: ‘Bent u getrouwd (geweest)?’, maar: ‘Wie is/was uw partner?’ of: ‘Wie is de belangrijkste persoon in uw leven?’ 55 Vraag bij de intake bij iedereen naar diens seksuele oriëntatie; zo voorkom je dat dit alleen gevraagd wordt aan ouderen waarvan jij denkt dat ze homoseksueel, lesbisch, biseksueel of transgender zijn. 55 Durf seksualiteit, relatievorming en seksuele voorkeur bespreekbaar te maken. Cliënten die vragen hebben over deze thema’s kloppen wellicht eerst aan met aanverwante vragen. Vraag door en achterhaal ‘de vraag achter de vraag’.

14

212

Hoofdstuk 14 • Thema 1: Kijken door een roze bril

55 Ga discreet, vertrouwelijk en respectvol om met informatie over roze ouderen: sommigen zien hun geaardheid als een privézaak. Niet alles hoeft in een dossier of zorgleefplan te staan of in een team besproken te worden. 55 Woorden als ‘homoseksueel’ of ‘lesbisch’ kunnen voor ouderen te confronterend zijn: gebruik termen als ‘vallen op mannen’ of ‘van de vrouwenliefde zijn’. 55 Let op signalen van homofobie of homonegatief gedrag en schakel indien nodig experts in. Het gaat onder meer om signalen: 55 uit een groep cliënten, bijvoorbeeld in dagbehandeling of groepswerk. Als het woord ‘homo’ als scheldwoord gebruikt wordt, geef dan aan dat dit niet acceptabel is. 55 uit het verhaal en de leefsituatie van de cliënt, waarin bijvoorbeeld de familie van de cliënt zijn of haar seksuele voorkeur niet accepteert. Meer advies is te krijgen bij gespecialiseerde organisaties zoals Rotterdam Verkeert (Rotterdam) en Veilige Haven (Amsterdam).[7,11] 14.5 Studievragen en opdrachten ?? 1. Hoe denk jij zelf over homoseksualiteit? Heb je van dichtbij ervaring met lhbt’ers? Kijk jij naar de wereld vanuit een heteroperspectief? Of hanteer jij een neutraal perspectief? Wat vind je lastig? Wat betekent dit alles voor jou als (beginnend) hulpverlener? Schrijf hierover een essay van één à twee A4’tjes. 2. Bedenk een activiteit, cursus of lotgenotengroep/-contact voor roze ouderen; maak een uitnodigende tekst voor de website of een flyer.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten.

14

Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Bias, K. (2010). Gewoon anders – Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland – Een journalistieke samenvatting. Den Haag: SCP. Boer, N. de, Sonneveld, J., Abdallah, S., Heshmat Manesh, S. & Bos, A. (2009). Jongerenwerk en homoseksualiteit. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam. Hoven, H. van (2005). Oudere lesbische vrouwen. RoSa, nr. 41 (mei). Keuzenkamp, S. (2011). Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland 2011. Den Haag: SCP. Keuzenkamp, S. (red.). (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon – Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: SCP. Renkens, J., Felten, H. & Schuyf, J. (2011). Handreiking homo-emancipatie – Gezondheid. Utrecht: Movisie. Schuyf, J. & Hoof, J. van (2011). Roze Gemeentegids – Beleid voor lesbische vrouwen, homomannen, biseksuelen en transgenders. Utrecht: Movisie. Schuyf, J. & Stoop, R. (red.). (2009). Factsheet ouderen en homoseksualiteit. Utrecht: Movisie. Schuyf, J. (2011a). ‘De roze oudere is bijna een gewoon mens’. Groenboek Tweede Roze Belweek, 2011. Utrecht: Consortium Roze 50plus. Schuyf, J. (2011b). Handreiking homo-emancipatie – LHBT’s en veiligheid. Utrecht: Movisie. 7 www.roze50+.nl, geraadpleegd februari 2013.

213

Thema 2: Migrantenouderen in Nederland Magteld Beun

Leerdoelen –– Je hebt inzicht in de sociaaleconomische positie die veel oudere migranten in de Nederlandse samenleving innemen. –– Je kunt de relatie leggen tussen de migratiegeschiedenis, de taal- en leerachterstand in het land van herkomst en de laaggeletterdheid bij veel allochtonen binnen de Nederlandse samenleving. –– Je begrijpt het verschil tussen de visie op ouder worden en oud zijn van veel allochtone groepen en de Nederlands-westerse opvatting. –– Je kunt de relatie leggen tussen een aantal moeilijk bespreekbare onderwerpen (taboes), die met name op het terrein van (geestelijke) gezondheid bestaan, bij de doelgroep oudere migranten en het ‘moeilijk bereikbaar’ zijn voor hulpverleners. –– Je kunt aangeven welke beperkingen de algemeen geldende opvatting dat migrantengroepen ‘zelf voor hun ouderen zorgen’ kent.

15.1 Inleiding – 216 15.2 Oudere migranten, wie zijn dat eigenlijk? – 217 15.3 Sociaaleconomische positie – 219 15.3.1 Arbeid – terugkijken op een leven van hard werken – 219 15.3.2 Laaggeletterdheid – 220 15.3.3 Financiële positie – 220 15.3.4 Religie – 221

15.4 Het terugkeerdilemma – 222 15.5 Wonen – 223 15.5.1 Woonzorgcomplexen en dagbesteding – 223 15.5.2 Intramurale voorzieningen – 224

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_15, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

15

15.6 Het zorgplichtdilemma en mantelzorg – 225 15.7 Gezondheid en ziekte – 226 15.7.1 Fysieke klachten – 227 15.7.2 Psychische klachten – 227 15.7.3 Ervaren gezondheid – 229

15.8 Oudere allochtonen – Wmo en welzijn – 230 15.9 Studievragen en opdrachten – 232 Literatuur – 232

Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

215

15

216

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

En laat het heden het verleden Vol herinneringen omhelzen En de toekomst vol verlangen. Khalil Gibran (1883–1931), schrijver en filosoof

15.1 Inleiding

Nederland vergrijst en verkleurt. Gemiddeld heeft ongeveer 10% van de Nederlandse bevolking haar oorsprong in een niet-westers land. In grote steden is dit bijna 50%. Het aantal nietwesterse allochtone ouderen van 55 jaar en ouder stijgt de komende jaren van 180.000 in 2010 naar ruim 445.000 in 2025. Het aantal 65-plussers uit die groep stijgt van 72.000 in 2010 naar 196.000 in 2025. Momenteel heeft ongeveer 3% van het totaal aantal ouderen in Nederland een niet-westerse achtergrond; dat groeit naar 6% in 2025. De verwachting is dat in 2050 bijna 18% van de migranten 65 jaar of ouder is. In dit hoofdstuk is een grote hoeveelheid uiteenlopende informatie samengebracht rond migrantenouderen.1 Hoewel we soms spreken over migrantenouderen in het algemeen, moet duidelijk zijn dat dé oudere migrant niet bestaat. Er zijn niet alleen verschillen tussen migrantengroepen onderling, maar ook binnen etnische groeperingen kunnen verschillen bestaan, en natuurlijk verschillen mensen ook op individueel niveau. In de meeste migrantengemeenschappen bestaat een ander beeld van ouderdom en oud worden dan in de westerse cultuur. Zowel ouderen als hun kinderen beschouwen ouderdom als een periode van welverdiende rust. De ouderen hebben hard gewerkt. Het is tijd dat de kinderen voor hun ouders zorgen. Belangrijke besluiten worden aan de kinderen overgelaten. Ook het geloof kan van invloed zijn op het denken over ouderdom. ‘Mijn moeder werd vijfenzestig en ging met pensioen. Ze heeft altijd hard gewerkt en als alleenstaande moeder voor ons gezorgd. Maar nu ging ze er bij zitten. Ze was nu oud. Ze vond vanaf dat moment dat haar vijf kinderen maar voor haar moesten zorgen.’ Surinaams-Nederlandse vrouw, 40 jaar ‘Als mijn moeder iemand van een instantie op bezoek krijgt dan wil ze altijd dat ik er bij ben. Die meneer of mevrouw vraagt haar dan bijvoorbeeld of ze gebruik wil maken van bepaalde voorzieningen. Dan zegt ze: oh, vraag maar aan mijn dochter hoor, die weet wel of ik dat wil.’ Moluks-Nederlandse vrouw, 49 jaar ‘Wij, Marokkaanse ouderen, zeggen: “Alles is in de hand van Allah.” Dat maakt dat mensen een beetje gelaten, afwachtend zijn. Ze denken niet na over later. De ouderdom komt gewoon en je laat het over je heen komen.’ Bestuurder Marokkaanse zelforganisatie Citaat en casusvoorbeelden uit NOOM, 2009.’[9]

15

In Nederland wordt daar over het algemeen anders over gedacht. Ouderdom wordt gezien als een fase van voortgezette groei. Ouderen willen tot op hoge leeftijd blijven leren, de regie voeren over hun eigen leven en zelfredzaam zijn.

1

Zelf spreekt deze doelgroep het liefst over migrantenouderen en daarom gebruiken we in dit hoofdstuk deze term. Citaten waarin andere benamingen worden gebruikt, zijn hierop aangepast.

15.2 • Oudere migranten, wie zijn dat eigenlijk?

217

Oudere migranten hebben niet wezenlijk andere wensen dan ouderen van Nederlandse herkomst. Toch is er een aantal kenmerken te noemen waarin zij verschillen: veel migrantenouderen hebben vanwege hun arbeidsgeschiedenis een pensioengat en een onvolledige AOW. Verder hebben ze als groep eerder dan Nederlandse ouderen gezondheidsklachten. En zij hebben vaak een achterstandspositie op het gebied van participatie en welzijn. Omdat onze focus in dit boek ligt op welzijn gaan we in principe niet te diep in op aspecten van gezondheid. We zullen in dit hoofdstuk echter toch kort aandacht besteden aan opvattingen rond ziekte en gezondheid, omdat specifieke kenmerken van of reacties op de gezondheid het welzijn beïnvloeden. Gezondheid is een kwestie bij migrantenouderen, en het is dus in het kader van welzijn van belang om erbij stil te staan. We gaan in op de zorgplicht en mantelzorg. Tevens staan we stil bij het gegeven dat migrantenouderen de weg naar de zorg- en hulpverlening maar beperkt weten te vinden. Hier zijn verschillende redenen voor: het niet goed beheersen van de Nederlandse taal, maar ook de onbekendheid met een uitgebreid voorzieningensysteem doordat dat ontbreekt in het land van herkomst. En voor zover bijvoorbeeld verzorgings- of verpleeghuizen wel bekend zijn, hebben deze een negatieve bijklank, omdat deze in het land van herkomst alleen bedoeld zijn voor zeer arme, eenzame of psychisch gestoorde ouderen. De ouderen die de weg wel weten te vinden naar het aanbod van zorg en welzijn, treffen vaak voorzieningen aan die zijn afgestemd op de Nederlandse cultuur en voorbijgaan aan hun mogelijk specifieke behoeften en wensen. In de digitale leeromgeving die hoort bij dit boek, besteden we aandacht aan de thema’s ‘mantelzorg’ en ‘dementie’ bij ouderen. 15.2 Oudere migranten, wie zijn dat eigenlijk?

De migratiegeschiedenis van de diverse groepen migranten die nu in Nederland wonen verschilt. De Chinezen vormden zo’n honderd jaar geleden de eerste groep. Zij kwamen naar Nederland om te werken in de havens of de horeca. Vanaf het eind van de Tweede Wereldoorlog tot eind jaren zestig kwamen er naar schatting 330.000 mensen vanuit Nederlands-Indië (Indonesië) naar Nederland. Nederlandse KNIL-militairen (mensen die dienden in het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger) kwamen in 1951 verplicht met hun gezinnen naar Nederland. Veel van deze militairen en hun gezinnen vormen nu de Molukse gemeenschap in Nederland. Turkse en Marokkaanse migranten werden in de jaren zestig naar Nederland gehaald als goedkope arbeidskracht – veelal afkomstig van het platteland en zonder opleiding. Surinaamse en Antilliaanse ouderen zijn naar Nederland gekomen toen zij gingen studeren of werk zochten. Zij waren, net als de KNIL-militairen, inwoners van het Nederlandse Koninkrijk (de overzeese gebieden) en in letterlijke zin dus geen migrant. Omdat Indische Nederlanders, Surinamers en Antillianen vanuit hun oorspronkelijke cultuur toch verschillen van de Nederlanders die altijd in Nederland hebben gewoond, ook zeker waar het gaat om opvattingen rond ouder worden, rekenen we ze in ons overzicht ook mee als migrantenouderen. De migrantenouderen van nu behoren tot de ‘eerstegeneratiemigranten’ – zij kwamen naar Nederland als gast, uitgenodigd om hier te werken. Zij zijn gekomen met het idee hier geld te verdienen en daarna weer te vertrekken naar het land van herkomst. Langzaamaan werd duidelijk dat men langer bleef dan in eerste instantie gedacht: gezinnen werden herenigd, men kreeg kinderen in Nederland, de kinderen kregen kinderen en wilden niet meer terug naar een land dat ze alleen van vakanties kenden en ontgroeid waren. De groep migrantenouderen is zeer divers. Surinamers vormen met 5% de grootste groep, gevolgd door Marokkanen en Turken (4%) en overige niet-westerse allochtonen (3%). Deze laatste groep bestaat uit onder meer:

15

218

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

55 55 55 55

de gastarbeiders vanuit het Middellandse Zeegebied: Grieken, Italianen, Portugezen; een groep Suryoye-ouderen; mensen die hebben gewoond in het Perzische gebied; de Kaapverdische gemeenschap, die zich met name rond Rotterdam concentreert, en een herkenbare migrantengroep in Nederland is; 55 (politieke) vluchtelingen, die vanuit allerlei landen asiel hebben aangevraagd in Nederland (onder meer uit Vietnam, Somalië en Afghanistan). De leeftijd waarop migranten in beleidsnotities als ‘ouderen’ worden beschreven, ligt op 50, soms op 55 jaar. ‘In de Turkse cultuur is het zo: vanaf 45 ben je oud. Maar ik zeg: wanneer je dingen niet meer kan doen, dan ben je oud. Ik kijk naar de vitaliteit van de mensen. Nederlandse ouderen worden op latere leeftijd pas kwetsbaar. Dat komt ook omdat wij altijd zo hard gewerkt hebben. Eerst in ons eigen land, voor we hier kwamen. En hier hadden we het ook weer niet goed. Onze klachten stapelen zich op.’ Turks-Nederlandse man, 78 jaar[9]

15

Het gebruik van de term migranten of allochtonen is misleidend wanneer men ervan uitgaat dat het hier gaat om een eenduidige, homogene groep. Er zijn onderling grote verschillen, die we op hoofdlijnen hier benoemen: 55 Verschillen in migratiegeschiedenis. Turken en Marokkanen kwamen in het algemeen in verband met arbeid, Surinamers en Antillianen in verband met aanvullende studie en/of politieke en/of economische motieven. 55 Verschillen in beheersing van de Nederlandse taal. Surinaamse en Antilliaanse ouderen beheersen in het algemeen de Nederlandse taal relatief beter dan bijvoorbeeld Turkse of Marokkaanse ouderen. Zij hebben deze Nederlandse taal vaak in hun land van herkomst als overzees gebied van Nederland al aangeleerd. 55 Verschillen in opleidingsniveau. Marokkaanse en Turkse ouderen zijn in het algemeen (zeer) laag opgeleid, terwijl Surinaamse en Antilliaanse ouderen relatief beter zijn opgeleid. De laatste twee groepen zijn ook vaak naar Nederland gekomen om hier een opleiding te volgen. 55 Verschillen in religie. Afro-Surinaamse en Antilliaanse ouderen hebben in het algemeen een christelijke achtergrond, die relatief beter aansluit bij Nederlandse tradities. Marokkaanse en Turkse ouderen zijn veelal moslim, net als een deel van de Surinaams-hindoestaanse ouderen, hetgeen zeker sinds de maatschappelijke en politieke veranderingen na 2001 allerlei maatschappelijke complicaties met zich meebrengt. 55 Verschillen tussen allochtone oudere mannen en vrouwen. In de komende jaren zal het aantal alleenstaande oudere allochtone vrouwen toenemen. Van de Surinaamse en Antilliaanse vrouwen leeft de overgrote meerderheid zonder partner. Bij diverse Turkse en Marokkaanse ouderen speelt het leeftijdsverschil tussen gehuwden een rol. Daarom moet verwacht worden dat veel vrouwen in deze groepen hun partner zullen overleven. Duidelijk is dat de vier grootste migrantengroepen (Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen) onderling ook weer sterk verschillen. Zo is er onder de Turken sprake van een grote groep Koerden en kennen zij het onderscheid tussen soennitische moslims en alevieten. En Marokkanen maken onderscheid tussen Arabieren en Berbers. Het blijft dus van belang te

15.3 • Sociaaleconomische positie

219

nuanceren wanneer we het hebben over migrantenouderen als groep – en ook over specifieke landen van herkomst. Het kenbaar maken van de wensen en behoeften van oudere migranten ziet het Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM) met name als een opdracht van de migrantenouderen zelf. Deze organisaties ontwikkelen zelf sociale netwerken om zorg te dragen voor hun ouderen. En er zijn veel vrijwilligers actief om de kwetsbare mensen binnen deze doelgroep te ondersteunen. Zij voorzien in een behoefte, maar kunnen ook signalen afgeven van en aandacht vragen voor stille, onzichtbare problematiek. 15.3 Sociaaleconomische positie

De huidige generatie migrantenouderen kampt voor het merendeel met dezelfde problemen als autochtone ouderen die uit de lagere sociaaleconomische klassen afkomstig zijn. Daarnaast hebben migrantenouderen een aantal specifieke problemen die liggen op het terrein van hun AOW-opbouw en van gezondheid en welzijn. De vertrouwenspersonen die binnen de diverse migrantengroepen actief zijn, spelen vaak een centrale rol in de aanpak van de beschreven problemen. Zij proberen ook vaak leden van de gemeenschap met vragen en problemen te helpen hun weg te vinden in de mogelijkheden die de Nederlandse samenleving biedt. 15.3.1 Arbeid – terugkijken op een leven van hard werken

De meeste migranten hebben hun leven lang hard gewerkt. Ze zijn in het land van herkomst op jonge leeftijd (vaak veel jonger dan in Nederland gebruikelijk was) begonnen met werken.

» Ze hebben hard en vuil werk verricht zowel daar als ook in Nederland. Het gevolg is zichtbaar. Veel oudere migranten hebben de pensioenleeftijd niet gehaald doordat zij voortijdig arbeidsongeschikt zijn geraakt.[9] 

«

Veel vrouwen hebben niet gewerkt. Het werk dat zij verrichten als mantelzorger of voor de gemeenschap wordt door hen niet gedefinieerd als vrijwilligerswerk. Het zijn woorden die in migrantengemeenschappen vaak niet worden gebruikt of herkend. ‘Dat doe je toch gewoon’ en ‘dat hoort’ is de norm. Van daaruit is het beeld ontstaan dat vrijwilligerswerk vooral door autochtone Nederlanders wordt verricht. Het vrijwilligerswerk van migranten vindt vaak onzichtbaar plaats, binnen de eigen gemeenschap, in de moskee of binnen een zelforganisatie. Het aantal niet-westerse vijftigplussers dat niet werkt, is veel groter dan het aantal autochtone; de werkloosheid en de inactiviteit zijn bij migranten ook veel hoger. In de leeftijd tot 55 jaar zijn niet-westerse werknemers twee tot drie keer zo vaak werkloos als autochtone ouderen.

»

 Relatief veel niet-westerse ouderen zijn niet actief op zoek naar werk, vanwege ziekte, arbeidsongeschiktheid, vervroegd pensioen, of omdat het niet lukt werk te vinden. Zij hebben in hun arbeidsloopbaan nauwelijks gebruik kunnen maken van opwaartse mobiliteit. Zij zijn hard getroffen door de economische teruggang die in de jaren zeventig en tachtig aan de orde was en de hierbij horende economische herstructureringen. Het aantal ouderen met een uitkering is hoog onder migranten: 29% van hen heeft een bijstandsuitkering, terwijl slechts 3% van de autochtone Nederlandse ouderen een dergelijke uitkering ontvangt. 

15

220

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

 De afhankelijkheid van een arbeidsongeschiktheidsuitkering is eveneens hoog bij oudere migranten. Van de autochtone Nederlandse ouderen tussen 50 en 65 jaar ontvangt 12,4% een arbeidsongeschiktheidsuitkering.[2] 

«

Het hoge percentage Turkse en Marokkaanse ouderen dat arbeidsongeschikt is, kan voor een deel worden verklaard door het lage opleidingsniveau, dat tevens leidt tot een slechte beheersing van de Nederlandse taal. Laagopgeleiden hebben vaak een slechtere gezondheid en werken tevens in branches met een hoger risico op arbeidsongeschiktheid, met fysiek zwaar werk, ongunstige arbeidsomstandigheden enzovoort. 15.3.2 Laaggeletterdheid

Laagopgeleide mensen hebben minder gezonde levensjaren en een lagere gemiddelde levensverwachting. In Nederland zijn anderhalf miljoen mensen laaggeletterd, twee derde van hen is migrant. In de leeftijdscategorie 56 tot 65 jaar is 23% laaggeletterd, dus bijna één op de vier mensen. Onder migrantenouderen ligt dit percentage nog veel hoger onder specifieke groepen. Zo’n 70 tot 80% van de Turkse ouderen heeft nauwelijks of geen opleiding, onder Marokkanen is dit nog hoger: 90%. Bijna geen enkele oudere Marokkaanse vrouw heeft onderwijs gevolgd. Ongeveer 60% van de Turkse en Marokkaanse ouderen heeft (bijna) altijd problemen met het voeren van een gesprek in de Nederlandse taal. Het idee om een leven lang te leren, past in het beeld dat in Nederland bestaat van vieve, mondige ouderen.

» De gedachte aan permanente educatie is bij oudere migranten over het algemeen genomen

niet bekend. De opvatting ten aanzien van ouderdom (“het is goed rusten na gedane arbeid” en “wijsheid komt met de jaren”) die in allochtone gemeenschappen bestaan maken dat ouderen minder actief op zoek gaan naar activiteiten en aanvullende scholing dan onder Nederlandse ouderen gebruikelijk is.[9] 

«

De kans om werk te vinden is voor oudere migranten tweemaal zo klein als voor oudere autochtone Nederlanders. 15.3.3 Financiële positie

15

Door verschillende omstandigheden, waaronder geen of lage opleiding, taalproblemen, het laaggeschoolde en dus laagbetaalde werk, de vaak tijdelijke en korte contracten, en economische veranderingen, is er sprake van hoge werkloosheid of arbeidsongeschiktheid onder voormalige arbeidsmigranten. Velen van hen hebben geen volledige uitkering opgebouwd volgens de Algemene Ouderdomswet (AOW). 67% van de Turkse, 86% van de Marokkaanse, 31% van de Surinaamse en 42% van de Antilliaanse ouderen heeft een laag inkomen. Voor autochtone Nederlanders ligt dit percentage met 11% een stuk lager. Het moeilijk rond kunnen komen is een van de grootste problemen onder de migrantendoelgroep.[12] ‘Ik ben pas heel laat met een pensioenfonds gekomen. In de eerste jaren dat ik hier was had ik daar nog nooit van gehoord. En nu is het te laat om nog een fatsoenlijk pensioen op te bouwen.’ Turks-Nederlandse man, 59 jaar[9]

15.3 • Sociaaleconomische positie

15

221

‘Wist ik veel! Ik heb nooit nagedacht over later. Ik dacht, ik ga toch terug. Dan heb ik genoeg aan mijn landje. Het geld dat ik had stuurde ik naar mijn ouders in Marokko. Maar nu weet ik dat ik stom ben geweest om geen pensioenverzekering te nemen. Marokkaans-Nederlandse man, leeftijd onbekend[9]

Om in aanmerking te komen voor een AOW-uitkering moet je de laatste vijf jaar voor je 65ste in Nederland wonen. Je bouwt een volledige uitkering op wanneer je tussen het 15e en 65ste levensjaar vijftig jaar in Nederland hebt gewoond. Dat is bij veel migranten vanzelfsprekend niet het geval. Veel migranten zijn vanaf hun 50ste werkloos of arbeidsongeschikt en spelen met het idee terug te gaan naar het land van herkomst. Uit angst om hun recht op een AOW-uitkering te verspelen, blijven ze dus in Nederland. Oudere migranten zijn vaak niet goed op de hoogte van mogelijkheden voor tegemoetkomingen en bijzondere bijstand. Er is sprake van onderconsumptie op dit gebied. De beperkte financiële situatie heeft veel invloed op het dagelijks leven en de mogelijkheden tot participatie. Bij onze ouderen geldt: oud = arm. Alle ouderen hebben een onvolledige AOW. Ze kunnen hun kinderen weinig cadeautjes geven. Dan krijgen ze ook minder aandacht van hun kinderen. Dat is normaal. (Turks-Nederlandse man, 78 jaar)[9]

15.3.4 Religie

Net als bij autochtone Nederlanders vullen oudere migranten hun dagelijks leven op hun eigen wijze in. Levensbeschouwing heeft invloed op dagelijkse gewoonten, op voedingsgewoonten, op familiestructuren, en daarmee heeft zij invloed op de wijze waarop mensen oud worden of hun leven als oudere invullen.

» Bijna alle Turkse (94%) en Marokkaanse (98%) Nederlanders zijn moslim. Ongeveer twee

derde van de Surinaamse (67%) en Antilliaanse Nederlanders (64%) en minder dan de helft van de autochtone Nederlanders (45%) rekent zichzelf tot een bepaald geloof. Bij de laatste drie groepen zijn christenen sterk vertegenwoordigd. De Surinaams-Nederlandse groep bestaat voor een deel ook uit personen die het hindoeïsme (21%) en de islam (9%) aanhangen.[7] 

«

In Nederland is er onder de autochtone bevolking sprake van ‘secularisatie’: steeds minder mensen zijn verbonden met een kerk of religie. Ook het aantal Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders dat zich tot een geloof rekent, is in de afgelopen periode gedaald. Dit is niet het geval bij Turkse en Marokkaanse gelovigen.

» Iets meer dan 40% van de gelovige Turkse en Marokkaanse Nederlanders gaat ten minste één

keer per week naar de moskee. Vrouwen gaan minder vaak, voor hen is moskeebezoek geen religieuze verplichting. Ouderen, lager opgeleiden en leden van de eerste generatie bezoeken het vaakst een moskee (…). Het geloof is belangrijk bij de Turkse en Marokkaanse groep. Dat blijkt ook uit de identificatie met het geloof. Het geloof onder moslims is sterk geïnternaliseerd.[7] 

«

Vanwege de verwevenheid van religie en cultuur en de internalisering hiervan bij mensen persoonlijk is het niet eenvoudig om vast te stellen wat nu cultureel bepaald is, wat individueel bepaald wordt of wat wordt ingegeven door religieuze overtuigingen. Eveneens vanwege deze

222

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

verwevenheid is het maken van een dergelijk onderscheid ook minder relevant, en is aandacht voor religie als (levens)domein ook in de hulpverlening van sociaal werkers wél relevant. Voor migrantenouderen blijkt religie een belangrijke basis; de kracht en steun die velen van hen ervaren van hun godsdienst is een terugkerend gespreksonderwerp en werkt bijvoorbeeld door in de wijze waarop zij kijken naar (de zorg voor) ouderen.

» Het al dan niet religieus zijn, is in de Nederlandse samenleving naar het privédomein verbannen waardoor de functie van religie minder aanwezig is of lijkt. Bij de oudere migranten komt de functie van religie in het dagelijks leven veelvuldig naar voren. Zij geven aan veel kracht en zingeving te ontlenen aan religie.[8] 

«

Sociaal werkers zijn zich in hun dagelijks werk vaak weinig bewust van het belang van religie.

» Religieus zijn bepaalt mede hoe je door je (culturele) bril naar de wereld kijkt en hoe je de

werkelijkheid ervaart en betekenis geeft. Geloven dat “het leven voor je is bepaald” (voorbeschikking) maakt dat je anders in het leven staat dan als je gelooft in een vrije wil en in de maakbaarheid van mens en samenleving. Deze bril is niet alleen van invloed op wat mensen willen, wensen en nodig hebben, maar ook op wat ze te bieden hebben, waarin ze meetellen in de samenleving. Religie heeft daarom niet alleen een functie in de persoonlijke leefsfeer, maar ook in de omgeving van mensen.[8] 

«

15.4 Het terugkeerdilemma

15

Migratie betekent voor mensen een ingrijpende breuk in het leven. Deze ervaring deelt het leven op in de periode voor de migratie en de periode daarna. Voor sommigen betekent dit een permanent gevoel van verscheurdheid, van verlies. Voor anderen betekent deze dubbele binding een bron van ervaring en (materiële en immateriële) rijkdom. Veel migrantenouderen zijn naar Nederland gekomen met het idee hier een tijdje te verblijven en dan terug te keren naar het land van herkomst. Steeds meer dringt het besef door dat dit voor veel mensen toch niet het geval zal zijn. Dit zorgt opnieuw voor een fase van heroriëntatie. De onzekerheid en de twijfel die bestaan om terug te keren of in Nederland te blijven (waar hun kinderen zijn geboren en waar hun kinderen hun leven verder (willen) opbouwen), wordt ook wel het ‘terugkeerdilemma’ genoemd. Dit dilemma is bij veel migrantenouderen een duidelijk onderdeel van hun realiteit en daarmee ook van hun identiteit. De twijfel is er, maar in de praktijk blijft het grootste gedeelte van deze groep ouderen in Nederland. De belangrijkste redenen om te blijven, vormen het feit dat de (klein)kinderen in Nederland wonen, (angst voor) het verlies aan inkomen, en het idee dat de Nederlandse gezondheidszorg beter is dan die in het land van herkomst. Oudere migrantenvrouwen hebben vaak eerder een duidelijke keuze gemaakt om bij de kinderen in Nederland te blijven dan mannen. Een ander belangrijk thema bij de keuze om terug te keren, is het gegeven dat de in Nederland wonende kinderen niet de zorg kunnen bieden die de ouder wordende migrant in het land van herkomst nodig zal hebben. Het ontbreken van een nabij netwerk zorgt ervoor dat de (mantel) zorg in het land van herkomst niet gegarandeerd is. Slechts een klein deel van de migrantenouderen geeft aan te willen remigreren. Dit geldt voor 11% van de Turkse ouderen, 13% van de Marokkaanse, 16% van de Surinaamse, 24% van de Antilliaanse en 35% van de Molukse ouderen (SCP, 2004). Uiteindelijk keert maar 8% van de

223

15.5 • Wonen

migranten daadwerkelijk terug. Omdat remigratie vaak geen optie is zouden veel ouderen zich graag tussen beide werelden bewegen: pendelen tussen Nederland en het land van herkomst.

»

 Hoewel pendelen een alternatief kan zijn kent dit ook zijn beperkingen. Zo mag men in geval van een aanvullende bijstandsuitkering slechts dertien weken in het buitenland verblijven. Voorts is men soms bang voor problemen rond ziektekostenverzekeringen. 

«

Het terugkeerdilemma gaat gepaard met een continu gevoel van heimwee en teleurstelling. Het gevolg van dit ‘gespleten gevoel’ is dat men last krijgt van psychische of lichamelijke klachten. Het dilemma confronteert mensen nog meer met het gegeven dat zij niet voldoende hebben geïnvesteerd in het machtig worden van de Nederlandse taal, dat zij weinig contact hebben met autochtone Nederlanders en dat zij weinig kennis hebben opgedaan over de mogelijkheden van voorzieningen. Kortom, een ervaring waarin de geïsoleerde positie duidelijk wordt. Dit alles gaat vaak gepaard met een gevoel van grote onzekerheid en onduidelijkheid over de toekomst. 15.5 Wonen

Veel Turkse en Marokkaanse ouderen wonen in een van de grote steden. Vanwege hun beperkte financiële middelen wonen zij vaak in kleine, goedkope huizen. Deze zijn meestal gelegen in oudere wijken, waar zich een opeenstapeling van problemen voordoet. De grootte van de woning wijkt niet af van die van Nederlandse ouderen, maar men woont vaak met meer mensen in een huis. Ook de woonlasten komen vaak overeen met de prijzen die Nederlandse ouderen betalen, maar omdat er onder migrantenouderen vaak sprake is van lagere inkomens, gaat een groter deel van hun inkomen op aan woonlasten. De onbekendheid met het melden van gebreken aan de woning en met het systeem om in aanmerking te komen voor een andere woning, maakt het vaak ingewikkeld voor migrantenouderen om hun woonsituatie te verbeteren. Migranten wonen in vergelijking met Nederlandse ouderen minder vaak in een gelijkvloerse woning; ook worden hun woningen minder vaak aangepast vanwege onbekendheid met mogelijkheden of vanwege de problemen die een huurverhoging met zich meebrengt. Woonvoorzieningen sluiten vaak onvoldoende aan op specifieke wensen. Turkse en Marokkaanse ouderen willen graag een afgesloten (grotere) keuken waardoor vrouwen apart van de mannen kunnen zitten, een bidet in de badkamer, een gescheiden douche en toilet, en een logeerkamer (vanwege familie die vaak van ver komt). 15.5.1 Woonzorgcomplexen en dagbesteding

Met het ouder worden kan de behoefte aan het delen van dezelfde achtergrond toenemen. De realisatie van een eigen woonvoorziening waarin mensen met dezelfde achtergrond samenwonen, zorgt er voor dat veel mensen zich prettiger voelen dan alleen of in een omgeving met oudere autochtone Nederlanders. Deze ouderen spreken graag de eigen taal en ondernemen activiteiten die passen bij de cultuur van het land van herkomst. Het ontwikkelen van specifieke, doelgroepgerichte woonvormen wordt de laatste jaren steeds vaker gerealiseerd op initiatief van migrantenzelforganisaties (mzo’s). Zij kennen de verwachtingen, denkbeelden, gewoonten en voorkeuren van hun achterban en weten deze als geen ander te bereiken. Het vergt een lange adem om een dergelijk project van de grond te krijgen. Door heel Nederland verspreid zijn er inmiddels woongroepen voor Javaanse en creoolse Surinamers, Kaapverdische en Arubaanse

15

224

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

ouderen, ouderen van Indische afkomst, Vietnamezen, Chinezen, Iraniërs, Molukkers, Turken en Marokkanen.[6] Het samen ervaren van de eigen cultuur, het spreken van de eigen taal en het ontmoeten van elkaar kunnen ook los van ‘wonen’ worden georganiseerd. Meer en meer zijn er initiatieven om dagbesteding te organiseren binnen een verzorgings- of verpleeghuis, waar mensen met eenzelfde achtergrond elkaar kunnen ontmoeten en de zorg krijgen die zij nodig hebben. Daarmee ontlasten ze enkele momenten in de week tevens het familiesysteem dat de zorg thuis levert. Het is een win-winsituatie die ook steeds meer als zodanig wordt ervaren door de migrantenpopulatie. 15.5.2 Intramurale voorzieningen

15

Wanneer er sprake is van een slechte gezondheid en een woon- of netwerksituatie die niet meer kan voorzien in de noodzakelijke zorg, dan kan het nodig zijn om te kijken naar intramurale zorg: wonen in een verzorgings- of verpleeghuis. Voor veel migrantenouderen rust er een groot taboe op deze vormen van wonen en zorg. Slechts 1% van de migrantenpopulatie maakt gebruik van intramurale zorg, de rest van de ouderen wordt door hun familie verzorgd. Vanuit het land van herkomst kent men intramurale voorzieningen voor ouderen als plekken waar alleen ouderen zonder netwerk worden ondergebracht, waar alleen de allerarmsten door de staat worden opgevangen in vaak zeer slechte omstandigheden, en waar ‘gezonde’ en ‘gekke’ mensen samen worden ‘weggestopt’. Tot voor kort was het nauwelijks een onderwerp van discussie: migrantenouderen kwamen niet naar een verpleeghuis. Dit kwam vooral door de leeftijd van de migranten die naar Nederland kwamen. Op jonge, vitale leeftijd kwamen zij naar Nederland om te werken en ze zouden hier in principe niet blijven. Nu blijkt dat veel van deze migranten wel in Nederland blijven en hier oud worden (en zullen sterven). Zowel voor de Nederlandse zorgvoorzieningen als voor de migrantenouderen kwam daarmee een nieuw vraagstuk aan de orde: hoe gaan we de verzorgings- en verpleeghuiszorg voor migrantenouderen toegankelijk maken? Hoe zorgen we voor geschikte extramurale voorzieningen, zoals dagopvang? De onbekendheid van de mogelijkheden van zorg in Nederland (veroorzaakt door hetgeen bij het terugkeerdilemma (7  par. 15.3.4) werd gesteld en hierna (7  par. 15.6) bij de zorgplicht wordt beschreven) zorgt voor een vicieuze cirkel, waardoor het lastig blijft de groep oudere migranten te bereiken. Initiatieven waarin cursussen worden aangeboden voor dochters en moeders, en uitstapjes worden georganiseerd waarbij het aanbod via ‘werkbezoeken’ aanschouwelijk wordt gemaakt en de mogelijkheden worden toegelicht, voorzien in een behoefte en zorgen voor een goede manier van voorlichting. ‘Kijk, ze hebben wel van verpleeghuizen gehoord. Mijn ervaring is dat veel mensen nog nooit zijn binnen geweest. Nederlandse mensen zijn vaak ooit wel een keer binnen geweest, wegens oma of een ander familielid. Maar de meeste migranten niet, met name Turkse en Marokkaanse mensen, die wereld is voor hen erg onbekend. (…) Ze hebben een heel negatief beeld, van “die oudjes worden daar maar gedumpt, het is er vies, er is stank …” Maar die verbeeldingen komen van hun herkomstland. Er is daar nu veel veranderd, maar vroeger … Stank, vies, dat beeld komt meteen terug. En als ik dan tijdens een excursie met ze naar binnen ga, dan gaan de ogen open: “óh, wat schoon, oh, wat mooi!” Het is belangrijk dat ze zelf zien hoe het werkt.’ (Van Middelaar, 2010, p. 7)[1]

15.6 • Het zorgplichtdilemma en mantelzorg

225

15.6 Het zorgplichtdilemma en mantelzorg

‘Ik vind dat een kind verplicht is om voor zijn of haar ouders te zorgen. In onze cultuur is respect heel erg van belang; zorg voor je ouder als je wilt dat jouw kind dat ook voor jou doet, zeggen we weleens. Iemand die bang is voor God en liefde voor God met zich mee draagt zal voor zijn of haar ouders zorgen.’ (De Gruijter & Verwijs, 2010, p. 33)[1]

Hoewel de discussie rond de participatiemaatschappij niet aan de migrantengroepen in Nederland voorbijgaat, zijn de algemeen geldende mores onder veel migrantenouderen dat de kinderen voor de ouders zorgen. Het woord mantelzorg is daarbij een Nederlandse uitvinding; in veel culturen bestaat een dergelijk woord of omschrijving niet. Het is de plicht van de ouders om voor hun kinderen te zorgen en als het nodig is, zorgen kinderen voor hun ouders. Het gaat om een traditie van wederkerigheid en dankbaarheid. Ongeveer de helft van de zelfstandig wonende Turkse ouderen ontvangt informele zorg van hun kinderen en voor de Marokkaanse ouderen ligt dit op ongeveer 30%. Deze hulp wordt met name geboden door de partner en inwonende kinderen. Familiezorg hoort vaak bij de eercultuur en is dan ook normatief van aard. Deze familiezorg kenmerkt zich door een vanzelfsprekendheid die tevens gepaard gaat met een gebrek aan communicatie binnen de familie. De verdeling van de (zorg-) taken komt tot stand op basis van tradities en erover praten kan worden opgevat als een signaal van de mantelzorger dat hij of zij de zorg niet wil verlenen. Daarbij kunnen grote spanningen binnen de familie ontstaan. ‘Mijn kinderen zien wel of ik hulp nodig heb. Ik zal er niet om vragen, want dat moeten zij zelf aanbieden. (…) Over de zorgverdeling praten wij niet met de kinderen. Ze weten over het algemeen wel wat van hen wordt verwacht.’ Turkse mannelijke zorgvrager (Van Buren e.a. 2005, p.36)[1]

Vaak zijn de mannen in de familie betrokken bij de besluiten rond zorg, maar voeren de vrouwen de zorg uit. Wanneer de zorg echt te zwaar wordt, zoekt men bij voorkeur een oplossing binnen het familienetwerk en niet bij professionele instanties. Bij andere migrantengroepen ligt de inzet van familiezorg voor hun ouderen lager: 21% van de Surinamers, 10% van de Antillianen, 17% van de Molukkers en 10% van de autochtone Nederlanders. Ook is het gebruikelijk dat naast het verlenen van de noodzakelijke zorg, de kinderen als het nodig is de ouder in hun huis opnemen en verzorgen. Het is goed om te beseffen dat de generatie arbeiders en de kinderen die vanuit het land van herkomst zijn meegekomen, zijn opgegroeid zonder voorbeeld van het zorgen voor oudere ouders. Zij hebben de generatie voor hen niet oud zien worden en hebben op grote afstand geprobeerd voor hun ouders te zorgen, maar weten niet hoe je in Nederland oud wordt. Voor hen ontbreken dus goede voorbeelden van het zorgen voor de eigen ouders. Daarom is het van belang om de tweede generatie te betrekken bij de zorg. Migrantenmantelzorgers hebben veel behoefte aan informatie en advies over de aandoening van degene voor wie zij zorgen, aan praktische of financiële ondersteuning en contact met lotgenoten. Zij staan er echter vaak alleen voor.

15

226

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

» Niet zo lang geleden offerden ook Nederlands vrouwen een heel leven op voor een ziek familielid. (…) Maar zij hebben inmiddels de emancipatieslag gemaakt die veel migrantenvrouwen nog moeten maken. Migrantenvrouwen lopen een hoop ondersteuning mis, omdat zij moeten leren zorgtaken te verdelen en uitvinden op welke voorzieningen zij recht hebben.[13] 

«

Meer en meer wordt duidelijk dat de verwachtingen die ouderen van hun kinderen hebben hier in Nederland langzaam veranderen. Het concept van de extended family – waarin meerdere generaties samenwonen en zorgen voor elkaar (ouderen voor (klein)kinderen en vice versa) – is aan het afbrokkelen. Meer en meer gaat het bij migrantenouderen en hun families om thema’s als zelfredzaamheid en het verkleinen van de afhankelijkheidsrelatie. Nog steeds vindt drie kwart van de Marokkaanse ouderen dat hun kinderen voor hen moeten zorgen en ook Turkse ouderen hebben een duidelijke voorkeur voor familiezorg. Surinaamse, Antilliaanse en Molukse ouderen zijn hier minder uitgesproken over; autochtone Nederlanders vinden in grote meerderheid dat de zorg niet door de familie hoeft te worden verleend. Slecht 10% van hen zou overwegen bij een kind in te trekken wanneer er sprake zou zijn van een zorgbehoefte. Momenteel woont minder dan 1% van de Nederlandse ouderen in bij een volwassen kind. Veel migrantenouderen hopen dat hun kinderen de familiezorg wel bieden, maar in de Nederlandse context zijn ze hier niet zeker van. Door het leven in het Westen emanciperen de kinderen – maar ook de ouderen, mogelijk echter in mindere mate. Het is een gegeven dat met het leven in Nederland de rollen zijn omgedraaid: doordat kinderen de taal beter beheersen zijn veel ouders afhankelijk van hun kinderen voor hun contacten met de buitenwereld. Gevolg is dat de wederkerigheidsgedachte een ander perspectief krijgt. Ouderen beseffen dat de omstandigheden veranderd zijn. Hun kinderen wonen niet altijd meer in de buurt, ze werken, en ze hebben een eigen gezin en een druk sociaal leven. Er is meer begrip voor elkaars behoefte aan privacy. Daarnaast staat de tijd in de landen van herkomst ook niet stil: urbanisatie, krappere behuizing en de toenemende participatie van vrouwen in het arbeidsproces zorgen ervoor dat ouderen ook daar naar alternatieven moeten zoeken voor familiezorg. Het gegeven dat migrantenouderen eerder dan autochtone Nederlandse ouderen te maken krijgen met gezondheidsproblemen, heeft vanwege dit relatief vroege moment van behoefte aan zorg niet alleen gevolgen voor de levensloop van hun eigen generatie, maar heeft ook invloed op de levensloop van hun kinderen. Voor hen (veelal dochters) betekent dit dat zij op jongere leeftijd dan vrouwen van Nederlandse afkomst mantelzorgtaken moeten combineren met andere taken, zoals studie, werk en een (jong) gezin.

