Normandia 1944 [Wyd. 1 ed.] 8311078963, 9788311078963 [PDF]

Zitiervorschau

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na obwolucie projektował: Michał Jędrczak Redakcja map: Krzysztof Paleski Redaktor: Jacek Biernacki Redaktor techniczny: Danuta Wdowczyk

© Copyright by Robert Bielecki Warszawa 1991

ISBN 83-11-07896-3

WSTĘP

Niewiele jest takich pól bitewnych, gdzie zwiedzający miałby poczucie bezpośredniego obcowania z historią, gdzie doznawałby wrażenia, że oto znalazł się w miejscu wielkich wydarzeń, które w sposób zasadniczy wpłynęły na losy świata. Tak właśnie jest na plażach Normandii, na owym gigantycznym pobojowisku pierw­ szego dnia inwazji, która zapoczątkowała proces wyzwalania zachodniej części naszego kontynentu spod niemieckiej okupacji. Owo wrażenie obcowania z historią jest rezultatem oddziaływa­ nia kilku elementów, przede wszystkim jednak stanowi ono efekt moralnego wymiaru samej operacji, od której zależał przecież los ujarzmionych narodów. Klęska alianckich wojsk inwazyjnych, zepchnięcie ich do morza - wszystko to byłoby równoznaczne z odroczeniem upadku Trzeciej Rzeszy. Sukces lądujących wojsk oznaczał natomiast, iż rozpoczął się ostatni etap walki z faszyz­ mem i że wolność, na którą od lat czekały uciemiężone narody, jest już kwestią najbliższych dni, tygodni lub miesięcy. Działania wojsk inwazyjnych były z uwagą śledzone nie tylko przez mieszkańców zachodniej Europy. Wielu Polaków, którzy przeżyli okupację, podkreśla w swych wspomnieniach, jak wielkie wrażenie wywarła na nich wiadomość, że „nareszcie zaczęło się”. Na utworzenie drugiego frontu czekano bowiem od dawna, co najmniej od wiosny 1943 roku. Ów emocjonalny stosunek Pola­ ków do działań prowadzonych w Normandii wynikał nie tylko z przeświadczenia, że każde zwycięstwo nad Niemcami - na Wschodzie i na Zachodzie - przyspiesza koniec Trzeciej Rzeszy.

Był to również rezultat tego, że na Wyspach Brytyjskich znaj­ dowały się liczne polskie jednostki wojskowe. Domyślano się więc, że w operacji lądowania biorą udział polscy lotnicy i mary­ narze. Przypuszczano, że walczą tam również polskie siły lądowe, przede wszystkim zaś dywizja pancerna gen. Stanisława Maczka. Poczucie obcowania z historią to także rezultat samych roz­ miarów pola bitwy. Ciągnie się ono wąskim pasem wybrzeża długości 90 km od ujścia rzeki Orne i miasteczka Ouistreham aż po osadę Sainte Mere Eglise. Ta rozległość pola bitwy przypomi­ na zwiedzającym, iż już w pierwszym dniu inwazji po stronie alianckiej walczyło 150 tys. ludzi i że przez plaże te w następnych tygodniach przeszło ponad 2 min żołnierzy. W przeciwieństwie do wielu innych pól bitew drugiej wojny światowej na plażach Normandii napotykamy na każdym kroku świadectwa toczonych tu niegdyś walk. Zachowały się niemieckie bunkry i kazamaty, zamienione na muzea i pomniki bądź też po prostu pozostawione w takim stanie, w jakim znajdowały się one w czerwcu 1944 roku. Z wysokiego brzegu plaży „Omaha”, z płaskich wydm plaży „Utah” widać w czasie odpływu wraki barek inwazyjnych, które zatonęły pamiętnego dnia „D”. W mia­ steczku Arromanches można bez trudu dostrzec w odległości 1,5 km od brzegu przeżarte rdzą kadłuby starych statków i okrę­ tów wojennych, które - wypełnione betonem - zatopiono tu, by utworzyć sztuczny port „Mulberry”. Niektóre fragmenty normandzkiego pobojowiska nie zmieniły się zupełnie od 1944 roku. Tak jest chociażby z Pointe du Hoc, owym urwiskiem skalnym zdobytym przez rangersów ppłk. Jamesa Ruddera. Cały ten teren uznano za swoisty rezerwat. Jego część - wciąż ogrodzona zasie­ kami - nie została rozminowana do tej pory. Plaże Normandii są bez wątpienia najliczniej zwiedzanym na świecie polem bitwy. Bez względu na porę roku zawsze tu pełno turystów, choć najczęściej spotyka się ich w czerwcu, w czasie obchodów rocznicowych. Są to turyści różnego rodzaju i różnych narodowości, głównie Francuzi, Anglicy, Amerykanie i, oczywiś­ cie, Niemcy. Wśród zwiedzających zwracają uwagę kombatanci - uczestnicy zmagań z czerwca, lipca i sierpnia 1944 roku, którzy powracają tu wielokrotnie. Łatwo ich odróżnić, noszą oni bo­ wiem zazwyczaj miniaturki odznaczeń, berety lub furażerki. Stosunkowo często teren bitwy odwiedzany jest przez rodziny poległych. W Normandii znajdują się liczne cmentarze wojenne, wśród których jest także polski cmentarz w Langannerie-Urville. Spoczywa na nim 650 żołnierzy dywizji pancernej gen. Maczka.

Wprawdzie nie brali oni udziału w walkach toczonych w pierw­ szych dniach inwazji, ale za to odegrali doniosłą rolę w końcowej fazie bitwy o Normandię. Przy bramie cmentarnej ozdobionej metalowymi odznakami wszystkich jednostek dywizji pancernej gen. Maczka znajduje się kapliczka, a w niej księga, do której wpisują się zwiedzający. Tę 500-stronicową księgę zmienia się przynajmniej raz w roku, tak częste są bowiem wpisy. W Normandii istnieje dziś kilkanaście muzeów związanych tematycznie z inwazją. Największe z nich powstało w 1989 roku, a więc w 45 rocznicę bitwy, na północnym skraju Caen, w daw­ nym niemieckim bunkrze, w którym niegdyś mieściło się stanowi­ sko dowodzenia jednego z korpusów. To muzeum ma dość specyficzny charakter, ukazuje bowiem bitwę na znacznie szer­ szym tle, jako jeden z kulminacyjnych momentów walki z hit­ leryzmem, który zaczął zagrażać Europie od 1933 roku.

GENEZA OPERACJI „OVERLORD"

14 lipca 1940 roku - zaledwie w sześć tygodni po klęsce brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego pod Dunkierką-Win­ ston Churchill, przemawiając w Izbie Gmin, zapowiedział, że Wielka Brytania podejmie w 1942 roku działania ofen­ sywne na kontynencie. W owym czasie mało kto wierzył w możliwość spełnienia tej obietnicy. Brytyjska armia lądo­ wa składała się z zaledwie trzech dywizji, z których tylko jedna była w komplecie. Na razie trzeba było stawić czoło całej potędze Trzeciej Rzeszy, rozpoczęła się bowiem bitwa o Anglię. Nad Wyspami Brytyjskimi pojawiały się codzien­ nie myśliwskie i bombowe eskadry Luftwaffe, które starały się zniszczyć angielską obronę powietrzną i morską, tak aby można było dokonać operacji desantowej. W dwa lata później, 23 kwietnia 1942 roku, na tajnym posiedzeniu Izby Gmin, Winston Churchill przyznał, że w owym czasie wystarczyłoby, aby Niemcy przeprawili przez kanał La Manche 150 tys. ludzi, a brytyjska obrona lądowa załama­ łaby się. Na szczęście - dzięki znakomitej postawie lot­ ników brytyjskich i polskich - bitwa o Anglię została wygrana. 12 października 1940 roku Hitler odłożył do następnej wiosny operację „Lew morski”, czyli próbę desan-

tu na Wyspy Brytyjskie. W rzeczywistości była to ostatecz­ na rezygnacja z takiej operacji. Właśnie w tym czasie, tj. jesienią 1940 roku, na mocy decyzji Churchilla został utworzony Dyrektoriat Operacji Kombinowanych (Directorate of Combined Operations). Na jego czele stanął adm. Roger Keyes, który jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej zajmował się zagad­ nieniami operacji desantowych. Dyrektoriat był niezależny od dowództw trzech rodzajów broni - wojsk lądowych, marynarki wojennej i lotnictwa 1. Dyrektoriat Operacji Kombinowanych miał za zadanie nie tyle przygotować przyszłą - na razie jeszcze rysującą się bardzo mglisto - operację desantową „gdzieś w Europie”, ile raczej szkolić kadry na potrzeby działań na znacznie mniejszą skalę, w rodzaju wypadów komandosów na wy­ brzeża okupowanego kontynentu. Dopiero później przewi­ dywano podjęcie operacji na znacznie większą skalę, łącz­ nie z inwazją. Zaczęto od przyjmowania ochotników, do­ konując przy tym ich surowej selekcji. To z nich właśnie zostały utworzone pierwsze oddziały komandosów. Praco­ wnicy Dyrektoriatu zajmowali się również projektowaniem i produkowaniem sprzętu, który miał być wykorzystany w czasie przyszłej inwazji. Właśnie w okresie dowództwa Keyesa przeprowadzono doświadczenia z nowym typem barek desantowych - Landing Craft Assault ( L C A ) . Od­ były się one na rzece Clyde i zostały uznane za tak obiecujące, że Keyes polecił rozpocząć produkcję tych jednostek. W lipcu 1941 roku został opracowany pierwszy, na razie bardzo schematyczny, plan inwazji w północno-zachodniej Europie. Przygotował go Inter Services Training and Deve­ lopment Centre (ISTDC) - ośrodek ekspertów zajmują­ cych się zagadnieniami operacji morsko-lądowych. Auto1

G . B l o n d , Le Debarquement, Paris 1984, s. 16.

rzy planu inwazji oceniali, że do takiej operacji trzeba będzie użyć co najmniej 15 dywizji pancernych i 20 dywizji piechoty, nie licząc oddziałów tyłowych i pomocniczych. Siły te miały wyruszyć z Wysp Brytyjskich. Autorzy planu zwracali uwagę na duże znaczenie trans­ portu. Zakładali, że każda dywizja, wraz z jednostkami wspomagającymi, będzie liczyć po 45 tys. ludzi i 6 tys. pojazdów. Większość tych wojsk trzeba będzie przewieźć ze Stanów Zjednoczonych. Dla brytyjskich eskpertów nie ulegało wątpliwości, iż już w niedługim czasie Amerykanie przystąpią do wojny z Niemcami i że tylko masowy udział ich wojsk w walkach może zapewnić zwycięstwo nad Trzecią Rzeszą2. Łatwo było obliczyć, że dla przetransportowania takiej masy wojska z Ameryki do Anglii, a potem z Wielkiej Brytanii przez kanał La Manche do Europy potrzebna będzie ogromna flota o łącznej wyporności co najmniej miliona BRT. Nawet potężny przemysł stoczniowy USA potrzebowałby pół roku na wyprodukowanie takiej liczby statków. Brytyjczycy próbowali nakłonić Amerykanów do prze­ dyskutowania planu inwazji podczas konferencji Churchil­ la z Rooseveltem odbytej w sierpniu 1941 roku na po­ kładzie angielskiego okrętu wojennego „Prince of Wales”. Stany Zjednoczone jednak nie były wówczas jeszcze w sta­ nie wojny z Niemcami i dlatego też Amerykanie nie chcieli podejmować rozmów na temat konkretnych operacji. W październiku 1941 roku Churchill mianował nowego dowódcę Combined Operations. Został nim wiceadmirał lord Louis Mountbatten, prawnuk królowej Wiktorii, ku­ zyn brytyjskiego monarchy, dowódca, który odznaczył się już w wojnie morskiej z Niemcami. Od momentu swej nominacji zasiadał on w Komitecie Połączonych Szefów 2

A. Hine, Le jour ,j”, Paris 1966, s. 4-6.

Sztabów (Joint Chiefs of Staff), któremu przewodniczył Churchill3. Lord Mountbatten otrzymał zadanie „przestudiowania możliwości operacji inwazyjnej w Europie przez kanał La Manche”. On to właśnie słusznie uchodzi za ojca operacji desantowej w Normandii przeprowadzonej w czerwcu 1944 roku. Jego zastępcami i pomocnikami zostali marszałek lotnictwa Sholto Douglas i gen. Bernard Paget. 7 grudnia 1941 roku Japończycy zaatakowali amerykań­ ską bazę morską w Pearl Harbor na Hawajach. 24 grudnia do Waszyngtonu przybył Winśton Churchill. Podczas kon­ ferencji odbytej przez premiera Wielkiej Brytanii z Rooseveltem obaj politycy ustalili, że mimo wszystko w pierwszej kolejności należy pokonać hitlerowskie Nie­ mcy, a dopiero potem Japonię. Nie była to decyzja łatwa do przeforsowania, bo „lobby Pacyfiku” miało duże wpły­ wy, a miliony Amerykanów po zdradzieckiej napaści na Pearl Harbor domagały się surowego ukarania Japonii. Od tego momentu dowództwo amerykańskie zaczęło pracować nad planem inwazji. Zajmowało się tym Biuro Operacji - nowy organ powstały w łonie Departamentu Obrony, którym kierował mało jeszcze wówczas znany gen. Dwight Eisenhower. Na przełomie grudnia 1941 i stycznia 1942 roku Biuro Operacji rozważyło wstępnie różne możliwości działań amerykańskich w Europie. Najpierw rozpatrywano projekt pokonania Trzeciej Rzeszy poprzez masowe bombardowa­ nia jej terytorium i państw okupowanych. Uznano jednak, że oznaczałoby to miliony ofiar wśród ludności cywilnej, przy czym nie było żadnej gwarancji, iż Niemcy skapitulu­ ją. Dyskutowano też nad projektem wysłania do Związku Radzieckiego silnego amerykańskiego korpusu ekspedycyj­ nego. Można było tego dokonać tylko drogą południową 3

B l o n d , op. cit., s . 18-19.

przez Zatokę Perską albo północną przez Murmańsk. Koszty takiej operacji, a przede wszystkim trudności tech­ niczne, były tak ogromne, że projekt został zaniechany. Zastanawiano się również nad przeprowadzeniem opera­ cji desantowej w południowej Europie, najlepiej na Bał­ kanach. Uznano jednak, że jest to niewykonalne. Trudno­ ści, jakie musieli pokonać Brytyjczycy, by dotrzeć ze swymi konwojami na Maltę, wskazywały na to, że lądowanie na Bałkanach pociągnęłoby za sobą ogromne straty. Roz­ ważano też koncepcję lądowania we francuskich posiadłoś­ ciach w Afryce Północnej. Tu szanse powodzenia były o wiele większe. Jednakże opanowanie Maroka, Algierii i Tunezji przez wojska amerykańskie byłoby tylko częś­ ciowym sukcesem. Projekt ten został zrealizowany jako operacja „Torch” w listopadzie 1942 roku4. Na początku 1942 roku uznano, że tylko wielka operacja inwazyjna w zachodniej Europie, przeprowadzona z Wysp Brytyjskich poprzez kanał La Manche, może przynieść rozstrzygnięcie wojny z Trzecią Rzeszą. Koncepcję tę za­ twierdził najpierw amerykański szef sztabu sił lądowych, gen. George Marshall, a 1 kwietnia prezydent Roosevelt. 14 kwietnia na konferencji w Londynie Churchill, Marshall i najbliższy współpracownik Roosevelta, Harry Hopkins, ustalili, że operacja inwazyjna poprzez kanał La Manche, podjęta wspólnymi siłami amerykańskimi i brytyjskimi, będzie stanowić główne uderzenie aliantów zachodnich na okupowaną Europę. Oznaczało to, że od tej pory Stany Zjednoczone będą kierować na Wyspy Brytyjskie swoich żołnierzy i sprzęt wojskowy w ilościach, jakich wymagać będzie taka inwazja. Rozpoczynającą się akcję przerzuca­ nia wojsk amerykańskich do Wielkiej Brytanii nazwano operacją „Bolero”. Podczas konferencji londyńskiej Amerykanie przedsta4

W . T u t e , D-Day, London 1984, s. 21-23.

wili własną wersję planu operacji inwazyjnej, przygotowa­ ną przez sztab gen. Dwighta Eisenhowera i oznaczoną kryptonimem „Roundup”. W inwazji miało wziąć udział 48 dywizji, z czego 30 byłoby amerykańskich, a 18 brytyjs­ kich. Siły lotnicze potrzebne do wsparcia lądujących wojsk oceniano na 5800 samolotów bojowych, w tym 2550 bry­ tyjskich. Ustalono, że trzeba będzie zgromadzić 7000 jed­ nostek desantowych najprzeróżniejszych typów oraz okrę­ tów wojennych. Wyznaczono nawet orientacyjny rejon lądowania, który znajdował się „gdzieś między Boulogne a Hawrem”. Operacja miała być przygotowana na 1 kwie­ tnia 1943 roku. Brytyjczykom nie przypadła do gustu przedstawiona przez Amerykanów wersja planu operacji inwazyjnej. Nie czuli się jeszcze przygotowani do prowadzenia masowych działań w Europie, tym bardziej że sami ponosili klęski na Dalekim Wschodzie w wojnie z Japonią i w Afryce Północ­ nej w walkach z korpusem Rommla. Ich zdaniem, jeśliby już trzeba było dokonać inwazji jia Europę w ciągu najbliż­ szego roku, to powinna to być operacja przeprowadzona jedynie siłami 8-10 dywizji. Proponowali więc zajęcie pół­ wyspu Cotentin z portem w Cherbourgu i stworzenie tam przyczółka. Plan ten nosił kryptonim „Sledgehammer”. Na konferencji londyńskiej nie podjęto jeszcze decyzji, która z dwu wersji planu operacji inwazyjnej będzie reali­ zowana. Sztaby alianckie miały pracować nad obydwiema, uściślając je w szczegółach. 25 czerwca 1942 roku przybył do Londynu gen. Eisen­ hower, mianowany przez Roosevelta dowódcą wojsk ame­ rykańskich w Europie. Jego kwatera została oznaczona skrótem ETOUSA (European Theater of Operation Uni­ ted States Army). Sztab Eisenhowera zajął się rozmiesz­ czaniem wojsk amerykańskich na Wyspach Brytyjskich oraz szkoleniem ich w ramach przygotowań do operacji

inwazyjnej. Nadzorował też akcję bombardowania przez lotnictwo amerykańskie terytorium Trzeciej Rzeszys. W czerwcu i lipcu 1942 roku na Wyspy Brytyjskie przybyły pierwsze oddziały amerykańskie. Były to drobne Oddziały 34 dywizji piechoty i 1 dywizji pancernej, a także jednostki 8 Floty Powietrznej. 4 lipca 6 amerykańskich samolotów typu Boston wzięło po raz pierwszy udział w bombardowaniu celów w okupowanej Europie. W tym właśnie czasie Związek Radziecki zaczął nalegać na Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, aby państwa te utworzyły drugi front na kontynencie europejskim. Sytua­ cja Armii Czerwonej była bardzo trudna i Moskwa doma­ gała się takich działań inwazyjnych, które odciągnęłyby z frontu wschodniego przynajmniej 40 dywizji niemieckich. Rozmowy w tej sprawie prowadził w Londynie i Waszyng­ tonie w maju i czerwcu 1942 roku radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow. Churchill i brytyjscy dowódcy wojskowi byli zdecydowa­ nie przeciwni tworzeniu drugiego frontu już w 1942 roku. Argumentowali, że operacja taka zakończy się nieuchron­ ną klęską, Wielka Brytania bowiem nie jest jeszcze przygo­ towana nawet do przeprowadzenia operacji „Sledgeham­ mer”, nie mówiąc już o „Roundup”. Utworzenie drugiego frontu stało się jednak sprawą natury moralnej. Brytyjska opinia publiczna uważała, że należy w taki właśnie sposób dopomóc Rosjanom, na których spoczywał wtedy główny ciężar walki z Niemcami. Amerykanie byli bardziej skłonni do utworzenia drugie­ go frontu. W czerwcu 1942 roku przybyli do Londynu gen. Marshall, adm. King oraz Harry Hopkins. Dali oni jasno do zrozumienia, że jeśli w 1942 roku nie zostanie podjęta duża operacja wspomagająca Rosjan, to Stany Zjednoczo5

s. 20.

J , C o m p a g n o n , Le Debarquement en Normandie, Rennes 1984,

ne skoncentrują się na walce z Japonią. Ostatecznie przyję­ to rozwiązanie kompromisowe, zaakceptowane 25 czerwca przez Roosevelta. Przewidywało ono, że inwazja na Euro­ pę przez kanał La Manche dojdzie do skutku w 1943 roku. a tymczasem alianci rozpoczną przygotowania do operacji „Torch”, której celem było opanowanie Afryki Północ­ nej6. Niemniej jednak trzeba było podjąć jakieś działania na samym kontynencie. Churchill zdecydował się na prze­ prowadzenie operacji „Jubilee”, która z jednej strony stała­ by się okazją do sprawdzenia sprzętu i metod walki opra cowanych przez Directorate of Combined Operations a z drugiej udowodniłaby Rosjanom i brytyjskiej opin publicznej, że inwazja na Europę na razie jest zupełni niemożliwa. 19 sierpnia wylądowało w Dieppe 6 tys. żo nierzy kanadyjskich i 1 tys. brytyjskich komandosów wspieranych przez 30 czołgów typu Churchill oraz dział okrętów wojennych. Żołnierze alianccy mieli opanować port i okoliczne fortyfikacje. Po dziewięciu godzinach walki ponieśli jednak całkowitą klęskę. 3369 z nich zostałc zabitych, rannych bądź też znalazło się w niewoli. Mimo tej klęski operacja pozwoliła na zebranie wieli* istotnych doświadczeń, niezbędnych w dalszych przygoto­ waniach inwazyjnych. Przede wszystkim stało się jasne, że Niemcy nie pozwolą na opanowanie żadnego portu bez zniszczenia jego urządzeń. Zresztą urządzenia te zostaną i tak zniszczone w wyniku poprzedzającego inwazję alianc­ kiego bombardowania i ostrzału z morza. Od czasu lądo­ wania w Dieppe zarzucono koncepcję przeprowadzenia inwazji w pobliżu dużych portów z myślą ich natychmias towego opanowania i wykorzystania. Okazało się także, że duże zgrupowanie okrętów woje. nych i jednostek transportowych może utrzymać się prze 6

Tute, op. cit., s. 23-24.

cały dzień przy dobrej pogodzie w pobliżu wybrzeża kon­ tynentu. Niemcy nie są w stanie zniszczyć skoncentrowa­ nych okrętów alianckich ani nawet zadać im poważniej­ szych strat. Pod Dieppe udało im się zatopić zaledwie jeden niszczyciel. Stwierdzono też, że ogniem dział okrętowych nie można zmusić do milczenia, a tym bardziej zniszczyć obrony nadbrzeżnej przeciwnika. W konsekwencji trzeba było po­ myśleć o znacznym zwiększeniu własnej siły ognia, naj­ lepiej poprzez wykorzystanie lotnictwa. Jednakże nie było wcale pewności, czy połączenie bombardowania z ostrza­ łem z morza wystarczy do unieszkodliwienia obrony nad­ brzeżnej przeciwnika. Okazało się również, że Wał Atlantycki, tj. system nie­ mieckich fortyfikacji wzdłuż wybrzeży Francji, ma najsil­ niej rozbudowane umocnienia właśnie w rejonie Dieppe, a więc na tym odcinku kanału La Manche, gdzie jest on najwęższy. Miało to istotny wpływ na wybór miejsca przyszłej operacji inwazyjnej7. W styczniu 1943 roku - już po opanowaniu przez aliantów Afryki Północnej - odbyła się w Casablance kolejna konferencja Roosevelta z Churchillem. To właśnie wtedy powołano międzyaliancki sztab specjalny, którego zadaniem miało być przygotowanie ostatecznego planu inwazji na Europę. Otrzymał on nazwę Chief of Staff of the Supremę Allied Commander (COSSAC). 12 marca mianowano szefa tego sztabu. Został nim generał brytyjski Frederick Morgan. W kwietniu 1943 roku utworzono Sztab „X", złożony w większości z Brytyjczyków, który miał się zająć morską stroną przyszłego desantu. Nie wyznaczono natomiast jeszcze dowódcy planowanej opera­ cji inwazyjnej8. 7 8

B l o n d , op. cit., s . 3 5 . D . H o w a r t h , 6 Juin a Vaube, Paris 1964, s. 9-12.

26 kwietnia 1943 roku gen. Morgan otrzymał od Komi­ tetu Połączonych Szefów Sztabów dyrektywy dotyczące trzech różnych operacji. Kryptonimem „Starkey” oznaczo­ no operację dywersyjną na kontynencie europejskim, któr;| można by przeprowadzić już w 1943 roku. Celem takiej operacji byłoby związanie znacznych sił niemieckich i prze­ szkodzenie nieprzyjacielowi w przerzuceniu ich na front wschodni lub włoski. Operacja „Rankin” była przewidy­ wana na wypadek, gdyby doszło do nagłego załamania Trzeciej Rzeszy. Chodziło o to, by alianci w każdej chwili gotowi byli w takim wypadku do przeprowadzenia maso­ wego desantu na kontynencie. Wreszcie operacja „Over­ lord” polegała na dokonaniu inwazji na kontynent w sy­ tuacji, gdy przeciwnik jest jeszcze bardzo silny, a więc gdy należy się liczyć z jego zaciekłą obroną i groźbą przeciwuderzenia. Zakładano, że taka operacja będzie możliwa dopiero w 1944 roku. 25 maja COSSAC otrzymał od Komitetu Połączonych Szefów Sztabów dodatkowe wytyczne dotyczące operacji „Overlord”. Ustalono, że celem jej ma być w pierwszym etapie opanowanie stosunkowo dużego terenu, tak aby można było wykonać dalsze uderzenia i doprowadzić do zajęcia kilku portów. Przez te porty mogłyby być dowożo­ ne posiłki bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych w tem­ pie 3-5 dywizji miesięcznie. W pierwszej fazie inwazji siły alianckie miały się składać z 9 dywizji. Szczegółowy plan tej operacji miał być gotowy 1 sierpnia 1943 roku. Termin lądowania wyznaczono na maj 1944 roku9. Przez pierwsze półrocze 1943 roku oficerowie z COSSAC zastanawiali się nad wyborem najdogodniejszego miejsca do przeprowadzenia desantu. W grę wchodziły tylko dwa rejony - wybrzeże Pas de Calais oraz Norman­ dia. Amerykanie byli zwolennikami lądowania w pierw9

C o m p a g n o n , op. cit., s . 2 3 .

szym z wymienionych rejonów, przede wszystkim z tej racji, że gdyby udało się utworzyć przyczółek w Pas de Calais, to stamtąd wiodła już prosta i stosunkowo krótka droga do Zagłębia Ruhry, a więc centrum przemysłowego Trzeciej Rzeszy. Brytyjczycy, opierając się na własnych doświadczeniach, opowiadali się za lądowaniem w Nor­ mandii. Wskazywali oni, że niemiecka obrona jest tu wyraźnie słabsza, a Wał Atlantycki tylko fragmentami wybudowany. Z informacji wywiadu brytyjskiego i donie­ sień francuskiej Resistance wynikało, iż Niemcy spodzie­ wają się inwazji w Pas de Calais i że tam właśnie skoncent­ rowali gros swoich sił. Lądowanie w Normandii dawało jeszcze inne korzyści. Półwysep Cotentin osłaniał bowiem wybrzeża Francji mię­ dzy rzekami Orne i Vire od silnych prądów morskich i wiatrów z zachodu, a to miało przecież istotne znaczenie w pierwszej fazie inwazji. Co więcej, północno-zachodnią Francję można było stosunkowo łatwo odizolować od reszty kraju poprzez zniszczenie mostów na Sekwanie i Lo­ arze. Gdyby udało się wysadzić w powietrze bądź zbom­ bardować te mosty, to wówczas alianci mieliby do czynie­ nia tylko z 7 armią niemiecką, która przynajmniej w pierw­ szym okresie walk byłaby pozbawiona posiłków ze wscho­ du i południa. Normandia leży dalej niż Pas de Calais od wybrzeży Anglii, ale nie miało to większego znaczenia. Oficerowie z COSSAC wiedzieli bowiem, że skala operacji inwazyjnej będzie tak wielka, iż dla przewiezienia wojsk pierwszego rzutu i niezbędnego sprzętu zostaną wykorzystane wszyst­ kie porty brytyjskie od ujścia Tamizy aż po Kanał Bristolski. W takiej sytuacji alianckie okręty wojenne oraz jedno­ stki transportowe i tak musiałyby przebyć wiele mil mors­ kich10. 10

Tutę, op. cit., s. 37.

Gen. Morgan wraz z większością oficerów z COSSAC opowiedział się za lądowaniem w Normandii. 15 łipca 1943 roku COSSAC przedstawił Komitetowi Połączonych Szefów Sztabów pierwszy szczegółowy plan inwazji. Zwrócono w nim uwagę na następujące kwestie: - konieczność zapewnienia po wylądowaniu stałego do­ wozu wojsk inwazyjnych i niezbędnego sprzętu; - potrzebę znacznego zwiększenia liczebności własnych wojsk lądowych biorących udział w pierwszym dniu opera­ cji, a także wzmocnienia sił lotniczych i morskich; - konieczność natychmiastowego podjęcia takich dzia­ łań, które zwiększyłyby szanse planowanej operacji (działa­ nia dywersyjne, dezinformowanie przeciwnika co do ter­ minu i miejsca inwazji, przerywanie łączności i komunika­ cji wroga)11. W sierpniu 1943 roku podczas konferencji w Quebecu plan ów przedstawiono do zaaprobowania Rooseveltowi i Churchillowi. Obaj przywódcy zatwierdzili zasadnicze punkty planu, ale jednocześnie wskazali na to, że rachuby, zgodnie z którymi po piętnastu dniach walki alianci będą dysponować na kontynencie już 18 dywizjami piechoty bądź pancernymi i 30 eskadrami startującymi z 14 lotnisk polowych, są zbyt optymistyczne. Zalecili także, by nieza­ leżnie od lądowania w Normandii przewidziano desant w południowej Francji, najlepiej w Prowansji. Miała to być operacja o kryptonimie „Anvil”. Podczas konferencji w Quebecu ustalono, że dowódcą planowanej operacji będzie Amerykanin, a jego zastępcą - Brytyjczyk. Brytyjczykami mieli być także dowódcy poszczególnych rodzajów broni. Przyjęto, że inwazja na­ stąpi w maju 1944 roku. Zatwierdzono też ostatecznie kryptonim operacji - „Overlord” (Suzeren). Część morska tej operacji otrzymała miano „Neptun”. 11

D. Remy, Le debarquement en Normandie, Paris 1982, s. 41.

Od czasu konferencji w Quebecu COSSAC, zajmujący się dotychczas tylko planowaniem, stał się dowództwem operacyjnym. Oznaczało to, że musiał on podjąć szereg decyzji, a mianowicie: - ustalić dokładnie, jakie siły i środki są potrzebne do przeprowadzenia planowanej operacji; - wyznaczyć dywizje, które będą uczestniczyć w inwazji, aby mogły one już rozpocząć ćwiczenia; - zorganizować służbę bezpieczeństwa czuwającą nad tym, aby szczegóły planowanej operacji nie dotarły do nieprzyjaciela; zintensyfikować działania służb wywiadowczych w związku z potrzebami operacji „Overlord”. 20 października dowództwo operacji „Neptun” objął admirał brytyjski, Bertram Ramsay,, który w 1940 roku kierował ewakuacją Dunkierki, a w 1942 roku był autorem planu operacji „Torch”. Jemu właśnie podlegał teraz Sztab „X”. Na czele floty amerykańskiej mającej uczestniczyć w inwazji stanął kontradm. Alan Kirk. Znaczne komplikacje wywołała sprawa obsadzenia sta­ nowiska dowódcy wojsk inwazyjnych. Wiadomo było, że ma nim zostać Amerykanin i Churchill godził się na to, tym bardziej że przecież wojska Stanów Zjednoczonych miały odegrać decydującą rolę w planowanej inwazji. Ame­ rykanie jednak wystąpili z sugestią, aby był to nie tylko dowódca sił inwazyjnych, ale w ogóle wszystkich wojsk alianckich walczących z Trzecią Rzeszą. Oznaczałoby to podporządkowanie Amerykanom całej armii brytyjskiej, a taka decyzja miałaby, oczywiście, doniosłe konsekwencje polityczne. Byłaby ona także oznaką znacznego osłabienia pozycji Wielkiej Brytanii. Kiedy na konferencji w Teheranie Roosevelt zgłosił propozycję powierzenia stanowiska dowódcy alianckich wojsk inwazyjnych gen. Marshallowi, Churchill energicznie sprzeciwił się temu. Marshall był od początku wojny sze-

fem sztabu amerykańskich sił lądowych i zajmował kluczo­ wą pozycję w systemie władzy Stanów Zjednoczonych. Jego kandydatura była nie do przyjęcia dla Brytyjczyków. Dopiero w grudniu 1943 roku Roosevelt mianował do­ wódcę alianckich wojsk inwazyjnych. Został nim gen. Dwight Eisenhower, który w owym czasie sprawował ko­ mendę nad wojskami walczącymi w basenie Morza Śród­ ziemnego. Eisenhower był bardzo popularny w Wielkiej Brytanii. W dodatku jego pozycja w samych Stanach Zjednoczonych była o wiele słabsza niż Marshalla, co właśnie odpowiadało Churchillowi. W styczniu 1944 roku stanowisko zastępcy dowódcy wojsk inwazyjnych objął brytyjski marszałek lotnictwa Arthur Tedder, dotychczasowy dowódca alianckiego lot­ nictwa w basenie Morza Śródziemnnego. Cieszył się on znakomitą opinią i uważany był nawet za inteligentniej­ szego i energiczniejszego dowódcę od Eisenhowera, wsku­ tek czego przypuszczano, że to właśnie on będzie faktycz­ nie kierować przygotowaniami do inwazji. Eisenhower z zadowoleniem przyjął nominację Teddera, był bowiem gorącym zwolennikiem ścisłego współdziałania lotnictwa z wojskami lądowymi. Aliancką marynarką wojenną dowodził, jak już mówiliś­ my, adm. Ramsay. Dowódcą lotnictwa został marsz. Trafford Leigh-Mallory, któremu podporządkowano taktyczne siły powietrzne sojuszników, tj. 2 Taktyczną Flotę Powiet­ rzną RAF i 9 Flotę Powietrzną USA. Szczególnego znaczenia nabrała kwestia obsady stanowi­ ska dowódcy inwazyjnych wojsk lądowych. Eisenhower chciał, aby objął je gen. Harold Alexander, cieszący się zresztą pełnym zaufaniem Churchilla. Brytyjski premier uznał jednak, że Alexander powinien pozostać we Wło­ szech i dokończyć prowadzone tam operacje. W tej sytuacji stanowisko dowódcy inwazyjnych wojsk lądowych powie­ rzono gen. Bernardowi Montgomery’emu.

Eisenhower przybył do Londynu w styczniu 1944 roku. Ponieważ nie chciał, aby jego sztab znajdował się w cen­ trum stolicy, wybudowano prawdziwe miasteczko namio­ tów w Bushey Park, na zachodnich krańcach miasta. Sztab ten - bardzo rozbudowany - podlegał gen. Walterowi Bedell Smithowi. Był on już szefem sztabu Eisenhowera w czasie walk w rejonie Morza Śródziemnego. Ten świetny organizator wziął na siebie większość prac administracyj­ nych i uwolnił Eisenhowera od roztrząsania szczegółów przygotowań do operacji „Overlord”. Po objęciu swych nowych funkcji Eisenhower i Mont­ gomery od razu stwierdzili, że siły przewidziane do prze­ prowadzenia operacji „Overlord” są zbyt małe, a sektor, w którym mieliby lądować alianci, zbyt wąski. Zażądali więc zwiększenia liczby wojsk uczestniczących w inwazji oraz ściągnięcia dalszych jednostek transportowych. Żąda­ nia te pociągnęły za sobą konieczność przesunięcia terminu operacji „Overlord”. Ze względu na Stalina, któremu pod­ czas konferencji w Teheranie obiecano utworzenie drugie­ go frontu w maju, nie można jednak było zbyt długo z tym zwlekać. Uznano więc, że inwazja rozpocznie się na początku czerwca. Dokładny termin operacji „Overlord” wybrano biorąc pod uwagę przypływy i odpływy morza. Ze zdjęć lot­ niczych wykonanych przez RAF wynikało, że Niemcy rozmieścili na plażach i w płytkiej wodzie tysiące różnego rodzaju przeszkód. W czasie przypływu przeszkody te były niewidoczne. Groziło to uszkodzeniem, a nawet zatopie­ niem jednostek desantowych. Należało więc dokonać lądo­ wania podczas odpływu, kiedy wspomniane przeszkody były odsłonięte. W takiej sytuacji jednak żołnierze musieli­ by pokonać duży odcinek płytkiej wody i plaży pod og­ niem nieprzyjaciela. Eisenhower i Montgomery zdecydowali się na lądowanie podczas odpływu. Operacja desantowa miała zostać po-

przedzona bardzo silnym bombardowaniem lotniczym i ostrzałem artyleryjskim z morza. Przed lądującą piechotą miały posuwać się czołgi. Ustalono również, że przeszkody terenowe na plażach i płyciznach zostaną jak najszybciej zniszczone, tak aby można było kontynuować operację desantową w sześć godzin później, kiedy zacznie się przy­ pływ. Pewne kontrowersje wywołała pora dnia, o której miano rozpocząć operację. Dowódcy marynarki chcieli podwozić oddziały inwazyjne nocą, ale lotnicy oświadczyli, że po­ trzebują światła dziennego, by dokonać celnego bombar­ dowania. Ostatecznie ustalono, że operacja rozpocznie się w godzinę po świcie. Z analizy przypływów i odpływów wynikało, że najlep­ sze warunki do przeprowadzenia operacji desantowej będą 6 czerwca. Dzień wcześniej i dzień później warunki miały być nieco gorsze. Potem korzystny układ przypływów i odpływów powtarzał się dopiero 20 czerwca, wówczas jednak nie było już pełni księżyca, której potrzebowano do przeprowadzenia desantu spadochroniarzy i precyzyjnego, lądowania szybowców. Eisenhower i Montgomery wybrali jako dzień „D” (De­ cisive Day) 5 czerwca, co dawało margines 48 godzin w wypadku, gdyby w ostatniej chwili trzeba było odłożyć inwazję^Godzina „H” (początek operacji) została wyzna­ czona; na 6.30 dla zachodniego sektora inwazyjnego i 7.30 dla sektora wschodniego. To, że w sektorze zachodnim lądowanie rozpoczynałoby się z godzinnym wyprzedze­ niem, wynikało z faktu, iż tam odpływ morza zaczynał się wcześniej12. Na żądanie Eisenhowera sektor operacji inwazyjnej zo­ stał rozszerzony do 90 km. Obejmował on teren od ujścia rzeki Dives w pobliżu Cabourga aż do wschodnich wy12

H o w a r t h , op. cit., s . 9-12.

brzeży półwyspu Cotentin. Lądowanie miało nastąpić na pięciu plażach o szerokości od 5 do 7 km każda. Patrząc od wschodu były to plaże oznaczone kryptonimami: „Sword”, „Juno”, „Gold”, „Omaha” i „Utah”. Cztery pierwsze znajdowały się na obszarze departamentu Calvados, a ostatnia na terenie departamentu Manche. Aby zwiększyć szanse operacji inwazyjnej, na wschod­ nim i zachodnim skraju sektora lądowania miał zostać przeprowadzony silny desant spadochronowy. Brytyjczycy mieli lądować w rejonie osady Benouville, Amerykanie zaś - w rejonie miasteczek Sainte Mère Eglise i Sainte Marie du Mont. Amerykanom przydzielono dwie plaże - „Utah” i „Omaha”. Całość amerykańskich oddziałów inwazyjnych zo­ stała nazwana 1 armią amerykańską. Jej dowódcą miano­ wano gen. Omara Bradleya. Brytyjczycy mieli lądować na plażach „Gold”, „Juno” i „Sword”. Całość ich oddziałów inwazyjnych została nazwana 2 armią brytyjską. Dowodził nią gen. Miles Dempsey. Łącznie 1 armia amerykańska i 2 armia brytyjska utworzyły 21 Grupę Armii. Numer tej armii powstał w wyniku połączenia numeru 2 armii brytyj­ skiej i 1 amerykańskiej. Udział Amerykanów i Brytyjczyków w operacji inwazyj­ nej miał być mniej więcej równy, jeśli chodzi o wojska lądowe i lotnictwo. W skład armii brytyjskiej wchodził jednak silny kontyngent kanadyjski, który, jak przewidy­ wano, miał wylądować na plaży „Juno”. Biorąca udział w operacji „Overlord” marynarka wojenna składała się natomiast w trzeeh czwartych z okrętów brytyjskich13. 13

C o m p a g n o n , op. cit., s . 62-66.

WAŁ ATLANTYCKI

Wiosną 1944 roku, bezpośrednio przed inwazją aliancką, dowódcą wojsk niemieckich na potencjalnym froncie za­ chodnim (Oberbefehlshaber „West”) był feldmarsz. Gerd von Rundstedt, którego kwatera znajdowała się w Saint Germain en Laye pod Paryżem. Podlegały mu dwie Grupy Armii - „B” i „G”, oraz Dowództwo Wojsk Pancernych „Zachód”. Na czele Grupy Armii „B” stał od 15 stycznia feldmarsz. Erwin Rommel, jeden z najlepszych dowódców niemiec­ kich, znany szczególnie z walk w Afryce Północnej, bardzo popularny w odziałach Wehrmachtu. Jego kwatera mieś­ ciła się w średniowiecznym zamku La Roche-Guyon poło­ żonym na północny zachód od Paryża, na prawym brzegu Sekwany. Zamek ten znajdował się w pobliżu węzła waż­ nych dróg. Z La Roche-Guyon stosunkowo łatwo można było dotrzeć na wybrzeże kanału La Manche. Grupa Armii „B” składała się z 7 i 15 armii oraz samodzielnego 88 korpusu armijnego. Oddziały 7 armii stacjonowały na terenie północnej Francji, między Sek­ waną i Loarą. Armią tą dowodził gen. Friedrich Doli-

mann, mający swą kwaterę w Le Mans, głównym ośrodku departamentu Sarthe. W skład 7 armii wchodził m.in. 84 korpus armijny, przeznaczony do obrony długiego odcinka wybrzeża ciąg­ nącego się od ujścia Sekwany do słynnego klasztoru Mont Saint Michel, położonego u nasady Półwyspu Bretońskiego. Korpusem tym dowodził generał artylerii Erich Marcks, którego kwatera znajdowała się w zamku Chif­ frevast w Tamerville, na terenie departamentu Manche. Po śmierci Marcksa w połowie czerwca jego następcą został gen. Fahrmbacher. 84 korpus armijny składał się z 716 dywizji piechoty gen. Wilhelma Richtera, stacjonującej między Caen i Bayeux, 352 dywizji zmotoryzowanej gen. Kraissa, broniącej pozy­ cji między Bayeux a Carentan, oraz 709 dywizji piechoty gen. Karla von Schliebena, rozmieszczonej między ujściem Vire a Cherbourgiem, a więc już na półwyspie Cotentin. To właśnie te trzy dywizje w przyszłości jako pierwsze wzięły na siebie ciężar uderzenia lądujących wojsk alianckich. Dowództwo 84 korpusu armijnego mogło liczyć na wsparcie 21 dywizji pancernej, stacjonującej w Saint Pierre sur Dives koło Caen i w najbliższej okolicy tego miasta, 91 dywizji zmotoryzowanej gen. Wilhelma Falleya, rozmiesz­ czonej w rejonie Valognes, 6 pułku spadochronowego, skoncentrowanego koło Carentan, oraz 243 dywizji pie­ choty gen. Heinza Hellmicha, zajmującej pozycje w pół­ nocnej części półwyspu Cotentin. W dyspozycji dowództwa 84 korpusu znajdowało się też kilka mniejszych jednostek, takich jak: 30 brygada rucho­ ma, stacjonująca w Saint Ló, oraz wyposażone w stary sprzęt francuski bataliony czołgów - Panzer Abteilung 100, rozmieszczony koło Carentan, i Panzer Abteilung 206, skoncentrowany w La Hague położonym na zachód od Cherbourga. Wysp Normandzkich (Jersey i Guernsey) broniła 319

dywizja piechoty1 . Wzdłuż wybrzeży Bretanii, od klasztoru Mont Saint Michel do ujścia Loary, były rozmieszczone: 77 dywizja zmotoryzowana, 266 i 343 dywizja piechoty, 353 dywizja zmotoryzowana oraz 265 dywizja piechoty. Bezpośrednim wsparciem dla nich były 3 i 5 dywizja strzelców spadochronowych. Wszystkie te jednostki wcho­ dziły w skład 74 korpusu armijnego, dowodzonego przez gen. Straubego, którego kwatera znajdowała się w Guingamp. 15 armia niemiecka rozlokowana była między ujściem Skaldy i Sekwany. W jej skład wchodziły rozmieszczone wzdłuż wybrzeża jednostki 81, 82 i 89 korpusu armijnego: 48, 49, 245, 344, 346, 348, 711 i 712 dywizja piechoty, 85 dywizja zmotoryzowana oraz 18 połowa dywizja Luftwaf­ fe. Bezpośrednie wsparcie dla nich stanowiły 182 i 326 dywizja piechoty, 85 i 331 dywizja zmotoryzowana oraz 17 i 19 połowa dywizja Luftwaffe. 88 korpus armijny gen. Friedricha Christiansena bronił Holandii. Składał się on z 347 i 719 dywizji piechoty oraz 16 polowej dywizji Luftwaffe. Grupa Armii „G” znajdująca się pod rozkazami gen. Johannesa Blaskowitza, który miał swą kwaterę w Tuluzie, zajmowała centralną i południową Francję. Była ona o wiele słabsza od Grupy Armii „B”, chociaż składała się także z dwu armii - 1 i 19. 1 armia niemiecka dowodzona przez samego gen. Blas­ kowitza broniła wybrzeży Atlantyku od ujścia Loary do ‘granicy hiszpańskiej. W jej skład wchodziły 11, 158 i 708 dywizja piechoty oraz 26 dywizja zmotoryzowana. 19 armia gen. Georga Sodenstema była rozmieszczona wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego. Obejmowała ona 148, 242 i 338 dywizję piechoty oraz 271, 272 i 277 dywizję zmotoryzowaną2. 1 2

Tute, op. cit., s. 45. Compagnon, op. cit., s. 54-61.