15

‘Je ouders (…) naar een verzorgingshuis brengen, is echt not done. Deze norm wordt wel minder streng, maar nog steeds is het iets wat veel stof doet opwaaien wanneer het gebeurt. Ik denk dat schuldgevoel hier uiteindelijk aan ten grondslag ligt, het is niet alleen de druk van de cultuur of de gemeenschap.’ Molukse vrouwelijke mantelzorger van in de vijftig (Van Buren e.a. 2005, p.36)[1]

15.7 Gezondheid en ziekte

Ziektebeleving en hulp zoeken kennen een culturele grondslag. Mensen worden beïnvloed door de culturele context waarin zij opgroeien, maar geven ook zelf vorm aan dit culturele erfgoed wanneer zij ouder worden. Het vragen om hulp aan familie, het gebruik van alternatieve

15.7 • Gezondheid en ziekte

227

geneeswijzen of genezers, het gebruik van het Nederlandse medische circuit en combinaties hiervan worden bepaald door de culturele achtergrond van mensen. Religie kan hierbij ook een sturende factor zijn. Kennis hierover is belangrijk wanneer je je als hulpverlener wilt bekwamen in het ondersteunen van migrantenouderen met een hulp- of zorgvraag. In verband met zorg en welzijn is het verder belangrijk te beseffen dat veel migranten laag tot zeer laag opgeleid zijn. Zij hebben zelfs in hun eigen taal beperkte vaardigheden, met name vrouwen. Migranten die onvoldoende kunnen lezen en schrijven, missen vaak basiskennis over hun eigen lichaam. Zij weten niet precies hoe het lijf in elkaar steekt of hoe klachten kunnen worden veroorzaakt, en zijn ook niet in staat om informatie hierover te lezen of behandelmethoden te begrijpen. Informatie gegeven door de zorg- of hulpverlener wordt door deze laaggeletterde migranten vaak niet begrepen, en ze durven vaak geen vragen te stellen of aan te geven dat ze niet begrijpen wat er wordt bedoeld. Het grote gebrek aan kennis over het eigen lichaam zorgt ervoor dat het moeilijk is klachten te benoemen. Surinaamse en Antilliaanse ouderen vormen hierop een uitzondering. Zij hebben vaak Nederlands als taal leren spreken en schrijven, en zijn vaak vanwege opleidings- en scholingswensen naar Nederland gekomen. Zij hebben dan ook veel minder problemen met het begrijpen van zaken die hun gezondheid betreffen. Migrantenouderen ervaren op jongere leeftijd gezondheidsklachten dan autochtone ouderen. De aandacht voor de gezondheid van oudere migranten komt steeds meer op gang. Er wordt flink ingezet op programma’s die zich richten op ouderen en beweging, op gezonde voeding, (het voorkomen van) diabetes veroorzaakt door overgewicht, voorlichting over dementie en het bespreekbaar maken van de diagnose kanker. Zoals aangegeven besteden we kort aandacht aan een aantal gezondheidsaspecten. Gezondheid kan worden uitgesplitst in drie belangrijke domeinen: de fysieke, chronische aandoeningen, het psychisch welbevinden en de ervaren gezondheid. 15.7.1 Fysieke klachten

Een aantal fysieke klachten is duidelijk meer aanwezig bij migrantenouderen, in vergelijking met autochtone Nederlandse ouderen. Zo komen een hoge bloeddruk (hypertensie) en diabetes (suikerziekte) bij migranten vaker voor. Molukse ouderen blijken de gezondste groep onder de migrantenouderen te zijn; zij zijn vaak zelfs gezonder dan autochtone ouderen.[13] Opvallend is dat veel migrantenouderen de huisarts vaker een bezoek brengen dan autochtone ouderen. Tevens gebruiken zij meer medicijnen op recept en worden medicijnen vaak niet goed gebruikt. Veel migranten weten niet dat je in Nederland eerst een verwijzing van de huisarts nodig hebt voordat je bij een specialist terechtkunt. Het aantal migrantenouderen dat gebruikmaakt van een medisch specialist verschilt niet van het aantal Nederlandse ouderen. De gezondheidszorg in het land van herkomst wordt wel gebruikt, maar vaak uit noodzaak wanneer men daar verblijft en niet uit onvrede over de Nederlandse zorg. Wel wordt er door migranten gebruikgemaakt van ‘alternatieve’ consultaties, zorg die in Nederland niet vanzelfsprekend te krijgen is (noch vanzelfsprekend wordt gezien als complementair, maar als ‘alternatief ’) – zoals winti-genezers door Surinaamse migranten. 15.7.2 Psychische klachten

Over het psychisch welzijn is in algemene zin op te merken dat migrantenouderen vaker gevoelens van onrust, onvrede, somberheid of neerslachtigheid ervaren. Daar waar bij fysieke

15

228

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

problemen de huisarts goed wordt gevonden, is het niet gebruikelijk om bij psychische problemen hulp te vragen. Er heerst een taboe op psychische problemen, voortkomend uit angst voor geroddel. De problemen worden binnen de familie opgelost of vertalen zich in fysieke hulpvragen. Migranten hebben in groten getale te kampen met de zogenaamde SOLK-problematiek: somatisch onverklaarde lichamelijke klachten. Een medische oorzaak van de ervaren klachten is uitgesloten, maar de lichamelijke klachten zijn reëel aanwezig. De verklaring voor deze klachten is vooral te vinden in de migratiegeschiedenis en het leven als migrant. Beide leiden tot een verhoogde mate van emotionele stress. Een manier om deze stress te uiten is door te somatiseren, dat wil zeggen dat klachten die ontstaan door psychische overbelasting zich vertalen in lichamelijke klachten. ‘In Turkije zijn anderen belangrijk, belangrijker dan jij bent. Vrouwen eten en drinken altijd met andere vrouwen. Dan praten ze en houden ze dingen niet binnen. Maar dat is erg moeilijk in Nederland. Je kunt niet zo vaak gaan eten en drinken met anderen, daarom hou je alles binnen en word je ziek.’[11]

15

Het beeld bestaat dat de Turkse en Marokkaanse gemeenschap door haar hechtheid een zuiver positief vangnet is, maar vrouwen uit deze gemeenschap beleven dit zelf vaak niet zo. De hechtheid betekent ook dat de sociale controle groot is, en dus als knellend kan worden ervaren, en er is sprake van angst voor het schaden van de familie-eer en het ontstaan van roddels. Het wegvallen van het bestaande netwerk dat er was in het land van herkomst, zorgt ervoor dat vrouwen bij aankomst in Nederland in een andere positie terechtkomen. Ze worden vanaf dat moment erg afhankelijk van hun schoonfamilie. Er is sprake van verlies van eigen identiteit, en de eigen dromen en ideeën voor de toekomst kunnen in Nederland niet meer worden gerealiseerd. De komst naar Nederland, de omstandigheden waaronder de migratie en het verblijf verliepen, de gevolgen voor het verloop en perspectief in het leven zijn allemaal grote stressoren. Het gaat om een proces dat is samen te vatten als ontworteling, het verlies van inbedding, dat vaak gepaard gaat met (intensieve) gevoelens van verlies en rouw. Het leggen van een link tussen de lichamelijke klachten en de ervaren stress en spanning is voor veel migranten moeilijk. Zij ervaren deze klachten als iets puur lichamelijks. Dat deze klachten een psychische oorzaak kunnen hebben, snappen ze vaak niet. Zoals gezegd heerst er in veel culturen een taboe op psychische of psychiatrische klachten. De angst voor roddel en stigmatisering is groot, met daarbij de complicerende factor van het schenden van de familie-eer. Een lichamelijke ziekte wordt als ‘echt’ gezien, het uiten van geestelijke nood is vaak niet acceptabel. Daarmee is het logisch dat klachten via somatisering tot uitdrukking komen.

» Ik kan niet begrijpen dat wat ik heb geestelijk is. Ik begin soms te trillen en mijn hart gaat

sneller kloppen, mijn benen trillen. Ze hebben een hartfilmpje gemaakt en een longfoto, maar het is nog steeds een mysterie. Ze hebben niets kunnen vinden. Geestelijk is voor mij als ik me boos of opgewonden voel. Zoals het woord eigenlijk al zegt heeft het met denken te maken. Met veel denken. De huisarts zegt dat ik bang ben voor grote dingen die in mijn leven gebeurd zijn. Ik geloof persoonlijk in een lichamelijke oorzaak.[11] 

«

Veel cliënten met een migrantenachtergrond ervaren ‘multiproblematiek’ (op het terrein van inkomen, werk, wonen en gezondheid). Deze problemen leveren stress op, en cliënten verwachten dan ook van hun hulpverleners dat zij hun sociaal-maatschappelijke problemen op-

15.7 • Gezondheid en ziekte

229

lossen, meer nog dan ‘er over te praten’. Wanneer dit niet gebeurt, is het risico groot dat deze cliënten stoppen met de hulpverlening. Dit geldt voor migranten in het algemeen en voor oudere migranten in versterkte mate. ‘Allochtone cliënten zijn veel meer met somatiek bezig. Ze vertalen hun klachten ook naar lichamelijke klachten. Ze zeggen bijvoorbeeld dat ze niet goed na kunnen denken omdat ze ziek zijn. Omdat ze zich zo ziek voelen, kunnen ze geen direct antwoord geven op de vraag wat nu de oorzaak is van hun problematiek. En zo blijven ze er omheen draaien. Je komt niet tot de kern, omdat het ziek zijn op de voorgrond staat.’ Hulpverlener (in Hilderink e.a., 2010)[1]

Er zijn verschillende interventiemethoden ontwikkeld die zich richten op migrantenouderen. Naast natuurlijk een basisopleiding in multiculturele hulpverlening of het afnemen van het culturele interview[10], zijn er specifieke interventiemethoden die zich richten op depressie, maar ook op verschillende gezondheidsklachten zoals diabetes en dementie.[1] 15.7.3 Ervaren gezondheid

Vanzelfsprekend sluit de ervaren gezondheid aan op hetgeen we in de vorige paragraaf beschreven. De ervaren gezondheid en het welbevinden van oudere migranten hangt veelal nauw samen met de wijze waarop zij hun migratieproces hebben doorlopen en de positie die zij hebben binnen de Nederlandse samenleving.

» De migranten die in de jaren zestig naar Nederland kwamen voelen zich negatief bejegend. Het zijn vooral de mannen die teleurgesteld zijn over wat zij bereikt hebben in Nederland.  « [1]

Veel migrantengroepen zijn somber over de maatschappelijke acceptatie, die sinds 2002 (de moord op Pim Fortuyn) in Nederland door hen als guurder wordt ervaren. Eerstegeneratiemigranten zijn nog het positiefst, maar over het algemeen wordt het klimaat voor migranten in Nederland ervaren als verslechterd. De ervaren gezondheid hangt dus samen met de wijze waarop de migratie al dan niet als (deels) geslaagd wordt ervaren. Vrouwen zijn hier vaak wat positiever over dan mannen – hoewel hun integratie vaak gepaard is gegaan met veel stress binnen de familie en de gemeenschap. Ook is er bij hen vaak sprake van teleurstelling in de kinderen, die zijn ‘vernederlandst’ en minder tijd hebben voor hun familie. Het hebben van een sociaal netwerk (in eigen kring of daarbuiten) is een andere factor die bijdraagt aan ervaren welbevinden. In Nederland is er met name bij oudere Chinezen sprake van sociaal isolement. De sociaaleconomische factoren die we eerder beschreven – laaggeletterdheid, laag inkomen, relatief slechte woonsituatie – hebben invloed op de (ervaren) gezondheid. Factoren als levensstijl en het verschil in voorzieningengebruik leiden tot verschillen in gezondheid. De levensstijl vormt hierbij een belangrijk element: het roken van met name Turkse oudere mannen, de onbekendheid met het fenomeen sport (in de jeugd en zeker ook op latere leeftijd), slechte voedingsgewoonten en obesitas zijn allemaal factoren die de ervaren gezondheid en het welbevinden beïnvloeden.

15

230

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

15.8 Oudere allochtonen – Wmo en welzijn

Oudere migranten worden niet anders oud dan autochtone ouderen. Maar er zijn zoals we hebben gezien verschillen te constateren tussen oudere migranten en autochtone Nederlandse ouderen. Gezien de achterstandspositie van veel migrantenouderen op het gebied van financiën (AOW-gat), de beheersing van de Nederlandse taal, gezondheid, participatie en welzijn is de doelgroep oudere migranten te definiëren als ‘kwetsbaar’. Ouderen zijn kwetsbaar wanneer er sprake is van een opeenstapeling van klachten zoals bij het lopen, zien, horen, maar ook psychische klachten en geheugenverlies (zie ook 7 H. 5, ‘Van Verzorgingsstaat naar Verzorgingsstraat’, waarin we de Wmo bespreken). Oudere migranten trekken zich vaak terug uit het maatschappelijk leven en worden daarmee een onzichtbare doelgroep. Het uitgangspunt van de Wmo is ‘meedoen’. De maatschappelijke participatie van oudere migranten is na invoering van de Wmo echter achtergebleven. De boodschap van de participatiemaatschappij bereikt veel van de migrantenouderen niet. In het gebruik van Wmo-voorzieningen scoren migrantenouderen laag. Als je in Nederland niet zelfredzaam bent, maar wel (gezondheids)klachten ervaart, heb je een probleem.

15

‘Maak kennis met een alleenstaande oudere Chinese vrouw. Jarenlang heeft zij samen met haar man hard gewerkt in hun Chinees restaurant. Ze hebben geen kinderen gekregen. Door het harde werken is er nooit tijd geweest om de Nederlandse taal te leren. Haar man is vorig jaar overleden. Zij is slecht ter been en als gevolg daarvan komt zij weinig de deur uit. Zij raakt een beetje vereenzaamd. Via het Chinees ontmoetingscentrum hoort zij dat ze misschien wel hulp kan krijgen. Maar hoe moet zij dat aanpakken? Waar moet ze zijn? Het Chinees centrum kan haar de gegevens van het Wmo-loket van de gemeente geven. Maar dan? Het beste zou zijn als ze eerst even gaat bellen. Maar dat durft ze niet goed, want ze is bang dat ze zich niet verstaanbaar kan maken en dat ze het eventuele antwoord niet kan verstaan. Dus ze zal er heen moeten. Maar daar was nou net een probleem. Ze is niet erg mobiel. Ik [Yvonne Heygele] denk dat het Chinees ontmoetingscentrum wel een vrijwilliger heeft die met mevrouw mee wil gaan om haar te halen en te brengen en om voor haar te tolken. Dus mevrouw gaat naar het Wmo-loket. Maar dan nog is het niet gemakkelijk. Niet voor mevrouw en niet voor de loketmedewerker. Vertaling alleen is eigenlijk niet genoeg. Want mevrouw heeft vanuit haar culturele achtergrond geen enkele voorstelling van de voorzieningen in Nederland. Ze heeft geen idee wat dagopvang is, vervoer op maat, tafeltje-dek-je … Dus mevrouw kan heel moeilijk aangeven wat zij zou willen. Bovendien is mevrouw helemaal niet gewend om voor zichzelf op te komen en zich te laten horen. Zij is opgevoed met het idee dat vrouwen bescheiden moeten zijn.’[4]

In Nederland ligt de nadruk op op eigen benen kunnen staan, zelf je boontjes doppen. We hechten aan persoonlijke vrijheid en spreken elkaar aan op eigen initiatief, individuele rechten en mogelijkheden. Dit staat vaak in schril contrast met de culturele achtergrond van veel migranten waar het individu ondergeschikt is aan de groep (familie, clan) en de groepsnormen doorslaggevend zijn.

15.8 • Oudere allochtonen – Wmo en welzijn

231

‘Doe-het-zelven’ is meer en meer een eis geworden in onze participatiemaatschappij. Voor de migrantenouderen met een soms beperkt en kwetsbaar familienetwerk is dit een grote opgave. Er zal moeten worden gewerkt aan de zelfredzaamheid (en ondersteuningsstructuur) van deze specifieke groep kwetsbare ouderen. Crux is natuurlijk dat participatie niet kan worden opgelegd; er moet aangegeven kunnen worden waar behoefte aan is. Navraag bij oudere migranten levert een duidelijk beeld op over de vragen die zij hebben: 55 ‘Wij worden ouder. Wie moet er voor ons zorgen als onze kinderen dat straks niet meer kunnen? 55 Religie vervult een belangrijke functie en geeft veel kracht. Hoe kunnen wij als oudere migranten in Nederland deze kracht blijven behouden en benutten? 55 We willen graag mobiel zijn. Welke vervoersmogelijkheden zijn er overdag, ‘s avonds en in het weekend? 55 Ontmoeting is belangrijk. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we meer sociale contacten hebben en eventueel gezamenlijke activiteiten? 55 Hulp van derden is gewenst. Welke mensen/instanties kunnen mij helpen als ik hulp nodig heb? 55 Ouder worden en wonen in Nederland. Hoe ziet dat eruit? 55 Wij willen de ander iets geven als deze iets nodig heeft. Wat kunnen wij voor anderen betekenen? 55 De drempel om een beroep te doen op anderen (los van familie) is hoog. Wie kan ik vragen als ik het echt niet zelf kan?’[8] Het NOOM, het netwerk van organisaties van oudere migranten, doet vlak na de inwerkingtreding van de Wmo een aantal aanbevelingen aan gemeenten. Deze zijn wat ons betreft onverminderd van kracht – niet alleen voor de gemeenteambtenaren maar ook voor welzijnsorganisaties: 55 Er dient expliciet aandacht te worden besteed aan de doelgroep van oudere migranten. 55 Aansluiten bij zelforganisaties van migranten verhoogt de kans op het stimuleren van contacten tussen oudere migranten onderling en verhoogt daarmee ook de kans op maatschappelijke participatie. 55 Om alle klanten te kunnen bedienen, moeten de medewerkers geschoold worden inzake ‘diversiteit in de praktijk’, waarbij bejegening en kennis van culturele barrières belangrijke items zijn. 55 Bij hulpverlening en bijvoorbeeld indicatiestelling is het belangrijk om het totale systeem waarin een oudere functioneert in ogenschouw te nemen. Dat betekent dat onbevooroordeeld rekening gehouden wordt met de reële mogelijkheden en onmogelijkheden van de inzet van familie bij de zorg. 55 Er moet beleid worden ontwikkeld en mogelijkheden worden geïnitieerd om ouderen binnen verschillende migrantengroepen actief ondersteuning te bieden. Hierbij kan gedacht worden aan de inzet van tweetalige ouderenwerkers en aan professionele en vrijwillige ouderenadviseurs. 55 Het is belangrijk dat gemeenten daadwerkelijk initiatieven vanuit de verschillende allochtone gemeenschappen ondersteunen om te komen tot ontmoetings-, dagopvang- en woonprojecten. Gemeenten kunnen een rol vervullen naar instellingen om hen te stimuleren dergelijke projecten mogelijk te maken.[3]

15

232

Hoofdstuk 15 • Thema 2: Migrantenouderen in Nederland

15.9 Studievragen en opdrachten ??   1. Opdracht AOW: a. Zoek uit hoeveel één persoon (alleenstaand) of een echtpaar aan AOW ontvangt. b. Maak een lijst van uitgaven per maand voor een een- of tweepersoonshuishouden. Denk aan huur of hypotheek, belastingen, levensonderhoud, vervoer et cetera. c. Wat is jouw conclusie wanneer je de uitkomsten van vraag 1a en 1b naast elkaar legt? d. Wat zegt deze conclusie over de positie van veel allochtonen in Nederland?   2. Ken jij iemand met een migrantenachtergrond? Bij voorkeur iemand die ouder is dan 65? Vraag dan eens naar de migratiegeschiedenis van deze persoon (of zijn of haar familie) en specifiek naar zijn arbeidsverleden/carrière. Hoe is de beroepskeuze verlopen? En die van zijn/haar ouders? En die van zijn/haar kinderen? En die van jou en jouw familie? Wat valt op? Maak een kort verslag van deze migrantengeschiedenis.   3. Ken je niemand van allochtone afkomst? Kijk dan eens op de website 7 www.noom.nl naar de portretten die daar worden geschetst van migrantenouderen uit verschillende culturen. Wat valt je op? Beschrijf dit kort (op één A4’tje).   4. Wat heb jij te bieden als sociaal werker wanneer het gaat om de SOLK-problematiek (7 par. 15.6) onder oudere migranten?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3.

15

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Draak, M. den, Hosper, K., Kosec, H. & Wieringen, J. van (2012). Migratie en gezondheid. Feiten en cijfers 2012. Utrecht: Pharos. Forum (2012). Factsheet Arbeidsmarktparticipatie niet-westerse ouderen. Utrecht: Forum. Heygele, Y. (2008). De Wmo en oudere migranten. Blik op een ‘kwetsbare’ en ‘moeilijke’ doelgroep. Utrecht: Noom. Heygele, Y. (2009). Cliëntperspectief en diversiteit in het Nationaal Programma Ouderenzorg. Utrecht: NPO. Hoffer, C. (2005). Allochtone ouderen: de onverwachte oude dag in Nederland. Cahier 04 Essays, 7–29. Huijbregts, V. (2010). ‘Je ziet ze opfleuren’ – De opmars van woongroepen voor oudere migranten, Phaxx, 4, 12–14. Huijnk, W. & Dagevos, J. (2012). Dichter bij elkaar? De sociaal-culturele positie van niet-westerse migranten in Nederland. Den Haag: SCP. Lenkhoff, M., Biene, M. van & Aalsvoort, C. van der (2011). ‘In gesprek met …’ De levensvisie van oudere migranten en Welzijn Nieuwe Stijl. Utrecht: Movisie & Wmo-werkplaatsen. Noom (2009). Bagaimana – hoe gaat het? Een verkenning van kwetsbaarheid bij oudere migranten. Utrecht: Noom. Rohlof, H., Loevy, N., Sassen, L. & Helmich, S. (2013). Het Culturele Interview. Onder meer via 7 www.rohlof.nl, geraadpleegd oktober 2013. Schayk, M. van & Hosper, K. (2013). Turkse vrouwen over hun onverklaarbare klachten. Phaxx, 1. 13, 14–15. Schellingerhout, R. (red.). (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: SCP. Westbroek, I. (2012). Migrantenmantelzorger onzichtbaar voor organisaties. Phaxx, 3. 12, 5–7.

233

Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking Magteld Beun

Leerdoelen –– Je hebt inzicht in de definiëring van een verstandelijke beperking, verschillende ontwikkelingsniveaus en de wijze waarop de groep verstandelijk beperkte ouderen zich onderscheidt van andere ouderen. –– Je bent op de hoogte van de geschiedenis van mensen met een verstandelijke beperking en kunt uitleggen waarom deze groep ouderen een relatief nieuwe doelgroep is. –– Je (h)erkent de specifieke kenmerken waarmee mensen met een verstandelijke beperking in het proces van ouder worden te maken krijgen. –– Je bent je bewust van het feit dat onder het cliëntenbestand van hulpverleners in het welzijnsdomein waarschijnlijk regelmatig niet-gediagnosticeerde ouderen met een licht verstandelijke beperking voorkomen – en je bent je bewust van het feit dat een ‘beperkt snapvermogen’ van cliënten een specifieke aanpak vraagt van hulpverleners.

16.1 Inleiding – 236 16.2 Ouderen met een verstandelijke beperking – wie zijn dat eigenlijk? – 236 16.2.1 De oorzaken van een verstandelijke beperking – 237 16.2.2 Diagnose – 237 16.2.3 Onderscheidende kenmerken bij ouderdom – 238

16.3 De geschiedenis – 240 16.4 Burgerschap, ondersteuning en participatie – 241

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_16, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

16

16.5 Verstandelijk beperkte ouderen – de thema’s – 243 16.5.1 Levensfase – 243 16.5.2 Gezondheid – 244 16.5.3 Afhankelijkheid en eenzaamheid – 244 16.5.4 Wonen – 245

16.6 Werken met ouderen met een verstandelijke beperking – tips voor hulpverleners – 246 16.6.1 Kernopgaven voor de professional in de zorg aan cliënten met een verstandelijke beperking – 247

16.7 Studievragen en opdrachten – 248 Literatuur – 248

Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

235

16

236

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

De levensverwachting wordt steeds groter Wat men van het leven verwacht steeds kleiner. Hans Habe (1911–1977), schrijver

16.1 Inleiding

De levensverwachting van mensen met een verstandelijke beperking is de afgelopen eeuw aanzienlijk toegenomen, zodat eigenlijk voor het eerst vergrijzing van deze doelgroep aan de orde is. We beschrijven in dit hoofdstuk dan ook een relatief nieuwe doelgroep ouderen. Voorheen stierven mensen met een verstandelijke beperking vaak voordat ze echt oud begonnen te worden. De toegenomen levensverwachting is te herleiden tot de toename van de medische mogelijkheden en tot een hooggekwalificeerd zorgaanbod. Het is vanzelfsprekend niet zo dat alleen de medische benadering zorgt voor een goede oude dag. Bij ouder worden gaat het om de totale kwaliteit van leven en dus ook om facetten die het welzijn en het welbevinden van mensen kleur geven: sociale relaties, de woon- en leefomgeving, het inkomen en zingeving. Er is nog niet veel geschreven over de doelgroep ouderen met een verstandelijke beperking. We geven in dit hoofdstuk een samenvatting van de bestaande kennis. Daarbij zullen we niet ingaan op de specifieke syndromen waarmee veel mensen met een verstandelijke beperking zijn gediagnosticeerd. Daarover is literatuur beschikbaar, en het voert voorbij de doelstelling van dit boek om hier nadrukkelijk op in te gaan. Wel staan we stil bij de definiëring van een verstandelijke beperking en gaan we in op de vraag in hoeverre ouderen met een verstandelijke beperking al dan niet anders oud worden. We staan stil bij een aantal specifieke kwetsbaarheden die deze doelgroep met het ouder worden kent. Op de website beschrijven we het fenomeen dementie (7  H. 24), dat bij de doelgroep ouderen met een verstandelijke beperking bijzondere aandachtspunten kent. Daar is ook informatie te vinden over de palliatieve fase en de bijzonderheden die deze voor mensen met een verstandelijke beperking en hun begeleiders met zich mee kan brengen. 16.2 Ouderen met een verstandelijke beperking – wie zijn dat

eigenlijk?

Net zomin als de oudere bestaat, bestaat dé oudere met een verstandelijke beperking. We zullen zien dat de term verstandelijke beperking wordt gebruikt voor een groot aantal oorzaken en aandoeningen. De aandoeningen zijn gevarieerd en hebben verschillende gevolgen. Omdat geen twee mensen hetzelfde zijn, varieert de impact van een verstandelijke beperking ook sterk.

16

‘Mensen met een verstandelijke beperking zijn individuen met zeer uiteenlopende vaardigheden en persoonlijkheden. Net als mensen zonder beperking zijn ze het product van hun levenservaring, hun geschiedenis, hun culturele omgeving en hun genetische erfenis.’[2]

Mensen die we karakteriseren met de term ‘verstandelijke beperking’ hebben een niet te onderschatten levenslange aandoening, die zich in drie opzichten manifesteert: 1. Ze hebben een verminderd vermogen om nieuwe of complexe informatie te begrijpen en om nieuwe vaardigheden te leren gebruiken. 2. Ze hebben een verminderd vermogen om zelfstandig te functioneren.

16.2 • Ouderen met een verstandelijke beperking – wie zijn dat eigenlijk?

237

3. Voordat de persoon volwassen was (voor de leeftijd van 18 jaar), is er een aandoening ingetreden met een blijvend effect op de ontwikkeling van het individu.1 16.2.1 De oorzaken van een verstandelijke beperking

De mogelijke oorzaken van een verstandelijke beperking zijn divers: 1. afwijkingen tijdens de zwangerschap, voor de geboorte (prenataal); 2. afwijkingen of stoornissen die ontstaan tijdens de geboorte (perinataal); 3. beschadigingen die ontstaan na de geboorte (postnataal); 4. genetische afwijkingen; 5. soms kan er geen oorzaak aangewezen worden (onbekend). Daarnaast vormen de mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) een aparte categorie, die niet officieel wordt aangeduid als verstandelijk beperkt, maar het gaat wel om mensen die een (grote) achterstand hebben opgelopen in hun ontwikkeling en mogelijkheden als gevolg van een hersenbeschadiging die op latere leeftijd is opgetreden, bijvoorbeeld door een hersenbloeding (CVA) of een hersenbeschadiging ten gevolge van een ongeval. 16.2.2 Diagnose

De ernst van een verstandelijke beperking wordt door middel van onderzoek vastgesteld en gecategoriseerd met gebruikmaking van de classificatie van het IQ (intelligentiequotiënt). De hoogte van het IQ is eveneens een indicatie van de mogelijkheden qua zelfredzaamheid. Hoe lager het IQ, hoe minder mogelijkheden. De ernst is ingedeeld in de volgende categorieën: 55 lichte verstandelijke beperking: IQ 70–50; 55 matige verstandelijke beperking: IQ 50–35; 55 ernstige verstandelijke beperking: IQ 35–20; 55 zeer ernstige of diepe verstandelijke beperking: IQ van minder dan 20. In het classificatiesysteem van de psychiatrie (DSM-IV of DSM-5) wordt een verstandelijke beperking als een ontwikkelingsstoornis gekwalificeerd. Er moet sprake zijn van de volgende kenmerken: 55 een significante beperking in de intelligentie (dat wil zeggen een IQ van 70 of minder) bij een individueel ingezette IQ-test; 55 een significante beperking in de mogelijkheid om zich aan te passen: men kan niet voldoen aan de normen die horen bij de leeftijd in vergelijking met leeftijdsgenoten wat betreft sociale vaardigheden, verantwoordelijkheden, communicatie, onafhankelijkheid en zelfredzaamheid; 55 deze beperkingen treden op voor het achttiende levensjaar. De verwachting is dat in de toekomst het onderscheid in de mate van de verstandelijke beperking minder relevant zal worden. De focus verschuift naar het kijken naar de ondersteuningsbehoefte die er is en het al dan niet aanwezig zijn van psychiatrische stoornissen, gedragsproblemen of meerdere medische diagnoses. 1

De drie kenmerken zijn van Scottish Executive (2000).[2]

16

238

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

Ongeveer 66% van de bevolking heeft een IQ tussen de 85 en de 115. Naar schatting 2½ tot 3% van de totale bevolking heeft een verstandelijke beperking. In Nederland variëren de cijfers sterk en ook internationale gegevens zijn niet zomaar te ‘vertalen’, omdat deze vaak sterk variëren in de definiëring van de onderzochte verstandelijke beperking. Naar schatting zijn er in Nederland ruim 60.000 mensen met een ernstige verstandelijke beperking en zo’n 110.000 mensen met een licht verstandelijke beperking (getallen kunnen variëren tussen de 50.000 en 330.000). Het aantal mensen met een verstandelijke beperking groeit vooral door de toegenomen levensverwachting. Van het totale aantal mensen met een verstandelijke beperking behoort ongeveer 23% tot de doelgroep ‘ouderen’. Geschat wordt dat er tussen de 22.000 en de 27.000 ouderen zijn met een lichte verstandelijke beperking en tussen de 12.000 en 15.000 met een ernstige verstandelijke beperking.[4] Oud is iemand met een verstandelijke beperking vanaf vijftig jaar. Voor mensen met het syndroom van Down en mensen met een ernstige verstandelijke beperking ligt de leeftijdsgrens waarbij wordt gesproken van ouderdom al op veertig jaar. Ouderen met een verstandelijke beperking worden niet wezenlijk anders oud; de verouderingsaandoeningen treden echter op jongere leeftijd op. Zij krijgen vaak ook meerdere aandoeningen tegelijk en vaak zijn de beperkingen ten gevolge van de verouderingsaandoeningen ernstiger. De kans op een slechte oude dag is groter bij ouderen met een verstandelijke beperking, hierdoor is er een grotere kans op fysieke en medische problemen en een verhoogde kwetsbaarheid op alle levensgebieden. . Tabel 16.1 geeft een overzicht van de mate van verstandelijke beperking, het ontwikkelings­ niveau waarop iemand globaal functioneert, de woonsituatie en de leeftijd waarop ouderdom inzet. 16.2.3 Onderscheidende kenmerken bij ouderdom

Zoals gezegd is de kans op een slechtere oude dag in het geval van een verstandelijke beperking groter dan bij ouderen zonder deze beperking. Dit komt door een grotere kans op fysieke problemen, gezondheidsklachten, beperkingen in communicatie, een kleiner sociaal netwerk enzovoort.

» Hierdoor ontstaan er ook andere hulp- en ondersteuningsvragen die liggen op het terrein van gezondheid (bijvoorbeeld de zintuiglijke vermogens), de mobiliteit, dag- en nachtritme, verandering in de prikkelverwerking, de mogelijkheid om zichzelf te verzorgen en eenzaamheid.[4] 

«

16

Er zijn nog meer kenmerken te noemen die ouderen met een verstandelijke beperking onderscheiden van normaal begaafde ouderen: 55 Ouderen met verstandelijke beperkingen, zeker wanneer zij 50 jaar en ouder zijn, zijn vaak veel minder vitaal. Ze zijn minder lichamelijk actief. Ze lijden vaker aan obesitas en depressie. 55 Ouderen met verstandelijke beperkingen nemen gesproken informatie traag op. Hierdoor kan het lijken alsof ze niet goed horen of de informatie niet begrijpen. De gesprekspartner dient hierop in te spelen door langzaam te praten. 55 Door het proces van veroudering verliezen ouderen met verstandelijke beperkingen vaker en sneller de greep op hun omgeving. Daardoor is hun zorgafhankelijkheid en hulpbe-

239

16.2 • Ouderen met een verstandelijke beperking – wie zijn dat eigenlijk?

. Tabel 16.1  Overzicht: beperking, vaardigheden, veroudering en wonen[4] Mate van beperking

Vaardigheden en ontwikkelingsniveau

Start veroudering

Woonsituatie

Lichte beperking

Mensen met een lichte verstandelijke handicap kunnen zich meestal redelijk uitdrukken en kunnen in veel gevallen lezen en met geld omgaan. Zij kunnen zich vrij zelfstandig in de samenleving bewegen, en zij kunnen redelijk goed leren om voor zichzelf te zorgen. Ontwikkelingsniveau: 6- tot 11-jarige.

Vanaf 65 jaar

Wonen overwegend buiten instellingsterreinen: zelfstandig of begeleid wonen in woonwijken.

Matige beperking

Mensen met een matige verstandelijke beperking kunnen (met steun) meestal wel aangeven wat ze willen. Ze kunnen leren zichzelf uit en aan te kleden, zelfstandig te eten en drinken, en ze kunnen (met steun) voor zichzelf opkomen. Ze kunnen niet zelfstandig reizen, wonen of werken. Zij hebben meestal op alle leefgebieden ondersteuning nodig. Ontwikkelingsniveau: 4- tot 6-jarige.

Vanaf 50 jaar (syndroom van Down vanaf 40 jaar)

Wonen overwegend buiten instellingsterreinen in speciale woonvormen binnen woonwijken.

(Zeer) ernstige (meervoudige) beperking

Mensen met een (zeer) ernstige verstandelijke beperking hebben op alle gebieden intensieve hulp nodig. Ongeveer een derde van deze mensen heeft tevens ernstige problemen met zien of horen en zich verplaatsen of bewegen, of heeft andere lichamelijke aandoeningen. Eigen keuzes maken betreft een beperkt gebied. Ontwikkelingsniveau: 1- tot 4-jarige.

Vanaf 40 jaar

Wonen bijna uitsluitend op instellingsterreinen van organisaties voor gehandicaptenzorg.

Indeling op basis van de mate van de verstandelijke beperking

hoevendheid groter. De kans op overvragen is groot wanneer deskundigheid ontbreekt om het vermogen tot zelfredzaamheid goed in te schatten. 55 De ouderen met verstandelijke beperkingen zijn bijzonder kwetsbaar als het gaat om het kunnen onderhouden van een sociaal netwerk en het kunnen deelnemen aan de samenleving. Het sociale netwerk is klein en bestaat vaak uit mantelzorgers en professionele begeleiders. 55 Ouderen met verstandelijke beperkingen hebben zelden een partner en kinderen. Dit verhoogt de kans op vereenzaming. Wat betreft hun financiële situatie behoren zij vaak tot de minima. 55 Ouderen met verstandelijke beperkingen hebben minder mogelijkheden om zelfstandig invulling te geven aan hun leven. Zij hebben gerichte en deskundige steun van anderen nodig om duidelijk te maken wat hun wensen en behoeften zijn, omdat dit in de regel moeilijk voor ze is, en vervolgens om deze vorm te geven.[4] Verderop in dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op een aantal van deze kenmerken.

16

240

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

16.3 De geschiedenis

Vanzelfsprekend hebben mensen met een verstandelijke beperking altijd bestaan. De geschiedenis kent verschillende belangrijke geschriften waar we dit uit kunnen opmaken, waar de Bijbel een voorbeeld van is. De manier waarop er over deze groep mensen werd gedacht, verschilde door de tijd heen en bewoog zich in een golfbeweging ergens tussen verheerlijking en het wegstoppen of zelfs doden van deze ‘andere’ mensen. ‘In het begin van de Middeleeuwen werden mensen met een verstandelijke beperking liefdevol verzorgd door met name religieuzen en vrouwen van goede komaf. Toen het (economisch) slechter ging werden de religieuzen naar de kloosters teruggeroepen en werden er (ex)gevangen ingezet als begeleider. Mensen zaten in “dolhuizen” en de beschrijving van het leven daarbinnen geven een beeld van een ellende die elke beschrijving tart.’[1]

16

Veel mensen met een verstandelijke beperking hebben ook een lichamelijke afwijking of zien er bijzonder uit. Het was niet ongebruikelijk om deze mensen tentoon te stellen op rondreizende kermissen; tegen betaling kon je dan naar ze kijken. Niet zelden werden ze in een kooi geplaatst. Over de oorzaken van de misvorming of retardatie wisten de mensen eigenlijk niets; zij werd gezien als een straf van God. Andere theorieën wezen op bezetenheid van de duivel, of er werd een verklaring gegeven in termen van verkeerde lichaamssappen. Deze twee verklaringen werden bestreden met respectievelijk duivelsuitdrijving en ‘aderlating’. In het begin van de negentiende eeuw bleven mensen met een verstandelijke beperking veelal thuis wonen en werden zij verzorgd binnen het netwerk van de familie (die niet ver weg woonde) en de bewoners van het dorp. Ook begon in het begin van de negentiende eeuw de medische wereld belangstelling te tonen voor het fenomeen zwakzinnigheid. De humane zorg die werd ingezet door religieuze organisaties transformeerde langzaam naar klinische zorg. Men was op zoek naar een effectieve genezing en dus werden mensen behandeld aan de hand van het model van de psychiatrie. Het duurde niet lang voordat duidelijk werd dat er niet zo veel te genezen viel, je was ‘patiënt voor het leven’ en vooral de afwijkingen, tekortkomingen en beperkingen werden benadrukt. Er werd medicatie toegediend, en er werd geopereerd (bijvoorbeeld bij spasticiteit). De ontwikkeling van de medische inzichten over mensen met een verstandelijke beperking begint in deze tijd. Ouders werden geadviseerd hun kind uit huis te plaatsen. Een kind werd vaak ver van de woonomgeving van de ouders in een kliniek geplaatst. Omdat de mobiliteit van ouders zeer beperkt was, was er daarna veelal weinig sprake van contact van het kind met zijn familie. De Tweede Wereldoorlog vormt ook in dit opzicht een dieptepunt in de recente geschiedenis. Veel mensen met een verstandelijke beperking werden door Hitler vergast – zij pasten niet in het arische ideaalbeeld. Ook werden velen van hen gebruikt als proefpersonen voor de gruwelijkste medische experimenten. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw ontstond er een meer psychologisch/pedagogisch georiënteerd model voor de benadering van mensen met een verstandelijke beperking. Door regelmatig de intelligentie van de mensen te testen, werd inzicht verkregen in de ontwikkelingsachterstand. Op basis hiervan kon een ‘ontwikkelplan’ worden opgesteld, vanuit de gedachte dat mensen met een verstandelijke beperking in staat waren een ontwikkeling door te maken. Met leertheorieën in de hand ontstond er een ‘hallelujastemming’: er werd bewezen dat iemand met een geestelijke handicap leerbaar was. En conditioneringsmethoden werden veelvuldig toegepast. Door aan- en afleren werd gedrag gereguleerd. Dat ging soms ver:

241

16.4 • Burgerschap, ondersteuning en participatie

» Deze aanpak ging soms zover dat hinderlijk schreeuwen werd afgeleerd door scheerschuim op de mond te spuiten. (…) Het zichzelf verwonden werd geprobeerd af te leren met milde elektrische schokken (electroaversieve therapie).[1] 

«

Deze vormen van behandeling riepen uiteindelijk veel verzet op van de verzorgers – en ook van de ouders. Deze extremen zorgden ervoor dat de basisgedachte dat mensen met een verstandelijke beperking leerbaar zijn naar de achtergrond verdween. Ouders waren op de hoogte van het wel en wee van hun kinderen, maar hadden geen inspraak in de wijze van behandeling en omgang. ‘De mens met een verstandelijke beperking werd dus gezien als opvoedbaar. Een mens met mogelijkheden. Later werden ook de onmogelijkheden geaccepteerd. Het tot in het oneindige blijven ontwikkelen van mogelijkheden werd eind jaren zeventig verlaten. Ontwikkelen was belangrijk, maar alleen als het zou bijdragen aan het welbevinden.’[1]

In deze periode (begin jaren zeventig van de vorige eeuw) nam de Verenigde Naties een (intentie)verklaring aan die stelde dat mensen met een geestelijke handicap zo veel mogelijk dezelfde rechten moesten genieten als andere mensen. In dezelfde jaren zeventig en ook in de jaren tachtig startten, los van de grote intramurale instellingen en inrichtingszorg, allerlei initiatieven rond semimurale voorzieningen en gezinsvervangende tehuizen in de wijk. Tot deze tijd woonden mensen met een verstandelijke beperking ver van de maatschappij, in grote instellingen. Het initiatief tot vermaatschappelijking en nieuwe vormen van huisvesting, opvang en zorg werd vaak genomen door ouders van kinderen met een verstandelijke beperking, gerealiseerd vanuit de gedachte dat zij zo langer of dichter bij hen zouden kunnen leven. Deze kleinschalige voorzieningen en integratie in de wijk werden echter nog steeds georganiseerd vanuit de grote instituties. Vanwege dit inzicht dat het eigenlijk nog steeds gaat om zorginstituties, die alleen wat kleinschaliger zijn gaan werken, en mede door de gunstige economische ontwikkelingen aan het eind van de twintigste eeuw en de steeds verder doorgevoerde individualisering (en een zichtbare emancipatiebeweging van cliënten en hun familie), wordt steeds meer ‘zorg op maat’ gerealiseerd. Niet langer is het aanbod bepalend, maar de vraag. Dit leidt tot een sterke verbreding van de zorg en dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking.

» Op veel plaatsen ontstonden logeerhuizen en ouders kregen de mogelijkheid van thuiszorg.

Ambulante dienstverleningsvormen als pedagogische dienstverlening en begeleiding zelfstandig wonen werden op vele plaatsen ontwikkeld. Dagverblijven verbreedden hun tot dan toe agogisch gerichte aanbod met vele vormen van werk en dagbesteding. Het (betaald) werken kreeg in de dagbesteding een belangrijke rol. Niet het bezighouden en de gezelligheid stonden centraal maar waardering, eventueel ook financieel, voor de door de persoon met een verstandelijke beperking geleverde prestaties.[1] 

«

16.4 Burgerschap, ondersteuning en participatie

De ontwikkelingen rond zorg op maat en vraaggerichte zorg die eind jaren tachtig en in de jaren negentig van de vorige eeuw werden ingezet, kwamen eveneens tot uiting in de visie dat mensen met een verstandelijke beperking dezelfde rechten en plichten hebben als iedere burger. Voor hen zijn niet allerlei speciale voorzieningen nodig, maar een gewone school, een leefomgeving, passend werk of passende dagbesteding in een gewone buurt enzovoort. Dat

16

242

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

iemand logistiek en fysiek verhuist naar een plek in de maatschappij, betekent nog niet dat hij daadwerkelijk volledig onderdeel is van de samenleving. Op grond van het zogenaamde burgerschapsdenken is daar meer voor nodig: een volwaardig burger wordt gekenmerkt door gelijkwaardigheid, toegang tot sociaaleconomische hulpbronnen, emancipatie, autonomie en keuzevrijheid. En waar nodig krijgt hij ondersteuning om het bovenstaande te bereiken. De participatiemaatschappij, waarin wij ons nu bevinden, is complex, en het is een uitdaging voor mensen met een verstandelijke beperking om hier deel van uit te maken. Zij zijn niet voldoende in staat om hun leven zelf vorm te geven en hebben dus hulp nodig, allereerst vanuit hun eigen netwerk. En als dit er niet (voldoende) is of er is nog meer nodig, dan moet het professionele vangnet ondersteunen, versterken en ontlasten. Als het gaat om de zelfbeschikking van mensen met een verstandelijke beperking is er natuurlijk sprake van aandachtspunten: kan iemand datgene wat hij ‘zelf beschikt’ ook zelf, zonder hulp, uitvoeren, en waar ligt de grens van die hulp? Als het uitgangspunt is dat mensen met een verstandelijke beperking zelf de regie voeren over hun eigen leven, vraagt dit veel van de vaardigheden van de begeleiders, de (professionele) hulpverleners. Zij zullen zich continu bezig moeten houden met de vraag of de wens van de cliënt voldoende gearticuleerd is en wordt uitgevoerd. Inclusie In het tijdschrift Markant (juli 2000) interviewen Derksen en Koolen de Noorse hoogleraar social work en gezondheidswetenschappen Kristjana Kristiansen. Haar woorden worden geciteerd door Hermsen, Keukens en Van der Meer: ‘De grote vraag die ik heb is waarom Nederland in de verstandelijk gehandicaptenzorg twintig jaar achterloopt bij de beschaafde wereld. En dat terwijl het land rijk is (…). Een ander verschil [met Noorwegen] is dat er in Nederland bij het integreren van verstandelijk gehandicapten sprake is van een “push-plan”. De instellingen duwen de bewoners de samenleving in. Bij ons in Noorwegen was er sprake van een “pull-plan”. De lokale gemeenschap heeft ze verwelkomd.’[1]

16

Participatie in de maatschappij is niet voldoende; het gaat erom dat er sprake is van inbedding, integratie in de samenleving. Het is de vraag in hoeverre dit succesvol is verlopen. Met de komst van de Wmo wordt veel van de zorg voor mensen (die nu immers ‘burgers’ zijn geworden!) met een verstandelijke beperking georganiseerd door de gemeente, zoals bijvoorbeeld begeleiding, vervoer, dagbesteding en de zorg in de thuissituatie. De zelfregie van burgers vraagt dat zij keuzes maken op het terrein van wonen, werk of dagbesteding en dat zij sociale contacten kunnen aangaan en onderhouden. De kanteling van de AWBZ voor mensen met een chronische, niet te verzekeren hulpvraag zorgt ervoor dat steeds meer zorg ook door de gemeente wordt georganiseerd. Eveneens is de kanteling rond (arbeids)participatie in de participatiewet (waarbij uit wordt gegaan van mensen met mogelijkheden) een verantwoordelijkheid geworden van lokale overheden. Met de participatiemaatschappij hoog in het vaandel is het noodzakelijk om aandacht te hebben voor de participatie van ouderen met een verstandelijke beperking. Daarbij zal het bieden van hulp noodzakelijk zijn bij het onderhouden (of verstevigen) van een sociaal netwerk; het gebruikmaken van voorzieningen – het wegwijs maken in en het organiseren en regelen van hulp en zorg; en het leveren van een bijdrage aan de samenleving door (vrijwilligers)werk, buren- of buurthulp of de inzet als ervaringsdeskundige. Aandachtspunten: 55 Veel ouderen met verstandelijke beperkingen bewegen zich in een kleine wereld. Ze willen niet altijd contact met de buitenwereld, omdat daarin niet altijd ruimte voor hen is.

16.5 • Verstandelijk beperkte ouderen – de thema’s

243

55 Bij ouderen met verstandelijke beperkingen is het belangrijk oog te hebben voor het gevaar op overbelasting. Vanwege het verschil tussen kalenderleeftijd, functionele leeftijd, het niveau van cognitieve ontwikkeling en de sociaal-emotionele ontwikkeling, bestaat gevaar op een verkeerde inschatting. 55 Onvoldoende professionele hulp heeft op de lange termijn een negatief effect op de veerkracht van het sociale netwerk. Dit belang moet bij de toewijzing van ondersteuning meegewogen worden, zodat de kracht van het sociale netwerk in stand kan blijven. 55 Voor ouderen met verstandelijke beperkingen is het erg moeilijk om zelfstandig sociale contacten te leggen. Buurtgenoten en vrijwilligers haken vaak af omdat ze de wederkerigheid in het contact missen. Professionele ondersteuning is dan belangrijk om naar beide kanten drempels weg te nemen. 55 Meedoen aan het gewone leven kost veel moeite en kan gevoelens van verwarring, schaamte, mislukking en miskenning oproepen. Veel ouderen willen niet “opvallen” in de publieke ruimte. 55 Mensen met verstandelijke beperkingen zoeken een thuisgevoel en vertrouwdheid graag in contact met lotgenoten tijdens dagbesteding en in de vrije tijd. Het wonen in een bekende wijk, met familie en dagbesteding in de buurt, is een goede garantie om niet te vereenzamen.[4] 16.5 Verstandelijk beperkte ouderen – de thema’s

Niet zozeer de leeftijd van een oudere is bepalend, het proces van ouder worden van iemand met of zonder verstandelijke beperking is dit wel. Daarbij is de ernst van de verstandelijke beperking niet maatgevend. Hoe men omgaat met bijkomende aandoeningen die gerelateerd zijn aan het proces van ouder worden is sterk individueel bepaald. In dit besef beschrijven we hier een aantal thema’s die relevant zijn bij ouderen met een verstandelijke beperking. 16.5.1 Levensfase

De ouderdom is een fase in het leven waarin de balans wordt opgemaakt over eerdere periodes, wordt teruggekeken en wordt bijgesteld, en waarin nieuwe doelen worden gesteld. In de latere ouderdom is er vaak behoefte aan meer rust en ook aan een minder hectische leef- en belevingswereld. Het risico op fysieke beperkingen neemt in deze fase toe en dit kan leiden tot fysieke achteruitgang en een beperking in de mogelijkheden. Het gaat dan om het afnemen van bepaalde vaardigheden, het trager opnemen van informatie en ook een verminderde fysieke en psychische flexibiliteit. Tot zover het verhaal dat voor iedere oudere opgaat. Bij ouderen met een verstandelijke beperking brengt dit bijzondere uitdagingen met zich mee. Zij zijn vaak minder goed in staat om de balans op te maken en ook om nieuwe keuzes en doelen te stellen. Het omgaan met functieverlies en het heroriënteren op mogelijkheden is vaak alleen mogelijk met ondersteuning. Daarbij is het burgerschapsperspectief van groot belang: hoe kunnen begeleiders en hoe kan het systeem recht doen aan de wensen van de oudere met een (ernstige) verstandelijke beperking. Hoe komen de eigen wensen, behoeften en regie in beeld? Daarbij hoort ook aandacht voor de eindigheid van het leven – de confrontatie hiermee is onvermijdelijk, omdat mensen uit het nabije netwerk gaan wegvallen. Mantelzorgers of medebewoners sterven en dit vraagt begeleiding en aandacht voor de wensen van de betreffende oudere – wat wil deze zelf wel en niet als het zover is?

16

244

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

16.5.2 Gezondheid

Bij mensen met een verstandelijke beperking brengt veroudering een verhoogd risico op gezondheidsproblemen met zich mee. Bij gezondheid gaat het niet alleen om lichamelijke en geestelijke gezondheid, maar om het ‘totale welbevinden’: de eigen ervaren, subjectieve gezondheid. Het gesprek over de ervaren gezondheid, het welbevinden, zal afhankelijk van de ernst van de beperking ook moeten worden gevoerd met ouders, familie en andere verzorgers. Het kan voor iemand met een beperking erg moeilijk zijn om antwoord te geven op de vraag hoe men zich voelt, of men zich gezond voelt enzovoort. We bespreken in deze paragraaf de meest voorkomende fysieke en psychische gezondheidskenmerken van ouderen met een verstandelijke beperking. Gezondheidsproblemen en risicofactoren kunnen nog ernstiger zijn wanneer er sprake is van een specifiek (progressief) syndroom. De gezondheidsrisico’s bij veroudering treden bij mensen met een verstandelijke beperking veelal eerder op dan bij mensen die deze beperking niet kennen. Voorts is het zo dat bepaalde klachten vaker voorkomen. Fysiek gaat het vaak om beperkingen in de zintuigen (gehoor, visus, reuk en smaakvermogen); om problemen in het dag- en nachtritme, met de beweging en de mobiliteit; om de kans op vallen; om veranderingen in de prikkelverwerking; om aandoeningen als epilepsie; en om een verhoogde kans op diabetes, obesitas en dementie. Psychisch en sociaal gaat het vaak om de manier waarop mensen zich al dan niet aanpassen aan de fysieke beperkingen (coping) en het verlies dat hiermee gepaard gaat. De problemen die zich voor kunnen doen hangen samen met gevoelens van eenzaamheid (bij een steeds kleiner wordend netwerk), onveiligheid, angsten, somberheid of depressie. Een toename van psychiatrische problemen is ook aan de orde bij mensen met een verstandelijke beperking. Al deze factoren dragen bij aan een toenemende kwetsbaarheid, waarbij er sprake is van een neerwaartse spiraal van verslechterde gezondheid en functieverlies. 16.5.3 Afhankelijkheid en eenzaamheid

De mate waarin iemand afhankelijk is wordt in kaart gebracht door zogenaamde ‘functieniveaus’ (Gordon[1]): 55 functieniveau 0 – volledig vermogen tot persoonlijke zorg; 55 functieniveau 1   – heeft apparaten of hulpmiddelen nodig; 55 functieniveau 2  – heeft hulp of begeleiding van anderen nodig; 55 functieniveau 3  – heeft hulp van een ander (en hulpmiddelen en apparatuur) nodig; 55 functieniveau 4 – is volledig van anderen afhankelijk.

16

De afhankelijkheid van de omgeving neemt toe doordat de ondersteuningsbehoefte op zowel fysiek als psychisch gebied toeneemt. De sociale zelfredzaamheid van iemand met een verstandelijke beperking neemt af met het proces van ouder worden. Zij hebben vaak een relatief klein netwerk en ouders (die vaak de rol van centrale mantelzorger lang hebben vervuld) zijn op latere leeftijd vaak overleden. Mensen met een verstandelijke beperking hebben veelal geen kinderen. De (inmiddels) vanzelfsprekende betrokkenheid van familie bij de zorg die een organisatie levert, was er in het verleden niet. Veel organisaties kennen een traditie waarin familieparticipatie niet wenselijk was en dus is de betrokkenheid van broers en zussen bij de zorg rond ouderen met een verstandelijke beperking niet vanzelfsprekend, omdat de aandacht hiervoor in instellingen voor mensen met een verstandelijke handicap vaak ontbrak. Het gegeven dat de

16.5 • Verstandelijk beperkte ouderen – de thema’s

245

kleinschaliger wooninitiatieven in de wijken niet altijd hebben geleid tot integratie, betekent dat de eenzaamheid van de ouderen soms nog verder is vergroot. Het wegvallen door overlijden van bewoners uit de vaste groep is ten slotte een laatste gegeven waardoor de eenzaamheid op latere leeftijd toeneemt. De afhankelijkheid van professionele ondersteuners neemt daarmee eveneens toe. Het achterhalen van de ondersteuningsvraag en -behoefte valt niet mee bij iemand met een verstandelijke beperking, zeker wanneer de ouderdomsverschijnselen (zoals zintuiglijke achteruitgang, dementie) het moeilijk maken de zelfbepaling van de cliënt en de eigen wensen in beeld te krijgen. Daarnaast kent de groep ouderen met een licht verstandelijke beperking veel zorgmijders zonder netwerk, zeker daar waar sprake is van een combinatie met psychiatrische problematiek. 16.5.4 Wonen

Meer dan de helft van de mensen met een verstandelijke beperking woont samen met anderen met een verstandelijke beperking, meestal in een woonvoorziening in de wijk. Er zijn verschillende woonvormen, die zijn afgestemd op de mate van zelfstandigheid (en de mate van de beperking) en natuurlijk ook op de behoefte van de persoon zelf. We lichten de belangrijkste woonvormen hier kort toe: 1. Grote woonvormen: in een grote woonvorm wonen veel mensen met lichamelijke of meervoudige beperkingen bij elkaar. Deze mensen wonen zo zelfstandig mogelijk. Meestal is in een grote woonvorm alles bij de hand: hulp bij dagelijkse bezigheden, maaltijden, geneeskundige hulp en activiteiten voor overdag. Je deelt zelf je dag in en doet daarbij zo veel mogelijk zelf. Als je hulp nodig hebt moet je dit vragen. Om in een grote woonvorm te wonen heb je een indicatie nodig. 2. Kleine woonvormen: worden ook wel gezinsvervangende tehuizen genoemd. Je kunt er met zorg en begeleiding redelijk zelfstandig wonen. Er wonen wel zo’n vijftien tot veertig anderen. In de meeste kleine woonvormen heeft iedere bewoner zijn eigen kamer en worden er een aantal voorzieningen gedeeld, zoals een keuken en een gemeenschappelijke huiskamer. Vaak is er wel een eigen badkamer en soms hebben de bewoners een eigen kitchenette (minikeuken). In kleine woonvormen is beperkte hulp mogelijk. Er is ADL-hulp (hulp bij de algemene dagelijkse levensverrichtingen) en begeleiding. Kleine woonvormen liggen verspreid over heel Nederland in gewone woonwijken. De opzet van de woonvormen verschilt. In de ene woonvorm ligt de nadruk op gezamenlijke activiteiten en in de andere juist op zelfstandigheid. Om te kunnen wonen in een kleine woonvorm heb je een indicatie nodig van het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). 3. Logeervoorzieningen: als je altijd thuis hebt gewoond, kan het fijn zijn om eerst rustig te ontdekken hoe het is om uit huis te gaan. Dit kan door te gaan logeren in een logeerhuis of een woonvorm. Tegelijkertijd kunnen logeervormen de situatie van de mantelzorgers thuis ontlasten. Iemand kan bijvoorbeeld afspreken er een weekend in de maand te logeren of een vaste dag in de week. 4. Wooninitiatieven: de meeste mensen willen zelf beslissen hoe ze wonen. Veel mensen met een beperking zetten daarom alleen of samen met anderen een eigen woonvorm op. Deze projecten zijn vaak bekend als wooninitiatieven, ouderinitiatieven of cliëntinitiatieven. Zo kunnen ze zelf bepalen waar en met wie ze wonen en welke zorg en begeleiding ze willen. De zorg wordt vaak ingekocht bij een erkende zorgaanbieder, maar er zijn ook mensen die zelf personeel in dienst nemen. Er zijn verschillende vormen van wooninitiatieven:

16

246

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

55 Een huis met een groep bewoners, variërend in grootte. Hierbij kan het zijn dat iedereen zijn eigen zit-slaapkamer heeft. 55 Een eigen appartement, waarbij er een gezamenlijke ruimte is voor bijvoorbeeld de maaltijden en verschillende activiteiten. 55 Gekoppelde wooneenheden, bijvoorbeeld een aantal appartementen in een appartementencomplex. 55 Enkele woningen in een straat met een steunpunt of zorgunit in de buurt (in samenwerking met bijvoorbeeld een woningcorporatie). 5. Thomashuizen: Thomashuizen zijn een initiatief van de vader van Thomas, een jongen met een verstandelijke beperking die geen passende woonvoorziening kon vinden. In een Thomashuis wonen zes tot acht volwassenen met een verstandelijke beperking. De woonvorm wordt geleid door zorgondernemers, meestal een echtpaar dat ook bij de woonvorm woont. Zij zijn eindverantwoordelijk voor de zorg en de aansturing van het zorgteam en dus ook voor de mensen die er werken en wonen. Elk Thomashuis heeft een eigen sfeer. De zorgondernemers en hun team vullen de zorg in zoals hun hart dat ingeeft. Bewoners richten hun eigen kamer in, beslissen zelf hoe hun dagbesteding eruitziet en kopen zelf hun zorg in. Zo kunnen de bewoners zich maximaal ontplooien en zichzelf zijn. Het uitgangspunt is: ‘gewoon samen leven.’ 6. Begeleid wonen: dit houdt in dat iemand zelfstandig woont en zelf een huur- of koopwoning op zijn eigen naam heeft, dus ook een woning naar eigen keuze op een plek naar eigen keuze. Twee tot vier uur per week komt er iemand langs voor begeleiding, bijvoorbeeld bij het regelen van geldzaken, bij het koken of bij het onderhouden van contacten. De begeleiders stimuleren vooral eigen initiatieven en het nemen van beslissingen. Begeleid wonen voor mensen met een verstandelijke beperking heet ook wel begeleid zelfstandig wonen (BZW).[6] Voor mensen met een verstandelijke beperking, ouderen in het bijzonder, biedt de woonomgeving een belangrijke structuur en veiligheid in het dagelijks leven. Zij hechten zich vaak meer dan anderen aan de vaste patronen, de geluiden, de geur, en het gezelschap van de medebewoners en de begeleiders. Vanzelfsprekend zijn zelfstandigheid en privacy bij het (groeps)wonen belangrijke elementen. Tegelijk is de aansluiting met medebewoners van groot belang, evenals een geslaagde integratie in de buurt. Het is belangrijk voor de oudere cliënt met een verstandelijke beperking dat een verhuizing alleen plaatsvindt als het niet anders kan. Een verhuizing gaat het vermogen om zich te accommoderen aan de nieuwe situatie vaak ver te boven, met vaak een groot verlies in alle levensdomeinen als gevolg.

16

16.6 Werken met ouderen met een verstandelijke beperking – tips

voor hulpverleners

Er is onderzocht wat mensen met een verstandelijke beperking zelf belangrijk vinden in de ondersteuning die zij van begeleider(s) nodig hebben: 1. Het opbouwen van een relatie met de cliënt. Mensen met een lichte verstandelijke beperking vinden het belangrijk dat een begeleider/hulpverlener aandachtig luistert, interesse toont, complimenten geeft, grenzen accepteert, hen vertrouwen geeft en hen ook als persoon accepteert en respecteert. 2. Het ondersteunen bij het maken van eigen keuzes, bij het geven van een mening, bij leefgebieden en bij ontwikkeling. Bij het bieden van ondersteuning vinden mensen met een

16.6 • Werken met ouderen met een verstandelijke beperking – tips voor hulpverleners

247

lichte verstandelijke beperking de houding van een begeleider/hulpverlener van belang, evenals de mate van zelfbeschikking en zelfbepaling die door iemand met een verstandelijke beperking wordt ervaren. 3. Communicatie: non-verbale communicatie zoals houding en de toon, en verbale communicatie, zoals de wijze waarop de begeleider iets zegt. Ten aanzien van de (verbale) communicatie dient een begeleider duidelijk en betrouwbaar te zijn en de cliënt volledige informatie te verschaffen. 4. Kennis over een cliënt: kennis die een begeleider dient te hebben over de mogelijkheden, het gedrag en de gevoelens van een cliënt. Mensen met een lichte verstandelijk beperking vinden dat een begeleider kennis dient te hebben over de (on)mogelijkheden, het karakter, de interesses en het emotioneel welbevinden van iemand met een lichte verstandelijke beperking, zonder daarmee een alwetende houding aan te nemen.[3]

16.6.1 Kernopgaven voor de professional in de zorg aan cliënten met

een verstandelijke beperking

De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, de branchevereniging van organisaties in de zorg voor mensen met een (verstandelijke) beperking, heeft in 2013 een competentieprofiel uitgebracht waarin de diverse specifieke vaardigheden in de zorg rond andere cliënten met een verstandelijke beperking worden beschreven. De kernopgaven die zij zien en die voor iedere professional gelden, geven wij hier kort samengevat weer. 55 Accepteren van achteruitgang versus ontwikkelen. Bij ouder wordende cliënten nemen de ontwikkelingsmogelijkheden af en is er vaak sprake van achteruitgang in termen van vaardigheden en redzaamheid. De begeleider/hulpverlener moet dit gegeven kunnen accepteren en recht doen aan de levensfase van de cliënt. Tegelijkertijd moet de begeleider oog houden voor de ontwikkelingsmogelijkheden die er wel zijn. 55 Betrokkenheid versus distantie. Het sociale netwerk van ouder wordende cliënten wordt kleiner. De redzaamheid neemt af en zij voelen zich vaker onveilig omdat zij minder grip op hun situatie hebben. Door deze omstandigheden worden oudere cliënten sterker afhankelijk van begeleiders en veel ouderen doen een sterker appel op hen. Om (veranderingen in) de ondersteuningsbehoefte van de cliënt te achterhalen en hem veiligheid te bieden, is betrokkenheid en emotionele nabijheid van belang. De balans tussen professionele distantie en betrokkenheid is van belang. 55 Werkzaamheden zelf uitvoeren versus inschakelen van anderen. Bij het ouder worden van cliënten neemt de intensiteit van multidisciplinair werken veelal toe, onder meer omdat de oorzaak van gedragsveranderingen en achteruitgang bij de cliënt vaak niet meteen duidelijk is. Daarnaast brengt het verouderingsproces met zich mee dat de ondersteuning en verzorging van cliënten intensiever en complexer wordt. 55 Belangen van de cliënt en de betrokkenen versus (financiële) mogelijkheden binnen de organisatie. Oudere cliënten hebben steeds meer een intensieve verzorging en ondersteuning nodig bij het dagelijks leven. Dit vergt veel tijd en geduld van de begeleider. Begeleiders staan voor de opgave om het tempo af te stemmen op dat van de cliënt, waarbij de beschikbare tijd een complicerende factor kan zijn.[6]

16

248

Hoofdstuk 16 • Thema 3: Ouderen met een verstandelijke beperking

16.7 Studievragen en opdrachten ?? 1.  N  oem de onderscheidende kenmerken van het ouder worden van iemand met een verstandelijke beperking. 2.  Beredeneer hoe een oudere met een verstandelijke beperking als volwaardig burger kan participeren in de maatschappij. Bedenk welke ondersteuning jij hierbij zou bieden. 3.  Noem de factoren die van belang zijn voor het totale welbevinden van ouderen met een verstandelijke beperking. Bedenk hoe je het totale welbevinden in kaart kunt brengen.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur Hermsen, P., Keukens, R. & Meer, J. van der (2011). Mensen met een verstandelijke beperking. Deventer: Van Tricht. 2. Kerr, D. (2010). Verstandelijke beperking en dementie – Effectieve interventies. Antwerpen: Garant. 3. Roeleveld, E., Embregts, P., Hendriks, L., Bogaard, K. van der & Verbrugge, C. (2010). Zie mij als mens! Handleiding trainer. Nijmegen: HAN. 4. Toolkit ouderen via 7 www.vgn.nl, geraadpleegd november 2013. 5. VGN (2013). Ouderen – Competentieprofiel voor beroepskrachten in het primaire proces van de gehandicaptenzorg die ondersteuning bieden aan ouder wordende cliënten. Utrecht: VGN. 6. 7 www.opeigenbenen.nu en 7 www.thomashuizen.nl, geraadpleegd november 2013. 1.

16

249

Thema 4: Ouderenmishandeling Magteld Beun

Leerdoelen –– Je kent de definitie van ouderenmishandeling, evenals de zes vormen van mishandeling die worden onderscheiden. –– Je kent de stappen uit de meldcode, en weet dat deze niet lineair, maar flexibel ingezet dienen te worden. –– Je hebt je een mening gevormd over het patroon tussen dader en slachtoffer en het patroon van cyclisch geweld dat kan bestaan, de kenmerken daarvan en de rol van de hulpverlener ten aanzien van beide partijen. –– Je kent de symptomen die wijzen op ouderenmishandeling, evenals de risico’s bij dader en slachtoffer. –– Je weet waar je vermoedens van huiselijk geweld of geweld door professionals kunt melden.

17.1 Inleiding – 252 17.2 Ouderenmishandeling – wat is dat eigenlijk? – 253 17.3 Cyclus van geweld – 256 17.4 De plegers, de risico’s – 257 17.4.1 De plegers – 257 17.4.2 De risico’s – 259

17.5 De signalen – 261 17.6 Tips voor hulpverleners – 262

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_17, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

17

17.7 Het landelijke basismodel meldcode huiselijk geweld – 264 17.7.1 Stap 1: In kaart brengen van signalen bij vermoeden van mishandeling – 264 17.7.2 Stap 2: Overleggen met een collega of het Algemeen Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG) – 265 17.7.3 Stap 3: Gesprek met de cliënt – 266 17.7.4 Stap 4: Wegen van het geweld of de kindermishandeling – 266 17.7.5 Stap 5: Beslissen: hulp organiseren of melden – 267

17.8 Geheimhouding – 269 17.8.1 Spreken is zilver, zwijgen is … – 270 17.8.2 Conflict van plichten – 270

17.9 Studievragen en opdrachten – 271 Literatuur – 272

Thema 4: Ouderenmishandeling

251

17

252

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

Yes I think I’m okay I walked into the door again If you ask that’s what I’ll say And it’s not your business anyway I guess I’d like to be alone With nothing broken, nothing thrown Just don’t ask me how I am Just don’t ask me how I am … Susan Vega (1959), singer-songwriter

17.1 Inleiding

17

Het onderwerp huiselijk geweld en kindermishandeling staat op de agenda van de politiek, maar is ook een thema waarvoor binnen hulpverleningsorganisaties veel aandacht is, niet in de laatste plaats vanwege de Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Deze wet verplicht organisaties een protocol of stappenplan te ontwikkelen dat wordt gevolgd wanneer er sprake is van (een vermoeden van) huiselijk geweld. De wet verplicht hulpverleners dus niet om huiselijk geweld te melden. Huiselijk geweld is niet alleen kindermishandeling, die hiermee steeds in een adem wordt genoemd. Ook ouderenmishandeling is nadrukkelijk een vorm van huiselijk geweld. Ouderenmishandeling vindt ook buiten de huiselijke sfeer plaats, namelijk door professionals in zorginstellingen. Naar schatting 160.000 mensen boven de vijfenzestig worden jaarlijks mishandeld. Uit onderzoek blijkt dat één op de twintig ouderen te maken krijgt met ouderenmishandeling. Bij de zorg aan dementerenden ‘ontspoort’ een derde van de mantelzorgers. En mogelijk zijn deze cijfers nog maar het topje van de ijsberg. Ouderenmishandeling roept een aantal belangrijke vragen op, allereerst natuurlijk hoe iemand komt tot mishandeling. Wat zijn dit voor mensen? Verder roept het vragen op rond het slachtoffer: hoe komt het dat het geweld kan plaatsvinden, waarom stopt het niet en wat doet geweld met iemand? Een volgende vraag is of er mensen zijn in de omgeving die getuige zijn van het geweld: is voor hen voldoende helder waar ze getuige van zijn? Durven ze in te grijpen? Heeft de huisarts signalen kunnen opvangen? Zie jij het als hulpverlener? En dan natuurlijk de belangrijke vraag hoe het geweld gestopt kan worden. We staan in dit hoofdstuk stil bij de definitie van ouderenmishandeling, beschrijven de verschillende vormen, kenmerken, signalen en dilemma’s, en gaan in op tips rond gespreksvoering. Het belang van goede hulpverlening en een daadkrachtig optredende professional zal na het lezen van dit hoofdstuk duidelijk zijn geworden. Duidelijk zal ook zijn dat goede hulpverlening en adequaat handelen veel vraagt van de sociaal werker. In de digitale leeromgeving die hoort bij dit hoofdstuk is het basismodel voor een meldcode te vinden, evenals het protocol ouderenmishandeling en een vragenlijst die ondersteunt bij het signaleren van ouderenmishandeling.

253

17.2 • Ouderenmishandeling – wat is dat eigenlijk?

17.2 Ouderenmishandeling – wat is dat eigenlijk? Erik (45)

‘Mijn buren runden jarenlang de buurtsuper bij ons in het dorp en als kleine jongen liep ik daar vaak binnen. De buurman overleed en zijn vrouw kwam er op 75-jarige leeftijd alleen voor te staan. Tot overmaat van ramp kreeg ze vlak daarna een beroerte. Ze kon niet meer voor zichzelf zorgen. Toch wilde ze in het dorp blijven wonen, in dat enorme huis. Een neef, die niet al te ver weg woonde, zou de zorg wel op zich nemen. Daarna zag ik mijn buurvrouw eigenlijk nooit meer. Op zich niet zo verwonderlijk, omdat ze slecht ter been was. Maar waar ik aan het begin nog wat geluid van de tv of een gesprek hoorde, werd het na verloop van tijd muisstil. En ik zag die neef nauwelijks meer. Na weken zag ik hem weer eens naar binnen gaan. Ik heb toen aangebeld, maar hij wilde me niet binnenlaten. Daarop heb ik het Steunpunt gebeld. De medewerker vroeg of ze iemand langs moest sturen, maar na overleg met haar besloot ik om het zelf nog eens te proberen. De volgende dag ging ik terug en de buurvrouw deed open. Ik kon mijn ogen niet geloven toen ik haar zag: ze was ernstig vermagerd en droeg vuile kleren. En toen ik wat te drinken wilde inschenken en in de koelkast keek, bleek er alleen appelmoes in huis te zijn. Ik wist niet of ik me ermee mocht bemoeien, maar ik deed het gewoon en zocht hulp voor mijn buurvrouw.’[14]

De meest gehanteerde definitie van ouderenmishandeling is:

»

 Al het handelen of nalaten van handelen van al degenen die in een persoonlijke of professionele relatie met een oudere staan, waardoor deze (herhaaldelijk) lichamelijk en/of psychisch en/ of materieel schade lijdt, dan wel vermoedelijk lijden zal, en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid.[1] 

«

Opvallend in deze definitie is natuurlijk dat ook mensen die in een professionele relatie staan tot de oudere specifiek worden genoemd. Daarmee wijkt de definitie van ouderengeweld af van de ‘gewone’ definitie van huiselijk geweld. Het treffendste woord in de definitie van ouderenmishandeling is het woord ‘afhankelijkheid’. Veel ouderen zijn tot op hoge leeftijd autonoom, maar een aantal ouderen is – als gevolg van fysieke of geestelijke achteruitgang – geheel of gedeeltelijk afhankelijk van zorg en steun uit de omgeving. Afhankelijkheid vergroot de kans op mishandeling. Er worden zes verschillende vormen van ouderenmishandeling onderscheiden:[12] 1. Lichamelijke mishandeling: blauwe plekken, schrammen, zwellingen, fracturen of brandplekken: deze symptomen kunnen het gevolg zijn van fysieke mishandeling. Soms worden ouderen vastgebonden aan een stoel of bed. Ze vertonen dan striemen aan polsen of enkels. Een minder zichtbare vorm van lichamelijke mishandeling is het geven van te weinig of juist te veel medicijnen (bijvoorbeeld slaapmiddelen). Zie ook de casus van Sharon in het kader. Sharon (25)

‘Mijn opa en oma waren altijd alles voor me. Het deed me dan ook veel verdriet toen mijn oma overleed. Mijn opa, die 78 jaar is, bleef nog wel alleen wonen, maar dat ging niet echt. Hij begon al dement te worden toen mijn oma nog leefde en na haar dood werd het nog erger. Omdat hij niet snel in een verzorgingshuis terecht kon, besloot mijn moeder voor

17

254

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

hem te zorgen. Maar dat was gewoon te veel voor mijn ma. Werken, thuis komen en koken voor ons en ‘s ochtends vroeg, ‘s avonds en in het weekend naar mijn opa. Daar kwam bij dat mijn opa zich steeds meer onhandelbaar gedroeg. Hij liep verward door het huis, maakte van alles kapot of gilde de boel bij elkaar. Mijn ma probeerde van alles om hem rustig te maken. Een gesprekje houden, een tijdschrift geven, de tv aanzetten, dat soort dingen. Dat werkte allemaal niet. Radeloos bond ze hem met zijn enkels aan de stoel vast. En als hij dan begon te gillen, gaf ze hem een klap in zijn gezicht. Op een dag kwam ik langs om te kijken hoe het met opa ging. Zijn enkels zaten onder striemen. Ik heb er gelijk iets van gezegd tegen mijn moeder! Natuurlijk was dat geen leuk moment, maar wel nodig. Ze gaf toe dat de zorg haar te veel werd en dat er dingen moesten gaan veranderen.’[14]

2. Psychische mishandeling: bij psychische mishandeling is er sprake van schelden, treiteren en sarren, dreigementen, valse beschuldigingen, beledigingen of bevelen. Bij de oudere leidt dit tot gevoelens van angst, woede, verdriet, schuchterheid, verwardheid of apathie en het ondermijnt het zelfbewustzijn. 3. Verwaarlozing: lichamelijke verwaarlozing kan blijken uit ondervoeding, uitdroging, slechte hygiëne of wonden als gevolg van doorliggen. Maar ook het bieden van onvoldoende (medische) verzorging en het opzettelijk toedienen of onthouden van medicatie vallen onder verwaarlozing. Wanneer de geestelijke behoeften van ouderen worden genegeerd, zoals de behoefte aan aandacht, liefde, respect en ondersteuning, spreken we van psychische verwaarlozing. 4. Financiële uitbuiting: bij deze vorm van ouderenmishandeling gaat het om het wegnemen of profiteren van bezittingen van de oudere. Te denken valt aan diefstal van geld, juwelen en andere waardevolle spullen, aan verkoop of gebruik van eigendommen zonder toestemming en aan gedwongen testamentverandering. Ook iemand financieel kort houden is een vorm van uitbuiting. Voorbeelden van deze vorm van mishandeling zijn het zonder toestemming gebruikmaken van pinpasgegevens door degene die heeft aangeboden de financiën te beheren, afpersing – door geld te eisen voor (arme) kleinkinderen, het doen van valse beloftes over ‘leningen’ die nooit zullen worden terugbetaald. Zie ook de casus van Christine in het kader. Christine (32)

17

‘Ik vond het zo oneerlijk. Ik stond dag en nacht voor haar klaar, in mijn eentje. Mijn moeder is pas 57, maar ze tobt al een aantal jaren met haar gezondheid. Dus hielp ik haar bij het boodschappen doen, het huis schoonmaken, wassen, strijken … Er kwam geen einde aan. Op een gegeven moment dacht ik: wat krijg ík ervoor terug? Het begon met kleine dingen. Ik nam wat tijdschriften en de krant mee, want die las ze toch niet. Daarna werd het de cd-speler, video en zo, want die gebruikte ze ook niet. Uiteindelijk haalde ik bijna dagelijks geld van haar rekening om er in de stad wat leuke dingen voor mezelf van te kopen. In het begin onder het mom van ‘boodschappen voor ma’. Later dacht ik er niet eens meer bij na. Ik merkte in die tijd dat mijn moeder steeds minder blij was me te zien. Als ik bij haar langs kwam zei ze: je hoeft al die dingen niet voor me te doen hoor. Op een dag wilde ze me eigenlijk niet binnenlaten. Toen ik haar vroeg wat er aan de hand was, barstte ze in tranen uit. Ze had al maanden in de gaten dat ik haar geld opmaakte, maar durfde er niets van te zeggen. Ze voelde zich schuldig, omdat ik haar zo goed hielp, en nam het voor lief. Ik ben ontzettend geschrokken van dat gesprek. Ik heb gewoon mijn eigen moeder uitgebuit.’[14]

17.2 • Ouderenmishandeling – wat is dat eigenlijk?

255

5. Seksueel misbruik: ouderen kunnen het slachtoffer zijn van seksueel misbruik, zoals exhibitionisme, het ongewenst confronteren met pornografisch materiaal, het betasten van het lichaam, seks zonder instemming en verkrachting. Zie ook de casus van de vrouw van 82 jaar in het kader. Vrouw (82)

Een vrouw van 82 jaar meldt zich bij het ziekenhuismaatschappelijk werk, met een expliciete vraag rond problemen met seksualiteit binnen haar huwelijk. Ze komt alleen op gesprek. Ze heeft borstkanker gehad en als gevolg daarvan recent een operatie aan haar borsten ondergaan. Seks vond ze met het vorderen van de jaren steeds lastiger worden – knuffelen was wat haar betreft goed genoeg. Nu ze haar lichaam als geschonden ervaart en ook pijn ervaart bij het vrijen is ze wat haar betreft ‘wel klaar met seks’. Haar man denkt daar echter heel anders over. Ze heeft hem al vaak verteld dat ze ‘niet meer wil’. En heeft hem ook uitgelegd waarom. De heer is echter beginnend dementerend en vergeet haar verhaal. Zijn dementie zorgt voor seksueel ongeremd gedrag – hij wil iedere avond seks. En komt iedere avond opnieuw. Soms meerdere keren per nacht. Mevrouw is de wanhoop nabij.

6. Schenden van grondrechten: hiervan is sprake wanneer de rechten van ouderen, zoals het recht op zelfbeschikking, vrijheid en privacy, worden ingeperkt. Bijvoorbeeld door post achter te houden, bezoekers weg te sturen en de oudere te verhinderen het huis te verlaten. Of door een (gedeeltelijk) wilsbekwame oudere zijn eigen beslissingen te onthouden. Meer meldingen ouderenmishandeling Ouderenmishandeling wordt steeds vaker gemeld bij de meldpunten. In het jaar 2011 zijn in totaal 994 meldingen gedaan, een stijging van 16% ten opzichte van 2010. Dat zegt het Landelijk Platform Bestrijding Ouderenmishandeling, dat de cijfers naar buiten brengt ter gelegenheid van 15 juni: de dag waarop internationaal aandacht wordt gevraagd voor ouderenmishandeling. Naar schatting krijgen jaarlijks meer dan 160.000 ouderen in Nederland te maken met ouderenmishandeling. Het zijn voornamelijk professionals werkzaam bij het ouderenwerk, welzijnswerk, politie of een zorginstelling, die melden. Psychische mishandeling (40%) kwam het vaakst voor. Daarna lichamelijke mishandeling en financiële uitbuiting (beide 23%), verwaarlozing (7%) en schending van rechten (6%). Seksueel misbruik wordt zeer zelden gemeld. In de meeste situaties is de pleger een (klein)kind (34%) of (ex-)partner (27%). Het blijkt dat vrouwen (71%) veel vaker slachtoffer van ouderenmishandeling zijn dan mannen (29%). Twee derde van de meldingen betreft moedwillige (opzettelijke) mishandeling en een derde betreft ontspoorde zorg. Slechts 1% van de meldingen betreft mishandeling door een beroepskracht.[5]

Meestal zijn deze verschillende vormen van mishandeling niet apart te onderscheiden, maar is er sprake van een samenhang van verschillende vormen van mishandeling en vinden ze voor of na elkaar of gelijktijdig plaats. Te denken valt aan de zoon die de pinpas van zijn moeder van 82 jaar zelf gebruikt (financiële uitbuiting) en haar bedreigt wanneer ze dit ontdekt (psychische mishandeling) en haar uiteindelijk slaat wanneer zij daadwerkelijk de telefoon pakt om haar dochter hierover te bellen (lichamelijke mishandeling).

17

256

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

17.3 Cyclus van geweld[10]

17

Hoe komt het nu dat degene die het geweld overkomt niet zorgt dat het geweld stopt? Hoe komt het nu dat een dader doorgaat met het plegen van geweld of misbruik? Ouderenmishandeling kan plaatsvinden vanuit machteloosheid of kan met opzet worden gedaan. Het kan een incident betreffen maar ook structureel zijn. Een incident dat voortkomt uit machteloosheid valt onder de definitie ouderenmishandeling en kan verstrekkende gevolgen hebben. Het is daarmee niet ‘minder erg’ dan structureel geweld dat bewust, met opzet (moedwil), wordt gepleegd. Mishandeling, huiselijk geweld en daarmee ook ouderenmishandeling stoppen eigenlijk nooit vanzelf – maar blijven eenmaal gedaan, vaak terugkomen. En daarom wordt de mishandeling ook vaak afgebeeld als een doorlopende cirkel. Wanneer er sprake is van partner- of huiselijk geweld wordt de cyclus van geweld gebruikt om het verloop te illustreren. In 7 par. 17.2 beschreven we de zes vormen van ouderenmishandeling. Partnergeweld of huiselijk geweld kunnen, zoals we in deze voorbeelden zagen, vormen van ouderenmishandeling zijn. Niet alle vormen van geweld zullen zich zo duidelijk openbaren in de vorm van de cyclus die we hier beschrijven. Met name bij lichamelijk geweld, psychische mishandeling, seksueel misbruik en verwaarlozing zal de geweldscirkel inzicht kunnen geven in het patroon. Fase 1 – oplopende spanningen: Vaak is het moeilijk precies aan te geven hoe de toenemende spanningen ontstaan. Slachtoffer en pleger ontwikkelen een patroon waarin woordenwisselingen, schelden, dreigen en verwijten over en weer plaatsvinden. Er is sprake van onenigheid zonder dat hiervoor een oplossing is – het blijft terugkeren, doorgaan en opstapelen. Wat begint als geïrriteerdheid wordt steeds grotere boosheid. Fase 2 – aanloop naar (nieuw) geweld: De spanningen hopen zich op. Wanneer er al eerder sprake is geweest van geweld, is er sprake van angst voor wat komen gaat, onderwerping en vergaande woede; er wordt gescholden, er wordt gesmeten. Misschien gaat een van de twee wel alle conflicten uit de weg – alles om maar te voorkomen dat het uit de hand loopt. De ander kan zich hierdoor nog agressiever gaan gedragen. Fase 3 – de geweldsuitbarsting: Veel slachtoffers van huiselijk geweld proberen koste wat kost te voorkomen dat de bom barst. Maar als het uiteindelijk toch gebeurt, is er vaak niet eens een echte aanleiding. Voor het gevoel van de plegers van huiselijk geweld is het moment volkomen terecht dat ze door het lint gaan. De spanningen escaleren in fysiek, seksueel of psychisch geweld. In veel relaties waarin geweld gebruikt wordt, wordt het geweld stukje bij beetje extremer. Fase 4 – wittebroodsweken: Er is sprake van shock, ontkenning, ongeloof en schaamte. Bij het slachtoffer – maar vaak ook bij de dader. Als het geweld achter de rug is volgt vaak berouw. Er worden excuses gemaakt, er wordt beterschap beloofd – het zal nooit meer gebeuren. Dat berouw is meestal oprecht. De pleger neemt het zichzelf kwalijk, voelt zich rot en schaamt zich. Het wordt weer goedgemaakt. Emotioneel komen dader en pleger weer dichter tot elkaar. Als na fase 4 de spanningen weer oplopen, is men terug in fase 1. Deze cirkel laat zien dat geweld een probleem is dat zichzelf herhaalt. Het maakt ook duidelijk waarom slachtoffers van geweld binnen deze cyclus de banden met de persoon die hen mishandelt niet gemakkelijk doorsnijden. De cyclus wordt naarmate het geweld een structureel patroon is vaak steeds sneller doorlopen – en daarmee wordt het tijdsverloop van de cirkel steeds korter. Het geweld vindt in alle lagen van de bevolking en binnen iedere sociaaleconomische klasse plaats.

17.4 • De plegers, de risico’s

257

Partnergeweld Een politievrouw uit Zuid-Holland vertelde dat zij ooit betrokken was geraakt bij een geweldsincident tussen oudere partners. Het was een hoogbejaard echtpaar – een man en een vrouw. Ze waren meer dan veertig jaar getrouwd. Hij was een brute, dominante man. Zij was een onderdanige, zwijgzame vrouw. Hij had zijn vrouw een leven lang gekleineerd en was nooit aardig of hartelijk voor haar geweest. Hij noemde haar bijvoorbeeld nooit bij haar naam, hij sprak haar aan met ‘het’: ‘Het, een biertje!’, ‘Het, de telefoon gaat!’ Zij had dat allemaal meer dan veertig jaar over zich heen laten komen. Naarmate ze ouder werden, werd hij steeds afhankelijker. Zij moest hem helpen bij de meest gewone dingen: opstaan uit bed, aankleden, eten. Op een gegeven moment, terwijl zij aan het stofzuigen was, viel hij languit op de grond. Hij kon zelf niet opstaan en riep ‘Het …!’ De vrouw moest hem oprapen, maar deed dat niet. Waarschijnlijk kwam opeens, op dat moment, alle opgekropte woede van de afgelopen veertig jaar bij haar naar boven. In plaats van haar man overeind te helpen, sloeg ze hem met de stofzuigerslang op het hoofd – zo lang en hard, tot hij uiteindelijk overleed.[2]

17.4 De plegers, de risico’s

Ouderen vragen er niet om mishandeld te worden en plegers hebben vaak niet vanaf het eerste contact met de oudere het plan om opzettelijk te mishandelen. Een pleger zal er alles aan doen om te voorkomen dat het slachtoffer er met anderen over gaat praten. In deze paragraaf bespreken we de kenmerken van de pleger en de factoren die het risico vergroten om dader of slachtoffer te worden. 17.4.1 De plegers

Ouderenmishandeling vindt vaak plaats binnen het familieverband. Bij 43% van de meldingen gaat het om (klein)kinderen, bij 37% om (ex)partners die hun partner mishandelen, bij 8% om andere familieleden en bij 9% om kennissen en buren.[13] Globaal zijn er drie categorieën daders (plegers) te onderscheiden: 1. Naasten, bekenden uit het directe netwerk van de oudere: mishandeling door partners, ex-partners, gezinsleden, familieleden of huisvrienden. Deze vorm van mishandeling is een vorm van huiselijk geweld. De oudere is geheel of gedeeltelijk afhankelijk van diegene die mishandelt. De mishandeling kan zowel het resultaat zijn van actief (met opzet) als van passief handelen (het bewust nalaten van handelingen (vaak zorg)). Het is belangrijk om op te merken dat onderzoek naar ouderenmishandeling niet heeft aangetoond dat er een cultureel bepaalde factor aanwezig is.[3] Ouderenmishandeling komt in alle culturen en sociale lagen van de bevolking voor. Partnergeweld is in die zin een bijzondere categorie, omdat er vaak gedurende een lange periode in de relatie sprake is van deze vorm van geweld. 2. Mantelzorgers: soms is de mishandeling een gevolg van overbelasting van de centrale verzorger(s) in het netwerk. Het gaat hier dan niet zozeer om doelbewuste mishandeling, maar om mantelzorg die door overbelasting, onkunde en/of onmacht omslaat in verkeerde behandeling, verwaarlozing of mishandeling. De term die hiervoor wordt gebruikt, is ‘ontspoorde zorg‘ – maar duidelijk is dat het hier nog steeds gaat om een vorm van mishandeling.