Obok Grup Armii „B” i ,,G” istniało też Dowództwo Wojsk Pancernych „Zachód” (Panzergruppe „West”) pod­ ległe gen. Geyrowi von Schweppenburgowi. Był to odwód pancerny von Rundstedta. 21 marca feldmarsz. Rommel, obejmując dowództwo Grupy Armii „B”, uzyskał od Hit­ lera obietnicę podporządkowania sobie większości owego odwodu. Składał się on z 10 dywizji pancernych, z których 6 było rozlokowanych na północ od Loary, a więc na terenie działania Grupy Armii „B”, a 4 na południe od tej rzeki, tj. na obszarze działania Grupy Armii „G”. 1 dywizja pancerna Waffen SS oraz 2 i 116 dywizja pancerna znajdowały się na północ od Sekwany, w rejonie Mons, Peronne i Senlis. 21 dywizja pancerna gen. Edwarda Feuchtingera stacjonowała w Saint Pierre sur Dives, w po­ bliżu Caen. Dywizja ta została rozbita podczas walk w Af­ ryce Północnej i odtworzona we Francji. Składała się ona z młodych żołnierzy, którzy nie brali jeszcze udziału w wal­ kach. 12 dywizja pancerna Waffen SS „Hitlerjugend” gen. Fritza Witta stacjonowała między Evreux i Lisieux na terenie Normandii. Wreszcie szkolna dywizja pancerna Waffen SS „Panzerlehr”, dowodzona przez gen. Fritza Bayerlina, była skoncentrowana w rejonie Chateaudun. Obietnica Hitlera oddania do dyspozycji Rommla więk­ szości pancernej rezerwy feldmarsz. von Rundstedta nie została spełniona. Z Berlina nie nadeszły żadne dyspozycje w tym względzie. Gen. Geyr von Schweppenburg zachował kontrolę nad organizacją i szkoleniem tych dywizji. W pe­ wnej mierze podlegały one też von Rundstedtowi. Rom­ mel, który należał do zwolenników ścisłego współdziałania wojsk pancernych z obroną wybrzeża, uzyskał jedynie to, że 2, 21 i 116 dywizja pancerna zostały przesunięte bliżej morza, nie na tyle jednak, aby mogły wejść do akcji natychmiast po wylądowaniu aliantów. Łącznie feldmarsz. von Rundstedtowi podlegały więc

2 Grupy Armii („B” i ,,G”), 4 armie, 15 korpusów armij­ nych, 40 dywizji piechoty lub dywizji zmotoryzowanych, 4 dywizje spadochronowe, 4 polowe dywizje Luftwaffe, 9 dywizji pancernych i dywizja grenadierów pancernych. Dwie trzecie tych sił wchodziło w skład Grupy Armii „B” przeznaczonej do obrony długiej linii wybrzeża od Holan­ dii aż po ujście Loary3. Wartość owych jednostek niemieckich nie była jednako­ wa. O ile dywizje pancerne, z wyjątkiem odtworzonej 12 dywizji, były doskonale wyszkolone, o tyle inaczej przed­ stawiały się dywizje piechoty, zwłaszcza zaś te, które miały bronić wybrzeży Normandii. Dywizje te tylko w 50 procen­ tach składały się z rodowitych Niemców. Przynajmniej połowę służących w nich żołnierzy stanowili „ochotnicy” wcieleni siłą do Wehrmachtu. Byli to obywatele najprzeró­ żniejszych państw podbitej Europy, a także dawni radziec­ cy jeńcy wojenni - Ukraińcy, Rosjanie, Litwini, Łotysze, Gruzini, Uzbecy, Turkmeni i Azerbejdżanie. 162 dywizja piechoty, stacjonująca w Bricquebec, skła­ dała się wyłącznie z żołnierzy tzw. legionów wschodnich, a więc kolaboranckich jednostek turkmeńskich, uzbeckich, azerbejdżańskich, gruzińskich i innych. W skład 709 dywi­ zji piechoty wchodziły 649 batalion gruziński, stojący w Val de Saire, i 795 batalion gruziński, stanowiący gar­ nizon Tarqueville. W 243 dywizji znajdował się 561 bata­ lion złożony z dawnych jeńców radzieckich, a w 716 dywizji - 439, 441 i 642 batalion własowców, które sta­ nowiły trzecią część piechoty dywizyjnej. W skład 711 dywizji wchodził wydzielony batalion turkiestański, a w 17 polowej dywizji Luftwaffe znajdował się 835 batalion północnokaukaski. Żołnierze 621 batalionu własowców ob­ sługiwali działa baterii w Dieppe. Dwa inne bataliony tejże formacji stały na Wyspach Normandzkich. W Gavray 3

Ré my, op. cit., s. 24.

stacjonował 752 pułk własowców złożony z 281 i 635 batalionu. Nieco dalej, pod Coutainville, stał 797 batalion gruziński4. Ogółem w strefie planowanego lądowania wojsk alianc­ kich znajdowały się 23 bataliony złożone z dawnych radzie­ ckich jeńców wojennych, którzy przywdziali mundury nie­ mieckie. Dowódca Cherbourga, gen. Karl von Schlieben, mawiał, że „bardzo wątpliwe jest, aby udało się nam skłonić tych Rosjan do walki za Niemcy na terenie Francji przeciw Amerykanom i Anglikom”. Wartość owych for­ macji kolaboranckich była jednak różna. Większość z nich rzeczywiście biła się słabo, ale np. taki 795 batalion gruziń­ ski stawił Amerykanom twardy opór pod Tarqueville. W Normandii znajdowało się także kilka tysięcy tzw. Hiwis, czyli Hilfswillige. Żołnierze ci również wywodzili się z dawnych jeńców wojennych. Teraz byli kierowcami, woźnicami, kucharzami oraz sanitariuszami, i to nawet w oddziałach Waffen SS. Kierowca gen. Kurta Meyera był Kozakiem. Uratował on życie Meyerowi wyprowadzając go z okrążenia pod Falaise. W dywizjach piechoty służyli przeważnie żołnierze starsi wiekiem (powyżej 40 roku życia) albo też zupełnie młodzi - 18-letni. Większość kanonierów baterii nadbrzeżnych stanowili ludzie dobiegający 50 roku życia. Dodawano im do pomocy tzw. Marine Hilfer i Marine Hilferinnen, czyli licealistów i licealistki, którzy korespondencyjnie kontynu­ owali naukę. Niektóre jednostki były więc czymś pośred­ nim między normalnym wojskiem liniowym a rezerwą złożoną z pospolitego ruszenia. Prawdziwy dziwoląg stano­ wiła 70 dywizja piechoty nazywana „dywizją na białym chlebie”. Składała się ona z żołnierzy cierpiących na choro­ by przewodu pokarmowego, którzy musieli być na diecie. 4 F . B e n a m o n , Normandie. Album Memorial. 6 Juin - 22 Août 1944, Bayeux 1983, s. 15-20.

Żołnierze 7 armii niemieckiej, która przyjęła na siebie cały ciężar alianckiego uderzenia w dniu „D”, byli uzbroje­ ni w najrozmaitsze modele broni i używali 252 typów amunicji, a w tym 47 takich, których już nie produkowano. Wskutek tego w wielu jednostkach owej armii nie prowa­ dzono strzelań ćwiczebnych. Baterie nadbrzeżne nie mogły doczekać się przyrządów celowniczych, które były przecież niezbędne w walce z ruchowymi obiektami, takimi jak okręty wojenne. 6 pułk spadochronowy - elitarna jedno­ stka, w której przeciętna wieku nie przekraczała nawet 18 lat, miał 70 samochodów 50 różnych marek i typów. Kiedy jego dowódca płk von der Heydte domagał się nowoczesnej broni, odpowiedziano mu, że „spadochroniarzom wystar­ czą chyba same noże”. Dowódcy batalionów piechoty nie mieli samochodów terenowych i, aby przenosić się z miejs­ ca na miejsce, musieli używać koni5. Największym mankamentem niemieckiej obrony był brak koordynacji działań między poszczególnymi sztabami i rodzajami sił zbrojnych. Mówiliśmy już o komplikacjach związanych z podległością wojsk pancernych. Pełną samo­ dzielność zachowała 3 Luftflotte, czyli lotnictwo niemiec­ kie we Francji, dowodzona przez marsz. Hugona Sperrlego. Nie podlegała ona ani von Rundstedtowi, ani tym bardziej Rommlowi, lecz była podporządkowana bezpo­ średnio marsz. Hermannowi Goeringowi. Sperrle dyspono­ wał 419 maszynami, w tym tylko 172 myśliwcami, z których jedynie część (Fliegerkorps II i IX) znajdowała się na lotniskach polowych w północnej Francji i mogła być użyta od razu do walki z lądującymi oddziałami alianckimi. Samodzielność zachowały również 3 korpus armijny obrony przeciwlotniczej, dowodzony przez gen. Pickerta, oraz jednostki marynarki wojennej podległe adm. Theodo­ rowi Kranckemu, który otrzymywał rozkazy bezpośrednio 5

G . P e r r a u l t , Le secret du Jour ,,J’\ P a r i s 1964, s. 16-18.

od adm. Karla Doenitza. Adm. Krancke dowodził Grupą Marynarki Wojennej „Zachód” (Marinegruppe „West”). Jej obszar działania podzielony był na trzy sektory, z któ­ rych tylko jeden - „Kanalkuste”, obejmował teren przy­ szłej inwazji. Sektor ów dzielił się na trzy podsektory. Pierwszy z nich ciągnął się od ujścia Skaldy do Pas de Calais, drugi - od ujścia Sommy do ujścia Orne, trzeci zaś - od ujścia Orne do Conesnou. Adm. Krancke dysponował w sektorze „Kanalkuste” tylko 140 małymi jednostkami, z czego 76 stało w Hawrze, 15 - w Cherbourgu, a reszta - w Fecamp, Dieppe i Ouistreham. Były to głównie kutry torpedowe. Rommel nie zdołał skłonić Kranckego do przyspieszenia tempa prac związanych z zaminowywaniem wód przy­ brzeżnych oraz wznoszeniem różnego rodzaju zapór i prze­ szkód na plażach i terenach zalewanych przez morze. A przecież miny naciskowe, umiejętnie użyte, mogły stano­ wić bardzo duże zagrożenie dla uczestniczących w desancie okrętów alianckich. Nie było też koordynacji działań między artylerzystami wojsk lądowych i marynarki wojennej. Nie uzgodnili oni rozmieszczenia baterii nadbrzeżnych, sposobu ich użycia i współdziałania z okrętami Kriegsmarine. Te ostatnie, zablokowane we francuskich portach, praktycznie stały się bateriami nadbrzeżnymi. Trzeba tu dodać, że artylerzyści wojsk lądowych byli o wiele lepiej przygotowani do wyko­ nywania zadań obronnych. Stosowali oni już nowe metody walki i nowoczesne sposoby maskowania swych dział. Tymczasem marynarze - zupełnie nie przeszkoleni w reali­ zowaniu tego typu zadań - zdani byli na improwizację. Wiele dział zostało zdjętych z okrętów Kriegsmarine i ustawionych wprost na plażach, stąd też bardzo łat­ wo mogły stać się one celem ataków alianckiego lotnic­ twa. Mówiliśmy już, że Rommlowi nie podlegała obrona

przeciwlotnicza. Tymczasem feldmarszałek przywiązywał wielką wagę do wykorzystania 88-milimetrowych dział przeciwlotniczych jako broni przeciwpancernej. Chciał ich użyć do zwalczania alianckich czołgów z chwilą, gdy te pojawią się na plażach. Rommel z powodzeniem wykorzys­ tywał owe działa jako broń przeciwpancerną podczas walk w Afryce Północnej. Domagał się on przesunięcia baterii przeciwlotniczych jak najbliżej wybrzeża. Jednakże nie zgadzał się na to gen. Pickert. W sporze, jaki wywiązał się między Rommlem a Pickertem, Hitler przyznał rację temu ostatniemu. Reasumując, feldmarsz. Rommel, odpowiedzialny za obronę wybrzeży Belgii i północnej Francji, nie miał wpły­ wu na rozmieszczenie większości wojsk pancernych i jedno­ stek obrony przeciwlotniczej, nie podlegały mu też ani marynarka wojenna - jakże potrzebna do skutecznej obro­ ny wybrzeża - ani lotnictwo. Nawet te jednostki, którymi formalnie dysponował, nie były w pełni podporządkowane jego rozkazom. Cztery polowe dywizje Luftwaffe podlegały mu wprawdzie taktycznie, ale Rommel nie mógł np. zmie­ niać dowodzących nimi oficerów. Poglądy Rundstedta i Rommla co do sposobu przeciw­ stawienia się alianckiej inwazji różniły się zasadniczo. Rundstedt chciał rozbić oddziały inwazyjne w głębi Fran­ cji, a więc dopiero w kilka czy nawet kilkanaście dni po ich wylądowaniu. Dlatego też był przeciwny natychmiastowe­ mu użyciu dywizji pancernych, rezerwując je do przep­ rowadzenia zmasowanego przeciwuderzenia 6. Rommel na­ tomiast słusznie wskazywał na różnice między typową ofensywą lądową a operacją inwazyjną. O ile w wypadku typowej ofensywy przeciwnik jest najsilniejszy w pierw­ szym dniu walki i stopniowo słabnie w następnych dniach 6

R émy, op. cit., s. 19.

w wyniku ponoszonych strat i konieczności pozostawienia części jednostek na zdobytym terenie, o tyle, gdy mamy do czynienia z operacją inwazyjną, sytuacja wygląda odwrot­ nie. Pierwszego dnia nieprzyjaciel jest najsłabszy, ale jego siły narastają z każdym następnym dniem, bo po prostu wprowadza do akcji nowe oddziały. Dlatego też - twierdził Rommel - trzeba przeciwstawić się aliantom już na pla­ żach, a nawet wcześniej - wtedy, kiedy będą na barkach desantowych zbliżać się do lądu. Oto dlaczego kazał umieś­ cić miny i kozły na płyciznach, plażach i wydmach. „Decy­ dujące będą pierwsze 24 godziny - głosił Rommel. - Jeśli nie zdołamy wówczas powstrzymać i zepchnąć Ameryka­ nów i Anglików do morza, to z pewnością przegramy”7. Termin „Wał Atlantycki” pojawił się w niemieckiej propagandzie późną jesienią 1940 roku, kiedy to zawieszo­ no przygotowania do operacji „Lew morski”, czyli inwazji na Wyspy Brytyjskie. W rekordowym tempie powstały wówczas betonowe umocnienia, wzniesione przez Kriegs­ marine na wybrzeżach Pas de Calais, przeznaczone dla baterii, których zadaniem było przerwanie brytyjskiej żeg­ lugi na kanale La Manche. Wybudowano wtedy cztery baterie, a mianowicie baterię „Kurfürst” (4 działa po 280 mm) położoną pod Cap Griz-Nez, baterię „Lindemann” (3 działa po 406 mm) wzniesioną koło Sangatte, baterię „Friedrich August” (3 działa po 305 mm) umiesz­ czoną w La Trésorerie i baterię „Todt” (4 działa po 380 mm) znajdującą się na południe od Cap Griz-Nez. To właśnie ta ostatnia bateria była najczęściej przedstawiana przez niemiecką propagandę8. Broniące wybrzeży Francji i Belgii oddziały mogły też liczyć na wsparcie baterii 7

Cyt. za: Hi ne, op. cit., s 19. La participation de la marine française aux débarquements de Nor­ mandie, de Corse et de Provence (dalej cyt.: La participation...), Vinccnnes 1969, s. 16. 8

zainstalowanych na platformach kolejowych. Były to na ogół działa o kalibrze 170 i 280 mm. Niemcy przygotowywali się do odparcia alianckiej in­ wazji już od 1942 roku, tj. od czasu, gdy pod Dieppe wylądowali Kanadyjczycy. Atak ten został odparty w ciągu paru godzin i przyniósł aliantom bardzo znaczne straty, niemniej jednak zaniepokojony owym desantem Hitler polecił przyspieszyć wznoszenie umocnień Wału Atlantyc­ kiego, który miał osłonić wybrzeża Belgii i Francji oraz stworzyć podstawę „Twierdzy Europa”. Hitlerowska pro­ paganda poświęcała dużo uwagi budowie Wału Atlantyc­ kiego. Na polecenie Goebbelsa starano się wytworzyć przekonanie, iż Wał Atlantycki powstaje w szybkim tempie i że z każdym dniem jest coraz trudniejszy do przełamania. Wiosną 1944 roku propaganda niemiecka głosiła już, że Wał Atlantycki nie zostanie nigdy przełamany przez alian­ tów9. Istotnie, od 1942 roku przy budowie Wału Atlantyc­ kiego prowadzono bardzo intensywne prace. Kierowano tu tysiące ton stali i cementu, wysyłano wciąż nowych robot­ ników z Organizacji Todta. Pod koniec 1943 roku przy budowie Wału Atlantyckiego pracowało prawie pół milio­ na ludzi. Bardzo szybko okazało się jednak, że możliwości niemieckiego przemysłu są ograniczone. Stal i cement nad­ chodziły z opóźnieniem. Po klęsce pod Stalingradem i po intensyfikacji alianckich nalotów na Niemcy pojawiły się inne pilniejsze zadania, m. in. budowa schronów przeciw­ lotniczych dla ludności cywilnej i zakładów przemysło­ wych. Gdy zaczęło brakować stali, postanowiono używać do budowy baterii nadbrzeżnych betonu. Oznaczało to jed­ nak, że pole ostrzału dział i karabinów maszynowych będzie ograniczone. Betonowe kopuły nie mogły przecież 9

C . R y a n , Le jour le plus long, Paris 1960, s. 32.

obracać się. Aby wzmocnić fortyfikacje Wału Atlantyc­ kiego, zaczęto też demontować stalowe kopuły linii Magi­ nota, a nawet linii Zygfryda10. W harmonogramie budowy Wału Atlantyckiego występo­ wały coraz większe opóźnienia. Najbardziej zaawansowana była budowa umocnień na terenie departamentu Pas de Calais. O wiele gorzej wyglądał system obrony wybrzeży Normandii. Tu betonowe bunkry zostały wykonane tylko częściowo i nie tworzyły jeszcze zwartego, powiązanego systemu umocnień. Były to raczej pojedyncze punkty oporu. Feldmarsz. von Rundstedt napisał po wojnie, że „Wał Atlantycki był tylko mitem. Nic przed nim, nic /.a nim, po prostu pozory. W najlepszym wypadku można było trzy­ mać się tu 24 godziny” Wprawdzie von Rundstedt -jako dowódca odpowiedzialny za obronę Francji - starał się w ten sposób odeprzeć zarzut, iż nie zdołał powstrzy­ mać przeciwnika, ale mimo wszystko jego opinia jest w znacznym stopniu prawdziwa. Kiedy w styczniu 1944 roku Rommel objął dowództwo Grupy Armii „B”, zdał sobie niemal natychmiast sprawę z ogromu opóźnień w budowie Wału Atlantyckiego i nie­ dostatków w jego wyposażeniu. Nie mógł wprawdzie przy­ spieszyć samych prac budowlanych, ale starał się przynaj­ mniej wzmocnić obronę przedpola. To właśnie na jego rozkaz wykonano tysiące stalowych kozłów z zaostrzony­ mi końcami, które ustawiono na plażach i w płytkiej wodzie. Umieszczono tam też betonowe stożki, które po­ dobnie jak kozły miały powodować przedziurawianie i za­ tapianie barek desantowych. Na rozkaz Rommla wszystkie plaże nadające się do przeprowadzenia inwazji zostały zaminowane. Feldmarszałek polecił też zaminować nad­ morskie wydmy i te drogi, które nie były używane przez 10

Hi ne, op. cit., s. 20. Cyt. za: F. L e m o n n i e r , Les cent jours de Normandie, Paris 1961, s. 25-26. 11

Wehrmacht. Miny rozmieszczono też na płytkiej wodzie. Od kwietnia 1944 roku żołnierze i zmuszeni do tego cywile rozmieszczali na plażach drewniane słupy z zaostrzonymi końcami, połączone ze sobą stalowym drutem. Uderzenie w słup lub też szarpnięcie za drut powodowało eksplozję ukrytej miny. W ciągu trzech miesięcy rozmieszczono ogó­ łem ponad 3 min min przeciwczołgowych i przeciwpiechot­ nych. Rommel chciał jednak, aby było ich 60 min12. Na rozkaz Rommla zamknięto też większość śluz w nadmors­ kich rzekach, zatapiając tysiące hektarów łąk i pól upraw­ nych. Żołnierze oddziałów piechoty broniących wybrzeża zo­ stali umieszczeni w betonowych blokhauzach bądź też domach wzmocnionych betonowymi konstrukcjami. Takie blokhauzy, nazywane przez aliantów „pileboxes”, były otoczone zasiekami z drutu kolczastego. Między sobą połączone były podziemnymi przejściami lub przynajmniej transzejami. Pozwalało to na wzajemne wspieranie się załóg owych blokhauzów w czasie walki. Artyleria, którą dysponowali obrońcy Wału Atlantyc­ kiego, mimo wysiłków Rommla przypominała istne mu­ zeum. Były to działa pochodzące aż z 10 krajów, 28 różnych typów, o kalibrze od 75 do 210 mm. Najwięcej było dział francuskich kalibru 155 mm wz. 1916. Sporo było także dział radzieckich kalibru 122 mm, czechosło­ wackich kalibru 210 mm, wyprodukowanych przez za­ kłady Skoda, a także niemieckich kalibru 105, 152, 170 i 210 mm. Zdarzały się nawet działa polskie. W zdecydo­ wanej większości artyleria Wału Atlantyckiego pochodziła z łupów wojennych13. Stanowiska artyleryjskie nie były jeszcze ukończone. Baterie, które budowała Kriegsmarine, stały na podłożu 12 13

G . P e r r a u l t , Le Grand Jour, Paris 1974, s. 39-44. La participation..., s. 22.

betonowym, wkopanym w ziemię, przez co chciano unik­ nąć wstrząsów. Baterie budowane przez Wehrmacht były przykryte betonowymi stropami. Aż do momentu inwazji nie udało się Niemcom roz­ wiązać problemu łączności. Kable telefoniczne były za­ zwyczaj położone wprost na ziemi i łatwo mogły zostać uszkodzone. Już w pierwszym dniu inwazji okazało się, że eksplozja pocisku artyleryjskiego, który rozpadał się na setki drobnych odłamków, powodowała przecięcie kabla w wielu miejscach. Kable nie były zabezpieczone przed przerwaniem, nawet jeśli zostały zakopane na głębokości 2 m. Eksplozja bomby powodowała bowiem lej głęboki na 6-7 m. Tymczasem sprawne kierowanie Ogniem zależało od trwałości linii telefonicznych. Ponieważ budowa wielu baterii nie była ukończona i działa stały pod gołym niebem, narażone na bombar­ dowania alianckiego lotnictwa, Rommel rozkazał w ostat­ nich dniach maja, by cofnięto je o kilka kilometrów w głąb lądu. Znajdujące się na półwyspie Cotentin baterie „Oatteville” (4 działa po 155 mm), „Parnelle” (4 działa po 170 mm) i „Morsalines” (4 działa po 155 mm) nic mogły wspierać swym ogniem wojsk niemieckich w dniu inwa^i. Wynikało to stąd, że pierwsza z nich mogła strzelać tylko W kierunku północnym, dwie pozostałe zaś wycofano na tyły w obawie przed zbombardowaniem. Baterie te nie miały zresztą jesz­ cze przyrządów celowniczych. Najsilniejszym punktem obrony niemieckiej w Norman­ dii była, niewątpliwie, bateria „Saint Marcouf” (4 działa po 210 mm). Mogła ona jako jedyna skutecznie ostrzeliwać wojska alianckie lądujące na plaży „Utah”. Baterie „La Madeleine” i „Azeville” zostały przeniesione na tyły. Na zachód od ujścia rzeki Vire rozpoznanie alianckie wykryło baterię zbudowaną na wierzchołku urwiska Pointe du Hoc. Sądzono, że znajdują się tam 4 działa kalibru

155 mm. Tymczasem w rzeczywistości Niemcy nie zdążyli ich jeszcze zainstalować. Budowa baterii „Longues” (4 działa po 152 mm) była już prawie ukończona. Natomiast bateria „Graye”, wypo­ sażona w 4 zdobyczne działa radzieckie, nie miała jeszcze przyrządów celowniczych. Bateria „Riva Bella”, umiesz­ czona początkowo na wschodnim skraju plaży „Sword”, została cofnięta o 5 km w głąb lądu, ale mogła ze swych nowych pozycji ostrzeliwać lądujące oddziały. Wreszcie ostatnia bateria „Merville” składała się z 4 starych dział kalibru 75 mm, alianci jednak nie wiedzieli o tym i przypu­ szczali, że są to działa o wiele większego kalibru14. 14

Tamże.

INNOWACJE TECHNICZNE

Rozmiary planowanej operacji „Overlord” i jej nowatorski charakter wymagały od aliantów zastosowania nie znanych do tej pory środków technicznych. Innowacje te dotyczyły trzech dziedzin, budowy sztucznych portów, transportu wojska i sprzętu ku wybrzeżom Normandii oraz likwidacji przeszkód na plażach normandzkich w momencie inwazji. Początkowo dowództwo alianckie opowiadało się za uchwyceniem już w pierwszych dniach operacji dużego portu, do którego mogłyby zawijać statki transportowe. Doświadczenia desantu pod Dieppe dowiodły jednak nie tylko tego, że niemiecka obrona dużych portów jest bardzo silna, ale również, iż alianckie bombardowania przygoto­ wawcze muszą nieuchronnie spowodować tak znaczne zni­ szczenia, że dany port - nawet gdyby został szybko zdoby­ ty - nie nadawałby się przez długi czas do użytku. Już od grudnia 1941 roku Sztab Operacji Kombinowa­ nych przygotowywał - jako jeden z możliwych wariantów - plan zbudowania sztucznego portu. Ostateczne przyjęcie takiego rozwiązania nastąpiło jednak dopiero w lipcu 1943 roku na konferencji w Larges z udziałem członków COSSAC i Komitetu Połączonych Szefów Sztabów. To właśnie

wtedy zapadła decyzja o zbudowaniu dwu sztucznych portów o kryptonimie „Mulberry”, z których pierwszy (oznakowany literą „A” - Americans) miał powstać na­ przeciw Saint Laurent sur Mer na plaży „Omaha”, a drugi (oznaczony literą „B” - British) - w Arromanches na plaży „Gold”. Łącznie oba te porty powinny osiągnąć przepus­ towość normalnych portów brytyjskich tej skali co Dover czy Gibraltar. Zakładano, że w dniu „D + 21”, czyli po trzech tygodniach inwazji, oba porty będą mogły przyj­ mować dziennie 12 tys. ton załadunków i 2500 pojazdów. Budowę sztucznych portów miał nadzorować kontradm. Tennant, jeden z organizatorów ewakuacji Dunkierki1 . Budowa sztucznych portów i przystani była zadaniem skomplikowanym. Przede wszystkim postanowiono osło­ nić każdą z pięciu plaż, na których miano dokonać lądo­ wania, sztucznymi łamaczami fal, oznaczonymi krypto­ nimem „Gooseberry”. Ustalono, że potrzeba do tego 70 dużych statków transportowych bądź okrętów wojennych, na tyle starych i zużytych, aby nie opłacało się już eks­ ploatować ich. Statki i okręty miały zostać zatopione - po kilkanaście - równolegle do plaż desantowych, na głęboko­ ści 5 m, tak aby niezależnie od przypływu czy odpływu ich kadłuby wystawały ponad powierzchnię morza. Powstała w ten sposób sztuczna tama mogłaby przyjmować na siebie uderzenia nawet najsilniejszych fal w czasie sztormu. Roz­ ładunek statków transportowych byłby dzięki temu o wiele łatwiejszy i bezpieczniejszy. Późną jesienią 1943 roku brytyjskie Ministerstwo Trans­ portu i amerykański Shipping Board przystąpiły do wy­ znaczania jednostek, które miały być użyte do budowy sztucznych tam. Na liście „blockships” znalazło się 18 brytyjskich stat­ ków handlowych, 22 amerykańskie i panamskie, 3 greckie, 1

Tute, op. cit., s. 73.

2 norweskie, 1 holenderski, 1 belgijski i 1 polski. W plano­ wanym przedsięwzięciu miały także zostać użyte 4 okręty wojenne: brytyjski pancernik „Centurion” zbudowany w 1911 roku i od dawna używany przez Royal Navy jako pływający cel, francuski pancernik „Courbet”, pochodzą­ cy także z 1911 roku, holenderski krążownik „Sumatra” z 1920 roku oraz brytyjski krążownik „Durban” z 1912 roku. Jednostki te wiosną 1944 roku zgrupowano w Methil i Oban w Szkocji, gdzie miały czekać na rozpoczęcie inwazji. W grodziach wodoszczelnych tych jednostek wy­ cięto otwory i założono ładunki materiałów wybuchowych. Wymontowano z nich także silniki i większość urządzeń pokładowych. Były to więc właściwie już tylko wraki, niezdolne do poruszania się o własnych siłach. Dlatego też wyznaczono kilkadziesiąt holowników, które w dniu in­ wazji miały doprowadzić owe statki do wybrzeży Norman­ dii. Aby utrzymać w tajemnicy przygotowania do inwazji, załogom zgrupowanych w Methil i Oban statków wydano zakaz opuszczania pokładów. Wewnątrz każdego ze sztucznych portów typu „Mulber­ ry” projektowano zakotwiczenie ciężkiej tratwy, zbudowa­ nej z wielkich cylindrów kauczukowych. Cylindry te, połą­ czone ze sobą, tworzyłyby dosyć obszerną platformę. Swym ciężarem łagodziłaby ona falowanie morza, ułat­ wiając tym samym spokojny wyładunek. Doświadczenia z owymi kauczukowymi cylindrami, przeprowadzone na wiele miesięcy przed inwazją, uznano za wielce obiecujące. Uprzedzając wydarzenia możemy stwierdzić, iż w rzeczywi­ stości platformy te nie w pełni zdały egzamin. Kiedy bowiem 19 czerwca u wybrzeży Normandii szalał sztorm, kauczukowe cylindry zerwały się z kotwic i fale rzuciły je na plażę 2. 2

B l o n d , op. cit., s . 42-51.

Oba sztuczne porty miały się składać z trzech zasad­ niczych typów elementów. Elementy pierwszego typu nosi­ ły miano „Phoenix”. Były to wielkie kesony wykonane ze zbrojonego betonu. Miały one różne rozmiary - zależnie od tego, gdzie zamierzano je ulokować. Największe były długości 70 m, ich szerokość sięgała 13 m, a wysokość 20 m. Wyporność owych kesonów przekraczała 6 tys. ton. Zamierzano je przyholować z portów angielskich do brze­ gów Normandii i zatopić w odpowiednich miejscach. W czasie pierwszych prób z holowaniem jeden z kesonów zatonął i wówczas okazało się, że pompy wodne, jakimi dysponuje marynarka brytyjska, są zbyt mało wydajne, wskutek czego nie można takiego kesonu podnieść z dna. W gruncie rzeczy był to szczęśliwy przypadek, dzięki które­ mu podjęto energiczne prace nad skonstruowaniem o wiele wydajniejszych pomp. Gdyby nie stwierdzono owej niedo­ skonałości sprzętu, mogłoby się zdarzyć, że budowa sztucz­ nych portów nie byłaby możliwa. Wówczas los całej opera­ cji „Overlord” byłby bardzo, niepewny. Łącznie przygoto­ wano 146 „Phoenixow” w sześciu różnych rozmiarach. Z kesonów typu „Phoenix” zamierzano zbudować sztu­ czne mola. Nabrzeża natomiast, wyposażone w dźwigi do rozładowywania jednostek transportowych, miały powstać z innego typu kesonów - tym razem stalowych, o roz­ miarach 70 na 20 m. Na każdym z czterech rogów takiego kesonu - oznaczonego kryptonimem „Whale” - zamon­ towano stalową pochwę. Najpierw projektowano wbicie potężnych słupów w dno morza, a następnie osadzenie na nich kesonów za pomocą owych stalowych pochew. W ten sposób kesony przemieszczałyby się w górę i w dół wraz z ruchem fal, a całość nabrzeża tworzyłaby zwartą powierz­ chnię. Każde z nabrzeży miało składać się z siedmiu elementów typu „Whale”. Aby połączyć nabrzeża z lądem, skonstruowano metalowe pontonowe mosty. Wprawdzie dowództwo brytyjskiej marynarki wojennej

nie bardzo chciało pozbywać się starych transportowców, ale w końcu udało się zgromadzić 60 takich jednostek. Skoncentrowano je w portach szkockich i umieszczono na nich ładunki wybuchowe. Statki te były gotowe do pod­ niesienia kotwicy i odbycia ostatniego już rejsu ku plażom Normandii. Jeśli chodzi o przygotowanie elementów sztu­ cznych portów, to pracowało nad tym kilkanaście kom­ panii i ponad 20 tys. robotników. Największe z tych elementów - „Phoenixy” - konstruowane były nad brzega­ mi Tamizy i Medway. Przewidywano, że do przewiezienia tych betonowych i stalowych elementów trzeba będzie użyć 200 holowników. Wiele elementów sztucznych portów zgromadzono wokół wysepek leżących u południowych wybrzeży Anglii, gdzie czekały na dzień „D”. COSSAC zajął się też innym przedsięwzięciem, niezbęd­ nym dla powodzenia inwazji. Trzeba było bowiem pomyś­ leć o zaopatrzeniu w paliwo własnych czołgów i pojazdów. Bez dostatecznych ilości paliwa nie można było przecież prowadzić działań zaczepnych. Tak powstał projekt PLU­ TO (Pipe Line under the Ocean). Zgodnie z nim miano zbudować rurociąg naftowy między wyspą Wight leżącą u południowych brzegów Anglii a Cherbourgiem. Do bu­ dowy owego rurociągu zamierzano przystąpić z chwilą opanowania wymienionego portu przez aliantów. W po­ czątkach 1943 roku przeprowadzono między Swansea i Ilf­ racombe pierwsze doświadczenia, ale COSSAC nie był nimi zachwycony. Prowadzono także prace nad budową wielkich betonowych cystern, które zamierzano przyholo­ wać z portów brytyjskich do wybrzeży Normandii, gdzie miały zostać użyte jako zbiorniki paliwa dla wojsk inwazyj­ nych. Ostatecznie wybrano rozwiązanie przewidziane przez projekt PLUTO. Operacje inwazyjne na wielką skalę były czymś zupełnie nowym. Dlatego też trzeba było opracować projekty róż­ nego rodzaju jednostek desantowych, które mogłyby prze-

wozić na ląd nie tylko piechotę, ale również czołgi, działa, pojazdy samochodowe, sprzęt, amunicję i zarazem prowa­ dzić ostrzał pozycji nieprzyjacielskich na wybrzeżu. Do 1942 roku Anglicy i Amerykanie zdołali skonstruować cztery typy takich jednostek, które wykorzystano w lis­ topadzie 1942 roku w operacji „Torch”, tj. podczas lądo­ wania wojsk alianckich w Afryce Północnej. Pierwszą z tych jednostek transportowych był Landing Craft Personnel Large (LCPL) o długości kilkunastu met­ rów. Przy użyciu takiej barki można było przewieźć na ląd 30-35 ludzi. Nie miała ona jeszcze opuszczanej burty, ale za to jej dziób był niski i zaopatrzony w dosyć szeroką kładkę. Landing Craft Personnel Ramped (LCPR) był udos­ konaloną wersją poprzedniego typu, zaopatrzoną w ram­ pę, co zresztą podkreślono w nazwie tej jednostki. Landing Craft Véhiculé (LCV) był barką podobnych rozmiarów, o szerszej jednak i wytrzymalszej rampie, która umoż­ liwiała przewożenie na ląd pojazdów samochodowych. Landing Craft Mechanized (LCM) o długości 15 m mógł przewozić czołg o wadze 30 t. Wszystkie te jednostki przewożono dużymi statkami transportowymi, a następnie, w odległości kilku mil od plaży, spuszczano na wodę. Tam też piechota zajmowała miejsca w barkach desantowych. Operacja „Torch” wyka­ zała jednak, że wszystkie te jednostki są jeszcze niedo­ skonałe. Pod Fedala, przy idealnej pogodzie, gdzie nie było żadnych przeszkód terenowych ani też poważniejszego oporu Francuzów, Amerykanie stracili ponad 40 procent barek transportowych użytych w tej operacji. W latach 1942-1944 prowadzono intensywne prace ba­ dawcze, starając się maksymalnie ulepszyć barki desan­ towe. To właśnie wtedy wyprodukowano kilkanaście no­ wych typów takich barek. Oto najważniejsze z nich: Landing Craft Personnel (LCP) - znacznie ulepszona

wersja modelu, o którym była już mowa. Długość 11,17 m, szerokość - 3,30 m, zanurzenie - na dziobie 0,74 m, na rufie 1,07 m, wyporność bez ładunku 6,5 t, z ładunkiem 9 t, silnik benzynowy lub Diesla o mocy od 150 do 250 KM, prędkość - 7-9 węzłów, załoga - 3 ludzi, ładowność - 26-36 ludzi lub 4 t sprzętu, poszycie z drewna. Landing Craf Assault (LCA). Długość - 12,55 m, szero­ kość - 3,10 m, zanurzenie - 0,55 m, wyporność - 9-13 t, 2 silniki V 8 Forda o mocy 65 KM, prędkość - 7-10 węzłów, załoga - 4 ludzi, ładowność - 35 ludzi plus 400 kg sprzętu. Jednostki tego typu miały wzmocnione stalową blachą burty i stalowe wrota z tyłu. Landing Craft Véhiculé (LCV) - niewielka barka z dre­ wna, przeznaczona do transportu lekkich pojazdów albo piechoty. Długość - 10,97 m, szerokość - 3,30 m, zanurze­ nie - 0,66 m, wyporność 7-11 t, silnik Diesla o mocy 225 KM, prędkość - 9 węzłów, załoga - 3 ludzi, ładowność - działo 1-tonowe albo 5 t ładunku, albo 36 ludzi. Landing Craft Mechanized (LCM) - barka przeznaczo­ na do transportu średnich pojazdów. Długość - 15,24 m, szerokość - 4,29 m, zanurzenie - na dziobie 0,91 m, na rufie 1,22 m, wyporność - 52 t, 2 silniki Diesla o mocy od 110 do 225 KM, prędkość - 8 węzłów, załoga 4 ludzi, ładowność - czołg 30-tonowy albo 30 t ładunku, albo 60 ludzi. Landing Craft Infantry (LCI) - barka przeznaczona do transportu piechoty. Długość - 48,30 m, szerokość 7,10 m, zanurzenie - na dziobie 0,81 m, na rufie 1,47 m, wyporność - 234 t, 2 silniki Diesla, prędkość - 14 węzłów, załoga - 3 oficerów i 21 żołnierzy, uzbrojenie - 4 działka kalibru 20 mm, ładowność - 200-250 ludzi, zależnie od długości trasy. Landing Craft Tanks (LCT) - barka przeznaczona do transportu czołgów. Długość - 48,75 m, szerokość 9,45 m, zanurzenie - bez ładunku 0,58 m, z ładunkiem 1,12 m,

wyporność 296 t, 3 silniki Diesla, prędkość - 11 węzłów, załoga - 2 oficerów i 10 żołnierzy, uzbrojenie - 2 działka kalibru 40 mm, ładowność - 3 czołgi 40-tonowe lub 6 czoł­ gów 25-tonowych, lub 5 samochodów, lub też 250 t ła­ dunku. Landing Craft Assault (LCA ) - jednostka wspierająca, uzbrojona w 6 moździerzy, używana do niszczenia pól minowych na płyciznach. Landing Craft Support (LCS) - wersja S. Załoga - 6 lu­ dzi, uzbrojenie - sprzężony ciężki karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, 2 karabiny maszynowe 7,6 mm, 2 wyrzut­ nie rakietowe oraz 2 wyrzutnie granatów dymnych. LCS - wersja M. Załoga - 6 ludzi, uzbrojenie - 2 karabi­ ny maszynowe kalibru 12,7 mm, 2 karabiny maszynowe 7,6 mm, moździerz 102 mm lub przeciwlotniczy karabin maszynowy 20 mm. LCS - wersja L. Załoga - oficer i 12 żołnierzy, uzbro­ jenie - sprzężony ciężki karabin maszynowy kalibru 12,7 mm, 2 karabiny maszynowe 7,6 mm i moździerz 102 mm. Landing Craft Gun (LCG) - jednostka przeznaczona do zwalczania nieprzyjacielskich czołgów i bunkrów. Długość - 47,10 m, szerokość 6,80 m, zanurzenie - 1,68 m, wypor­ ność - 380 t, załoga - 3 oficerów i 27 żołnierzy, uzbrojenie - 11 haubic kalibru 88 mm, 11 przeciwlotniczych ciężkich karabinów maszynowych 20 mm oraz 11 karabinów ma­ szynowych 7,6 mm. Landing Craft Tank (LCT) - jednostka przeznaczona do neutralizowania obrony nieprzyjaciela na plażach na kilka minut przed lądowaniem własnej piechoty. Uzbrojo­ na w rakiety 127 mm mogła w ciągu 30 sekund wystrzelić 1080 takich rakiet, pokrywając ich ogniem strefę o szero­ kości 700 m i głębokości 20 m. Ponowne załadowanie wszystkich wyrzutni wymagało wielu godzin. Landing Craft Flak (LCF) - jednostka przeznaczona do prowadzenia obrony przeciwlotniczej. „Flak” to termin

niemiecki, powstały z połączenia pierwszych liter słów „Flieger Abwehr Kanonen”. Uzbrojenie - 8 działek prze­ ciwlotniczych kalibru 40 mm i 4 ciężkie przeciwlotnicze karabiny maszynowe 20 mm lub 4 działka 40 mm i 8 cięż­ kich przeciwlotniczych karabinów maszynowych 20 mm. Landing Ship Infantry (LSI) - jednostka przeznaczona do transportu dużych oddziałów wojska. Barki tego typu mogły przewozić także mniejsze jednostki desantowe, m.in. LCP, LCA i LCS. Landing Ship Tank (LST) - jednostka przeznaczona do transportu czołgów i przewożenia ich na plaże przy użyciu ramp i pontonów. Długość - 99,98 m, szerokość 15,23 m, zanurzenie - na dziobie 0,94 m, na rufie 2,90 m, wypor­ ność - 4080 t, 2 silniki Diesla o mocy 900 K M, prędkość - 10 węzłów. Prócz tych jednostek wsparcia i desantowych istniało także kilkanaście typów jednostek pomocniczych. Były to m.in.: Landing Barge Engineering (LBE) jednostka od­ grywająca rolę pływających warsztatów naprawczych, Lan­ ding Craft Kitchen (LCK) - przeznaczona do zaopat­ rywania walczących oddziałów w żywność, i Landing Craft Headquarters (LCH) - używana jako pływające stanowi­ sko dowodzenia3. Eksperci brytyjscy zajmujący się przygotowaniami do inwazji bardzo szybko zdali sobie sprawę, że powodzenie całej operacji zależy od tego, czy uda się zneutralizować przeszkody terenowe i miny, które z pewnością bronić będą przedpola niemieckich pozycji. Już w czasie desantu pod Dieppe okazało się, że takie przeszkody mogą bardzo opóźnić tempo posuwania się wojsk inwazyjnych, a nawet całkowicie je zastopować. Dlatego też, poczynając od jesie­ ni 1942 roku, przystąpiono do wypracowywania metod likwidacji przeszkód terenowych. Prace te były prowadzo3

Hine, op. cit., s. 7-9.

ne pod kierunkiem brytyjskiego generała Percy’ego Hobarta (notabene szwagra Montgomery’ego), który był auto­ rem całej gamy projektów specjalistycznych pojazdów te­ chnicznych. W marcu 1943 roku utworzono nawet 79 dy­ wizję pancerną, w której znalazły się te szczególne pojazdy, nazywane „Hobart’s Funnies” (zabawki Hobarta)4. Gen. Hobart był m.in. konstruktorem czołgu-amfibii Duplex Drive - DD, który miał wspierać piechotę w pierw­ szych chwilach inwazji. Był to czołg typu Sherman zaopat­ rzony w 2 śruby napędowe, pozwalające mu poruszać się po morzu i to nawet w odległości kilku mil od wybrzeża. Kadłub tego czołgu był otoczony ze wszystkich stron wysoką powłoką z nieprzemakalnego płótna, co nadawało mu wygląd wózka dla niemowląt. Ta powłoka sprawiała, że czołg nie tonął. Z chwilą gdy DD znalazł się na płyciźnie i mógł już poruszać się na gąsienicach, płótno zwijano. Innym wynalazkiem Hobarta był czołg Crabe. Był to także Sherman, zaopatrzony w wysunięty daleko do przo­ du walec, na którym zawieszone zostały łańcuchy. W miarę posuwania się czołgu, walec obracał się i powodował uderzanie łańcuchów o ziemię. Uderzające o ziemię łań­ cuchy wywoływały eksplozję znajdujących się przed czołgiem min. Kolejną konstrukcję Hobarta stanowił czołg Bobbin. Był to ciężki czołg typu Churchill, zaopatrzony w urządzenie pozwalające na rozwijanie chodnika ze stalowej blachy. Chodnik ten umożliwiał pojazdom mechanicznym pokony­ wanie grząskich odcinków terenu. AVRE to skrót słów Armoured Véhiculé Royal Engineer. Był to również czołg typu Churchill przystosowany do stawiania mostu. Taki stalowy most zamocowany był jed­ nym końcem na przedniej części kadłuba czołgu, podczas gdy drugi koniec, zawieszony w powietrzu, podtrzymywała

stalowa lina. AVRE mógł w ciągu 30 sekund przerzucić most nad rowem o szerokości ponad 9 m. Po moście takim mogły przejeżdżać czołgi i pojazdy o wadze do 40 t. Umożliwiał on również pokonywanie pionowych prze­ szkód o wysokości do 4,5 m. Słów parę warto również poświęcić czołgowi Crocodile. Był to czołg typu Churchill wyposażony w miotacz płomie­ ni o zasięgu 120 km. Przeznaczony był on do zwalczania nieprzyjacielskich bunkrów i trudno dostępnych stano­ wisk. Crocodile holował za sobą dwukołowy zbiornik z 1800 litrami ropy. Wśród „zabawek Hobarta” znaj­ dowały się też opancerzone buldożery przeznaczone do usuwania stalowych i betonowych przeszkód terenowych5. 5

Tu te, op. cit., s. 75.

OPERACJA „NEPTUN"

W połowie lutego 1944 roku adm. Ramsay przedstawił Eisenhowerowi główne założenia operacji „Neptun”. 10 kwietnia natomiast był już gotowy w szczegółach plan tej największej w dziejach operacji desantowej. Plan ten miał formę grubej, 700-stronicowej księgi. Adm. Ramsay zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że powodzenie inwazji zależy przede wszystkim od sukcesu operacji „Neptun”, od sprawnego przewiezienia przez ka­ nał La Manche wojsk alianckich. Siły morskie oddane do dyspozycji adm. Ramsaya zostały podzielone na dwie zasadnicze części - Task Force „East” i Task Force „West”. Pierwsza z nich, znajdująca się pod rozkazami kontradm. Philipa Viana, składała się głównie z jednostek brytyjskich. Miały one operować we wschodniej części sektora inwazyjnego, a więc tam, gdzie powinni lądować Brytyjczycy. Task Force „East” dzieliła się na trzy mniej­ sze zgrupowania okrętów wojennych: Force „G”, Force „J” i Force „S”. „G”, „J” i „S” były to pierwsze litery nazw trzech plaż („Gold”, „Juno” i „Sword”), na których mieli lądować Brytyjczycy. Każde z tych zgrupowań miało

dowieźć do konkretnej plaży wojska inwazyjne i zapewnić im wsparcie. Task Force „West”, pozostająca pod rozkazami kontradm. Alana Kirka, składała się głównie z jednostek amery­ kańskich. Winny one operować w zachodniej części sektora inwazyjnego, a więc tam, gdzie mieli lądować Amerykanie. Task Force „West” dzieliła się na dwa zgrupowania - For­ ce „U” i Force „O”. „U” i „O” były to, oczywiście, pierwsze litery nazw dwu plaż („Utah” i „Omaha”), na których mieli lądować Amerykanie. Każde ze zgrupowań miało wyruszyć z innego portu. Okrętom wojennym i jednostkom transportowym pierw­ szego rzutu przydzielono „porty południowej Anglii. Te okręty i jednostki transportowe, które miały przewieźć wojska drugiego rzutu i zaopatrzenie, koncentrowały się w portach bardziej oddalonych od wybrzeży Normandii, a więc położonych we wschodniej Anglii, w Kornwalii, Walii, u ujścia Tamizy, a nawet w Irlandii Północnej i Szkocji. Force „S” koncentrowała się w Shoreham na połu­ dniowym wybrzeżu Anglii, skąd miała zabrać 3 brytyjską dywizję piechoty i 27 brytyjską brygadę pancerną. Obie te jednostki, wchodzące w skład wojsk pierwszego rzutu, miały lądować na plaży „Sword”. Okręty wojenne i jednostki transportowe Force „J” zostały skupione w Portsmouth, położonym także na połu­ dniowym wybrzeżu Anglii, skąd miały wyruszyć 3 kanadyj­ ska dywizja piechoty i 2 kanadyjska brygada pancerna. Jednostkom tym jako miejsce lądowania wyznaczono plażę „Juno”. Force „G” skoncentrowano w portach wyspy Wight, skąd miała zabrać 50 brytyjską dywizję piechoty i 8 brytyj­ ską brygadę pancerną. Obie te jednostki miały lądować na plaży „Gold”. Force „O” przygotowywała się do operacji „Neptun”

w porcie Weymouth, skąd winna zabrać 1 amerykańską dywizję piechoty, która miała lądować na plaży „Omaha”. Force „U” powinna wyruszyć z portów Torquay i Dart­ mouth, leżących na południowym wybrzeżu Kornwalii, zabierając 4 amerykańską dywizję piechoty, która miała lądować na plaży „Utah”. Wszystkie te zgrupowania winny na kilkanaście godzin przed inwazją znaleźć się w tzw. strefie koncentracji („As­ sembly Area”), zwanej tez „Piccadily Circus” od jednego z głównych placów Londynu. Owa strefa koncetracji znaj­ dowała się 18 mil na południowy wschód od wyspy Wight. Dopiero stąd - jednocześnie - pięć zgrupowań okrętów wojennych i jednostek transportowych miało wyruszyć ku plażom Normandii. W przeddzień inwazji dziesięć zespo­ łów trałowców powinno oczyścić z min dziesięć torów wodnych. Każde zgrupowanie otrzymało dwa takie tory - jeden dla jednostek szybkich, a drugi dla powolnych. Owe wolne od min tory wodne zostały nazwane kolek­ torami („Spouts”). Plan adm. Ramsaya przewidywał wsparcie pierwszego rzutu następnymi rzutami, a także dostarczanie wojskom inwazyjnym niezbędnego sprzętu i amunicji. Stworzone w tym celu zgrupowanie Force ,,L” miało przewieźć 49 i 51 dywizje piechoty oraz 7 dywizję pancerną. Wszystkie te jednostki wchodziły w skład wojsk drugiego rzutu. Oma­ wiane zgrupowanie miało wyruszyć z Felixtowe na wscho­ dnim wybrzeżu Anglii. Przewidywano, że dotrze ono do plaż Normandii wieczorem pierwszego dnia inwazji. Analogiczne zgrupowanie Force „B” miało przewieźć jednostki amerykańskie. Powinno ono wyruszyć z Fowey w Kornwalii oraz ze Swansea, Cardiff i Bristolu w Walii. Zgrupowanie to miało przewieźć 2, 29 i 30 amerykańską dywizję piechoty. Podobnie jak zgrupowanie Force „L” powinno ono dotrzeć do plaż Normandii wieczorem pierw­ szego dnia inwazji.

Adm. Ramsay zdawał sobie sprawę, że tak wielka liczba okrętów wojennych i jednostek transportowych może stać się przyczyną chaosu, a nawet licznych kolizji. Dlatego też utworzył specjalną komórkę - Turn Control Organisation (TURCO), która miała właśnie zajmować się nadzorowa­ niem ruchu okrętów. TURCO dysponowała własnymi jed­ nostkami pływającymi. Każde ze zgrupowań uczestniczą­ cych w inwazji otrzymało szczegółowy harmonogram dzia­ łań zwany „Mickey Mouse Diagrams”. Należało ściśle przestrzegać tego harmonogramu, bo pąrominutowe opóź­ nienie mogło spowodować zderzenie z jednostką innego zgrupowania. W tym samym czasie powstała też kolejna komórka - Build up Control Organisation (BUCO). Jej zadaniem było wykorzystanie tych wszystkich okrętów i jednostek transportowych, które po wyładowaniu wojska i sprzętu u wybrzeży Normandii powróciły do portów brytyjskich. Na owe okręty i jednostki trzeba było załadować kolejne oddziały inwazyjne i zaopatrzenie. I ta komórka dyspono­ wała własnymi jednostkami pływającymi. Do zadań BUCO należało przede wszystkim możliwie szybkie uzupełnienie amunicji. Wiadomo było, że okręty uczestniczące w ostrzeliwaniu wybrzeża zużyją swą amuni­ cję w ciągu paru godzin, a te, które zostały wyposażone w rakiety - nawet paru minut. Postanowiono zatem, że okręty te powrócą do portów południowej Anglii, gdzie będą na nie czekać barki z amunicją. W ten sposób uzupełnianie amunicji pochłonęłoby o wiele mniej czasu. Szczegółowy plan operacji „Neptun” uwzględniał moż­ liwości przeciwdziałania ze strony Niemców. Taka ewen­ tualność była jednak mało prawdopodobna z uwagi na zdecydowaną przewagę alianckiego lotnictwa i wygranie przez Brytyjczyków i Amerykanów bitwy o Atlantyk. Nie­ mniej jednak Kriegsmarine - choć zablokowana w portach

francuskich - mogła jeszcze zadać flocie inwazyjnej pewne straty. W Breście znajdowało się kilka niemieckich nisz­ czycieli. W Hawrze i Cherbourgu były ścigacze torpedowe. Należało zatem ubezpieczyć się przed atakiem z ich strony. Z tego też względu w każdym zgrupowaniu, w każdej Force, adm. Ramsay wyznaczył po kilkanaście alianckich niszczycieli, korwet, fregat i mniejszych jednostek do zadań eskortowych. Jednostki te miały zapewnić bezpieczeństwo pozostałym okrętom, zwłaszcza zaś tym, które przewoziły piechotę. Istniało też inne zagrożenie. Były nim niemieckie okręty podwodne, które operowały nie tyle na kanale La Manche - tu bowiem stosunkowo łatwo mogły zostać zniszczone przez kutry torpedowe i lotnictwo Coastal Command - ile na Atlantyku. Sztab Ramsaya obawiał się, że z chwilą gdy Niemcy dojdą do wniosku, iż zbliża się dzień inwazji, będą starali się skierować ku kanałowi La Manche okręty pod­ wodne bazujące w Breście, Lorient, La Rochelle, a także te, które schroniły się w Zatoce Biskajskiej. Dlatego właśnie plan operacji „Neptun” przewidywał, że nad bezpieczeńs­ twem jednostek biorących udział w inwazji będzie czuwał duży zespół okrętów wojennych, wysunięty ku otwartemu morzu. Zadaniem owego zespołu miało być niedopusz­ czenie do tego, aby niemieckie okręty podwodne wpłynęły do kanału La Manche. Jednostki transportowe miały zatrzymać się w odległości 6 mil (w wypadku Brytyjczyków) bądź 11 mil (w wypadku Amerykanów) od plaż normandzkich. W miejscu tym piechota powinna przesiąść się do znacznie mniejszych barek desantowych. Wtedy też zgrupowania okrętów wo­ jennych i statków transportowych miały przyjąć szyk bojo­ wy. Szyk ten był ściśle związany z zadaniami, jakie po­ szczególne okręty i statki wykonywały w pierwszym dniu inwazji.

W odległości 5 mil od wybrzeża miały zająć pozycje duże okręty wojenne - pancerniki, krążowniki, niszczyciele, któ­ rych zadaniem było ostrzelanie przedniego skraju obrony niemieckiej bezpośrednio przed lądowaniem piechoty. Ok­ ręty te miały następnie przenieść swój ogień w głąb nie­ przyjacielskich stanowisk. W odległości 4,5 mili od wybrzeża winny zająć pozycje jednostki wspierające piechotę, uzbrojone w broń rakieto­ wą. Były to barki typu Landing Craft Rocket. Miały one ostrzelać pociskami rakietowymi pozycje niemieckie na wybrzeżu. Jeszcze bliżej linii brzegowej, bo w odległości 4 mil od plaż, adm. Ramsay zamierzał rozmieścić jednostki typu Landing Craft Flak, przeznaczone do zwalczania nieprzyja­ cielskich samolotów. Jednostki te były uzbrojone w prze­ ciwlotnicze działka i karabiny maszynowe. Przewidywano, że zajmą one pozycje pośrodku ugrupowania danej Force, by swym ogniem osłaniać wszystkie okręty wojenne i jed­ nostki transportowe. W odległości 3,5 mili od wybrzeża powinny znajdować się barki typu Landing Craft Assault. Miały one przewieźć na ląd gros piechoty pierwszego rzutu. W odległości 3 mil od linii brzegowej winny zająć pozy­ cje różnego rodzaju jednostki wspierające i techniczne. Miały one dostarczyć na ląd sprzęt przeznaczony do usu­ wania przeszkód terenowych. Czoło omawianego ugrupowania stanowiłyby czołgi-amfibie typu Duplex Drive, spuszczone na wodę z barek transportowych. Towarzyszyć im miały niektóre jednostki wspierające typu Landing Craft Support. Całe takie zgrupowanie miało być ubezpieczane z obu stron przez niszczyciele klasy Hunt1. 1 S. E. Morison, History of US Naval Operations in World War II, New York 1957, s. 128.

Sztab Ramsaya ustalił, że do przeprowadzenia operacji „Neptun” trzeba będzie użyć 1231 okrętów wojennych - od pancerników po małe okręty podwodne. Do tego dochodziło 4126 różnego typu jednostek transportowych i desantowych, 736 jednostek wspierających, a także 864 statki handlowe, wykorzystywane do przewozu ludzi, amu­ nicji, sprzętu i wyposażenia. Łącznie więc w operacji „Nep­ tun” miało uczestniczyć blisko 7000 jednostek pływających różnych typów. 79 procent tych jednostek miała dostarczyć Wielka Brytania, 16,5 procent - Stany Zjednoczone, resztę zaś - inne kraje alianckie, m.in.: Polska, Francja, Belgia, Holandia, Norwegia i Grecja2. Opracowany przez sztab Ramsaya plan operacji „Nep­ tun” przewidywał tak specjalistyczne zadania, że trzeba było wszystkie jednostki, zarówno wojenne jak i handlowe, podzielić na grupy, zależnie od roli, jaką miały odegrać w czasie inwazji. 137 wielkich i średnich okrętów wojennych przeznaczo­ no do ostrzeliwania niemieckich umocnień w dniu inwazji. Jednostki te oczekiwały na dzień „D” w Belfaście i u ujścia rzeki Clyde. Do omawianej grupy zaliczono 7 pancer­ ników : brytyjskie - „Nelson”, „Warspite”, „Ramilies” i „Rodney”, oraz amerykańskie - „Texas”, „Nevada” i „Arkansas”. Były tu też 2 brytyjskie monitory - „Ro­ berts” i „Erebus”, oraz 23 krążowniki, a mianowicie: amerykańskie - „Augusta”, „Quincy” i „Tuscaloosa”, brytyjskie - „Belfast”, „Glasgow”, „Hawkins”, „Enter­ prise”, „Black Prince”, „Scylla”, „Orion”, „Argonaut”, „Emerald”, „Diadem”, „Mauritius”, „Arethusa”, „Frobi­ sher”, „Danae”, „Ajax”, „Bellona” i „Sirius”, francuskie - „Georges Leygues” i „Montcalm”, oraz polski - „Dra­ gon”. Do ostrzeliwania niemieckich pozycji na wybrzeżu wy2

R é m y , op. cit., s . 6 9 .

dzielono również kilkadziesiąt niszczycieli. Podejmując tę decyzję kierowano się doświadczeniami z walk we Wło­ szech, zwłaszcza zaś na przyczółku Anzio-Nettuno, pod­ czas których alianckie niszczyciele potrafiły, unieszkodliwić sporo czołgów i na dobrą sprawę, powstrzymując niemiec­ kie kontrataki, uratowały ów przyczółek. Wśród niszczy­ cieli biorących udział w operacji „Neptun” znajdowały się również 2 polskie - „Krakowiak” i „Ślązak”. Część niszczycieli miała zostać wykorzystana do eskor­ towania jednostek transportowych. Dlatego też wiele nisz­ czycieli skoncentrowano w portach południowej Anglii. Zadanie ochrony jednostek transportowych wykonywały również eskortowce, korwety i fregaty. Łącznie do eskor­ towania jednostek transportowych adm. Ramsay przezna­ czył 286 jednostek. Odrębną grupę okrętów wojennych stanowiły trałowce. Jak już wiemy, miały one na kilka godzin przed inwazją wytyczyć dziesięć przejść w niemieckich polach minowych, tak aby jednostki transportowe mogły bezpiecznie zbliżyć się do wybrzeża. W trakcie przygotowań do operacji „Neptun” sztab Ramsaya doszedł do wniosku, że w portach południowej Anglii z pewnością zabraknie nabrzeży, przy których mo­ głyby cumować okręty wojenne i statki transportowe, czekające na rozkaz inwazji. Nie można było przerzucić części tych jednostek do portów bardziej oddalonych od wybrzeży Normandii, bo wówczas cała operacja inwazyjna zostałaby poważnie zagrożona. W ciągu paru miesięcy, jakie pozostały do inwazji, nie sposób też było wybudować nowych nabrzeży. Znaleziono jednak rozwiązanie tego problemu. Oto bowiem w portach południowej Anglii i w ich pobliżu zbudowano setki tzw. hards, czyli betono­ wych dróg, które łagodnie schodziły do wody. Umożliwiły one załadowanie barek i mniejszych jednostek transpor­ towych sprzętem, który miał być przewieziony do Nor-

mandii. Taki system nie wymagał stosowania dźwigów ani skomplikowanych urządzeń portowych. Innym problemem był brak załóg jednostek transpor­ towych i desantowych. Trzeba było pospiesznie wyszkolić marynarzy i oficerów, którzy mogliby prowadzić te jedno­ stki. W tym celu w Wielkiej Brytanii utworzono dwie specjalne szkoły. Jedna z nich istniała w Inverness, druga zaś w Lochailort. Kilka innych szkół tego typu powstało w Stanach Zjednoczonych. Nauka trwała tylko cztery miesiące - na dłuższe szkolenie nie było po prostu czasu.

ROLA LOTNICTWA

Podobnie jak to było z,marynarką wojenną, również lot­ nictwo miało do odegrania bardzo dużą rolę w operacji „Overlord”. Właściwie bez jego udziału operacja taka byłaby po prostu niemożliwa. Lotnictwo amerykańskie, prowadzące działania przeciw­ ko Trzeciej Rzeszy, dzieliło się na: 8 Flotę Powietrzną Stanów Zjednoczonych (8 Air For­ ce), w skład której wchodziły ciężkie bombowce typu Liberator i latające fortece B 17 wraz z eskortą myśliwców. Dowodził nią gen. James Doolittle, który wsławił się tym, że 18 kwietnia 1942 roku, startując z pokładu lotniskowca „Hornet”, dokonał na czele zespołu bombowców B 17 pierwszego nalotu na Tokio. 9 Flotę Powietrzną Stanów Zjednoczonych (9 Air Force) składającą się ze średnich bombowców typu Marauder i Boston, a także z myśliwców dalekiego zasięgu - zwanych też myśliwcami bombardującymi - typu P 38 Lightning, P 51 Mustang, P 47 Thunderbolt. Flotą tą dowodził gen. Hoyt S. Vanderberg. 15 Flotę Powietrzną Stanów Zjednoczonych (15 Air Force), która, podobnie jak 8 Flota, była wyposażona

w ciężkie bombowce. Jej samoloty startowały jednak nie Z lotnisk położonych na terenie Wielkiej Brytanii, lecz

z Foggi i Bari we Włoszech. Dowódcą tej floty był gen. Nathan Twining. Brytyjskie lotnictwo bombowe, Bomber Command, dys­ ponowało ciężkimi bombowcami typu Halifax i Lancaster. Na jego czele stał od stycznia 1942 roku marsz. Arthur Harris, jeden z teoretyków bombardowania strategicznego. Dowódcy lotnictwa strategicznego - Brytyjczyk Harris i Amerykanin Spaatz, podlegali bezpośrednio Eisenhowe­ rowi bądź też jego zastępcy, brytyjskiemu marszałkowi lotnictwa, Tedderowi. Marszałek lotnictwa Trafford Leigh-Mallory, mianowany dowódcą sił powietrznych bezpo­ średnio uczestniczących w operacji „Overlord”, miał wyra­ źnie słabszą pozycję od nich i nie mógł, oczywiście, obu wymienionym dowódcom lotnictwa strategicznego narzu­ cać swego zdania. Podlegała mu tylko 9 Flota Powietrzna Stanów Zjednoczonych i 2 Flota Taktyczna lotnictwa brytyjskiego (2 Tactical Air Force), które miały w czasie inwazji wspierać 21 Grupę Armii1. Harris i Spaatz, będący gorącymi zwolennikami bom­ bardowań strategicznych, uważali, że elitarne dywizjony bombowe mogą właściwie same doprowadzić dywanowymi nalotami do załamania się hitlerowskich Niemiec. Harris powiedział nawet, że „wystarczy mu trzydzieści dni dobrej pogody, aby skończyć z Niemcami”. Obaj dowódcy traktowali operację „Overlord” jako jed­ ną z wielu form działań, które alianci podejmą przeciwko Trzeciej Rzeszy. Byli oni zdania, iż operacja ta nie będzie mieć decydującego znaczenia, i uważali, że o wszystkim zadecydują bombardowania strategiczne. Dlatego też sprzeciwiali się oddaniu do dyspozycji Mallory’ego znacz­ niejszych sił bombowych. Nie chcieli się również zgodzić na 1

Normandie 1944. La 2nd Tactical Air Force, Paris 1989, s. 130.

to, aby podległe im lotnictwo wykonywało jakieś większe zadania w ramach operacji „Overlord”. Sądzili, że jeśli bombowce strategiczne zostaną skierowane do bombar­ dowania północnej i zachodniej Francji, jak tego żądał Mallory, to wówczas osłabnie nacisk na Niemcy i Trzecia Rzesza będzie mogła złapać drugi oddech, co przedłuży walkę z nią. W najlepszym razie godzili się na wykonanie nalotów przygotowawczych, ale tylko w okresie dwu tygo­ dni poprzedzających inwazję. Leigh-Mallory uważał, oczy­ wiście, że nie odpowiada to potrzebom tak wielkiej ope­ racji. Trzeba tu wyjaśnić, że zwolennicy strategicznych bom­ bardowań nie bardzo orientowali się, jaka jest rzeczywiście skuteczność alianckich nalotów, a być może nawet świado­ mie wprowadzali w błąd Churchilla i Eisenhowera, twier­ dząc, że „Luftwaffe goni resztkami sił”. Tak np. 11 stycz­ nia 1944 roku 8 Flota Powietrzna Stanów Zjednoczonych dokonała zmasowanego nalotu na Halberstadt, Brunszwik, Magdeburg i Oschersleben. W nalocie tym wzięło udział aż 720 czterosilnikowych bombowców, które zdążając nad Niemcy rozciągnęły się w kolumnę długości 300 km. Wed­ ług oficjalnego raportu w czasie walk powietrznych, jakie wywiązały się nad Westfalią, alianci utracili 59 bombow­ ców, ale Harris i Spaatz twierdzili, że bitwę tę można nazwać „wielkim zwycięstwem”, strąconych zostało bo­ wiem 150 niemieckich samolotów myśliwskich. Dopiero po wojnie okazało się, że straty Luftwaffe były o wiele mniej­ sze i wynosiły tylko 40 maszyn. W dniach od 20 do 26 lutego lotnictwo amerykańskie i brytyjskie użyło do nalotów bombowych 3800 maszyn. Niemcy strącili wówczas 244 bombowce amerykańskie i 157 brytyjskich, nie licząc 33 samolotów myśliwskich. Niemniej jednak te intensywne naloty przedstawiano jako „wielki tydzień”, w czasie którego alianci odnieśli nowe niekwestionowane zwycięstwo nad Luftwaffe, strącili bo-

Bateria „Todt"

Ćwiczenia czołgów-amfibii typu DD

Czołg typu Crocodile

Oficer amerykański zapoznaje żołnierzy ze szczegółami niemieckiego umundurowania

Gen. Dwight Eisenhower podczas rozmowy z amerykańskimi spadochroniarzami na krótko przed inwazją

Szybowce typu Horsa oraz samoloty typu Halifax i Stirling' na jednym z lotnisk południowej Anglii

Zbombardowany dworzec kolejowy w Orléans les Aubrais

Załadunek artylerii

Ostatnie chwile przed lądowaniem

Kierunek Normandia

Lądowanie na plaży „Utah"

Lądowanie żołnierzy brytyjskich na plaży „Gold"

Żołnierze 82 dywizji spadochronowej w drodze do Francji

U wybrzeży Normandii

Rozbity bunkier niemiecki na plaży ..Utah"

wiem aż 692 maszyny niemieckie. W rzeczywistości straty lotnictwa przeciwnika nie sięgały nawet czwartej części tej liczby. Dodajmy, że chociaż trwały intensywne bombardowania niemieckich zakładów lotniczych, to przecież produkcja samolotów wcale nie malała. W ciągu pierwszego półrocza 1944 roku wynosiła ona przeciętnie 3650 samolotów mie­ sięcznie. Jedyną korzyścią owych bombardowań - z punk­ tu widzenia potrzeb operacji „Overlord” - było to, że na rozkaz Goeringa ściągnięto z Francji i Belgii niemal wszy­ stkie myśliwce, aby stworzyć skuteczną osłonę zakładów przemysłowych w głębi Rzeszy, Myśliwców tych zabrakło Niemcom 6 czerwca i m.in. dzięki temu alianci w dniu „D” i w dniach następnych zapewnili sobie absolutne panowa­ nie w powietrzu) Marszałkowie lotnictwa Tedder i Leigh-Mallory, opiera­ jąc się na raporcie prof. Zuckermana, który przeanalizował rezultaty bombardowań na Sycylii i we Włoszech, zaakcep­ towali wstępnie plan zniszczenia linii kolejowych w północno-zachodniej Francji. Uważali oni, że zniszczenie tych linii uniemożliwi, a przynajmniej utrudni w znacznym stopniu, Niemcom przerzucanie posiłków i zaopatrzenia do Normandii. Wykonanie owego planu wymagało jednak użycia znacznie większych sił niż 9 Flota Powietrzna Sta­ nów Zjednoczonych i 2 Flota Taktyczna RAF. Niezbędne było wsparcie 8 i 15 Floty Powietrznej USA oraz brytyj­ skiego lotnictwa bombowego. Aby omawiany plan mógł zostać zrealizowany, masowe bombardowania dworców i linii kolejowych we Francji powinny być prowadzone przez co najmniej trzy miesiące. Spór między zwolennikami obu przedstawionych kon­ cepcji wybuchł w styczniu 1944 roku. Churchill opowiadał się za kontynuacją strategicznych bombardowań Rzeszy i zdawał się przyznawać rację Harrisowi i Spaatzowi. Eisenhower zaś stanął po stronie Teddera i Mallory’ego.

W pewnym momencie, nie mogąc doczekać się pozytywnej decyzji Brytyjczyków, zagroził nawet, że zrezygnuje z kie­ rowania operacją „Overlord". Churchill wysuwał też innego rodzaju argument. Bom­ bardowania dworców musiały bowiem nieuchronnie spo­ wodować bardzo znaczne straty wśród ludności cywilnej. Zdaniem ekspertów trzymiesięczne bombardowania mogły przynieść śmierć ponad 120 tys. cywilów. Minister spraw zagranicznych Anthony Eden wskazywał, iż tak wysoka liczba śmiertelnych ofiar wśród Francuzów stanie się zna­ komitym argumentem dla hitlerowskiej propagandy i że we Francji ugruntuje się „jak najgorsza opinia o Royal Air Force". Zapytano wobec tego gen. Marie Pierre'a Koeniga, dowódcę sił zbrojnych Wolnej Francji, co sądzi o takich bombardowaniach? Zarówno on sam, jak i gen. Charles de Gaulle - jakkolwiek bez entuzjazmu - opowiedzieli się za przeprowadzeniem nalotów na dworce i linie kolejowe. Uznali oni bowiem, że bez tego operacja ,,Overlord" nie może zakończyć się sukcesem, że walki będą tak krwawe, iż z pewnością zginie w nich wiele tysięcy cywilów. Postanowiono jednak, że w pierwszej kolejności będą atakowane takie cele, których bombardowanie nie spowo­ duje więcej niż 100-150 śmiertelnych ofiar. Jednocześnie zaczęto apelować przez radio do Francuzów, aby strarali się zmienić miejsce pobytu i opuścili domy położone w po­ bliżu węzłów kolejowych. Zapowiadano nawet, że konkret­ ny obiekt będzie bombardowany w najbliższych dniach, czym, oczywiście, znacznie ułatwiano zadanie niemieckiej obronie przeciwlotniczej i Luftwaffe. Zmasowane naloty strategicznego lotnictwa bombowego aliantów na francuskie linie kolejowe rozpoczęły się 6 mar­ ca. Początkowo zaatakowano dworce i stacje rozrządowe w Trappes, Lens, Vaires-Torcy, Creil, Aulnoye, Tours i Le

Mans. Okazało się jednak, że Niemcy są przygotowani na taką ewentualność. Kiedy stacja Tergnier została zabloko­ wana, uruchomili linię okrężną przez Le Bourget, Creil i Cambrai. Gdy dworzec w Le Bourget przestał działać, kierowali swe transporty przez Acheres2. Bombardowania nasiliły się w kwietniu, kiedy to lotnic­ two alianckie wykonało 450 dużych nalotów, z czego 51 było skierowanych przeciwko ważnym węzłom kolejowym. W nocy z 9 na 10 kwietnia zbombardowano dworce towarowe w Villeneuve-Saint Georges (największy w całej Francji), Lille la Délivrance i Aulnoye. Następnej nocy zaatakowano dworzec Saint Pierre de Corps w pobliżu Tours. W ciągu dwu godzin samoloty brytyjskie i amery­ kańskie zrzuciły na ów dworzec 1200 bomb burzących i parę tysięcy zapalających. Przerwane zostało na wiele godzin główne połączenie kolejowe Paryża z Bordeaux. W nocy z 18 na 19 kwietnia kilkaset ciężkich bomb spadło na Noisy le Sec i Juvisy, a więc dworce położone na wschód i południe od Paryża. Niestety, wiatr zepchnął w kierunku miasta spadochrony, na których zawieszone były rakiety sygnalizacyjne wyznaczające rejon bombar­ dowania. W konsekwencji większość bomb zrzuconych w następnych minutach na Juvisy spadła nie na dworzec, ale na dzielnice mieszkaniowe. Aby utrudnić akcję ratun­ kową, alianci stosowali bomby z zapłonem opóźnionym o wiele godzin. Pierwsza z takich bomb eksplodowała w godzinę po nalocie, ostatnia zaś - dopiero wieczorem 22 kwietnia. Ekipy ratunkowe bały się więc wchodzić pomię­ dzy ruiny i naprawiać zniszczone tory. Po kilku tygodniach takiej akcji dowództwo alianckie zorientowało się, że efekty bombardowań nie odpowiadają oczekiwaniom. Sieć kolejowa we Francji i Belgii była tak 2

B l o n d , op. cit., s . 8 7 .

gęsta, że zniszczenie jednego odcinka torów czy nawet kilku odcinków nie paraliżowało wcale ruchu kolejowego w danym regionie. Zawsze bowiem Niemcy mogli skiero­ wać swe pociągi okrężną drogą i doprowadzić je do miejsca przeznaczenia, tyle że z parogodzinnym opóźnieniem. W tej sytuacji w drugiej połowie kwietnia lotnictwo alianc­ kie zaczęło przede wszystkim atakować wielkie stacje roz­ rządowe. 21 kwietnia nad ranem został zbombardowany dworzec towarowy La Chapelle i stacja postojowa w La Plaine-Saint Denis. Ponieważ stacje te znajdowały się na północnym skraju Paryża, nie obyło się bez śmiertelnych ofiar. 304 domy mieszkalne zostały całkowicie zniszczone, śmierć poniosło 641 cywilów. Wyniki pierwszych sześciu tygodni masowych nalotów nie były wcale zgodne z oczekiwaniami alianckiego dowó­ dztwa. Pod koniec kwietnia ruch niemieckich transportów wojskowych zmniejszył się tylko o 10 procent. Należało wobec tego znaleźć skuteczniejszą metodę działania. 6 maja - niezależnie od akcji bombardowania dworców i linii kolejowych - rozpoczęto systematyczne naloty na mosty. Chodziło o odcięcie Normandii od reszty Francji, tak aby w dniu inwazji i w następnych dniach posiłki niemieckie nie mogły dotrzeć do rejonu walk. Lotnictwo alianckie starało się zniszczyć wszystkie mosty na Sekwanie między ujściem tej rzeki a Mantes-Gassicourt. Następnie bombardowano mosty w rejonie Chartres i na Loarze, poczynając od Beaugency aż do ujścia tej rzeki do Oceanu Atlantyckiego3. Połączenie nalotów na linie kolejowe z bombardowa­ niem mostów okazało się bardzo skuteczną metodą. Pod koniec maja ruch na kolejach francuskich spadł do 50 procent stanu z kwietnia. W północnej części kraju nie przekraczał on nawet 25 procent. Jeśli chodzi o transporty 3

Hine, op. cit., s. 29-31.

wojskowe, to w zachodniej Francji ich ruch sięgał 50 procent stanu z kwietnia, w południowo-wschodniej części kraju - 78 procent, w południowo-zachodniej - 82 procent, w departamentach Nord i Pas de Calais zaś - tylko 21 procent. Niemcom udawało się doprowadzić do miejsca przeznaczenia niektóre pociągi wojskowe tylko dzięki zna­ cznemu ograniczeniu ruchu pociągów cywilnych. Wszystko to alianci osiągnęli kosztem dużej liczby śmier­ telnych ofiar wśród francuskiej ludności cywilnej oraz zniszczenia wielu dzielnic mieszkaniowych. Próbowały to wykorzystywać w swej propagandzie - nieraz z powodze­ niem - zarówno hitlerowskie Niemcy, jak i rząd w Vichy.

ZACHOWAĆ TAJEMNICĘ

W pierwszych tygodniach 1944 roku rozpoczęły się ćwicze­ nia tych jednostek, które miały wziąć udział w inwazji. Zrazu były one niezbyt intensywne i prowadzone na nie­ wielką skalę, stopniowo jednak stawały się coraz bardziej masowe. Operacja inwazyjna wymagała ścisłego współ­ działania wszystkich rodzajów broni. Wojska lądowe były zależne od marynarki, która miał przecież dowieźć je do normandzkich plaż i osłonić swym ogniem w pierwszych godzinach walki. Wiele zależało również od wsparcia lotniczego, od skuteczności bombardowań, jakie jeszcze przed lądowaniem wojsk inwazyjnych miały przeprowadzić alianckie siły powietrzne. Biorące udział w operacji „Over­ lord" wojska musiały działać z niezwykłą precyzją. Nie­ wielkie spóźnienie, nieznaczna zmiana planowanego miejs­ ca dyslokacji mogły uniemożliwić wykonanie zadania. Ćwiczenia jednostek, które miały uczestniczyć w inwazji, były absolutnie niezbędne także z innego względu. Więk­ szość oddziałów amerykańskich przybyła bowiem na Wy­ spy Brytyjskie bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych i żołnierze tych jednostek nie mieli żadnego pojęcia o woj­ nie. Właściwie tylko 1 i 4 dywizja piechoty, a więc te

jednostki, które miały lądować w pierwszym rzucie na plażach „Omaha" i „Utah", brały udział w operacji „Torch", a potem w walkach na Sycylii. Dywizje te zostały jednak uzupełnione rekrutami, którzy jeszcze nie wąchali prochu. Dlatego też doświadczenie i wartość bojowa nawet tych dwu dywizji pozostawiały wiele do życzenia. Lepiej było z oddziałami brytyjskimi i kanadyjskimi. Walczyły już one w Afryce Północnej i w Italii, brały też udział w operacji desantowej pod Dieppe. Dotyczyło to jednak głównie dywizji pierwszego rzutu. Te, które miały lądować później, nie uczestniczyły bowiem jeszcze w wal­ kach. W pierwszym dniu inwazji zamierzano użyć aż trzech dywizji spadochronowych, czego nie stosowano do tej pory w wojnie z Niemcami. Od skuteczności działania tych kilkudziesięciu tysięcy spadochroniarzy zależało powodze­ nie całej operacji. Wiele zależało również od sprawności załóg czołgów-amfibii typu DD. Czołgów tego typu nie używano jeszcze, był to bowiem sprzęt nowy. Należało więc prze­ szkolić załogi owych czołgów w zakresie: szybkiego nacią­ gania płóciennych pokrowców, zjeżdżania z barek desan­ towych do wody, posuwania się po wzburzonym morzu przy ograniczonej widoczności, szybkiego zwijania pokro­ wców po dotarciu do brzegu, sprawnego omijania prze­ szkód terenowych, a także prowadzenia skutecznego ognia do nieprzyjacielskich bunkrów. Oficerowie ze sztabu COSSAC doszli do wniosku, że, aby zwiększyć szanse powodzenia inwazji, trzeba prze­ prowadzać ćwiczenia w warunkach możliwie zbliżonych do tych, jakie żołnierze napotkają na normandzkich plażach. Po przeanalizowaniu zdjęć fotograficznych i zbadaniu pró­ bek gruntu wybrano kilkanaście plaż południowego i wschodniego wybrzeża Anglii, a także północnej Szkocji. W kwietniu i maju przeprowadzono wielokrotnie ćwiczenia

na plażach: St. Mawes, Fowey, Saltash, Salcombe, Slapton Sands, Brixham, Torquay i Teignmouth, leżących na połu­ dniowym wybrzeżu Kornwalii. Ćwiczenia odbywano rów­ nież na plażach: Lyme Bay, Poole Area, Gosport, The Witterings i Newhaven w południowej Anglii, a także w Southwold w hrabstwie Suffolk, na półwyspie Tarbat oraz w Culban Sands i Burghead Bay w północnej Szkocji. Wreszcie ćwiczenia takie prowadzono też na półwyspie Gower w południowej Walii. W czasie pierwszego etapu ćwiczeń poszczególne rodzaje broni szkoliły się osobno. W okresie późniejszym prze­ prowadzono wielkie manewry, w czasie których położono szczególny nacisk na koordynację działań poszczególnych rodzajów broni. Kryptonimem „ Fabius 1" opatrzono manewry prze­ prowadzone w rejonie Slapton Sands. Objęły one siły morskie Force „O" i tę część wojsk inwazyjnych, która miała lądować na plaży „Omaha". Punktem wyjścia dla tych manewrów był Portland. Manewry „Fabius 2" objęły 50 brytyjską dywizję pie­ choty i siły morskie Force „ G", czyli oddziały, które miały dokonać desantu na plaży „Gold". Biorące udział w tych manewrach wojska wyruszyły z Portsmouth i Southamp­ ton, a lądowały na wyspie Hayling. Manewry „Fabius 3" przeprowadzono w Bracklesham Bay z udziałem 3 kanadyjskiej dywizji piechoty oraz sił morskich Force „J". Wymieniona dywizja miała lądować na plaży „Juno". Uczestniczące w tych manewrach okręty wyruszyły także z Portsmouth i Southampton. Kryptonimem „Fabius 4" opatrzono manewry 3 brytyjs­ kiej dywizji piechoty i zgrupowania Force „S", czyli sił, które miały dokonać desantów na plaży „Sword". Od­ działy te wyruszyły z Portsmouth i Southampton, a lądo­ wały w Littlehampton. Wreszcie manewry „Fabius 5" miały na celu spraw-

dzenie skuteczności działania jednostek transportowych. Przeprowadzono je w portach południowej Anglii oraz w ujściu Tamizy. We wszystkich omówionych manewrach uczestniczyły też siły powietrzne2. Nie zawsze przeprowadzone ćwiczenia można było uznać za sukces. Wykazały one mnóstwo braków, które trzeba było usunąć w ostatnich tygodniach przed inwazją. Prawdziwą katastrofą były manewry przeprowadzone na plaży Slapton Sands. Omal nie doszło tam do zbombar­ dowania piechoty przez lotnictwo, a ponadto we wszyst­ kich fazach operacji desantowej powstały groźne opóź­ nienia. Co więcej, podczas tych ćwiczeń u wybrzeży Anglii pojawiły się niemieckie okręty podwodne. Zatopiły one 2 barki desantowe typu LST, w wyniku czego utonęło ponad 700 ludzi. Kiedy wiosną 1944 roku rozpoczęła się ostatnia faza przygotowań do operacji „Overlord", większość dywizji przeniesiono do obozów leżących na terenie południowej Kornwalii i Anglii. Zwykli żołnierze, a nawet oficerowie, nie wiedzieli, oczy­ wiście, do jakich celów ich oddział miał zostać już wkrótce użyty. Co najwyżej panowało wśród nich mgliste prze­ świadczenie, że chodzi tu zapewne o inwazję na Europę. Nie mieli pojęcia, gdzie będzie lądować ich pułk czy dywizja, a tym bardziej, kiedy to nastąpi. Niemniej jednak skupienie tak znacznej masy wojska na niewielkiej prze­ strzeni pozwalało żołnierzom i oficerom wyciągnąć pewne wnioski i zorientować się, jaki charakter będą mieć ich przyszłe działania na kontynencie. Suma takich drobnych informacji - jeśliby dotarły one do wiadomości agentów niemieckiego wywiadu - mogłaby ułatwić rozszyfrowanie planów aliantów. Trzeba więc było podjąć radykalne środki zaradcze. 1

Tamże, s. 34-39.

Poczynając od połowy kwietnia żołnierze i oficerowie zostali zamknięci w obozach. Wstrzymano wszelkie prze­ pustki, zaostrzono cenzurę Jistów, ustanowiono kordony bezpieczeństwa wokół obozów, baz, lotnisk i poligonów. Żandarmeria brytyjska i amerykańska otrzymała surowy rozkaz niewypuszczania nikogo poza strefę wojskową. Po­ czątkowo poza tą strefą znajdowało się Brighton, dokąd zjechało z Londynu kilka tysięcy dziewcząt wykonujących określony zawód. Eisenhower, któremu amerykański kontrwywiad zwrócił na to uwagę, zażądał od Churchilla nie tylko zamknięcia cywilom dostępu do Brighton, ale także rozszerzenia strefy bezpieczeństwa, tak aby objęła ona całe południowe i wschodnie wybrzeże Anglii o szero­ kości 20 km. Słusznie bowiem zakładano, że jeśli zakazem pobytu cywilów w takiej strefie zostanie objęty tak znaczny odcinek wybrzeża, to agenci niemieckiego wywiadu nie będą w stanie ustalić, gdzie naprawdę znajdują się wojska inwazyjne i skąd wyruszą one ku Europie. Postanowienie o utworzeniu „strefy zakazanej" weszło w życie 2 kwiet­ nia2. W dwa tygodnie później wprowadzono blokadę poczty dyplomatycznej wszystkich alianckich i neutralnych przed­ stawicielstw w Londynie, z wyjątkiem Stanów Zjednoczo­ nych i ZSRR. Dotyczyło to także wszystkich sojuszniczych rządów - w tym polskiego - które miały swe siedziby w stolicy Wielkiej Brytanii. Mimo ostrych protestów gen. de Gaulle'a blokada objęła również przedstawicielstwo Wolnej Francji. Alianckie dowództwo wiedziało doskonale, że niemieccy szpiedzy przesyłają swe informacje do Berlina m.in. za pośrednictwem ambasady Trzeciej Rzeszy w Dublinie. Pod naciskiem USA i Wielkiej Brytanii rząd irlandzki musiał wprowadzić bardzo duże ograniczenia w poruszaniu się 2

Tutę, op. cit., s. 85.

niemieckich dyplomatów. Wstrzymano całkowicie loty sa­ molotów „Air Lingus" - irlandzkich linii lotniczych. Wszy­ stkie irlandzkie statki były szczegółowo kontrolowane. Wyjątkowe środki bezpieczeństwa stosowano wobec tych oficerów, którzy z racji swego udziału w przygotowa­ niach do inwazji znali przynajmniej część planu operacji „Overlord". Zaliczono ich do kategorii „bigot", czyli ob­ jętych „tajemnicą wojskową najwyższego stopnia". Byli oni, oczywiście, starannie dobrani i zaprzysiężeni, a alian­ cki kontrwywiad drobiazgowo przeanalizował ich życiory­ sy, aby wyeliminować takich, którzy z racji swego trybu życia mogliby chociażby przypadkowo zdradzić szczegóły operacji inwazyjnej. Tak np. pewien amerykański generał, który w barze hotelu „Claridge" ubolewał, iż „nie może otrzymać pew­ nych dostaw, zanim nie nastąpi inwazja i że z pewnością dostawy te nadejdą zaraz po 15 czerwca", został ukarany obniżeniem stopnia do pułkownika i w ciągu 24 godzin odesłany do Stanów Zjednoczonych3. Do brytyjskiej żandarmerii zgłosiła się para staruszków, którzy oświadczyli, że ich syn, będący oficerem marynarki, podczas ostatniej wizyty w domu rodzicielskim „lekko­ myślnie ujawnił pewne szczegóły jakiejś wielkiej operacji inwazyjnej". Staruszkom podziękowano za obywatelską postawę, a oficera osadzono w areszcie. Podczas wspomnianych ćwiczeń „Fabius" na plaży Slapton Sands, kiedy to niemiecki okręt podwodny zatopił 2 barki desantowe, zginęło aż 10 oficerów kategorii „bi­ got". Trzeba było ustalić ponad wszelką wątpliwość, czy rzeczywiście oficerowie ci ponieśli śmierć. Istniało bowiem jakieś prawdopodobieństwo, że jeden z nich mógł być wyłowiony przez ów okręt podwodny i wzięty do niewoli. Prowadzono więc poszukiwania u wybrzeży Slapton Sands 3

H o w a r t h , op. cit., s . 16-18.

tak długo, aż znaleziono zwłoki wszystkich dziesięciu ofice­ rów. Pewnego upalnego poranka w połowie maja odbywała się w gmachu War Office kolejna odprawa poświęcona operacji „Overlord". W pewnym momencie ktoś otworzył drzwi i silny prąd powietrza porwał za okno dwanaście kopii ściśle tajnego dokumentu. Oficerowie na łeb, na szyję rzucili się ku schodom i w minutę później znaleźli się już na ulicy. Pozbierali rozrzucone kopie, ale było ich tylko jede­ naście. Po dwu godzinach gorączkowych poszukiwań od­ naleziono brakującą dwunastą kopię na wartowni koszar gwardii konnej, na wprost gmachu ministerstwa. Okazało się, że kopię tę znalazłjakiś przechodzień, który, dostrzegł­ szy nagłówek „Ministerstwo Wojny - ściśle tajne", oddał ją wartownikowi. Czy jednak przedtem ów osobnik nie przeczytał dokumentu? Nie zdołano już odnaleźć tego przechodnia i pocieszano się tylko, że - jak wynikało z relacji wartownika - nosił on grube szkła optyczne, a więc był chyba krótkowidzem i niewiele mógł przeczytać. Na kilka dni przed lądowaniem w Normandii pewien konduktor znalazł w pociągu teczkę pozostawioną przez jakiegoś oficera kategorii „bigot". W teczce znajdowały się kompletne plany inwazji. Konduktor oddał ją zaraz zawia­ dowcy stacji w Exeter, a ten - w pełni świadomy wagi dokumentów - zamknął teczkę w kasie pancernej i po­ stawił obok niej wartownika do czasu, aż w parę godzin później przyjechała z Londynu ekipa oficerów kontrwy­ wiadu. Służbę bezpieczeństwa niepokoiły też krzyżówki, jakie ukazywały się na łamach konserwatywnego dziennika „Daily Telegraph". W rozwiązaniu jednej z takich krzyżó­ wek ogłoszonym 22 maja znalazło się słowo „Omaha", a więc kryptonim plaży, na której wkrótce mieli lądować alianci. Pojawiło się tam także słowo „dives", czyli „fosy",

które jednak można było interpretować jako rzekę Dives, stanowiącą lewy skraj sektora desantowego. Krzyżówki układał niejaki Leonard Sidney Dawe, nau­ czyciel fizyki w liceum w Leatherhead w hrabstwie Surrey. Uchodził on za najlepszego z brytyjskich specjalistów w tej szczególnej dziedzinie. Nie miał on, oczywiście, pojęcia o przygotowaniach do inwazji, lecz dobierając pytania do swoich krzyżówek poruszył - niechcący - parokrotnie tematykę, która bardzo interesowała kontrwywiad. Tak np. 2 maja Dawe zadał w swej krzyżówce pytanie: „Jeden z 48", a po dziesięciu dniach w ogłoszonym rozwiązaniu ujawnił, że chodziło mu o Utah - jeden z 48 stanów USA. i w tym wypadku wzbudził niepokój oficerów kontrwywia­ du, bo przecież słowo „Utah" było kryptonimem jednej z plaż normandzkich, na której mieli lądować alianci. Kiedy pracownicy kontrwywiadu przeanalizowali krzyżó­ wki Dawe'a z ostatnich kilku miesięcy, to okazało się, że są tam także słowa „Mulberry" i „Neptune". Pierwsze z nich było kryptonimem sztucznego portu, jaki miał powstać w Normandii, drugie zaś - morskiej części operacji „Over­ lord"4. Ponieważ dopuszczano możliwość, iż Dawe jest agentem niemieckim i że w taki szczególny sposób (poprzez roz­ wiązania krzyżówek ogłaszane w „Daily Telegraph") prze­ kazuje informacje o operacji inwazyjnej, dwaj agenci bry­ tyjskiego kontrwywiadu złożyli mu wizytę i poddali go wielogodzinnemu przesłuchaniu. Okazało się ponad wszel­ ką wątpliwość, że Dawe jest „dobrym patriotą" i nie ma nic wspólnego ze szpiegostwem na rzecz Niemiec. Poradzo­ no mu jednak, aby na pewien czas przestał układać swe krzyżówki, bo przypadkowo może ujawnić nazwy i krypto­ nimy „czegoś bardzo ważnego, co wkrótce nastąpi". Zupełnie nieprawdopodobna historia przytrafiła się pew4

Ryan, op. cit., s. 56-57.

nej mieszkance Chicago. Otóż pracownicy centralnej poczty w tym mieście stwierdzili, że jedna z dużych kopert, jaką właśnie dostali z Londynu, jest niestarannie zaklejona. Z koperty wysunął się cały plik tajnych dokumentów, dotyczących operacji „Overlord". Odnaleziono adresatkę - młodą dziewczynę, która od razu rozpoznała na kopercie pismo swego brata, sierżanta odbywającego służbę w kwa­ terze głównej gen. Eisenhowera w Londynie. Okazało się, że po prostu pomylił on koperty i list do siostry przesłał do jakiegoś sztabu, a siostrze wysłał dyspozycje dotyczące operacji „Overlord". 4 czerwca, a więc na 48 godzin przed inwazją, pewna teletypistka z Agencji Associated Press w Londynie, nie mając nic lepszego do roboty i nudząc się piekielnie, postanowiła podszkolić się w pracy na perforatorze. Zasia­ dła więc do maszyny i przygotowała taśmę, którą - rów­ nież dla wprawy - podłączyła do teleksu, przekazującego depesze do centralnego biura Agencji Associated Press w Nowym Jorku. Dla zabawy opatrzyła tę depeszę nagłów­ kiem „flash", co oznacza „bardzo pilne". Ta krótka depe­ sza brzmiała: „Einsenhower ogłasza lądowanie aliantów we Francji". Nadawanie ktoś przerwał po 30 sekundach i natychmiast anulował to, co już zostało przekazane. Gdyby jednak spóźnił się o kilka minut, to centralne biuro Agencji Associated Press w Nowym Jorku, święcie wierząc w prawdziwość otrzymanej wiadomości, rozpowszechniło­ by depeszę na cały świat.