17

258

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

Ontsporing kan niet alleen in vorm sterk verschillen, maar ook in ernst. Waar de grens tussen goede mantelzorg en ontspoorde zorg precies ligt, kan per geval en per persoon verschillen. Kenmerkend is de (soms wederzijdse) afhankelijkheidsrelatie tussen het slachtoffer en de pleger(s). Wanneer er sprake is van ontsporing van de zorg, is er in bijna alle gevallen sprake van twee slachtoffers (zowel dader als pleger). Beiden zouden het graag anders zien, beiden voelen zich klemgezet en zien geen uitweg meer. Beiden lijden eronder. Bij ontspoorde zorg is bij aanvang van de mishandeling sprake van het ontbreken van opzet. De daden komen voort uit onmacht en moeten eigenlijk worden gezien als een noodkreet. Zie ook de casus van mevrouw Jansen in het kader. ‘Ze is zo zwaar!’

Mevrouw Jansen is 83 jaar, dementeert en weegt 104 kilo. Ze woont met haar man, klein en mager, in het huis waar de kinderen zijn geboren en zij zijn daar erg aan gehecht. Meneer Jansen vertelt de wijkzuster: “Gisteravond moest ze naar de wc en heb ik haar daarmee geholpen, maar toen ze klaar was kreeg ik haar niet meer opgebeurd. Ze verzette zich daar ook tegen. Ik was zo moe dat ik dacht: “Bekijk jij het maar!” en heb haar op de pot laten zitten. Ik ben naar boven gegaan en naar bed. Vanochtend lukte het me om haar ervan af te krijgen.’[4]

3. Professionals: mishandeling door professionals vindt ook plaats. Het moedwillig toebrengen van schade of letsel, of het opzettelijk onthouden van zorg binnen (zorg) instellingen komt voor. Deze vorm van mishandeling kan te maken hebben met overbelasting van de professional, maar kan ook gebaseerd zijn op een persoonlijkheidsprobleem of -stoornis van de hulpverlener. Incidenteel kan er ook sprake zijn van een ‘instellingscultuur’ die gebaseerd is op ‘ontmenselijking’ van de zorg – waar onder het mom van cynisme en humor de meest vreselijke excessen kunnen plaatsvinden die worden uitgevoerd door meerdere hulpverleners.1 Er bestaat een speciaal meldpunt bij de Inspectie voor de Volksgezondheid waar mishandeling van ouderen binnen instellingen (dus door professionals of de daar werkende vrijwilligers) gemeld moet worden.2 De behandeling van deze signalen leidt tot een onderzoek en een afhandeling binnen het klacht-, tucht- of strafrecht. Relatie slachtoffer–pleger Meestal is er sprake van een familieverband tussen slachtoffer en pleger. In 35% van de situaties gaat het om (klein)kinderen, in 27% gaat het om (ex-)partners die hun partner mishandelen, in 24% gaat het om andere familieleden en in 9% gaat het om kennissen of buren. Slechts 1% betreft meldingen van mishandeling door een beroepskracht.[5]

17

Het voeren van een gesprek met een pleger is vaak lastig, omdat de eigen emoties, waarden en normen, en dus de eigen ideeën rond het geweld en de persoon die dit heeft uitgevoerd een rol spelen. De eigen ervaringen en ideeën van de hulpverlener kleuren diens kijk op de wereld. Per persoon kan verschillend worden gedacht over wat wel of niet grensoverschrijdend is. De 1

2

In 1997 verschenen berichten in de krant waarbij duidelijk werd dat personeel van een afdeling waar dementerende ouderen verbleven hockey had gespeeld met een kunstgebit en bewoners samen had laten douchen. In 1999 was er opnieuw een incident waarbij een vijftal verzorgenden bewoners hadden bespuugd, geschopt en geslagen. Dit kan via: 7 http://www.igz.nl/onderwerpen/handhavingsinstrumenten/incidententoezicht/melden/ patient-of-client/index.aspx

17.4 • De plegers, de risico’s

259

visie op dadergedrag kan gekleurd worden door een persoonlijke ervaring met geweld. In de opdracht die horen bij dit hoofdstuk komen we terug op het persoonlijke aspect en het belang van kennis en inzicht als (jonge) professional op dit punt. Op welk moment in het proces van een vermoeden van ouderenmishandeling het gesprek met de pleger het best kan plaatsvinden, bespreken we in de paragraaf (7  par. 17.7) waar we de stappen van de meldcode huiselijk geweld (en ouderenmishandeling) beschrijven. Plegers moeten weten dat hun gedrag niet goed te praten is, dat het niet normaal is en niet kan worden geaccepteerd. Om het geweld te stoppen is niet alleen zorg nodig voor het slachtoffer, maar ook het organiseren van hulp voor de pleger is een belangrijke stap om herhaling te voorkomen. Hulpverlening aan plegers is complex, maar er zijn verschillende organisaties gespecialiseerd in hulpverlening aan daders. De hulp kan vrijwillig worden ingezet, maar ook plaatsvinden binnen een (semi)verplicht kader. Wanneer je meer wilt weten over het aanbod van hulpverlening aan daders in de regio waar jij woont of werkzaam bent, kun je dat navragen bij het Steunpunt Huiselijk Geweld van jouw stad of regio (zie 7 www.shg.nl). Meer informatie over daderhulpverlening is te vinden in de digitale leeromgeving die bij dit hoofdstuk hoort. 17.4.2 De risico’s

Er zijn een aantal factoren aan te wijzen die het risico op het ontstaan van een geweldsrelatie vergroten. Duidelijk moet zijn dat deze opsomming niet het ‘recept’ bevat om geweld de analyseren, noch biedt het een garantie om een geweldsrelatie op te sporen. Onderstaande opsommingen[2,7,8,12] vragen van de lezer de flexibiliteit om de risico’s te zien als meest voorkomende patronen, waar vele variaties in de praktijk op mogelijk zijn.

Risicofactoren bij de pleger

55 Afhankelijkheid: De pleger kan afhankelijk zijn van het slachtoffer, bijvoorbeeld voor huisvesting (wanneer de dochter na een scheiding tijdelijk inwoont bij moeder), sociale contacten (een zoon met beperkte intelligentie die voor zijn contacten afhankelijk is van zijn ouders bij wie hij blijft wonen) of inkomen. 55 Overbelasting: De zorg is te veel geworden of de zorgbehoefte is groter dan de mantelzorger kan bieden (ontspoorde zorg). Deze mantelzorger kan een (ex)partner zijn, maar ook een zoon, dochter, neef of nicht die geconfronteerd wordt met langdurige werkloosheid, moeilijkheden op het werk, relatieproblemen of schulden. 55 Psychische gesteldheid: De pleger kan psychiatrische problemen of ontwikkelingsstoornissen hebben. Alcoholisme, drugs- en gokverslaving vergroot het risico op mishandeling. 55 Familiegeschiedenis: Een kind dat opgroeit in een gezin waar sprake van geweld is (het kind als slachtoffer), kan deze omgangsvorm toepassen in de zorg voor zijn vader/moeder, de voormalige ‘dader’ – en wordt zo zelf een pleger van geweld. 55 Eerdere mishandeling: Als er in een relatie eerder sprake is geweest van geweld, is het risico groot dat dit vroeg of laat weer zal gebeuren. En vanzelfsprekend worden mensen in een relatie waarin sprake is van geweld ook oud(er).

Risicofactoren bij het oudere slachtoffer

Niet iedere oudere wordt het slachtoffer van mishandeling. Een oudere die een goed sociaal netwerk heeft, actief is en zijn financiën zelf beheert, loopt een minder groot risico dan een dementerende alleenstaande vrouw met een aan drugs verslaafde neef die haar zaken behartigt. Er is dan ook een aantal factoren te noemen die los van elkaar, maar zeker bij elkaar opgeteld

17

260

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

(zoals in het zojuist beschreven voorbeeld), het risico op mishandeling vergroten. Belangrijk ‘ingrediënt’ is de toenemende afhankelijkheid van zorg door lichamelijke en geestelijke achteruitgang. De afhankelijkheid kan ook van financiële of van emotionele aard zijn. Andere factoren die aan de kant van het slachtoffer een rol kunnen spelen zijn: 55 Familiegeschiedenis: gewelddadig met elkaar omgaan kan van generatie op generatie worden overgedragen. 55 Ingrijpende voorvallen: gebrek aan interesse of zingeving wanneer er sprake is van een groot verlies en rouw: de dood van een geliefd persoon, verlies van een baan of scheiding van een huisgenoot. ‘Het maakt me niet meer uit wat er gebeurt.’ Maar ook een onverwachte opname in het ziekenhuis is zo’n voorval – mensen die het beste met je voorhebben, bieden dan aan te zorgen voor huisdieren, planten, was of financiën. 55 Isolement: het slachtoffer heeft weinig contact met de buitenwereld, mogelijk na een verhuizing. Het kan gaan om een oudere die alleenstaand is (ongehuwd of door verlies van partner), die geen kinderen heeft of die kinderen heeft die ver weg wonen of waarmee het contact verbroken is. 55 Dementie. 55 Een laag intelligentieniveau, eventueel in combinatie met psychiatrische problematiek. 55 Sterke behoefte aan seksuele contacten, het aangaan van een relatie met een nieuwe (jongere) partner of wanneer er sprake is van seksuele ongeremdheid door medicatiegebruik of aandoening (zoals dementie). Ouderenmishandeling 2012[5] . Tabel 17.1  Leeftijd van slachtoffers van ouderenmishandeling (bij 1027 meldingen) Leeftijd

Aantal slachtoffers

(percentage)

65 – 69

209

(26%)

70 – 79

289

(28%)

80 – 89

229

(29%)

Geslacht: Van 1027 meldingen is het geslacht van het slachtoffer bekend; in 70% van de situaties zijn vrouwen het slachtoffer, in 30% mannen; 35% woont met een partner, 39% is alleenstaand.

17

Hulpverlening aan slachtoffers wordt vanzelfsprekend ingezet op basis van de behoefte van de oudere zelf. Hulpverlening richt zich vaak op het ‘empoweren’ van de cliënt binnen zijn netwerk, waarbij gezondheid en welbevinden centraal staan. Wanneer er sprake is van mishandeling komt daar een dimensie bij: de zorg voor veiligheid (van cliënt maar ook van de hulpverlener) en het stoppen van het geweld. Bemoeizorg is niet zelden een manier om als hulpverlener iets concreets te doen met je ‘niet-pluis-gevoel’. Ook is crisisinterventie een manier om de hulpverlening vorm te geven. Deze interventies zijn er in eerste instantie op gericht om te zorgen voor veiligheid voor alle betrokkenen, in tweede instantie gaat het om het in veiligheid brengen van bezittingen. Samenwerken en coördineren van de hulpverlening zijn ook belangrijke elementen van de hulp die professionals bieden. En tot slot de directe opvang van de oudere (soms ook in praktische zin). Soms zelfs door het regelen van een (tijdelijk)

261

17.5 • De signalen

nieuw woonadres. Aandacht voor de psychische schade en het rouwproces dat volgt (angst, verdriet, kwaadheid) is in de gesprekken met de oudere natuurlijk een belangrijk aspect van de hulpverlening, nazorg en opvang. 17.5 De signalen

Het gevoel van schuld en schaamte is bij slachtoffers groot en men ‘hangt niet graag de vuile was buiten’. Het is dan ook vaak erg lastig om de signalen die wijzen op ouderenmishandeling verhelderd te krijgen. Vaak worden (directe) vragen naar het geweld door het slachtoffer ontkennend beantwoord.

» De combinatie van afhankelijkheid, kluwen van problemen en geringe medewerking van

slachtoffer en pleger(s) maakt het voor hulpverleners die zich zorgen maken om een oudere, moeilijke om hulp te bieden om geweld te stoppen. Dit is kenmerkend voor ouderenmishandeling.[8] 

«

Een bij ouderenmishandeling betrokken hulpverlener verwoordt de vertwijfeling als volgt:

» Het lastige is dat degene die belt meestal niet degene is om wie het gaat en dat maakt dat je,

eigenlijk net als bij kindermishandeling, om de persoon heen allerlei research moet doen om na te gaan of de signalen die je krijgt tekenen zijn van mishandeling. En dan zit je ook nog met het dilemma dat volwassen en ook ouderen, als autonoom worden gezien en zelf keuzes kunnen en moeten maken. Daar staat tegenover dat de oudere tegelijkertijd ook afhankelijk is. Het is altijd geschipper tussen die twee.[8] 

«

En vaak zorgt een combinatie van factoren (zichtbare signalen, persoonlijke reactie van de betrokkenen, een of meerdere items uit de vele ‘rijtjes’ die in dit hoofdstuk zijn opgenomen) tot een gevoel dat er iets ‘niet pluis’ is in de omgeving – en jij als hulpverlener ook een ‘niet-pluisgevoel’ hebt. Dit ‘onderbuikgevoel’ mag nooit genegeerd worden, maar het is wel van belang dat het wordt geobjectiveerd en met feiten onderbouwd. We gaan ervan uit dat studenten in opleiding en beginnende professionals nooit zonder consultatie van anderen hoeven te handelen naar aanleiding van een ‘niet-pluis-gevoel’. Toch besteden we uitgebreid aandacht aan de stappen die volgen wanneer er sprake is van een vermoeden van ouderenmishandeling en staan we stil bij interventiemogelijkheden en adviezen. Hoewel studenten en jonge professionals altijd zullen handelen in samenwerking met hun (werk)begeleider, is het van belang dat de ouderen met wie zij werken adequate hulpverlening ontvangen. Studenten en jonge professionals moeten dus goed op de hoogte zijn van het handelingskader wanneer er sprake is van ouderenmishandeling. Het mag niet gebeuren dat een mishandelde oudere ook nog het slachtoffer wordt van de handelingsverlegenheid van een professional (in opleiding) die hij voor zich heeft. Omdat sociaal werkers de belangrijkste melders zijn van ouderenmishandeling, is het de taak van iedere hulpverlener (ook van beginnende professionals) om ouderenmishandeling als thema binnen de hulpverlening te (h)erkennen. Het gesprek met de vermoedelijke dader en het mogelijke slachtoffer vraagt veel tact, respect en gespreksvaardigheden en de mogelijkheid om over te gaan tot handelen aan de kant van de hulpverlener. Kennis van de signalen die kunnen duiden op ouderenmishandeling is van groot belang. Ook hier geldt dat er geen recept is te geven voor het ontdekken van mishande-

17

262

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

ling. De pleger kan zeer geraffineerd te werk gaan en het slachtoffer kan grote moeite hebben om het geweld als zodanig te benoemen. Er zijn meerdere signalen die kunnen wijzen op ouderenmishandeling, maar de aanwezigheid van een of enkele van die signalen hoeft zeker niet altijd te betekenen dat er sprake is van mishandeling. Enkele signalen zijn[7,12]: 55 De oudere of verzorger geeft onsamenhangende en tegenstrijdige verklaringen voor lichamelijke verwondingen. 55 De oudere valt veel af in korte tijd. 55 Het lange tijd dragen van dezelfde kleding. 55 De verzorger toont zich onverschillig voor het wel en wee van de oudere. 55 De verzorger vertoont verschijnselen van overbelasting. 55 Er wordt gescholden en geschreeuwd in aanwezigheid van arts of hulpverlener. 55 De oudere maakt een depressieve, angstige indruk. 55 De oudere kan ook zelf agressief zijn – of juist erg apathisch. 55 De oudere ziet er onverzorgd uit en de huishouding is verwaarloosd. 55 Er verdwijnen spullen en geld van de oudere. 55 De oudere krijgt geen gelegenheid om alleen met de hulpverlener te praten. 55 De betrokkenen proberen de hulpverlener buiten de deur te houden. 55 Toenemend aantal schuldeisers. 55 Lege koelkast. Jan (82)

‘Veel durfde ik er niet van te zeggen als ze zo tekeerging. Ik hou toch van mijn vrouw. Bovendien maak ik het haar lastig. Dat waren mijn gedachten. Door een hersenbloeding kan ik de linkerkant van mijn lichaam niet meer goed gebruiken. Ik kan niets meer zonder hulp van anderen. En ik ga steeds verder achteruit. Mijn vrouw merkte dat ook, want mijn verzorging nam steeds meer tijd in beslag. Toen begonnen de scheldpartijen. Ze maakte me voor van alles en nog wat uit en snauwde me af als ik iets heel normaals vroeg. Eerst schold ik terug. Of ik probeerde het op een andere manier en vroeg rustig: waarom doe je nu zo? Dat werkte allebei averechts, ze schold me nog harder uit. Ik zei daarom meestal niets. Helaas bleef het daar niet bij. Ze ging me ook negeren. Liet me soms een halve dag in bed liggen, ging de deur uit zonder iets te zeggen of praatte dagenlang niet tegen me. Ik voelde me steeds slechter. Ik trok me helemaal terug in mezelf en had geen zin meer in contact met mijn vrouw. Ik wilde mijn kinderen niet eens meer zien. Als het zo moest, ging ik liever dood. Een bezoek aan de arts zorgde voor verandering. Ik vertelde hem na lang aandringen wat er aan de hand was en hij vroeg om een gesprek met mijn vrouw. Vanaf toen konden we weer samen praten.’[14]

17

17.6 Tips voor hulpverleners

Hoewel duidelijk is dat er geen recept te geven is als het gaat om het signaleren of bespreekbaar maken van (vermoedens van) ouderenmishandeling, zijn er wel een aantal adviezen te geven aan hulpverleners[12]: laat je eigen OMA thuis, dat wil zeggen je Oordeel, Mening en Advies. In welke fase je bij een vermoeden van ouderenmishandeling het best een gesprek kunt voeren met de oudere is afhankelijk van de situatie en de mate van vertrouwen. Het is belangrijk om niet te lang te wachten met het uitspreken van je bezorgdheid en de oudere de gelegenheid te geven zijn/haar verhaal te doen.

17.6 • Tips voor hulpverleners

263

Goed voorbereiden: 55 goed voorbereiden/informatie verzamelen; 55 ga na of er al hulp in het gezin is; 55 vraag andere betrokken instellingen of het Algemeen Steunpunt Huiselijk Geweld om advies of ondersteuning voor de gespreksvoering; 55 kijk of een collega het gesprek met jou wil oefenen. Een gesprek voeren: 55 maak het doel van het gesprek duidelijk; 55 deel je zorgen, zeg concreet wat je zorg is zonder het woord mishandeling te gebruiken; 55 vraag hoe de betrokkenen de geuite zorgen beleven; 55 nodig uit om te praten door open vragen te stellen (wie, wat, waar, hoe, wanneer …); 55 praat vanuit jezelf (ik zie dat …); 55 bespreek niet alle problemen in één keer; 55 accepteer, toon empathie, wees oprecht geïnteresseerd, nieuwsgierig en oordeel niet; 55 luister actief en reflecteer; 55 wanneer de ander helemaal opgaat in de eigen emoties, haal hem/haar dan weer terug naar het hier en nu; 55 discussie en weerstand zijn tekenen dat er iets moet veranderen in de communicatie en strategie; 55 wees eerlijk en open, pas op voor vrijblijvendheid; 55 als aanwezigen zich dreigend uitlaten (wat uitzonderlijk is), benoem dat de ander dreigt en stop met het gesprek; 55 doe geen toezegging die je niet waar kunt maken; 55 beloof niet te snel geheimhouding!; 55 leg afspraken en besluiten na afloop van het gesprek kort en zakelijk vast en geef de betrokkenen een kopie. Enkele inleidende zinnen: 55 Ik maak mij zorgen over u of over uw …, omdat … 55 Ik wil met u praten over de verandering in gedrag van uw … 55 Er is een verandering ontstaan in uw situatie en sindsdien bent u … De daadwerkelijke boodschap. Vanuit het benoemen van de feiten kan die als volgt luiden: 55 Mij valt op …, het lijkt of … 55 Ik merk, hoor, zie, denk … 55 U bent de laatste tijd wat stil (ongeconcentreerd, rumoeriger, druk, afwezig, verdrietig, boos, geheimzinnig) en daar maak ik me zorgen over. 55 Hoe gaat het bij u thuis? 55 Is er iets gaande in uw omgeving (familie, gezondheid, woonsituatie)? Ik merk dat … Soms kan het nodig zijn om te confronteren met: 55 de consequenties van het gedrag; 55 de ontoelaatbaarheid van de mishandeling; 55 de eigen verantwoordelijkheid. Het vervolg: 55 Ik wil graag nog even met u praten om te kijken of er verandering heeft plaatsgevonden.

17

264

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

Luister goed: zowel naar het slachtoffer als de pleger(s), neutraal en feitelijk. Let op lichaamstaal en wees geduldig.

17.7 Het landelijke basismodel meldcode huiselijk geweld

De Meldcode huiselijk geweld bevat een stappenplan waarin gefaseerd wordt beschreven wat hulpverleners moeten doen bij een vermoeden van huiselijk geweld en kindermishandeling. Duidelijk moet zijn dat onder de definitie van huiselijk geweld ook seksueel geweld, genitale verminking, eergerelateerd geweld en ouderenmishandeling valt. Sinds 2013 moeten alle organisaties waar hulpverleners werken (ook zelfstandige praktijken) beschikken over een meldcode, waarin staat op welke wijze wordt omgegaan met vermoedens en signalen van huiselijk geweld. Deze meldcode, waarvoor een landelijk voorbeeld is geschreven door het ministerie van Volkshuisvesting Welzijn en Sport (VWS) in samenwerking met een groot aantal organisaties, is bedoeld voor professionals. Organisaties kunnen dit basismodel gebruiken, maar er ook eigen tekst aan toevoegen. Het hebben van een meldcode is sinds 1 juli 2013 verplicht. Het melden van huiselijk geweld bij een Algemeen Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG) is niet verplicht. Onderzoek wijst uit dat hulp- en zorgverleners die met een meldcode werken drie keer zo vaak ingrijpen als collega’s die zo’n code niet voorhanden hebben. Professionals moeten verplicht met een meldcode gaan werken als zij een signaal krijgen van huiselijk geweld wanneer zij werkzaam zijn in de gezondheidszorg, het onderwijs, de kinderopvang, de maatschappelijke ondersteuning, de jeugdzorg of bij justitie. Het basismodel van VWS schrijft vijf stappen voor die in elk geval in de meldcode moeten staan[9]: 55 Stap 1: In kaart brengen van signalen 55 Stap 2: Overleggen met een collega en eventueel raadplegen van het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling of het (Algemeen) Steunpunt Huiselijk Geweld ((A)SHG) 55 Stap 3: Gesprek met de cliënt 55 Stap 4: Wegen van het geweld of de kindermishandeling 55 Stap 5: Beslissen: hulp organiseren of melden

17

Het is belangrijk om te bedenken dat deze stappen zijn beschreven ter verheldering van het proces dat hulpverleners moeten doorlopen. De beschrijving in stappen heeft echter ook iets kunstmatigs gekregen; in de praktijk komen ze nooit volledig afgerond en na elkaar voor, maar kunnen ze tegelijk plaatsvinden of door elkaar heenlopen. Het hanteren van het stappenplan in de meldcode vraagt dan ook inzicht en flexibiliteit van de hulpverlener. De stappen zijn bedoeld om houvast te bieden in een complexe situatie en bij het overwegen en handelen niets over te slaan. 17.7.1 Stap 1: In kaart brengen van signalen bij vermoeden van

mishandeling

Sta open voor signalen. Zet aanwijzingen die het vermoeden onderbouwen op een rij. Maak een kleine inventarisatie over de huidige hulpverlening. Hoe is de woon- en gezinssituatie? Wat is er aan de hand? Beoordeel de situatie, schat de acute risico’s in. Stel vragen en/of uit je bezorgdheid bij de oudere (waarbij het woord (ouderen)mishandeling niet wordt gebruikt!).

17.7 • Het landelijke basismodel meldcode huiselijk geweld

265

Als een hulpverlener signalen opvangt van ouderenmishandeling, wordt van hem gevraagd om deze signalen in kaart te brengen. Hij legt deze signalen vast, evenals (de uitkomsten van) de gesprekken die hij over de signalen voert, de stappen die hij zet en de besluiten die hij neemt. Ook de gegevens die de signalen weerspreken worden vastgelegd. Bij het in kaart brengen van signalen volgt de beroepskracht de protocollen en aanwijzingen van zijn eigen organisatie of praktijk. In veel organisaties wordt van iedere cliënt een dossier aangelegd. In dat geval worden de gegevens over de signalen en over de stappen die worden gezet, in principe vastgelegd in het hulpverleningsdossier. Daar waar de situatie nog niet is besproken met de betrokkenen, omdat de afweging wordt gemaakt dat dit een escalerende werking zal hebben, wordt er wel gerapporteerd, maar buiten het cliëntdossier om. Pas op het moment dat betrokkenen op de hoogte zijn van de afwegingen en stappen van de hulpverleners, wordt deze aparte rapportage toegevoegd aan het cliëntdossier. Dit, omdat cliënten over inzagerecht beschikken en zij dus goed op de hoogte moeten zijn van de inhoud van hun dossier. In sommige situaties kan inzage voor toename van het geweld zorgen, wanneer er vermoedens, verhalen en feiten staan vermeld die nog niet met de cliënt en zijn systeem zijn gedeeld. In situaties van ernstige dreiging is de hulpverlener niet te allen tijde verplicht om te overleggen met de cliënt over de afwegingen en stappen die worden gezet. Er is dan ook niet altijd toestemming nodig. Wel is het noodzakelijk dat de hulpverlener vastlegt waarom hij ervoor kiest buiten de vertrouwelijkheid en geheimhouding met de cliënt om te handelen. ‘Beschrijf uw signalen zo feitelijk mogelijk. Worden ook hypothesen en veronderstellingen vastgelegd, vermeld dan uitdrukkelijk dat het gaat om een hypothese of veronderstelling. Maak een vervolgaantekening als een hypothese of veronderstelling later wordt bevestigd of ontkracht. Vermeld de bron als er informatie van derden wordt vastgelegd. Leg diagnoses alleen vast als ze zijn gesteld door een bevoegde beroepskracht.’[11]

Wanneer er sprake is van signalen van huiselijk geweld of ouderenmishandeling gepleegd door een sociaal werker moeten de signalen bij de leidinggevende of de directie worden gemeld, conform de interne richtlijnen. Ook voor externe (samenwerkings)organisaties is dit aan de orde. In dat geval is dit stappenplan niet van toepassing. Voor misbruik door professionals in zorg en welzijn is bij de inspectie volksgezondheid een speciaal telefoonnummer beschikbaar, waar deze incidenten moeten worden gemeld; deze instantie zal dan een nader onderzoek instellen. Informatie over de wijze waarop er een melding kan worden gedaan, is te vinden op de site van het ministerie van VWS. 17.7.2 Stap 2: Overleggen met een collega of het Algemeen Steunpunt

Huiselijk Geweld (ASHG)

Bespreek het onderbouwde vermoeden met een collega, de leidinggevende of de aandachtsfunctionaris ouderenmishandeling en het Algemeen Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG). Wellicht zijn er al eerder vermoedens geuit. Houd contact met alle betrokkenen. Bij iedere stap van de meldcode geldt dat er altijd contact op kan worden genomen met het SHG. Bij het Steunpunt is veel kennis aanwezig over mogelijke signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling. De medewerkers kunnen ook adviseren over de te zetten stappen en over het voeren van gesprekken met cliënten over de signalen. Bij het vragen van advies zet het Steunpunt zelf geen stappen in de richting van de cliënt of die van anderen. Het advies is dus

17

266

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

uitsluitend gericht tot de adviesvrager. Adviesgesprekken vinden plaats op basis van anonieme cliëntgegevens. Als er afhankelijk van het contact met het SHG al in deze fase wordt besloten tot het doen van een melding, neemt het SHG het onderzoek naar de ouderenmishandeling over. Het SHG houdt melders op de hoogte van de uitkomsten van het onderzoek en van de acties die in gang worden gezet. Bij een melding moeten cliëntgegevens worden verstrekt omdat het Meldpunt of het Steunpunt anders geen onderzoek in gang kan zetten naar aanleiding van de melding................................................? 17.7.3 Stap 3: Gesprek met de cliënt

Er wordt contact gezocht met de cliënt om de signalen te bespreken. Soms zal het vermoeden door het gesprek worden weggenomen, dan zijn de volgende stappen van het stappenplan niet nodig. Worden de zorgen over de signalen door het gesprek niet weggenomen, dan worden ook de volgende stappen van de meldcode of het protocol ouderenmishandeling gezet. Heeft een hulpverlener behoefte aan ondersteuning bij het aangaan van het gesprek, dan kan hij ook daarover advies vragen aan een collega of aan een aandachtsfunctionaris binnen de eigen organisatie of praktijk en/of aan het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling of het SHG. In het gesprek met de cliënt gaat het er om dat de sociaal werker 1. het doel van het gesprek uitlegt; 2. de signalen, dit wil zeggen de feiten die hij heeft vastgesteld en de waarnemingen die hij heeft gedaan, bespreekt; 3. de cliënt uitnodigt om daarop te reageren; 4. en pas na deze reactie zo nodig komt tot een interpretatie van wat hij heeft gezien en gehoord en wat hem in reactie daarop verteld is. Ook als een cliënt op hoge leeftijd is, is het van belang dat de hulpverlener het gesprek met hem aangaat, tenzij dat vanwege zijn gezondheid of leeftijd echt niet mogelijk of te belastend is. De sociaal werker beoordeelt zelf of een gesprek zinvol en mogelijk is, zo nodig in overleg met een collega of met het SHG. In de instructie bij deze stap wordt aangegeven in welke uitzonderlijke gevallen er kan worden afgezien van een gesprek met de cliënt. Het gaat om situaties waarin door het voeren van het gesprek de veiligheid van een van de betrokkenen in het geding komt. Zo is het denkbaar dat een hulpverlener besluit om zijn vermoeden van ouderenmishandeling nog niet met de dader te bespreken omdat hij het risico aanwezig acht dat de dader zich, na dit gesprek, op het slachtoffer af zal reageren.

17

17.7.4 Stap 4: Wegen van het geweld of de kindermishandeling

In stap 4 komt het erop aan dat de hulpverlener de verzamelde informatie weegt. Deze stap vraagt van de professional dat hij het risico rond de ouderenmishandeling inschat, evenals de aard en de ernst van dit geweld. Tevens moet er een coördinator of casemanager worden benoemd.

17.7 • Het landelijke basismodel meldcode huiselijk geweld

267

Na het signaleren en onderzoeken van de situatie (en een gedegen rapportage hiervan) is het nodig om na te gaan wat andere hulpverleners weten of vermoeden. Daarna moet er een beoordeling plaatsvinden. Vanaf dit moment gaan de stappen uit de meldcode en de fasen die worden beschreven in het protocol ouderenmishandeling (of de richtlijn ouderenmishandeling) uiteenlopen. De inhoud van de stappen blijft in grote lijnen hetzelfde, maar de nummering in de fasering wijkt af. Wij volgen in deze beschrijving de stappen van de landelijke meldcode, maar zullen de relevante onderdelen van de richtlijn en het protocol rond ouderenmishandeling natuurlijk opnemen. Na weging is er ofwel geen sprake van mishandeling ofwel de twijfel over de mishandeling blijft bestaan. Hierbij is het van belang dat de hulpverlener andere hulp inschakelt als dit mogelijk of nodig is. Alert blijven is van groot belang. Wanneer de twijfel blijft bestaan is doorgaan met observeren en het verzamelen van informatie van belang. Evenals overleg met het ASHG. En blijf onderdelen uit het onderzoek herhalen! 17.7.5 Stap 5: Beslissen: hulp organiseren of melden

Na de weging in stap 4 komt de sociaal werker, zo nodig ondersteund door deskundigen, tot een besluit: zelf hulp organiseren of een melding doen. Waar het bij deze afweging om gaat is dat de professional beoordeelt of hij zelf, gelet op zijn competenties, zijn verantwoordelijkheden en zijn professionele grenzen, in voldoende mate effectieve hulp kan bieden of kan organiseren. In alle gevallen waarin hij meent dat dit niet of maar gedeeltelijk het geval is, doet hij een melding bij het ASHG. Meent de hulpverlener dat hij met zijn organisatie of praktijk de cliënt voldoende kan beschermen tegen het huiselijk geweld, dan biedt of organiseert hij de hulp die daarvoor nodig is. Hij volgt de effecten van deze hulp en doet alsnog een melding als het geweld niet blijkt te stoppen of opnieuw oplaait. Meent de sociaal werker dat hij met zijn organisatie of praktijk niet in staat is om de cliënt voldoende te beschermen tegen de ouderenmishandeling, dan doet hij een melding zodat de signalen nader kunnen worden onderzocht en acties in gang kunnen worden gezet die de cliënt en zijn gezinsleden voldoende beschermen. Wie meldt? Ruim de helft van de meldingen is afkomstig van een beroepskracht. Dit betreft beroepskrachten zoals ggz-medewerkers, welzijnswerkers, politiemensen, verpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers en artsen. In 12% van de gevallen deed het slachtoffer zelf een melding en in 10% deden familieleden de melding.[5]

Het steunpunt zal na een melding contact zoeken met de cliënt om te beoordelen welke hulp noodzakelijk is, om vervolgens deze hulp voor het slachtoffer en de pleger te organiseren en hen daarvoor zo nodig te motiveren.

Sluit in de melding aan bij de feiten

Bij een melding dient de melder zoveel mogelijk zijn signalen te melden, dit wil zeggen de feiten en gebeurtenissen die zijn waargenomen. Meldt de melder ook feiten en gebeurtenissen die anderen hebben gezien of gehoord, dan moet hij deze ‘andere bron’ duidelijk in de melding noemen.

17

268

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

Wat gebeurt er als betrokkenen open staan voor hulp?[12]

17

55 Informatie en advies geven Luister zorgvuldig naar de beleving en de veranderingswensen van betrokkenen en benoem voorzichtig oplossingen. Veranderen is moeilijk, zeker in een gevoelige situatie. Kom niet met eigen ideeën, probeer de betrokkenen de regie te laten en zelf een keuze te laten maken. 55 Extra ondersteunende hulp bieden Bied zo nodig ondersteunende diensten (thuishulp, praktische hulp of vrijwilligershulp) aan. Dagverzorging, nachtverzorging en tijdelijke opvang kan de situatie ontlasten. 55 Doorverwijzen Bij vergaande problematiek als verslaving, overbelasting of een geschiedenis van mishandeling of seksueel misbruik kan een andere instantie soms meer betekenen voor de pleger. De pleger kan doorverwezen worden naar bijvoorbeeld de (ambulante) geestelijke gezondheidszorg. 55 Derden erbij betrekken Vraag of collega’s mee willen denken of zoek contact met andere disciplines. Dit kan binnen de eigen organisatie, maar ook instellingsoverstijgend. 55 Overleg organiseren Bij een complexe situatie, waarin meerdere disciplines betrokken zijn, helpt het om met alle hulpverleners rond de tafel te gaan en een gezamenlijk hulpplan op te stellen. Eén persoon zal de coördinatie op zich nemen. 55 Een plan van aanpak opstellen Bij een vermoeden dat er echt iets aan de hand is, moeten de verschillende hulpverleners goed afspreken wie wat wanneer doet. Een plan omvat een korte omschrijving van de vermoede mishandeling, de taken en verantwoordelijkheden van de verschillende disciplines. Daarnaast wordt een gedetailleerde registratie bijgehouden van de vermoedens en signalen. 55 Tijdelijke opname regelen Ter ontlasting van de mantelzorg kan tijdelijke opvang of opname van de oudere een oplossing zijn om ernstige mishandeling te voorkomen en over langetermijnoplossingen na te denken. 55 Betrek indien mogelijk de pleger in het gesprek De mishandelende verzorger heeft vaak gevoelens van tekortschieten en minderwaardigheid. Hij/zij kan bang zijn voor veroordeling. Dit roept extra stress op en maakt dat iemand zich terugtrekt. Men raakt meer geïsoleerd. Daardoor ontstaat grotere wederzijdse afhankelijkheid en groter risico op verdere ontsporing. Als zaken bespreekbaar blijken te zijn, kan dit voor alle partijen uiteindelijk opluchting betekenen. Maar voordat mishandeling bespreekbaar is, moet er wederzijds vertrouwen zijn. Ingang vinden bij de pleger lukt alleen als je een positieve benadering gebruikt en laat blijken dat iemand niet ‘verkeerd’ handelt, maar steun kan gebruiken. Signaleren is niet hetzelfde als beschuldigen, je kunt iemand wel aanspreken op verantwoordelijkheid. 55 Ontspoorde zorg Omdat er vaak onmacht in het spel is, kun je niet altijd spreken van dader en slachtoffer, maar eerder van ‘twee slachtoffers’. Maar als ontlasting van zorg niet helpt om de mishandeling te stoppen kan er spraken zijn van opzet en is een andere vorm van ingrijpen nodig.

17.8 • Geheimhouding

269

Wat gebeurt er als hulp afgewezen wordt?[12] 55 Praten en informeren Regelmatig in gesprek gaan over de situatie en informatie geven over mogelijke oplossingen kan mensen uiteindelijk over de drempel helpen om hulp te vragen. 55 Overtuigen en adviseren Als de oudere ontkent dat er wat gaande is, toch proberen betrokkenen te overtuigen van de noodzaak om iets te ondernemen. Praktische oplossingen aandragen. Soms ontstaat pas langzaam het besef dat er iets echt mis is en dat er wat aan gedaan kan worden. 55 Ongevraagd huisbezoek Als er signalen zijn gekomen van derden dat er mogelijk iets mis is, zal er iemand op bezoek moeten gaan in de thuissituatie. Zich ongevraagd ergens mee bemoeien kan uiteindelijk gewenst blijken te zijn. 55 Confrontatie Benoemen van het mogelijke probleem in bijzijn van de betrokkenen en voorstellen van oplossingen aan de oudere. Dit vraagt om ervaring en stevigheid van de hulpverlener. 55 Anoniem cliëntoverleg Als betrokkenen uit schaamte of schuldgevoel geen andere of onbekende hulpverleners toe willen laten, kan een anoniem cliëntoverleg de hulpverlener ruggensteun geven. De hulpverlener meldt dat er ruggespraak is, maar dat er geen namen genoemd worden. 55 Beschermingsplan In een beschermingsplan wordt een manier beschreven waarop hulpverleners gaan proberen om de oudere voor (verdere) mishandeling te beschermen. Het plan vermeldt heel duidelijk de doelen, wie de hulpverleners zijn en wie coördineert. De rol en taak van iedere hulpverlener wordt duidelijk beschreven. Mishandeling gaat gepaard met trauma’s voor alle partijen, dus het is goed om ook afspraken te maken over psychische begeleiding. 55 Zware maatregelen –– tijdelijk huisverbod; –– beoordeling van wils(on)bekwaamheid, en ingrijpen zonder toestemming van het slachtoffer; –– onderbewindstelling, financiële belangenbehartiging; –– mentorschap, beslissen met en voor de oudere met betrekking tot verzorging, behandeling, wonen enzovoort; –– onder curatele stellen: in geval van dementie; –– scheiding van oudere en pleger/BOPZ (Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhuizen: onvrijwillige opneming van lijders aan een geestesstoornis). Dit brengt veel onmacht en verdriet met zich mee voor betrokkenen maar kan noodzakelijk zijn; –– inhechtenisneming/inbewaringstelling: dit is alleen van toepassing in situaties waar er een directe dreiging is van zware mishandeling en bij aangifte van het slachtoffer.

17.8 Geheimhouding

Wanneer er sprake is van een (vermoeden) van ouderenmishandeling is het bespreken van deze situatie met collega’s binnen en buiten de organisatie een van de stappen die kunnen leiden tot het stoppen van geweld. Vaak is het mogelijk om anoniem (dat wil zeggen zonder het noemen van namen of andere tot de persoon herleidbare gegevens) een situatie met elkaar te bespreken.

17

270

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

Dat geldt ook voor het vragen van advies aan het ASHG. Maar juist in de fase waarin wordt gezocht naar onderbouwing van signalen en vermoedens, is overleg met andere hulpverlenende instanties nodig. 17.8.1 Spreken is zilver, zwijgen is …

De basisregel rond geheimhouding is duidelijk: er kan alleen informatie uitgewisseld worden met toestemming van de cliënt. Anders mag het niet. Doel van de geheimhouding (ook wel zwijgplicht genoemd) is dat de drempel naar de hulpverlening zo laag mogelijk is en blijft, zodat de cliënt het idee heeft dat hij in vertrouwen kan spreken. Soms is er in de wijk sprake van een ‘ketenaanpak’, waarbij de geheimhouding binnen de samenwerking goed geregeld is in een convenant.3 Partijen weten dan precies op welke wijze een casus kan worden ingebracht. Cliënten horen te weten op welke wijze er door professionals wordt samengewerkt en op welke wijze er met elkaar wordt overlegd. Soms is er sprake van ‘instellingsgeheimhouding’ (zoals bijvoorbeeld in een ziekenhuis), waarbij het voor de patiënt helder is dat artsen en andere hulpverlenende diensten in het ziekenhuis met elkaar overleggen rond de behandeling. Dan hoeft niet iedere keer opnieuw toestemming gevraagd te worden. Duidelijk is ook dat alle informatie die bij de beroepsbeoefenaren in een ziekenhuis bekend is en die niet relevant is voor de behandeling, niet mag worden uitgewisseld. Overleg met directe collega’s kan dus soms mogelijk zijn zonder gegevens te anonimiseren. Binnen samenwerkingsverbanden in de wijk, maar ook tussen organisaties vraagt dit om specifieke afspraken – of in ieder geval om het besef dat er zolang mogelijk moet worden overlegd over een geanonimiseerde casus. Wat moet je nu doen wanneer er sprake is van een (vermoeden van) mishandeling nu duidelijk is geworden dat je gebonden bent aan een zwijgplicht en alleen kunt spreken met toestemming van de cliënt? Het krijgen van toestemming om te spreken is dé manier en de stappen die beschreven worden in de meldcode helpen om deze toestemming te krijgen. Maar wat als je deze toestemming niet kunt krijgen? Soms is het namelijk te gevaarlijk voor de cliënt om met hem- of haarzelf te overleggen of er hulp van buitenaf ingeschakeld moet worden. Deze wetenschap kan het gedrag van de cliënt veranderen en daarmee het geweld laten escaleren. Wanneer is het te gevaarlijk om het gesprek aan te gaan? Wanneer er te star wordt omgegaan met de zwijgplicht kan het zijn dat de cliënt die dringend hulp nodig heeft, niet geholpen kan worden. 17.8.2 Conflict van plichten4

17

Zo oud als de zwijgplicht is ook het besef dat de professional door zijn zwijgplicht in de knel kan komen. Er kunnen zich situaties voordoen waarin de betrokken hulpverlener alleen door te spreken zijn cliënt kan helpen, terwijl hij voor dit spreken geen toestemming krijgt. Er kan in dat geval sprake zijn van een conflict van plichten. De plicht om te zwijgen botst met de plicht om de cliënt te helpen, juist door met een ander over hem te spreken. Het gaat dan altijd om een cliënt die zich in een ernstige (levens)bedreigende situatie bevindt en die alleen kan worden geholpen door een ander bij de aanpak te betrekken. 3 Op 7 www.huiselijkgeweld.nl (geraadpleegd januari 2013) is een modelconvenant te downloaden dat samenwerkingspartners kunnen gebruiken om de geheimhouding binnen de samenwerking en het bijbehorende overleg goed te organiseren. 4 De tekst van deze paragraaf is overgenomen uit VWS (2013).[7]

17.9 • Studievragen en opdrachten

271

In de (tucht)rechtspraak wordt in geval van een conflict van plichten erkend dat een sociaal werker ook zonder toestemming van de cliënt over hem mag spreken. Uiteraard moet een dergelijk besluit om de zwijgplicht te doorbreken zorgvuldig worden genomen. De (tucht)rechter moet altijd kunnen toetsen of er zorgvuldig is geoordeeld en gehandeld. Het vastleggen van dit proces is onder meer om die reden van belang. Conflict van plichten Beantwoording van de volgende vijf vragen leidt doorgaans tot een zorgvuldige besluitvorming: 1. Kan ik door te spreken zwaarwegende belangen van mijn cliënt behartigen? 2. Is er een andere mogelijkheid om ditzelfde doel te bereiken zonder dat ik mijn zwijgplicht hoef te verbreken? 3. Waarom is het niet mogelijk om toestemming van de cliënt te vragen of te krijgen voor het bespreken van zijn situatie met iemand die hem kan helpen? 4. Zijn de belangen van de cliënt die ik wil dienen met mijn spreken zo zwaar dat deze naar mijn oordeel opwegen tegen de belangen die de cliënt heeft bij mijn zwijgen? 5. Als ik besluit om te spreken, aan wie moet ik dan welke informatie verstrekken zodat het geweld of de mishandeling effectief kan worden aangepakt?

Bij het besluit om de geheimhouding te doorbreken, speelt de positie van de cliënt een belangrijke rol. Bij cliënten die zich in een afhankelijke positie bevinden waardoor ze minder goed in staat zijn zelf op te treden tegen mishandeling of geweld, zal een sociaal werker eerder dan ‘gemiddeld’ kunnen besluiten dat hij zijn zwijgplicht verbreekt. Meerderjarigen beslissen in principe zelf over de wijze waarop ze hun leven inrichten en of ze daarin hulp of andere inmenging wensen. Dit zelfbeschikkingsrecht is een belangrijk uitgangspunt bij het bieden van hulp aan cliënten. Maar dit uitgangspunt is niet absoluut. Er zijn situaties waarin een inbreuk op de zelfbeschikking noodzakelijk kan zijn omdat de cliënt in een zeer ernstige situatie verkeert. In geval van ouderenmishandeling kan dit zeker aan de orde zijn. Uit onderzoek is gebleken hoezeer slachtoffers gevangen kunnen zitten in hun situatie, zodanig dat ze daar op eigen kracht niet uit komen. De sociaal werker zal zich eerst tot het uiterste in moeten spannen om de toestemming van zijn cliënt te krijgen. Maar krijgt hij deze niet, dan kan hij zich daar niet zonder meer bij neerleggen. Hij dient de ernst van de situatie waarin de cliënt zich bevindt af te wegen tegen het gegeven dat de cliënt hem geen toestemming geeft voor het doen van een melding. Komt de hulpverlener tot de slotsom dat de cliënt, vanwege de ernst van de mishandeling, tegen dit geweld moet worden beschermd, dan doet hij een melding, ook al heeft hij daarvoor geen toestemming. Hij komt dan in feite tot de conclusie dat het zware belang van zijn geheimhoudingsplicht in deze specifieke situatie moet wijken voor het nog zwaardere belang van het beschermen van zijn cliënt tegen zwaar en/of structureel geweld. 17.9 Studievragen en opdrachten ??   1. Noem de signalen in de casus Erik die kunnen wijzen op ouderenmishandeling.   2. Zet aanwijzingen die het vermoeden onderbouwen op een rij.   3. Van welke vorm(en) van ouderenmishandeling kan sprake zijn in de casus Erik? Licht dit toe.   4. Wanneer is er sprake van ontspoorde zorg?

17

272

Hoofdstuk 17 • Thema 4: Ouderenmishandeling

  5. Hoe kijk jij aan tegen daders van ouderenmishandeling? En slachtoffers? Wat vind jij van de beschreven signalen en risico’s? Zou jij hulp kunnen verlenen aan de dader? En het slachtoffer? Aan beiden? Schrijf hierover een kort essay van een à twee A4’tjes.

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

17

Comijs, H.E., e.a. (1996). Agressie tegen en benadeling van ouderen. Een onderzoek naar ouderenmishandeling. Amsterdam: Vrije Universiteit. Janssen, H., Wentzel W. & Vissers, B. (2009). Basisboek huiselijk geweld – Signaleren, melden, aanpakken. Bussum: Coutinho. Lünnemann, K., Drost, L. & Boer, M. de (2008). Familierecht en huiselijk geweld, een wereld van verschil? Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Movisie (2010). Ontspoorde mantelzorg. Utrecht: Movisie. Movisie (2013). Factsheet registratie ouderenmishandeling. Utrecht: Movisie. Persbericht Movisie, 14 juni 2012, geraadpleegd november 2012 via 7 www.movisiel.nl. Royers, T. & Bavel, M. van (2012). Oud leed – Basisboek ouderenmishandeling. Amsterdam: SWP. Vink, R. & Bavel, M. (2007). Naar methodisch handelen bij ouderenmishandeling. Werkdocument. Utrecht: Movisie. VWS (2013). Basismodel meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Den Haag: VWS. 7 www.blijfgroep.nl, geraadpleegd januari 2013 en juni 2014. 7 www.meldcode.nl, geraadpleegd januari 2013. 7 www.protocolouderenmishandeling.nl, geraadpleegd januari 2013. 7 www.vws.nl, geraadpleegd december 2012. ZET (2011). Stop ouderenmishandeling – help jezelf, help de ander. Tilburg: ZET.

273

Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd Hilde de Vocht

Leerdoelen –– Het is je duidelijk wat bestaande opvattingen over seksualiteit en ouderen zijn, wat je eigen opvattingen zijn en wat dit betekent in relatie tot je eigen professionele attitude. –– Je kunt beschrijven hoe intimiteit en seksualiteit kunnen bijdragen aan welzijn/kwaliteit van leven. –– Je bent in staat om (mogelijke) veranderingen op het gebied van seksualiteit en intimiteit bij het ouder worden te beschrijven. –– Je kunt veranderingen in relatie tot seksualiteit bij (de behandeling van) ziekten die bij ouderen veel voorkomen beschrijven. –– Je kunt tips en adviezen met betrekking tot ouderen en seksualiteit geven. –– Je bent in staat om aan te geven wat ervoor nodig is om tegemoet te komen aan de behoefte aan intimiteit en seksualiteit bij ouderen die in instellingen verblijven. –– Je bent in staat om de diversiteit binnen de groep ouderen wat betreft de waarde die wordt toegekend aan seksualiteit aan de hand van voorbeelden te illustreren. –– Je kunt mogelijke (eigen) barrières wat betreft het bespreken van seksualiteit en intimiteit met ouderen beschrijven en vier belangrijke elementen noemen van het bespreken van seksualiteit en intimiteit.

18.1 Inleiding – 276 18.2 Bestaande ideeën over ouderen en seksualiteit – 276 18.3 Intimiteit en seksualiteit als ingrediënten van welzijn/kwaliteit van leven – 278 Lector AGZ: Ouderenzorg en Palliatieve Zorg, Academie Gezondheidszorg van de Saxion Hogeschool Deventer/Enschede. M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4_18, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

18

18.4 Intimiteit en seksualiteit bij het ouder worden: wat verandert er? – 279 18.5 Veranderingen in relatie tot seksualiteit door (de behandeling van) ziekte – 281 18.5.1 Kanker – 281 18.5.2 Hart- en vaatziekten – 282 18.5.3 CVA – 282 18.5.4 Reuma en gewrichtsklachten – 282 18.5.5 Diabetes – 282 18.5.6 COPD – 283 18.5.7 Incontinentie – 283 18.5.8 Ziekte van Parkinson – 283 18.5.9 Depressie – 283 18.5.10 Dementie – 284 18.5.11 Voorgeschreven en vrij verkrijgbare medicatie – 284

18.6 Tips en adviezen – 284 18.7 Ouderen in instellingen en seksualiteit – 286 18.8 Ouderen zelf aan het woord over intimiteit en seksualiteit – 288 18.9 In gesprek met ouderen over seksualiteit – 289 18.9.1 Breng het onderwerp intimiteit/seksualiteit ter sprake – 290 18.9.2 Luister naar de individuele ervaringen – 291 18.9.3 Stimuleer communicatie tussen de partners – 291 18.9.4 Geef persoonlijk advies en informatie – 291

18.10 Tot slot – 292 18.11 Studievragen en opdrachten – 292 Literatuur – 293

Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

275

18

276

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

John en Ellen ‘John (77 jaar) maakt zich zorgen om zijn vriendin Ellen (79 jaar). De acht jaar dat ze nu samen zijn, konden ze altijd nog wel gemeenschap hebben. De laatste tijd wordt Ellen zo stram dat het eigenlijk niet meer lukt. Hij zou er weleens met iemand over willen praten, maar weet niet goed met wie. Hij wil niet afgescheept worden met “ach, op uw leeftijd …”‘[35]

18.1 Inleiding

Niet iedereen associeert oudere mensen met seksualiteit en intimiteit. Juist als sociaal werker is het van belang dat je je realiseert dat fysieke intimiteit ook voor ouderen een belangrijk aspect van de kwaliteit van leven kan zijn. Dit geldt zowel voor thuiswonende ouderen als voor ouderen die in een instelling zijn opgenomen of wonen. Dit stelt hoge eisen aan je professionele competenties. Allereerst zul je voldoende kennis over het onderwerp moeten hebben, maar je zult ook vanuit een professionele houding het onderwerp bespreekbaar moeten kunnen maken met ouderen zelf en met andere professionals. Waar gewenst kun je ouderen ondersteunen bij vragen en problemen op het gebied van fysieke intimiteit. Dit hoofdstuk wil je daarbij op weg helpen. Onder ouderen verstaan we hier mensen van vijfenzestig jaar of ouder. Zoals steeds weer duidelijk zal worden, betekent dit niet dat we alle mensen van boven de vijfenzestig over één kam kunnen scheren. Binnen de groep vijfenzestigplussers bestaan ook op het gebied van intimiteit en seksualiteit grote verschillen, en dat geldt zowel voor heteroseksuele als homoseksuele, lesbische en biseksuele ouderen. 18.2 Bestaande ideeën over ouderen en seksualiteit

Opvattingen over seksualiteit worden mede beïnvloed door wat mensen onder seksualiteit verstaan. Sommige mensen denken bij seksualiteit alleen aan seks, en dan met name aan gemeenschap hebben. Seksualiteit omvat echter veel meer, zoals blijkt uit de (werk)definitie van de World Health Organization (WHO) (WHO, 2006):

» Sexuality is a central aspect of being human throughout life and encompasses sex, gender

identities and roles, sexual orientation, eroticism, pleasure, intimacy and reproduction. Sexuality is experienced and expressed in thoughts, fantasies, desires, beliefs, attitudes, values, behaviours, practices, roles and relationships. While sexuality can include all of these dimensions, not all of them are always experienced or expressed. Sexuality is influenced by the interaction of biological, psychological, social, economic, political, cultural, legal, historical, religious and spiritual factors.[46] 

«

18

Seksualiteit omvat dus ook zulke basale aspecten als je geslachtsidentiteit. Het gegeven dat je van het mannelijk of vrouwelijk geslacht bent, is een fundamenteel kenmerk van jou als persoon. Dit betekent dat iedereen een seksueel wezen is. Je bent nou eenmaal van het mannelijk of vrouwelijk geslacht, en dat gegeven speelt je leven lang een grote rol. Ook intimiteit wordt al genoemd in de definitie van seksualiteit. Zo bekeken hoeven we intimiteit dus niet eens apart te benoemen. Om te benadrukken dat we het in dit hoofdstuk over seksualiteit in de brede zin van het woord hebben, is er toch gekozen voor de titel ‘Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd’. Het gaat dus over alle vormen van affectieve aanraking: van een schouderklopje tot een knuffel tot een tongzoen tot met elkaar naar bed gaan.

18.2 • Bestaande ideeën over ouderen en seksualiteit

277

Interessant is natuurlijk ook de vraag wanneer we van ‘seksuele gezondheid’ kunnen spreken. De WHO levert ook hiervoor een werkdefinitie:

» Sexual health is a state of physical, emotional, mental and social well-being in relation to

sexuality; it is not merely the absence of disease, dysfunction or infirmity. Sexual health requires a positive and respectful approach to sexuality and sexual relationships, as well as the possibility of having pleasurable and safe sexual experiences, free of coercion, discrimination and violence. For sexual health to be attained and maintained, the sexual rights of all persons must be respected, protected and fulfilled.[45] 

«

Over het eerste deel van deze definitie is momenteel veel discussie. In toenemende mate wordt het afwezig zijn van ziekte, disfunctie of handicap niet als voorwaardelijk gezien voor (seksuele) gezondheid. Volgens deze standaard zou namelijk vrijwel niemand helemaal gezond zijn, en dit zou zeker gelden voor ouderen waarbij de aanwezigheid van een of meer chronische aandoeningen eerder de norm is dan totale afwezigheid van gezondheidsproblemen. De WHOdefinitie bestempelt al deze mensen als ziek en doet daarmee geen recht aan het menselijk vermogen om uitdagingen op fysiek, emotioneel en sociaal gebied aan te gaan en een prettig en bevredigend leven te leiden mét een chronische aandoening of beperking.[23] Moderne(re) definities van gezondheid zijn meer dynamisch van aard, zoals bijvoorbeeld de volgende omschrijving van gezondheid laat zien:

» The ability to adapt and self manage in the face of social, physical and emotional challenges.  « [16]

Deze visie op gezondheid kan worden doorgetrokken naar seksuele gezondheid, waarbij het vermogen van bijvoorbeeld oudere mensen om zich aan te passen aan veranderende situaties, ook op seksueel gebied, als ‘gezond’ kan worden beschouwd. Dit kan dan resulteren in ‘gezonde seks’ zoals gedefinieerd binnen de seksuologie in Nederland:

» Gezonde seks is seksueel gedrag dat als egosyntoon (passend bij het individu) en bevredigend wordt ervaren en waardoor geen schade wordt berokkend aan zichzelf of anderen.  « [32]

Uit het tweede deel van de werkdefinitie voor seksuele gezondheid van de WHO blijkt dat de seksuele rechten van alle mensen gerespecteerd dienen te worden, zonder dat hierbij sprake mag zijn van discriminatie (bijvoorbeeld op basis van gevorderde leeftijd). Binnen onze maatschappij tref je echter diverse opvattingen over ouderen en seksualiteit aan. Om er een paar te noemen[21]: 1. ouderen zijn aseksueel: ouderen doen toch zeker al lang niet meer aan seks???; 2. seksualiteit bij ouderen is schattig: ach wat lief, die oudjes zitten hand in hand; 3. seksualiteit bij ouderen is grappig; zie de vele cartoons rondom dit onderwerp (google afbeeldingen ‘cartoon elderly sex’); 4. seksualiteit bij ouderen is walgelijk: bah, die rimpelige oude lijven, alleen de gedachte al, oude viezeriken zijn het; 5. seksualiteit bij ouderen is een must: seks is gezond en hoort bij vitaal oud worden; iedereen moet er zo lang mogelijk mee doorgaan dus! Ook jij bent deel van de maatschappij en wordt aan allerlei beelden en opvattingen over (seksualiteit en) ouderen blootgesteld. Niet te onderschatten is daarbij de invloed van reclame, advertenties en de beelden die ons in films en tv-series worden voorgeschoteld. De norm hierbij is dat we in relatie tot fysieke intimiteit vooral jonge, mooie mensen krijgen voorgeschoteld.

18

278

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

We moeten er blijkbaar allemaal naar streven om er zo jong mogelijk uit te zien, want dat is aantrekkelijk. De impliciete norm is dus: jong is mooi, oud is lelijk. De uitspraak ‘er nog goed uitzien voor je leeftijd’ bevestigt deze norm. Eigen schoonheid in de ouderdom wordt niet gezien of gewaardeerd; het kleurige herfstblad legt het af tegen het jonge groene blaadje. Het kan bevrijdend werken je te realiseren dat dit dus niks meer of minder is dan een ‘afspraak’: een norm die momenteel geldend is maar die geen ‘absolute waarheid’ vertegenwoordigt. Dat we ons afzetten tegen verschijnselen van ouderdom wordt waarschijnlijk ingegeven door onze eigen angst voor aftakeling en uiteindelijk de dood, een sentiment waar de reclame-industrie gretig op inhaakt in de hoop heel veel geld te verdienen. Ook jij hebt een (impliciete) opvatting over ouderen en seksualiteit. Misschien dacht je bij de titel van dit hoofdstuk al: wil ik hier überhaupt wel iets over weten? De meeste mensen vinden het stilstaan bij de seksuele relatie van hun ouders al vervelend, ook als die nog helemaal niet zo oud zijn. Maar bejaarden? Moet dat nou? Bovendien is seksualiteit bij uitstek een taboeonderwerp of in ieder geval erg privé. Het kan dus weerstand oproepen om over de seksualiteit van andere mensen na te gaan denken. Dat jij je eigen normen en waarden hebt ten aanzien van seksualiteit en dat deze niet altijd aan zullen sluiten bij die van je cliënten is normaal en hoeft geen probleem te zijn, als je je maar bewust bent van je eigen referentiekader en je de opvattingen van anderen met respect behandelt.[32] Ongeacht hoe je eigen opvattingen zijn, zul je dus als sociaal werker de slag moeten maken van je persoonlijke visie, mening en attitude naar een professionele attitude. Daarvoor is het van belang dat je je bewust wordt van je eigen opvattingen over ouderen en seksualiteit zodat deze niet onbedoeld je professionele attitude beïnvloeden. Het moet er in de praktijk niet van afhangen welke professional je toevallig treft of je als oudere vragen of problemen op het gebied van seksualiteit met die professional kunt bespreken. Deze competentie hoort namelijk deel uit te maken van de bagage van alle sociaal werkers. 18.3 Intimiteit en seksualiteit als ingrediënten van

welzijn/kwaliteit van leven

Al vanaf de geboorte is affectieve aanraking van belang voor het kind, zoals bijvoorbeeld is aangetoond bij kinderen met een laag geboortegewicht.[6,40] Met de hechtingstheorie van John Bowlby[3,5] als basis wordt vandaag de dag ‘nurturing touch’ algemeen gepropageerd met het oog op welzijn van baby’s en jonge kinderen[38], zoals ook blijkt uit het volgende citaat:

»

 Touch meets a baby’s needs for physical contact, affection, security, stimulation, and movement. Skin-to-skin contact is especially effective, such as during breastfeeding, bathing, or massage. Carrying or babywearing also meets this need while on the go. Hugs, snuggling, back rubs, massage, and physical play help meet this need in older children.[1] 

«

18

De behoefte aan aanraking blijft een leven lang bestaan. Van mensen die hierin tekortkomen wordt gezegd dat ze ‘huidhonger’ hebben: behoefte aan lichamelijk contact. Met name bij oudere mensen komt dit nogal eens voor, omdat het voor hen vaak minder vanzelfsprekend wordt dat er mensen in hun omgeving zijn die hen liefdevol aanraken, bijvoorbeeld na het verlies van een partner. Er zijn vele manieren om aan de behoefte aan aanraking te voldoen. Het hebben van seksueel contact is daar een voorbeeld van. Al met al is het niet verbazingwekkend dat uit diverse onderzoeken blijkt dat ook voor ouderen seksualiteit en intimiteit bij kunnen dragen aan welzijn en kwaliteit van leven.[24,26,39]

279

18.4 • Intimiteit en seksualiteit bij het ouder worden: wat verandert er?

. Tabel 18.1  Percentage ouderen dat seksueel actief is[27] 57–64 jaar

65–74 jaar

75–85 jaar

mannen

83,7

67,0

38,5

vrouwen

61,6

39,5

16,7

18.4 Intimiteit en seksualiteit bij het ouder worden: wat verandert er?

Uit . tabel 18.1 blijkt dat in de leeftijdsgroep van 57–64 jaar 83,7% van de mannen en 61,6% van de vrouwen seksueel actief is.[27] In de leeftijdsgroep van 65–74 jaar is dat 67% van de mannen en 39,5% van de vrouwen; in de leeftijdsgroep van 75–85 jaar is dat 38,5% van de mannen en 16,7% van de vrouwen.[27] Een aanzienlijk deel van de ouderen is dus seksueel actief en ouderen kunnen dat tot op zeer hoge leeftijd (90+) blijven.[9,24,39] Alleen al uit voorbeelden in het nieuws blijkt dat mannen ook tot op hoge leeftijd vruchtbaar blijven: Rob de Nijs werd vader op zijn negenenzestigste, Charlie Chaplin toen hij vierenzeventig jaar was en Saul Bellow op zijn vijfentachtigste. Over het geheel genomen is echter met het stijgen der jaren een geleidelijke afname van seksuele activiteit waarneembaar.[44] Hierbij kunnen diverse factoren een rol spelen, zoals tijdgerelateerde, psychosociale en medische.[25] Bij tijdgerelateerde factoren gaat het om normale verouderingsverschijnselen. Zowel bij mannen als vrouwen is bij het ouder worden sprake van veranderingen op fysiologisch gebied. Zo worden ouderen over het algemeen eerder moe en hebben meer last van stijve spieren en gewrichten. Ook psychosociale factoren, waaronder het niet beschikbaar zijn van een partner of het ontbreken van voldoende privacy, kunnen een grote rol spelen, evenals bijvoorbeeld de overtuiging dat seksualiteit (uitsluitend) de voortplanting dient. Medische factoren als (de behandeling van) ziekten en aandoeningen kunnen een grote impact hebben op het seksueel functioneren en worden in een aparte paragraaf behandeld (7 par. 18.5). Het is dus echter niet zo dat ouder worden op zich per definitie leidt tot onvermogen om seksueel actief te zijn[22] zoals de seksueel actieve ouderen aantonen. Heel vaak spelen andere factoren een bepalende rol. Bij de genoemde getallen is het goed om je te realiseren dat het hierbij altijd om groepsgemiddelden gaat. Om te beginnen zijn er ook bewegingen tegen de (dalende) trend in: mensen bij wie de frequentie van seksueel contact toeneemt, bijvoorbeeld omdat ze meer tijd hebben:

» Specialistisch verpleegkundige Nel: ‘Soms maak ik inschattingsfouten. Althans: ik heb wel-

eens bij een ouder stel gedacht dat ik het onderwerp niet hoefde te bespreken. Ik dacht dat seks niet meer aan de orde zou zijn. Maar toen werd ik gecorrigeerd door die vrouw. Ze zei: “Ho ho, u slaat het kopje seksualiteit over en sinds mijn man gepensioneerd is, is ons gemiddelde behoorlijk gestegen!” Dat vond ik zo mooi. Voor mij was dat duidelijk een leermoment. Leeftijd zegt dus helemaal niets.[31] 

«

Ook in het algemeen geldt dat, hoe informatief de gegevens op groepsniveau ook zijn, ze er binnen je dagelijks werk eigenlijk niet zoveel toe doen. In je werk heb je altijd met bepaalde personen te maken, en gegevens over groepen vertellen je niet welke situatie op deze personen van toepassing is. Hoort dit individu bij de xx procent die nog regelmatig gemeenschap heeft of bij de xx procent voor wie dat niet het geval is? Op individueel niveau zul je altijd moeten

18

280

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

afstemmen op deze concrete persoon, op dit moment, in deze situatie. Informatie over ouderen en seksualiteit als groep levert achtergrondinformatie over de variatie die je hierbij kunt verwachten aan te treffen. Fysiologische veranderingen bij de vrouw Met het stijgen van de leeftijd en zeker ook onder invloed van de hormonale veranderingen bij de overgang wordt bij vrouwen de vaginawand droger en dunner; vrouwen merken dat het langer duurt voordat hun vagina voldoende vochtig is om (zonder pijn) gemeenschap te hebben, en ook minder zin in vrijen komt voor.[13] De lubricatieproblemen komen in de groep van 57–64 voor bij 36% van de vrouwen; in de groep 65–85 jaar is dit ongeveer 43%. Echter, wanneer eenmaal sprake is van voldoende opwinding en vaginale lubricatie kan een oudere vrouw net zoveel plezier en bevrediging ervaren als een jongere.[22]

Fysiologische veranderingen bij de man Ook voor mannen geldt dat er bij het ouder worden lichamelijke veranderingen optreden op seksueel gebied. Het krijgen van een erectie gaat minder spontaan en er is wat meer genitale stimulatie voor nodig; de penis wordt wat minder stijf en het duurt langer voor de man tot een orgasme komt.[35] Een kleine 45% van de mannen in de groep van 65–85 jaar heeft moeite met het krijgen of behouden van een erectie, waar dit voor 31% van de mannen geldt in de groep van 57–64 jaar.[27] Een met de leeftijd stijgend aantal mannen lukt het niet meer om een orgasme te bereiken; in de groep mannen van 75–85 jaar betreft dit 33%.[27] Al kan de intensiteit van het genotgevoel bij en de frequentie van seksuele contacten afnemen, de fijne ervaring van lichamelijk versmelten blijft, en er komt meer ruimte voor aandacht, kijken, luisteren en strelen.[7]

18

Ondanks al deze veranderingen vindt de helft van de ouderen seks belangrijk en is drie kwart van hen tevreden over hun seksuele relatie. Dat heeft er ook mee te maken dat voor ouderen over het algemeen intimiteit en gevoelens belangrijker worden dan lust, opwinding en presteren. Uit onderzoek onder mensen van 60 tot 82 jaar blijkt dat mensen die al 25 jaar of langer dezelfde partner hebben vinden dat hun seksleven met het ouder worden alleen maar beter is geworden. Dit komt onder andere door de intimiteit die zij met hun partner hebben opgebouwd. Toch kan het zich op hun gemak voelen bij elkaar er ook toe leiden dat de seksuele spanning verdwijnt en dat er bepaalde vaste patronen in het vrijen ontstaan die het wat saai en eentonig maken.[35] Er treden dus wel veranderingen op op het gebied van seksualiteit en intimiteit bij het ouder worden, maar ‘anders’ is niet hetzelfde als ‘minder’ of ‘slechter’. Hoe ouderen hun intieme leven waarderen zal voor een groot deel ook liggen aan hoe zij zich bij het ouder worden aanpassen aan de mogelijkheden en onmogelijkheden die de nieuwe levensfase biedt. Voor bijna alle (oudere) stellen geldt dat één van de partners de langstlevende zal blijken te zijn. Echtscheiding komt ook bij oudere mensen voor en resulteert er eveneens in dat partners alleen komen te staan. Wat ook verandert bij het ouder worden is de verhouding van het aantal mannen en vrouwen. Voor jongere leeftijdscohorten geldt dat de man-vrouwverhouding ongeveer gelijk is. Door de hogere levensverwachting van vrouwen is er vanaf een bepaald moment sprake van een overschot aan vrouwen. Voor de ouderen van nu is dit vanaf ongeveer het zeventigste levensjaar het geval. Vanaf die leeftijd zijn er meer vrouwen dan mannen in leven, met

18.5 • Veranderingen in relatie tot seksualiteit door (de behandeling van) ziekte

281

rond het tachtigste jaar anderhalve vrouw per man, oplopend naar vijf vrouwen per man rond het vijfennegentigste jaar. Voor heteroseksuele vrouwen heeft dit grote consequenties wat betreft de beschikbaarheid van seksuele partners. Daar komt nog bij dat de mannen die beschikbaar zijn soms kiezen voor jongere partners, waardoor nog meer oudere dames ‘overschieten’. Dating is ook onder ouderen een steeds populairdere manier om in contact te komen met potentiële (seksuele) partners, en biedt voor velen nieuwe mogelijkheden op relatiegebied. Het aangaan van seksuele relaties met nieuwe partners brengt ook een risico op seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s) en besmetting met hiv met zich mee. Onderzoek toont aan dat er in het afgelopen decennium sprake is van een sterke stijging van het aantal ouderen met soa’s of hiv.[37] Niet alle ouderen en professionals die werken met ouderen realiseren zich dit voldoende. Condoomgebruik is ook bij ouderen van belang. Aangezien ongewenste zwangerschap geen rol meer speelt, zal men om deze reden geen condooms gebruiken, met risico op besmetting als gevolg. De ouderen van nu zijn niet opgegroeid in een tijd dat hiv/aids op grote schaal voorkwam en dat seks met condoom voor iedereen (in ieder geval buiten een vaste relatie) tot de norm werd verheven. Voorlichting over risico’s verbonden aan seksueel contact en hoe deze tegen te gaan, blijft dus levenslang van belang. 18.5 Veranderingen in relatie tot seksualiteit door (de behandeling

van) ziekte

Niet alleen door ‘normale’ veroudering maar ook door (de behandeling van) ziekten en aandoeningen, die meer en meer voorkomen naarmate de leeftijd stijgt, is sprake van veranderingen op seksueel gebied. Uitgebreide medische kennis op dit gebied hoort niet tot de standaardbagage van de sociaal werker, maar ervan op de hoogte zijn dat veel aandoeningen en de (medicamenteuze) behandeling hiervan impact kunnen hebben op de seksuele functie is wel van belang, zowel voor de sociaal werker als voor de zorgvragers en hun partners. Bovendien zullen veel aandoeningen ook hun impact hebben op meer psychosociale aspecten als de seksuele identiteit (seksueel zelfbeeld, lichaamsbeeld) en de seksuele relatie. Mensen zullen behoefte hebben aan gesprekspartners om de veranderingen die de ziekte met zich meebrengt (onder andere op seksueel gebied) en hieruit voortkomende vragen en angsten te bespreken. Sociaal werkers zullen ook mensen met vragen op seksueel gebied die bij andere disciplines thuishoren, kunnen ondersteunen bij het naar voren brengen en beantwoord krijgen van deze vragen. Hieronder volgt een korte beschrijving van een aantal veelvoorkomende aandoeningen en de mogelijke impact op seksualiteit, gebaseerd op Gianotten[14] en Hillman.[22] Voor uitgebreidere informatie wordt naar deze bronnen verwezen. Overigens zijn er veel meer ziektebeelden die een impact op het intieme leven kunnen hebben. Het is goed hier altijd bedacht op te zijn. 18.5.1 Kanker

Kanker en met name kankerbehandeling zijn berucht wat betreft de impact op de seksuele functie. Operatieve ingrepen, chemokuren, bestraling en hormonale behandelingen kunnen een groot effect hebben op het libido (zin om te vrijen), het vermogen om een erectie of voldoende lubricatie te krijgen, op het kunnen krijgen van een orgasme/ejaculeren en op de intensiteit van dat orgasme. Ook is er vaak sprake van impact op het lichaamsbeeld, de seksuele identiteit en de seksuele relatie.[41] Zeker ook gezien deze impact op de persoon als geheel is het bij alle soorten kanker van belang om oog te hebben voor de gevolgen op het gebied van intimiteit en seksualiteit.

18

282

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

18.5.2 Hart- en vaatziekten

Voor seksuele opwinding is een goede doorbloeding van de genitaliën vereist. Hart- en vaatproblemen hebben hier veelal een ongunstige invloed op. Medicatie (bijvoorbeeld bloeddrukverlagende middelen) versterkt dit ongunstige effect. Hartklachten als pijn op de borst, grote vermoeidheid, onvermogen om inspanning te leveren (zoals bij hartfalen) en kortademigheid dragen niet bij aan een bloeiend seksleven. Soms speelt de angst (bij de patiënt en/of de partner) voor een acute hartdood door seksuele inspanning een rol. Hierover zeggen artsen dat de inspanning bij seksualiteit vergelijkbaar is met die van het oplopen van twee trappen of het wandelen met een snelheid van 5 à 6 kilometer per uur. Als dit soort activiteiten probleemloos verlopen, is er geen reden om seksuele inspanning te vermijden. 18.5.3 CVA

Een cerebrovasculair accident (CVA), ook wel beroerte of hersenbloeding genoemd, laat dikwijls fysieke en mentale sporen na. Afhankelijk van de plaats en de omvang van de schade in de hersenen kunnen bijvoorbeeld verlammingsverschijnselen, gevoelsstoornissen, taalstoornissen, incontinentie, en veranderde cognitie, emotie en gedrag het gevolg zijn. Dit is vaak ingrijpend voor zowel de patiënt als de partner, en zal zeker ook impact hebben op het beleven van fysieke intimiteit. Naast het CVA zelf hebben ook veelgebruikte medicijnen na een CVA, bijvoorbeeld bloeddrukverlagende middelen, een negatief effect op de seksuele functie. 18.5.4 Reuma en gewrichtsklachten

Reuma en gewrichtsklachten (artritus en artrose) leiden tot pijn, stijfheid en de onmogelijkheid om bepaalde seksuele posities in te nemen. Bij ernstige pijnklachten en bewegingsbeperking van armen, handen en vingers kan het zelfs lastig worden om door middel van masturbatie tot een orgasme te komen. Pijnmedicatie en medicatie die het opgezwollen zijn van door reuma aangetaste gewrichten tegengaat, kunnen de zin in seks en het vermogen om een erectie te krijgen nadelig beïnvloeden. 18.5.5 Diabetes

18

Diabetes leidt op termijn vrijwel altijd tot problemen met de doorbloeding en heeft dus ook effect op de doorbloeding van de genitaliën. Voor mannen leidt dit vaak tot erectiestoornissen, waarbij het relevant is om op te merken dat dit het vermogen om een orgasme te bereiken voor de meeste mannen niet aantast. Vrouwen kunnen last krijgen van verminderde vaginale lubricatie en van het niet of moeilijker kunnen bereiken van een orgasme. Het kan bij (oudere) mensen die leiden aan diabetes nodig zijn om tenen, voeten of zelfs onderbenen te amputeren. Dit kan zijn impact hebben op het lichaamsbeeld en op de mate waarin mensen zichzelf als aantrekkelijk of ‘heel’ ervaren. Dit zijn relevante aspecten om te bespreken, ook met het oog op het seksleven.

18.5 • Veranderingen in relatie tot seksualiteit door (de behandeling van) ziekte

283

18.5.6 COPD

COPD is een progressieve, chronisch obstructieve longziekte met roken en luchtverontreiniging als belangrijkste risicofactoren. Al bij geringe inspanning treedt kortademigheid op en ontstaan er problemen wat betreft de hoeveelheid zuurstof in het bloed, met een negatieve invloed op de seksuele functie en het seksuele plezier. Ook de ontstekingsremmende medicatie draagt hier in negatieve zin aan bij. De partner kan zich geremd voelen door angst voor stikken van de patiënt en door de slechte adem en het sputum dat wordt opgegeven. 18.5.7 Incontinentie

Ongewild verlies van urine en/of ontlasting komt redelijk vaak voor, ook bij thuiswonende ouderen. Dit leidt dikwijls tot schaamte, zeker als het verlies van urine of ontlasting ook optreedt bij seksueel contact, bijvoorbeeld tijdens het orgasme. Aan incontinentie is vaak wat te doen, en in ieder geval kan een ter zake deskundige tips geven die bij kunnen dragen aan minimale beperking van deelname aan het sociale en seksuele verkeer. 18.5.8 Ziekte van Parkinson

De ziekte van Parkinson is een progressieve ziekte die zich kenmerkt door veranderingen op motorisch gebied. De ziekte leidt onder andere tot beven, moeite om een beweging te starten, schuifelend lopen en een uitdrukkingsloos gezicht. Een deel van de mensen krijgt daarnaast ook te maken met cognitieve en emotionele problemen. Bij parkinson neemt de kans op het krijgen van dementie en depressie toe. Al met al zullen deze verschijnselen tot veranderingen in de beleving van seksualiteit en intimiteit leiden. Zo wordt het strelen en vrijen bemoeilijkt door de verstoorde coördinatie van bewegingen. De voorgeschreven medicatie bij de ziekte van Parkinson heeft effect op het seksuele functioneren. Dit kan een positief effect zijn wat betreft een toegenomen zin in seks en verbeterde erectiele functie. In sommige gevallen leidt dit echter tot seksuele ontremming, die tot grote problemen kan leiden, zoals zodanig excessief masturberen dat dit het normale dagelijks leven verstoort, of het aangaan van buitenechtelijke relaties als de eigen partner niet meegaat in de sterk verhoogde drang naar seksueel contact. De verstoorde impulscontrole uit zich soms ook in gok- en koopdwang. 18.5.9 Depressie

Met depressie wordt hier depressie in engere zin bedoeld, dat wil zeggen: geen gewone neerslachtigheid maar een aanhoudend neerslachtige stemming en een ernstig verlies aan interesse in bijna alle dagelijkse activiteiten. Meestal betekent dat ook een verminderde interesse in seksueel contact, al is voorstelbaar dat sommige mensen ook juist de troost zoeken die in het beleven van intimiteit en seksualiteit gevonden kan worden. Berucht is het effect van antidepressiva op het seksuele verlangen en op het vermogen om een erectie te krijgen en een orgasme te bereiken. Met name van de zeer veel gebruikte SSRI’s (selective serotonin reuptake inhibitors, bijvoorbeeld Prozac) is bekend dat zij deze effecten hebben, waarbij diverse casusbeschrijvingen duidelijk maken dat deze effecten ook na het stoppen met de medicatie kunnen aanhouden.

18

284

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

18.5.10 Dementie

Bij dementie is sprake van steeds ernstiger wordende geheugenproblemen, problemen met communiceren en uitvoeren van handelingen en desoriëntatie in tijd, plaats en persoon. Vaak treedt ook decorumverlies op (geen besef meer hebben van hoe het ‘hoort’) en is er sprake van incontinentie. Van de partner vraagt dit meer en meer een verzorgende rol, die op gespannen voet kan staan met de rol als (seksuele) partner. De gelijkwaardigheid en wederkerigheid in de relatie raakt verstoord, terwijl dit voor veel mensen wezenlijke kenmerken zijn van intimiteit en seksualiteit. Voor menigeen gaat de intimiteit verloren als de dementerende persoon je niet meer als partner herkent; met wie ben je dan eigenlijk aan het vrijen? Toch worden ook wel positieve kanten van het seksuele beleven beschreven bij dementie, zoals minder geremdheid met een toename van het seksuele contact, waarbij te veel ontremming met veeleisend seksueel gedrag echter weer tot problemen kan leiden. Seksueel contact kan een gevoel van nabijheid geven waar geen woorden voor nodig zijn; het kan als een laatste vorm van goed contact worden ervaren. Casus dementie in de thuissituatie: weerzin

‘Ik kan niet meer genieten van onze seksuele relatie omdat zoveel andere aspecten van de relatie ook drastisch veranderd zijn. Ik voel me meer zijn verzorgster dan zijn vrouw; ik kan mijn man niet én de billen afvegen én met hem vrijen. Bovendien is het geestelijk contact veranderd. Soms weet mijn man niet eens wie ik ben. Ik kan het dan niet opbrengen om met hem te vrijen, al wil hij het wel.’

18.5.11 Voorgeschreven en vrij verkrijgbare medicatie

Zoals bij diverse ziektebeelden al is aangegeven heeft voorgeschreven medicatie dikwijls (ook) invloed op het seksuele functioneren. Het kan belangrijk zijn mensen hier op te wijzen zodat zij de bijsluiters bij hun medicatie hierop kunnen nalezen of de behandelend arts hiernaar kunnen vragen. Overigens kunnen ook vrij verkrijgbare geneesmiddelen impact hebben op het seksuele beleven, zoals bijvoorbeeld middelen tegen hooikoorts op basis van een antihistaminicum. Dit geldt overigens ook voor genotmiddelen als alcohol, cannabis en andere drugs.[22] 18.6 Tips en adviezen

18

Allereerst is het belangrijk dat mensen zich bewust zijn van de impact die veroudering maar ook ziekte en de behandeling van ziekte kan hebben op de beleving van seksualiteit en intimiteit. Het wordt er op zich niet leuker van als je weet dat het ontbreken van de zin in vrijen veroorzaakt wordt door de medicijnen die je slikt, maar het scheelt wel als je tenminste begrijpt hoe het komt. Mensen kunnen zich anders bijvoorbeeld gaan afvragen of er misschien iets mis is met hun relatie, en of ze nog wel van elkaar houden nu ze niet meer de lust tot vrijen ervaren. Veel onnodig leed kan worden voorkomen door adequate psycho-educatie. Soms kunnen ook nuttige tips en adviezen worden gegeven. Voor erectieproblemen bestaan diverse behandelvormen, zowel op medisch als psychologisch gebied. In sommige gevallen kunnen PDE-5-inhibitoren (Viagra, Cialis) effect sorteren. Andere lichamelijke invalshoeken

18.6 • Tips en adviezen

285

zijn het gebruik van een vacuümpomp, het (zelf) injecteren van vasoactieve stoffen in de penis en het plaatsen van een penisimplantaat. Dikwijls is ook psychologische ondersteuning op zijn plaats wat betreft het leren omgaan met veranderende seksualiteit, zowel voor de patiënt als de partner, bijvoorbeeld in de vorm van relatietherapie. Het is hoe dan ook belangrijk dat een deskundige professional een goede probleemanalyse uitvoert. Erectiele disfunctie kent vaak een combinatie van onderliggende oorzaken, zowel van medische als psychologische aard. Het is ook van belang dat het behandelvoorstel passend is voor de betreffende persoon en zijn partner. Voor sommige mannen is het behoud of herstel van de erectiele functie en het vermogen penetratieve seks te hebben van cruciaal belang, terwijl andere mannen vanuit een bredere benadering van de uitdrukking van hun seksualiteit hier minder de nadruk op leggen. Het is ook goed om te weten dat het vermogen tot het beleven van een orgasme kan blijven bestaan ook als mannen niet meer tot een erectie of ejaculatie kunnen komen, zoals bijvoorbeeld na behandeling van prostaatkanker het geval kan zijn. Naast verlies van de zin in vrijen is vaginale droogheid een veelvoorkomende klacht bij oudere vrouwen, al dan niet mede als gevolg van (de behandeling van) ziekte. Het gebruik van een glijmiddel, hormoonbehandeling of de (lokale) toediening van hormonale crèmes kan hierbij helpen om gemeenschap weer mogelijk te maken of minder pijnlijk te laten zijn. Glijmiddelen zijn vrij verkrijgbaar en ook (discreet) via internet te bestellen. Hormonale behandelwijzen worden voorgeschreven door een arts. Mensen kunnen ook geholpen zijn met tips over het innemen van andere seksuele posities. Bijvoorbeeld de veel toegepaste ‘missionarishouding’ (man boven, vrouw onder met haar benen uit elkaar) is bij uitstek erg belastend voor de heupgewrichten van de vrouw. Bij gewrichtsklachten zal deze houding al snel te pijnlijk zijn. Een houding waarbij de partners op hun zij liggen met de man achter en de ‘ontvangende partij’ voor is veel minder belastend voor de gewrichten. Als sterkere stimulatie gewenst is (bijvoorbeeld ten gevolge van normale veroudering of bij diabetes) of bij onvoldoende kracht in de handen kan een vibrator worden gebruikt. Ook kan het uitmaken op welk moment van de dag mensen seksueel actief zijn (mensen zijn ‘s morgens vaak meer uitgerust dan ‘s avonds) en hoe de inname van pijnmedicatie op dit moment wordt afgestemd. Het kan dus zinvol zijn mensen te wijzen op het bestaan van behandelmogelijkheden voor problemen op het gebied van seksualiteit en hen hiervoor door te verwijzen naar de huisarts, of naar de behandelend uroloog/gynaecoloog of een seksuoloog (al dan niet vrij gevestigd). Soms hebben ook (gespecialiseerde) verpleegkundigen of verpleegkundig specialisten seksualiteit als aandachtsgebied, bijvoorbeeld als onderdeel van oncologische nazorgtrajecten. Ruim de helft (53%) van alle ouderen die professionele hulp zochten bij een vorm van seksuele disfunctie had hier baat bij.[9] Ook bij ouderen is veel verbetering haalbaar door het bieden van de juiste behandeling; gericht adviseren en doorverwijzen heeft dus zeker zin! Een belangrijke kanttekening bij dit alles is dat er hoe dan ook geen druk tot seksueel presteren opgelegd moet worden. We moeten niet een beeld van de ‘sexy granny’ gaan ophouden als een voor iedereen na te streven ideaal. Behandelvormen zijn er voor wie dat graag wil, maar het hoeft niet. De patiënt stelt hierin de norm. Vele mensen (waaronder ouderen) zijn tevreden met een seksloos bestaan. Voor wie wil zijn er vele bevredigende vormen van seksueel contact mogelijk zonder penetratie (bijv. manueel, al dan niet met vibrator, orale seks) en er zijn ook vele vormen van intimiteit zonder seksuele activiteit. Dit is met name ook van belang voor die situaties waarin een medische behandeling geen soelaas kan bieden, bijvoorbeeld bij verlies van libido en het vermogen tot seksuele opwinding bij hormonale behandeling van kanker. Dit vraagt om het zoeken naar nieuwe wegen om intimiteit te beleven, of om het intens(er) beleven van vormen van intimiteit die nog wel mogelijk zijn.