MITYCZNA ARMIA W HRABSTWIE KENT

Powodzenie inwazji zależało w dużym stopniu od zasko­ czenia przeciwnika zarówno w skali taktycznej, jak i opera­ cyjnej. Nie wystarczało wylądować na normandzkich pla­ żach, zanim nieprzyjaciel dostrzeże flotę inwazyjną. O wie­ le ważniejsze było to, aby nabrał on przekonania, że inwazja nastąpi w zupełnie innym miejscu - na wybrzeżu Pas de Calais. Jeśli rzeczywiście Niemcy doszliby do takie­ go wniosku, to tam właśnie skierowaliby swe wojska pan­ cerne i tam również staraliby się maksymalnie wzmocnić Wał Atlantycki. Oznaczałoby to osłabienie ich wysiłku obronnego w Normandii. W miarę jak zbliżał się termin inwazji, sztab Eisen­ howera mnożył działania, których celem było wprowadze­ nie w błąd przeciwnika i umocnienie w nim przeświad­ czenia, iż alianci wyruszą ku wybrzeżom Europy z południowo-wschodniej Anglii i dokonają lądowania właśnie w Pas de Calais. Na wybrzeżach w pobliżu Dover poczęły pojawiać się coraz liczniejsze barki desantowe. Były to rzeczywiście barki mogące służyć do operacji inwazyjnej, tyle żejuż przestarzałe bądź uszkodzone w czasie ćwiczeń. Aby stworzyć wrażenie, że stąd właśnie wypłynie flota

inwazyjna, trzeba było jednak takich barek o wiele więcej - co najmniej kilkaset. Utworzono więc specjalną jedno­ stkę wojsk inżynieryjnych, która zajęła się masowym pro­ dukowaniem atrap barek. Co pewien czas angielska obro­ na przeciwlotnicza dopuszczała do wybrzeży hrabstwa Kent niemieckie samoloty rozpoznawcze, by mogły one zrobić zdjęcia owych barek. Analizując te zdjęcia niemieccy oficerowie doszli do wniosku, że wojska inwazyjne rzeczy­ wiście wyruszą z Dover i dokonają desantu w Pas de Calais. W przeświadczeniu tym umocnił ich fakt, że wszyst­ kie barki widoczne na fotografiach nie nadawały się do pokonania kanału La Manche w jego szerszym miejscu, np. między Anglią a Normandią2. Trzeba było jednak też stworzyć wrażenie, że w hrab­ stwie Kent rozlokowała się przyszła armia inwazyjna, wy­ posażona w czołgi, samochody i działa. W tym celu inna jednostka angielska wojsk inżynieryjnych zajmowała się budowaniem makiet czołgów i dział. Na podwoziach sta­ rych samochodów umieszczano makiety z dykty, malowa­ no je na kolor ochronny, a potem niezbyt starannie mas­ kowano sianem albo gałęziami. Z góry, z wysokości kilku tysięcy metrów, mogło wydawać się lotnikom Luftwaffe, że są to rzeczywiście czołgi czekające rozkazu załadowania na okręty. Ta sama jednostka angielskich wojsk inżynieryjnych zajmowała się także rozmieszczaniem czołgów, dział i sa­ mochodów z kauczuku. Kilka brytyjskich fabryk - w naj­ większej tajemnicy - produkowało takie nadmuchiwane czołgi, samochody i działa. Przewożono je nocą, nadmu­ chiwano sprężonym powietrzem i ustawiano na skraju lasu, tak aby te „obiekty wojskowe" były widoczne z po­ wietrza. Dla uwiarygodnienia tej mistyfikacji specjalnymi maszynami odciskano ślady gąsienic na miękkiej ziemi. 1

P e r r a u l t , Le secret..., s . 227-236.

Inna grupa wojsk inżynieryjnych została wyposażona w kilkanaście samochodów, którymi jeździła po polach pszenicy. Chodziło o to, by powstały ślady gąsienic bądź też kół wojskowych samochodów ciężarowych. Takie ślady w pobliżu kompleksów leśnych sugerowały, że wśród drzew znajduje się jakieś większe zgrupowanie wojsk pan­ cernych bądź jednostka samochodowa. Na rozległych łąkach Kentu ustawiano też pseudoszybowce, by stworzyć wrażenie, że oto brytyjska dywizja spadochronowa przygotowuje się właśnie tutaj do inwazji na kontynent. Inna próba wpojenia nieprzyjacielowi przekonania, że inwazja nastąpi w Pas de Calais, polegała na bardzo intensywnym bombardowaniu północnej Francji, szczegól­ nie zaś okolic Lille, Dunkierki i Calais. Przyjęto zasadę, że na każdą bombę, która spadnie na Normandię, powinny przypadać co najmniej dwie zrzucone w tym samym czasie na departamenty Nord i Pas de Calais. Nawet w ostatnich tygodniach przed inwazją, kiedy dowódcy niższych szczebli domagali się intensywnego bombardowania niemieckich umocnień na plażach Normandii, nie złamano tej zasady i kierowano ku normandzkim plażom tylko trzecią część samolotów. Dowództwo niemieckie, analizując działania amerykańskiego i angielskiego lotniotwa bombowego, mu­ siało dojść do wniosku, że aliantom zależy szczególnie na „zmiękczeniu" Wału Atlantyckiego w Pas de Calais, a więc pośrednio mogło wnioskować, że tam właśnie nastąpi inwazja. Gdyby bowiem miała się ona rozpocząć w Nor­ mandii, to przecież alianci tam skoncentrowaliby swe ataki z powietrza. Aby rzekoma obecność armii inwazyjnej w hrabstwie Kent miała więcej pozorów prawdopodobieństwa, założo­ no tam fikcyjną kwaterę główną gen. Montgomery'ego. Niemcy uważali go za najlepszego z brytyjskich dowódców od czasu, kiedy Montgomery pokonał Rommla pod El

Alamein. Skoro więc - jak sądzili - tak doskonały generał ma swą kwaterę w hrabstwie Kent, to chyba tam właśnie rzeczywiście znajduje się armia inwazyjna, bo przecież trudno sobie wyobrazić, aby alianci zrezygnowali z wyko­ rzystania owego znakomitego dowódcy w tak ważnej ope­ racji. To przekonanie umacniały raporty niemieckiego na­ słuchu radiowego. „Kwatera" Montgomery'ego posługi­ wała się bardzo często radiostacjami, a stacje podsłuchowe Kriegsmarine i Wehrmachtu, rozlokowane na wybrzeżach Pas de Calais, mogły przechwycić treść nadawanych przez nią „rozkazów" i „dyspozycji". Rzekoma kwatera Mont­ gomery'ego była bardzo aktywna. Jej depesze przekazywa­ ne drogą radiową były co najmniej tak liczne, jak te, które rozsyłał sztab Einsenhowera. Niemcy nie dostrzegli róż­ nic ilościowych między depeszami radiowymi emitowany­ mi z południowo-wschodniej części Wielkiej Brytanii a tymi, które były nadawane z południowo-zachodniej Ang­ lii2. Ponieważ trudno było angażować samego Montgome­ ry'ego, aby dokonywał inspekcji mitycznej armii w hrab­ stwie Kent, postanowiono wykorzystać do tego celu jego sobowtóra. Wybrano mało znanego aktora Cliftona Jame­ sa, który był łudząco podobny do generała. Jedyna różnica polegała na tym, że nie miał on palca u prawej ręki, stracił go bowiem w pierwszej wojnie światowej. „Uzupełnienie" prawej dłoni rzekomego Montgomery'ego było jednak dziecinną igraszką dla brytyjskiego wywiadu. W końcu kwietnia wprowadzono dyskretnie Jamesa do sztabu Montgomery'ego, aby mógł się z bliska przyjrzeć generałowi, poznać jego styl bycia i nauczyć ruchów. Montgomery, który nie był zbyt wysoki, nosił wtedy buty na obcasie o potrójnej grubości, trzymał zwykle ręce zało­ żone z tyłu, a na głowie, zamiast regulaminowej general2

C o m p a g n o n , op. cit., s . 78-79.

skiej czapki, miał zawsze czarny beret czołgisty. Wszystkie te detale miały ogromne znaczenie. James, starający się jak najlepiej odegrać powierzoną mu rolę, coraz bardziej upo­ dobniał się do swego pierwowzoru. Przez kilka godzin pozostawał zresztą sam na sam z Montgomerym, aby poznać dobrze tembr jego głosu, nauczyć się ulubionych powiedzonek, zapamiętać, w jaki sposób prowadzi on rozmowę. Wreszcie przyszedł swoisty egzamin. James spot­ kał się z oficerami sztabowymi Monty'ego, którzy, oczy­ wiście, nie wiedzieli o niczym. Egzamin wypadł znako­ micie, nikt bowiem nie zorientował się, że to tylko sobo­ wtór. W połowie maja rzekomy Montgomery został skierowa­ ny do Gibraltaru celem odbycia podróży inspekcyjnej. Rozmyślnie udał się on na lotnisko Northolt przez samo centrum Londynu, a kierowca wielokrotnie zatrzymywał samochód, aby przechodnie mogli dostrzec w środku po­ pularnego generała. Istotnie, widząc go tam, pozdrawiali Monty'ego przyjaźnie, a James odpowiadał im życzliwym uśmiechem. Wieść o wyjeździe Montgomery'ego obiegła cały Londyn. Gubernator Gibraltaru, sir Ralph Eastwood, był kolegą szkolnym Montgomery'ego. Obaj należeli także do tej samej promocji szkoły wojennej w Sandhurst. Tu trudno już było dokonać mistyfikacji, uprzedzono więc guber­ natora, kim jest rzekomy Montgomery. Eastwood świetnie odegrał swą rolę, powitał „przyjaciela" z należnymi mu honorami, głośno zawołał „Hello, Monty" na jego widok i zaprosił do swej rezydencji. Tu w ogrodzie doszło do „przypadkowego" spotkania z dwoma Hiszpanami, o któ­ rych wiedziano, że pozostają w kontakcie z Abwehrą. Hiszpanie owi mogli usłyszeć na własne uszy, jak „Mont­ gomery" rozmawia z gubernatorem na temat tajemniczego planu 303 i rychłego już lądowania aliantów w południo-

wej Francji. Chodziło, oczywiście, o to, by obaj agenci przekazali do Berlina wiadomość o planowanym desancie w Prowansji. Niezależnie od fałszywego Monty'ego mityczną armią w hrabstwie Kent zajmował się gen. George Patton. Był to jeden z najdzielniejszych generałów amerykańskich, ale w owym czasie nie powierzano mu odpowiedzialnych funk­ cji. Kiedy bowiem przebywał na Sycylii, zdarzyło mu się spoliczkować w szpitalu pewnego żołnierza, który znalazł się tam po szoku doznanym w wyniku eksplozji bomby. Patton uznał go za symulanta i nie tylko uderzył, ale także nawymyślał mu. W Stanach Zjednoczonych podniosła się wrzawa, matki żołnierzy domagały się odwołania Pattona. Istotnie, pozbawiono go dowództwa i wysłano do Anglii. Wiosną 1944 roku Patton dokonywał inspekcji niewielkich oddziałów wojska rozlokowanych w hrabstwie Kent. To­ warzyszyła mu stale grupa dziennikarzy, którzy szczegóło­ wo opisywali te podróże. Już na podstawie samych tylko doniesień prasowych Niemcy nabrali przekonania, że coś w tym musi być, skoro tak doskonały dowódca, wsławiony walkami w Afryce Północnej i na Sycylii, znajduje się właśnie w południowo-wschodniej Anglii. W Berlinie pa­ nowało przekonanie, że to właśnie Patton będzie dowodził amerykańskimi wojskami inwazyjnymi3. Już od jesieni 1943 roku Anglicy realizowali ściśle tajną operację „Fortitude", której celem było przekonanie Nie­ mców, że sztab aliancki interesuje się szczególnie regionem Pas de Calais. Operacja ta polegała na wysyłaniu do północnej Francji, Belgii i Holandii kolejnych grup brytyjs­ kich agentów, którzy - niby to przypadkiem - wpadali w ręce Gestapo i Abwehry. W wyniku tortur większość tych agentów ujawniała swe zadania, a radiotelegrafiści 3

W. M e 11 o r, Patton Fighting Man, New York 1958, s. 88.

podawali kody połączeń z centralą w Londynie. Dzięki temu właśnie Niemcy, którzy zmuszali brytyjskich agentów do współpracy, mogli nie tylko przesyłać fałszywe informa­ cje, ale też ściągać do północnej Francji kolejne grupy wywiadowcze, które wpadały w ich ręce już po kilku dniach. Jednym z takich agentów, który znalazł się w rękach Niemców, był Holender Hubert Lauwers. Ujawnił on wprawdzie kod połączeń radiowych, ale nie podał „security check", czyli znaku, jaki obowiązany był zawsze dołączać do każdej depeszy, aby centrala w Londynie miała pew­ ność, że to on właśnie nadaje wiadomość. Lauwers z prze­ rażeniem stwierdził, że chociaż, przekazując Londynowi wiadomości spreparowane przez Niemców, nie podawał swego „security check", to centrala utrzymuje z nim łącz­ ność, tak jakby nic się nie stało. Chcąc uprzedzić Ang­ lików, że znajduje się w rękach Gestapo, wprowadził do jednej z depesz słowo „więzień". Kiedy i to nie pomogło, w następnej depeszy trzykrotnie nadał słowo „więzień". Ponieważ nawet tak oczywiste ostrzeżenie nie dało efektu i centrala posyłała kolejne grupy agentów, którzy niemal natychmiast byli wyłapywani przez wroga, Lauwers - ryzy­ kując życie - nadał do Londynu zdanie: „Od 6 marca jestem w niewoli u Niemców". Dopiero po wojnie Lauwers - jeden z nielicznych agen­ tów z siatki „Biegun Północny", którzy ocaleli - zorien­ tował się, o co chodziło. Anglicy wysyłali swoich agentów po to, by wpadali w ręce niemieckiego wywiadu i tym samym umacniali Berlin w przekonaniu, że to właśnie w Pas de Calais nastąpi inwazja. Oczywiście, ceną takich działań było życie owych agentów, z których niemal wszys­ cy zostali rozstrzelani, powieszeni bądź zamordowani w obozach koncentracyjnych. Wszyscy oni byli święcie przekonani, że posłano ich do północnej Francji, Belgii i Holandii po to, by zebrali informacje o siłach niemieckich

stacjonujących tam. Żaden nie przypuszczał, że Anglicy szkolili ich tylko w tym celu, aby niemal natychmiast wydać Niemcom. Tak zginęła nie tylko większość agentów siatki „Biegun Północny", ale także siatki „Robin". Anglicy poświęcili nawet jednego ze swych oficerów - mjr. „Prospera", który po zrzuceniu 1 października 1942 roku ze spadochronem działał przez kilka miesięcy w północnej Francji przekona­ ny, że lada dzień dojdzie tu do inwazji. Aresztowany przez Niemców nie wydał nikogo, utwierdzając wroga w prze­ świadczeniu, że Londynowi rzeczywiście wyjątkowo zależy na rozpoznaniu rejonu Pas de Calais4. “ P e r r a u II, Le secret..., s. 235-249.

OSTATNIE GODZINY PRZED INWAZJĄ

W połowie maja piechota i wojska pancerne, mające lądo­ wać w pierwszym rzucie na normandzkich plażach, zaczęły napływać do obozów wyczekiwania położonych wzdłuż południowych i wschodnich wybrzeży Anglii, a także Wa­ lii. Oddziały te znalazły się w ten sposób w bezpośrednim sąsiedztwie portów, w których miały załadować się na jednostki transportowe. Jak wiemy, termin inwazji już od kilku miesięcy wy­ znaczony był orientacyjnie na 5 czerwca, przede wszystkim z tej racji, że właśnie tego dnia na kanale La Manche spodziewano się korzystnego układu przypływów i od­ pływów. 8 maja Eisenhower uznał, że przygotowania do inwazji zakończą się 1 czerwca, w dniu „Y". Sama inwa­ zja miała rozpocząć się w dniu „Y + 4", czyli właśnie 5 czerwca. Aby inwazja doszła do skutku właśnie w poniedziałek 5 czerwca, niektóre okręty wojenne musiały wyruszyć w morze już w piątek, tj. trzy dni wcześniej. Dotyczyło to zwłaszcza pancerników i krążowników, przeznaczonych do ostrzeliwania normandzkich plaż. Okręty te były na razie zakotwiczone w portach północnej Szkocji i potrzebowały,

SPart. Control ML LCT(R) LCF LCA LCA(HR) LCG(L) AVRE LCT(CB) LCT(A)(HE) LCS(M)

duża barka artyleryjska wczesnego przygotowania ogniowego dozorowiec barka artyleryjska - ostrzał rakietowy tuż przed lądowaniem barka obrony przeciwlotniczej szturmowa łódź desantowa łódź desantowa do niszczenia pól minowych barka do walki z bunkrami i czołgami szturmowa barka saperska barki do przewozu czołgów, amfibii, wozów bojowych i specjalistycznych jednostka wspierająca, ostrzeliwująca ląd z moździerzy i karabinów maszynowych

oczywiście, więcej czasu, aby znaleźć się na kanale La Manche. Najpóźniej 2 czerwca powinno również zacząć się przemieszczanie piechoty i czołgów ku portom południo­ wych wybrzeży Anglii. Wszystko to można było jeszcze zatrzymać 3 czerwca, a nawet w godzinach rannych dnia następnego. Później jednak - nieuchronnie - konwoje inwazyjne znalazłyby się tak blisko wybrzeży Francji, że nieprzyjaciel musiałby dostrzec je i zorientować się, że inwazja jest już tylko kwestią najbliższych godzin. Przemieszczanie piechoty, czołgów i samochodów z obo­ zów wyczekiwania ku portom południowej Anglii rozpo­ częło się w ostatnich dniach maja. Trasa była krótka i wynosiła zazwyczaj kilkanaście kilometrów. Konwoje samochodów musiały jednak wielokrotnie zatrzymywać się na parę godzin u bram portów i w pobliżu samych na­ brzeży powstawały bowiem zatory. Nie ma w tym nic dziwnego, skoro nagromadzenie ludzi i sprzętu było tu wręcz wyjątkowe1. Porządku pilnowali oficerowie ze Służby Ruchu, wspo­ magani przez żandarmerię brytyjską i amerykańską. To 1

T u t e , op. cit., s. 110-114.

oni decydowali o kolejności wjazdu do portów, wydawali przepustki, sprawdzali liczebność poszczególnych kompa­ nii, stan ich wyposażenia i uzbrojenia. Część wojska prze­ wieziono na wyspę Wight, gdzie obowiązywała tzw. kwa­ rantanna. Żołnierze czekający na załadunek mieli surowy rozkaz „ nie oddalać się więcej niż na 10 metrów od swoich samochodów". Na drogach co kilkaset metrów wzniesione były zapory, cała strefa przybrzeżna została zablokowana przez żandarmerię i specjalne jednostki bezpieczeństwa. Chodziło o to, by żaden z przyszłych uczestników inwazji nie próbował wydostać się z portu i pojechać sobie „gdzieś w głąb Anglii", żeby, jak tego wielu pragnęło, pożegnać się z rodziną albo narzeczoną. Tym razem nie można już było niczego zaniedbać, nicze­ go zlekceważyć. Bezpośrednio przed opuszczeniem obozów wyczekiwania bądź też już w drodze do portów dowódcy batalionów i kompanii poinformowali żołnierzy, jakie za­ dania czekają ich na normandzkich plażach. Konieczność zachowania tajemnicy wymagała, oczywiś­ cie, odizolowania żołnierzy od ludności cywilnej. Stosun­ kowo łatwo było wprowadzić zakaz sprzedawania żoł­ nierzom czegokolwiek w portowych barach. Sytuacja skomplikowała się jednak, gdy przy tak wielkiej liczbie ludzi pojawiły się przypadki nagłych zachorowań. Chorych żołnierzy przewożono do izolowanych szpitali, gdzie nie wpuszczano nawet członków najbliższej rodziny pacjen­ tów. Parokrotnie jednak dowództwo musiało zgodzić się na przybycie najbliższych do tych żołnierzy, których życie znajdowało się w niebezpieczeństwie. Ci cywile nie mogli już jednak opuścić portu przed rozpoczęciem inwazji. Po załadowaniu na jednostki transportowe żołnierze czekali w napięciu przez wiele godzin na rozkaz wyruszenia ku wybrzeżom Francji. Było to szczególnie wyczerpujące nerwowo, tym bardziej że wielu żołnierzy alianckich po raz pierwszy miało wziąć udział w walce. Dowództwo alianckie

starało się złagodzić te przykre chwile. Skorzystano tu zresztą z rad psychologów. To oni właśnie podsunęli po­ mysł, aby „karmić żołnierzy, ile się tylko da". Samo spożywanie gorącego posiłku nie tylko bowiem dawało na pewien czas zajęcie żołnierzom, ale stwarzało pozory, że nadchodząca podróż przez kanał La Manche nie powinna być czymś trudniejszym niż zwykłe manewry. Jeszcze w drodze do portów, kiedy konwoje samochodów stały na drogach, pojawiły się kuchnie polowe. Żołnierzom poczęto wydawać kawę i herbatę. Później między jednostkami inwazyjnymi zaczęły krążyć specjalne barki typu Landing Craft Kitchen, z których każda mogła przygotować posiłki dla 600 żołnierzy. Obok nich znalazły się też barki typu Post Exchange, których obsługa rozdawała żołnierzom papier listowy, koperty, pióra, ołówki, błony do aparatów fotograficznych, pastę do zębów, a także zwięzłe przewod­ niki po Francji. Zapowiedziano, że jeśli któryś z żołnierzy wpadnie do wody podczas lądowania, to po wyłowieniu otrzyma natychmiast suchy mundur i bieliznę, czym zajmą się załogi barek-magazynów ubraniowych. Specjalnie zwle­ kano z ostatnią pocztą, chciano bowiem rozdać ją właśnie na jednostkach transportowych, tak aby żołnierze bezpo­ średnio przed wyruszeniem ku wybrzeżom Francji otrzy­ mali najświeższe listy od najbliższych. Wszystko to miało istotny wpływ na morale wojska. Powodzenie inwazji zależało w dużym stopniu od wa­ runków meteorologicznych. Od połowy maja specjalny ze­ spół wojskowej służby meteorologicznej dostarczał Eisenho­ werowi dwa razy dziennie prognozę na następne 48 go­ dzin. Służba ta dysponowała własnymi okrętami rozrzu­ conymi po Atlantyku. Pozwalało to przewidzieć, jaka po­ goda będzie w danym rejonie za 24, 48 a nawet 72 go­ dziny. Takiej służby meteorologicznej nie mieli, oczywiście, Niemcy. Przez cały miesiąc pogoda była znakomita, a prognozy

sprawdzały się co do joty. 1 czerwca jednak po raz pierw­ szy zasygnalizowano zmianę pogody w najbliższych dniach. 2 czerwca meteorolodzy wojskowi uprzedzili głów­ nodowodzącego, iż „wytworzył się skomplikowany układ trzech niżów nad Atlantykiem" i że w związku z tym trzeba oczekiwać już wkrótce wyraźnego pogorszenia pogody. Wreszcie 3 czerwca przed południem służba meteorologicz­ na uprzedziła, że 5, 6 i 7 tego miesiąca warunki atmo­ sferyczne będę bardzo niekorzystne. Morze miało być z pewnością wzburzone, wiatr bardzo silny, a pułap chmur niski. Te właśnie trzy dni były jedynym okresem korzyst­ nego układu przypływów i odpływów na plażach Norman­ dii w najbliższych dwu tygodniach2. 3 czerwca o godz. 21.30 Eisenhower zwołał naradę w swej kwaterze w Southwick House. Wzięli w niej udział obok głównodowodzącego marszałek lotnictwa Tedder, adm. Ramsay, gen. Montgomery, marszałek lotnictwa Leigh-Mallory oraz czterej szefowie sztabu: gen. Smith, kontradm. Creasy, gen. Guingand i marszałek lotnictwa Robb. Wśród obecnych było więc siedmiu Brytyjczyków i tylko dwu Amerykanów. Wszyscy zdawali sobie jednak sprawę, że ostateczna decyzja zależy od Eisenhowera3. W owym czasie niektóre konwoje, zwłaszcza zaś te, które wyruszały z portów Szkocji, wyszły już w morze. Porty były pełne okrętów wojennych i jednostek transpor­ towych załadowanych sprzętem i ludźmi. Nie sposób było trzymać żołnierzy przez dwa tygodnie na okrętach, do czasu aż 20 czerwca powtórzy się po raz kolejny korzystny układ przypływów i odpływów u wybrzeży Normandii. Jednocześnie nie można też było cofać wszystkiego i kiero­ wać ludzi do obozów wyczekiwania, bo tam ich miejsce zajęli już żołnierze innych jednostek, które miały lądować 2 3

L e m o n n i e r , op. cit., s . 84-85. C o m p a g n o n ,op. cit., s . 8 9 .

w drugim i trzecim rzucie. Zresztą po odłożeniu inwazji utrzymanie tajemnicy byłoby już zupełnie niemożliwe. Wśród uczestników narady z 3 czerwca zdania były podzielone. Niektórzy domagali się rozpoczęcia inwazji, inni zaś proponowali, by odłożyć ją do czasu polepszenia się warunków atmosferycznych. Ci ostatni obawiali się zbyt wysokich strat i podkreślali, że lotnictwo nie będzie mogło zapewnić lądującym wojskom skutecznego wspar­ cia. Sam Eisenhower nie podjął na razie żadnej decyzji, zapowiedział tylko zwołanie kolejnej narady 4 czerwca o godz. 4.30. Chciał zorientować się na podstawie nowej, zaktualizowanej prognozy meteorologicznej, jaka pogoda będzie utrzymywać się nad Normandią 5 czerwca4. Nowa prognoza, przedstawiona przez płk. Josepha Stagga, była równie niepomyślna jak poprzednia, choć nad samym Londynem utrzymywała się jeszcze piękna pogoda. Montgomery był zdecydowany zaczynać inwazję, nato­ miast adm. Ramsay i marsz. Leigh-Mallory oświadczyli stanowczo, że podległe im siły nie zdołają wykonać swoich zadań. Wobec tego Eisenhower, nie rezygnując jeszcze z inwazji, przesunął termin operacji „Overlord" o 24 godzi­ ny, czyli przełożył ją na ranek 6 czerwca. Ponieważ niektóre konwoje wyszły już w morze, trzeba było zawrócić je z drogi. Zajmował się tym ośrodek łączno­ ści przy kwaterze Eisenhowera. Kpt. Richard Courage, odpowiedzialny za zawrócenie konwojów, wysłał do każ­ dego z ich dowódców zakodowaną depeszę radiową. Nie miał jednak pewności, czy depesze te zostały odebrane i właściwie zrozumiane. Obowiązywała przecież cisza ra­ diowa i dowódcy konwojów nie mogli potwierdzić przyję­ cia depeszy. Wobec tego wysłano samolot typu Walrus, którego pilot miał naocznie przekonać się, czy okręty zawróciły do portów. 4

B l o n d , op.cit., s. 108-109.

Jeden z konwojów nie otrzymał depeszy i kontynuował swą podróż ku normandzkim plażom. Na szczęście o godz. 9.00 samolot Coastal Command odnalazł ów konwój i zdołał zawrócić go z drogi. W podobny sposób za­ wrócono też (zaledwie o 35 mil od wybrzeży Normandii) zespoły trałowców, które miały wytyczyć przejścia w po­ lach minowych. Bardzo duże kłopoty z wykonaniem rozkazu powrotu miały holowniki ciągnące za sobą wielkie statki i okręty wypełnione betonem, z których miano stworzyć falochrony sztucznych portów. Taki np. pancernik „Courbet" był pozbawiony maszyn i nie mógł o własnych siłach wykonać żadnego ruchu. Manewr zawrócenia go zajął dwie godziny, a wszystko to odbywało się przy wzburzonym morzu. Kiedy „Courbet" znalazł się wreszcie na redzie Bourne­ mouth, uprzedzono sztab marynarki, że załoga pancernika nie będzie w stanie sama podnieść kotwicy, bo okręt ów nie ma nawet kotwicznej windy. Wszystkie zawrócone z drogi konwoje zostały skierowa­ ne do portów południowej Anglii i wyspy Wight, gdzie panował niesłychany tłok. Służba Ruchu nadludzkim wy­ siłkiem zdołała utrzymać porządek i nie dopuściła do rozformowania konwojów. Gdyby jej się to nie udało, trzeba byłoby odwołać inwazję, bo samo ustawienie kon­ wojów w odpowiednim porządku wymagało co najmniej 48 godzin. Tylko 2 jednostki nie mogły wykonać rozkazu powrotu do portów. Były to miniaturowe okręty podwodne „X 20" i „X 23". Ich zadaniem było dotarcie jak najbliżej wy­ brzeży Normandii, gdzie w zanurzeniu miały czekać mo­ mentu inwazji. Na krótko przed lądowaniem powinny one wynurzyć się i zająć pozycje na prawym i lewym skraju sektorów „Juno" i „Sword". Wybrzeże było tu płaskie i nie obfitowało w charakterystyczne punkty. Aby więc ułatwić desant, oba te okręty miały po wynurzeniu się zapalić

reflektory zwrócone w stronę morza, stając się niejako latar­ niami wytyczającymi sektor lądowania. „X 20" i „X 23" zgodnie z rozkazem dotarły do wybrzeży Normandii i po­ łożyły się na dnie. Tu dotarła do nich wieść, iż „wszystko odłożono o 24 godziny". Nie można było wynurzyć się ze względu na bliskość nieprzyjaciela. Dwie czteroosobowe załogi tych okrętów spędziły więc 27 godzin w zanurzeniu. Wykonały swe zadanie, ale kiedy wreszcie zwolniono je i pozwolono odpłynąć do Anglii, marynarze byli w stanie skrajnego wyczerpania. W niedzielę 4 czerwca wieczorem Eisenhower stanął przed tym samym dylematem co dnia poprzedniego. Tym razem pogoda nad południową Anglią była fatalna, ale płk Stagg przewidywał, że w ciągu najbliższych 48 godzin „jest szansa na przejściową poprawę". Adm. Ramsay ostrzegł Eisenhowera, że jego okręty mogą jeszcze tylko raz wyjść w morze. Gdyby po ich wyruszeniu znowu nastąpiło odłożenie inwazji, tysiące ok­ rętów i jednostek transportowych musiałoby zawrócić do portów i uzupełnić paliwo, a to zabrałoby z pewnością wiele dni, nie mówiąc już o kolosalnym zamieszaniu. Eisenhower stał więc przed nie lada problemem. Inwazja rozpoczęta 6 czerwca była czymś w rodzaju gry w pokera, mogła bowiem powieść się lub zakończyć klęską. Zarazem jednak jej odwołanie oznaczałoby konieczność przeniesie­ nia całej operacji na 20 czerwca. I tym razem głównodowodzący nie podjął decyzji; od­ łożył ją do wczesnych godzin rannych 5 czerwca. Jak sam później mówił, sądził wówczas, że odłożenie inwazji musi nieuchronnie doprowadzić do rozszyfrowania całej opera­ cji przez Niemców. Będą oni wiedzieli, gdzie należy spo­ dziewać się lądowania, i odpowiednio przygotują się do odparcia aliantów. Było więc wielce prawdopodobne, że gdyby inwazja nastąpiła 20 czerwca, to lądujący ponieśliby klęskę. Jeśliby do tego doszło, kolejną próbę inwazji na

Europę można by było podjąć dopiero po upływie wielu miesięcy. Jak więc widzimy, największe szanse powodzenia - mi­ mo wszystko - stwarzało lądowanie 6 czerwca. Do nie­ przyjaciela, o dziwo, nie dotarły jeszcze wieści o koncen­ tracji okrętów w portach południowej Anglii, a fatalne warunki atmosferyczne mogły spowodować osłabienie czujności Niemców. 5 czerwca rano zwołano kolejną naradę. Montgomery - tak jak zawsze - opowiadał się za terminowym roz­ poczęciem operacji „Overlord". Adm. Ramsay, choć z oporami, przychylił się również do koncepcji lądowania w dniu następnym. Leigh-Mallory - jako dowódca sił powietrznych - miał najwięcej wątpliwości i radził, by jeszcze zaczekać, chociaż odkładanie decyzji nie było już możliwe. Eisenhower, który już przed tą naradą postanowił utrzy­ mać termin 6 czerwca, po wysłuchaniu opinii swoich za­ stępców oświadczył krótko: „Jestem przekonany, że po­ winniśmy wydać rozkaz inwazji. Nie podoba mi się to, ale tak musi być. Nie widzę żadnej innej możliwości. OK. Uderzamy"5. 5

D. Eisenhower, Crusade in Europę, New York 1948, s. 121.

INWAZJA

Operacja „Overlord" rozpoczęła się zaledwie w dwie godzi­ ny po podjęciu przez Eisenhowera decyzji, iż lądowanie nastąpi rano 6 czerwca. Sztab adm. Ramsaya przekazał dowódcom pięciu Force rozkaz wyjścia z portów, ufor­ mowania konwojów i udania się na miejsce koncentracji, do strefy „Z", położonej na południowy wschód od wyspy Wight. Okręty pierwszego konwoju brytyjskiego podniosły kot­ wicę o godz. 9.00. Force „ G" dowodzona przez kontradm. Douglasa-Pennanta wyruszyła z portów Solent i Spithead kierując się przez Needles Chanel ku kanałowi La Manche. Force „J" kontradm. OFIviera szła z Southampton, aForce „S" kontradm. Talbota - z Portsmouth i Shoreham. Do­ wódca tych trzech Force, kontradm. Philip Vian, znaj­ dował się na okręcie „Scylla", który opuścił Spithead o godz. 16.301. W tym samym czasie z Solent wyruszyła amerykańska Force „O", z Plymouth zaś - Force „U". Morze było bardzo wzburzone, wiał silny zachodni wiatr. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały się niewielkie 1

L e m o n n i e r , op. cit., s . 88-90.

barki desantowe, zdążające o własnych siłach ku wybrze­ żom Normandii. Mogły one poruszać się tylko z szybkoś­ cią 5 węzłów. Stłoczeni na nich żołnierze cierpieli na morską chorobę, byli przemoczeni i skostniali z zimna. We wczesnych godzinach popołudniowych konwoje po­ częły docierać do strefy koncentracji zwanej „Piccadily Circus". Tam wzięły kurs na południe, co trochę poprawiło warunki żeglugi. Największe niebezpieczeństwo dla okrętów wojennych i jednostek transportowych stanowiły teraz niemieckie mi­ ny. Zgodnie z planem już wcześniej dziesięć zespołów trałowców oczyściło z min dziesięć torów wodnych. Po­ szczególne Force ruszyły owymi torami ku brzegom Nor­ mandii. Drogę wskazywały im lekko fosforyzujące boje, ustawione przez trałowce. Zespoły trałowców wykonały bardzo dobrze swe zada­ nie. Według relacji kontradm. Viana z kilku tysięcy jedno­ stek inwazyjnych tylko 2 - barka desantowa typu LST i eskortowiec „Wrestler", natknęły się na miny i zostały uszkodzone. Jedna z barek amunicyjnych uległa awarii jeszcze w strefie „Z". Wezwany na pomoc cywilny holow­ nik miał ją odprowadzić ku brzegom Anglii. Dowódca barki zdołał jednak przekonać szypra tej jednostki, aby doholował ją do brzegów Normandii. Szyper zgodził się, nie orientując się zupełnie, żejest to już inwazja. Rzeczywi­ ście doholował barkę do plaży „Sword", gdzie amunicja została wyładowana na ląd. Adm. Ramsay i dowódcy marynarki wojennej niższych szczebli obawiali się, iż Niemcy dostrzegą konwoje jeszcze u wybrzeży Anglii i że podejmą natychmiast odpowiednie działania. Fatalna pogoda i wyjątkowo wzburzone morze sprawiły jednak, że żaden samolot Luftwaffe nie pokazał się nad okrętami inwazyjnymi w czasie, kiedy pokonywały one kanał La Manche. Stacje radarowe przeciwnika zo­ stały już wcześniej w dużym stopniu zniszczone ciągłymi

bombardowaniami. Najważniejsze jednak było to, że czuj­ ność niemieckiej obrony Normandii, wyczekującej od tygo­ dni inwazji, wyraźnie osłabła. Nieprzyjaciel doszedł do przekonania, że 5 i 6 czerwca nie grozi mu żaden atak ze strony aliantów. Zdaniem Niemców warunki atmosferycz­ ne były takie, iż lotnictwo brytyjskie i amerykańskie nie mogłoby w pełni wykonać swych zadań, a mniejsze jedno­ stki inwazyjne zatonęłyby w czasie pokonywania kanału La Manche2. Sztab adm. Kranckego, któremu podlegały jednostki Kriegsmarine broniące Normandii, nie otrzymał żadnych sygnałów o nadciągającej flocie inwazyjnej. Dopiero 6 czer­ wca o godz. 1.30 powiadomiono admirała, że na półwyspie Cotentin pojawili się alianccy spadochroniarze. Krancke nie skojarzył jednak tego z inwazją i ograniczył się tylko do postawienia niektórych jednostek marynarki w stan pogo­ towia. O godz. 3.30 nadszedł sygnał, że 10 dużych okrętów wojennych znajduje się o 7 mil od Port en Bessin. Wtedy też admirał ogłosił ogólny alarm. Było już jednak za późno, siły inwazyjne bowiem pokonały cały niemal kanał La Manche i zbliżały się do wybrzeży Normandii. Krancke nie odwołał nawet swego poprzedniego rozkazu zabrania­ jącego jednostkom Kriegsmarine wychodzenia w morze ze względu na fatalne warunki atmosferyczne. Jednostki inwazyjne otrzymały bardzo silną osłonę z po­ wietrza. Jeszcze w portach angielskich i w odległości kilku­ nastu mil od brzegów Anglii zadanie to wykonywała lot­ nicza obrona Wysp Brytyjskich. Na kanale La Manche rolę tę przejęły samoloty P 38 Lightning z 8 i 9 Powietrznej Floty Stanów Zjednoczonych. Bezpośrednio nad plażami normandzkimi osłonę miała natomiast zapewnić 2 brytyj­ ska Taktyczna Flota Powietrzna. Dywizjony RAF i US Air Force, które osłaniały kon2

K . E d w a r d s , Operation Neptune, London 1947, s. 108.

woje w drodze ku wybrzeżom Francji, krążyły nad nimi w zwartych formacjach wykonując szerokie, wielokilomet­ rowe koła w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Takich formacji było pięć - po jednej nad każdą Force. Całe to wielkie ugrupowanie lotnicze nosiło krypto­ nim „Mandreli". Niezależnie od tego lotnictwo brytyjskie i amerykańskie podjęło kilka działań dywersyjnych, mających wprowdzić w błąd przeciwnika i wytworzyć w nim przeświadczenie, iż „wielkie konwoje", które wyruszyły z południowo-wschodniej Anglii, kierują się ku Pas de Calais. Zajęły się tym załogi 617 brytyjskiego dywizjonu bombowego, które po starcie z lotnisk hrabstwa Kent kierowały się na Hawr i Calais. Samoloty tego dywizjonu rozrzuciły tysiące drob­ nych pasków staniolu, powodując nie tylko zakłócenia w pracy ocalałych stacji radarowych wroga, ale - co ważniejsze - wywołując na radarowych ekranach obraz rzekomych konwojów, podążających właśnie ku dwu wspomnianym portom. Alianci rzeczywiście wysłali w kie­ runku Hawru i Calais kilkanaście okrętów, ale nie były to przecież żadne siły inwazyjne. Dwa zgrupowania samolo­ tów bombowych, które rozrzucały paski staniolu, nosiły kryptonimy „Glimmer" i „Taxible". Aliantom udało się też stworzyć wrażenie, że duża for­ macja samolotów bombowych podąża w kierunku Compiegne. Tam właśnie w nocy z 5 na 6 czerwca niemieckie dowództwo posłało swe nieliczne myśliwce w poszukiwa­ niu owej formacji. Samoloty alianckie pozorujące działania tej nie istniejącej formacji otrzymały kryptonim „ABC Patrol". O godz. 3.30 nad alianckimi konwojami, znajdującymi się już w pobliżu brzegów Normandii, przeleciały zwarte formacje bombowców. Kierowały się one w głąb Francji z zadaniem zniszczenia linii kolejowych i mostów. O tej samej godzinie miniaturowe okręty podwodne

„X 20" i „X 23" wypłynęły na powierzchnię, a ich załogi zapaliły reflektory, widoczne z odległości kilku mil. W ten sposób zostały oznaczone krańce plaż „Juno" i „Sword", ku którym kierowały się siły inwazyjne. O świcie zajęły stanowiska ogniowe zespoły złożone z dużych okrętów wojennych. Całością sił mających ostrze­ liwać pozycje nieprzyjacielskie na plażach w sektorze bry­ tyjskim dowodził kontradm. Dalrymple-Hamilton. Podleg­ łe mu jednostki zostały podzielone na trzy grupy. Ku plaży „Gold" skierowano 5 krążowników i 13 niszczycieli. Były to m.in. okręty: „Ajax", „Argonaut", „Emerald", „Orion", Bulolo" i „Belfast". Każdy z nich otrzymał konkret­ ne zadania i miał zniszczyć określone obiekty. Ku plaży „Juno" ruszyły 2 krążowniki i 11 niszczycieli. Wśród nich były m.in. takie okręty, jak „Diadem" i „Hilary". Wreszcie ku plaży „'Sword" skierowano pancerniki „Warspite" i „Ramilies", monitor „Roberts" oraz 5 krążowników i 15 niszczycieli. Były to m.in.: „Scylla", „Largs", „Danae", „Frobisher", „Arethusa" i „Mauritius", a także polski krążownik „Dragon". Pancerniki stanęły w odległości 10 mil od wybrzeża, krążowniki nieco bliżej, w odległości 7 mil. Niszczyciele nadal towarzyszyły barkom desantowym, do których już wcześniej z dużych jednostek transportowych zeszli żoł­ nierze wchodzący w skład pierwszego rzutu wojsk inwazyj­ nych. O wschodzie słońca od strony Hawru pojawiły się 3 nie­ mieckie ścigacze. Osłona lotnicza postawiła między nimi a zespołem stojącym naprzeciw plaży „Sword" gęstą za­ słonę dymną. Ścigacze sforsowały jednak tę zasłonę, a kie­ dy ich załogi mogły już dojrzeć brytyjskie okręty, wy­ strzeliły 18 torped. „Largs" - okręt flagowy kontradm. Talbota, z najwyższym trudem uniknął trafienia. Torpeda przeszła dosłownie kilka stóp przed jego dziobem. 2 inne torpedy przeszły między pancernikami „Warspite" i „Ra-

milies". Trafiony został jednak norweski niszczyciel „Svenner". Torpeda uderzyła w maszynownię, w wyniku czego aliancki okręt przełamał się na pół i zatonął. Na szczęście straty w ludziach nie były wielkie 3. Załogi niemieckich ścigaczy, które wyszły z Hawru na rutynowy patrol, nie miały zupełnie pojęcia, że zaczęła się inwazja. Widok takiej masy okrętów wojennych i jedno­ stek transportowych był dla marynarzy wroga całkowitym zaskoczeniem. Stąd też przeprowadzony przez nich atak torpedowy nie przyniósł większych efektów. Bezpośrednio po odpaleniu torped ścigacze zawróciły i schroniły się w Hawrze. W chwilę później rozpoczęło się lądowanie aliantów. 3

P e r r a u l t , Le Grand..., s . 9 2 .

MOST PEGAZA

Na lewym skrzydle ugrupowania aliantów miała działać 6 brytyjska dywizja spadochronowa, dowodzona przez gen. Richarda Gale'a. Tworzyły ją trzy brygady (3, 5 i 6) - każda złożona z trzech batalionów. Komendę nad 3 bry­ gadą, w skład której wchodziły 1 kanadyjski batalion spadochronowy oraz 8 i 9 batalion brytyjski, sprawował bryg. James Hill. 5 brygadą, obejmującą 7, 12 i 13 batalion brytyjski, dowodził bryg. Nigel Poett. Dowódcą 6 brygady szybowcowej był natomiast bryg. Hugh Kindersley. W skład tej ostatniej jednostki wchodziły bataliony wyod­ rębnione z pułków Devons, Royal Ulster Rifles oraz Ox­ fordshire and Buckinghamshire Light Infantry. 6 brytyjska dywizja spadochronowa otrzymała zadanie opanowania znacznej części terenu leżącego między kana­ łem łączącym Caen z morzem i równoległą doń rzeką Orne a płynącą z południa na północ rzeką Dives. Dowództwo alianckie przywiązywało szczególne znaczenie do zajęcia tego właśnie rejonu. Kanał łączący Caen z morzem i rzeka Orne miały stanowić osłonę plaż normandzkich od wscho­ du. Aby dodatkowo ubezpieczyć lądujące oddziały przed możliwością kontrataków niemieckich, należało również

obsadzić wzgórze leżące między osadami Troarn i Merville, które znajdowało się o 2-3 km na wschód od wymienione­ go kanału i rzeki Orne. Obsadzenie tego wzgórza utrud­ niłoby przeciwnikowi dotarcie do obu tych przeszkód wod­ nych. Według planu alianckiego kanał łączący Caen z morzem oraz rzeka Orne miały stać się na odcinku między Ouistreham i Caen czymś w rodzaju zawiasów, umożliwiają­ cych wykonanie w następnych dniach ruchu obrotowego przez wojska alianckie, uderzające najpierw z plaż norman­ dzkich na południe, a następnie w kierunku wschodnim. Dlatego właśnie do obsadzenia tego terenu przywiązywano tak wielką wagę. Takie były założenia operacyjne. Żołnierze 6 brytyjskiej dywizji spadochronowej otrzymali jednak również szczegó­ łowe zadania taktyczne. Po pierwsze, mieli oni opanować 2 mosty w miejscowości Benouville, położone o 4 km na południe do Ouistreham. Były to jedyne mosty na kanale i rzece Orne znajdujące się między morzem a Caen. Mosty te należało opanować w stanie nie naruszonym, stanowiły one bowiem jedyną drogę zaopatrzenia dla 6 dywizji spa­ dochronowej, która miała zostać zrzucona na wschodnim brzegu rzeki Orne. Tylko tędy też można było wycofać dywizję na zachodni brzeg kanału w wypadku zmasowane­ go przeciwnatarcia nieprzyjaciela. Most na kanale, o długości 36 m, był zwodzony. Broniła go kilkudziesięcioosobowa załoga, wyposażona w ciężką broń maszynową i działko kalibru 20 mm. Most ten był stale strzeżony przez wartowników, a po jego obu stronach znajdowały się umocnienia polowe. Z informacji dostar­ czonych przez francuską Resistance wynikało, że most został podminowany i przygotowany przez Niemców do wysadzenia w każdej chwili 1

T u t e , op.cit., s . 155.