18

286

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

Het belangrijkste is dat mensen in tijden van verandering op zoek gaan naar een nieuw intiem leven, in welke vorm dan ook. Het los kunnen laten van hoe het was, het een plek kunnen geven van het verdriet om het gemis daarvan en het openstaan voor nieuwe manieren om intimiteit te beleven of seksueel actief te zijn, kunnen een grote bijdrage leveren aan de kwaliteit van leven. Als er sprake is van een partner zal deze hierbij mee moeten veranderen; dit vraagt dus het samen zoeken naar nieuwe begaanbare wegen. Bemoedigende steun van bijvoorbeeld een sociaal werker kan hierbij van grote waarde zijn. 18.7 Ouderen in instellingen en seksualiteit

18

Het overgrote deel van de ouderen woont zelfstandig, al dan niet met ondersteuning. Slechts een klein deel wordt opgenomen in een instelling zoals bijvoorbeeld een verpleeghuis of hospice. Daarbij laten zij hun seksualiteit niet op de deurmat achter. Zeker als het gaat om een opname die in principe tot het einde van het leven zal duren, is het van groot belang dat wordt onderkend dat een mens levenslang een seksueel wezen blijft, inclusief zijn of haar seksuele gedachten, fantasieën, wensen en gedrag.[8,15] Lang niet alle instellingen zijn hierop ingericht, zowel niet wat betreft het beleid en de fysieke omgeving als wat betreft een respectvolle en volwassen insteek van het personeel, terwijl het hier toch om een kernaspect van het menselijk bestaan gaat.[20,34,42,47] Ook is men er zich in lang niet alle instellingen van bewust dat er ook bewoners zijn met een homoseksuele, lesbische of biseksuele geaardheid, of is er geen sprake van respect voor deze ‘roze ouderen’ (zie ook 7  H. 14). De angst voor discriminatie, door zowel medebewoners als personeel, en uitsluiting kan zo groot zijn dat roze ouderen, bij hun intrede in een thuisvervangende omgeving, weer terug ‘in de kast’ gaan.[12,36] Dit is extra schrijnend gezien de specifieke hulpvragen die deze groep soms heeft. Homoseksuele ouderen blijken significant eenzamer te zijn dan heteroseksuele.[10,11,29] Het verzwijgen van hun geaardheid kan ertoe leiden dat roze ouderen geen inspraak hebben bij de behandeling van hun partner.[28](Linschoten & den Heijer, 2011) Om ook voor roze ouderen een (emotioneel) prettige woonomgeving te waarborgen, is het initiatief genomen voor het instellen van de Roze Loper. Dit is een keurmerk voor homovriendelijke zorginstellingen dat wordt toegekend bij een hoge score op een tolerantiescan en een audit in de instelling.[12,28,30] In veel instellingen bestaan weinig mogelijkheden om zich ongestoord terug te trekken, bijvoorbeeld wanneer een partner op bezoek komt of wanneer de behoefte bestaat om erotische lectuur te lezen, pornografisch materiaal te bekijken, al dan niet gecombineerd met masturberen. Privacy is vaak niet voldoende gewaarborgd. Personeel beschouwt de instelling veelal meer als werkterrein dan als woondomein van de bewoners. Kamers kunnen vaak niet worden afgesloten en als personeel al klopt dan wordt daarna de kamer meestal betreden zonder een antwoord af te wachten. Ruimte is sowieso schaars, wat betekent dat medebewoners al gauw kunnen meegenieten van persoonlijke of emotionele gesprekken tussen partners of familieleden. Al met al geen omgeving die erg uitnodigend is voor de expressie van seksualiteit en intimiteit. Toch zul je ook binnen instellingen uitingsvormen van seksualiteit zien. Teams zouden hier op volwassen en respectvolle wijze mee om moeten gaan. Hier hoort allereerst bij dat onderscheid wordt gemaakt tussen gepast en ongepast seksueel gedrag. Bij ongepast seksueel gedrag dient niet de persoon als zodanig afgewezen te worden, en ook niet zijn of haar behoefte aan seksualiteit, maar wel de manier waarop deze behoefte wordt geuit. Zo is seksuele intimidatie of seksueel misbruik van andere bewoners, bezoekers of personeel onacceptabel. Masturberen in publieke ruimtes valt ook onder ongepast seksueel gedrag, dat zeker

18.7 • Ouderen in instellingen en seksualiteit

287

bij dementerende mensen nogal eens voorkomt. Het vraagt veel tact om met dergelijke situaties om te gaan. Waar dit gedrag bewust grensoverschrijdend is, mag hier duidelijk paal en perk aan worden gesteld, al is het ook dan wel op zijn plaats om in te gaan op de achterliggende behoefte aan (seksueel) contact en waar mogelijk hier een andere, gepaste, uitingsvorm voor te vinden. Soms wordt hierbij de hulp van de Stichting Alternatieve Relatiebemiddeling (SAR) of van Flekszorg ingeroepen voor het leveren van betaalde vormen van (seksueel) contact.1 Voor ‘gepaste’ vormen van expressie van intimiteit en seksualiteit zouden zoveel mogelijk mogelijkheden geboden moeten worden. Dat begint al met het respecteren van de privacy van bewoners, waarbij voor iedereen die dat wil de mogelijkheid zou moeten bestaan om ongestoord (intiem) te kunnen zijn. Een eigen kamer waarop men in ieder geval gedurende een bepaald tijdsinterval ongestoord kan verblijven, is een groot goed. Sommige instellingen hebben een ruimte beschikbaar met tweepersoonsbed, badkamer en soms ook voorzieningen als een dvd-speler en toegang tot internet. Er zijn ook instellingen die pornografisch materiaal en seksspeeltjes ter beschikking stellen. Op deze manier wordt ruimte geboden aan intimiteit en seksualiteit als belangrijke aspecten van de kwaliteit van leven. Uiteraard staat of valt dit met de manier waarop mensen die in die instelling werken omgaan met deze aspecten. Een volwassen, niet-veroordelende, respectvolle houding is voorwaarde. Professionals kunnen hiervoor veel houvast vinden in een helder instellingsbeleid. Toch schetst dit beleid slechts de kaders waarbinnen professionals in wijsheid dienen te handelen. Waar het aangaan van een relatie tussen twee ‘wilsbekwame’ mensen uiteindelijk een zaak van deze mensen is, kan dat anders liggen bij mensen die bijvoorbeeld ten gevolge van dementie minder duidelijk wilsbekwaam zijn. Een dergelijke situatie kan worden gecompliceerd doordat deze mensen nog een (huwelijks)partner buiten de instelling hebben. Ook kinderen van deze mensen hebben soms zeer uitgesproken meningen wat betreft het al dan niet wenselijk zijn van een dergelijke ‘nieuwe’ relatie. De een ‘gunt’ het zijn vader of moeder wel; de ander vindt het een aantasting van de waardigheid van de betreffende persoon (‘mijn vader zou dit nooit gedaan of gewild hebben als hij niet dementerend was geweest; hij bezoedelt hiermee de nagedachtenis aan mijn moeder’). Soms zijn broers en zussen het hier onderling niet over eens, wat de situatie voor de professionals binnen de instelling er niet eenvoudiger opmaakt. Het welzijn van de bewoner(s) zou hierbij leidraad moeten zijn, mét respect voor de standpunten van alle betrokkenen. Zoals gezegd is de behoefte aan affectief lichamelijk contact een fundamenteel menselijke. Daar kan op vele manieren aan worden voldaan en seksualiteit is maar één van die manieren. In diverse instellingen, waaronder hospices, worden vrijwilligers ingezet om bijvoorbeeld hand- of voetmassage te geven. Ook professionals kunnen door de manier waarop zij bewoners aanraken een bijdrage leveren aan de behoefte aan lichamelijk contact, ook als onderdeel van de dagelijkse verzorging. Het is daarbij van belang dat zij bewoners met aandacht en respect aanraken, zodat er naast de ‘functionele component’ ook sprake is van een affectieve component. Bij gehaast, routinematig aanraken, waarbij de bewoner net zo goed een levenloos voorwerp zou kunnen zijn, komt deze affectieve component niet uit de verf. Aanraking door professionals kan ook louter affectief van aard zijn en kan in een grote behoefte voorzien. De wet stelt wel grenzen aan hoever de professional hierbij kan gaan: alle seksuele contacten tussen hulpverleners en cliënten zijn in Nederland verboden volgens artikel 249 uit het Wetboek van Strafrecht. Voor het beleven van intimiteit die niets met seksualiteit te maken heeft, is er echter wel ruimte in de relatie tussen cliënt en professional. Uiteraard moet hierbij afgestemd worden op de behoefte van de cliënt; liefdevolle aanraking is pas liefdevol als de aanraking als liefdevol wordt ervaren. 1

Zie voor meer informatie over alternatieve relatiebemiddeling en sekszorg: 7 www.stichtingsar.nl en 7 http://www.flekszorg.nl/sekszorg.php.

18

288

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

18.8 Ouderen zelf aan het woord over intimiteit en seksualiteit

Veel studies over (ouderen en) seksualiteit richten zich op meetbare grootheden als de mate waarin diverse vormen van seksuele problemen en seksueel gedrag voorkomen, met een focus op geslachtsgemeenschap. Veel minder vaak wordt betrokkenen gevraagd om vanuit hun eigen perspectief de beleving en het belang van intimiteit en seksualiteit te beschrijven. Een voorbeeld van een studie die wel deze insteek kiest, is die van Gott en Hincliff. [18] Aan dit kwalitatieve onderzoek namen vierenveertig mensen tussen de vijftig en tweeënnegentig jaar deel. Voorafgaand aan het interview werd mensen gevraagd: ‘Hoe belangrijk is uw seksleven voor u?’ Hierbij kozen negen mensen voor het antwoord ‘niet belangrijk’; drie mensen voor ‘een beetje belangrijk’; zeventien mensen voor ‘matig belangrijk’; tien mensen voor ‘heel belangrijk’; en vijf mensen voor ‘extreem belangrijk’. De eenentwintig mensen boven de zeventig jaar kozen respectievelijk zes; twee; negen; drie en één keer de genoemde antwoordcategorieën. Dit bevestigt het beeld dat al eerder uit grotere kwantitatieve studies naar voren kwam: er is sprake van een grote diversiteit binnen de groep ouderen wat betreft het belang dat aan het seksleven wordt toegekend. Bij de groep die hun seksleven niet of matig belangrijk vond, blijkt het niet (meer) beschikbaar zijn van een partner een grote rol te spelen. Zo vertelde een weduwe van zesenzeventig jaar:

» Ik weet zeker dat als mijn man er nog zou zijn we ook nog seks zouden hebben want hij was maar drie jaar ouder dan ik en we zouden nog steeds seks hebben. Ik zou niet weten waarom dat ineens zou stoppen, alsof je zou zeggen we zijn nu 75 en dat was het dan, ik bedoel het is een natuurlijk iets wanneer je van iemand houdt, toch?[18] 

«

Voor sommige oudere stellen is de seksuele activiteit langzaam ‘uitgedoofd’ zonder dat dit leidt tot ontevredenheid over hun intieme leven:

» Man (71 jaar): We hebben een leeftijd, onze hormonen die stoeien niet meer zo.

 Vrouw (71 jaar): We hadden er misschien geen van beiden behoefte aan, ik weet niet waarom maar dat vonden we niet meer zo belangrijk. Man: Nee maar daar komen andere dingen voor in de plaats, we hebben wel behoefte aan elkaars nabijheid, dat wel, zeker nu met die kanker.   Vrouw: Daar hebben we wel over gepraat, en dan vroegen we “vind jij het een probleem”? Nee ik vind het helemaal geen probleem, wel lekker tegen elkaar aanliggen, dat is dan wel weer heerlijk hè.[41] 

«

Veel ouderen geven aan dat de aanwezigheid van een vorm van fysiek contact van groot belang blijft: ‘Want als ze je aanraken dan weet je dat ze om je geven.’[18] (Gott & Hincliff, 2003 p.1624) Dit blijkt ook uit het volgende citaat van een man van vierenzeventig uit de groep die het seksleven als ‘matig belangrijk’ typeerde:

» Natuurlijk ga je als je ouder wordt je anders gedragen, je past je aan aan je leeftijd, maar een 18

knuffel is toch ook seks? Ik bedoel, gemeenschap komt minder vaak voor als je ouder wordt, dat kun je niet, maar het verlangen om iemand lief te hebben is er wel; de liefde neemt een andere vorm aan.[18] 

«

Een actief seksleven op jongere leeftijd maakt het waarschijnlijker dat mensen ook op hogere leeftijd seksueel actief blijven.[22] Het citaat van deze man van 65 (uit de groep die het seksleven als heel/extreem belangrijk typeerde) illustreert dit:

289

18.9 • In gesprek met ouderen over seksualiteit

» We hebben altijd een goed seksleven gehad. Ik vind dat ik het in veel opzichten goed heb

getroffen. Mijn vrouw heeft maatje 38 en ze is heel aantrekkelijk al is ze dan 65. Mensen denken ook niet dat ze zo oud is en ik denk dat dat er veel mee te maken heeft, als je snapt wat ik bedoel. Het gaat ook om sex-appeal.[18] 

«

In het onderzoek[41] vertelden mensen over de impact die kanker en de behandeling daarvan op hun seksleven hadden gehad. Ter illustratie volgen nu een paar stukjes uit het verhaal van Rose (71 jaar) en Jacob (72 jaar). Rose is behandeld voor borstkanker en mist als gevolg daarvan één borst:

» Rose: Toen werd ik geconfronteerd dat je toch verbouwd bent, dat je lichaam niet vrouwelijk is, maar half man half vrouw. Daar heb ik bij tijden wel moeite mee.   Jacob: We kennen ook voorbeelden dat de man moeite heeft met de amputatie, maar dat speelde bij ons helemaal niet. Ik denk, dat ik haar nooit het gevoel gegeven heb, dat ik dat ook maar zou voelen.   Rose: O nee, jij hebt vanaf het begin af aan gezegd je bent niks anders hierdoor, dus nee. Maar ikzelf wel. Ik heb dat wel heel sterk. Ik ben nooit zo erg op de borsten van vrouwen gaan letten als nadat ik geamputeerd ben. En daar kom ik ook niet vanaf.[41] 

«

Voor Rose heeft de amputatie van haar borst duidelijk impact gehad op hoe zij zichzelf als vrouw en dus als seksueel wezen voelt, ondanks het feit dat haar partner hier geen moeite mee heeft. Toch beschrijft ook Jacob later in het gesprek dat dit anders uit had kunnen pakken bij de amputatie van de andere borst of twee borsten:

» Jacob: Als de andere borst eraf was geweest, in plaats van deze, dan was het een stuk moei-

lijker geweest. Onze manier van vrijen, van elkaar knuffelen en liefkozen, dat komt zo uit, dat ik die ene niet mis. Rose ligt aan de rechterkant van het bed en als zij zich naar me toedraait kan ik de borst aanraken die er nog wel is. Als dat niet het geval was geweest, laat ik het zo zeggen, dan had ik terwijl ik rechts etend ben, links moeten gaan eten. En dat was nu niet zo.   Jacob: Ik weet ook niet, voor mijzelf, hoe ik mij in alles had opgesteld als Rose niet 1 borst, maar beide borsten kwijt was geraakt. Dan gaat er heel wat weg hoor, als je twee borsten kwijt bent, dat is meer dan 50% erbij.[41] 

«

Deze korte voorbeelden zijn bedoeld om je een indruk te geven van de belevingswereld van ouderen waar het gaat om intimiteit en seksualiteit. In de volgende paragraaf wordt benadrukt dat jij bij jouw cliënten zelf deze belevingswereld zult moeten verkennen wil je hen passende ondersteuning kunnen bieden. 18.9 In gesprek met ouderen over seksualiteit

Zowel patiënten als professionals vinden praten over seksualiteit lastig, met als gevolg dat het onderwerp vaak niet op tafel komt, terwijl het in veel gevallen belangrijk kan zijn om seksualiteit te bespreken.[32,41] Pastoor en Jedeloo[32] noemen de volgende mogelijke barrières aan de kant van de professionals: 55 ze hebben niet geleerd over seksualiteit te praten; 55 ze weten niet hoe ze erover moeten beginnen; 55 ze zijn bang te nieuwsgierig te zijn;

18

290

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

55 ze hebben geen beleid over seksualiteit; 55 ze zijn bang niet voldoende kennis te bezitten; 55 ze hebben last van schaamte. Uit onderzoek[41] blijkt dat een groot leeftijdsverschil met de cliënt of het gegeven dat de cliënt van het andere geslacht is ook remmend kan werken voor professionals. Cliënten zeiden hierover dat ook zij deze factoren initieel als belemmerend kunnen ervaren[17,41], maar dat deze barrières snel wegvielen als bleek dat de professional op volwassen en empathische wijze een gesprek over seksualiteit kan voeren[41]. Belangrijkste voorwaarde vanuit het perspectief van de cliënt voor het voeren van een dergelijk gesprek is het gevoel als individu gezien te worden door de professional. Een ‘checklistbenadering’ waarbij iemand het gevoel krijgt nummer zoveel te zijn, draagt hier niet aan bij. Een open, niet-(ver)oordelende houding van de professional, met aandacht voor het perspectief van de cliënt, wordt gewaardeerd en zal bijdragen aan de bereidheid om over intieme zaken te praten. Op zich is met ouderen in gesprek gaan over seksualiteit niet wezenlijk anders dan met jongeren. Sociaal werkers dienen zich er echter van bewust te zijn dat het bij ouderen net zo relevant is om te doen! Bij ouderen dient bij het verstrekken van (gezondheids)informatie wel rekening gehouden te worden met het gegeven dat zij in het algemeen meer moeite hebben om informatie op te nemen en te onthouden dan jongeren, waarbij een vertrouwde omgeving en op de persoon toegesneden informatie behulpzaam kunnen zijn.[33] Ook zal binnen de groep ouderen grote variatie bestaan wat betreft de ervaring met het bespreken van seksualiteit. Sommige ouderen van nu zijn opgegroeid in een klimaat waarbinnen seksualiteit volkomen taboe en mogelijk zelfs vies en zondig was. Anderen hangen al dan niet op basis van een religieuze overtuiging het idee aan dat seks alleen op voortplanting gericht dient te zijn, en hebben moeite seksualiteit in de context van hun huidige levensfase te plaatsen. Een professioneel gesprek over seksualiteit speelt zich af binnen een bepaalde context, en deze context moet duidelijk zijn. Het moet helder zijn waarom juist jij, vanuit jouw discipline van sociaal werker, juist op dit moment, met welk doel, met deze persoon over seksualiteit gaat praten.[2] Als je voor jezelf de antwoorden op deze punten duidelijk hebt, kun je de eerste stap gaan zetten. 18.9.1 Breng het onderwerp intimiteit/seksualiteit ter sprake

18

De veranderingen (en dat zijn niet per definitie problemen) op seksueel gebied, ongeacht of deze het gevolg zijn van normale veroudering, ziekte of de (medicamenteuze) behandeling van deze ziekte kunnen aanleiding zijn voor behoefte aan een gesprek over intimiteit en seksualiteit. Hierbij wordt het veelal op prijs gesteld als door de professional wordt aangegeven dat de mogelijkheid bestaat om ook intieme onderwerpen te bespreken. De drempel om dit zelf als eerste ter sprake te brengen, blijkt voor veel mensen erg hoog te zijn. Veelal vinden mensen een checklistbenadering met seks als een van de onderwerpen niet zo prettig. Aanbevolen manieren om het onderwerp tijdens een professioneel gesprek ter sprake te brengen zijn[2]: 55 een geleidelijke benadering. Er is sprake van een opbouw in het gesprek, met bijvoorbeeld een overstap van praten over de relatie in het algemeen naar vragen over de intieme relatie; 55 vanuit algemene kennis over het onderwerp. ‘Veel mensen merken bij het ouder worden/ bij de aandoening die u hebt/bij gebruik van de medicatie die u hebt dat er ook sprake is van veranderingen op seksueel gebied. Hebt u zelf veranderingen gemerkt die u zou willen bespreken?’;

18.9 • In gesprek met ouderen over seksualiteit

291

55 logisch aansluiten bij andere onderwerpen, bijvoorbeeld incontinentie, opname van een van de partners, aanpassingen in huis/de slaapkamer et cetera; 55 zelf het taboe benoemen. ‘Voor veel mensen is het lastig om over seksualiteit te praten. Toch kan het wel een belangrijk onderwerp zijn in een mensenleven. Mag ik u hierover een paar vragen stellen?’; 55 op basis van het beleid. ‘In onze instelling vinden we het belangrijk dat er ook ruimte is voor intimiteit en seksualiteit. Ook over deze onderwerpen kunt u met ons in gesprek gaan als u daar behoefte aan hebt.’ Het is belangrijk dat de manier waarop je het onderwerp ter sprake brengt, past bij de persoon tegenover je en ook binnen het gesprek dat je met die persoon voert. Het is ook belangrijk dat je een manier kiest die bij jou past. Authenticiteit van de kant van de professional is van grote waarde, zeker ook in dit soort persoonlijke gesprekken. Pas dus niet een bepaald openingszin als ‘trucje’ toe, maar kies een opening die past bij jouw (professionele) stijl. 18.9.2 Luister naar de individuele ervaringen

Een fundamenteel uitgangspunt bij het bespreken van intieme zaken is dat professionals de cliënten en partners zien als degenen die de expertise hebben wat betreft de betekenis van de beleving van seksualiteit en intimiteit binnen de gegeven situatie. Allereerst aandachtig luisteren naar en verkennen van deze betekenis is dus cruciaal om later desgewenst advies en informatie ‘op maat’ te kunnen geven. Vaak is het vinden van een luisterend oor, gekoppeld aan een ondersteunende respons, op zich al heel waardevol en soms ook het enige waar men behoefte aan heeft. Er zijn, ook in de persoonlijke leefomgeving, niet veel mensen waarmee men vragen of problemen op seksueel gebied kan en wil bespreken. Oprechte aandacht van een gezondheidszorgprofessional voor dit aspect is vaak erg welkom. Zelfs als mensen niet ingaan op de uitnodiging om het onderwerp te bespreken, stellen zij de geboden mogelijkheid veelal op prijs. Het draagt bij aan hun gevoel als ‘mens’ gezien te worden, met een eigen leven en alles wat daarbij hoort. Bovendien legt het de keus bij hen om wel of niet op het onderwerp in te gaan. 18.9.3 Stimuleer communicatie tussen de partners

Patiënten en hun partners kunnen een ziekte- en behandeltraject en de impact van ‘normale’ veroudering heel verschillend beleven, ook wat betreft (de behoefte aan) seksualiteit. Van open communicatie over dit onderwerp is lang niet altijd sprake. Vanuit een behoefte om elkaar te beschermen of vanuit een angst om afgewezen te worden, kan het onderwerp worden vermeden, waardoor op den duur een verwijdering tussen partners kan ontstaan. De drempel om het onderwerp toch aan te snijden wordt dan steeds hoger. Een professional kan, alleen al door het onderwerp eens ter sprake te brengen, als katalysator werken. 18.9.4 Geef persoonlijk advies en informatie

Tips en adviezen kunnen heel welkom zijn, mede omdat cliënten en partners aangeven soms gefocust raken op hun ziekte of aandoening of de veranderingen die veroudering met zich meebrengt. Dit beperkt hun eigen creatieve vermogen om binnen de verander(en)de omstan-

18

292

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

digheden mogelijkheden om intiem of seksueel actief te zijn te bedenken en uit te proberen. De kunst is om het leven ‘boven de ziekte’ (of de veroudering) uit te tillen.[19] Essentieel hierbij is dat adviezen aansluiten bij de situatie en de hulpvraag van deze cliënt of dit (echt)paar. Als je wijst op het bestaan van glijmiddelen bij een echtpaar dat ook voor de diagnose al lange tijd geen gemeenschap meer had (en daar tevreden mee is), sla je de plank mis. Dit geldt ook voor vragen naar het perspectief van ‘uw man’ bij een lesbische vrouw. ‘Partner’ is wat dat betreft een neutralere term, en voor sommigen is (seksuele) ‘partners’ wellicht van toepassing. En laten we ook niet vergeten dat het ervaren van een seksuele identiteit voor ieder mens van toepassing is, en dat er ook zoiets als soloseks bestaat. Vragen naar de beleving van seksualiteit en intimiteit is al met al niet alleen relevant voor in duurzaam verband samenlevende (hetero)stellen. Insteek hierbij is steeds dat het erom gaat dat mensen zelf tevreden zijn met hun intieme en seksuele leven[39]; vul dus niet zelf in wat er zou kunnen of moeten gebeuren.[32] 18.10 Tot slot

Alle begin is moeilijk en dat geldt zeker ook voor het professioneel voeren van gesprekken over seksualiteit. Dat je je hier aanvankelijk wat ongemakkelijk bij kunt voelen, is normaal. Als het bij jouw stijl past om aan het begin van het gesprek aan te geven dat het voor jezelf ook een lastig onderwerp is (maar belangrijk genoeg om het toch ter sprake te brengen!), kan dat de spanning wat verminderen. Je leert echter alleen dit soort gesprekken te voeren door het te doen, en door de ervaring die je opdoet, zal het gevoel van ongemak verdwijnen.[2] Meelopen met een ervaren collega (uiteraard met toestemming van de cliënt) kan een goede eerste stap zijn. Het is hoe dan ook belangrijk dat je als collega’s van elkaar weet hoe je tegenover het onderwerp staat. Omdat ook heel persoonlijke factoren als opvoeding en eigen (negatieve) seksuele ervaringen het vrijuit bespreken van dit onderwerp in de weg kunnen staan, is het goed om van elkaar te weten bij wie cliënten voor een diepgaander gesprek over seksualiteit terechtkunnen. Andere collega’s hebben dan een meer signalerende rol.[43] Belangrijk hierbij is wel dat je als team hebt bepaald dat het aandacht besteden aan intieme aspecten een gezamenlijke verantwoordelijkheid is. Als levenslange bouwstenen van kwaliteit van leven verdienen intimiteit en seksualiteit jullie aandacht! 18.11 Studievragen en opdrachten

18

?? 1. In 7 par. 18.2 worden vijf opvattingen over ouderen en seksualiteit weergegeven. Bij welke opvatting past jouw opvatting het best? Als je je in geen van de beschreven opvattingen herkent, hoe ziet jouw opvatting er dan uit? Hoe zie je je eigen opvatting in relatie tot je professionele attitude; voor welke uitdaging stelt je eigen opvatting je in je (toekomstige) werk? 2. Groepsoefening opvattingen over seksualiteit en ouderen. Nodig: twee kaartjes per deelnemers, pennen. –– Opvattingen opschrijven: -- Schrijf op ieder kaartje een heersende opvatting over ouderen en seksualiteit. -- Het kan een maatschappelijke, professionele of persoonlijk opvatting over seksualiteit en ouderen zijn. -- De opvatting hoeft niet je eigen mening te vertegenwoordigen. Je hoeft ook niet je naam op het kaartje te zetten.

Literatuur

293

–– Opvattingen bespreken: -- Om de beurt een kaartje pakken. -- Als eerste reageert degene die het kaartje heeft gepakt op de opvatting, daarna de andere groepsleden. -- Als iemand om wat voor reden dan ook niet op de opvatting wil reageren, leg het kaartje dan onder op de stapel en pak een ander kaartje. 3. Meneer Gorter woont al sinds enige tijd op een psychogeriatrische afdeling. Zijn vrouw bezoekt hem trouw, maar hij herkent haar niet meer. Meneer Gorter probeert de vrouwen op zijn afdeling te betasten en mee te nemen naar zijn kamer. De meeste dames zijn hier niet van gediend maar mevrouw Huisstee laat het zich welgevallen. De verzorgenden hebben meneer Gorter en mevrouw Huisstee al een keer gedeeltelijk ontkleed in zijn bed aangetroffen. –– Hoe kijk je tegen deze situatie aan? Betrek hierbij de perspectieven van meneer Gorter, van zijn echtgenote, van mevrouw Huisstee (die weduwe is), de kinderen van de betreffende bewoners, de directie van het verpleeghuis en eventueel nog andere volgens jouw relevante perspectieven. –– Hoe zou je handelen in deze situatie ten opzichte van de diverse betrokkenen? 4. Bekijk het YouTube-filmpje 7 http://www.youtube.com/watch?v=sw6UetyUuD0. –– In dit filmpje worden aan studenten de volgende vragen gesteld: -- Wat is je mening over mensen van 65+ die aan seks doen? -- Denk je dat je zelf nog seksueel actief bent als je ouder wordt? -- Hoe zou jij het vinden als anderen je uitlachen of belachelijk maken als je je affectie voor je partner toont? -- Vergelijk je eigen antwoorden op deze vragen met de studenten in het filmpje en bespreek ze met je groepsgenoten. 5. Welke van de in 7 par. 18.9 genoemde barrières om seksualiteit bespreekbaar te maken, herken je bij jezelf? Met welke barrières kun jij/kan je groep deze lijst aanvullen? Denken jullie deze barrières te kunnen overwinnen, en zo nee, waarom niet; zo ja, wat is daarvoor nodig?

Op de website bij het boek staan nog extra vragen, casuïstiek en links naar relevante filmpjes en documenten. Literatuur Attachment Parenting International (z.d.). API’s Eight Principles of Parenting. Geraadpleegd op 24 februari 2014: 7 http://www.attachmentparenting.org/principles/principles.php. 2. Bender, J.L. (2008). Praten over seksualiteit. In W.L. Gianotten, M.J. Meihuizen-de Regt, & N. van SonSchoones (red.), Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking. Assen: Van Gorcum. 3. Bowlby, J. (1969). Attachment (Attachment and loss Vol. 1). New York: Basic Books. 4. Bowlby, J. (1972). Separation: Anxiety and anger (Attachment and loss Vol. 2). Hogarth Press: London. 5. Bowlby, J. (1980). Loss: Sadness and depression (Attachment and loss Vol. 3). London: Hogarth Press. 1.

18

294

18

Hoofdstuk 18 • Thema 5: Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

6. Conde-Agudelo, A., Belizán, J.M., & Diaz-Rossello, J. (2011). Kangaroo mother care to reduce morbidity and mortality in low birthweight infants. 7 http://summaries.cochrane.org/CD002771/kangaroo-mother-care-toreduce-morbidity-and-mortality-in-low-birthweight-infants - sthash.QFlnmxOz.dpuf: The Cochrane Library. 7. Coolsaet, B. (2011). Feit en fictie van seksualiteit en het verouderende mannenlichaam. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 8. Cort, E., Monroe, B., & Oliviere, D. (2004). Couples in palliative care. Sexual and Relationship Therapy, 19, 337–354. 9. Fischer, L.L. (2010). Sex, romance and relationships: AARP survey of midlife and older adults. Washington DC: AARP. 10. Fokkema, T. & Kuyper, L. (2006). Hogere eenzaamheid onder homoseksuele ouderen in Nederland: Kwestie van een zwakkere sociale inbedding? Tijdschrift voor Seksuologie, 30, 126–137. 11. Fokkema, T. & Kuyper, L. (2009). The relation between social embeddedness and loneliness among older lesbians, gay and bisexual adults in the Netherlands. Archives of Sexual Behavior, 38, 264–275. 12. Fokkema, T. (2012). Ouderenzorg moet homovriendelijker. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 43(1), 4–6. 13. Galadjova, L., Depypere, H., & Temmerman, M. (2011). Seksualiteit van vrouwen na de overgang of menopauze. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 14. Gianotten, W. (2011). Invloed van ziekte en medicatie op seksualiteit van ouderen. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 15. Ginsberg, T.B., Pomerantz, S.C., & Kramer-Feeley, V. (2005). Sexuality in older adults: Behaviours and preferences. Age and ageing, 34, 475–480. 16. Godlee, F. (2011). What is health? British Medical Journal, 343, d4817. 17. Gott, M. & Hincliff, S. (2003a). Barriers to seeking treatment for sexual problems in primary care: a qualitative study with older people. Family Practice, 20(6), 690–695. 18. Gott, M. & Hincliff, S. (2003b). How important is sex in later life? The views of older people. Social Science and Medicine, 56(8), 1617–1628. 19. Grypdonck, M. (2007). Het leven boven de ziekte uittillen. Amersfoort: ThiemeMeulenhoff. 20. Heath, H. (2011). Older people in care homes: Sexuality and intimate relationships. Nursing Older People, 23(6), 14–20. 21. Hellemont, C. van (2011). Beeldvorming van de seksualiteit van ouderen in de reclame. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 22. Hillman, J. (2012). Sexuality and aging. New York: Springer. 23. Huber, M., Knottnerus, J.A., Green, L., Horst, H. van der, Jadad, A.R., Kromhout, D., Smid, H. et al. (2011). How should we define health? British Medical Journal, 343, d4163. 24. Hyde, Z., Flicker, L., Hankey, G.J., Almeida, O.P., McCaul, K.A., Chubb, S.A.P., & Yeap, B.B. (2010). Prevalence of sexual activity and associated factors in men aged 75-95 years. Annals of Internal Medicine, 153, 693–702. 25. Kessel, B. (2001). Sexuality in the older person. Age and ageing, 30, 121–124. 26. Laumann, E.O., Paik, A., Glasser, D.B., Kang, J., Wang, T., Levinson, B., . . . Gingell, C. (2006). A cross-national study of subjective sexual well-being among older women and men: Findings from the global study of sexual attitudes and behaviors. Archives of Sexual Behavior, 35(2), 145–161. 27. Lindau, S.T., Schumm, L.P., Laumann, E.O., Levinson, W., Muircheartaigh, C.A., & Waite, L.J. (2007). A study of sexuality and health among older adults in the United States. The New England Journal of Medicine, 357, 762–774. 28. Linschoten, M. & Heijer, R. den (2011). De zin en onzin van verzorgingshuizen voor roze vijftigplussers. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 29. Meerendonk, B. van de, Adriaensen, R., & Vanwesenbeeck, I. (2003). Op weg naar een Vrolijke Herfst? Zorgbehoeften van en zorgverlening aan lesbische en homoseksuele ouderen in Nederland. Utrecht: Rutgers Nisso Groep / Schorerstichting. 30. Nouws, L., Bos, K., Hoogland, M., & Schrijver, B. (2013). Roze ouderen - Over een homovriendelijk beleid. Utrecht: AxionContinu. 31. PalvoorU (z.d.). Wie denkt er nu aan seks? Themaboekje over seksualiteit en intimiteit bij een ongeneeslijke ziekte. 32. Pastoor, H. & Jedeloo, S. (2012). Seksualiteit. Den Haag: Boom Lemma. 33. Posma, E.R., Weert, J.C.M. van, Jansen, J., & Bensing, J.M. (2009). Older cancer patients’ information and support needs surrounding treatment: An evaluation through the eyes of patients, relatives and professionals. BMC Nursing, 8(1). 34. Rheaume, C. & Mitty, E. (2008). Sexuality and intimacy in older adults. Geriatric Nursing, 29(5), 342–349.

Literatuur

35. 36. 37. 38. 39. 40.

41.

42. 43.

44.

45. 46. 47.

295

RutgersWPF. (2012). Seks als je ouder wordt. Utrecht: RutgersWPF. Schuyf, J. (2006). Groenboek Belweek Roze Ouderen: Projectgroep Roze Ouderen. Simson, R. von & Kulasegaram, R. (2012). Sexual health and the older adult. Student BMJ, 20, e688. Sluijter, M. (2013). Aanraken een levensbehoefte. Amsterdam: SWP. Trompeter, S., Bettencourt, R., & Barrett-Connor, E. (2012). Sexual activity and satisfaction in healthy community-dwelling older women. The American Journal of Medicine, 125, 37–43. Vickers, A., Ohlsson, A., Lacy, J., & Horsley, A. (2009). Massage for promoting growth and development of premature and low birth-weight infants. 7 http://summaries.cochrane.org/CD000390/massage-for-promoting-growth-and-development-of-premature-and-low-birth-weight - infants-sthash.QXcx2Zm6.dpuf: The Cochrane Library. Vocht, H. de (2011). Sexuality and intimacy in cancer and palliative care in the Netherlands: A hermeneutic study. Deventer / Enschede: Saxion. Volledige tekst te downloaden vanaf 7 http://tinyurl.com/8y9xkxo (klik op ‘proefschrift’). Vocht, H. de (2013). Shades of grey … in a colourful way! Deventer/Enschede: Saxion. Vocht, H. de, Hordern, A., Notter, J., & Wiel, H. van der (2011). Stepped skills: A team approach towards communication about sexuality and intimacy in cancer and palliative care. Australasian Medical Journal, 4(11), 610–619. Waite, L.J., Laumann, E.O., Das, A., & Schumm, L.P. (2009). Sexuality: Measures of partnerships, practices, attitudes, and problems in National Social Life, Health and Aging study. The Journals of Gerontology: Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 64(S1), 56–66. WHO (2006a). Working definition of sexual health. Geraadpleegd 24 februari 2014: 7 http://www.who.int/ reproductivehealth/topics/sexual_health/sh_definitions/en/. WHO (2006b). Working definition of sexuality. 7 http://www.who.int/reproductivehealth/topics/sexual_ health/sh_definitions/en/: Geraadpleegd 24 februari 2014. Zwakhalen, S.M.G. (2011). Thuisvervangende milieus voor ouderen en de aandacht voor seksualiteit. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press.

18

297

Bijlagen Literatuur – 299 Geraadpleegde websites – 317 Register – 321

299

Literatuur

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

300

Literatuur

‘Als krachten afnemen’. Amsterdam: Nationaal Programma Ouderenzorg, Eigen Kracht Centrales en WOUW. Website 7 www.nationaalprogrammaouderenzorg.nl, geraadpleegd februari 2014. Achterhuis, H. (1980). De markt van welzijn en geluk. Amsterdam: Ambo. ActiZ (2007). Zorgondernemers sturen naar een cultuursensitieve organisatie. Utrecht: ActiZ. ActiZ (2012). Flitsenquête vrijwilligersbeleid. Utrecht: ActiZ. ActiZ (2013). Het nieuwe ouder worden. Evaluatiekrant, eerste jaargang, 1. Utrecht: ActiZ. Agora (2007). Bundel Symposium Palliatieve zorg voor mensen met een verstandelijke beperking: hoe pak je dat aan? Bunnik: Agora. Alders, M., (2003). Demografie van gezinnen. Bevolkingstrends 51(4), blz. 31–34. CBS, Voorburg/Heerlen. Aletta-Equality (2005). Factsheet Levenslopen in de multiculturele samenleving. Gezinsvorming en het ontstaan van mantelzorgtaken. Amsterdam: Aletta-Equality. Algra, W. (2003). Medicijnverslaving, de geheime voorraad. Geraadpleegd via 7 www.trouw.nl, op 13 maart 2014. Dagblad Trouw. Allen, J.G. (2013). Restoring mentalization in attachment relations. Washington: American Psychiatric Publishing. Alzheimer Nederland (2011). Verslag themabijeenkomst diversiteit en dementie. Amersfoort: Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland (2012). Standpunt Alzheimer Nederland Casemanagement. Amersfoort: Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland (2012). Zorgstandaard Dementie, 1e concept. Amersfoort: Alzheimer Nederland e.a. Alzheimer Nederland (2014). Hulp bij dementie. Geraadpleegd via 7 www.alzheimernederland.nl in juni 2014. Amersfoort: Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland (2013). Casemanager. Amersfoort: Alzheimer Nederland. American Psychiatric Organisation (2007). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Nederlandse vertaling, 2007. Amsterdam: Pearson Assessment and Information. Andersson Elffers Felix (2012). Rapportage Evaluatie en verantwoording van het Programma Welzijn Nieuwe Stijl, Programmabureau Welzijn Nieuwe Stijl. Utrecht: AEF. Antonucci, T.C., Akiyama, H. & Takahashi, K (2004). Attachment and close relationships across the life span. Attachment & Human Development 6(4). Arnoldus, R. & Elgharbaoui, H. (2010). Dringen achter de voordeur. Over welzijn nieuwe stijl en het moreel kompas van de opbouwwerker. VerWeg & Dichtbij. Rotterdam: Hogeschool Rotterdam. Asselt-Goverts, I. van, Embregts, P., Hendriks, L. & Frielink, N. (2012). Werken met sociale netwerken van mensen met een verstandelijke beperking. Deelnemersinformatie. Nijmegen: HAN. Attachment Parenting International (z.d.). API‘s Eight Principles of Parenting. Geraadpleegd op 24 februari 2014: 7 http://www.attachmentparenting.org/principles/principles.php. Baan, P. van der (1989). Voor ons en door ons. De geschiedenis van de Unie van Katholieke Bonden van Ouderen. Den Bosch: Unie van KBO. Baars, J. (1988). De sociale constitutie van de ouderdom. In: C.P.M. Knipscheer e.a. (red.), Uitzicht op ouder worden. Een verkenning van nieuwe rollen. Assen/Maastricht: Van Gorcum. Baars, J. (2006). Het nieuwe ouder worden. Paradoxen en perspectieven van leven in de tijd. Amsterdam: SWP. Baars, J. (2008). Van leeftijd naar Leven in de Tijd. Plenaire lezing HOVO Boekenweek Symposium. Amsterdam: VU. Baart, A. & Carbo, C. (2013). De zorgval. Amsterdam: Thoeris. Baart, A. & Vosman, F. (2008). Aannemelijke zorg. Over het uitzieden en verdringen van praktische wijsheid in de gezondheidszorg. Oratie. Den Haag: Lemma. Baart, A. (2001). Een theorie van presentie. Den Haag: Boom, Lemma. Baart, A. (2003). Inleiding: een beknopte schets van de presentietheorie. Tijdschrift Sociale Interventie, 2, 5–8. Baart, A. (2003). Introductie in de presentietheorie. Den Bosch: Stichting Actioma. Baart, A. (2003). Ongemakkelijk zoals het hoort. In gesprek met kritische bemerkingen bij de presentietheorie. Tijdschrift Sociale Interventie, 2, 76–94. Baart, A. (2013). Kwetsbaarheid mag meer aandacht krijgen. Geraadpleegd juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Baas, N. (2008). Dementie; ook onder allochtone ouderen. Richtlijnen voor bereikbaarheid van allochtone doelgroepen voor zorg- en welzijnsinstellingen. Tilburg: Stichting Zet. Baltes, P.B. & Baltes, M.M. (1990). Psychological perspectives on succesfull aging: The model of selective optimization with compensation. In: P.B. Baltes & M.M. Baltes (eds.), Succesful aging: Perspectives from the behavioral sciences. New York: Cambridge University Press. Bartelink, C. (2013). Wat werkt: Motiverende gespreksvoering? Utrecht: NJI. Bauman, Z. (2003). Liquid Love. Cambridge: Polity Press. Becker, H. (1992). Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff. Beek, F. van & Schuurman, M. (2007). Werken met levensverhalen en levensboeken. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Literatuur

301

Beelen, N. van (2013). Vrouwen breien hun levensverhaal aan elkaar. Ervaringen met de cursus levensboek. Phaxx, 2, 5–7. Bekkers, R. (2010). Who gives what and when? A scenario study of intentions to give time and money. Social Science Research 39 (3): 369–381. Bender, J.L. (2008). Praten over seksualiteit. In W.L. Gianotten, M.J. Meihuizen-de Regt, & N. van Son-Schoones (red.), Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking. Assen: Van Gorcum. Berg, F. van den (2013). Sterk in vrijwilligerswerk. Maandblad voor de Activiteitensector, 22–23. Beun, M. (2009). Familieparticipatie: een handreiking voor het verpleeghuismaatschappelijk werk. Utrecht: NVMW. Beun, M., Verhage, M. & Verheij, M. (2010). Geheimhouding & Privacy. Utrecht: NVMW. Bias, K. (2010). Gewoon anders – Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland – Een journalistieke samenvatting. Den Haag: SCP. Biegel, C. (2011). Taalvaardigheid beïnvloedt gezondheid allochtonen. Phaxx, 2, 17. Biene, M. & Aalsvoort, C. van der (2011). ‘In gesprek met…’, De levensvisie van oudere migranten en Welzijn Nieuwe Stijl. Nijmegen: WMOwerkplaats. Biggs, S. & Lowenstein, A. (2011). Generational intelligence. A critical approach to age relations. London: Routledge. Blauw, W., Daru, S., Hanzon, C. & Hetem, R. (2011). Levensloop en vrijwilligers – Aansluiten bij de motivatie en situatie van vrijwilligers. Utrecht: Movisie. Bloemen, E. & Vloeberghs, E. (2012). ‘Gun ons de tijd …’ Werkboek psychosociale begeleiding bij hervestigde vluchtelingen. Utrecht: Pharos en Vluchtelingenwerk Nederland. Blokland, T. (2005). De buurt als identificatiekader? De teloorgang van publieke familiariteit en de gevolgen voor ‘vertrouwen in de buurt’ in achterstandswijken. MO-Samenlevingsopbouw, 24, 28–31. Bobbink, L., Degen-Nijeboer, H., Geurts, E., Pelzer, M. & Woudenberg, J. (2010). Narratief! Wablief? Ieder zijn eigen verhaal. Nijmegen: HAN. Bochove, M. van, e.a.(2014). Kunnen we dat (niet) aan vrijwilligers overlaten? Amsterdam: UvA. Boer A. de, Broese van Groenou, M. & Timmermans, J. (red.) (2009). Mantelzorg – Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Den Haag: SCP. Boer, A. de & Klerk, M. de (2013). Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg. Den Haag: SCP. Boer, A. de & Klerk, M. de (2013). Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg. Den Haag: SCP. Boer, A. de, Broese van Groenou, M. & Timmermans, J. (red.) (2009). Mantelzorg. Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP. Boer, N. de, Diepen, A. van & Meijs, L. (2013). Swingen met lokale kracht, overheden en de netwerksamenleving. Den Haag: RMO. Boer, N. de, Sonneveld, J., Abdallah, S., Heshmat Manesh, S. & Bos, A. (2009). Jongerenwerk en homoseksualiteit. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam. Boers, H., Cuijpers, M., Jagt, G., Klare, J. & Bergmann, C. (2012). Reispakket mentaal welbevinden. Op weg naar meer kwaliteit van leven voor de cliënt. Utrecht: Vilans. Bohlmeijer, E. (2007). De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom Bohlmeijer, E., Randall, B., Tromp, T. & Stikkel, A. (2007). Leerprogramma narratief werken. Toepassing in het hoger beroepsonderwijs. Utrecht: Trimbos-instituut. Bolt, L. (2000). Sociale erfenissen. Oriëntaties van ouders bij het opvoeden. Delft: Eburon. Boog (2013). Verslag presentatie rapport ‘Turkse, Marokkaanse en Surinaamse ouderen in Noord-Brabant’. Een inventarisatie van de leefsituatie van ouderen. Eindhoven: Boog e.a. Bool, M. (2013). Verkenning methoden algemeen maatschappelijk werk. Utrecht: Movisie. Boszormenyi-Nagy, I. (1994). Tussen geven en nemen. Over contextuele therapie. Haarlem: De Toorts. Bovens, M. & Wille, A (2011). De kloof. Een kabinet voor lager opgeleiden. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 27 september 2011, via 7 www.socialevraagstukken.nl. Bovens, M. & Wille, A. (2011). Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie. Amsterdam: Boom. Bovens, M. (2006). Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie. Tijdschrift voor Beleid en Maatschappij, nr. 33. Bowlby, J. (1969). Attachment (Attachment and loss Vol. 1). New York: Basic Books. Bowlby, J. (1972). Separation: Anxiety and anger (Attachment and loss Vol. 2). Hogarth Press: London. Bowlby, J. (1980). Loss: Sadness and depression (Attachment and loss Vol. 3). London: Hogarth Press. Brands, M. & Zijderveld, C. (2012). Ouderen op de grens van wonen naar verblijf. Utrecht: NPCF & ANBO. Brandsen, T. & Collignon, L. (2010). Achter de voordeur. Methodiek. Rotterdam: SEV.

302

Literatuur

Breuer G.S. e.a. (1992). Nieuwe woonzorgvoorzieningen voor ouderen, Ontwikkelingen in woonzorgvoorzieningen voor ouderen. Delft: Faculteit der Bouwkunde. In: Reader t.b.v. Woon- en Leefomstandigheden van ouderen, Leene (Gert), 1995–1996. Briels, B. & Ploegmakers, M. (2009). ‘Living apart together’ – Frontlinepanel over de samenwerking tussen vrijwilligers en beroepskrachten. Utrecht: Movisie. Briels, B. & Ploegmakers, M. (2010). ‘Soms is er geen oplossing voor’ – Frontinepanel over eenzaamheid. Utrecht: Movisie. Brink, C., Leeuwen, P. van & Poll, A (2013). QueZ. Vragen naar zelfregie. Utrecht: Movisie. Brink, C. & Poll, A. (2012). Werken vanuit zelfregie, wat houdt het in? Utrecht: Movisie. Brinkgreve, Ch. & Stolk, B. van (1997). Van huis uit. Wat ouders aan hun kinderen willen meegeven. Amsterdam: Meulenhoff. Broeck, S. van den (2010). Wissel van de macht: Eigen Kracht Conferenties, Weliswaar. Geraadpleegd januari 2014 via 7 www.weliswaar.be. Broek, A. van der (2010). Talkin’ about my generation. In: Andries van de Broek, Ria Bronneman-Helmers & Vic Veldheer, Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Broersen, S. (2011). Shared Decisionmaking voor beginners. Medisch Contact, 26, 1639–1641. Broese van Groenou, M. (2012, 2 juli). Informele zorg 3.0. Schuivende panelen en een krakend fundament. Geraadpleegd 20 juli 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Broese van Groenou, M.I. & Tilburg T.G. van (2007). Network analysis. In: J.E. Birren (ed.), Encyclopedia of Gerontology. Age, aging and the aged. Oxford: Elsevier. Bruin, S. de (2004). Inspiratiekaarten. Groningen: Uitgeverij De Zaak. Buijssen H., Oosten, N. van & Jansen op de Haar M. (1996). Verslaving bij ouderen. Preventie, signalering en aanpak. Baarn: Intro. Buijssen, H. (2000). Verstoorde rouw bij ouderen. Baarn: Intro. Buijssen, H. (2004). De heldere eenvoud van dementie. Een gids voor de hele familie. Houten: Spectrum. Buijssen, H. (2011). De magische wereld van Alzheimer. 25 tips voor meer begrip en tevredenheid. Houten: Spectrum. Buijssen, H. (2012). De beleving van dementie. Een eenvoudige gids voor familieleden van dementerenden. Houten: Spectrum. Butler, R.N. (1987). Ageism. In: G.L. Maddox & R.C. Atchley (eds.), The encyclopedia of aging. New York: Springer. Campen, C. van (red.) (2008). Grijswaarden. Monitor ouderenbeleid. Den Haag: SCP. Campen, C. van (red.) (2011). Kwetsbare ouderen in de praktijk. Den Haag: SCP. Campen, C. van, Broese van Groenou, M., Deeg, D. & Iedema, J. (2013). Met zorg oud worden. Zorgtrajecten van ouderen in tien jaar. Den Haag: SCP. Cantor, M.H. (1983). Strain among caregivers. A study of experience in the United States. The Gerontologist 23(6). Carstensen, L.L. (1992). Social and emotional patterns in adulthood: support for the socioemotional selectivity theory. Psychology and Aging 7(3). CBS (2014). Statline. Geraadpleegd via 7 www.statline.cbs.nl op 24 maart 2014. Den Haag: CBS. Chinen, A.B. (1996). Nog lang en gelukkig. Sprookjes en de tweede levenshelft. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Cicirelli, V.G. (2004). God as the ultimate attachment figure for older adults. In: Attachment & Human Development 6(4). CIVIQ (2005). 5 x B. Voor het vinden en binden van (nieuwe) vrijwilligers. Utrecht: CIVIQ. CIZ (2005). Protocol gebruikelijke zorg. Den Haag: CIZ. College Bescherming Persoonsgegevens (2012). Informatie delen in samenwerkingsverbanden. Den Haag: CPB. Comijs, H.E., e.a. (1996). Agressie tegen en benadeling van ouderen. Een onderzoek naar ouderenmishandeling. Amsterdam: Vrije Universiteit. Conde-Agudelo, A., Belizán, J.M., & Diaz-Rossello, J. (2011). Kangaroo mother care to reduce morbidity and mortality in low birthweight infants. 7 http://summaries.cochrane.org/CD002771/kangaroo-mother-care-toreduce-morbidity-and-mortality-in-low-birthweight-infants - sthash.QFlnmxOz.dpuf: The Cochrane Library. Coolen, J.A.I. & Pelt, J.A. van (1985). ‘Beschermd wonen en het probleem van doelbereiking: evaluatie van een voorziening’. In: Coolen, J.A. (1985). Verschuivingen in de ouderenzorg. Lochem: De Tijdstroom. Coolsaet, B. (2011). Feit en fictie van seksualiteit en het verouderende mannenlichaam. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Cornelissen, E. & Brandsen, T. (2012). Achter de voordeur. Een verkennend onderzoek naar zeven grootstedelijke ‘Achter de Voordeur’-projecten. Rotterdam: SEV. Cort, E., Monroe, B., & Oliviere, D. (2004). Couples in palliative care. Sexual and Relationship Therapy 19, 337–354. Cromwijk, R. (2010). Methodebeschrijving Preventieve ondersteuning mantelzorg – databank effectieve sociale interventies. Utrecht: Movisie.

Literatuur

303

Cuijpers, M. & Royers, T. (2012). Zorg voor mentaal welbevinden. In: Seniorenwijzer, mei 2012. Cuijpers, M., Begemann, C., Boers, H. & Jagt, G. (2013). Reispakket mentaal welbevinden. Utrecht: Vilans. Cumming, E. & Henry, W.E. (1961). Growing old: the process of disengagement. New York: Basic Books. Dankmeijer, P. (2011). Gratis LHBT-beleid. Utrecht: Movisie. Derkzen, S. (2013). Eigen Kracht-conferenties. Hulp nodig, regel het zelf maar. Geraadpleegd op 2 februari 2013 via 7 www.vn.nl. Deur, H. van, Scholte, M. & Sprinkhuizen, A. (2013). DichtErBij – Wegen en overwegen in het sociaal werk. Bussum: Couthino. Dijk, T. van (2013). Migrantenouderen genieten van ‘eigen’ dagbesteding. Phaxx, 2, 14–15. Dohmen, J. & Baars, J. (red.) (2010). De kunst van het ouder worden. De grote filosofen over ouderdom. Amsterdam: Ambo. Doorn, J.A.A., van (2002). Gevangen in de tijd. Over generaties en hun geschiedenis. Amsterdam: Boom. Doorn, L. van & Huber, M.A. (red.) (2013). Outreachend werkt! Utrecht: Wmo-werkplaatsen. Doorn, L. van & Kloppenburg, R. (2014). Hoe doen Duitse en Engelse sociaal werkers het? De grenzen van de ‘achter de voordeur’-benadering. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 1, 27–29. Doorn, L. van (2012). Werken aan de Basis – sociaal werk en burgers met een complexe problematiek. In: J. van Eijken, H. van Ewijk en H. Staatsen, Samenleven is geen privézaak. Sociaal werk en actief burgerschap. Den Haag: Boom Lemma. Doorn, L. van, Etten, Y. van & Gademan, M. (2013). Outreachend werken. Handboek voor werkers in de eerste lijn. Bussum: Coutinho. Draak, M. den, Hosper, K., Kosec, H. & Wieringen, J. van (2012). Migratie en gezondheid. Feiten en cijfers 2012. Utrecht: Pharos. Veenendaal, H. van, Stalmeier, P., Broek, I. van den, Baas-Thijssen, M., Drenthen, T. Hilders, C. en Otten, W. (2013). Kiezen en delen. Gedeelde besluitvorming als pijler voor goede zorg. Kwaliteit in zorg, 3, 3–6. Dugan, E. & Kivett, V. (1994). The importance of emotional and social isolation to loneliness among very old rural adults. The Gerontologist 34(3). Dykstra, P. & Komter, A. (2004). Hoe zien Nederlandse families eruit? In: Demos 20(10). Dykstra, P.A. (2012). Families in alle staten? Rede uitgesproken bij aanvaarding van het ambt van hoogleraar Empirische Sociologie aan de Erasmus Universiteit. Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam. Eerenbeemt, E. & Heusden, A. van (1983). Balans in beweging. Ivan Boszormenyi-Nagy en zijn visie op individuele en gezinstherapie. Haarlem: De Toorts. Eigen Kracht Centrale (2009). Gedeelde visie: succesvol ondersteunen van kinderen, gezinnen en families. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Centrale (2012). E-kracht, samen een plan uitvoeren. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Centrale (2012). Factsheet eigen kracht. Feiten over Stichting Eigen Kracht Centrale. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Centrale (2012). Tien mythes over Family Group Conference / Eigen Kracht-conferentie. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Centrale (2013). Opbrengst Eigen Kracht-conferenties: resultaten en baten. Amsterdam: EKC. Eigen Kracht Conferenties (2012). Eigen Krachtcentrales ook voor ouderen. Amsterdam: EKC. Eijken, J. van, Ewijk, H. van & Staatsen, H. (red.) (2013). Grondslagen van sociale professionaliteit. In: J. van Eijken, H. van Ewijk en H. Staatsen, Samenleven is geen privézaak. Sociaal werk en actief burgerschap. Den Haag: Boom Lemma. Elferink, J. & Scholten, C. (2009). Met pensioen als vrijwilliger? Onderzoek naar de inzet van de oudere vrijwilliger. Utrecht: Vilans & Movisie. Engelen, J. & Wilbrink, I. (2006). Grijze haren, Help! Vrijwilligers indelen op generatie geeft grip op vergrijzing. Bestuur & Rendement, 4, 12–13. Engelen, J., Wilbrink, I. & Scholten, C. (2006). Een nieuwe kijk op vrijwilligerswerk. Geron 8(2), 32–35. E-Quality (2005). Factsheet Levenslopen in de multiculturele samenleving. Gezinsvorming en het ontstaan van mantelzorgtaken. Den Haag: E-Quality. Erikson, E. (1964). Het kind en de samenleving. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum. Erikson, E. (1979). Spel en visie. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum. Ernsting, M. (2011, 13 september). De burger moet het zelf maar uitzoeken. Geraadpleegd op 1 oktober via 7 www.socialevraagstukken.nl. Eskens, F., Houwelinge, A. van & Nus-Stad, J. van (2011). Hulp bij helpen. Een handreiking aan maatschappelijk werkers in de palliatieve zorg. Utrecht: Agora & NVMW. Eskens, F., Nus, J. & Houwelingen, A. van (2010). Hulp bij helpen – Een handreiking voor maatschappelijk werkers in de palliatieve zorg. Utrecht: Agora & NVMW.

304

Literatuur

Ewijk, C. van (2013). Gezondheid loont. Tussen keuze en solidariteit. Den Haag: Centraal Planbureau. Ewijk, H. van (2012). Nieuwe noden in de sociale hulpverlening. Welzijn en Zorg in Vlaanderen voor de sociale sector 2013-2013, 429–440. Expertisenetwerk Levensvragen en Ouderen (2014). Kwaliteitsmodule Levensvragen (concept). Utrecht: Ministerie VWS & Kwaliteitsinstituut. Faber, M. von (2002). Maten van succes bij ouderen: Gezondheid, Aanpassing en Sociaal Welbevinden. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Faber, M. von (2002). Succesvol ouder worden: van onderzoek naar beleid. Voordracht tijdens themabijeenkomst Oud en Wel. Utrecht: NIZW/NVG. Faber, M., Harmsen, M., Burg, S. van der & Weijden, T. van der (2012). Gezamenlijke besluitvorming & Zelfmanagement. Een literatuuronderzoek naar de effectiviteit en naar voorwaarden voor succes. Nijmegen: IQ – Scientific Institute for Quality of Healthcare, Radboud University Nijmegen Medical Centre. Featherstone, M. & Hepworth, M. (2001). The mask of ageing and the postmodern life course. In: M. Featherstone e.a. (red.), The body. Social process and cultural theory. London: Sage. Feijten, P., Marangos, A.M., Klerk, M. de, Boer, A. de & Vonk, F. (2012). De ondersteuning van Wmo-aanvragers en hun mantelzorgers in 2012. Tweede Wmo-evaluatie. Deelrapport aanvragers en mantelzorgers. Den Haag: SCP. Felten, H. (2013). Kijk jij al door een roze bril? Roze handboekje voor sociaal werkers. Utrecht: Movisie. Felten, H. & Genç-Canbolat, F. (2010). De diversiteitsbril. Werkboek voor maatschappelijk werkers bij het intakemodel ‘Wegen en (blijven) overwegen’. Utrecht: Movisie. Fischer, L.L. (2010). Sex, romance and relationships: AARP survey of midlife and older adults. Washington DC: AARP. Fokkema, T. & Kuyper, L. (2006). Hogere eenzaamheid onder homoseksuele ouderen in Nederland: Kwestie van een zwakkere sociale inbedding? Tijdschrift voor Seksuologie 30, 126–137. Fokkema, T. & Kuyper, L. (2009). The relation between social embeddedness and loneliness among older lesbians, gay and bisexual adults in the Netherlands. Archives of Sexual Behavior 38, 264–275. Fokkema, T. & Steyaert, J. (2005). Achter de geraniums of achter het computerscherm? ICT als hulpmiddel ter bestrijding van eenzaamheid bij ouderen. Tijdschrift Sociale Interventie, 2, 19–29. Fokkema, T. (2012). Ouderenzorg moet homovriendelijker. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie 43(1), 4–6. Fokkema, T. & Kuyper, L. (2008). Eenzaamheid en dan? De (on)mogelijkheden van interventies bij ouderen. Den Haag: Nidi. Fokkema, T., & Kuyper, L. (2009). The relation between social embeddedness and loneliness among older lesbians, gay and bisexual adults in the Netherlands. Archives of Sexual Behavior 38, 264–275. Forum (2012). Factsheet Arbeidsmarktparticipatie niet-westerse ouderen. Utrecht: Forum. Fountain-Hardick, C. & Rensen, P. (2011). Methodebeschrijving Kwartiermaken – Databank Effectieve sociale interventies. Utrecht: Movisie. Franssen, J. & Bohlmeijer, E. (2003). In: Bohlmeijer, E. (2010). De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode. Amsterdam: Boom. Franssen, J. (2004). Luisteren in je leunstoel. Voorlezen en de kwaliteit van leven. Denkbeeld – Tijdschrift voor psychogeriatrie 16, 5. Friso, J. (2005). Roze reminiscenties. Schorermagazine, 3. Frissen, P., Manshanden, J., Peeters, R. & Zuure, J. (2013). Terugtreden is vooruitzien – Maatschappelijke veerkracht in het publieke domein. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling. Frissen, P., Manshanden, J., Peeters, R. & Zuure, J. (2013, 12 juli). Terugtreden? Accepteer meer verschil! Geraadpleegd op 27 juli 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Galadjova, L., Depypere, H., & Temmerman, M. (2011). Seksualiteit van vrouwen na de overgang of menopauze. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Garssen J. (2011). Demografie van de vergrijzing. Den Haag/Heerlen: CBS. Gerdingen, M., Bijker, H. & Vermunt, C. (2009). Uitdagingen op de markt van Welzijn Ouderen – Visieontwikkeling en herijking strategische keuzes. Utrecht: MOgroep. Geriant (2010). Hoofdzaken: Factsheet DOC-team casemanagement dementie. Heerhugowaard: Geriant. Geriant (2010). Wat is casemanagement dementie? – Een samenvattende beschrijving van het Geriant-model. Heerhugowaard: Geriant. Gerritsen, E. (2013). Het geloof in Eigen Kracht-conferentie is terecht. Geraadpleegd op 15 april 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Gerritsen, H & Otterloo, A.H. van (1990). Aan tafel met ouderen; een kwalitatieve studie naar opvattingen en ervaringen rond koken en eten onder ouderen in verschillende levensomstandigheden. Onderzoeksverslag, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Sociale en Culturele Wetenschappen.

Literatuur

305

Geurts, T. (2012). Grandparent-grandchild relationships in The Netherlands. A dynamic and multigenerational perspective. Amsterdam: VU University Amsterdam. GGD Nederland, GGZ Nederland & KNMG (2005). Handreiking gegevensuitwisseling in het kader van bemoeizorg. Utrecht: KNMG. Gianotten, W. (2011). Invloed van ziekte en medicatie op seksualiteit van ouderen. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Giddens, A. (1994). Modernity and self-identity, self, and society in the late modern age. Cambridge: Polity Press. Ginsberg, T.B., Pomerantz, S.C., & Kramer-Feeley, V. (2005). Sexuality in older adults: Behaviours and preferences. Age and ageing 34, 475–480. Godlee, F. (2011). What is health? British Medical Journal 343, d4817. Goffman, E. (1983). De dramaturgie van het dagelijks leven. Schijn en werkelijkheid in sociale interacties. Utrecht: Bijleveld. Goossensen, A. & Thissen, P. (2012). De blik opschonen. Ouderenzorg en presentie. Denkbeeld, oktober. Goossensen, A. & Baart, A. (2011). Kwaliteit van zorg 2.0: menslievende, presente en zorgzame zorg. Kwaliteit in Zorg, 6, 4–7. Goossensen, A. (2012). ‘Zijn is gezien worden’ – Presentie en reductie in de zorg. Inaugurale rede door prof. dr. Anne Goossensen. Goossensen, A., Dijke, J. van, Heidinga, H. & Baart, A. (2012). Werken vanuit de presentietheorie. Kwaliteit 2.0; over presentie, opgaven en logica‘s. Tijdschrift Sociaal Bestek, 1, 31–34. Gott, M. & Hincliff, S. (2003a). Barriers to seeking treatment for sexual problems in primary care: a qualitative study with older people. Family Practice 20(6), 690–695. Gott, M. & Hincliff, S. (2003b). How important is sex in later life? The views of older people. Social Science and Medicine 56(8), 1617–1628. Gouldner, A.W. (1977). The coming crisis of western sociology. London: Heinemann. Goumans, M. (2012). In: M. Scholte A. & Sprinkhuizen. De sociale kwestie hervat. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Gramberg, P. (2012). ‘Ieder draagt zijn steentje bij’ – Resultaten Eigen Kracht-conferenties Pilot Noord-Holland. Sassenheim: WESP. Grondelle, N. van (2013). ‘Je bent tweemaal kind en eenmaal volwassen’ – Dementie doet groot beroep op mantelzorger. Phaxx 1.13, 5–7. Hootsen, M., Rozema, N. & Grondelle, N. van (2013). Zorgen voor je ouders is een manier van leven. Een kwalitatief onderzoek onder mantelzorgers van Turkse, Marokkaanse en Surinaamse ouderen met dementie. Utrecht: Pharos. Grootegoed, E. (2013). Van claimcultuur naar schaamtecultuur? In: Th. Kampen, I. Verhoeven & L. Verplanke (red.), De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid,. Rotterdam: Van Gennep. Gruijter, M. de & Verwijs, R. (2008). Interculturele aspecten van ouderenmishandeling. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Grypdonck, M. (2007). Het leven boven de ziekte uittillen. Amersfoort: ThiemeMeulenhoff. Hamburger, P. (1997). Therapeutische effecten van Reminiscentie. Boekbespreking ‘Reminiscentie, een handleiding voor de praktijk’ van Huub Buijssen en Karin Poppelaars. Denkbeeld, oktober. Hamburger, P. (1999). Herinneringen van toen, de zorgen van nu, een reminiscentiecursus voor dementerenden en mantelzorgers. Denkbeeld, augustus. Hamburger, P. (2000). Reminiscentie en de oorlog. ICODO-info, 1/2. Hanssen, M.S.G. et al. (1978). Correlates of senior center participation.The Gerontologist 18(2), 193–199. Harbers, H. (2014). Mogen we misschien nog onbekommerd ziek zijn? Geraadpleegd 11 maart via 7 www.socialevraagstukken.nl. Heath, H. (2011). Older people in care homes: Sexuality and intimate relationships. Nursing Older People 23(6), 14–20. Hellemont, C. van (2011). Beeldvorming van de seksualiteit van ouderen in de reclame. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Hermsen, P., Keukens, R. & Meer, J. van der (2011). Mensen met een verstandelijke beperking. Deventer: Van Tricht. Heygele, Y. (2008). De Wmo en oudere migranten. Blik op een ‘kwetsbare’ en ‘moeilijke’ doelgroep. Utrecht: NOOM. Heygele, Y. (2009). Cliëntperspectief en diversiteit in het Nationaal Programma Ouderenzorg. Utrecht: NPO. Heygele, Y. (2011). Verslag van de themabijeenkomst Diversiteit in pijnbeleving en pijnbestrijding. Utrecht: NOOM. Heygele, Y. (2013). Oud en wijs genoeg?! Migrantenvrouwen op zoek naar een eigen toekomst. Zorg en welzijn, 6, 26–28. Hilhorst, P. (2013). Eigen Kracht is een wonder. Geraadpleegd op 2 mei 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl.

306

Literatuur

Hillman, J. (2012). Sexuality and aging. New York: Springer. Hoes, L. (2014). Optimisme is een prachtig medicijn. Alzheimerpatiënt Leo van Dijk. In: Denkbeeld 26(2). Hoffer, C. (2005). Allochtone ouderen: de onverwachte oude dag in Nederland. Cahier 04 Essays, 7–29. Hoffer, C. (2010). Neem niet aan, maar vraag! Interculturele communicatie in de gezondheidszorg. Phaxx, 1, 12–14. Hoffer, C., Boekhout, B., Braak, J. ter, Gökce, Z., Posthumus, M. & Zijlstra, Y. (2010). Het migrantenproject van GGZ Noord-Holland-Noord. De vermeende onbereikbaarheid van allochtone ouderen doorbroken. Dialoog 12(3), 8–14. Hofman, E. & Lustgraaf, M. van de (2008). Een sterk sociaal netwerk! Handreiking voor vrijwilligers en organisatie. Utrecht: Movisie. Hoijtink, M. & Doorn, L. van (2011). Bestuurlijke turbulentie in het sociaal werk. De uitdaging van meervoudige coalitievorming. Journal of Social Intervention 20(3), 5–23. Hoof, J. van & Wouters, E. (2012). Zorgdomotica. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hoogendoorn, D. (1986). Verpleeghuis, ziekenhuis, vergrijzing. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde 130, 620–622. Hortulanus, R. (2002). De betekenis van ontmoeting, ontspanning en ontplooiing in het sociaal beleid. In: R.P. Hortulanus, & J.E.M. Machielse (red), Ontmoeting, ontspanning en ontplooiing. Den Haag: Elsevier. Hortulanus, R.P., Meeuwesen, L. & Machielse, A. (red.) (2000). Eenzame naasten. In R.P. Hortulanus & J.E.M. Machielse (red.), Wie is mijn naaste? (53-67). Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie. Hosper, K. (2012). Oudere migranten en huisartsbezoek. Phaxx 3.12, 10–11. Houben, J.M.J., Doelman-van Geest, H.A. & Bams, J.W.K. (2011). Blik op: de civil society. Den Haag: Tympaan Instituut. Houben-van Herten, M. & Riele, S. te (2011). Vrijwillige inzet 2010. Den Haag: CPB. Houwelinge, P. van (2013). Verzorgingsstaat kan niet zonder verplichte ‘solidariteit’. Geraadpleegd op 25 juni 2013, via 7 www.socialevraagstukken.nl. Hoven, H. van (2005). Oudere lesbische vrouwen. RoSa, nr. 41 (mei). Huber, M., Knottnerus, J.A., Green, L., Horst, H. van der, Jadad, A.R., Kromhout, D., Smid, H. et al. (2011). How should we define health? British Medical Journal 343, d4163. Huber, M.A. & Räkers, M. (2010). Eropaf. Waar ligt de grens. Maatwerk, 6, 16–18. Huijbregts, V. (2010). ‘Je ziet ze opfleuren’ – De opmars van woongroepen voor oudere migranten, Phaxx, 4, 12–14. Huijbregts, V. (2012). ‘Wilt u richting Mekka liggen?’ – Palliatieve zorg aan migranten. Phaxx, 2, 5–7. Huijnk, W. & Dagevos, J. (2012). Dichter bij elkaar? De sociaal-culturele positie van niet-westerse migranten in Nederland. Den Haag: SCP. Huizing, W., Begemann, C. & Bremer, E. (2012). Het gesprek deel III: Een stap verder. Utrecht: VNG. Hyde, Z., Flicker, L., Hankey, G.J., Almeida, O.P., McCaul, K.A., Chubb, S.A.P., & Yeap, B.B. (2010). Prevalence of sexual activity and associated factors in men aged 75-95 years. Annals of Internal Medicine 153, 693–702. Iperen, F. van (2013). Een goed gesprek. Wat heeft de gespreksvoerder nodig? Utrecht: VNG. Iversen, T.N., Larsen, L. & Solem, P.E. (2009). A conceptual analysis of ageism. Nordic Psychology 61(3), 4–22. Jager-Vreugdenhil, M. (2011). Spraakverwarring over participatie. Journal of Social Intervention: Theory and Practice 20(1), 76–99. Jager-Vreugdenhil, M. (2012). De buurt doet er toe – maar niet voor informele zorg. Geraadpleegd op 15 januari 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Jager-Vreugdenhil, M. (2012). Nederland, participatieland? Niet alle verbanden zijn evenveel gericht op zorg. Maatwerk 6, pp. 2–5. Janssen, H., Wentzel W. & Vissers, B. (2009). Basisboek huiselijk geweld – Signaleren, melden, aanpakken. Bussum: Coutinho. Broek, L. van den & Jong, A. de (2006). Verhuiswensen uit het woononderzoek Nederland 2006. CBS, Bevolkingstrends, 3e kwartaal 2007. Jong, J. de, Litjens, B. & Pröpper, I. (2013). De ‘Doe-democratie’. Naar een nieuwe verhouding tussen overheid en samenleving. Resultaten van een online enquête onder Nederlandse gemeenten over het ondersteunen en stimuleren van de ‘Doe-democratie’. Vught: Partners + Pröpper. Jonge, E. de (2013). Spanningsveld is inspiratiebron. Presentietheorie aantrekkelijk voor maatschappelijk werkers. Maatwerk, 2, 16–18. Jong-Gierveld, J. de (1999). Eenzaamheid onder oudere mensen; een overzicht van het onderzoek. In: Gerōn 2(1). Jonker, J.J., Noije, L. van & Vrooman, C. (2012). Een beroep op de burger. Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? Den Haag: SCP.

Literatuur

307

Jumelet, H. & Luttik, E. (2012). Actieprogramma Professionalisering Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening. Utrecht: Landelijk Actieprogramma Professionalisering W&MD. Kahn, R.L. & Antonucci, T.C. (1980). Convoys over the life course. Attachment, roles and social support. In: P.B. Baltes & O. Brim (eds,), Life-span development and behavior (vol. 3). New York: Academic Press. Kal, D. (2011). Kwartiermaken en burgerschap. Lezing conferentie ‘Van patiënt naar burger‘ – 7 april 2011 Parnassos, Steunpunt GGZ Utrecht en Cliëntenbelang Utrecht. Kal, D. (2011). Kwartiermaken. Werken aan ruimte voor anders-zijn. Openbare les, 16 december 2011, lectoraat kwartiermaken, Hogeschool Utrecht. Kal, D. (2014). Werken aan ruimte voor anders-zijn. Niches voor eigenwaarde en het besef van invloed. Maatwerk, 1, 2–4. Kalmijn, M. & Dykstra, P. (2004). Onder vier ogen. Contacten tussen ouders en volwassen kinderen. In: Demos 20(10). Kam, G. de, Damoiseaux, D., Dorland, L., Pijpers, R., Biene, M. van, Jansen, E. & Slaets, J. (2012). Kwetsbaar en zelfstandig – een onderzoek naar de effecten van woonservicegebieden voor ouderen. Nijmegen: Radboud Universiteit. Kamp, A.J. (1998). Het verleden heeft de toekomst. AS, juni/juli. Kampen, Th., Verhoeven, I. & Verplanke, L. (2013). De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. Den Haag: Van Gennep. Karpf, A. (2014). How to age. London: Macmillan. Keirse, M. (2012). Helpen bij verlies en verdriet. Tielt: Lannoo. Kenniscentrum verslavingszorg (2004). Resultaten scoren. Handreiking bemoeizorg. Literatuurstudie, praktijkbeschrijving en aanbevelingen. Amersfoort: Kenniscentrum verslavingszorg. Kerr, D. (2010). Verstandelijke beperking en dementie – Effectieve interventies. Antwerpen: Garant. Kessel, B. (2001). Sexuality in the older person. Age and ageing 30, 121–124. Kessel, W. van & Runia, K. (2009). Studiemiddag Stichting Presentie 13 maart 2009: Zorg met afstand. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Kessel, W. van (2008). Verslag van de studiemiddag Presentie 28 maart 2008, Relaties. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Kessel, W. van (2010). Presentiebenadering. Studiemiddag 24 september 2010 – Nabijheid, intimiteit en grenzen. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Kessel, W. van (2012). De zichtbaarheid van presentie. Studiemiddag 9 maart. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Kessel, W. van (2012). Opgave en respons. Studiemiddag 5 oktober 2012. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Keuzenkamp, S. (2011). Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland 2011. Den Haag: SCP. Keuzenkamp, S. (red.) (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon – Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: SCP. Kits, D. & Schut, H. (2011). Het nieuwe oud. Wat ouder worden boeiend maakt. Gorinchem: Kroese Kits Uitgeverij. Klamer, A. & Staveren I. van (1997). De gift in de economie. In: Komter, A. (red) Het Geschenk. Over de verschillende betekenissen van geven. Amsterdam: Amsterdam University Press. Klare, J. (2011). De grote atlas van de belevingswereld. Amsterdam: De Harmonie. Klerk, M. de (2011). Zorg in de laatste jaren. Gezondheid en hulpgebruik in verzorgings- en verpleeghuizen 2000–2008. Den Haag: SCP. Klerk, M. de, Fernee, H., Woittiez, I. & Ras, M. (2012). Factsheet Mensen met lichamelijke of verstandelijke beperkingen. Den Haag: SCP. Klerk, M. de, Timmermans J. & Boer A. de (2010). Uitwisseling van steun tussen kinderen en hun oude ouders. In: A. van der Broek, R. Bronneman-Helmers & V. Veldheer (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Klerk, M.M.Y. de & Timmermans, J.M. (1999). Rapportage ouderen 1998. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Kluit, M. (2012). Kleurrijke kennis. Homovriendelijkheid in de ouderenzorg en de rol van kennisverwerving. Masterscriptie, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht. Knijn, T. & Liefbroer, A. (2004). De helpende hand. In: Demos 20(10). Knoope, A. & Goossensen, A. (2011). Aandachtige betrekking. Waarom aanleren van presentie zo moeilijk is. Maatwerk, 1, 10–13. Koffijberg, E. & Thiadens, J. (1999). In en rond het huis in de jaren ’20–’30. Geraadpleegd op 15 november 2013 via 7 www.reminiscentie.nl.

308

Literatuur

Komter, A. & Schuyt, K. (1994). Wegen van wederkerigheid: geefrelaties tussen ouders en kinderen. In: C. Brinkgreve, B. Kruithof & B. van Stolk, Overdragen en eigen maken. Over sociale erfenissen. Groningen: WoltersNoordhoff. Krediet, G. (2010). Ouderenmishandeling – ervaringen en interventies. Doetinchem: Elsevier Gezondheidszorg. Kregting, J. & Bernts, T. (2003). Spiritualiteit in Nederland. Nijmegen: Kaski. Kronjee, G.J. & Lampert, M. (2006). Leefstijlen in zingeving. In: W.B.H.J van der Donk (red.), Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dubbele transformatie. Amsterdam: Amsterdam University Press. Krout, J.A. (1983). Correlates of senior center utilization. Research on Aging 5(3), 339–352. Kruijswijk, W. e.a. (2014). Aan de slag met sociale netwerken. Utrecht: Movisie e.a. Kruiter, A.J., Jong, J. de, Niel, J. van & Hijzen, C. (2008). De Rotonde van Hamed. Maatwerk voor mensen met meerdere problemen. Den Haag: G27. Kruk, T. van der (2008). Signaleren en aanpak van eenzaamheid. Amsterdam: Centrum voor ouderenonderzoek CVO-VU/VUmc. Kübler-Ross, E. & Kessler, D. (2006). Over rouw. De zin van de vijf stadia van rouwverwerking. Amsterdam: Ambo. Kübler-Ross, E. (1969). Lessen voor levenden. Gesprekken met stervenden. Amsterdam: Ambo. Kübler-Ross, E. (1979). Leven tot we afscheid nemen. Amsterdam: Ambo. Kübler-Ross, E. (1982). Leven met stervenden. Over stervensbegeleiding. Amsterdam: Ambo. Kullberg, J. (2010). Gepaste afstand. Over ruimtelijke nabijheid van ouders en kinderen (7 hoofdstuk 8). In: A. van de Broek, R. Bronneman-Helmers. & V. Veldheer (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Kwekkeboom, R. (2010). De verantwoordelijkheid van de mensen zelf. De (her)verdeling van de taken rond zorg en ondersteuning tussen overheid en burgers en de betekenis daarvan voor de professionele hulpverlening. Amsterdam: HVA. Laar, A. van der (2007). Verslag van de studiemiddag Presentie 16 maart Kwetsbare mensen: goed gek. Wijk bij Duurstede: Stichting Presentie. Laarakker, H. (2013). Van onmacht naar slagkracht – Training procesregie. Utrecht: NVMW. Lanen, M. van (2013). Wat doen sociaal werkers wanneer ze sociaal werk doen? Een etnografie van professionaliteit. Delft: Eburon. Lange, F. de (2007). De mythe van het voltooide leven. Over de oude dag van morgen. Zoetermeer: Meinema. Lans, J. van der & Boer, N. de (2011). Burgerkracht. De toekomst van het sociaal werk in Nederland. Den Haag: RMO. Lans, J. van der (2008). Ontregelen. De herovering van de werkvloer. Antwerpen: Uitgeverij Augustus. Lans, J. van der (2009). Tussen zelfbeschikking en bemoeizorg. Geraadpleegd op 10 september 2013 via 7 www.canonsociaalwerk.nl. Lans, J. van der (2009). Worstelen met de staat. De organisatie van het sociaal werk. Geraadpleegd op 10 september 2013 via 7 www.canonsociaalwerk.nl. Lans, J. van der (2013). Laat de winst van Eigen Kracht nu niet verloren gaan. Geraadpleegd op 23 juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Lans, J. van der (2014). Welzijnswerkers zijn niet overbodig. Geraadpleegd op 11 maart 2014 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Lans, J. van der, Medema, N. & Räkers, M. (2006). ‘Bemoeien werkt‘ – Naar een pragmatisch paternalisme in de sociale sector. Geraadpleegd op 15 november 2013 via 7 www.canonsociaalwerk.nl. Laumann, E.O., Paik, A., Glasser, D.B., Kang, J., Wang, T., Levinson, B., … Gingell, C. (2006). A cross-national study of subjective sexual well-being among older women and men: Findings from the global study of sexual attitudes and behaviors. Archives of Sexual Behavior 35(2), 145–161. Lawton, M.P. (1989). Environment and aging. California: Brooks/Cole. LBBO (2013). Registraties ouderenmishandeling. Ouderenmishandeling in 2012. Utrecht: LBBO. Leene, G. (1995-1996). Reader t.b.v. Woon- en Leefomstandigheden van ouderen. Amsterdam: VU. Leest, J. (2013). Waar het tocht in de stad. Geraadpleegd op 10 oktober 2013 via 7 www.presentie.nl. Lenkhoff, M., Biene, M. van & Aalsvoort, C. van der (2011). ‘In gesprek met …’ De levensvisie van oudere migranten en Welzijn Nieuwe Stijl. Utrecht: Movisie & Wmo-werkplaatsen. Levine, C. (1999). The loneliness of the long-term caregiver. New England Journal of Medicine 340(2). Lieshout, H. van & Cardol, M. (2012). Thuis in de gemeente: tien handreikingen voor professionals en gemeenten om meedoen van mensen met een verstandelijke beperking te bevorderen. Utrecht: NIVEL. Lindau, S.T., Schumm, L.P., Laumann, E.O., Levinson, W., Muircheartaigh, C.A., & Waite, L.J. (2007). A study of sexuality and health among older adults in the United States. The New England Journal of Medicine 357, 762–774. Linde, J. ter & Zon, S. van der (1999). Armoede in Nederland in de jaren ’20–’30. Geraadpleegd op 10 oktober 2013 via 7 www.reminiscentie.nl.

Literatuur

309

Linde, M. van der (2011). Doe wel maar zie om. Een pleidooi voor historisch besef in het sociaal werk. Openbare les, 11 november 2011, Hogeschool Utrecht, Utrecht. Lindenberg, S., Fetchenhauer, D., Flache, A. & Buunk, A.P. (2006). Solidarity and prosocial behaviour: A framing approach. Geciteerd in: W. Blauw, S. Daru, C. Hanzon & R. Hetem (2011). Levensloop en vrijwilligers, aansluiten bij de motivatie en situatie van vrijwilligers. Utrecht: Movisie. Linders, L. (2007). Niet de sterkste schouders. Journal of Social Intervention 16, 2, 13–24. Linders, L. (2010). De betekenis van nabijheid. Onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Den Haag: Sdu uitgevers. Linders, L., Bouma, I. & Steyaert, J. (2008). Nieuw beleid, nieuwe professionals – Implicaties van de Wmo voor hulpverleners. Eindhoven: Fontys Hogescholen. Linneman, M. (1996). Een eenzaam (s)lot? Een integratie van verklaringen van eenzaamheid onder ouderen boven de 75 jaar. Amsterdam: Vrije Universiteit. Linschoten, M. & Heijer, R. den (2011). De zin en onzin van verzorgingshuizen voor roze vijftigplussers. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Loog, A. & Royers, T. (2007). Maak de videoclip van je leven! Gebruik van beeld en muziek voor een (her)vertelling over je leven. Utrecht: Vilans. LPBO (2009). Factsheet ouderenmishandeling. Utrecht: Movisie. Lünnemann, K., Drost, L. & Boer, M. de (2008). Familierecht en huiselijk geweld, een wereld van verschil? Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Lunteren, E. van & Arendsen, E. i.s.m. Goossensen, A. (2012). Anne Goossensen: Laat de ander helemaal tevoorschijn komen. Adriaan, vakblad CHE. Lupi, T. (2010). Achter de voordeur is vaak niet effectief. Geraadpleegd op 10 mei 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Lupi, T. (2013). Leren over innoveren. Naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling. Den Haag: Platform 31. Maaskant, M. & Schuurman, M. (2013). Dementie bij mensen met een verstandelijk handicap. Brochure voor verwanten en professionele ondersteuners. Utrecht: Kennisplein Gehandicaptensector. Maat, J. van de & Xanten, H. van (2013). Toolkit Verzilveren. Handvatten voor het benutten van de kennis en ervaring van senioren. Utrecht: Movisie. Machielse, A (2006). Sociaal isolement of maatschappelijk actief. Gerōn – Tijdschrift over ouder worden en maatschappij 2, 8–10. Machielse, A. (2006). Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement. Utrecht: Jan van Arkel. Machielse, A. (2011). Sociaal isolement bij ouderen: een typologie als richtlijn voor effectieve interventies. Journal of Social Intervention 20(4), 41–61. Marcoen, A. (2005). Gehechtheid en ouder worden. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie 36(1). Consortium Gezond ouder met een verstandelijke handicap (GOUD) (2012). Al jong oud en kwetsbaar. De Kwetsbaarheidsindex voor ouderen met een verstandelijke beperking. Markant, Katern 3, 8, 1–24. Matla, P., Eiling, E., Mantel, D. & Krol, R. (2010). Samen er zijn. Palliatieve terminale zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Utrecht: VTPZ e.a. Mechelen, P. van (1993). De cirkel doorbroken. Activiteiten voor allochtone ouderen op het terrein van zorg en welzijn. Utrecht: NIZW. Medical Delta (2013). Grijs is niet zwart wit. Ambities van 55+. Zuid-Holland: Leyden Academy on Vitality and Ageing. Meerendonk, B. van de, Adriaensen, R., & Vanwesenbeeck, I. (2003). Op weg naar een Vrolijke Herfst? Zorgbehoeften van en zorgverlening aan lesbische en homoseksuele ouderen in Nederland. Utrecht: Rutgers Nisso Groep/ Schorerstichting. Meerveld, J., Schumacher, J., Krijger, E., Bal, R. & Nies, H. (2004). Landelijk dementieprogramma. Werkboek. Utrecht: NIZW. Meeusen-van de Kerkhof, R., Bommel, H. van, Wouw, W. van de & Maaskant, M. (2001). Kun je uit de hemel vallen? Beleving van de dood en rouwverwerking door mensen met een verstandelijke handicap. Utrecht: Landelijk KennisNetwerk Gehandicaptenzorg. Meij, M. van der, Lier, R. van, Mulders, H. & Bodengraven, P. van (2010). De waarde van Zorg en Welzijn. Beter zicht op de economische en maatschappelijke waarden van investeringen met Social Return On Investment (SROI). Utrecht: ActiZ & MOgroep. Mentorschap Netwerk Nederland (2012). 10 vragen en antwoorden over mentorschap. Utrecht: Netwerk Mentorschap.