Most na rzece Orne znajdował się o 400 m na wschód od poprzedniego. Był on również metalowy, ale wyraźnie węższy. Niemcy nie przywiązywali najwidoczniej do niego większej wagi, nie było tu bowiem stałej warty ani też załogi, która osłaniałaby tę przeprawę przed atakiem par­ tyzantów. 6 dywizja spadochronowa miała także zniszczyć niemiec­ ką baterię „Merville", położoną o kilometr od linii brzego­ wej, po wschodniej stronie niewielkiej zatoki, jaką tworzy Orne wpadając do morza. Wywiad francuski ustalił, że Niemcy mają tam 3 albo 4 działa dużego kalibru, praw­ dopodobnie 155 mm. Oceniano, że donośność tych dział przekracza 22 km, a więc mogłyby one prowadzić skutecz­ ny ogień do jednostek brytyjskiej marynarki wojennej, uczestniczących w operacji lądowania na plaży „Sword". Uznano, że za wszelką cenę trzeba zniszczyć ową baterię. Wreszcie trzecie zadanie 6 dywizji spadochronowej pole­ gało na wysadzeniu w powietrze 5 mostów na rzece Dives, na odcinku między osadami Troarn i Varawille. Znisz­ czenie owych mostów opóźniłoby znacznie ewentualne przeciwuderzenie nieprzyjaciela, wykonane w celu odzys­ kania Benouville i mostów na kanale łączącym Caen z mo­ rzem oraz rzeką Orne. Nie przewidywano natomiast znisz­ czenia 2 mostów na rzece Dives znajdujących się w mias­ teczku Cabourg, gdzie stał silny garnizon przeciwnika. Tak więc Niemcy mogliby ewentualnie właśnie tamtędy prze­ rzucić swe oddziały na zachodni brzeg Dives2. Przygotowania do inwazji 6 dywizja spadochronowa rozpoczęła jeszcze w marcu. Najpierw zapoznano żołnierzy z terenem przyszłych działań. Bardzo pomocne były tu znakomite zdjęcia lotnicze wykonane przez RAF. Zdjęcia te były tak dokładne, że na ich podstawie wykonano makiety mostów oraz baterii ,,Merville". Żołnierze po2

B l o n d , op. cit., s. 126-128.

szczególnych grap szturmowych znali na pamięć wyzna­ czone im zadania. Przez dwa miesiące ćwiczyli w terenie setki razy atak na mosty i nadmorską baterię3. Zdobycie baterii „Merville" było zadaniem szczególnie trudnym, dlatego też wyznaczony na dowódcę grupy sztur­ mowej ppłk Terence Otway zażądał przydzielenia podleg­ łym mu żołnierzom nadzwyczajnych środków. Cztery ka­ zamaty, w których miały znajdować się działa, wykonane były ze zbrojonego betonu o grubości 2 m, pokrytego 4-metrową warstwą ziemi. Przylegający do kazamat teren otoczony był zaporą z drutu kolczastego, przy czym jedyne wejście znajdowało się od strony północnej. Od zachodu, skąd Niemcy spodziewali się ewentualnego ataku, dostępu do baterii bronił głęboki rów przeciwczołgowy. Cały ten obszar otoczony był polami minowymi i kolejną linią zasieków. Ppłk Otway uznał, że jedynym sposobem opanowania baterii jest lądowanie przy użyciu szybowców na terenie bezpośrednio przylegającym do kazamat. Dlatego też zażą­ dał od swych przełożonych wybudowania w rejonie New­ bury dokładnej, betonowej kopii owych kazamat. To właś­ nie tutaj przez dwa tygodnie maja ćwiczyli się w zdobywa­ niu baterii żołnierze 9 batalionu spadochronowego. 6 dywizja spadochronowa liczyła 10 tys. ludzi. Od po­ stawy jej żołnierzy zależał w dużym stopniu los całej operacji inwazyjnej. W okresie poprzedzającym inwazję spadochroniarze brytyjscy i kanadyjscy przebywali przez wiele tygodni na poligonach południowej Anglii, odizolo­ wani od okolicznej ludności. Nie znali ani rejonu swych przyszłych działań, ani też, oczywiście, daty samej operacji. 5 czerwca o godz. 21.00 spadochroniarze zostali przewie­ zieni z obozów przejściowych na lotniska. Wkrótce potem zajęli miejsca w samolotach transportowych. Prócz wypo3

L e m o n n i e r , op. cit., s . 123-129.

sażenia osobistego mieli również sprzęt potrzebny poszcze­ gólnym grupom szturmowym. Twarze i dłonie ich były posmarowane sadzą bądź czarną farbą, aby w powietrzu -już po skoku - nie odróżniały się na tle ciemnego nieba. Start natąpił tuż przed godziną 23.00; według przewidywań lot ku plażom Normandii miał trwać 70 minut. Zadanie opanowania mostów w miasteczku Benouville otrzymała kompania „ D " z 2 batalionu pułku Oxfordshire and Buckinghamshire Light Infantry, dowodzona przez mjr. Johna Howarda. W przeciwieństwie do większości żołnierzy 6 dywizji nie miała ona skakać ze spadochrona­ mi, ale lądować w pobliżu mostów na pokładach szybow­ ców. Tylko szybowce bowiem mogły zapewnić bezgłośne dotarcie w pobliże tych dwu obiektów. Chodziło przecież o to, aby zaskoczyć nieprzyjaciela i nie dać mu ani minuty na wysadzenie mostów w powietrze. Mjr Howard przewidywał, że oddane do jego dyspozycji szybowce wylądują na lewym brzegu kanału łączącego Caen z morzem, bezpośrednio przy moście w Benouville, który żołnierze kompanii „ D " określali kryptonimem „Pe­ gasus Bridge" (most Pegaza). W miejscu tym, tuż koło drogi prowadzącej z Benouville do Ranville, znajdowała się łączka - wystarczająco rozległa, aby mogły wylądować na niej 3 szybowce. Na tydzień przed inwazją mjr Howard otrzymał nowe zdjęcia lotnicze, z których wynikało, że Niemcy powbijali na tej łączce - podobnie jak w wielu innych miejscach - pale o grubości słupów telegraficznych. Były to słynne „szparagi Rommla". Nie było wiadomo, czy do tych pali przymocowano też ładunki wybuchowe. Zadanie opano­ wania mostu Pegaza - i tak już trudne - stało się teraz szczególnie niebezpieczne. Nawet jeśli Niemcy nie zdążyli jeszcze umieścić na owych palach ładunków wybuchowych, to i tak zderzenie szybowca z którymkolwiek z takich pali musiałoby zakończyć się poważnym uszkodzeniem aparatu

lub jego całkowitym zniszczeniem. Przy szybkości 150 km na godzinę takie zderzenie mogło mieć fatalne skutki dla załogi i żołnierzy przewożonych na pokładzie szybowca. Na szczęście pewien sierżant, który miał pilotować jeden z szybowców, wpadł na pomysł, aby w momencie lądo­ wania wybierać miejsce między dwoma palami. W takim wypadku bowiem łamały się tylko skrzydła, a kadłub pozostawał nie naruszony. Howard zaakceptował ten po­ mysł. Nie było zresztą innego wyjścia. Kompania „D" mjr. Howarda była przewożona na pokładach 6 szybowców, z których każdy oprócz 2 pilotów zabierał 20 żołnierzy. Szybowce, holowane przez samoloty typu Halifax, tuż po północy znalazły się nad miasteczkiem Cabourg. Tu piloci szybowców odłączyli liny holownicze i już samodzielnie, pikując dosyć ostro, starali się wylądo­ wać możliwie najbliżej obu mostów. Załogi 3 szybowców przewożących żołnierzy wyznaczonych do opanowania motu Pegaza wykonały to zadanie po mistrzowsku. Pierw­ szy z nich wylądował o godz. 0.16 6 czerwca w odległości niespełna 50 m od mostu. Następny znalazł się tu w minutę później, a zaraz po nim wylądował trzeci szybowiec. Jeszcze na wysokości 300 m żołnierze otworzyli luki, przygotowując się do opuszczenia aparatów zaraz po wylą­ dowaniu. Ponieważ obawiali się silnego uderzenia o ziemię, powstali z ławek i trzymając się mocno utworzyli zwarty blok ciał. Lądujące szybowce, rzeczywiście, zostały poważ­ nie uszkodzone. Jeden z nich miał rozbitą kabinę i właśnie przez powstały w ten sposób otwór, a nie przez tylne wyjście, żołnierze wybiegli na łączkę. Przy moście Pegaza od strony wschodniej stał wówczas wartownik Helmut Romer. Nie widział on nadlatujących bezszelestnie szybowców, a kiedy usłyszał trzask pękającej drewnianej powłoki pierwszego z aparatów, uznał, że to spadł na ziemię angielski bombowiec, strącony przez ar­ tylerię przeciwlotniczą.

Zaskoczenie było całkowite. Romer dostrzegł nagle w odległości kilkudziesięciu metrów grupę żołnierzy o czar­ nych twarzach. Chwilowe zdumienie sprawiło, że nie zdołał już dopaść wartowni i zaalarmować kolegów4. Pierwszy pluton, dowodzony bezpośrednio przez mjr. Howarda, opanował wschodnią krawędź mostu, likwidując kilku Niemców, których napotkano w pobliskich okopach. Drugi pluton, prowadzony przez por. Brotheridge'a, prze­ dostał się pod ogniem na zachodni brzeg kanału i uniesz­ kodliwił kilkuosobową załogę blokhauzu oraz obsługę działka kalibru 20 mm. Sam Brotheridge został jednak w trakcie walki śmiertelnie ranny. W ciągu 5 minut grupa mjr. Howarda opanowała most Pegaza, tracąc zaledwie 2 zabitych. Większość Niemców nie stawiała oporu i została wzięta do niewoli. Kilkunastu zostało zabitych bądź rannych. Jeden tylko kpr. Weber zdołał uciec i zawiadomić o lądowaniu spadochroniarzy niemieckiego komendanta miasteczka Benouville. Ten po­ wiadomił swoich przełożonych, w wyniku czego ok. godz. 0.45 stacjonujący w Cairon 2 batalion 192 pułku grenadie­ rów otrzymał rozkaz odbicia mostu Pegaza. Most na rzece Orne miały opanować załogi 3 innych szybowców. 2 z nich zdołały wylądować w pobliżu wy­ znaczonego celu. Piloci trzeciego stracili jednak orientację i zamiast skierować się na południowy zachód podążyli na południe. Tu dostrzegli dwie linie wodne - Dives i Divette, i wzięli je za kanał łączący Caen z morzem oraz rzekę Orne. W chwilę później wylądowali przy moście w Troarn, o wie­ le kilometrów na wschód od wyznaczonego celu. Na szczę­ ście udało im się pod osłoną nocy przedostać do swoich. Most na rzece Orne nie był strzeżony i dlatego też żołnierze brytyjscy nie mieli kłopotów z jego opanowa­ niem. Stacjonująca w pobliżu niemiecka drużyna piechoty 4

P e r r a u l t , Z e Grand..., S..67-75.

zbiegła bez stawiania najmniejszego oporu, kiedy tylko żołnierze Howarda dotarli do mostu. Zadanie, jakie otrzymał mjr Howard, polegało na opa­ nowaniu obu mostów w stanie nie naruszonym. Wkrótce potem, jak tylko zlikwidowano załogę broniącą mostu Pegaza, wyznaczeni do tego żołnierze przecięli kable łączą­ ce blokhauz z mostem, by uniemożliwić jego wysadzenie. Howard rozkazał też usunąć z przęseł ładunki wybuchowe, ale okazało się, że wcale ich tam nie ma. Od wziętych do niewoli Niemców dowiedziano się, że ładunki takie za­ kładano jedynie na dzień. Wieczorem natomiast zdejmo­ wano je w obawie, że bojownicy Resistance mogą nie tyle wysadzić most w powietrze, ile zabrać ładunki wybuchowe i użyć ich do zniszczenia innych mostów. O godz. 0.30 towarzyszący Howardowi radiotelegrafista Edward Tappenden nadał sygnał zwycięstwa „V" na znak, że zadanie zostało wykonane. Nie mogąc jednak uzyskać potwierdzenia odbioru owego sygnału, po paru dalszych daremnych próbach zmienił metodę porozumiewania się z dowództwem wojsk lądujących na plaży „Sword". W cią­ gu następnych 30 minut powtarzał mianowicie nieustannie przez swój mikrofon: „Ham and jam... Ham and jam... Ham and jam". Według kodu stosowanego wówczas przez 6 dywizję słowo „ham" (szynka) oznaczało most Pegaza, a „jam" (marmolada) most na rzece Orne. W kilkanaście minut po wylądowaniu szybowców koło mostu Pegaza, o godz. 0.30, do akcji weszła 22 samodziel­ na kompania spadochronowa, której zadaniem było wy­ znaczenie lądowisk dla 6 dywizji. Kompanię tę tworzyło 60 ludzi (ochotników) wyposażonych w aparaturę do nada­ wania sygnałów świetlnych i radiowych. Załadowano ich na lotnisku Harwell do 6 samolotów typu Altermale i zrzu­ cono na wschód od rzeki Orne. Przy przekraczaniu linii wybrzeża samoloty RAF zostały ostrzelane przez niemiec-

ką obronę przeciwlotniczą. Zmusiło to pilotów do wykona­ nia kilku manewrów, w wyniku czego spadochroniarze, którzy w chwilę później wyskoczyli z samolotów, lądowali w innym miejscu, niż miano ich zrzucić. Silny wiatr zniósł zresztą niejednego z nich w kierunku wschodnim. Rejony skoków poszczególnych brygad 6 dywizji zostały początkowo wyznaczone w pobliżu Ranville, Varaville i Touffreville. W rejonie tych miejscowości znajdowały się rozległe łąki. Jednakże w końcu maja Niemcy powbijali tu „szparagi Rommla", rozmieszczone w odległości 30 m je­ den od drugiego. Żaden z żołnierzy 22 kompanii wyznaczonych do ozna­ kowania rejonu skoków w pobliżu Ranville nie wylądował w okolicy tej wioski. Na szczęście trafiła tu - zepchnięta przez wiatr - jedna z grup żołnierzy wyznaczonych do oznakowania lądowiska w Touffreville. Ponieważ czas na­ glił (w 30 minut po żołnierzach 22 kompanii miały nad­ lecieć samoloty transportujące 6 dywizję), zdecydowano się oznakować nowe miejsca skoków. O godz. 0.50 nadleciała pierwsza fala 40 maszyn przewo­ żących spadochroniarzy 5 brygady. Zrzucono ich w rejonie Ranville. Jednakże, podobnie jak to było z żołnierzami 22 kompanii, wiatr zniósł większość z nich na wschód, co poważnie utrudniło koncentrację 5 brygady. Po upływie kilkunastu minut nadleciały następne maszyny, których łącznie było 110. Do godz. 3.00 w rejonie Ranville zrzuco­ no 2 tys. spadochroniarzy 5 brygady oraz 400 zasobników ze sprzętem, bronią i amunicją. Wśród żołnierzy zrzuconych w rejonie Ranville znaj­ dowali się też saperzy, którzy zaraz po wylądowaniu przy­ stąpili do usuwania „szparagów Rommla". Do godz. 3.00 przygotowali oni rozległe lądowisko, na którym w 30 minut później zaczęły lądować szybowce wiozące dowódz­ two 6 dywizji oraz jej jednostki tyłowe. Łącznie wylądowa-

ło tu 49 szybowców. W jednym z nich znajdował się gen. Richard Gale, który zaraz po wylądowaniu objął komendę nad rozproszoną 5 brygadą. Ok. godz. 4.00 żołnierze 7 batalionu spadochronowego, wchodzącego w skład 5 brygady, dotarli do mostu na rzece Orne, a potem do mostu Pegaza, znacznie wzmacniając grupę mjr. Howarda. Grupa ta odparła już pierwszy nie­ miecki atak, przeprowadzony ok. godz. 1.30. W trakcie walki żołnierze Howarda zniszczyli lekki samochód pan­ cerny nieprzyjaciela, który płonął przez dłuższy czas. Eks­ plodująca w jego wnętrzu amunicja stwarzała wrażenie, że o most Pegaza toczy się uporczywa walka. Wkrótce po wylądowaniu gen. Gale wyruszył na czele 12 batalionu 5 brygady w stronę Ranville. Po opanowaniu tego miasteczka żołnierze brytyjscy zajęli pozycje obronne najego południowym skraju. Gen. Gale słusznie przewidy­ wał, że z tego właśnie kierunku, od strony Caen, może wyjść niemieckie przeciwnatarcie. W następnych godzinach żołnierze brytyjscy musieli wielokrotnie odpierać uderzenia przeciwnika. 13 batalion - także należący do 5 brygady - został skierowany w okolice Ranville, gdzie przez kilka najbliż­ szych godzin toczył walki z pododdziałami 21 niemieckiej dywizji pancernej. Jednocześnie z 5 brygadą zrzucono 3 brygadę. I w tym wypadku silny wiatr rozproszył spadochroniarzy, wskutek czego lądowali oni daleko od wyznaczonych rejonów. Dowódca 3 brygady, bryg. James Hill, znalazł się aż w Cabourgu, w pobliżu tamtejszego toru wyścigów kon­ nych. Ranny, straciwszy kilkunastu ludzi w zabitych i wzię­ tych do niewoli, przedarł się na szczęście do skrzyżowania dróg w Mesnil, gdzie założył o świcie swe stanowisko dowodzenia. 3 brygada otrzymała zadanie obsadzenia wzgórz ciąg­ nących się na wschód od rzeki Orne i utrzymania ich za

wszelką cenę. Chodziło o to, aby nieprzyjaciel nie zdołał dotrzeć do tej rzeki, a zwłaszcza do mostu Pegaza. Ważne skrzyżowanie dróg w miejscowości Mesnil obsadził 1 kana­ dyjski batalion spadochronowy. Nieco dalej na południe znajdował się 8 brytyjski batalion spadochronowy. Obie te jednostki przez cały dzień 6 czerwca odpierały silne ataki niemieckiej piechoty i czołgów. Walki toczono zwykle małymi grupami, nieraz jedynie siłami patroli, w terenie poprzecinanym wysokimi miedzami (w Normandii nazywa się je talusami), które pokrywały gęste zarośla. 3 brygada otrzymała też, jak wiemy, zadanie zniszczenia 5 mostów na rzece Dives. Mówiliśmy już, że wysadzenie tych mostów w powietrze utrudniłoby znacznie przeciw­ nikowi podciągnięcie oddziałów do linii wzgórz wznoszą­ cych się na wschód od rzeki Orne i zaatakowanie mostu Pegaza. Zniszczeniem mostów na rzece Dives miały się zająć szwadron spadochronowy brytyjskiego królewskiego korpusu inżynierów oraz pododdziały 1 kanadyjskiego batalionu spadochronowego i 8 brytyjskiego batalionu spadochronowego5. Zadanie to zostało wykonane jeszcze przed świtem, kiedy panowały ciemności. Szczególnie dramatyczny przebieg miała akcja, której celem było wysadzenie najważniejszego z tych mostów, znajdującego się w miasteczku Troarn. Dowódca wykonu­ jącej to zadanie grupy, mjr Roseveare, wylądował o kilka kilometrów od mostu. Po kwadransie odnalazł innego oficera i 7 saperów. Z niewielką ilością materiału wybucho­ wego grupka ta ruszyła desperacko ku Troarn, zdecydowa­ na wykonać zadanie. Na szczęście po drodze spadochro­ niarze napotkali angielski samochód sanitarny z przyczepą. Mjr Roseveare polecił zrzucić sprzęt medyczny, a następnie usadowił się ze swymi ludźmi we wnętrzu tego wozu. Po dotarciu do Troarn samochód z pełną szybkością wpadł 5

Tamże, s. 76-78.

między domy tego miasteczka, w którym stacjonowała silna załoga niemiecka. Gdy tylko minęło początkowe zaskoczenie, żołnierze wroga zaczęli gęsto ostrzeliwać sa­ mochód zmierzający ku mostowi. W ciągu kilku minut, wykorzystując zamieszanie panujące wśród Niemców, sa­ perzy Roseveare'a założyli ładunki wybuchowe i zniszczyli most. Następnie zrzucili samochód do rzeki i zaroślami wydostali się z miasteczka. W skład 3 brygady wchodził też 9 brytyjski batalion spadochronowy. Batalion ten otrzymał zadanie zniszczenia baterii w miejscowości Merville, położonej zaledwie o kilo­ metr od wybrzeża. Samoloty transportujące spadochronia­ rzy zostały ostrzelane silnym ogniem obrony przeciwlot­ niczej i piloci, chcąc uniknąć trafienia, musieli wykonać kilka gwałtownych manewrów. W wyniku tego większość spadochroniarzy 9 batalionu wyskoczyła z parominutowym opóźnieniem i wylądowała z dala od wyznaczonego rejonu koncentracji. O godz. 3.00 mjr Otway zebrał na skrzyżowaniu dróg w Gonneville zaledwie 150 spośród 600 ludzi swego bata­ lionu. Wielu z tych żołnierzy, którzy wylądowali daleko od celu, pomyliło zresztą ujście rzeki Dives w Cabourgu z ujściem Orne w Ouistreham i nie mogło odnaleźć miejsca koncentracji. Żaden z szybowców, które wiozły ciężki sprzęt, nie wylądował w pobliżu Gonneville. W wyniku tego żołnierze mjr. Otwaya dysponowali zaledwie jednym karabinem maszynowym. Nie zdołali też dotrzeć na miejs­ ce zbiórki obserwatorzy z marynarki wojennej. Mieli oni kierować ogniem dział krążownika „Arethusa", uczest­ niczącego w operacji lądowania na plaży „Sword". Załoga tego krążownika otrzymała zadanie zniszczenia baterii „Merville" w wypadku, gdyby nie udało się tego dokonać spadochroniarzom. Czas naglił, a na miejsce zbiórki nie przybywali nowi żołnierze 9 batalionu. W tej sytuacji mjr Otway zdecydował

się zaatakować baterię tymi siłami, które miał pod ręką. 150 ludzi - niewiele ponad kompania - ruszyło więc w stronę wybrzeża. Już w pobliżu baterii żołnierze Otwaya napotkali kilku spadochroniarzy z pododdziału zwiadu, którzy poinformowali ich, iż bombardowanie przeprowa­ dzone przez RAF tuż przed północą nie dało spodziewa­ nych wyników. Żadna z kazamat, w których znajdowały się działa, nie została zniszczona. Zwiadowcom udało się przebyć pierwszą, zewnętrzną zaporę z drutu kolczastego, pole minowe i dotrzeć do drugiej zapory. Ustalili oni również, gdzie znajdują się posterunki niemieckie. W kom­ pletnych ciemnościach zaczęto przygotowywać przejście przez pole minowe dla grupy szturmowej. Mjr Otway rozkazał 30 żołnierzom kompanii „B", by za pomocą materiałów wybuchowych przygotowali przejścia w zaporze z drutu kolczatego. Utworzył też cztery grupy szturmowe po 12 ludzi każda, które miały zaatakować kazamaty. Na szczęście niemiecka załoga baterii, złożona ze 150 żołnierzy, nie wiedziała jeszcze o tych wszystkich przygotowaniach. Kiedy zaczął się atak, odezwały się wprawdzie niemieckie karabiny maszynowe, ale zmusił je do milczenia jedyny Vickers, jakim dysponowali żołnierze 9 batalionu. W tym właśnie momencie, tj. o godz. 4.00, na terenie przylegającym do kazamat miały wylądować 3 szybowce ze spadochroniarzami. Nad baterią pojawiły się jednak tylko 2 aparaty. Jeden z nich, trafiony pociskami artylerii prze­ ciwlotniczej, runął na pole minowe, powodując serię eks­ plozji. Większość żołnierzy znajdujących się we wnętrzu szybowca zginęła na miejscu. Drugi z szybowców zdołał na szczęście wylądować między kazamatami, w wyniku czego wzrosła liczba spadochroniarzy atakujących baterię. Po kilku minutach zaciekłej walki wszystkie cztery kaza­ maty zostały opanowane. Znaczną część obrońców wybito. Ok. 30 żołnierzy wroga wzięto do niewoli.

Po zdobyciu baterii żołnierze 9 batalionu ze zdumieniem stwierdzili, że wewnątrz kazamat nie ma wcale dział kalib­ ru 155 mm. Znajdowały się tam jedynie 4 stare działa kalibru 75 mm na żelaznych kołach - niewątpliwie relikt pierwszej wojny światowej. Okazało się, że Niemcy nie zdążyli jeszcze sprowadzić tu dział kalibru 155 mm i usta­ wili na stanowiskach to, czym w danej chwili dysponowali. O godz. 5.30 krążownik „Arethusa" miał rozpocząć ostrzał baterii „Merville". Plan przewidywał bowiem, że jeśli załoga tego krążownika nie otrzyma sygnału, iż bate­ ria została zdobyta i unieszkodliwiona, zacznie ją ostrzeli; wać. Mjr Otway nie dysponował jednak żadną radiostacją i nie mógł przekazać meldunku o wykonaniu zadania. Jeden z towarzyszących mu oficerów łączności wydobył spod bluzy wystraszonego gołębia pocztowego, którego na wszelki wypadek zabrał ze sobą. Do jego łapki przymoco­ wał kartkę z krótkim meldunkiem o wykonaniu zadania. Gołąb wzbił się w powietrze, ale zamiast lecieć do Anglii, skierował się na wschód. „Prosto na Berlin" - powiedział z żalem łącznościowiec. W pewnym momencie nad baterią pojawił się myśliwiec brytyjski. Spadochroniarze wystrzelili w jego kierunku żół­ tą rakietę na znak, że stanowisko to jest obsadzone przez własne wojska. Wydawało się, że pilot zrozumiał ten znak, pomachał bowiem skrzydłami. Nie było jednak pewności. W tej sytuacji mjr Otway rozkazał opuścić teren baterii. 9 batalion - a raczej to, co z niego pozostało - skoncen­ trował się w rejonie przydrożnego krzyża koło Breville. Okazało się, że tylko 65 ludzi było jeszcze zdolnych do walki. W zniszczonym spichlerzu mjr Otway pozostawił pod opieką lekarza i 2 sanitariuszy 30 rannych spado­ chroniarzy. O godz. 5.30 batalion ruszył na zachód, by wykonać kolejne zadanie. Obsadził mianowicie osadę Plein położoną na wzgórzach ciągnących się równolegle do rzeki Orne. W ten sposób batalion stał się częścią ugrupowania

bojowego 6 dywizji, która miała za wszelką cenę utrzymać wymienione wzgórza i nie dopuścić Niemców do mostu Pegaza. Tymczasem most Pegaza był obiektem kolejnych niemie­ ckich ataków podejmowanych przez oddziały stacjonujące na zachód od Benouville. Mostu bronili żołnierze z grupy szturmowej mjr. Howarda i 7 batalionu 5 brygady spado­ chronowej. Niemcom zależało bardzo na zniszczeniu mos­ tu Pegaza, zdawali sobie bowiem sprawę z jego znaczenia strategicznego. Trzeba przyznać, że w tej uporczywej wal­ ce, trwającej przez wiele godzin, brytyjscy spadochroniarze mieli sporo szczęścia. Ok. godz. 10.00 z portu w Caen wyszły 2 niemieckie trałowce i 2 patrolowce. Te 4 jedno­ stki, posuwając się kanałem łączącym Caen z morzem, dotarły w pobliże mostu w Benouville. Dowódcy tych jednostek nie mieli rozkazu zaatakowania przeciwnika ani też zniszczenia mostu Pegaza, co stosunkowo łatwo można byłoby zrobić za pomocą działek pokładowych. Stwier­ dziwszy więc, że poczynając od Benouville szlak wodny jest kontrolowany przez Brytyjczyków postanowili zawrócić do Caen. W godzinę później z lotniska pod Caen wystartował niemiecki bombowiec. Zatoczył on krąg nad Benouville i zrzucił bombę burzącą, która trafiła w sam środek mostu, ale nie wybuchła. Niemcy podjęli też próbę zniszczenia mostu od strony morza. W tym celu ścieżką wiodącą wzdłuż zarośli po wschodniej stronie kanału wyruszyły dwie grupy - marynarzy i pionierów. Do mostu w Benou­ ville dotarli jednak tylko marynarze, którzy nie mieli ze sobą materiałów wybuchowych. Aliancki plan przewidywał, że żołnierzom grupy mjr. Howarda i 7 batalionu spadochronowego pospieszą z po­ mocą komandosi z 1 brytyjskiej brygady specjalnej, która rankiem wylądowała na plaży „Sword". Komandosi, do­ wodzeni przez lorda Lovata, mieli za zadanie nie tylko wesprzeć obrońców mostu Pegaza, ale również dostarczyć

na własnych plecach sprzęt i amunicję dla 6 dywizji spado­ chronowej. Dowodzeni przez Lovata żołnierze wyruszyli z Ouistreham ścieżką wiodącą zachodnią stroną kanału. Po drodze musieli jednak likwidować niemieckie punkty opo­ ru, co opóźniło, oczywiście, tempo marszu. Komandosi mieli dotrzeć do mostu Pegaza punktualnie o godz. 12.00. W południe byli jednak jeszcze dość daleko od Benouville. Lord Lovât, szkocki arystokrata, chcąc podtrzymać na duchu obrońców mostu i powiadomić ich o rychłym nadejściu posiłków, postawił na czele kolumny marszowej kobziarza Billa Millina, polecając mu grać starą melodię Blue Bonnets over the Border. Millin, mimo strzela­ niny i kul świszczących mu nad uchem, grał nieustannie. Wrażenie było tak niezwykłe, że obie strony - Niemcy i Brytyjczycy - przestały strzelać, kiedy o godz. 13.30 kobziarz, Lovât i pierwsi komandosi pojawili się na podjeździe do mostu. Lord Lovât spóźnił się więc o półtorej godziny, za co nie omieszkał przeprosić ludzi Howarda i spadochroniarzy 7 batalionu. O godz. 18.00 nad rejonem Ranville - Benouville pojawi­ ło się 500 samolotów transportowych i szybowców, prze­ wożących 6 brygadę szybowcową, która wchodziła w skład 6 dywizji spadochronowej. Na lądowisku przygotowanym na północ od Ranville, oczyszczonym już ze „szparagów Rommla" i z krzewów, siadały kolejno duże szybowce, mogące przewozić nawet lekkie działka. Z samolotów transportowych zrzucono także ze spadochronami wiele zasobników ze sprzętem. W ciągu dwu natępnych godzin w rejonie Ranville wylądowało 2 tys. żołnierzy 6 brygady, dowództwo 6 dywizji i jej służby tyłowe. Lądowisko było dosłownie zasłane szybowcami, częściowo zresztą uszko­ dzonymi. 6 brytyjska dywizja spadochronowa, mimo początko­ wych trudności, w pełni wykonała powierzone jej zadanie. Żołnierze owej dywizji utrzymali most Pegaza, most na

rzece Orne, a także wzgórza leżące po wschodniej stronie tej rzeki. Sukces ten został jednak okupiony znacznymi stratami. Kilkuset spadochroniarzy, którzy zagubili się zaraz po lądowaniu, wzięto do niewoli. Niektórzy, znalazł­ szy się daleko za liniami niemieckimi, musieli ukrywać się przez kilka dni, nim wreszcie dotarli do swoich. Dotkliwe straty poniosła też grupa, która otrzymała zadanie zdoby­ cia baterii „Merville". Jak się zresztą okazało, bateria ta nie była wcale groźna dla brytyjskiej marynarki wojennej. Dowódca 6 dywizji gen. Gale pocieszał się jednak stwier­ dzeniem, że ofiarność jego żołnierzy, mimo wszystko, nie poszła na marne. Stare działa polowe z pierwszej wojny światowej, w które była uzbrojona bateria „Merville", mogły przecież ostrzeliwać plażę „Sword" i wspierać obrońców Ouistreham. Zniszczenie owej baterii ocaliło zapewne życie wielu żołnierzy brytyjskich walczących na plaży „Sword".

SAINTE MERE EGLISE

Na prawym skrzydle wojsk inwazyjnych miały działać dwie doborowe amerykańskie dywizje spadochronowe - 82 i 101. Od postawy tych dywizji zależał w dużym stopniu los żołnierzy, którzy w kilka godzin później mieli lądować na plaży „Utah", leżącej we wschodniej części półwyspu Co­ tentin. Od dawna było wiadomo, że Niemcy zablokowali śluzy na rzekach Merderet i Douve, powodując w ten sposób zatopienie tysięcy hektarów w pasie nadbrzeżnym. Woda zalała większość lokalnych dróg i dlatego też z plaży „Utah" prowadziły teraz w głąb lądu tylko cztery szlaki. Były to jedyne drogi, jakimi mogły posuwać się wojska inwazyjne. Od wybrzeża ku osadzie Pouppeville prowadził szlak nr 1, od rybackiej osady La Madeleine do wioski Sainte Marie du Mont - szlak nr 2, od wybrzeża ku Audouville la Hubert - szlak nr 3, a od wybrzeża ku Saint Martin de Varreville - szlak nr 4. Gdyby Niemcom udało się utrzymać te drogi, to wówczas wojska inwazyjne znala­ złyby się w pułapce, zablokowane na niewielkim odcinku

wybrzeża. Tu łatwo padłyby ofiarą artylerii i wojsk pancer­ nych nieprzyjaciela 1. Alianci musieli więc za wszelką cenę opanować te cztery drogi wiodące z plaży „Utah" w głąb lądu, a także wspom­ niane miejscowości, z których prowadziły już inne szlaki komunikacyjne. Zadanie to otrzymała 82 dywizja spado­ chronowa, w skład której wchodziły 505, 507 i 508 pułk spadochronowy. Zadanie 101 dywizji spadochronowej (pułki 501, 502 i 506) było równie ważne. Miała ona już w pierwszych godzinach inwazji opanować rejon miasta Carentan, przez które przebiegała droga z Paryża do Cherbourga. Opa­ nowanie Carentan pozwalało zablokować spodziewane przeciwuderzenie niemieckie na wiele kilometrów przed plażą „Utah". Gdyby spadochroniarzom 101 dywizji udało się powstrzymać nieprzyjaciela przez kilka dni, powodzenie operacji inwazyjnej na plaży „Utah" byłoby zapewnione. Początkowo zakładano, że spadochroniarze 101 dywizji obsadzą rozległe wzgórze w rejonie Saint Sauveur le Vi­ comte, dominujące nad doliną Bameville. Kiedy jednak zrobiono zdjęcia lotnicze tego terenu (wykonano je z nie­ wielkiej wysokości o zachodzie słońca, tak aby były wido­ czne cienie przeszkód terenowych), okazało się, że całe to wzgórze nie tylko zostało zasłane pniami drzew, ale rów­ nież zaminowane, o czym świadczyły liczne druciane prze­ wody2. Co więcej, pod koniec maja rozpoznanie lotnicze stwierdziło, że do rejonu Carentan przybyła 91 niemiecka dywizja piechoty, co zasadniczo zmieniało sytuację. Było oczywiste, że 101 dywizji spadochronowej nie uda się zdobyć Carentan. Dlatego też w ostatniej chwili wyznaczo1 A. R e n a u d , Sainte Merę Eglise, premierę tete de pont du derb arąuement, Monaco 1946, s. 81. 2S. M a r s h a l l , L'invasion aeroportee en Normandie, Paris 1968,

s. 9-37.

no spadochroniarzom inne zadanie. Mieli oni teraz opano­ wać oba brzegi rzek Merderet i Douve i wykorzystując te przeszkody wodne powstrzymać ewentualne niemieckie przeciwuderzenie. Gdyby napór nieprzyjaciela okazał się wyjątkowo silny, spadochroniarze mieli wysadzić w powie­ trze mosty na tych rzekach i w ten sposób powstrzymać wroga. Szanse powodzenia całej tej operacji desantowej uważa­ ne były za tak nikłe, że 5 czerwca po południu marszałek lotnictwa Leigh-Mallory udał się do Eisenhowera, by skło­ nić go do rezygnacji ze zrzucenia 82 i 101 dywizji na półwysep Cotentin. Marszałek tłumaczył, że rejon, w któ­ rym mają być zrzuceni spadochroniarze, jest zalany wodą i że z pewnością wielu z nich utopi się w momencie lądowania. Leigh-Mallory wskazywał także na to, że nie­ miecka artyleria przeciwlotnicza na półwyspie Cotentin jest bardzo silna. Bez wątpienia część samolotów i szybowców zostanie trafiona jej pociskami. Wreszcie - dowodził - wia­ try wiejące nad półwyspem Cotentin są tak gwałtowne, że nieuchronnie rozproszą spadochroniarzy. Marszałek ob­ liczał, że straty obu dywizji mogą sięgać 80 procent. Z drugiej jednak strony Eisenhower musiał uwzględnić żądania Montgomery'ego, który obawiał się, że nadbrzeż­ ne błota i rozlewiska mogą ułatwić nieprzyjacielowi za­ blokowanie oddziałów inwazyjnych na plaży „Utah". Dla­ tego też nie cofnął rozkazów wydanych 82 i 101 dywizji. Podobnie jak Leigh-Mallory Eisenhower był przekonany, że straty obu dywizji będą ogromne. 5 czerwca wieczorem udał się na lotnisko Newbury, gdzie spadochroniarze 82 i 101 dywizji zajmowali miejsca w samolotach. Jak twier­ dzą świadkowie, Eisenhower „ze łzami w oczach" obser­ wował ich start na południe3. W operacji desantowej miało uczestniczyć 13 tys. spado3

H i n e, op. cit., s. 47.

chroniarzy obu dywizji. Jako pierwsze pojawiły się nad półwyspem Cotentin samoloty przewożące zwiadowców. Ich zadaniem było oznakowanie czterech lądowisk dla żołnierzy 82 i 101 dywizji oraz dodatkowego lądowiska, przeznaczonego dla szybowców ze sprzętem. Zwiadowcy wylądowali jednak z dala od celu i wytyczyli lądowiska w przypadkowych miejscach, które nie bardzo nadawały się do przyjęcia desantu. W jakiś czas po zwiadowcach wystartowała z lotnisk południowej Anglii wielka armada powietrzna złożona z 925 samolotów transportowych i szybowców, która skie­ rowała się najpierw ku Wyspom Normandzkim. Nad Jer­ sey i Guernsey po raz pierwszy samoloty zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię przeciwlotniczą. Po raz drugi nieprzyjacielska obrona przeciwlotnicza ostrzelałaje w mo­ mencie przekraczania linii wybrzeża. Aby uniknąć trafie­ nia, piloci musieli wykonywać gwałtowne manewry. W tym momencie rozerwał się zwarty szyk maszyn. Kilka samolo­ tów zostało trafionych4. Lądowanie odbywało się w bardzo trudnych warunkach. Na skutek silnego ostrzału i panujących ciemności (pułap chmur był bardzo niski) piloci nie mogli odnaleźć lądo­ wisk. Żaden z nich nie dostrzegł znaków rozłożonych na ziemi przez zwiadowców. Wielu prowadziło swe samoloty ze zbyt dużą szybkością i dawało sygnał do skakania na wyczucie. Spadochroniarze lądowali więc w zdecydowanej więk­ szości nie tam, gdzie przewidywał to plan operacji. Cała ta strefa nazywana „bocage normand" składała się z niewiel­ kich pól obramowanych wysokimi miedzami, które poras­ tały gęste chaszcze. Lądujący w obrębie takiego pola spa­ dochroniarz nie mógł się zorientować, gdzie się znajduje. Kiedy bowiem docierał do wysokiej miedzy, dostrzegał 4

L e m o n n i e r , op. cit., s . 106-120.

przed sobą identyczne pole, również obramowane zaroś­ lami. W wyniku tego większość spadochroniarzy w pierw­ szych chwilach po lądowaniu miała wrażenie, że działa w zupełnej izolacji, bez kontaktu z kolegami. Spadochroniarze zaczęli szukać się wzajemnie, używając do tego tzw. świerszczy, w które wyposażono ich przed startem. Były to proste metalowe urządzenia - właściwie zabawki - które po naciśnięciu wydawały ostry dźwięk, podobny do głosu świerszcza. Jeden taki dźwięk był syg­ nałem, że ten, kto go wydaje, jest żołnierzem amerykań­ skim. Należało na to odpowiedzieć dwoma dźwiękami. Wielu spadochroniarzy - tak jak to przewidywał marsz. Leigh-Mallory - utonęło zaraz po wylądowaniu. Głębo­ kość wody na zalanych polach i łąkach wynosiła przecięt­ nie 90 cm. Były jednak miejsca o głębokości 3 m. Spado­ chroniarze topili się zresztą nawet w stosunkowo płytkiej wodzie, nie mogli bowiem natychmiast po wylądowaniu stanąć na nogi. Każdy z nich był obciążony 30-kilogramowym ładunkiem. Prawdziwą tragedią było to, że zwiad lotniczy nie rozpoznał wszystkich zalanych terenów. W nie­ których miejscach trawa była tak wysoka, że wystawała nad metrowej głębokości rozlewiskami. Na zdjęciach lot­ niczych wyglądało to na normalną łąkę, świetnie nadającą się do lądowania. Nad kilkoma takimi pozornymi łąkami zrzucono spadochroniarzy5. Wkrótce po pierwszej fali spadochroniarzy wylądowały szybowce. W trakcie przygotowań do inwazji zlekceważo­ no groźbę zderzenia się szybowców z wysokimi miedzami. Był to błąd, albowiem w czasie lądowania część szybowców rozpadła się na skutek zderzenia z miedzą, powodując śmierć wielu spadochroniarzy. Tak właśnie zginął zastępca dowódcy 101 dywizji, gen. Don Pratt. W tych pierwszych godzinach po lądowaniu nie działał 5

P e r r a u l t , Le Grand..., s . 194-201.

zupełnie system dowodzenia. Dowódca 101 dywizji, gen. Maxwell Taylor, wylądował zupełnie sam na jednym z po­ letek obramowanych wysoką miedzą. Po kwadransie od­ nalazł za pomocą świerszcza pierwszego ze swych żoł­ nierzy. Obaj byli tak uradowani, że rzucili się sobie na szyję. Po godzinie Taylor zdołał skupić wokół siebie kilku­ nastu ludzi, z których większość stanowili oficerowie jego sztabu. Żołnierze niemal wszystkich batalionów i kompanii roz­ proszyli się w czasie lądowania na znacznej przestrzeni. Niektórzy spadochroniarze, opuściwszy zbyt późno samo­ loty, wylądowali nawet o 40 km od wyznaczonych rejo­ nów. 70 ludzi ze 101 dywizji znalazło się aż w Graignes w kantonie Saint Jean de Daye, gdzie w następnych godzi­ nach przyszło im bronić się przed kilkuset SS-manami. Większość spadochroniarzy zginęła w tej walce, kilku prze­ chowała ludność cywilna. Oficerowie zaraz po wylądowaniu starali się zebrać wo­ kół siebie jak największą liczbę żołnierzy. Zatarły się po­ działy na jednostki, tworzyły się ad hoc nowe oddziały. Oznaczało to, że żołnierze dowodzeni przez nie znanych im oficerów mieli wykonać zadania, o których nikt im przed­ tem nie mówił i do których byli zupełnie nie przygotowani. W czasie lądowania stracono 60 procent broni i sprzętu6. Zadanie 82 dywizji polegało na uchwyceniu przyczółka nad rzeką Merderet i opanowaniu ważnego węzła dróg w miasteczku Sainte Merę Eglise. Pierwsza część zadania była niewykonalna ze względu na rozproszenie ludzi. W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabrało opanowanie Sain­ te Merę Eglise. W pobliżu tego miasteczka miał wylądować 3 batalion 505 pułku spadochronowego. Powinien on natychmiast 6 C h . W i l m o t , La lutte pour l'Europę. Bataille de Normandie, Paris 1964, s. 25.

zorganizować obronę od południa i wschodu. W pół godzi­ ny później 2 batalion tego pułku miał obsadzić północną część Sainte Merę Eglise. 1 batalion 505 pułku otrzymał natomiast rozkaz zajęcia mostów na rzece Merderet w miej­ scowościach Fiere i Chef du Pont. Ok. godz. 1.30 w rejonie Sainte Merę Eglise pojawili się pierwsi spadochroniarze. Wiatr zniósł kilkudziesięciu z nich nad samo miasteczko, w którym stacjonował nie­ wielki garnizon niemiecki. Wielu spadochroniarzy zginęło od kul przeciwnika jeszcze w powietrzu bądź też w chwili, gdy zawieszeni na drzewach lub dachach próbowali uwol­ nić się ze spadochronów. Dowódca 3 batalionu, ppłk Edward Krause, zdołał zebrać zaledwie czwartą część swych ludzi. W trakcie zbliżania się do Sainte Merę Eglise rozkazał swym podkomendnym, aby nie- zajmowali się przeszukiwaniem domów, ale poprzez cmentarz i ogrody kierowali się bezpośrednio ku rynkowi. Polecił im także, aby w żadnym wypadku nie używali broni palnej, a jedynie noży i granatów. W ten sposób w nocnych ciemnościach byłoby wiadomo, że ten, kto strzela, jest nieprzyjacielem i można go zlikwidować granatem. Po krótkiej walce 3 batalion zajął o godz. 4.30 miastecz­ ko. Jego żołnierze wywiesili na dzwonnicy kościoła flagę, która już poprzednio powiewała nad Neapolem, wyzwolo­ nym przez spadochroniarzy 505 pułku przed rokiem. W pobliżu Sainte Merę Eglise przebiegała linia kolejowa Paryż-Cherbourg, której nasyp stanowił wąską nitkę su­ chego terenu pośrodku obszaru zalanego wodą. Nie opo­ dal tej linii znajdował się domek dróżnika nr 14, w którym mieszkała rodzina Dubosą. Wkrótce po wylądowaniu pier­ wszej grupy żołnierzy amerykańskich do owego domku zapukał jeden ze spadochroniarzy. Pod wpływem jego sugestii stary Dubosą zapalił swą karbidową lampę dróż­ nika, która miała stanowić dla pływających w wodzie

spadochroniarzy znak, że właśnie w tym kierunku znajduje się jakieś domostwo. Światło tej lampy było jednak słabo widoczne. Wówczas to 11 -letnia córka Dubosąa, Genevie­ ve, wpadła na lepszy pomysł. Dołożyła mianowicie drewna do kuchennego pieca i w chwilę później z komina poczęły się sypać iskry widoczne z odległości kilku kilometrów. Dubosą, którego spadochroniarz nauczył naprędce trzech słów po angielsku, wyciągnął z szopy swoją łódź rybacką i wypłynął nią na rozlewisko. „Come here, boys"! „Come here, boys"! - wołał co chwila. W ten sposób ta dzielna kolejarska rodzina uratowała 350 żołnierzy 82 dywizji. W 33 lata po wojnie Genevieve Dubosą, nosząca już wówczas po mężu nazwisko Troszczyńska, otrzymała wysokie odznaczenie od rządu Stanów Zjednoczonych7. Zwiadowcy zrzuceni wkrótce po północy mieli duże trudności z oznakowaniem lądowiska koło osad Amfreville i Picauville. Dlatego też większość spadochroniarzy, którzy powinni wylądować w tej strefie, znalazła się daleko poza nią. Część żołnierzy 505 pułku skakała na wschód od linii kolejowej. Spadochroniarze ci długo nie mogli zorientować się, gdzie się znajdują, nim wreszcie natrafili na tę linię, zresztą jedyną w okolicy. Dowódca jednej z brygad 82 dywizji, gen. James Gavin, wylądował na wschód od Amfreville, podobnie jak wielu żołnierzy 507 pułku. Spadochroniarze z 508 pułku trafili bardziej na południe. Wszędzie trzeba było się bić z od­ działami niemieckimi, które mimo zaskoczenia stawiały zaciekły opór i niejednokrotnie przechodziły do kontr­ ataków. Przez jakiś czas amerykańscy spadochroniarze utrzymywali przyczółek nad rzeką Merderet w osadzie Fiere, ale pod naporem przeciwnika musieli go opuścić. Jedno z zadań 101 dywizji polegało na opanowaniu śluzy 7

G . D u b o s ą , Bye, bye, Genevieve, P a r i s 1978, s. 128-129.

w la Barąuette, której zamknięcie pozwoliło Niemcom utrzymywać wysoki stan wody na zalanych terenach wschodniej części półwyspu Cotentin. Zadanie to powie­ rzono grupie płk. Johnsona liczącej 150 ludzi. Zupełnym przypadkiem wylądowała ona we właściwym miejscu. Stało się tak dlatego, że zatrzask linki spadochronowej jednego z żołnierzy zaciął się na chwilę przed skokiem i zanim Amerykanie mogli opuścić samolot, maszyna przeleciała kilka kilometrów. Pilot zapalił czerwone światło - sygnał do skoku, o dwie minuty za wcześnie i gdyby nie owo zacięcie, żołnierze Johnsona wylądowaliby bardzo daleko od celu. Amerykanom udało się zająć śluzę praktycznie bez wal­ ki. Stało się to jeszcze przed świtem. Wkrótce potem jednak na śluzie położyła ogień niemiecka artyleria. Żoł­ nierze płk. Johnsona musieli drogą radiową zażądać pomo­ cy okrętu wojennego „Quincy", który ogniem swych dział zmusił niemieckie baterie do milczenia. Nie mając jeszcze łączności z większością oddziałów swej dywizji, gen. Maxwell Taylor zdecydował się osobiście wykonać zadanie, które uważał za najważniejsze. Postano­ wił mianowicie opanować osadę Pouppeville i w ten sposób zapewnić wojskom inwazyjnym kontrolę nad przynajmniej jedną z czterech polnych dróg wiodących od wybrzeża. Oddział, który zebrał, był dosyć szczególny. W jego skład wchodziło kilkudziesięciu żołnierzy i niewiele mniej ofi­ cerów, m.in. gen. Tony McAuliffe, płk Gerald Higgins i ppłk Pappas. Ok. godz. 6.00 oddział ten uderzył z Hiesville na Pouppeville. Miejscowości tej broniła kompania z 1058 pułku grenadierów. Po godzinie zaciętej walki Pouppeville zostało opanowane. Do niewoli wzięto 39 żoł­ nierzy niemieckich. Pierwszego dnia inwazji obie dywizje spadochronowe stoczyły dziesiątki drobnych potyczek z niewielkimi siłami przeciwnika, wygrywając większość z nich. W ten sposób

spadochroniarze związali na kilka godzin 91 niemiecką dywizję piechoty. Nie mogła ona uderzyć na plażę „Utah" i zagrozić lądującym tam oddziałom. 91 dywizja piechoty była specjalnie przeszkolona do walki ze spadochroniarzami. Szczęśliwym trafem grupa żołnierzy amerykańskich ostrzelała jeszcze przed świtem konwój niemiecki zdążający do rejonu, w którym wylądo­ wali spadochroniarze. W tej potyczce zginął dowódca 91 dywizji, wskutek czego w ciągu najbliższych kilku godzin jej działania były nie skoordynowane.