310

Literatuur

Mertens, H. & Zwet, R. van der (2009). Het versterken van de maatschappelijke participatie van oudere migranten. Utrecht: Movisie. Merz, E. (2008). Caring for your loved ones? An attachment perspective on solidarity between generations. Amsterdam: Vrije Universiteit. Metz, J. (2010). Het draait om burgers, niet om professionals. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 3, 16–19. Meulenkamp, T., Hoek, L. van der & Cardol, M. (2013). Deelname aan de samenleving van mensen met een beperking, ouderen en de algemene bevolking. Utrecht: NIVEL. Meulenkamp, T., Beek, A. van, Gerritsen, D., Graaff, F. de & Francke, A. (2013). Kwaliteit van leven bij migranten in de ouderenzorg. Een onderzoek onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en Chinese ouderen. Utrecht: NIVEL & ActiZ. Mezzo (2007). Zwaarbelaste mantelzorgers 1-op-1 ondersteunen – Een handreiking voor Steunpunten Mantelzorg. Bunnik: Mezzo. Ministerie van Binnenlandse Zaken & Ministerie van VWS (2011). E-boek. Aan de slag achter de voordeur. Van signaleren naar samenwerken. Den Haag: Ministerie van BKZ & van VWS. Ministerie van Binnenlandse Zaken (2013). De Doe-democratie. Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving. Den Haag: Ministerie van BKZ. Ministerie van BZK & Miniserie van VWS (2013). E-boek. De praktijk als landingsbaan. Den Haag: Ministerie van BKZ & VWS. Ministerie van Binnenlandse Zaken (2013). De doe-democratie – Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving. Den Haag: Ministerie van BZK. Ministerie van VWS (2010). Brochure Welzijn Nieuwe Stijl. Den Haag: VWS. MOgroep (2013). Wachtwoord: Preventie. Gebruikersnamen: langdurige zorg, zorg voor jeugd, Wmo, arbeidsparticipatie, passend onderwijs. Utrecht: MOgroep. Mönnink, H. de (1996). Verlieskunde. Handreiking voor de beroepspraktijk. Utrecht: Lemma Mönnink, H. de (1998). Verlieskunde: zes taken in de verliesbegeleiding. Maatwerk, 2. Mönnink, H. de (2008). Verlieskunde. Handreiking voor de beroepspraktijk. Amsterdam: Reed Business. Mönnink, H. de (2012). De gereedschapskist van de maatschappelijk werker. Handboek Multimethodisch Maatschappelijk Werk (MMMW). Amsterdam: Reed Business. Motivaction (2005). De kijk op het leven na de dood, onderzoek in opdracht van televisieprogramma IKON Live. Movisie (2012). Factsheet registratie ouderenmishandeling 2011. Utrecht: Movisie. Movisie (2010). Mantelzorgers van dementerenden. Utrecht: Movisie. Movisie (2010). Bereiken van mantelzorgers. Utrecht: Movisie. Movisie (2010). Ontspoorde mantelzorg. Utrecht: Movisie. Movisie (2013). Factsheet registratie ouderenmishandeling. Utrecht: Movisie. Movisie (2013). Om te bewaren – eenmalig magazine ter afsluiting van Goed voor Elkaar. Utrecht: Movisie. Movisie (2014). Meet de maatschappelijke inzet in uw gemeente. Utrecht: Movisie. Mowat, H. (2010). Ageing, health care and the spiritual imperative. In: J. Bouwer (red.), Successful ageing, spiritu­ ality and meaning. Leuven: Peeters. Mulder, C. & Kalmijn, M. (2004). Even bij oma langs. NKPS laat zien hoe ver familieleden van elkaar wonen. In: Demos 20(10). Mulders, M., Lam, P. & Edinga, R. (2003). Borging van vrijwilligersbeleid. Het stapsgewijs vastleggen van regelingen voor vrijwilligers – Deelnemersmap bij de training ‘Borging van vrijwilligersbeleid’. Utrecht: CIVIQ. Naafs, J. (1989). Integratie van ouderen. Een empirisch sociaalwetenschappelijk onderzoek bij zelfstandig wonende ouderen. Enschede: Universiteit Twente. Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014), versie 4. 15, 20 maart. Bilthoven: RIVM. Nationaal Programma Ouderenzorg (2009). Inleiding ‘Krachtig Cliëntenperspectief in het Nationaal Programma Ouderenzorg’. Utrecht: NPO. Huige, J & Boxtel, T. van (2005). Factsheet Ouderen en alcohol. Woerden: NIGZ. NIZW (2004). Werkboek Landelijk dementieprogramma. Utrecht: NIZW. NOOM (2009). Bagaimana – hoe gaat het? Een verkenning van kwetsbaarheid bij oudere migranten. Utrecht: NOOM. NOOM (2011). Diversiteit en dementie. Utrecht: NOOM e.a. NOOM (2011). Diversiteit in pijnbeleving en pijnbestrijding. Utrecht: NOOM e.a. NOOM (2008). De Wmo en oudere migranten. Blik op een ‘kwetsbare’ en ‘moeilijke’ doelgroep. Utrecht: NOOM. Nouws, L., Bos, K., Hoogland, M., & Schrijver, B. (2013). Roze ouderen – Over een homovriendelijk beleid. Utrecht: AxionContinu. NZa (2013). Zorgzwaartepakketten sector V & V. Utrecht: NZa.

Literatuur

311

Oerbekke, K. & Royers, T. (2010). Het familieteam. Familieleden stemmen hun inbreng (meestal) onderling af. Utrecht: Vilans. Oerbekke, K. (2010). Als een team zorgen voor vader. Een verkennend onderzoek naar de factoren die van invloed zijn op familieparticipatie in de psychogeriatrische verpleeghuiszorg. Utrecht: Vilans/Wageningen Universiteit. Oldenhof, L. (2014). De wijkprofessional: specialist met generalistische competenties. Achtergrondstudie bij het advies ‘Gemeentezorg’. Den Haag: Raad voor de Volksgezondheid & Zorg. Omlo, J. (2013). Een kansrijke aanpak, empowerment als denk- en handelingskader. In: H. van Deur, M. Scholte & A. Sprinkhuizen, Dichterbij. Wegen en overwegen in het sociaal werk. Bussum: Couthino. Oudijk, D., Boer, A. de, Woittiez, I., Timmermans, J. & Klerk, M. de (2010). Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: SCP. Ouwens, M., Burg, S. van der, Faber, M. & Weijden, T. van der (2012). Shared Decision Making & Zelfmanagement. Literatuuronderzoek naar begripsbepaling. Nijmegen: IQ – Scientific Institute for Quality of Healthcare, Radboud University Nijmegen Medical Centre. Pagée, R. van (2011). Democratiseren van hulp en zorg – Inleiding en discussie voor de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW). Utrecht: NVMW. PalvoorU (z.d.). Wie denkt er nu aan seks? Themaboekje over seksualiteit en intimiteit bij een ongeneeslijke ziekte. Pastoor, H. & Jedeloo, S. (2012). Seksualiteit. Den Haag: Boom Lemma. Pattje W. (2013). Het Gesprek. Deel IV: nieuwe doelgroep, ander gesprek. Utrecht: VNG. Peeters, J.M. e.a. (2012). Landelijke evaluatie van casemanagement dementie. Utrecht: NIVEL/Trimbos-instituut. Peeters, P.H. & Cloïn, C. (2012). Onder het mom van zelfredzaamheid. Een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Eindhoven: Pepijn. Pel-Littel, R. (2013). Handreiking casemanagement bij multimorbiditeit voor huisartsen en praktijkondersteuners. Utrecht: Vilans. Penninx, K. & Royers, T. (2008). Werken aan een uitnodigende leefomgeving voor ouderen. Een handreiking voor Welzijn Ouderen. Utrecht: Movisie/Vilans. Penninx, K. (1995). Beeldvorming over ouder worden. Utrecht: NIZW. Penninx, K. (2008). De zilveren kracht in cijfers – Factsheet maatschappelijke inzet door ouderen. Utrecht: Movisie. Penninx, K. (2008). De Zilveren Kracht in cijfers. Factsheet Maatschappelijke inzet door ouderen. Utrecht: Movisie. Movisie (2012). Persbericht Movisie, 14 juni 2012, geraadpleegd november 2012 via 7 www.movisie.nl. Peters, A. & Wilbrink, I. (2011). Krimp achter de voordeur – Toekomst van mantelzorg voor ouderen. Utrecht: Movisie. Pharos (2011). Oudere migranten en vluchtelingen in Nederland. Factsheet, februari 2011. Utrecht: Pharos. Pharos (2012). Migratie en gezondheid 2012. Feiten en cijfers. Utrecht: Pharos. Piksen, B. (2012). Het culturele interview in Nederland. Patiënten erkend door aandacht voor hun achtergrond. Phaxx, 1, 11–12. PJ PARTNERS (2009). Zilver. Senioren betrekken bij vrijwilligerswerk, 1001 tips. Rotterdam: PJ PARTNERS. Plasterk, R.H.A. (2013). Kabinetsstandpunt inzake Doe Democratie, 2013-0000395433. Den Haag: Ministerie van BZK. Plasterk, R.H.A. (2013). Decentralisatiebrief, 2013-0000108917. Den Haag: Ministerie van BZK. Bogaards, E. (2010). Bijna een op de drie erfenissen leidt tot ruzie. Geraadpleegd in april 2014 via 7 www.plusonline.nl. Polspoel, A. (2013). Hulp aan rouwende ouderen. Geraadpleegd in november 2013 via 7 www.omgaan-metverlies.info. Posma, E.R., Weert, J.C.M. van, Jansen, J., & Bensing, J.M. (2009). Older cancer patients‘ information and support needs surrounding treatment: An evaluation through the eyes of patients, relatives and professionals. BMC Nursing 8(1). Prakken, J. (1993). Over de streep. Werken met allochtone ouderen: verhalen uit de praktijk. Utrecht: NIZW. Primo NH (2009). Noord-Hollands Protocol Ouderenmishandeling. Geraadpleegd mei 2013 via 7 www.protocolouderenmishandeling.nl. Putters, K. (2013). Het smalle pad van verzorgingsstaat naar verzorgingsstad. Geraadpleegd juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2013). De participerende patiënt. Den Haag: RVZ. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2004). Mogen ouderen ook meedoen. Advies 33. Den Haag: RMO. Räkers, M. & Huber, M.A. (2009). Manifest Eropaf 2.0 – 10 kernwaarden. Amsterdam: Stichting Eropaf. Räkers, M. (2011). Eropaf! 3.0 – Outreachende vernieuwing van de sociale sector. Sozio 121, 32–34. Reestman, K. (2005). Leeftijd en levensloop. 4001 spreuken over ouder worden. Budel: Damon. Regt, A. de (1993). Geld en gezin. Financiële en emotionele relaties tussen gezinsleden. Amsterdam: Boom. Renkens, J., Felten, H. & Schuyf, J. (2011). Handreiking homo-emancipatie – Gezondheid. Utrecht: Movisie.

312

Literatuur

Doedens, P., Meulders, W.A.J. & Knibbe, R.A. (2004). Handreiking bemoeizorg. Literatuurstudie, praktijkbeschrijving en aanbevelingen. Project Resultaten Scoren. Amersfoort: GGZ-Nederland. Rheaume, C. & Mitty, E. (2008). Sexuality and intimacy in older adults. Geriatric Nursing 29(5), 342–349. Riet, N. van & Wouters, H. (2005). Casemanagement – Een leer-werkboek over de organisatie en coördinatie van zorg-, hulp- en dienstverlening. Assen: Van Gorcum. Riet, N. van & Wouters, H. (2010). Casemanagement – Een leer-werkboek over de organisatie en coördinatie van zorg-, hulp- en dienstverlening. Assen: Van Gorcum. Rijn, M.J. van (2013). Hervorming langdurige zorg: naar een waardevolle toekomst. Beleidsbrief + Toelichting, Tweede Kamer, 114352-103091-LZ. Den Haag: Ministerie VWS. Rijn, M.J. van (2014). Samenhang in zorg en ondersteuning. Beleidsbrief Tweede Kamer, 188415-115983-Z. Den Haag: Ministerie VWS. Rijsselt, R. van (1991). Ouderen en maatschappelijke verandering. Een cohortstudie naar veranderingen in de inkomenspositie, waardenoriëntaties en participatieniveaus van ouderen. Beusichem: Centraal Service Bureau De Betuwe. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2013). Rondje voor de publieke zaak. Pleidooi voor de solidaire ervaring. Den Haag: RMO. Raad voor het openbaar bestuur (2012). Loslaten in vertrouwen. Naar een nieuwe verhouding tussen overheid, markt én samenleving. Den Haag: Rob. Roeleveld, E., Embregts, P., Hendriks, L. & Bogaard, K. van den (2011). Zie mij als mens! Belangrijke competenties voor begeleiders volgens mensen met een verstandelijke beperking. Nijmegen: HAN. Roeleveld, E., Embregts, P., Hendriks, L., Bogaard, K. van den & Verbrugge, C. (2010). Zie mij als mens! Handleiding trainer. Nijmegen: HAN. Rohlof, H., Loevy, N., Sassen, L. & Helmich, S. (2013). Het Culturele Interview. Onder meer via 7 www.rohlof.nl, geraadpleegd oktober 2013. Roosmalen-Bakker, K.G. (1997). Sociale netwerken van oudere vrouwen. Een onderzoek naar het welzijnswerk voor oudere vrouwen in Utrecht. Utrecht: Wetenschapswinkel Sociale Wetenschappen. Royers, T. & Bavel, M. van (2012). Oud leed – Basisboek ouderenmishandeling. Amsterdam: SWP. Royers, T. & Verbeek, G. (1998). Over empowerment en ouder worden. In: T. Royers, L. de Ree & L. den Dulk (red.), Empowerment. Eigenmachtig worden in de hulpverlening. Utrecht: NIZW. Royers, T. (2000). ‘Ruim van geest in een stil lichaam.’ In: Mensenstreken – Antropologisch tijdschrift 2(2). Royers, T. (2000). Kwaliteit van het sociale leven in een wooncentrum voor ouderen. In: Gerōn 2(3), 43–51. Royers, T. (2002). ‘De dorpssfeer is heel belangrijk’. Een verslag over de beleving van sociale cohesie en leefbaarheid bij ouderen in Berkel-Enschot. Utrecht: NIZW. Royers, T. (2005). Hoe kwetsbare ouderen hun tijd besteden en beleven. Utrecht: NIZW Royers, T. (2007). Gedeelde zorg: een ideeënboek – Handreiking voor het samenspel tussen zorgverleners en familieleden. Utrecht: Vilans. Royers, T. (2010). Factsheet Ouderenmishandeling IV: Ontspoorde zorg, risico op ouderenmishandeling bij mantelzorg. Utrecht: Movisie. Royers, T. (2012). Familie in de hoofdrol. Een handreiking voor de introductie van en informatievoorziening aan familieleden van (toekomstige) bewoners van intramurale woon- & zorgdiensten. Utrecht: NVMW. Royers, T. (2013). Zo zijn onze manieren. Voordracht op 13 juni 2013. Schuyf, J. (2011). ‘De roze oudere is bijna een gewoon mens’. Groenboek Tweede Roze Belweek 2011. Utrecht: Consortium Roze 50plus e.a. RutgersWPF. (2012). Seks als je ouder wordt. Utrecht: RutgersWPF. Sadiraj, K., Timmermans, J., Ras, M. & Boer, A. de (2009). De toekomst van de mantelzorg. Den Haag: SCP. Schayk, M. van & Hosper, K. (2013). Turkse vrouwen over hun onverklaarbare klachten. Phaxx 1. 13, 14–15. Scheffers, M. (2010). Sterk met een vitaal netwerk – Empowerment en de sociaal netwerkmethodiek. Bussum: Coutinho. Schellingerhout, R. (red.) (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: SCP. Schilder, J. (2009). Achter de voordeur, over de schreef? Op het randje van het rechtssysteem. Sociaal Bestek, 11, 6–9. Schilder, L. (2003). Presentie in het maatschappelijk werk: werkend perspectief of terug naar af? Sociale Interventie, 2, 40–50. Schilder, L. (2009). Tussen bevoogding en nalatigheid. Presentie in maatschappelijke dienstverlening. Sociaal Bestek, 11, 19–23. Scholte, M. & Sprinkhuizen, A. (2012). Alles van waarde wordt weerbaar? De sociale kwesties & de onmisbare rol van de sociaal werker. Maatwerk, 5, 2–5.

Literatuur

313

Scholte, M. & Sprinkhuizen, A. (2012). De sociale kwestie hervat. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Scholte, M., Felten, H. & Sprinkhuizen, A. (2013). Opgelet! Systematisch signaleren in maatschappelijke ondersteuning en eerstelijnszorg. Bussum: Coutinho. Scholte, M., Sprinkhuizen, A. & Zuidhof, M. (2012). De generalist – De sociale professional aan de basis. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Scholten, C. & Dijk, K. van (2010). Grenzen verleggen in de zorg. Hoe kunnen mantelzorgers, familieleden, vrijwilligers en beroepskrachten beter samenwerken? Utrecht: Vilans. Scholten, C. & Elferink, J. (2012). Stevig fundament als basis. Handreiking Organisatie en coördinatie van het vrijwilligerswerk in verpleeg- en verzorgingshuizen en gehandicaptenorganisaties. Utrecht: Vilans/Movisie. Schuurman, M. (2013). Kritiek op onderzoek naar Eigen Kracht-conferentie is onjuist en bizar. Geraadpleegd op 25 maart 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Schuyf, J. & Hoof, J. van (2011). Roze Gemeentegids – Beleid voor lesbische vrouwen, homomannen, biseksuelen en transgenders. Utrecht: Movisie. Schuyf, J. & Stoop, R. (red.) (2009). Factsheet ouderen en homoseksualiteit. Utrecht: Movisie. Schuyf, J. (2006). Groenboek Belweek Roze Ouderen: Projectgroep Roze Ouderen. Schuyf, J. (2011a). ‘De roze oudere is bijna een gewoon mens’. Groenboek Tweede Roze Belweek, 2011. Utrecht: Consortium Roze 50plus. Schuyf, J. (2011b). Handreiking homo-emancipatie – LHBT‘s en veiligheid. Utrecht: Movisie. SCP (2009). Mantelzorg – Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Den Haag: SCP. SCP (2010). Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: SCP. Simson, R. von & Kulasegaram, R. (2012). Sexual health and the older adult. Student BMJ 20, e688. Singelenberg, J. (2007). Welke innovaties hebben echt het aangezicht van woonzorgland veranderd? Utrecht: Aedes-ActiZ Kenniscentrum Wonen-Zorg. Sluijter, M. (2013). Aanraken een levensbehoefte. Amsterdam: SWP. Sluis, M. van der & Land, M. van der (2009). Inspelen op initiatief. Actieve burgers en sociale professionals in de buurt. Utrecht: Movisie. Smolenaars, E. (1999). Plusminus vijfenzestig. De sociale diversiteit van pensioenleeftijden en ‘ouderdom’. Utrecht: Lemma. Smolenaars, E. (2000). De macht van het getal. Honderd jaar pensioen- en ouderenbeweging. Amsterdam/Utrecht: IISG/ANBO. Specht, M. (2012). De pragmatiek van burgerparticipatie. Hoe burgers omgaan met complexe vraagstukken omtrent veiligheid, leefbaarheid en stedelijke ontwikkeling in drie Europese steden. Amsterdam: VU. Spierenburg, M., Schonewille, M. & Griep, R. (2014). Rapportage onderzoek Lokale samenwerkingsvormen langdurende zorg. Utrecht: Vilans. Spies, J.W.E. (2011). Brief aan Rob. Adviesaanvraag Uitwerking visie op de overheid. Den Haag: Ministerie van BZK. Sprinkhuizen, A., Scholte, M., Penninx, K., Heineke, D. & Doorn, L. van (2011). Krachttermen – Over burgerkracht en de de risico‘s van suggestieve retoriek. Geraadpleegd op 16 juli 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Spruyt, B.J. (2013). Hoe de nieuwe solidariteit uitpakt, zal nog moeten blijken. Geraadpleegd op 24 juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Staarink, I. (1993). Ouderen in contact. Een verkenningsonderzoek naar de succesfactoren van activiteitengroepen. Senior/6, 12–14. Stam, M. (2012). Geef de burger moed. Outreachend werken in tijden van transformatie van de verzorgingsstaat. Amsterdam: HvA. Stam, M. (2013). Het belang van onzeker weten. Over de revisie van de verzorgingsstaat. Amsterdam: HvA. Stams, G.J. & Helm, P. van der (2013). Eigen Kracht-conferentie is onvoldoende onderzocht om verder uitgerold te worden. Geraadpleegd op 25 maart 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Staveren, R. van (2011). Gezamenlijke besluitvorming in de praktijk. Stand van zaken, patiëntgerichte gespreksvaardigheden. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde 155, 1–5. Stel, J. van der (2002). De effectiviteit van casemanagement voor de rehabilitatie van psychiatrische patiënten. De relevantie van het onderzoek voor het beleid. PAREOX, 34. Stern, D.N. (2010). Forms of vitality. Exploring dynamic experience in psychology, the arts, psychotherapy and devel­ opment. Oxford: Oxford University Press. Steverink, N. (2002). Sociale relaties van ouderen. In: J.J.F. Schroots (red.), Handboek psychologie van de volwassen ontwikkeling en veroudering. Assen: Van Gorcum. Stollenga, M. (2004). Handreiking bemoeizorg – Literatuurstudie, praktijkbeschrijving en aanbevelingen. Utrecht: Stuurgroep Resultaten Scoren. Storm, O. & Scherpenzeel, R. (2013). Factsheet Ontspoorde Mantelzorg. Utrecht: Movisie.

314

Literatuur

Steyaert J. (2009). Formele en informele zorg, kemphanen of elkaars danspartners? Geraadpleegd op 25 maart 2013 via 7 www.canonsociaalwerk.nl. Steyaert, J. & Kwekkeboom, R. (red.) (2012). De zorgkracht van sociale netwerken. Utrecht: Movisie. Stuurman, S. (1983). Verzuiling, kapitalisme en patriarchaat: aspecten van de ontwikkeling van de moderne staat in Nederland. Nijmegen: SUN. Swaab, D. (2010). Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot alzheimer. Amsterdam: Atlas Contact. Swaan, A. de (1983). De mens is de mens een zorg. Amsterdam: Meulenhoff. Thomése, F. (1998). Buurtnetwerken van ouderen. Een sociaalwetenschappelijk onderzoek onder zelfstandig wonende ouderen in Nederland, Amsterdam: Thela/Thesis. Timmermann, M. (2011). Goede zorg voor mensen met dementie. Presentieverrijkte verpleeghuiszorg. Amsterdam: Boom Lemma. Timmermans, J. (2005). Ouderen in meergeneratiehuishoudens. In: A. de Boer (red.), Kijk op informele zorg. Den Haag: SCP. Tolkacheva, N. (2011). Sharing the care of older parents. Amsterdam: Vrije Universiteit. Tonkens, E. & Duyvendak, J.W. (2013). Conclusie – Een hardhandige affectieve revolutie. In: Th. Kampen, I. Verhoeven & L. Verplanke (red.), De affectieve burger – Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. Amsterdam: Van Gennep. Hurenkamp, M. & Tonkens, E. (2011). De onbeholpen samenleving. Burgerschap aan het begin van de 21ste eeuw. Amsterdam: University Press. Tonkens, E. & Verhoeven, I. (2011). Bewonersinitiatieven: proeftuin voor partnerschap tussen burgers en overheid. Een onderzoek naar bewonersinitiatieven in de Amsterdamse wijkaanpak. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam/Stichting Actief burgerschap. Tonkens, E., Broeke, J. van den & Hoijtink, M. (2008). Op zoek naar weerkaatst plezier. Samenwerking tussen mantelzorgers, vrijwilligers, professionals en cliënten in de multiculturele stad. Den Haag: Nicis Institute. Denters, B., Tonkens, E., Verhoeven, I. & Bakker, J. (2013). Burgers maken hun buurt. Den Haag: Platform 31. Toolkit ouderen via 7 www.vgn.nl, geraadpleegd november 2013. Tornstam, L. (2005). Gerotranscendence. A developmental theory of positive aging. New York: Springer. Trevarthen, C. & Malloch, S. (2000) The dance of wellbeing: Defining the musical therapeutic effect. Norwegian Journal of Music Therapy 9(2). Bovens, R., Etten, D. van & Weingart, S. (2013). Ouderen en verslaving. Adviesrapport in opdracht van Stichting Resultaten Scoren. Utrecht: Trimbos-instituut. Weingart, S. (2009). Alcohol en ouderen in de verslavingszorg in Nederland (1998-2007). Utrecht: Trimbos-instituut. Trimbos-instituut (2013). Alcohol en ouderen in de verslavingszorg in Nederland (2003-2012). Utrecht: Trimbosinstituut. Bohlmeijer, E. (2007). Factsheet Preventie. Reflecteren op het eigen leven door reminiscentie. Utrecht: Trimbosinstituut. Trompeter, S., Bettencourt, R., & Barrett-Connor, E. (2012). Sexual activity and satisfaction in healthy communitydwelling older women. The American Journal of Medicine, 125, 37–43. Tuffrey-Wijne, I. (2012). Nieuw model voor slechtnieuwsgesprekken met mensen met verstandelijke beperkingen. Geraadpleegd op 20 december 2013 via 7 www.palliatief.nl. Uden, T. van & Bakker, M. (2004). Stap voor stap. Outreachende hulpverlening in het maatschappelijk werk. Valkenswaard: Stichting Maatschappelijk Werk Dommelregio. V & VN (2012). Hoe zorg je voor ongeneeslijk zieken met een verstandelijke beperking? Handreiking voor palliatieve zorg. Utrecht: V&VN. Veen, M. van der & Goijarts, F. (2012). Motiverende gespreksvoering voor sociaal-agogisch werk. Coachen bij gedragsverandering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Veenendaal, H. van, Stalmeier, P., Broek, I. van den, Baas-Thijssen, M., Drenthen, T., Hilders, C. & Otten, W. (2013). Kiezen en delen: gedeelde besluitvorming als pijler voor goede zorg. Kwaliteit in Zorg, 3, 3–6. Verduin, M. (2009). Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21e eeuw. Databank Effectieve sociale interventies. Utrecht: Movisie. Veer-Tazelaar, N. van ‘t, Marwijk, H. van, Oppen, P. van, Hout, H. van, Horst, H. van der, Cuijpers, P., Smit, F., & Beekman, A. (2009) (Stapsgewijze preventie van angst en depressie bij ouderen. Huisarts & Wetenschap 52(13), 668–673. Velde, J. van (1953). De grote zaal. Amsterdam: Querido. Veldheer, V., Jonker, J.J., Noije, J. van & Vrooman, C. (2009). Een beroep op de burger. Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? Den Haag: SCP.

Literatuur

315

Veldhuysen, C. (2011). ‘Meer aandacht voor de kwetsbare burger’. Vraaggesprek met Rick Kwekkeboom. MO/ samenlevingsopbouw 29(228), 22–24. Verduin, J.A. (1985). Het gezin in demografisch perspectief. In: G.A. Kooy, Gezinsgeschiedenis. Vier eeuwen gezin in Nederland. Assen/Maastricht: Van Gorcum. Verhoeven, I. & Ham, M. (2010, 15 december). Gebruik brave burgers niet als voetveeg. Geraadpleegd op 15 februari 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Verkade, P.J. (2011). Handboek casemanagement bij dementie. Heerhugowaard: Geriant. VGN (2013). Ouderen – Competentieprofiel voor beroepskrachten in het primaire proces van de gehandicaptenzorg die ondersteuning bieden aan ouder wordende cliënten. Utrecht: VGN. VGN (2013). Toolkit ouderen. Geraadpleegd op 8 oktober 2013 via 7 www.vgn.nl. Vickers, A., Ohlsson, A., Lacy, J., & Horsley, A. (2009). Massage for promoting growth and development of premature and low birth-weight infants. 7 http://summaries.cochrane.org/CD000390/massage-for-promotinggrowth-and-development-of-premature-and-low-birth-weight-infants - sthash.QXcx2Zm6.dpuf: The Cochrane Library. Vink, R. & Bavel, M. (2007). Naar methodisch handelen bij ouderenmishandeling. Werkdocument. Utrecht: Movisie. VNG (2006). Een bloeiende Civil Society voor een veerkrachtige samenleving. Utrecht: VNG. VNG (2013). Bijlage keukentafel. Vragenlijst keukentafelgesprek voor burgers, gemeente Huizen, Blaricum, Laren. Utrecht: VNG. VNG (2013). Factsheet ‘Het Keukentafelgesprek’. Utrecht: VNG. Vocht, H. de (2011). Sexuality and intimacy in cancer and palliative care in the Netherlands: A hermeneutic study. Deventer / Enschede: Saxion. Volledige tekst te downloaden vanaf 7 http://tinyurl.com/8y9xkxo (klik op ‘proefschrift’). Vocht, H. de (2013). Shades of grey … in a colourful way! Deventer/Enschede: Saxion. Vocht, H. de, Hordern, A., Notter, J., & Wiel, H. van der (2011). Stepped skills: A team approach towards communication about sexuality and intimacy in cancer and palliative care. Australasian Medical Journal 4(11), 610–619. Vonk, F., Kromhout, M., Feijten, P. & Marangos, A.M. (2013). Gemeentelijk Wmo-beleid 2010. Tweede Wmo-evaluatie. Deelrapport gemeentelijk beleid. Een beschrijving vanuit het perspectief van gemeenten. Den Haag: SCP. Vries, S. de (2012). Burgerkracht is miskenning maatschappelijk werk. Geraadpleegd op 13 mei 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Vries, S. de (2012). Eropaf … en dan? De rol van het maatschappelijk werk in het Nieuwe Welzijn. Amsterdam: SWP. Vries, S. de (2013). Burgerkracht: de burger lijkt niet enthousiast. Geraadpleegd op 11 maart 2014 via 7 www.socialevraagstukken.nl. VROM/SCP (2004). Met zorg gekozen? Woonvoorkeuren en woningmarktgedrag van ouderen en mensen met lichamelijke beperkingen. Den Haag: VROM. Vunderink L., Hooff, P. van & Koster L. (2012). Vitale ouderen en de houdbaarheid van de zorg, kwalitatieve systeemanalyse. Den Haag: Ministerie van VWS. VWS (2007). Wettekst Wmo & Memorie van toelichting. Den Haag: VWS. VWS (2010). Basismeldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Den Haag: VWS. VWS (2013). Basismodel meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Den Haag: VWS. VWS (2014). Wettekst Wmo & Memorie van toelichting, herziening. Den Haag: VWS. Wadensten, B. & Carlsson, M. (2001). A qualitative study of nursing staff members‘ interpretations of signs of gerotranscendence. Journal of Advanced Nursing 36(5), 462–470. Waite, L.J., Laumann, E.O., Das, A., & Schumm, L.P. (2009). Sexuality: Measures of partnerships, practices, attitudes, and problems in National Social Life, Health and Aging study. The Journals of Gerontology: Series B: Psychological Sciences and Social Sciences 64(S1), 56–66. Waxman, B. (1999). Nature, spirituality and later life in literature. The Gerontologist 39(5), 516–424. Weggemans, H., Jonker, J. & Smits, A. (2009). Dringen(d) achter de voordeur. Nieuwe methodiek van hulp en ondersteuning in Enschede. Enschede: Wmowerkplaats. Westbroek, I. (2012). Migrantenmantelzorger onzichtbaar voor organisaties. Phaxx 3.12, 5–7. Westendorp, R. (2014). Oud worden zonder het te zijn. Over vitaliteit en veroudering. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact. WHO (2006a). Working definition of sexual health. Geraadpleegd 24 februari 2014: 7 http://www.who.int/reproductivehealth/topics/sexual_health/sh_definitions/en/. WHO (2006b). Working definition of sexuality. 7 http://www.who.int/reproductivehealth/topics/sexual_health/ sh_definitions/en/: Geraadpleegd 24 februari 2014.

316

Literatuur

Wijnen-Lunenburg, P., Beek, F. van, Bijl, B., Gramberg, P. & Slot, W. (2008). De familie aan zet: de uitkomsten van Eigen Krachtconferenties in de jeugdbescherming met betrekking tot veiligheid, sociale cohesie en regie. Duivendrecht / Voorhout: VU, PI Research, WESP. Wildeboer Schut, J.M. (2010). Nalatenschappen. In: A. van den Broek, R. Bronneman-Helmers. & V. Veldheer (red.), Wisseling van de wacht: generaties in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Wilken, J.P. & Dankers, T. (red.) (2012). Supportgericht werken in de Wmo. Utrecht: Movisie. Wilken, J.P. (2013). Wat is goede zorg? Grondslagen van sociale professionaliteit. In: J. van Eijken, H. van Ewijk & H. Staatsen (red.), Samenleven is geen privézaak. Amsterdam: Boom Lemma. Woittiez, I., Ras, M. & Oudijk, D. (2012). IQ met beperkingen. De mate van verstandelijke handicap van zorgvragers in kaart gebracht. Den Haag: SCP. Wouters, C. (2012). De jeugd van tegenwoordig. Emancipatie van liefde en lust sinds 1880. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep. WRR (2005). Vertrouwen in de buurt. Amsterdam: Amsterdam University Press. WRR (2006). De verzorgingsstaat herwogen. Den Haag/Amsterdam: WRR/Amsterdam University Press. 7 www.blijfgroep.nl, geraadpleegd januari 2013 en juni 2014. 7 www.eigenkracht.nl, geraadpleegd september 2013. 7 www.ervaringsverhalen.nl 7 www.lesi.nl, geraadpleegd juni 2013. 7 www.meldcode.nl, geraadpleegd januari 2013. 7 www.minvws.nl, geraadpleegd juni 2013. 7 www.opeigenbenen.nu en 7 www.thomashuizen.nl, geraadpleegd november 2013. 7 www.protocolouderenmishandeling.nl, geraadpleegd januari 2013. 7 www.roze50+.nl, geraadpleegd februari 2013. 7 www.vws.nl, geraadpleegd december 2012. ZET (2011). Stop ouderenmishandeling – help jezelf, help de ander. Tilburg: ZET. Zorghuis Şefkat (2010). Rapport Ouderenzorg in Marokko. Boxtel: Zorghuis Şefkat. Zorgprogramma gezond gewicht kinderen en senioren (2010). Introductietekst motivational interviewing. Geraadpleegd via 7 www.gezondgewicht.nl, januari 2014. Zwakhalen, S.M.G. (2011). Thuisvervangende milieus voor ouderen en de aandacht voor seksualiteit. In A. Swinnen (red.), Seksualiteit van ouderen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Zwart-Olde, I., Jacobs, M. & Broese van Groenou, M. (2013, 4 juni). Sociaal netwerk kan ouderen met grootste zorgvraag niet altijd ondersteunen. Geraadpleegd op 24 juni 2013 via 7 www.socialevraagstukken.nl. Zwart-Olde, I., Jacobs, M. & Broese van Groenou, M. (2013, juni). Zorgnetwerken van kwetsbare ouderen, Onderzoeksrapportage voor hulpverleners, onderzoekers en (beleids)medewerkers in de ouderenzorg. Amsterdam: VU.

317

Geraadpleegde websites

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

318

Geraadpleegde websites

7 www.actiefburgerschap.nl 7 www.agora.nl 7 www.alcoholenik.nl/zelftest/ 7 www.alzheimernederland.nl 7 www.ambassadrice.infoteur.nl 7 www.anbo.nl 7 www.atlasvandebelevingswereld.myshopify.com 7 www.btsg.nl 7 www.canongerontologie.nl 7 www.canonsociaalwerk.nl 7 www.casemanagersdementie.venvn.nl 7 www.cbb.nl 7 www.cbs.nl 7 www.ciz.nl 7 www.curateleregister.rechtspraak.nl 7 www.dekeuzehulpverzameling.nl 7 www.dementieboom.nl 7 www.eigenkracht.nl 7 www.eigenkrachtwijzer.nl 7 www.eropaf.nl 7 www.ervaringsverhalen.nl 7 www.expertisemantelzorg.nl 7 www.fatimazorg.nl 7 www.frieslab.nl 7 www.geheugensteunpunt.nl 7 www.geheugentest.nl 7 www.genopro.com/family-tree-software 7 www.geschiedenis24.nl 7 www.han.nl 7 www.hersenstichting.nl 7 www.hetlevenstestament.nl 7 www.hetnieuweouderworden.nu 7 www.huisarts-migrant.nl 7 www.huiselijkgeweld.nl 7 www.invoeringwmo.nl 7 www.kennispleingehandicaptensector.nl 7 www.kiesbeter.nl 7 www.korsakovkenniscentrum.nl 7 www.krachtinnl.nl 7 www.lvgo.nl 7 www.marokko.nl 7 www.meedoenenmeetellen.nl 7 www.mens-en-gezondheid.infonu.nl 7 www.mentorschap.nl 7 www.mezzo.nl 7 www.mighealth.net 7 www.moderne-dementiezorg.nl 7 www.motivaction.nl 7 www.movisie.nl 7 www.nationaalkompas.nl 7 www.nationaalprogrammaouderenzorg.nl 7 www.netwerklevensvragen.nl 7 www.netwerkpalliatievezorg.nl 7 www.nivel.nl 7 www.noom.nl 7 www.nostalgiemedia.nl/De-tijd-van-je-leven 7 www.nvmw.nl 7 www.nza.nl

Geraadpleegde websites

7 www.nztonline.nl 7 www.omgaan-met-verlies.info 7 www.onbeperktgezond.nl 7 www.opeigenbenen.nu 7 www.ouderenhart.be 7 www.ouderenwegwijs.nl 7 www.palliatief.nl 7 www.participatieladder.nl 7 www.pharos.nl 7 www.platform31.nl 7 www.presentie.nl 7 www.protocolouderenmishandeling.nl 7 www.rechtspraak.nl 7 www.reminiceren.nl 7 www.reminiscentie.nl 7 www.richtlijnouderenmishandeling.nl 7 www.rijksoverheid.nl 7 www.rijksoverheid/meldcode 7 www.rmo.nl 7 www.rohlof.nl 7 www.rouw.nl 7 www.rouwrituelen.nl 7 www.roze50+.nl 7 www.rozehulpverlening.nl 7 www.rvz.nl 7 www.schorer.nl 7 www.scp.nl 7 www.shg-amsterdam.nl 7 www.sociaalverhaal.nl 7 www.socialevraagstukken.nl 7 www.sociogram.nl 7 www.st-ab.nl/wetwmomvt.htm 7 www.stichtingpmp.nl 7 www.storyfi.com 7 www.thedailysocialworker.nl 7 www.thomashuizen.nl 7 www.toolkitdementie.nl 7 www.trimbos.nl 7 www.tympaan.nl 7 www.vasculairedementie.nl 7 www.vilans.nl 7 www.vng.nl 7 www.vrijwilligerswerk.nl 7 www.watwerktindewijk.nl 7 www.wetten.overheid.nl 7 www.wmowerkplaatsen.nl 7 www.wrr.nl 7 www.zelfmanagement.com 7 www.zelfredzaamheidsmatrix.nl 7 www.zet-brabant.nl 7 www.zilverenkracht.nl 7 www.zorgbetermetvrijwilligers.nl 7 www.zorgethiek.nu 7 www.zorgvisie.nl 7 www.zorgvoorhetverhaal.nl 7 www.zorgvoorjeouders.nl

319

321

Register

M. Beun et al., Ouderen en welzijn van nu, DOI 10.1007/978-90-368-0596-4, © 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

322

Register

A

affectie 28 afhankelijk 244 afhankelijkheid 253 ageism 17 Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ)  78 arbeidsmigrant 217 aseksueel 277 assessment 149

B

belangeloos schenken  44 bemoeizorg 128 bevolkingsomvang 6 bevolkingssamenstelling 6 binnenste cirkel  59 biologische leeftijd  11 breuken 26 buitenste cirkel  58 burgerkracht  71, 90 burgerschapsdenken\  ––  242

C

casemanagement dementie  143 centrale verzorger  147, 154 civil society  86 Clinical Casemanagement (CCM) 143 comfort 28 coming-out 206 compensatie 57 competentie 30 continuïteit 26 coördineren 106 coping 191 correspondentie 57 culturele identiteit  17 cyclus van geweld  256

D

dementie 146 depressie 194 directe zorg  45 disengagement 27 doe-democratie[8] 73 draagkracht 94 draaglast 94

E

ecogram 162 ego-integriteit 32 eigen kracht  103 Eigen Kracht-centrale  103 Eigen Kracht-conferentie  103 eigen regie  105 emanciperend 75 emanciperende hulpverlening  145 empoweren 260 empowerment 91 eropaf 127 ervaringen in de persoonlijke levensloop 53 expertise 291 expliciete leeftijdsdiscriminatie  18 exploitatie 43 extended family  41

F

familie 40 familiezorgconferentie 110 familiezorgnetwerk 167 fasen van de rouwarbeid  192 financiële uitbuiting\  254 formeel zorgnetwerk  167

G

gastarbeiders 14 gecompliceerde rouw  193 gedragsbevestiging 28 gegeneraliseerde wederkerigheid 44 geheimhouding 270 gemengd zorgnetwerk  45, 166 genealogisch begrip  15 generatie 117 generativiteit 31 genogram 159 gestigmatiseerde identiteiten  210 grensoverschrijdend 287

H

handelingsruimte 129 homoseksualiteit 203 homo-zelforganisaties 207 huidhonger 278 huiselijk geweld  253 humor 53

I

identiteit 31 impliciete discriminatie  18 impression management  33 inclusie 242 indirecte zorg  45 informeel zorgnetwerk  45 initiatieven 31 insnijdende levensgebeurtenissen (life-events) 118 instellingen 286 interne vergelijking  53 intimiteit  31, 276 IQ (intelligentiequotiënt)  237

K

kalenderleeftijd 11 kerngezin 40 keukentafelgesprek 127 klein gemengd netwerk  166 kwetsbaar 230 kwetsbaarheid 87

L

laaggeletterd 220 laatbloeiers 206 leefgebieden 137 leefomgeving 127 lesbisch 211 levensboek 179 levensfasen 117 levensloopbenadering 117 levensloopfasen 15 levensverhaal 171 levensvragen 55 lhbt’ers 202 lichamelijke mishandeling  253 life-review 172 linking 152

M

mantelzorg 93 mantelzorgondersteuning 147 maskerade 26 Meldcode huiselijk geweld  264 middelste cirkel  59 migrantenouderen 216 migrantenzelforganisaties 223 migratiegeschiedenis 217

323

Register

minority stress  209 modified extended family  41 monitoring 153

N

nationale identiteit  17 netwerken 89 niet-pluis-gevoel 260 norm 277 normatief beladen  129 nuclear family \t Zie kerngezin  41

O

omgevingsdruk 30 ongemakkelijk 292 ontspoorde zorg  257 ontworteling 228 ouderenmishandeling 253 overbelaste mantelzorgers  94 overbelasting 95

P

participatie 242 participatiemaatschappij 71 partnergeweld 256 persoonlijke levenssfeer  129 persoonlijke visie  278 planning 151 plegers 257 praktijk van het alledaagse leven 56 privacy 286 proefhuwelijk 14 professioneel zorgnetwerk  45 professionele attitude  278 psychische mishandeling  254

R

relatienetwerk 165 relativeren 53 religie 53 reminiscentie 172 risico’s 259 rouw 186 rouwarbeid 192 roze loper  208 roze ouderen  202

S

samenredzaamheid 105 schenden van grondrechten  255 secundaire victimisatie  190 seksualiteit 276 seksueel misbruik  255 signalen 264 slachtoffer 259 sociaal isolement  133 sociale identiteit  17 sociale leeftijd  11 sociale productiefuncties  27 social-framing-theorie 115 sociogram 159 SOLK-problematiek 228 somatiseren 228 spilnetwerk 45 spilzorgnetwerk 167 spirituele dimensie  56 status 28 stille generatie  13 stimulatie 28

T

taboeonderwerp 278 terugkeerdilemma 222 tijdgeest 16 transformatie 70 transgender 211 transitie  70, 90 transitiemomenten 117

U

uitgestelde wederkerigheid  44

V

veiligheid 260 veranderingen 280 verlies 185 vermaatschappelijking 241 verstandelijke beperking  236 verstoorde rouw  193 vertrouwen 31 vertrouwenspersonen 219 verwaarlozing\ 254 verzorgingsstaat 70 vlijt 31 vooroorlogse generatie  12 vrijwilligerswerk 97

W

A–Z

Welzijn Nieuwe Stijl (WNS)  76 Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)  72 woonvoorziening 245

Z

zeggenschap 105 zelforganisaties 231 zelfredzaamheid 89 zelfstandigheid  31, 245 zelfsturing 92 zelfwerkzaamheid 91 zelfzorg 90 zingeving  55, 190 zorgplicht 217 zwijgplicht 270