PLAŻA „UTAH"

Plaża „Utah" znajdowała się we wschodniej części półwys­ pu Cotentin, w pobliżujego nasady, po obu stronach drogi prowadzącej w głąb lądu, ku osadzie Audouville la Hubert. Podzielono ją na dwa sektory - „Tarę Green", położony na północ od wspomnianej drogi, i „Uncle Red", znaj­ dujący się na południe od niej. W pierwszym dniu inwazji na plaży tej miała wylądować tylko 4 amerykańska dywizja piechoty. W następnych dniach powinny tu znaleźć się kolejno 90, 9 i 79 dywizja. Dywizje te tworzyły 7 korpus gen. Collinsa. Zadanie 4 dywizji w dniu „ D " polegało na opanowaniu plaży, wydostaniu się ze strefy nadbrzeżnej, połączeniu się ze spadochroniarzami 82 i 101 dywizji oraz podejściu do Carentan. 7 czerwca dywizja powinna już zdobyć Carentan i w ten sposób nawiązać łączność z wojskami amerykań­ skimi, które miały wylądować na plaży „Omaha" w depar­ tamencie Calvados. W operacji lądowania na plaży „Utah" wzięło udział 865 okrętów wojennych i jednostek transportowych, podzielo­ nych na dwanaście konwojów. Cała ta flota miała do przebycia nieco dłuższą trasę, niż to było w wypadku

innych zgrupowań. Dlatego też wchodzące w jej skład okręty i jednostki transportowe zaczęły zbierać się już 3 czerwca. Na miejsce koncentracji stawiły się o świcie 5 czerwca, a w godzinach popołudniowych wypłynęły na dosyć szeroki tor wodny, oczyszczony uprzednio z min przez brytyjskie trałowce. O godz. 4.30 6 czerwca niewielki oddział żołnierzy 4 dy­ wizji wylądował na wyspach Saint Marcouf, które znajdują się o kilkanaście kilometrów na wschód od półwyspu Cotentin. Przypuszczano, iż wyspy te są bronione przez Niemców i że nieprzyjaciel może tam mieć baterię dział. Bateria ta mogłaby stanowić duże zagrożenie dla floty inwazyjnej. Niemcy nie umieścili na wyspach swojego gar­ nizonu, ale za to zaminowali je. W ciągu pierwszej godziny po lądowaniu na Saint Marcouf Amerykanie stracili na minach 15 zabitych, nie licząc rannych. O godz. 5.50 rozpoczął się ostrzał artyleryjski niemiec­ kich umocnień nadbrzeżnych prowadzony z dział okrę­ towych. W dziesięć minut później pojawiło się falami 276 bombowców, które zrzuciły 4404 bomby 125-kilogramowe. Pułap chmur był bardzo niski i większość pilotów zdecydo­ wała się lecieć nad wybrzeżem na wysokości zaledwie 300 m. Dzięki temu właśnie efekty owego nalotu były wyjąt­ kowe. Niemieckie kazamaty i bunkry zostały w znacznej mierze zniszczone bądź też poważnie uszkodzone. Już o godz. 5.00 rozpoczęły się bezpośrednie przygoto­ wania do lądowania. W odległości 3 mil od plaży żołnierze 4 dywizji zaczęli schodzić po linowych drabinkach i siat­ kach do barek inwazyjnych. Morze było bardzo wzburzo­ ne, wskutek czego wielu Amerykanów cierpiało na morską chorobę. Panował dotkliwy ziąb, nastroje wśród żołnierzy były nie najlepsze. Na szczęście w szeregach 4 dywizji piechoty znajdował się gen. Theodore Roosevelt - daleki kuzyn ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Ów generał był jedną

z najbarwniejszych postaci w armii amerykańskiej. Bardzo odważny, był uwielbiany przez żołnierzy m.in. za koleżeń­ ski stosunek do nich i nieprzestrzeganie formalnej dyscyp­ liny. Właśnie owo nieprzestrzeganie dyscypliny stało się przyczyną odwołania go z 1 dywizji piechoty, w której szeregach walczył w rejonie Morza Śródziemnego. Teraz, ulegają: usilnym prośbom gen. Roosevelta, gen. Omar Bradley przydzielił go do 4 dywizji jako zastępcę dowódcy. Theodore Roosevelt, aby podtrzymywać żołnierzy na du­ chu, zajął miejsce w pierwszej barce inwazyjnej. Operacja lądowania na plaży „Utah" początkowo nie przebiegała sprawnie. Jeden z okrętów wojennych, który miał wziąć na hol kilka barek i doprowadzić je do sektora „Uncle Red", został unieruchomiony w wyniku wkręcenia się koła ratunkowego w śrubę napędową. Wkrótce potem jedna z barek wyleciała na minie, inna zaś zatonęła. Płyną­ cym w kierunku plaży barkom i jednostkom transpor­ towym - ze zrozumiałych względów - nie pozwalano zatrzymywać się w celu ratowania tonących. Zająć się tym miały specjalnie wyznaczone kutry, które znajdowały się na końcu długiego ugrupowania jednostek desantowych. Pozostawienie tonących - zdawałoby się - ich własnemu losowi oddziaływało deprymująco na żołnierzy i tak już wymęczonych morską chorobą i skostniałych z zimna. Traf chciał, że wyleciał na minie okręt patrolowy, płyną­ cy po lewej stronie konwoju, który wskazywał drogę i wy­ znaczał lewy skraj ugrupowania. Jednocześnie dosyć silny prąd morski, którego nie uwzględniono podczas opracowy­ wania planów desantu na plaży „Utah", począł spychać jednostki transportowe i barki coraz wyraźniej na połu­ dnie. W wyniku tego lądowanie nastąpiło nie tam, gdzie zakładał to plan, ale o 1800 m na południe, bliżej nasady półwyspu. Jako pierwsi wylądowali żołnierze 2 batalionu 8 pułku piechoty. Mówiono im, że będą mieć przed sobą drogę nr

3 prowadzącą w głąb wybrzeża. Tymczasem teren, w któ­ rym przyszło im działać, wyglądał zupełnie inaczej, niż to było na makietach i zdjęciach lotniczych. W parę minut później wylądował 1 batalion tego pułku, który nie mógł odnaleźć niemieckich blokhauzów w Varreville, znajdują­ cych się przecież o 2 km bardziej na północ2. Gen. Roosevelt zorientował się szybko, że nastąpiła pomyłka. Nie było już możliwości ponownego załadowa­ nia się na barki i powtórnego lądowania w rejonie położo­ nym bardziej na północ. W tej sytuacji gen. Roosevelt podjął decyzję, że 4 dywizja będzie lądować właśnie tutaj, w nie znanym sobie terenie. Była to decyzja szczęśliwa, albowiem okazało się, że ta część wybrzeża tworzy coś w rodzaju zatoczki, a ponadto Niemcy mieli tu wyraźnie słabszą obronę niż w rejonie Varreville. Dopiero znacznie później, już po wojnie, dowiedziano się, że miejsce to było wręcz idealne do przeprowadzenia desantu. Do roku 1939 właśnie w tej zatoczce lądowali w czasie letnich manewrów absolwenci Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej, ćwicząc niezmiennie to samo zadanie - odcięcie półwyspu Cotentin od reszty Francji i opanowanie Cherbourga. Było to rów­ nież zadanie 7 korpusu gen. Collinsa. Na tym odcinku wybrzeża było niewiele umocnień nie­ mieckich. Znajdowały się tu tylko kazamaty - W 2 i W 5, bronione przez wzmocnione plutony piechoty. Już o godz. 1.30 ich załogi stoczyły pierwszą walkę ze spadochronia­ rzami 101 dywizji, którzy wylądowali na samej plaży bądź też na płyciznach. 11 z nich utonęło, kilkunastu innych zaś dostało się do niewoli i było przetrzymywanych w kazama­ cie W 5. Ok. godz. 4.00 jeńcy amerykańscy zażądali od komendanta tej kazamaty, por. Jahnkego, odstawienia ich na tyły. Gdy ten, zaintrygowany, zaczął ich przesłuchiwać, dowiedział się, że za godzinę artyleria okrętowa rozpocznie 1

T u t e , op. cit., s . 181.

ostrzał niemieckich umocnień nadbrzeżnych. Żołnierze nie­ przyjaciela byli więc uprzedzeni i zajęli miejsca w betono­ wych schronach. Ogień dział okrętowych był jednak wyjąt­ kowo celny. Po 30 minutach ostrzału w obu kazamatach zostały zniszczone niemal wszystkie działa i karabiny ma­ szynowe. Większość żołnierzy niemieckich zginęła bądź została ranna. Dlatego też lądujący żołnierze 8 pułku piechoty amerykańskiej praktycznie nie napotkali oporu. Bezpośrednio za piechotą wylądowało 8 czołgów-amfibii, a zaraz po nich buldożery, które przystąpiły do lik­ widacji przeszkód terenowych na plaży i płyciznach. O godz. 8.00 na plaży „Utah" znajdowały się cztery bataliony piechoty, a w dwie godziny później było ich już sześć2. Na rozkaz gen. Roosevelta 1 batalion 8 pułku piechoty uderzył na rybacką osadę La Madeleine i wyparł stamtąd niewielki garnizon niemiecki. Następnie posunął się w głąb lądu drogą nr 3 i pod koniec dnia dotarł do Tourgeville. 3 batalion osiągnął wieczorem rejon położony na południe od Sainte Merę Eglise i nawiązał kontakt ze znajdującymi się tam spadochroniarzami 82 dywizji. 2 batalion nato­ miast, posuwający się drogą nr 2, dotarł w południe do osady Pouppeville, która już wcześniej została opanowana przez grupę gen. Maxwella Taylora. W ten sposób 4 dywi­ zja połączyła się z obu dywizjami spadochronowymi. 12 pułk piechoty z 4 dywizji pod wieczór osiągnął miasteczko Beuzeville au Plain. 1 i 2 batalion 22 pułku piechoty zajęły natomiast Saint Martin de Varreville i Saint Germain de Varreville. W czasie gdy żołnierze gen. Roosevelta posuwali się w głąb lądu, alianckie samoloty bombowe stawiały zasło­ nę dymną wzdłuż plaży. Chciano w ten sposób osłonić własne okręty wojenne przed niemiecką artylerią. Zada2

L e m o n n i e r , op. cit., s . 1 3 9 - 142.

nie to powierzono m.in. dwu eskadrom francuskim. Nie­ stety, w trakcie stawiania zasłony zostały trafione samo­ loty sierż. Boissieux oraz por. Jouberta des Houchesa. Obaj piloci nie mogli więc zrzucić bomb dymnych i w wie­ lokilometrowej zasłonie powstały dwie dziury. Wystarczyło to, aby obserwatorzy niemieckiej baterii „Saint Marcouf znajdującej się w miejscowości Crisbecq mogli dostrzec aliancki okręt „Corry". Dowódca tego okrętu, kpt. George Hoffman, po pierwszych strzałach próbował wyjść spod nieprzyjacielskiego ognia, ale, ze względu na płytką wodę i możliwość nadziania się na skały, musiał manewrować bardzo wolno. Udało mu się wprawdzie uniknąć trafienia, ale jego okręt wpadł na minę i zatonął. Hoffman jako ostatni zszedł z jednostki. Spośród 284 członków załogi zginęło 13.

KRWAWA PLAŻA „ O M A H A "

5 korpus amerykański gen. Leonarda Gerowa miał lądo­ wać na plaży „Omaha", położonej najdalej na zachód ze wszystkich czterech plaż departamentu Calvados. W pierw­ szym dniu inwazji na plaży tej powinna wylądować 1 dywi­ zja piechoty („Wielka Czerwona Jedynka") gen. Clären ce'a Huebnera oraz część 29 dywizji piechoty gen. Charlesa Gerharda. 7 czerwca miano natomiast przewieźć na ląd resztę 29 dywizji oraz 2 dywizję piechoty („Głowa In­ dianina"). Plaża „Omaha", o długości 6500 m, rozciąga się od Coleville sur Mer na wschodzie aż do Vierville sur Mer na zachodzie. Plażę tę tworzy najpierw pas żwiru i kamieni, a następnie podmokły teren o szerokości 200 m. W przeci­ wieństwie do płaskiej plaży „Utah" jest ona zamknięta wzgórzami o wysokości 45 m. Wprawdzie piechota mogła wedrzeć się na nie bez specjalnych trudności, ale było to niemożliwe w wypadku czołgów i samochodów. Jedyną drogę dla pojazdów mechanicznych stanowiły cztery wąs­ kie dolinki, wyżłobione przez płynące nimi strumienie. Pierwsza z tych dolinek prowadziła w głąb lądu, do mias­ teczka Colleville, druga i trzecia - do osady Saint Laurent,

a czwarta - do Vierville. Na wschodnim i zachodnim krańcu plaży „Omaha" wznoszą się strome urwiska, ciąg­ nące się przez kilkanaście kilometrów. Plaża ta stanowi jedyne dogodne miejsce do lądowania na odcinku wielu kilometrów \ Na wschodnim i zachodnim krańcu plaży „Omaha" Niemcy zbudowali potężne, betonowe kazamaty. Od stro­ ny morza grubość ich betonowej powłoki przekraczała 6 m. Umieszczone w tych kazamatach działa nie mogły prowadzić ognia w stronę morza, lecz za to były całkowicie zabezpieczone przed ostrzałem artylerii okrętowej. Usta­ wiono je w taki sposób, aby mogły ostrzeliwać plażę i dosyć szeroki pas płytkiej wody. Łącznie na plaży „Oma­ ha" Niemcy mieli 60 dział różnego typu, sporo moździerzy i karabinów maszynowych. Opracowany przez dowództwo alianckie plan lądowania dzielił plażę „Omaha" aż na osiem sektorów. Były to patrząc od wschodu: sektor „Fox Red" (znajdujący się na wprost osady Grand Hameau), „Fox Green" (na wprost Colleville), „Easy Red" (między Colleville i Saint Laurent), „Easy Green" (na wprost Saint Laurent), „Dog Red" (na zachód od Moulins), „Dog White" (na wprot Hamel du Pretre), „Dog Green" (na wprost Vierville) i „Charlie" (na zachód od Vierville). Każdy z tych sektorów miał być atakowany w pierwszej fazie lądowania siłami kompanii piechoty2. Plan aliancki zakładał, że od godz. 5.50 do 6.27 trwać będzie artyleryjski ostrzał pozycji niemieckich od strony morza. Od godz. 6.00 do 6.25 przewidywano bombar­ dowanie z udziałem 440 samolotów. O godz. 6.29 na plaży miały wylądować 64 czołgi-amfibie typu DD z 743 batalio­ nu pancernego. W minutę później zamierzano przewieźć na 1 2

H o w a r t h , op. cit., s. 133. A . P i p e t , D'Omaha a St. Ló, Bayeux 1980, s. 5.

ląd 35 zwykłych czołgów bojowych i 16 buldożerów, prze­ znaczonych do usuwania przeszkód terenowych. Jedno­ cześnie na plaży „Omaha" miało wylądować osiem kom­ panii piechoty - każda w innym sektorze. Łącznie w tej fazie operacji uczestniczyłoby 1450 piechurów. O godz. 6.32 specjalna jednostka saperska, złożona w połowie z marynarzy-komandosów, miała przystąpić do wytyczania przejść w polach minowych. Na wykonanie tego zadania dano saperom 30 minut. O godz. 7.00 miały lądować dalsze oddziały piechoty, a o godz. 8.00 - artyleria. Wszystko to wymagało ogromnej precyzji, zarówno jeśli idzie o miejsce lądowania poszczególnych jednostek, jak i czas. W przeciwieństwie do plaży „Utah", gdzie użyto lekkich bombowców Marauder, plażę „Omaha" miały bombar­ dować ciężkie bombowce Liberator. Samoloty tego typu mogły w czasie bombardowania być naprowadzane na cel przez samego pilota lub według wskazań przyrządów po­ kładowych. Z doświadczenia wiadomo było, że ta druga metoda jest bardzo często zawodna. Niemniej jednak,po­ nieważ warunki atmosferyczne były fatalne i nad plażą „Omaha" utrzymywał się niski pułap chmur, dowództwo alianckie wydało rozkaz, aby piloci korzystali ze wskazań przyrządów pokładowych. Polecono im także, aby, uwzglę­ dniając możliwość błędu, zrzucali bomby o 20 sekund później, niż wynikałoby to z namiarów owych przyrzą­ dów3. Zgodnie z założeniami planu o godz. 6.00 pojawiły się nad plażą „Omaha" pierwsze formacje Liberatorów. Piloci nie zdecydowali się zejść poniżej pułapu chmur, a więc na wysokość 300 m, tak jak to uczynili ich koledzy bombar­ dujący plażę „Utah". W konsekwencji zrzucili bomby w ogóle nie widząc celów. Spadły one daleko poza pasem nadbrzeżnych umocnień - niektóre nawet w odległości 3

Blond, op. cit., s. 150-155.

5 km od linii brzegowej. Umocnienia przeciwnika nie doznały żadnych, nawet najmniejszych uszkodzeń. Co wię­ cej, żadna z bomb nie spadła na samą plażę, a przecież aliancki plan zakładał, że powstaną na niej liczne leje, w których będzie mogła się schronić własna piechota4. Ostrzał artyleryjski z morza prowadziły amerykańskie pancerniki - „Texas" i „Arkansas", francuskie krążowniki - „Georges Leygues" i „Montcalm", angielski krążownik „Glasgow" oraz amerykańskie niszczyciele - „Jeffers", „Glennon", „Gherardi", „Plunkett", „Blessman" i „Amesbury". Miały one ogółem wystrzelić 3500 pocisków o kalib­ rze od 127 do 355 mm. Ponadto z barek desantowych prowadziły ogień działa polowe, przygotowane do wysadze­ nia na ląd. Przewidywano, że wystrzelą one w ciągu 30 minut 9 tys. pocisków. Z 8 barek miano też ostrzeliwać wybrzeże za pomocą wyrzutni rakietowych. Morze było tego dnia wzburzone, co uniemożliwiało prowadzenie celnego ognia z barek desantowych. Dlatego też ostrzał dział polowych i wyrzutni rakietowych był zupeł­ nie nieskuteczny. Na domiar złego w rejonie planowanego lądowania utrzymywała się mgła, która ograniczała widocz­ ność. Kanonierzy obsługujący działa okrętowe mieli sporo kłopotów z odnalezieniem wyznaczonych celów. Ich ogień był na ogół zbyt krótki, a przy tym mało intensywny. Brakowało miejsca, by wprowadzić do akcji nowe okręty. Dodatkową niedogodnością utrudniającą lądowanie był sil­ ny wiatr północno-zachodni. Fale były wysokie i dochodziły nawet do 1,8 m. Ani barki, ani czołgi-amfibie nie były przy­ stosowane do takiego stanu morza. Stąd właśnie pierwszymi ofiarami operacji desantowej były załogi czołgów. Czołgi-amfibie typu DD rozlokowano na 16 barkach, po 4 na każdej. Połową tych barek dowodził por. Dean Rockwell, zawodowy bokser z Detroit, który nigdy przed4

H o w a i t h , op. cit., s . 136.

tem nie widział morza. Rzecz zdumiewająca, to właśnie on w czasie lądowania wykazał najwięcej zimnej krwi i roz­ wagi, dzięki czemu straty wśród podległych mu żołnierzy były o wiele mniejsze niż tam, gdzie dowodzili zawodowi oficerowie marynarki, pogardzający takimi jednostkami desantowymi, jak barki i uważający służbę na nich za dyshonor5. Barki z czołgami wyruszyły z Portland 5 czerwca w go­ dzinach rannych. Miały przed sobą 20 godzin drogi i to w wyjątkowo trudnych warunkach. Ich poszycie było dre­ wniane, stąd też trzeszczały one pod naciskiem fal i wyda­ wało się, że zaraz zatoną wraz z czołgami. W trakcie drogi doszło do kilku zderzeń barek, na szczęście niegroźnych. Większość marynarzy i czołgistów chorowała, a przy tym była pełna niepokoju. Obowiązywał rozkaz, by w wypadku wyjątkowo złej pogody doprowadzić barki niemal do sa­ mego wybrzeża, tak aby czołgi mogły zjechać do wody w miejscu, gdzie głębokość morza nie przekracza 1,5 m. Barki nie były jednak opancerzone, stąd też w tak niewiel­ kiej odległości od niemieckich stanowisk nawet ogień zwy­ kłej broni piechoty stanowił dla nich duże zagrożenie. O świcie 6 czerwca barki z czołgami minęły najpierw jednostki transportowe z piechotą, a potem linię okrętów wojennych przygotowujących się do otwarcia ognia. Na­ stępnie podzieliły się na dwie grupy po 8 barek. Barki dowodzone przez por. Rockwella popłynęły na zachód, pozostałe zaś na wschód. Morze było nadal wzburzone i Rockwell zdecydował, że trzeba podpłynąć aż do samego brzegu. Dowodzone przez niego barki szły jedna za drugą wzdłuż wybrzeża, a o godz. 5.30 wykonały nagły zwrot o 90 stopni i popłynęły prosto ku linii brzegowej. Dowódca drugiej grupy zdecydował się przystąpić do operacji desan­ towej w odległości 800 m od brzegu, jeszcze na głębokiej 5

Pipet, op. cit., s. 13.

wodzie. Wydał więc rozkaz opuszczenia przednich klap. Kolejno po klapach tych zaczęły zjeżdżać czołgi-amfibie. Pierwsze czołgi zatonęły niemal natychmiast. Niektóre przepłynęły 100 m, nim pogrążyły się w morzu. Załogi czołgów, które jeszcze pozostawały na barkach, widziały to, ale miały rozkaz zjechania z platform i płynięcia ku plażom. Ledwie jednak kolejne czołgi-amfibie znalazły się w wodzie, zaczęła się ona wdzierać poprzez płócienne pokrowce. Fale były tak wysokie, że przelewały się nad nimi. W paru wypadkach pokrowce rozdarły się na wy­ stających częściach barek 6. W ciągu niespełna 3 minut zatonęło 27 spośród 32 czołgów DD. Zginęło 135 ludzi zarówno spośród załóg czołgów, jak też tych, którzy próbowali ratować kolegów. W paru wypadkach z czołgu zdołał uratować się jeden czy dwu żołnierzy - nigdy cała załoga. Dowódca jednego z czołgów, sierż. Sertell, na chwilę przed zjechaniem z platformy zauważył, że pokrowiec jego amfibii rozdarł się. Wołano doń, aby pozostał na barce, bo próba płynięcia ku brzegowi w takich warunkach jest samobójstwem. Sertell odkrzyknął jednak, że „włączy pompę wodną" i dal rozkaz swemu kierowcy, by zjechał z platformy. W chwilę później czołg zniknął zalany przez fale. Tylko 2 czołgi dopłynęły do plaży. 3 inne ocalały zupeł­ nym przypadkiem. Były to czołgi nr 2, 3 i 4 z ostatniej barki. Pierwszy czołg spośród tych, które były przewożone na tej barce, zatonął prawie natychmiast po zjechaniu z platformy. Widziano jeszcze, jak załoga podpiera roz­ paczliwie własnymi plecami płócienną powłokę, starając się zmniejszyć napór wody i nie dopuścić do rozdarcia po­ krowca. Załoga drugiego czołgu przewożonego na tej barce chciała mimo wszystko wykonać rozkaz i zjechać z platfor6

H o w a r t h , op. cit., s . 143.

my. Kierowca zapuścił już silnik, ale w tym momencie barka uderzyła o jakąś przeszkodę i czołg nr 2 - zwolniony z hamulców - cofnął się gwałtownie, uderzając o czołg nr 3, który z kolei zderzył się z czołgiem nr 4. Pokrowce wszystkich 3 czołgów zostały uszkodzone, nie było więc mowy o spuszczeniu ich na wodę. W tej sytuacji dowódca barki zdecydował się podpłynąć do samego brzegu. Udało mu się to i 3 czołgi o uszkodzonych pokrowcach - teraz już na szczęście niepotrzebnych - znalazły się na plaży7. Jak już wiemy, o godz. 6.30 na plaży „Omaha" miało wylądować osiem kompanii piechoty. Dowódca 5 korpusu, gen. Gerow, zreorganizował oddziały 1 dywizji tworząc z nich tzw. pułkowe zgrupowania taktyczne (Regiment Tactic Combat - RTC). Takie zgrupowanie składało się z pułku piechoty, kompanii artylerii polowej, kompanii saperów, kompanii czołgów, oddziału medycznego i jedno­ stek wspierających. Wśród lądujących o godz. 6.30 na plaży „Omaha" kompanii znajdowały się cztery kompanie z 16 RTC i cztery ze 116 RTC. Piechota 116 RTC była przewożona ku wybrzeżom Nor­ mandii na pokładzie transportowca „Thomas Jefferson". W odległości 11 mil od brzegu zeszła do barek desantowych, których było 24. Podobnie uczyniła piechota 16 RTC. Morze było wzburzone, toteż wielu żołnierzy przewożo­ nych barkami cierpiało na morską chorobę. Woda wdzie­ rała się do wnętrza barek i trzeba ją było stale czerpać. Żołnierze usuwali ją hełmami, nie było bowiem żadnych pomp. Jeszcze przed lądowaniem większość barek została ostrzelana ogniem niemieckiej artylerii. Jedna z barek, wioząca żołnierzy kompanii „A" ze 116 RTC, zatonęła, a inna - również przewożąca żołnierzy tej kompanii - zo­ stała dosłownie rozerwana eksplozją8. 7 8

Pipet, op. cit., s. 13. Hin c, op. cit., s. 52.

Większość barek zdołała dotrzeć na płyciznę, gdzie głę­ bokość wody nie przekraczała 1,5 m, i opuścić platformy. W paru wypadkach jednak trzeba było uczynić to wcześ­ niej i wówczas niemało żołnierzy utopiło się, albowiem musieli oni skakać w pełnym, 30-kilogramowym obciąże­ niu na głębinę. Brnący przez płyciznę ku brzegowi żołnierze napotkali już po 50 m pierwsze przeszkody terenowe. Instrukcja zalecała, aby żołnierze szli gęsiego, jeden za drugim, ze względu na możliwość istnienia podwodnych pól mino­ wych. Ułatwiało to jednak zadanie niemieckim kaemistom, którzy długimi seriami kładli od razu całe sekcje amery­ kańskiej piechoty. Do brzegu dotarła tylko część żołnierzy, którzy od razu znaleźli się pod zmasowanym ogniem. Żołnierze ci desperacko szukali jakiegoś schronienia, pró­ bowali ukryć się za betonowymi przeszkodami terenowy­ mi, a nawet za metalowymi kozłami, które dawały tylko iluzoryczną osłonę. Niektórzy wracali biegiem na płyciznę i kładli się w wodzie, wystawiając nad jej powierzchnię tylko głowę9. W dwie minuty po piechocie miał wylądować 146 bata­ lion kpt. Josepha Gibbonsa. Była to specjalna jednostka saperska, podzielona na szesnaście ekip, po dwie na każdy sektor plaży „Omaha". Żołnierze trzech ekip zginęli jesz­ cze przed lądowaniem, kiedy to pociski niemieckich dział trafiły w ich barki desantowe. Saperzy czwartej ekipy ponieśli śmierć już na wybrzeżu w momencie, gdy niemie­ cki pocisk trafił w ładunek wybuchowy, wokół którego skupili się. Zadaniem ekip saperskich było wytyczenie 16 przejść w linii zasieków, biegnącej wzdłuż plaży, tuż za nasypem ze żwiru i kamieni. Saperzy mieli także usunąć przeszkody terenowe na płyciźnie i samej plaży, aby jak najszybciej 9

L e m o n n i e r , op. cit., s . 129-139.

mogły wylądować czołgi i inne pojazdy. Likwidacja tych przeszkód nie była wcale łatwa, i to nie tylko z uwagi na bardzo silny ostrzał. Za przeszkodami - jak już mówiliśmy - kryła się piechota, która w żadnym wypadku nie chciała opuścić owej osłony. Nie pomagały tu perswazje i saperzy, chcąc wykonać swe zadanie, decydowali się nieraz na założenie ładunku wybuchowego i podpalenie lontu. Do­ piero wtedy, przeklinając saperów, piechurzy biegli ku innej kryjówce. Bywało jednak i tak, że za przeszkodami terenowymi leżeli ranni, których nie sposób było przenieść w inne miejsce. Wówczas trzeba było zrezygnować z wysa­ dzenia takiej przeszkody w powietrze. W paru wypadkach lądujące czołgi przerwały swymi gąsienicami przewody elektryczne i nie można było odpalić już założonego ładun­ ku. Saperzy zniszczyli wprawdzie sporo przeszkód tereno­ wych, ale stracili przy tym tak wiele czasu, że nadchodzący przypływ zakrył nie tylko część przeszkód znajdujących się na płyciźnie, ale także sporo ładunków wybuchowych, których nie można było odpalić. Jednostka saperska kpt. Gibbonsa poniosła wyjątkowo duże straty. Spośród wcho­ dzących w jej skład 272 żołnierzy zginęło 111. Poświęcenie saperów było często daremne. Oczyścili oni wprawdzie część płycizny z min i przeszkód terenowych i wytyczyli przejścia, ale kiedy nadszedł przypływ, nie zawsze było wiadomo, gdzie one się znajdują. Do oznako­ wania owych przejść użyto metalowych kół ratunkowych, w które były wetknięte proporczyki. Wystarczyło, by kula karabinowa trafiła w takie koło, a tonęło ono po paru minutach. Pracę saperów miało ułatwić 16 buldożerów, które we­ dług planu winny lądować wraz z nimi. Tymczasem więk­ szość owych buldożerów zatonęła daleko od plaż. Do miejsca przeznaczenia dotarły tylko 3. Jeden z tych bul­ dożerów niemal natychmiast został unieruchomiony,

schroniła się za nim bowiem grupa żołnierzy, którzy nie chcieli się zgodzić na wprowadzenie maszyny do akcji. Sytuacja, w jakiej znalazła się piechota, była wręcz tragiczna. Kompania „A" 116 RTC została dosłownie zdziesiątkowana. Jej resztki wylądowały na wprost Vierville, w sektorze „Dog Green". Nieco dalej na zachód lądo­ wała kompania rangersów kpt. Ralpha Goransona, która utraciła 34 ludzi. Na plaży między Vierville i Saint Laurent, w sektorze „Easy Green", kompania „ F" poniosła ogrom­ ne straty od ognia niemieckiej broni maszynowej. Żołnierze kompanii „ G" dosłownie dusili się od dymu, który powstał wskutek pożaru traw porastających wydmy. Kompania „E" przez pomyłkę wylądowała nie tam, gdzie powinna. Ponieważ większość oficerów kompanii lądujących w składzie wojsk pierwszego rzutu zginęła, komendę mu­ sieli przejąć podoficerowie. Żołnierze amerykańscy zalegli przed linią zasieków, chroniąc się w większości za nasypem ze żwiru i kamieni. Była to jednak osłona krótkotrwała, nadchodził bowiem przypływ i woda poczęła zalewać dol­ ną część plaży. Amerykańska piechota zdołała uchwycić tylko wąski pas plaży i była zupełnie niezdolna do podjęcia ataku. O godz. 7.00 wylądowały kompanie drugiego rzutu. Pod Vierville artyleria niemiecka zatopiła większość barek prze­ wożących kompanie „B" i „D" ze 116 RTC. Żołnierze ratowali się, płynąc do brzegu wpław, ale nie mieli broni i amunicji. Na domiar złego na plaży powstał zator, spowodowany przez lądujący ciężki sprzęt. Przesilenie nastąpiło po godz. 8.00. Szer. Imgram Lam­ bert pierwszy odważył się podczołgać do zasieków i założyć tzw. torpedę Bangalore'a, tj. ładunek wybuchowy umiesz­ czony na długiej rurze. Nim jednak zdążył ją odpalić, zginął od kuli niemieckiego snajpera. Jego miejsce zajął por. Stanley Schwarz, który, odpaliwszy ładunek, zrobił

pierwsze przejście w zasiekach. W chwilę później, w mo­ mencie podrywania swych ludzi do ataku, por. Schwarz zginął. Kiedy pierwszy z żołnierzy zdołał przedostać się przez przejście w zasiekach i dopaść stoku wzgórza, inni poszli za jego przykładem. Nie kierowali się przy tym chęcią wyko­ nania rozkazu likwidacji niemieckich punktów oporu, ale po prostu pragnęli jak najszybciej wydostać się spod ognia karabinów maszynowych i artylerii. Na stoku wzgórza żołnierze amerykańscy odnaleźli wąską ścieżkę prowadzącą ku szczytowi. Piechurzy posuwali się nią bardzo ostrożnie, a ten, który szedł jako pierwszy, badał przed sobą ziemię bagnetem szukając min. Na szczęście akurat na tym odcin­ ku nie było Niemców. Okopy były tu opuszczone; naj­ prawdopodobniej nieprzyjaciel schronił się w bunkrach, kiedy zaczęło się bombardowanie. Przed godz. 9.00 na szczyt wzgórza dotarło ok. 600 żołnierzy z 5 batalionu rangersów płk. Maxa Schneidera, kompania „ C " ze 116 RTC, część kompanii „B", „ F" i „ G", trochę saperów ze 116 batalionu i dowództwo 116 RTC. W tym samym czasie na wschód od Moulins kompanie „I" i „K" ze 116 RTC zdołały także zrobić przejście w zasiekach. Kompania „E", która wylądowała przed Colleville, po dwu godzinach walki zdobyła niemiecki bunkier na szczycie wzgórza i wzięła 21 jeńców. Dowódca 1 armii amerykańskiej, gen. Omar Bradley, znajdował się na pokładzie „Augusty", skąd z odległości kilku mil obserwował to, co działo się na plaży „Omaha". Już od godz. 6.45 poczęły nadchodzić niepokojące mel­ dunki, mówiące o opóźnieniach w wykonaniu kolejnych zadań, a potem o całkowitym zablokowaniu lądujących oddziałów. O godz. 9.00 Bradley wysłał jednego ze swych oficerów, by z pokładu ścigacza - z bliskiej odległości - zobaczył, jak wygląda sytuacja. Ten zameldował mu, że „na plaży dokonuje się jedna wielka masakra". Bradley

zastanawiał się, czy w tej sytuacji nie będzie lepiej skiero­ wać kolejnych oddziałów inwazyjnych na plażę „Utah" bądź też do sektorów brytyjskich. Oznaczałoby to jednak zagładę tych żołnierzy amerykańskich, którzy wylądowali już na plaży „Omaha". Ostatecznie Bradley postanowił kontynuować operację lądowania i wydał rozkaz artylerii okrętowej, aby wznowiła ostrzał niemieckich umocnień na szczytach wzgórz. Marynarze, zdając sobie sprawę, że od celności ich ognia zależy życie piechurów, starali się pod­ prowadzić okręty jak najbliżej wybrzeża. Niektóre z mniej­ szych jednostek dosłownie szorowały dnem po piasku. Tym razem ogień artylerii okrętowej był rzeczywiście sku­ teczny. Coraz częściej nadchodziły meldunki o zniszczeniu kolejnych bunkrów i blokhauzów. Wreszcie o godz. 13.30 nadeszła wiadomość: „Oddziały przykute do tej pory do plaży zaczynają posuwać się do przodu" 10. Kiedy trwał ostrzał artyleryjski z morza, kompania „C" ze 116 RTC zdołała przedrzeć się do nadmorskiej drogi biegnącej ku Vierville. O godz. 11.00 kompania „B" z tego samego zgrupowania i część 5 batalionu rangersów zajęły wprawdzie Vierville, ale wkrótce potem zostały zatrzymane przez wroga na zachód od tej osady. Tu rozciągała się jedna z czterech utworzonych przez strumienie dolin, które trzeba było opanować w dniu „ D". Dolina ta znajdowała się jednak pod ostrzałem żołnierzy niemieckich, którzy zajmowali pozycje na zachodnim jej skraju. Amerykańska piechota z najwyższym trudem posuwała się w kierunku miasteczka Saint Laurent. Na podejściach do tej miejscowości nieprzyjaciel ufortyfikował wysokie miedze porosłe chaszczami. W zaroślach zajęli stanowiska strzelcy wyborowi. O godz. 12.00 Amerykanie osiągnęli zaledwie północny skraj Saint Laurent, nie zdołali się jednak wedrzeć do tego miasteczka. 10

Remy, op. cit., s. 77.

Kompania „E" z 16 RTC zdołała odrzucić przeciwnika ku Colleville - miejscowości leżącej na wschodnim krańcu plaży „Omaha". Oczyszczona została dolina Le Ruquet - pierwsze wyjście z plaży już nie tylko dla piechoty, ale i dla czołgów. Saperzy za pomocą tych kilku buldożerów, jakimi jeszcze dysponowali, wyrównali drogę biegnącą wzdłuż prawego skraju wspomnianej doliny. Samochody i czołgi, zablokowane do tej pory na plaży, poczęły powoli kierować się ku owej drodze. Dzięki temu na plaży zrobiło się trochę luźniej i można było wznowić lądowanie. We wczesnych godzinach popołudniowych przewieziono na ląd 18 RTC i 115 RTC. Zastępca dowódcy 1 dywizji piechoty, gen. Wyman, rozkazał płk. Stappeyowi, aby wraz ze 115 RTC uderzył na Saint Laurent i oczyścił wreszcie z nieprzyjaciela to mias­ teczko położone nad samą plażą. Walki trwały do godz. 16.00 i nie przyniosły pełnego sukcesu. Zadania, jakie miały wykonać lądujące na plaży „Oma­ ha" oddziały amerykańskie w pierwszym dniu inwazji, nie zostały zrealizowane. Udało im się przeniknąć tylko na 1,5 km w głąb wybrzeża, a nie na 5 km, jak to planowano. Piechota dotarła wprawdzie do drogi Colleville - Vierville, ale nieprzyjaciel wciąż trzymał ją pod ogniem i nie można było z niej korzystać. W obrębie przyczółka o szerokości 7 km pozostało sporo niemieckich punktów oporu, zwłasz­ cza na terenie osady rybackiej Les Moulins. Straty wojsk lądujących na plaży „Omaha" były bardzo duże i przekraczały 3 tys. zabitych i rannych. Na każde z trzech zgrupowań pułkowych, które w pierwszej kolejno­ ści wprowadzono do walki, przypadało więc przeciętnie po tysiąc ludzi. Oznaczało to utratę trzeciej części ich stanu. Morale wojska było zachwiane. Widok tylu poległych i rannych musiał także wpływać deprymująco na żołnierzy lądujących w drugim rzucie. Na plaży i płyciźnie widać

było kilkadziesiąt zniszczonych własnych czołgów. Ozna­ czało to, że przynajmniej na razie nie można było liczyć na wsparcie broni pancernej. Niepokój żołnierzy zwiększał także fakt zniszczenia większości radiostacji polowych. Pod wieczór pierwszego dnia inwazji plaża „Omaha" była oczyszczona z min i przeszkód tylko w 35 procentach. Wielu saperów zginęło, a pozostałym przy życiu brakowało narzędzi i materiałów wybuchowych. Te bardzo poważne opóźnienia w usuwaniu min i przeszkód terenowych utrud­ niały wysadzanie na ląd kolejnych oddziałów. Jednostki transportowe czekały długo na morzu, nim wreszcie mogły podpłynąć do plaży „Omaha". Najważniejsze było jednak to, że pierwszego dnia inwazji zdołano wysadzić na ląd równowartość pięciu pułków piechoty. Sukcesu tego nie umniejszał nawet fakt, że pułki te miały tylko część sprzętu. Większość wziętych do niewoli żołnierzy nieprzyjaciela służyła w 1 batalionie 726 pułku grenadierów z 716 dywizji gen. Wilhelma Richtera. Byli to przede wszystkim Czesi, Polacy ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza oraz Ukraińcy. Żołnierze ci, w większości wcieleni siłą do Wehrmachtu, nie przejawiali większej ochoty do walki i zaczęli poddawać się, gdy tylko Amerykanie opanowali wzgórza. Zupełnym zaskoczeniem dla Amerykanów była obec­ ność w rejonie plaży „Omaha" żołnierzy 914, 915 i 916 pułku piechoty należących do 352 dywizji. Alianckie roz­ poznanie nie mówiło nic o obecności tej dywizji w rejonie lądowania wojsk amerykańskich. Zakładano, że jest ona rozlokowana między Saint Lo i Caumont. Tymczasem jeszcze w marcu Rommel, dokonując inspekcji tej części Wału Atlantyckiego, stwierdził, że 716 dywizja ma niewiel­ ką wartość bojową, i postanowił zastąpić ją o wiele lepszą 352 dywizją gen. Kraissa. Wchodzące w skład tej dywizji oddziały rozmieszczono między ujściem Orne i ujściem

Vire, w drugiej linii obrony. Spośród oddziałów 716 dywi­ zji pozostawiono tylko I i 2 batalion 726 pułku grenadie­ rów, które podporządkowano gen. Kraissowi. 352 dywizja była jednostką zaprawioną w walkach. To właśnie jej oddziały tak długo powstrzymywały Ameryka­ nów na plaży „Omaha". Zamiast spodziewanych dwu słabych batalionów, alianci napotkali tu aż osiem batalio­ nów. Ów karygodny błąd służb wywiadowczych mógł spowodować całkowitą zagładę lądujących oddziałów.

POINTE DU HOC

Plaża „Utah" była odizolowana od czterech pozostałych plaż. Dlatego też w planach inwazyjnych przewidywano, że już drugiego dnia po wylądowaniu wojska amerykańskie z plaż „Utah" i „Omaha" połączą się poprzez Grandcamp, Isigny i Carentan. W ten sposób miał powstać rozległy przyczółek, a 1 i 4 dywizja piechoty mogłyby wspierać się wzajemnie. Aby jednak wojska amerykańskie mogły połączyć się, trzeba było zlikwidować silny niemiecki punkt oporu na Pointę du Hoc - wysokim, 30-metrowym urwisku. Według danych rozpoznania lotniczego znajdowały się tam betono­ we kazamaty, w których zostały zainstalowane 4 działa kalibru 155 mm. Obliczono, że działa te mogą strzelać na odległość 23 km, stanowiły więc one duże zagrożenie dla okrętów wojennych wspierających wojska lądujące na pla­ ży „Utah". Pointę du Hoc miały zająć kompanie „ D " , „ E " i „ F " z 2 batalionu rangersów. O godz. 4.00 kompanie te zeszły z jednostek transportowych do barek desantowych zabie­ rając ze sobą niezbędny sprzęt. Były to m.in. niewielkie wyrzutnie, dzięki którym zamierzano wystrzelić ku górnej

części urwiska sznurowe drabinki. Drabinki te miały być wystrzeliwane jeszcze z barek desantowych, na krótko przed lądowaniem. W wypadku gdyby żadna z drabinek nie zaczepiła się na szczycie urwiska, miano użyć drabinek metalowych, stosowanych przez strażaków. Rangersi oprócz broni osobistej mieli 12 ręcznych karabinów maszynowych i 6 moździerzy, a także 30 granatów przeciwpancernych. Wierzchołek urwiska Pointę du Hoc był wyjątkowo dobrze ufortyfikowany. Od strony lądu zabezpieczały go zasieki z drutu kolczastego i pola minowe. Lotnictwo alianckie już od kilku dni bombardowało Pointę du Hoc. Dodatkowy nalot odbył się 6 czerwca o świcie. Po jego zakończeniu ogień swych dział skierował na to urwisko amerykański krążownik „Texas". Według harmonogramu rangersi mieli znaleźć się u stóp urwiska bezpośrednio po zaprzestaniu ostrzału artyleryjskiego. Na tym odcinku wybrzeża Niemcy nie ustawili żadnych przeszkód terenowych, albowiem już samo urwisko stanowiło wystarczająco trudną barierę dla ewentualnych oddziałów inwazyjnych. Ze względu na trudne warunki atmosferyczne barki desantowe z pewnym opóźnieniem dotarły do brzegu. Jedna z nich, opatrzona numerem 860, została zresztą zalana przez fale i zatonęła w ciągu kilku minut. Udało się wprawdzie uratować większość ludzi, ale część sprzętu poszła na dno. Dowodzący rangersami ppłk James Rudder zorientował się, że barka płynąca jako pierwsza i odgrywająca niejako rolę przewodnika, podąża w złym kierunku. Dlatego też skierował własną barkę równolegle do wybrzeża, by wylądować w przewidzianym miejscu, u stóp urwiska. Ten błąd załogi pierwszej barki spowodował dalsze opóźnienie. Miało ono fatalne konsekwencje1.

1

F . B e r t i n , Histoire du débarquement, P a r i s 1987, s. 128.

Pointę du Hoc broniło 125 piechurów i 85 artylerzystów. Po nalocie i ostrzale z dział okrętowych, które spowodowa­ ły dalsze uszkodzenia betonowych kazamat, nastąpiła ci­ sza. Niemcy wybiegli z bunkrów i zajęli stanowiska w oko­ pach ciągnących się wzdłuż samej krawędzi urwiska. Widać stąd było pas wód przybrzeżnych, na których pojawiły się barki desantowe rangersów. Żadna z nich nie zdążyła jeszcze dobić do brzegu. Niemcy byli więc w pełni przygo­ towani na przyjęcie Amerykanów. Harmonogram planu inwazyjnego przewidywał, że w 30 minut po wylądowaniu rangersi Ruddera powinni wspiąć się na szczyt urwiska i dać sygnał: „wszystko w porządku". Dopiero po nadaniu tego sygnału ich śladem miały pójść oddziały drugiego rzutu - kompanie „A" i „B" 2 batalionu rangersów oraz cały 5 batalion. W wypadku gdyby nie było takiego sygnału, oddziały drugiego rzutu miały po­ płynąć na wschód i wylądować w rejonie zajmowanym przez 116 pułkowe zgrupowanie taktyczne. Po wylądowa­ niu rangersi mieli lądem dotrzeć od wschodu do Pointę du Hoc i zaatakować ten niemiecki punkt oporu. Godzina „ H " - podobnie jak to było w wypadku wojsk lądujących na plażach „Utah" i „Omaha" - wyznaczona została dla rangersów na 6.30. Tymczasem pierwsza barka desantowa, na której pokładzie znajdował się ppłk Rudder, dobiła do brzegu o godz. 7.10, czyli z 40-minutowym opóźnieniem. W tej sytuacji oddziały drugiego rzutu, nie mogąc czekać dłużej i nie widząc żadnego sygnału, skiero­ wały się ku plaży „Omaha". Oznaczało to, że ludzie Ruddera będą walczyć w osamotnieniu, zdani niemal cał­ kowicie na własne siły, jeśli nie liczyć ewentualnego wspar­ cia lotnictwa i artylerii okrętowej. U stóp urwiska znalazło się 190 rangersów. Z barek desantowych, które zatrzymały się w odległości 30-40 m od linii brzegowej, wystrzelono drabinki z kotwiczkami. Niektóre z nich zaczepiły się na szczycie, inne zaś obsunęły

po skałach i spadły na piasek lub kamienie. Te sekcje, którym nie udało się zaczepić sznurowych drabinek, pró­ bowały montować drabinki metalowe. Paru rangersów zaczęło wspinać się po urwisku, które w tym miejscu nie było pionowe, lecz nachylone pod kątem 80 stopni. Jeden z żołnierzy amerykańskich wspiął się po metalowej drabin­ ce na wysokość 8 m. Tu łopatką saperską wyżłobił w ścia­ nie coś w rodzaju półki, postawił na niej swoją drabinkę i wspiął się po niej o dalsze 8 m w górę. W ten sposób dotarł do szczytu. Niemcy nie pozostawali bezczynni. Z góry, z krawędzi urwiska nie mogli widzieć atakujących. Rzucali jednak granaty trzonkowe, które rozrywały się w powietrzu albo już na piasku. W pierwszej fazie walki zostało rannych ok. 30 rangersów. Kilku innych zginęło, głównie od pocisków niemieckiego karabinu maszynowego strzelającego z odleg­ łości kilkuset metrów, od strony plaży „Omaha". Rannych żołnierzy przenoszono do lejów, które powstały w wyniku intensywnego bombardowania oraz ostrzału artyleryjskie­ go. O godz. 7.20, a więc zaledwie w 20 minut po wylądowa­ niu, pierwsze grupki rangersów dotarły na szczyt urwiska. Nie napotkały one żołnierzy nieprzyjaciela, którzy wycofali się w głąb własnych pozycji. Rangersi, którzy całymi tygo­ dniami ćwiczyli w Anglii zdobywanie Pointę du Hoc i znali ze zdjęć lotniczych szczyt urwiska, teraz nie mogli zupełnie zorientować się, gdzie się znajdują. Bombardowanie lot­ nicze i ostrzał artyleryjski całkowicie zmieniły wygląd tego terenu. Większość bunkrów i kazamat została zniszczona bądź poważnie uszkodzona, stąd też nie nadawały się one do obrony. Wielka kazamata, w której - jak sądzono - miały znajdować się 4 działa kalibru 155 mm, była przepołowiona. Słabej jakości beton nie wytrzymał bom­ bardowania i pękając odsłoniłjej wnętrze. Można tam było dostrzec metalowe podstawy, na których miały być usta-

wionę działa. Samych dział jednak nie było w środku. Ppłk Rudder, którego stanowisko dowodzenia mieściło się w jednym z lejów po bombie, wysłał w kilku kierunkach grupy rozpoznawcze, aby zorientować się, gdzie właściwie są Niemcy. Dowodzeni przez niego żołnierze mieli po zdobyciu Pointę du Hoc posunąć się o kilometr na połu­ dnie, ku drodze Vierville - Grandcamp, i tam oczekiwać nadejścia 116 pułkowego zgrupowania taktycznego2. Rudder podzielił swój półbatalion na dwie grupy. Pierw­ sza, dowodzona przez samego podpułkownika, miała oczy­ ścić z Niemców okoliczny teren. Druga natomiast otrzyma­ ła zadanie dotarcia do drogi Vierville-Grandcamp. Na czele drugiej grupy stanął sierż. Leonard Lommel. Ranger­ si skokami posuwali się do przodu, wykorzystując liczne leje po bombach. Gdy dotarli do rozległego sadu owoco­ wego, Lommel ku swemu zdumieniu dostrzegł 4 działa kalibru 155 mm - właśnie te, które powinny znajdować się w kazamatach. Najwidoczniej Niemcy nie zdążyli zain­ stalować owych dział i chwilowo ustawili je w sadzie. Lufy tych dział były wycelowane w kierunku plaży „Omaha". Przy działach nie było nikogo; wyglądało na to, że artylerzyści schronili się w okopach, kiedy rozpoczęło się bombardowanie i ostrzał z morza. Lommel założył ładunki termitu do zamków dział i unieszkodliwił je. Następnie jego grupa ruszyła dalej i po półgodzinie dotarła do drogi Vierville-Grandcamp. Żołnierze amerykańscy przekroczy­ li tę drogę i zajęli pozycje obronne w odległości kilku­ dziesięciu metrów od niej. Obie grupy rangersów nie miały łączności ze sobą i nie mogły się wspierać. Rudder usiłował porozumieć się drogą radiową z dowództwem 1 dywizji. Radiostację rangersów obsługiwał Polak z Pensylwanii, Ludwik Lisko. O godz. 9.00 udało mu się przekazać meldunek: „Pointę du Hoc 2

Blond, op. cit., s. 163-166.

zajęty - zadanie wykonane - potrzebuję amunicji i posił­ ków - liczne straty". Dopiero po dwu godzinach nadeszła odpowiedź gen. Huebnera: „Niestety, nie dysponuję żad­ nymi posiłkami, wszystkie grupy rangersów już wylądowa­ ły". Istotnie, 5 batalion rangersów płk. Schneidera oraz kompanie „A" i „B" 2 batalionu, nie doczekawszy się sygnału z Pointę du Hoc, popłynęły ku plaży „Omaha" i tam zeszły na ląd3. Ppłk Rudder był więc zdany na własne siły. Jedyne wsparcie - o istotnym zresztą znaczeniu - mogła mu dać marynarka wojenna. Wspomniany Ludwik Lisko nawiązał łączność z niszczycielem „Satterlee", który od południa 6 czerwca wspierał rangersów ogniem swych dział. Lisko przekazywał artylerzystom okrętowym namiary punktów oporu nieprzyjaciela, ci zaś kolejno niszczyli je, a kiedy zachodziła taka potrzeba, kładli zaporę ogniową przed stanowiskami żołnierzy Ruddera. Na Pointę du Hoc nieprzyjaciel utrzymywał się jeszcze w betonowym bunkrze, w którym znajdowało się stanowis­ ko dowodzenia, oraz w betonowym schronie przeznaczo­ nym dla żołnierzy artylerii przeciwlotniczej. Rudder na­ kazał 10 swoim ludziom zajęcie stanowiska dowodzenia. Rangersi nie wiedzieli jednak, że poszczególne punkty oporu wroga są ze sobą połączone podziemnymi przejś­ ciami. Dali się więc zaskoczyć i 9 z nich dostało się do niewoli. Najprawdopodobniej zostali zamordowani już po złożeniu broni, bo wszelki ślad po nich zaginął. Ocalał tylko kpr. William Cruz, któremu z najwyższym trudem udało się powrócić do swoich4. Walka na Pointę du Hoc przybrała stopniowo charakter pojedynków ogniowych między poszczególnymi żołnierza­ mi. Każdy starał się przechytrzyć przeciwnika. Rangersi 3 4

C o m p a g n o n , op. cit., s . 8 9 . C. D ' E s t e , Decision in Normandy, London 1983, s. 116.

trzymali się z najwyższym trudem, Niemcy mieli bowiem kilkakrotną przewagę. Po południu żołnierzom amerykań­ skim zaczęło już brakować amunicji i wówczas Rudder wydał rozkaz wykorzystania broni zdobytej na Niemcach. Rozkaz ten miał jednak także negatywne skutki. Niemiec­ kie karabiny maszynowe wydawały bowiem charakterys­ tyczny odgłos i ci z rangersów, którzy znajdowali się na drodze z Vierville do Grandcamp, byli przekonani, iż grupa Ruddera została rozbita. Niektórzy zaczęli nawet zastanawiać się, czy nie warto złożyć broni. Odgłosy niemieckiej broni maszynowej, używanej przez ludzi Ruddera, były także słyszalne na alianckich okrętach wojennych, które do tej pory wspierały rangersów swym ogniem. I tu również zastanawiano się, czy ktoś z bronią­ cych Pointę du Hoc żołnierzy amerykańskich pozostał jeszcze przy życiu. W pewnym momencie nad Pointę du Hoc pojawiła się eskadra amerykańskich myśliwców bombardujących. Wi­ dać było, że piloci nie są pewni, kto właściwie obsadza to urwisko. Dowódca tej eskadry, aby lepiej zorientować się w sytuacji, przeleciał raz i drugi tuż nad wierzchołkami drzew. Wówczas to rangersi rozłożyli na ziemi amerykań­ ską flagę. Znak ten nie w pełni przekonał pilota - ostatecz­ nie mogła to być flaga zdobyta przez Niemców i przez nich rozłożona. Zdesperowani ludzie Ruddera podnieśli się więc ze swych stanowisk i zdjąwszy hełmy zaczęli nimi wyma­ chiwać, dając w ten sposób pilotowi znak, że tu są sami swoi. Ten nareszcie zrozumiał, pomachał skrzydłami, ajego eskadra zrezygnowała ze zbombardowania pozycji ran­ gersów. Inny radiotelegrafista 2 batalionu, także Polak z Pensyl­ wanii, Franciszek Kołodziejczak, nawiązał za pośrednic­ twem niszczyciela „Satterlee" łączność z lotnictwem i podał pilotom namiary stanowisk niemieckich. W chwilę później eskadra lekkich bombowców zaatakowała te stanowiska,

niszcząc je bezpośrednimi trafieniami. Entuzjazm wśród rangersów był tak wielki, iż znowu zerwali się na równe nogi, mimo że walka trwała przecież w dalszym ciągu. Półbatalion rangersów obsadzał Pointę du Hoc do 8 czer­ wca. Dopiero wówczas nastąpiło pełne połączenie z wojs­ kami, które wylądowały na plaży „Omaha". Rudderowi pozostało zaledwie 90 ludzi zdolnych do walki, przy czym wielu z nich było rannych. Z całego 2 batalionu - zarówno spośród tych, którzy walczyli na Pointę du Hoc, jak i na plaży „Omaha" - zginęło 77 żołnierzy, 158 zostało ran­ nych, a 38 było zaginionych. Straty tej jednostki prze­ kraczały więc 60 procent.

PLAŻA „GOLD"

Między rybacką osadą Arromanches a ujściem rzeki Orne rozciągał się sektor, w którym miały lądować brytyjskie oddziały inwazyjne. W sektorze tym leżały plaże „Gold", „Juno" i „Sword". Miała na nich lądować 2 armia brytyj­ ska gen. Milesa Dempseya, składająca się z 1 korpusu brytyjskiego gen. Crockera oraz 30 korpusu brytyjskiego gen. Bucknalla. W skład 1 korpusu wchodziły: 3 brytyjska dywizja piechoty, 3 kanadyjska dywizja piechoty, 49 bry­ tyjska dywizja piechoty West Riding, 2 kanadyjska bryga­ da pancerna, 27 brytyjska brygada pancerna oraz oddziały komandosów. 30 korpus obejmował natomiast 50 i 51 brytyjską dywizję piechoty oraz 7 brytyjską dywizję pan­ cerną. 1 korpus tworzyły w większości dywizje i brygady, które brały udział w walkach we Francji w 1940 roku, walczyły pod Dunkierką bądź w Norwegii i uczestniczyły w rajdach komandosów. Część żołnierzy 1 korpusu nie widziała jed­ nak Niemców od czterech lat i nie uczestniczyła nigdy w operacjach inwazyjnych. 30 korpus składał się natomiast z jednostek, które walczyły jeszcze niedawno w Afryce

Północnej i brały udział w lądowaniu na Sycylii i w Italii. Jednostki te miały lądować na plaży „Gold” 1 . Celem wojsk brytyjskich w dniu „D” było opanowanie dwu normandzkich miast - Caen i Bayeux. Było to zadanie bardzo ambitne, ale gdyby rzeczywiście udało się je zreali­ zować, powstałby wówczas solidny przyczółek, z którego w następnych dniach alianckie dywizje pancerne mogłyby wykonać uderzenie w głąb Francji i stosunkowo szybko przełamać obronę niemiecką 2. Plaża „Gold” rozciągała się między La Rivière a rybac­ ką osadą Arromanches. Patrząc od wschodu podzielono ją na sektory „King”, „Jig” i „Item”, a każdy z nich na podsektory „Red” i „Green”. Omawiany odcinek wybrze­ ża Normandii jest wyraźnie płaski, nie ma tu takich natu­ ralnych przeszkód terenowych, jak na plaży „Omaha”. Z tego też względu nieprzyjaciel rozmieścił na plaży „Gold” wiele pól minowych, stalowych kozłów, „szpara­ gów Rommla” i zasieków z drutu kolczastego. Niemcy stworzyli tu niemal doskonały system krzyżowego ognia. Podstawą tego systemu były dwie baterie. Jedna z nich znajdowała się w osadzie Le Hamel, a druga w Longues sur Mer. Bateria zbudowana w Le Hamel nie miała ambrazur od strony morza, co zresztą - przynajmniej teoretycznie - za­ bezpieczało ją przed ostrzałem alianckich okrętów wojen­ nych. Pokrywała ona ogniem swych dział całą plażę na odcinku wielu kilometrów. Bateria w Longues sur Mer, położonym na wschodnim skraju plaży „Gold”, składała się z 4 dział kalibru 152 mm. Mogła ona ostrzeliwać Zatokę Sekwany w promieniu wielu kilometrów i to w różnych kierunkach. Baterię w Longues sur Mer budowano od września 1943 roku i nie wszystkie 1 2

W i 1 m o t, op. cit., s. 60. L. Ellis, Victory in the West, London 1962, s. 129.

Piechota amerykańska na jednej z barek desantowych

Pierwsi ranni na plaży „Omaha"

Krwawa plaża „Omaha"

Walki o miasteczko Sainte Mère Eglise

Ładowanie oddziałów drugiego rzutu

Lądowanie oddziałów drugiego rzutu na półwyspie Cotentin Plaża „Omaha"

Żołnierze amerykańscy na Pointe du Hoc Plaża „Omaha". Wieczór 6 czerwca 1944 r.

Sztuczny port „Mulberry" po sztormie 19 czerwca 1944 r.

Marsz wojsk amerykańskich w kierunku Saint LÔ

Piechota amerykańska podczas walk w Normandii

•'

Pomnik upamiętniający walki rangersów na Pointe du Hoc

jej fortyfikacje były ukończone. Na tydzień przed inwazją, w dniach od 28 maja do 3 czerwca, lotnictwo alianckie szczególnie intensywnie bombardowało ten rejon, zrzuca­ jąc na Longues sur Mer i najbliższą okolicę co najmniej 1500 bomb. Dowódca baterii już wcześniej wydał rozkaz, aby zamaskować stanowiska ogniowe, zasypując ziemią ambrazury od strony morza. O świcie 6 czerwca, kiedy zaczęła się inwazja, ambrazury te nie były jeszcze od­ słonięte, w wyniku czego bateria nie mogła ostrzeliwać alianckich okrętów, zbliżających się ku plaży. Na plaży „Gold" znajdowało się też kilkanaście mniej­ szych punktów oporu. Niemcy wykorzystali tu wiele do­ mów mieszkalnych, wzmacniając je betonowymi płytami i zamieniając na blokhauzy. Silna załoga obsadziła gmach znajdującego się w Le Hamel sanatorium. Na plaży „Gold" miał lądować 30 korpus brytyjski dowodzony przez gen. Bucknalla. Pierwszy rzut wojsk inwazyjnych tworzyła 50 northumberlandzka dywizja pie­ choty wraz ze wspierającą ją 8 brygadą pancerną. W dru­ gim rzucie miała lądować 7 dywizja pancerna - słynne „szczury z Tobruku", oraz 49 dywizja piechoty. 50 dywizja piechoty składała się z czterech brygad. Najpierw miano przewieźć na ląd 69 i 231 brygadę. Pierw­ sza z nich powinna wylądować w sektorze „King", druga zaś w sektorze „Item". Zaraz za nimi miały wylądować 151 i 56 brygada. Osobne zadanie otrzymało 47 zgrupowanie komandosów, które tworzyło prawy skraj całego wielkiego ugrupowania brytyjskiego, lądującego na plażach „Sword", „Juno" i „Gold". Miało ono dotrzeć do leżącej w głębi lądu miejscowości La Rosiere, a następnie uderzyć od tyłu na rybacką osadę Port en Bessin. Komandosi powinni wylądować o godz. 7.25 na zachód od Le Hamel. Jednak silny ogień broni maszynowej i lek­ kich dział polowych uniemożliwił lądowanie w tym miejscu i zmusił załogi barek przewożących komandosów do skie-

rowania się na wschód. Dopiero o godz. 8. 25 zgrupowanie komandosów znalazło się na lądzie. Wysadzono je 2 km na wschód od Le Hamel, a więc daleko od przewidzianego pierwotnie miejsca. Lądowanie odbyło się zresztą w bardzo trudnych warunkach. Z 16 barek desantowych, jakimi dysponowali komandosi, 4 wyleciały na ukrytych pod wodą minach, a 9 zostało zniszczonych bezpośrednimi trafieniami. Tylko 3 barki zdołały dotrzeć do samej plaży. Ci z komandosów, którzy znajdowali się w pozostałych barkach, musieli pospiesznie opuścić je, zabierając jedynie broń osobistą. Utracono w ten sposób niemal cały sprzęt. Komandosi zdołali przedrzeć się w głąb lądu i ominąw­ szy Le Hamel poczęli posuwać się ku La Rosiere. Opór niemiecki był jednak zacięty. Rejonu, w którym wylądowa­ ło 47 zgrupowanie komandosów, bronił jeden z batalionów 352 dywizji piechoty - tej samej, która z taką zaciekłością stawiała Amerykanom opór na plaży „Omaha". Dlatego też dopiero pod wieczór komandosi osiągnęli La Rosiere. Tu uzupełnili swe uzbrojenie zdobyczną bronią niemiecką i o godz. 19.45 wyruszyli w kierunku Port en Bessin. Miejscowość tę udało się Brytyjczykom zająć dopiero 8 czerwca, po dwudniowych walkach toczonych przy wsparciu alianckiej artylerii okrętowej. Tymczasem w godzinach rannych 6 czerwca rozegrał się pojedynek artyleryjski między niemiecką baterią w Lon­ gues sur Mer a zespołem brytyjskich okrętów wojennych, wspierających wojska lądujące na plaży „Gold". W skład tego zespołu wchodziły m. in.: „Ajax", „Argonaut", „Emerald", „Orion", „Bulolo" (okręt flagowy), „Flores", „Belfast" i „Diadem". Niemieckim artylerzystom -już pod ogniem dział okrętowych - udało się usunąć ziemię za­ słaniającą ambrazury, dzięki czemu po kwadransie bateria mogła oddać pierwsze strzały. Były one dość celne, al­ bowiem pociski padały w niewielkiej odległości od flagowe-

go okrętu „Bulolo". Po 20-minutowej nawale ogniowej bateria zamilkła trafiona celną salwą krążownika „Ajax". Wznowiła jednak ostrzał w godzinach popołudniowych, ku zaskoczeniu alianckiego dowództwa. Ponieważ ogień dział niemieckich stanowił zagrożenie także dla okrętów wspierających wojska lądujące na plaży „Omaha", francuski krążownik „Georges Leygues" zaczął ostrzeliwać nieprzyjacielską baterię, mimo że nie leżała ona w jego sektorze. Dowódca „Ajaxa" natychmiast zaprotes­ tował, przekazując Francuzom otwartym tekstem wezwa­ nie: „Zaprzestać ognia do baterii, która do mnie należy". Załoga francuskiego krążownika zignorowała to wezwanie i prowadziła w dalszym ciągu ogień. Na krótko przed godz. 19.00 zdołała uzyskać kilka bezpośrednich trafień. Kiedy 7 czerwca rano piechota brytyjska zajęła baterię, okazało się, że zniszczone zostały kazamaty nr 2, 3 i 4, natomiast z kazamaty nr 1 w dalszym ciągu można było strzelać. Walki na plaży „Gold" mogły przynieść Brytyjczykom równie ciężkie straty, jak te, których doznali Amerykanie na plaży „Omaha". Na szczęście jednak gen. Bucknall, dowo­ dzący 50 dywizją piechoty, zgodził się na wykorzystanie „zabawek Hobarta", czyli czołgów typu Crabe specjalnie przystosowanych do likwidacji przeszkód terenowych. Wła­ śnie ze względu na dużą liczbę owych przeszkód i gęsto rozsiane pola minowe czołgi te zostały wysadzone na ląd z oddziałami pierwszego rzutu. Wzburzone morze nie po­ zwoliło natomiast zepchnąć do wody czołgów-amfibii typu DD. Czołgi te przewieziono wprawdzie na ląd - załogi barek LCT ryzykowały w czasie owej operacji najechanie na ukrytą minę bądź też ugrzęźnięcie na mieliźnie - ale pojawiły się one na plaży już po piechocie, w wyniku czego nie mogły jej wspierać w początkowym stadium walki. Dowództwo alianckie źle oceniło warunki, w jakich miało nastąpić lądowanie. Okazało się bowiem, iż przy-

pływ morza na plaży „Gold" zaczyna się wcześniej i że woda zalewa szybciej żelazne kozły i betonowe stożki na płyciznach, które mieli usunąć saperzy. Woda zalała rów­ nież wcześniej pola minowe, w których saperzy nie zrobili jeszcze przejść. Wszystko to mogło stać się przyczyną klęski lądujących oddziałów, tym bardziej że obrona nie­ miecka była tu twarda. Z opresji wybawiły piechurów właśnie załogi czołgów typu Crabe, przeznaczonych do likwidowania min i przesuwania żelaznych i betonowych zapór. W Le Hamel bateria niemiecka zniszczyła wpraw­ dzie trzy czołgi tego typu, ale czwarty zdołał wytyczyć przejście w polu minowym, a to pozwoliło dwu kom­ paniom batalionu Hampshire na pokonanie najtrudniejszej strefy i opanowanie osady Asnelles. O godz. 9.30 oddziały 69 brygady wdarły się do La Riviere i opanowały to miasteczko. W pół godziny później piechurzy znaleźli się na moście w Meuvaisine. Z 60-minutowym opóźnieniem na plaży „Gold" zaczęły lądować oddziały drugiego rzutu. Zakończyły one akcję oczysz­ czania nadmorskiego terenu i o godz. 12.30 wyruszyły w kierunku Bayeux. Pod wieczór dotarły do północnych przedmieść tego miasta, czyli na odległość 10 km od brzegu. Po opanowaniu Le Hamel można też było późnym wieczorem zająć Arromanches. To tu właśnie w następ­ nych dniach zaczęto budować sztuczny port „Mulberry", przez który przeszła większość wojsk alianckich lądujących w Normandii. 69 brygada piechoty dotarła do osady Reuilly, leżącej na drodze z Caen do Arromanches, a następnie poczęła posuwać się w głąb lądu. Jednostka ta nawiązała styczność z wojskami kanadyjskimi, które wylądowały na plaży „Juno". Wieczorem obie plaże, tj. „Gold" i „Juno", tworzyły już jeden wspólny przyczółek3. 3

T u t e , op. cit., s. 197-200.

PLAŻA „JUNO"

Na plaży „Juno", położonej w środkowej części sektora brytyjskiego, miała lądować 3 kanadyjska dywizja piechoty gen. Crerara, wspierana przez 2 kanadyjską brygadę pan­ cerną i oddziały brytyjskich komandosów. Łącznie w pier­ wszym dniu inwazji miało tu znaleźć się 15 tys. Kanadyj­ czyków, dla których była to okazja wzięcia odwetu za porażkę, jakiej doznali w sierpniu 1942 roku pod Dieppe. Plaża „Juno" ciągnęła się od miasteczka Saint Aubin sur Mer na wschodzie do ujścia rzeki Seulles. W przeciwieńst­ wie do plaż „Gold" i „Sword" nie było tu większych osad, a wybrzeże zachowało jeszcze swój pierwotny charakter. Wzdłuż plaży „Juno" ciągnął się rozległy pas przybrzeż­ nych skał, który bardzo poważnie utrudniały żeglugę na tych wodach. Za to brzeg był płaski i nie tak urwisty, jak na plaży „Omaha". Omawianego odcinka wybrzeża bronił 736 pułk piechoty niemieckiej z 716 dywizji. Właśnie ze względu na podmorskie skały trzeba było o kilkanaście minut opóźnić lądowanie pierwszych od­ działów. Należało bowiem poczekać, aż zacznie się przy­ pływ i woda zakryje je. Dlatego też godzina „ H" dla wojsk lądujących na plaży „Juno" została pierwotnie wyznaczo-

na na 7.45, a potem, wskutek nalegań dowódców pierw­ szych oddziałów inwazyjnych, przesunięta o kolejny kwad­ rans. To opóźnienie lądowania oznaczało jednak, że sape­ rzy będą mieć bardzo mało czasu na usunięcie przeszkód terenowych. Podobnie jak to było na pozostałych plażach, także w wypadku plaży „Juno" lądowanie zostało poprzedzone najpierw silnym bombardowaniem, a potem ostrzałem z dział okrętowych. Widoczność była jednak nie najlepsza i artylerzyści brytyjskiej marynarki wojennej często nie mogli dostrzec wyznaczonych celów. Nic więc dziwnego, że w wyniku przeprowadzonego ostrzału nieprzyjacielskie umocnienia ucierpiały tylko w niewielkim stopniu2. Co gorsza, wzburzone morze dodatkowo opóźniło mo­ ment lądowania pierwszych oddziałów. Barki desantowe, spychane przez silny prąd, dopiero o godz. 8.15 dotarły do plaży. To fatalne opóźnienie pozwoliło Niemcom ochłonąć po bombardowaniu i ostrzale artyleryjskim. Załogi bunk­ rów były na swoich stanowiskach, w pełni gotowe do odparcia lądujących żołnierzy. Dodajmy jeszcze, że ze względu na zły stan morza nie zdołano początkowo prze­ wieźć na brzeg ani czołgów typu DD, ani też buldożerów przeznaczonych do usuwania przeszkód terenowych. W wyniku tego piechota pierwszego rzutu była pozbawio­ na wsparcia broni pancernej, choć teoretycznie miały ją poprzedzać czołgi-amfibie. Oddziały wchodzące w skład pierwszego rzutu wylądo­ wały praktycznie bez strat. Załogom barek desantowych udało się - rzecz niezwykła - przebyć szczęśliwie pas podwodnych skał i pole minowe. Kiedy jednak barki zawróciły i popłynęły ku statkom transportowym, by za­ brać oddziały drugiego rzutu, poczęły nadziewać się jedna 1

Blond, op. cit., s. 181.

po drugiej na skały, tonąc po kilku minutach. Na jednym z odcinków spośród 24 barek typu LCA zdołały wydostać się na pełne morze zaledwie 4. Reszta zatonęła wskutek rozerwania poszycia bądź też poszła na dno w wyniku eksplozji miny. Lądujące w drugim rzucie oddziały kanadyjskie miały mniej szczęścia. Musiały bowiem pokonywać pas przy­ brzeżnych skał pod silnym ogniem obrony niemieckiej. Wiele barek zatonęło na skałach bądź w wyniku eksplozji min. Spore straty spowodowały też wybuchy pocisków moździerzowych. Obowiązywał rozkaz zabraniający rato­ wania tych żołnierzy, którzy znaleźli się w wodzie, nie można było bowiem pozwolić sobie na najmniejsze opóź­ nienie. Kapitan jednej z barek desantowych, przeznaczo­ nych do przewozu czołgów, wracając na pełne morze wziął na pokład kilkunastu rozbitków - kanadyjskich piechu­ rów. Mimo ich nalegań nie zgodził się popłynąć jeszcze raz ku plaży, by wysadzić piechurów na ląd, po prostu dlatego, że sam miał ściśle ustalony minutowy harmonogram. W wyniku tego owi piechurzy zostali przewiezieni do Anglii i dopiero w kilka dni później dołączyli do swej dywizji. Ich dowódca, mjr Stackpoole, w przypływie de­ speracji wyskoczył z barki i walcząc z silnym prądem zdołał jakoś dopłynąć do brzegu2. Na prawym skraju plaży „Juno" wylądowała 7 kanadyj­ ska brygada piechoty, złożona z batalionów Canadian Scottish, Regina Rifles i Royal Winnipeg Rifles. Strzelcy z tej ostatniej jednostki znaleźli się w szczególnie trudnej sytuacji. Wylądowali oni na zupełnie odkrytym terenie i natychmiast dostali się pod bardzo silny ogień broni maszynowej i moździerzy. Nie było innego wyjścia - żoł­ nierze batalionu Royal Winnipeg Rifles poderwali się do desperackiego biegu i pokonali 100-metrowy pas plaży, 2

T u t ę , op. cit., s. 205-209.

która, jak się okazało, była w tym miejscu zaminowana. Jedna z kompanii straciła połowę swego stanu. Trochę więcej szczęścia miał batalion Regina Rifles, który wylądował u ujścia rzeki Seulles. Wraz z piechotą znalazło się tu kilka czołgów-amfibii, które mogły dać strzelcom pewną osłonę. Dopiero jednak w pół godziny później pojawiły się tu buldożery przeznaczone do usuwa­ nia przeszkód terenowych i wytyczania przejść w polach minowych. Oddziały 7 kanadyjskiej brygady piechoty zdołały dosyć szybko przełamać opór przeciwnika. Już o godz. 9.30 Kanadyjczycy zdobyli większość znajdujących się na tym odcinku wybrzeża bunkrów. Spóźniały się jednak buldoże­ ry, które miały usunąć stalowe kozły i betonowe elementy rozrzucone po plaży. W efekcie tego powstał zator. Lądu­ jące pojazdy nie mogły wydostać się na brzeg, nie wytyczo­ no jeszcze bowiem bezpiecznych przejść przez pola minowe i nie oczyszczono dróg prowadzących w głąb lądu. Miej­ scami zator był tak wielki, że plaża przypominała londyń­ skie ulice w godzinach szczytu. Między wodą a nadmor­ skimi wydmami było tylko 10 m piasku i na tak wąskiej przestrzeni musiały pomieścić się kolejno dostarczane na ląd czołgi, samochody i działa. Na wschód od 7 brygady wylądowała 8 kanadyjska brygada piechoty złożona z batalionów The Queens Own Rifles, The North Shore (New Brunswick) i Le Regiment de la Chaudiere. Ten ostatni rekrutował się z francus­ kojęzycznych mieszkańców prowincji Quebec. Batalion Queens Own Rifles przez półtorej godziny toczył ciężkie walki o miasteczko Bemieres, nim wreszcie opanował je o godz. 9.30. Dalsze natarcie Kanadyjczyków zostało jednak powstrzymane w odległości kilkuset metrów od tego miasteczka. Bardzo szybko w Bernieres powstał taki sam zator, jaki wytworzył się na plaży „Juno". Wylą­ dowała tam bowiem 9 kanadyjska brygada piechoty i duża

część ciężkiego sprzętu 3 dywizji. Opór Niemców zdołano przełamać dopiero o godz. 15.00 i wówczas to czołgi, samochody i działa mogły opuścić Bernieres. Zadanie, jakie otrzymała 3 kanadyjska dywizja piechoty, polegało na opanowaniu polowego lotniska Carpiquet, które znajdowało się na północny zachód od Caen. Było to najtrudniejsze zadanie spośród tych, jakie wyznaczono dywizjom lądującym na plażach Normandii w pierwszym dniu inwazji. Strzelcy z Royal Winnipeg i Regina Rifles już o godz. 9.30, a więc w niespełna półtorej godziny po wylądowaniu, posunęli się 3 km w głąb lądu. Po przełamaniu pierwszej linii obrony niemieckiej nie napotkali silniejszego oporu. Niestety, wskutek spóźnienia się czołgów i artylerii dowód­ cy tych batalionów musieli wyraźnie zwolnić tempo marszu ku Carpiquet. Obawiali się bowiem starcia z siłami pancer­ nymi przeciwnika w sytuacji, gdy podlegli im żołnierze dysponowali tylko indywidualną bronią piechoty. Piechota 9 kanadyjskiej brygady straciła dwie godziny po wylądowaniu, nim wreszcie zdołała - także bez cięż­ kiego sprzętu - wydostać się z plaży. Nie mogła ona wesprzeć pierwszego rzutu w uderzeniu na Carpiąuet, na skutek czego w realizacji planu inwazyjnego powstało znaczne opóźnienie. Po południu oddziałom kanadyjskim udało się przełamać opór nieprzyjaciela w rejonie Beny sur Mer. Batalion pułku la Chaudiere posunął się o 5 km w głąb lądu. Ruszyli też do przodu strzelcy z Regina Rifles i Royal Winnipeg. Nie udało im się jednak osiągnąć Carpiquet. Kilka czołgów wspierających 7 brygadę piecho­ ty wyprzedziło nawet strzelców i przecięło drogę Caen-Bayeux. Czołgi te jednak, nie doczekawszy się piecho­ ty, musiały cofnąć się3 . 3 kanadyjska dywizja piechoty nie zdołała wykonać zadania przewidzianego na pierwszy dzień inwazji. Nie 3

W i 1 m o t, op. cit., s. 75.

było to w grancie rzeczy rezultatem silnego oporu Nie­ mców, choć w kilku miejscach zdołali oni opóźnić o parę godzin marsz Kanadyjczyków, ale wynikiem fatalnych warunków atmosferycznych i ogromnego zatoru, jaki po­ wstał na plaży „Juno" i w miasteczku Bemieres. Właśnie ten zator stał się przyczyną opóźnienia i uniemożliwił dotarcie w wyznaczonym terminie do Carpiquet. Na lewym skrzydle 3 dywizji wylądowali brytyjscy ko­ mandosi. Mieli oni odegrać rolę łącznika między wojskami walczącymi na plaży „Juno" a tymi, które wylądowały na plaży „Sword". 41 Royal Marinę Commando ppłk. Graya miało uderzyć z plaży „Sword" na zachód, a 48 Royal Marinę Commando, które wylądowało między Bemieres i Saint Aubin, powinno ruszyć w kierunku wschodnim - ku plaży „Juno". Podobnie jak Kanadyjczycy, także brytyjscy komandosi ugrzęźli na wiele godzin pod miasteczkiem Bemieres i nie zdołali w terminie wykonać swego zadania. Dopiero 7 czerwca komandosi z 41 i 48 Royal Marinę Commando zdołali przełamać niemiecką obronę i ząjęli miejscowość Luc sur Mer, dzięki czemu mogły się połączyć wojska walczące na plażach „Juno" i „Sword".

PLAŻA „SWORD"

Plaża „Sword" leżała najdalej na wschód ze wszystkich pięciu plaż inwazyjnych. Już z tego względu jej znaczenie operacyjne było oczywiste. To właśnie tutaj miały powstać wspomniane już „zawiasy" - silny bastion, wokół którego powinna obracać się armia anglo-amerykańska, uderzająca najpierw na południe - w głąb lądu - a następnie w kierun­ ku wschodnim. Na plaży „Sword" miała lądować w pierwszym rzucie 3 brytyjska dywizja piechoty (brygady 8, 9 i 185) oraz 27 brygada pancerna. W następnej kolejności powinny tu znaleźć się 51 dywizja piechoty (Highland) oraz 4 brygada pancerna. Siły te zostały wzmocnione 1 brygadą specjalną, złożoną z komandosów. Zadania, jakie otrzymali Brytyjczycy lądujący na plaży „Sword", były bardzo trudne. Wieczorem pierwszego dnia inwazji 3 dywizja miała dotrzeć do Caen i opanować to miasto. Caen jest oddalone o 20 km od morza i samo pokonanie takiej odległości pod ogniem niemieckim nie było rzeczą łatwą. Po drodze zresztą wojska brytyjskie musiałyby przełamać następne linie obrony przeciwnika. Kolejne zadanie oddziałów lądujących na plaży

„Sword" polegało na jak najszybszym nawiązaniu łączno­ ści ze spadochroniarzami 6 brytyjskiej dywizji desantowej, która miała zostać zrzucona po wschodniej stronie rzeki Orne i kanału łączącego Caen z morzem. Po wykonaniu tego zadania prawe skrzydło wojsk lądujących na plaży „Sword" winno połączyć się z Kanadyjczykami walczący­ mi na plaży „Juno" 1 . Plaża „ Sword" rozciąga się od ujścia rzeki Orne w mias­ teczku Ouistreham aż po osadę rybacką Luc sur Mer. Została ona podzielona na cztery sektory. Były to patrząc od wschodu: „Roger", „Queen", „Peter" i „Oboe". Każdy z tych sektorów podzielono dodatkowo na strefy: „Red", „White" i „Green". Dowództwo wojsk inwazyjnych zrezygnowało z lądo­ wania w sektorach „Peter" i „Oboe". Wprawdzie wybrzeże było tu płaskie, ale za to na płyciźnie znajdowało się mnóstwo skał i raf podwodnych. Groziło to uszkodzeniem, a nawet zatopieniem znacznej części barek desantowych. Dlatego też postanowiono, że neutralizacją niemieckiej obrony w tych sektorach zajmie się 41 zgrupowanie ko­ mandosów z 4 brygady specjalnej. Bardzo dużym zagrożeniem dla lewego skrzydła wojsk lądujących na plaży „Sword" były niemieckie baterie roz­ mieszczone w rejonie Hawru. Dlatego właśnie dowódca Force „S", kontradm. Talbot, rozkazał postawić gęstą zasłonę dymną, która miała osłonić lądujące oddziały bry­ tyjskie. Istotnie, zasłona ta okazała się skuteczna2. Z uwagi na to, że wojska lądujące na plaży „Sword" otrzymały bardzo trudne zadanie, dowództwo alianckie skierowało tu dodatkowo Force „ D " . Ów zespół okrętów wojennych miał wspierać ogniem swych dział 3 dywizję piechoty. Po bardzo silnym bombardowaniu lotniczym 1 2

Tamie, s. 65. L e m o n n i e r , op. cit., s . 141.

zaczął się ostrzał artyleryjski prowadzony przez pancerniki „Warspite" i „Ramilies", monitor „Roberts" oraz krążow­ niki „Largs" (flagowy okręt kontradm. Talbota) , „Scylla (flagowy okręt kontradm. Viana), „Dragon", „Frobisher", „Arethusa" i „Mauritius". Po zrzuceniu przez lotnictwo alianckie pierwszych bomb na plażę „Sword" podniosły się chmury dymu i pyłu, ograniczające znacznie widoczność. Okazało się później, że zarówno bombardowanie, jak i ostrzał artyleryjski nie były celne. Lądujący piechurzy ze zdumieniem stwierdzali, że domy, w których Niemcy mieli swe stanowiska, nie zostały zniszczone. W niejednym oknie były nawet całe szyby. Podobnie jak to było na plaży „Omaha", duża część bomb spadła na tyłach niemieckich pozycji3. Lądująca piechota była wyczerpana długą i ciężką prze­ prawą przez morze. Było ono wzburzone, a pastylki prze­ ciwko morskiej chorobie, jakie rozdawali sanitariusze, oka­ zały się mało skuteczne. Żołnierze byli zziębnięci, wielu z nich przemokło do cna. O godz. 6.30 w sektorach „Roger" i „Queen" wylądowały kolejno barki typu LCG (z artylerią), LCR (z wyrzutniami rakietowymi), LCF (z artylerią przeciwlotniczą) i LCT (z czołgami). Zaraz po nich pojawiły się czołgi-amfibie typu DD, które ze względu na wzburzone morze podwieziono niemal do samego brzegu. Dzięki temu nie było żadnych strat w sprzęcie. W następnej kolejności dotarły do brzegu barki z czołgami typu Crabe oraz buldożer armii. Dopiero po nich wysadzono na ląd piechotę, przewiezioną na po­ kładach barek desantowych typu LCI. Na lewym skraju plaży „Sword" wylądowała 1 brygada specjalna, w skład której wchodziło kilka zgrupowań ko­ mandosów. Jako pierwsi zeszli na ląd żołnierze 4 zgrupo­ wania, w którym służyło 177 Francuzów dowodzonych 3

H o w a r t h, op. cit., s. 152.

przez mjr. Kieffera. Był to jedyny oddział francuskich wojsk lądowych, który uczestniczył w walkach stoczonych w pierwszym dniu inwazji. 4 zgrupowanie dotarło do plaży na pokładach 2 barek desantowych typu LCI. Wylądowało ono na zachód od miasteczka Riva Bella, w miejscu, gdzie obrona niemiecka wydawała się słabsza. Samo Riva Bella i sąsiednie Ouistreham zostały bowiem bardzo silnie ufortyfikowane przez nieprzyjaciela. Niemcy wznieśli tu kilkanaście bunkrów i kazamat, strzegących ujścia rzeki Orne i kanału łączącego Caen z morzem. Jednym z takich punktów oporu było kasyno w Ouistreham. Na betonowym dachu tego kasyna ustawiono 2 działka kalibru 20 mm kontrolujące swym ogniem najbliższą okolicę. 4 zgrupowanie komandosów, prowadzone osobiście przez dowódcę 1 brygady specjalnej, brygadiera lorda Lovata, straciło przy lądowaniu ok. 30 zabitych i rannych. Komandosi zdołali jednak pokonać najeżony terenowymi przeszkodami pas ziemi i pole minowe, a następnie wyjść na drogę, która biegła wzdłuż wybrzeża, w odległości 200 m od plaży. Tu 4 zgrupowanie zmieniło kierunek natarcia i uderzyło na wschód. Najpierw dotarło do Riva Bella, a następnie do Ouistreham. Po osiągnięciu tej ostat­ niej miejscowości mjr Kieffer zajął się ze swymi ludźmi likwidacją niemieckiej załogi kasyna, a lord Lovât z resztą zgrupowania pospieszył na południe, ku miasteczku Benouville. Jak już mówiliśmy, dowodzona przez niego grupa miała połączyć się ze spadochroniarzami z 6 brytyjskiej dywizji desantowej, którzy od godz. 1.00 bronili mostu w Benouville. Francuzi mjr. Kieffera dotarli wprawdzie w pobliże kasyna, ale nie mogli zdobyć tego budynku ze względu na celny ogień strzelców wyborowych i ostrzał wspomnianych 2 działek. Na szczęście Kieffer dowiedział się, że w pobliżu wylądowało już 6 czołgów-amfibii. W tej sytuacji major

sam postanowił pobiec po pomoc. O godz. 9.25 jeden z czołgów dotarł do Ouistreham i po kwadransie zniszczył oba niemieckie działka. Mimo silnego ognia karabinów maszynowych francuscy komandosi zdobyli teraz sztur­ mem kasyno. Mieszkańcy Riva Bella i Ouistreham słysząc, jak żoł­ nierze Kieffera mówią między sobą po francusku, byli przekonani, że to „Winston Churchill w dowód sympatii dla Francuzów wysłał tu właśnie żołnierzy angielskich mówiących ich językiem"4. 2 pułk East York, który wylądował w sektorze „Queen", na zachód od Riva Bella, spotkał się z tak silnym oporem, że w ciągu paru minut stracił blisko 200 zabitych i rannych. Natomiast lądowanie 1 pułku South Lancaster, który wy­ sadzono na ląd w rejonie Colleville, odbyło się „z taką łatwością, jak na ćwiczeniach". Opór niemiecki był bardzo słaby i wyglądało na to, że przeciwnik czeka tylko dogod­ nej okazji, aby się poddać. Jeszcze w trakcie walki miesz­ kańcy Colleville wylegli na plażę, aby powitać Brytyj­ czyków. Na ich czele biegł mer miasta w hełmie strażackim na głowie. Inny batalion 1 pułku South Lancaster, który wylądował w Hermanville, miał natomiast poważne kłopoty z przeła­ maniem niemieckiej obrony. Wprawdzie saperom udało się wytyczyć w polu minowym cztery przejścia prowadzące w głąb lądu, ale stracili przy tym 50 procent sprzętu i kilkunastu zabitych. O godz. 9.00 Hermanville zostało zdobyte. Wczesnym popołudniem 1 pułk Royal Norfolk otrzymał rozkaz zajęcia wzgórz dominujących nad miasteczkiem Benouville. Na wzgórzach tych Niemcy wybudowali cały kompleks betonowych blokhauzów, połączonych ze sobą podziemnymi przejściami. Tworzyły one prostokąt długi 4

Tamże.

na 600 i szeroki na 400 m, na terenie którego znajdowały się m.in. trzy betonowe kopuły ze stanowiskami broni maszynowej. W jednej z owych kopuł mieściło się stanowi­ sko dowodzenia 736 pułku grenadierów, który bronił tego odcinka wybrzeża. 1 pułk Royal Norfolk wyruszył z miasteczka Colleville zajętego dwie godziny wcześniej. Ponieważ sądzono, że Saint Aubin-d'Arquenay znajduje się jeszcze w rękach niemieckich (w rzeczywistości byli tam już Brytyjczycy), dowódca pułku rozkazał swoim ludziom maszerować wprost przez pola. Tu jednak Brytyjczycy dostali się pod ogień karabinów maszynowych. W ciągu kwadransa blisko 150 żołnierzy zostało zabitych lub rannych. Był to praw­ dziwy szok dla żołnierzy 1 pułku Royal Norfolk, którzy do tej pory nie napotkali większego oporu i sądzili, że „walka będzie dziecinną zabawką". W wyniku pierwszego ataku na pozycje niemieckie, w czasie którego 1 pułk Royal Norfolk był wspierany przez żołnierzy 1 pułku Suffolk, a także artylerię i szwadron czołgów, zajęto jedynie umocnienia zewnętrzne. Dopiero podczas drugiego ataku, podjętego wieczorem, Brytyjczy­ kom udało się dotrzeć do stanowiska dowodzenia 736 pułku. Dowodzący tym pułkiem płk Kruger zameldował swemu przełożonemu, gen. Richterowi: „Generale, nie­ przyjaciel zainstalował się na dachu mego blokhauzu i wzy­ wa mnie do kapitulacji. Co mam robić?" Kruger bronił się jeszcze do wczesnych godzin rannych 7 czerwca i dopiero wówczas, nie doczekawszy się pomocy, kapitulował z 75 ludźmi5. 5

T u t e , op. cit., s . 211.

REAKCJA NIEMCÓW

Niemcy od dawna spodziewali się inwazji i na dobrą sprawę byli pewni nie tylko tego, iż jest ona nieunikniona, ale także, że musi do niej dojść wiosną lub latem 1944 roku. Nie znali natomiast dokładnej daty ani też miejsca lądowania aliantów. W ostatnich tygodniach przed operacją „Overlord" Abwehra zdołała poprzez jednego ze swych agentów należą­ cych do francuskiego ruchu oporu dowiedzieć się, w jaki sposób Londyn powiadomi Resistance o inwazji. Sygnałem miał być fragment jednego z poematów Verlaine'a. Naj­ pierw powinny zostać nadane trzy pierwsze wiersze tego poematu (jako zapowiedź programu), a następnie trzy dalsze, które będą oznaczać, iż inwazja nastąpi w ciągu najbliższych 48 godzin. 1, 2 i 3 czerwca stacje nasłuchowe Abwehry pracujące na rzecz 15 armii gen. Salmutha przechwyciły kilkakrotnie nadawany następujący fragment poematu Verlaine'a: Les sanglots longs des violons de l'automne. 5 czerwca o godz. 21.15 oficer prowadzący dziennik 15

armii zanotował, że w tym momencie Londyn nadał trzy kolejne wersety: blessent mon coeur d'une longeur monotone. Nie było żadnej wątpliwości, iż inwazjajest nieuchronna, tym bardziej że o godz. 21.20, a następnie o 22.00 i 22.15, te trzy wersety Verlaine'a zostały znowu nadane. Gen. Salmuth ogłosił natychmiast stan pełnego pogotowia w podległej sobie 15 armii. Oficerowie i żołnierze zajęli miejsca na stanowiskach bojowych i w schronach. Żandar­ meria otrzymała rozkaz wygarnięcia z barów wszystkich wojskowych i dostawienia ich jak najprędzej do jednostek. O mającej nastąpić inwazji gen. Salmuth powiadomił od razu marsz, von Rundstedta, sztab Grupy Armii „B", dowódcę 16 dywizji przeciwlotniczej, wszystkie sztaby wyższego szczebla na terenie Belgii, a także kwaterę Hitlera w Kętrzynie. Teoretycznie więc każdy żołnierz niemiecki od Holandii po Bretanię winien być na stanowisku, a lądo­ wanie aliantów nie powinno stanowić dla nikogo niespo­ dzianki. Tymczasem okazało się, że zarówno w sztabie „Zachód", jak i w sztabie Grupy Armii „B" uznano informacje Abwehry za „zupełnie niepoważne". Dlatego też ani sztab Rundstedta, ani sztab Rommla nie przekazały tej wiadomości sztabom niższych szczebli. 7 armia, w pasie działania której wylądowali w kilka godzin później alianci, nie została wcale postawiona w stan gotowości. Uznano bowiem za zupełnie nieprawdopodobne, aby alianci zdecy­ dowali się na lądowanie przy tak fatalnej pogodzie. Niemcy, którzy dysponowali całym systemem stacji ra­ darowych i nasłuchu radiowego, byli pewni, że wojska inwazyjne nie zdołają ich zaskoczyć. Między Boulogne a Cherbourgiem znajdowało się 6 stacji radarowych dale­ kiego zasięgu, dzięki którym można było na wiele godzin naprzód wykryć wszelkie skupiska okrętów i samolotów

zbliżających się ku wybrzeżom Francji. Tymczasem na tydzień przed rozpoczęciem inwazji lotnictwo brytyjskie nasiliło bombardowanie stacji radarowych i stacji nasłuchu radiowego. Oszczędzono jedynie te stacje, które znajdowa­ ły się na północ od Sekwany, zwłaszcza w Pas de Calais. W nocy z 5 na 6 czerwca spośród 92 stacji radarowych i nasłuchu radiowego działało zaledwie 18. Stacje w Pas de Calais sygnalizowały obecność konwojów zmierzających od strony Dover ku Francji. Były to jednak konwoje złożone ze starych statków handlowych, które wysłano po to, by wprowadzić w błąd przeciwnika i stworzyć wrażenie, że lądowanie nastąpi właśnie w Pas de Calais. W tym samym czasie 7 armia broniąca Normandii była „ślepa i głucha", nie mogła bowiem zawczasu wykryć ani nad­ ciągającego lotnictwa bombowego, ani samolotów i szy­ bowców ze spadochroniarzami, ani też ogromnej floty inwazyjnej. Flota inwazyjna została wykryta przez Kriegsmarine dopiero o godz. 2.00, kiedy to Force „U" dotarła do tzw. strefy przeładunkowej, znajdującej się o 12 mil od wy­ brzeży półwyspu Cotentin. Dopiero o godz. 3.09 dowódz­ two Grupy Morskiej „Zachód" wydało rozkaz patrolowa­ nia ujścia Sekwany i wód przybrzeżnych między Dieppe a Le Treport. Był to jednak rejon odległy od tego, w któ­ rym za parę godzin miała zacząć się inwazja. W chwili gdy na normandzkich plażach wylądowały pierwsze oddziały alianckie, aż trzech spośród pięciu wyższych dowódców niemieckich było nieobecnych w swo­ ich sztabach. Feldmarsz. Rommel wyjechał poprzedniego dnia do Herrlingen. Dowódca 7 armii, gen. Dollman, przebywał w Rennes, gdzie kierował ćwiczeniami sztabo­ wymi, których tematem była obrona Bretanii. Wreszcie dowódca 1 korpusu pancernego SS, gen. Sepp Dietrich, wyjechał do Brukseli. Pozostali jedynie marsz, von Rundstedt i gen. Geyr.

Nieobecność części wyższych dowódców nie była jednak największym złem. O wiele groźniejsze skutki miał fakt, że Niemcy nie dysponowali jasno zarysowanym planem dzia­ łań na wypadek inwazji. Było to konsekwencją rozbieżno­ ści panujących w łonie dowództwa. Mówiliśmy już o tym, że Rommel domagał się użycia dywizji pancernych w pierwszym dniu inwazji i dlatego chciał, aby stacjonowały one jak najbliżej wybrzeża. Rundstedt natomiast pragnął uderzyć dopiero wówczas, gdy na wybrzeżu wylądują większe siły alianckie. Do tego do­ chodziły jeszcze spory na temat rzeczywistych zamierzeń aliantów. Dowódca 84 korpusu, gen. Marcks, właściwie ocenił sytuację, stwierdzając rankiem 6 czerwca, że podleg­ łe mu oddziały mają do czynienia z inwazją1. Na wyższych szczeblach, w sztabach 7 armii i Grupy Armii „ B", nie było jednak takiej pewności. Sztaby te nie dysponowały jeszcze wystarczającymi informacjami, meldunki nadchodzące z terenu były bowiem fragmentaryczne i niepełne. Obawia­ no się, iż lądowanie na półwyspie Cotentin i między Ba­ yeux a Caen może być tylko działaniem dywersyjnym i że rzeczywista inwazja rozpocznie się wkrótce na wybrzeżu Pas de Calais. Dlatego właśnie sztaby te wzdragały się przed użyciem rezerw pancernych, które przecież mogły okazać się niezbędne w zupełnie innym rejonie północnej Francji2. Najwcześniejszy meldunek o desancie spadochronowym dotarł do dowódcy 21 dywizji pancernej gen. Feuchtingera o godz. 1.15. Poinformowano go, że spadochroniarze alianccy wylądowali w pobliżu osady Troarn, leżącej na północny wschód od Caen. Feuchtinger przekazał tę wia­ domość szefowi sztabu Grupy Armii „B", gen. Speidlowi, a sam - nie czekając na decyzję przełożonych - nakazał 1 2

D'Este, op. cit., s. 111. W i Im ot, op. cit., s. 50.

dwu batalionom piechoty zmotoryzowanej wchodzącym w skład 21 dywizji uderzyć po obu stronach rzeki Orne i zlikwidować nieprzyjacielski desant. Ponieważ sygnalizo­ wano mu też obecność spadochroniarzy na południe od Caen - co nie było prawdą - posłał tam o świcie grupę rozpoznawczą. Feuchtinger, który spośród niemieckich dowódców śred­ niego szczebla wykazał najwięcej inicjatywy, nie zdobył się jednak na podciągnięcie jeszcze nocą swoich czołgów z Fa­ laise do Caen. Nie uczynił tego, bo nie dostał takiego rozkazu ze sztabu Grupy Armii „B", a wszelkie ruchy czołgów jego dywizji zależały właśnie od owego sztabu. Speidel pod nieobecność Rommla wolał nie dokonywać żadnych przesunięć wojsk pancernych. Dopiero po roz­ mowie telefonicznej z Rommlem zgodził się, by 21 dywizja pancerna podjęła działania na korzyść 7 armii. W tym czasie jednak w wyniku alianckiego bombardowania na­ stąpiło przerwanie niemieckiej łączności telefonicznej i Feuchtinger otrzymał ów rozkaz dopiero po dwu godzi­ nach. Ok. godz. 9.00 gen. Feuchtinger dowiedział się, że jego dywizja została podporządkowana 84 korpusowi gen. Marcksa, a nie -jak tego oczekiwał - dowódcy 47 korpusu pancernego. Feuchtinger nie mógł zresztą dysponować wszystkimi oddziałami swej dywizji, bo zgodnie z wcześ­ niejszymi dyspozycjami musiał przekazać dowódcy 716 dywizji dwa bataliony piechoty zmotoryzowanej i batalion przeciwpancerny. Co więcej, batalion przeciwlotniczy 21 dywizji został podporządkowany dowódcy obrony prze­ ciwlotniczej Caen. Czołgi Feuchtingera miały więc działać zupełnie same, pozbawione osłony piechoty i działek prze­ ciwlotniczych oraz wsparcia broni przeciwpancernej. Dowódca 84 korpusu dowiedział się o lądowaniu spado­ chroniarzy na półwyspie Cotentin o godz. 2.15, a więc z pewnym opóźnieniem. Już o godz. 3.00 doszedł do

wniosku, że jest to początek inwazji. Aliantom udało się się zakłócić pracę stacji radarowych i Niemcy nie mogli do­ strzec na ekranach flotylli inwazyjnej. Pierwsze doniesienia o niej otrzymali dopiero za dnia, ale pochodziły one od Kriegsmarine. Wojska lądowe nie potwierdziły jeszcze tych informacji. O godz. 6.00 powiadomiono Marcksa o lądowaniu pie­ choty na plaży „Omaha". W pięć godzin później dowie­ dział się, że alianci wylądowali także na plaży „Utah". Na temat sytuacji na plaży „Utah" i w ogóle na półwyspie Cotentin gen. Marcks miał niewiele informacji. Natomiast wieści, które napływały z plaży „Omaha", brzmiały bardzo optymistycznie. W dowództwie niemieckim wytworzyła się nawet opinia, iż alianci zostali tam nie tylko powstrzymani, ale nawet rozbici. Marcks doszedł do wniosku, że lokalna obrona niemiecka sama da sobie radę. Bardziej niepokoiły go plaże „Gold", „Juno" i „Sword", czyli odcinek bronio­ ny przez oddziały 716 dywizji3. Z tego też względu Marcks domagał się od sztabu 7 armii i sztabu Grupy Armii „B" natychmiastowego użycia 12 dywizji pancernej SS „Hitler­ jugend" i 21 dywizji pancernej właśnie między Caen i Ba­ yeux. Jak już wiemy, po dłuższych wahaniach i ze znacz­ nym opóźnieniem do dyspozycji Marcksa oddano czołgi 21 dywizji. Odmówiono natomiast kategorycznie podporząd­ kowania mu 12 dywizji pancernej SS, należała ona bowiem do rezerwy strategicznej i w każdej chwili mogła być potrzebna gdzie indziej. Już o godz. 3.00 sztab von Rundstedta powiadomił kwaterę główną Hitlera w Berchtesgaden o lądowaniu wojsk nieprzyjacielskich w Normandii. Szef sztabu Ober­ kommando der Wehrmacht, gen. Alfred Jodl, nie podjął jednak żadnych decyzji i nie zgodził się na skierowanie rezerw pancernych przeciwko wojskom alianckim. Przypo3

Tamie, s. 51.

mniał on, że użycie rezerw wymaga zgody Hitlera. Hitler zaś właśnie poszedł spać po kilkugodzinnej odprawie szta­ bowej. Co więcej, zażył środek nasenny i nikt nie odważy się go teraz obudzić. Rundstedt czekał więc na przebudze­ nie Hitlera. Co pewien czas informował OKW w Berchtes­ gaden o rozwoju sytuacji. O godz. 5.00 szef sztabu 7 armii, gen. Speidel, powiado­ mił telefonicznie Rommla o lądowaniu wojsk alianckich. Ten od razu zdecydował się wracać do Normandii, tyle że musiał to uczynić samochodem, albowiem w stosunku do wyższych dowódców obowiązywał formalny zakaz korzys­ tania z samolotów ze względu na przewagę lotnictwa alianckiego w powietrzu. Zanim więc Rommel znalazł się w La Roche Guyon, była już godz. 17.00. Hitler przebudził się tuż przed godz. 12.00. Natychmiast zapoznano go z sytuacją. Nie był on jeszcze przekonany, czy Normandia rzeczywiście jest celem głównego uderzenia aliantów. Czekał na wyjaśnienie sytuacji, a więc na wiado­ mość, że rozpoczęło się lądowanie gdzieś w Pas de Calais. Dopiero o godz. 16.00 zezwolił Rundstedtowi na to, aby trzy dywizje pancerne SS stanowiące 1 korpus pancerny, tj. 1, 12 i 17, uderzyły na wojska inwazyjne. Na to, aby zorganizować przeciwuderzenie jeszcze tego samego dnia, było już jednak za późno. Von Rundstedt przekazał dowódcom trzech dywizji 1 korpusu rozkaz wymarszu ok. godz. 17.00. Dywizja „Panzerlehr" gen. Bayerlina rzeczywiście zaczęła przesuwać się na północ, ku strefie walk. Niemal natychmiast jednak stała się obiektem ataków lekkich bombowców alianckich, zwanych przez Niemców „Jabo". 6 czerwca dywizja ta utraciła ok. 30 czołgów i pojazdów. Sam Bayerlin omal nie zginął w po­ bliżu Alencon. Jeszcze przed powrotem do Normandii Rommel polecił szefowi sztabu 7 armii, aby 21 dywizja pancerna uderzyła jak najszybciej na alianckie wojska inwazyjne. Mówiliśmy

już o tym, że od dywizji tej oderwano dwa bataliony piechoty zmotoryzowanej oraz bataliony przeciwpancerny i przeciwlotniczy. Jej dowódca, gen. Feuchtinger, na włas­ ną rękę, nie mogąc doczekać się rozkazu ze sztabu 84 korpusu armijnego, próbował atakować oddziały 6 brytyjs­ kiej dywizji spadochronowej, które wylądowały na wschód od rzeki Orne. O godz. 10.00 Feuchtinger otrzymał wresz­ cie rozkaz dowódcy 84 korpusu, gen. Marcksa, uderzenia na wojska brytyjskie znajdujące się na plaży „Sword". Marcks polecił, aby 21 dywizja przeprawiła się ze wschod­ niego na zachodni brzeg Orne, a więc zrezygnowała z ata­ kowania oddziałów 6 dywizji spadochronowej. Już później decyzja ta została uznana za bardzo poważny błąd, w wy­ niku którego brytyjska dywizja spadochronowa mogła umocnić się na północny wschód od Caen, zabezpieczając w ten sposób całe lewe skrzydło alianckiego ugrupowania inwazyjnego. Ok. południa 170 czołgów 21 dywizji pancernej, po­ zbawionych wsparcia piechoty, poczęło kierować się ku morzu. Część z nich musiała przejść przez Caen, które zostało uprzednio zbombardowane. Liczne pożary i zwały gruzów na ulicach tego miasta znacznie utrudniły prze­ marsz. Rzecz charakterystyczna, 21 dywizja nie była atakowana z powietrza w czasie swego marszu ku wybrzeżu. W odleg­ łości 15 km od linii brzegowej czołgi Feuchtingera znalazły się w strefie objętej działaniami bojowymi. Niektóre domy w mijanych osadach były zniszczone bądź też poważnie uszkodzone. Traf chciał, że Feuchtinger uderzył w lukę między plaża­ mi „Sword" i „Juno", gdzie nie było jeszcze wojsk brytyjs­ kich ani kanadyjskich. Ok. godz. 19.00 czołowe oddziały 21 dywizji wyszły na brzeg w okolicach miasteczka Lion sur Mer. Tu dopiero czołgiści dowodzeni przez płk. Her­ manna von Oppeln-Bronikowskiego zorientowali się, jakie

są rozmiary inwazji. Według ich relacji „morze aż po horyzont pokryte było okrętami i statkami transportowy­ mi". Niemal natychmiast niemieckie czołgi znalazły się w og­ niu walki. Zaatakowało je alianckie lotnictwo mające ab­ solutną przewagę w powietrzu. Jednocześnie odezwały się działa kilku okrętów wojennych wspierających wojska in­ wazyjne na plażach „Juno" i „Sword". Od wschodu poja­ wiły się czołgi brytyjskie. Dywizja Feuchtingera, atakowa­ na od strony morza, lądu i z powietrza, poniosła bardzo duże straty. Nie mając piechoty i nie mogąc liczyć na jakiekolwiek wsparcie, Feuchtinger zdecydował się wyco­ fać ku Caen i zająć stanowiska obronne na wzgórzach leżących na północ od tego miasta4. 4

B l o n d , op. cit., s. 180-183.

UDZIAŁ POLAKÓW W OPERACJI „OVERLORD"

Zdecydowana większość zachodnich monografii poświęco­ nych lądowaniu w Normandii nie wspomina ani słowem o udziale żołnierzy polskich w tym wielkim przedsię­ wzięciu. Ugruntowała się nawet teza - podtrzymywana przez całe lata na Zachodzie - że „Polaków nie było w Normandii w pierwszym dniu inwazji". Z tego też wzglę­ du organizatorzy rocznicowych uroczystości nie zapraszali polskich kombatantów - ani tych z kraju, ani tych, którzy pozostali na emigracji - do udziału w takich obchodach. Istotnie, 6 czerwca nie było na ziemi normandzkiej żadnych polskich jednostek wojsk lądowych. 1 dywizja pancerna gen. Stanisława Maczka została wprowadzona do walki dopiero w kilka tygodni później, ale za to odegrała kluczową rolę w likwidacji 7 armii niemieckiej pod Falaise. 1 samodzielna brygada spadochronowa gen. Stanisława Sosabowskiego także nie uczestniczyła w desan­ cie przeprowadzonym 6 czerwca. Zamierzano ją użyć w Polsce w czasie realizacji planu „Burza". Brygada ta, jak wiadomo, uczestniczyła we wrześniu 1944 roku w walkach pod Arnhem, gdzie poniosła krwawe straty. W bojach, jakie toczyły się 6 czerwca, brały natomiast udział - i to

licznie - jednostki Polskich Sił Powietrznych, Marynarki Wojennej oraz Marynarki Handlowej. Kiedy w październiku 1943 roku została utworzona 2 Taktyczna Brytyjska Flota Powietrzna, w jej składzie znalazły się 83 i 84 grupa myśliwska oraz 2 grupa bom­ bowa. Grupę myśliwską tworzyło 5 skrzydeł myśliwskich po 3-5 dywizjonów w każdym oraz skrzydło rozpoznaw­ cze. Grupa bombowa składała się natomiast z 5 skrzydeł lekkich bombowców po 3 dywizjony w każdym. Ponadto w skład 2 Taktycznej Brytyjskiej Floty Powietrznej wcho­ dziło skrzydło rozpoznania strategicznego. W 2 Taktycznej Brytyjskiej Flocie Powietrznej znalazło się najpierw kilkudziesięciu polskich oficerów, z czego 8 służyło w sztabie, 16 - w dowództwie 84 grupy myśliw­ skiej, a 2 - w dowództwie 2 grupy bombowej. Do 2 Taktycznej Brytyjskiej Floty Powietrznej włączono też 18 zgrupowanie lotnicze obejmujące 131, 133 i 135 skrzydło myśliwskie, nazywane czasem portami powietrz­ nymi. 131 skrzydło tworzyły dywizjony polskie: - 302 myśliwski dywizjon poznański (dowódca kpt. pil. Wacław Król). - 308 myśliwski dywizjon krakowski (dowódca kpt. pil. Witold Rettinger). - 317 myśliwski dywizjon wileński (dowódca kpt. pil. Władysław Gnyś). W skład 133 skrzydła wchodziły natomiast: - 306 myśliwski dywizjon toruński (dowódca mjr pil. Stanisław Łapka). - 315 myśliwski dywizjon dębliński (dowódca kpt. pil. Eugeniusz Horbaczewski). - 129 brytyjski dywizjon myśliwski. W 2 Taktycznej Brytyjskiej Flocie Powietrznej znalazły się również niektóre polskie lotnicze jednostki naziemne, takie jak: ruchoma składnica nr 408, ruchomy park lot­ niczy nr 411 i ruchomy park samochodowy.

Ogółem w 2 Taktycznej Brytyjskiej Flocie Powietrznej służyło 230 polskich oficerów, 618 podoficerów i 1525 szeregowych, czyli łącznie 2373 Polaków. Stanowiło to blisko 30 procent stanu polskiego lotnictwa i niemal poło­ wę dywizjonów polskich. Polskie dywizjony myśliwskie już od kwietnia 1944 roku aktywnie uczestniczyły w działaniach 2 Taktycznej Brytyj­ skiej Floty Powietrznej. W miesiącu tym wykonały 872 samolotoloty, a w maju nawet 2125. 6 czerwca, tj. w pierw­ szym dniu inwazji, dywizjony 131 skrzydła myśliwskiego ubezpieczały desant wojsk brytyjskich na plaży „Sword", patrolując wybrzeża Normandii. Każdy z tych dywizjonów wykonał po 4 loty w pełnym składzie 12 Spitfire'ôw. Dywizjony 133 skrzydła natomiast osłaniały w godzinach wieczornych przelot samolotów transportowych i szybow­ ców wiozących żołnierzy 6 brytyjskiej dywizji spadochro­ nowej, którzy lądowali na wschód od rzeki Orne. 300 dywizjon bombowy Ziemi Mazowieckiej (dowódca mjr pil. Teofil Pożyczka) w kwietniu i maju uczestniczył w akcji bombardowania Francji i Niemiec prowadzonej w ramach przygotowań do inwazji. Tak np. 16 maja 6 samolotów tego dywizjonu przeprowadziło nalot na Dieppe, 19 maja 6 samolotów atakowało węzeł kolejowy w Orleanie, 21 maja 8 maszyn bombardowało Duisburg, 23 maja 7 samolotów dokonało nalotu na Dortmund, a 30 maja 6 samolotów bombardowało Akwizgran. Poczynając od nocy z 5 na 6 czerwca 300 dywizjon bombowy stale już uczestniczył w bombardowaniu celów w północnej Francji. Niezależnie od tego 5 czerwca polskie samoloty myśliws­ kie, przydzielone do Obrony Lotniczej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain), osłaniały konwoje płynące ku plażom „Gold", „Juno" i „Sword" w chwili, gdy opuszczały one porty i kierowały się ku „Piccadily Circus". W akcji tej wzięły udział 303 myśliwski dywizjon warszaw-

ski im. Tadeusza Kościuszki (dowódca kpt. pil. Bolesław Drobiński), 316 myśliwski dywizjon warszawski (dowódca kpt. pil. Paweł Niemiec) i 307 nocny dywizjon lwowski (dowódca kpt. pil. Gerard Ranoszek). 304 dywizjon bombowy Ziemi Śląskiej (dowódca mjr pil. Kazimierz Konopasek) przydzielony do jednostek obrony wybrzeża (Coastal Command) uczestniczył w patrolowaniu kanału La Manche i Atlantyku, poszukując niemieckich okrętów podwodnych, które mogły zagrozić konwojom inwazyjnym. W walkach toczonych w pierwszym dniu inwazji nie zabrakło też polskich marynarzy. Jedyny nasz krążownik - „Dragon", został przydzielony do 2 dywizjonu krążow­ ników i miał wspierać oddziały brytyjskie lądujące na plaży „Sword". „Dragon" wyruszył z Clyde 2 czerwca, a kiedy nadeszła wiadomość o przesunięciu terminu lądowania o 24 godziny, zawrócił wraz z całym zespołem krążow­ ników na północ, by po 12 godzinach znowu skierować się na południe. „Dragon" otrzymał od dowódcy Force „S" zadanie zniszczenia baterii złożonej z 4 dział kalibru 105 mm znajdującej się w Colleville sur Orne. Polski okręt otworzył ogień o godz. 7.02. Już po 50 minutach bateria została zniszczona. Po tym sukcesie „Dragon" stoczył pojedynek ogniowy z potężniejszą baterią w Trouville składającą się z 4 dział kalibru 155 mm. W czasie walki 3 polskich marynarzy zostało rannych odłamkami nieprzyjacielskich pocisków2. Największym jednak sukcesem „Dragona" było znisz­ czenie kilku czołgów niemieckich w rejonie Vierville. Czołgi te wchodziły w skład czołowych oddziałów 21 dywizji, które prowadził dowódca 22 pułku czołgów, płk von 1 W. B i e g a ń s k i , Polacy w walkach o zachodnią Europą, Warszawa 1970, s. 115.

Oppeln-Bronikowski. Jak już mówiliśmy, wyszły one na brzeg morza między plażami „Sword" i „Juno". Tam właśnie zostały ostrzelane przez okręty wojenne. Według relacji płk. von Oppeln-Bronikowskiego w ciągu kwadran­ sa zostało zniszczonych kilka wozów. Polskie niszczyciele „Krakowiak" i „Ślązak" wspierały oddziały brytyjskie lądujące na plaży „Sword". „5 czerwca w nocy - wspomina kmdr Romuald Tymiński - »Ślązak« był pierwszym niszczycielem na brytyjskim odcinku lądo­ wania, który przeszedł przez kanał wytrałowany w polu minowym przez poławiacze min. Za nim był HMS »Mid­ dleton«. Oba te niszczyciele ustawiły się, każdy w swoim sektorze, pomiędzy brzegiem Normandii a poławiaczami min, by dać im osłonę na wypadek ataku sił nieprzyjaciel­ skich. »Ślązak« patrolował w odległości około 10 mil morskich od Hawru. 6 czerwca o godz. 6.30 »Ślązak« podniósł banderę na maszcie i wszedł do akcji wraz z innymi okrętami Force »S« kontradmirała A. Talbota. Najpierw bombardowaliś­ my umocnione pozycje nieprzyjacielskie wzdłuż plaż Ouist­ reham przed lądowaniem pierwszej fali inwazyjnej amfibijnych czołgów. Wkrótce potem wraz z HMS »Middleton« »Ślązak« dał bliskie wsparcie saperskim barkom inwazyj­ nym, podchodząc do brzegu na około milę. Niemieckie baterie strzelały do naszej formacji gęstym, ale na szczęście niecelnym ogniem. Widocznie były przytłoczone siłą bom­ bardowania naszych okrętów. Tuż przed wylądowaniem amfibijnych czołgów, a w ślad za nimi barek saperskich, przenieśliśmy ogień na cele drugorzędne, by nie razić sił własnych. O godz. 10.45 nawiązaliśmy łączność radiową z wysuniętym obserwato­ rem artyleryjskim przy 41 Royal Marinę Commando. Byl to oddział, który »Ślązak« miał wspomagać. O godz. 12.50 na prośbę obserwatora artyleryjskiego rozbiliśmy ogniem bezpośrednim oddział piechoty niemiec-

kiej zagradzający drogę naszym komandosom. W niespeł­ na godzinę po tej udanej akcji, od godz. 13.45 do 14.10, znowu wspomagaliśmy komandosów bombardując, tym razem ogniem pośrednim, poprawianym przez obserwato­ ra, pozycje nieprzyjacielskie. Zanim upłynęło pół godziny, znowu otrzymaliśmy prośbę od obserwatora artyleryjskiego o pilne wsparcie artyleryjskie. Jak wynikało z jego relacji, nieprzyjacielskie pozycje umocnione w lasku pod Lion sur Mer i w domach na wschód od lasku powstrzymywały huraganowym og­ niem natarcie komandosów i dosłownie przytłoczyły ich do ziemi. Obserwator artyleryjski prosił o bombardowanie każdego celu po 20 minut. Tymczasem dowódca Force »S« wydał rozkaz, by nie prowadzić bombardowań bez korygo­ wania upadków salw przez obserwatora. Zapytałem obser­ watora, czy będzie korygował nasz ogień. Oświadczył on zdenerwowanym głosem, że nie jest to możliwe. Dodał przy tym, że sytuacja jest tak poważna, że żaden z nich nie może podnieść głowy z indywidualnych okopów. Aby nie tracić czasu na uzyskanie zezwolenia wobec powagi sytua­ cji, na własną odpowiedzialność rozkazałem otworzyć ogień do wskazanych celów. Po 40 minutach naszego bombardowania obserwator podał, że Niemcy opuścili lasek, ale wciąż trzymają się w domach. Prosił o następne 20 minut ognia do tego celu, co z przyjemnością uczyniliśmy. Gdy powiadomiliśmy ob­ serwatora, że zakończyliśmy bombardowanie, usłyszeliśmy w mikrofonie jego entuzjastyczny głos: »Sądzę, że uratowa­ liście naszą skórę. Dzięki wam za to«. Tymczasem dowódca Force »S« kontradm. Talbot nadał do nas sygnał: »Ślązak. Dobra robota«. Wieczorem, przed zakończeniem z nami łączności, obserwator artyleryjski raz jeszcze nadał: »Dzięki od komandosów«"2. 2

Relacja Romualda Tymińskiego, „Nasze Sygnały" 1981, nr 71, s. 3.

Lądujące wojska amerykańskie były wspierane przez 2 kolejne polskie niszczyciele - „Błyskawicę" i „Pioruna". W operacji „Overlord" nie zabrakło też polskich okrętów handlowych. Aż 8 z nich wykorzystano do transportu wojska i sprzętu. Były to: „Kmicic" (kpt. Mieczysław Król), „Kordecki" (kpt. Kazimierz Poczobut), „Chorzów" (kpt. Jerzy Nierojewski), „Narew" (kpt. Bohdan Lewko­ wicz), „Wilno" (kpt. Rościsław Choynowski), „Katowice" (kpt. Kazimierz Ostapowicz), „Kraków" (kpt. Czesław Pawłowicz) i „Poznań" (kpt. Zygmunt Góra). Większość z nich została użyta w sektorze, w którym lądowały wojska amerykańskie. Dodajmy jeszcze, że polski statek „Modlin" (dawna „Wilia") został wykorzystany do budowy sztucznego portu „Mulberry" w Arromanches. Jednostka ta, wybudowana w 1906 roku we Flensburgu, była już przestarzała i dlatego też wpisano ją na listę „blockships". „Modlin" wyruszył z jednego z portów południowej Anglii 6 czerwca, wioząc na swym pokładzie 25 oficerów i żołnierzy brytyjskich. Do celu dotarł w dwa dni później. Statek ten został zatopiony na płytkiej wodzie, tak że nawet podczas przypływu jego pokład wystawał ponad powierzchnię morza. Jeśli już mowa o udziale Polaków w operacji inwazyjnej, to warto zwrócić uwagę na masowe uczestnictwo w niej naszych rodaków - żołnierzy amerykańskich. Wielu z nich urodziło się w Polsce i do Stanów Zjednoczonych wyemig­ rowało w latach dwudziestych lub trzydziestych XX wieku, stąd też ich związki z Polską były oczywiste. Inni byli wprawdzie synami polskich emigrantów, ale - wychowani na ogół w środowiskach polonijnych Chicago, Milwaukee, Detroit i innych miast - czuli się także Polakami, tyle że mającymi amerykańskie obywatelstwo. W czasie pierwszej wojny światowej (od 1917 roku) w Stanach Zjednoczonych prowadzony był ochotniczy zaciąg do armii gen. Hallera, która w większości składała się z Polaków przybyłych zza

oceanu. W okresie drugiej wojny światowej zaciągu takiego nie było, bo nie wyraził na to zgody prezydent Roosevelt. Stąd też Polacy - mieszkańcy Stanów Zjednoczonych - nie mieli możliwości wstępowania do polskich sił zbrojnych. Nie sposób jest, oczywiście, ustalić dokładnie, ilu Pola­ ków służyło w armii amerykańskiej i wzięło udział w pierw­ szym dniu inwazji. Z rejestrów amerykańskiego cmentarza wojskowego w Colleville-Saint Laurent wynikałoby, że stanowili oni 4-5 procent ogólnej liczby żołnierzy i ofice­ rów. Potwierdzają to również listy strat poszczególnych jednostek armii amerykańskiej.

WYNIKI BOJU

Zadania, jakie postawiono dywizjom pierwszego rzutu na dzień 6 czerwca, nie zostały wykonane na żadnej z plaż. Do godz. 24.00 alianci mieli opanować szeroki pas wybrzeża ciągnący się od ujścia rzeki Orne aż po ujście rzeki Vire, a także zająć teren między Carentan, Pont l'Abbe i Quinneville. W ten sposób powstałby rozległy przyczółek o głę­ bokości dochodzącej miejscami do 20 km, obejmujący dwa duże miasta - Caen i Bayeux, oraz ważne lotnisko Car­ piąuet położone na zachód od Caen. Tymczasem wyniki pierwszego dnia walki były znacznie skromniejsze. Oddziały inwazyjne nie zdołały uchwycić tak rozległego przyczółka, nie miały na ogół ze sobą łączności, a zajęty przez nie teren dzielił się aż na pięć części. Na wschodzie Brytyjczycy opanowali Ouistreham oraz Riva Bella i dotarli do osad Benouville i Ranville. 3 brytyjska dywizja piechoty, która wylądowała na plaży „Sword", połączyła się z 6 dywizją spadochronową, ale nie zdołała nawiązać bezpośredniej łączności z wojskami walczącymi na plaży „Juno". 3 kanadyjska dywizja piechoty, która wylądowała na plaży „Juno", posunęła się najdalej, dotarła bowiem do

rejonu położonego w odległości kilku kilometrów od pół­ nocno-zachodnich przedmieść Caen. Nawiązała ona łącz­ ność z 50 brytyjską dywizją piechoty, która wylądowała na plaży „Gold". Dzięki temu obie dywizje mogły wspierać się wzajemnie w wypadku niemieckiego przeciwnatarcia. Żoł­ nierze 50 dywizji nie zdołali opanować Bayeux i zatrzymali się w odległości 2 km od północno-wschodnich przedmieść tego miasta. 1 amerykańska dywizja piechoty została zablokowana na plaży „Omaha". Jej oddziały opanowały tylko mias­ teczka Colleville i Vierville, natomiast nie zdołały przeciąć drogi z Bayeux do Carentan. Na Pointę du Hoc bronili się rangersi ppłk. Ruddera. Trzymali oni pas wybrzeża o sze­ rokości zaledwie kilkuset metrów i głębokości nie prze­ kraczającej pół kilometra. Na plaży „Utah" sytuacja była również niekorzystna. Wprawdzie 4 dywizja piechoty zdołała przełamać obronę nieprzyjaciela, ale nie połączyła się jeszcze z oddziałami 82 i 101 dywizji spadochronowych. Na domiar złego zagraża­ ły jej od północy oddziały niemieckie broniące umocnień nadbrzeżnych. Jednakże, mimo tak niewielkich zdobyczy terenowych, niemal wszędzie został przerwany Wał Atlantycki. Właś­ ciwie tylko na plaży „Omaha" i w osadzie Le Hamel na plaży „Gold" opór niemiecki był naprawdę twardy. Na innych odcinkach wojskom alianckim udało się przełamać obronę nieprzyjaciela już w godzinach rannych i posunąć się o kilka kilometrów w głąb wybrzeża. Dowództwo alianckie wiedziało, oczywiście, iż losy ope­ racji „Overlord" zależą od tego, jak wiele oddziałów uda się przewieźć na ląd pierwszego dnia inwazji. 6 czerwca alianci dysponowali dwoma ważkimi atutami - przewagą w powietrzu oraz marynarką wojenną, która mogła wes­ przeć swym ogniem lądujące oddziały i osłaniać je jeszcze w odległości 10-15 km od brzegu. Niemcy natomiast mieli

wyraźną przewagę w broni pancernej. Ich sytuację pogar­ szał jednak fakt, że większość dywizji pancernych trzeba było dopiero podciągnąć ku wybrzeżu. Alianci więc musieli wysadzić na ląd jak najwięcej własnej piechoty, artylerii i czołgów, aby wojska te mogły odeprzeć nieuchronne przeciwuderzenie niemieckich dywizji pancernych. Na szczęście dla aliantów 21 dywizja - jedyna jednostka pancerna, jaką Niemcy mogli już 6 czerwca rzucić do boju, nie została wykorzystana przez nich w sposób właściwy. Parokrotnie zmieniano wydane jej rozkazy, w wyniku czego najpierw przygotowywała się ona do uderzenia na 6 brytyjską dywizję spadochronową, a potem - już późnym popołudniem - została skierowana przeciwko wojskom lądującym na plaży „Sword". Wyniki pierwszego dnia walk były mimo wszystko ko­ rzystne dla aliantów. Przyczółki, jakie zdołano uchwycić na pięciu plażach, choć niezbyt wielkie, okazały się wystar­ czające do wysadzenia na ląd oddziałów drugiego rzutu. Pierwszego dnia inwazji w Normandii wylądowało 75 tys. Brytyjczyków i 57,5 tys. Amerykanów. Do liczby tej należy jeszcze dodać 7 tys. spadochroniarzy brytyjskich i 15,5 tys. spadochroniarzy amerykańskich. Ponieważ obrona niemie­ cka została przełamana w wielu miejscach i nieprzyjaciel nie zdołał jeszcze podciągnąć swoich rezerw, alianci mogli 7 czerwca i w dniach następnych posunąć się dalej, choć nie w takim tempie, jak to zakładał plan operacji „Overlord". Dowództwo niemieckie początkowo skoncentrowało się na obronie Caen, słusznie mniemając, że miasto to ma kluczowe znaczenie dla utrzymania Normandii. W pierw­ szych dniach walk w Normandii, tj. od 7 do 10 czerwca, Niemcy nie dysponowali jeszcze wystarczającymi siłami, by przeprowadzić zmasowane przeciwuderzenie. Podciągnęli jedynie elementy trzech dywizji piechoty na wschód od rzeki Orne i wspierając je 21 dywizją pancerną próbowali parokrotnie zepchnąć 6 brytyjską dywizję spadochronową

w kierunku plaży „Sword". Z najwyższym trudem udało się Anglikom powstrzymać te ataki, m. in. dzięki wsparciu własnych okrętów wojennych. Jednym z głównych problemów, przed którym stanęło dowództwo alianckie, była kwestia zaopatrzenia walczą­ cych wojsk. Wprawdzie czołgi i transportery przewiezione na ląd miały pełne zbiorniki paliwa, ale wystarczyło kilka godzin działań, by ich załogi zaczęły odczuwać dotkliwy brak benzyny. Aby więc zaopatrzyć walczące wojska w pa­ liwo i amunicję, trzeba było jak najszybciej opanować któryś z większych portów normandzkich. Powstały, oczywiście, dwa sztuczne porty „Mulberry" -jeden na plaży „Omaha", drugi zaś w miasteczku Ar­ romanches. Na razie przyjmowały one zgodnie z planem jednostki transportowe, ale istniała realna groźba znisz­ czenia tych portów w czasie sztormów. Dlatego też starano się przyspieszyć działania 7 korpusu amerykańskiego, któ­ ry miał opanować Cherbourg. 17 czerwca korpus ów zdołał mimo silnego oporu przeciwnika dotrzeć do zachod­ niego wybrzeża półwyspu Cotentin, odcinając tym samym jego północną część od reszty Francji. W ten sposób w okrążeniu znalazła się część 7 armii niemieckiej, która, stawiając zacięty opór, cofała się w kierunku Cherbourga. Mimo rozkazu Hitlera, w którym stwierdzono, iż „należy bronić się do ostatniego żołnierza i ostatniego naboju", dowódca garnizonu Cherbourga, gen. Karl von Schlieben, poddał to miasto 27 czerwca. Port, na który tak bardzo liczyli alianci, był jednak kompletnie zniszczony. Tymczasem 19 czerwca przyszedł sztorm o ogromnej sile, jakiego nie pamiętali najstarsi mieszkańcy Normandii. Zniszczył on całkowicie sztuczny port „Mulberry" na plaży „Omaha" i poważnie uszkodził port w Arromanches. Ograniczyło to znacznie tempo przewożenia na ląd nowych oddziałów i zaopatrzenia. Aliancka ofensywa została zaha­ mowana, tym bardziej że Niemcy zdołali już ściągnąć

posiłki z południowej Francji, z Belgii, a nawet z frontu wschodniego. Rozpoczął się okres parotygodniowych zaciekłych walk o Caen i Saint Ló. Brytyjczycy i Amerykanie podejmowali próby oskrzydlenia przeciwnika, ale nie przynosiły one większych efektów. W czasie tych walk zarówno Caen, jak i Saint Ló zostały kompletnie zniszczone. Rozstrzygnięcie nastąpiło dopiero pod koniec lipca, kie­ dy to 3 armia amerykańska gen. Pattona wykonała decy­ dujące uderzenie na prawym skrzydle frontu - pod Avranches. Po przełamaniu niemieckiej obrony Amerykanie za­ częli oskrzydlać od południa 7 i 15 armię. Wtedy właśnie do akcji weszła polska 1 dywizja pancerna pod dowódz­ twem gen. Stanisława Maczka, której przypadło w udziale zadanie odcięcia nieprzyjacielowi dróg odwrotu poprzez opanowanie leżącego w rejonie Chambois wzgórza Mont Ormel. Zagłada obu armii niemieckich - 7 i 15, dokonała się w kotle pod Falaise. Tylko resztki wojsk przeciwnika zdołały wydostać się z okrążenia. W czasie tych walk zginęło 12 tys. żołnierzy wroga, a ponad 50 tys. dostało się do niewoli.

KRAJOBRAZ PO BITWIE

Mówiliśmy już, że na plażach Normandii znajduje się dużo obiektów związanych z pierwszym dniem inwazji. Plaże te stały się tak wielką atrakcją turystyczną, że eksponuje się dosłownie wszystko, co ma związek z dniem „D", aby zaspokoić ciekawość zwiedzających. Dlatego właśnie w wię­ kszości nadmorskich miasteczek, które 6 czerwca 1944 roku były widownią zaciętych walk, otwarto muzea, a przynajm­ niej ekspozycje, poświęcone zmaganiom na danej plaży, dziejom określonej jednostki alianckiej bądź też pewnemu okresowi blisko trzymiesięcznych bojów o Normandię. Nie sposób zwiedzić wszystko, chyba że ktoś dysponu­ je kilkoma dniami. Zresztą nie wszystkie obiekty są rów­ nie interesujące. Istnieją, oczywiście, wytyczone trasy obej­ mujące całość normandzkiego pobojowiska. Najciekaw­ sze obiekty i muzea znajdują się jednak w kilku skupis­ kach. Na szczególną uwagę zasługują: pierwsze wyzwolone miasteczko francuskie - Ranville, most Pegaza na rzece Orne oraz sąsiadująca z nim osada Benouville. Wszystkie te miejsca związane są z działaniami 6 brytyjskiej dywizji spadochronowej. Warto też odwiedzić uzdrowiska Ouist­ reham i Riva Bella, leżące u ujścia rzeki Orne do morza.

Miejscowości te zostały wyzwolone przez oddziały 3 bry­ tyjskiej dywizji piechoty oraz 4 zgrupowania komandosów, w tym grupę mjr. Kieffera. Dalej na zachód leży Arroman­ ches - niegdyś osada rybacka, teraz modne kąpielisko, a czerwcu 1944 roku miejscowość, w której zbudowano sztuczny port „Mulberry". Jeszcze dalej na zachód znajdują się obiekty związane z walkami na plaży „Omaha" i krwawym bojem o Pointę du Hoc. Wśród tych obiektów na szczególną uwagę zasłuje rozległy cmentarz w Colleville-Saint Laurent. Z miejsca, w którym leży ów cmentarz, doskonale widać położoną w dole plażę „Omaha". Resztki niemieckich umocnień na urwisku Pointę du Hoc pozostawiono w nie zmienionym stanie. Na półwyspie Cotentin uwagę zwiedzających przy­ ciąga przede wszystkim miasteczko Sainte Merę Eglise, związane z walkami 82 i 101 dywizji spadochronowej, oraz osada La Madeleine. Aby poznać przynajmniej część obiektów związanych z inwazją, trzeba dysponować samochodem. Wprawdzie linia kolejowa Paryż-Cherbourg biegnie przez Caen i Ba­ yeux, gdzie znajdują się dwa duże muzea gromadzące eksponaty związane z bitwą o Normandię, ale miasta te położone są w głębi lądu i trzeba jeszcze wynająć taksów­ kę, aby dotrzeć do samego wybrzeża. Wzdłuż linii brzego­ wej komunikacja autobusowa jest bardzo słaba, a na autostop - jak zresztą w całej Francji - nie ma co liczyć. Słynny most Pegaza pozostał niemal w takim stanie, jak w czerwcu 1944 roku. Zachowano nawet niemieckie dział­ ko przeciwlotnicze i schron, który służył obrońcom mostu. Przed mostem ustawiono tablicę informującą, że 6 brytyj­ ska dywizja spadochronowa wylądowała w jego pobliżu „w nocy z 5 na 6 czerwca 1944 roku jako czołówka wyzwoleńczych armii alianckich". Na pobliskim polu, któ­ re przed pół wiekiem było podmokłą łąką, znajdują się trzy betonowe Stelle, ustawione w miejscu, gdzie wylądowały

trzy szybowce typu Horsa wiozące oddział mjr. Howarda. Na Stellach owych wykuto nazwiska pilotów szybowców i dowódców przewożonych na ich pokładach oddziałów. Stelle te znajdują się w odległości zaledwie kilkunastu metrów od mostu Pegaza, tak precyzyjne bowiem było lądowanie. W pobliżu mostu ustawiono także brytyjski czołg typu Cromwell. Jest to jeden z 48 czołgów, które wspierały 50 brytyjską dywizję piechoty w czasie walk na plaży „Gold" oraz 3 brytyjską dywizję piechoty podczas lądowania na plaży „Sword". Czołg ten, należący do 5 samodzielnej brygady mjr. Roberta Freemana, został w rejonie Lion sur Mer trafiony pociskiem niemieckiego moździerza w silnik. Ponieważ trafienie nastąpiło w chwili, gdy czołg znajdował się na polnej drodze, zepchnięto go do leja po bombie i zasypano piaskiem, aby nie tamował ruchu. Ów Cromwell pozostawał w ziemi do 1977 roku, uchodząc uwagi zbiera­ czy złomu. Odkopany z inicjatywy byłych spadochroniarzy angielskich (operacja ta zajęła trzy miesiące) został po uprzednim przetransportowaniu ustawiony w pobliżu mos­ tu Pegaza, gdzie upamiętnia działania brytyjskich pancerniaków. Tuż obok mostu Pegaza - od strony zachodniej - znaj­ duje się stary piętrowy dom z tablicą: „Pierwszy dom wyzwolony we Francji w ostatniej godzinie 5 czerwca 1944 roku przez żołnierzy Oxfordshire i Buckinghamshire Light Mantry z 6 brytyjskiej dywizji spadochronowej pod roz­ kazami majora Johna Howarda". Zamieszczona na tej tablicy informacja nie jest ścisła, dom został bowiem zajęty już po północy. Mieszkańcy miasteczek i osad tej części wybrzeża rywalizują jednak ze sobą o to, która z miej­ scowości została najwcześniej wyzwolona, i stąd też doko­ nują czasami drobnych fałszerstw. Dom ten należy wciąż do rodzin Gondree i tradycyjnie mieści się w nim kawiar­ nia. Spotykają się w niej rokrocznie 6 czerwca dawni

żołnierze 6 brytyjskiej dywizji spadochronowej. Mjr Ho­ ward - dziś już emerytowany generał - ma prawo darmo­ wego stołowania się do końca życia. W kawiarni znajduje się niewielkie muzeum oraz złota księga wpisów kombatan­ tów. Obok wejścia do kawiarni umieszczono tablicę, która głosi: „Przed tym domem 6 czerwca 1944 roku o godzinie 12 minut 2 i 30 sekund doszło do połączenia komandosów z żołnierzami 6 dywizji spadochronowej. Spóźniwszy się tylko 2 minuty i 30 sekund lord Lovât, poprzedzany przez filia Billa Millina, przeszedł most Pegaza pod ogniem nieprzyjaciela". W rzeczywistości - jak już mówiliśmy - lord Lovât spóźnił się półtorej godziny. Obok kawiarni Gondree wzniesiono piętrowy pawilon, w którym mieści się muzeum 6 dywizji spadochronowej. Wśród znajdujących się w nim eksponatów zwraca uwagę słynna kobza Billa Millina. Z okien znajdującej się na pierwszym piętrze galerii widać miejsce, w którym lądo­ wały szybowce mjr. Howarda, a także most Pegaza. W pobliskim miasteczku Ranville znajduje się brytyjski cmentarz wojenny, na którym pochowano 2 tys. żołnierzy poległych w pierwszych dniach inwazji na plażach „ Gold", „Juno" i „Sword" oraz spadochroniarzy z 6 dywizji. Przed znajdującym się w tej miejscowości hotelem umieszczono tablicę, która głosi: „Ranville - pierwsze miasteczko Fran­ cji wyzwolone z rąk Niemców o godzinie 2.30 6 czerwca 1944 roku przez 13 batalion spadochronowy". W Ouistreham i Riva Bella większość obiektów związa­ nych z inwazją leży wzdłuż plaży i bulwaru nadmorskiego. Dawne kasyno, o które stoczyli bój francuscy komandosi mjr. Kieffera, zostało po wojnie rozebrane. Na jego miej­ scu wzniesiono nowy gmach służący tym samym celom. Naprzeciw kasyna znajduje się otwarte w 1965 roku mu­ zeum 4 zgrupowania komandosów. Powstało ono dzięki staraniom stowarzyszenia byłych żołnierzy tej formacji.

Znajdują się tu pamiątki po uczestnikach walk, ich foto­ grafie i broń. Wbrew rozpowszechnionej opinii ani w Ouistreham, ani w Riva Bella nie wylądowały 6 czerwca 1944 roku żadne oddziały. Miejsce lądowania znajdowało się o 2500 m na zachód, w Colleville-Montgomery-Plage. Tu właśnie moż­ na obejrzeć dawne niemieckie umocnienia nadbrzeżne, które częściowo wykorzystano jako fundamenty willi. W pobliskim miasteczku Hermanville-la-Breche znajduje się brytyjski cmentarz wojenny, na którym pochowano 1200 żołnierzy poległych w walkach na plażach „Gold" i „Sword". Główny plac tego miasteczka nosi nazwę Cui­ rasse Courbet (plac krążownika „Courbet"). Ten stary francuski okręt wojenny został zatopiony właśnie u wy­ brzeży Hermanville, gdzie stał się częścią sztucznego falo­ chronu. W czasie odpływu widać niekiedy przerdzewiały kadłub tej jednostki. Miejscowością najczęściej odwiedzaną przez turystów pragnących poznać teren walk w Normandii jest Arroman­ ches. To właśnie tu znajdował się sztuczny port „Mulber­ ry", zwany też na cześć Churchilla portem Winstona. W Arromanches praktycznie wszystko jest nastawione na obsługę zwiedzających. W miejscowych księgarniach moż­ na zaopatrzyć się w bogatą literaturę przedmiotu i dostać nawet pozycje wydane przed kilku laty. Przy centralnym placu miasta mieści się Muzeum Lądowania. Znajdują się w nim m. in. makiety sztucznego portu oraz modele kilkunastu typów jednostek desantowych. Uwagę zwiedza­ jących przykuwa zwłaszcza amerykańska mina głębinowa i sporych rozmiarów bomba - taka sama, jak te, które w liczbie kilku tysięcy zrzucono na północną Francję 5 czerwca 1944 roku. W Muzeum Lądowania znajdują się też skromne działy narodowe, poświęcone brygadzie belgij­ skiej i czechosłowackiej. Jedna ze szklanych witryn ukazuje rolę, jaką odegrała w czasie walk pod Falaise i Chambois

1 polska dywizja pancerna gen. Maczka. Znajduje się tu m.in. mundur żołnierza tej dywizji, odznaki tworzących ją pułków, trochę zdjęć i osobistych pamiątek. Zwiedzający mogą też obejrzeć film poświęcony budowie portu „Mulber­ ry". Kończy się on - na co warto zwrócić uwagę - lądo­ waniem w Arromanches właśnie dywizji gen. Maczka. Większość zwiedzających zatrzymuje się też w Saint Laurent sur Mer, gdzie znajduje się największy we Francji amerykański cmentarz wojskowy. Pochowano tu 9386 żoł­ nierzy i oficerów poległych w walkach o Normandię. Ciała 14 tys. poległych, którzy pierwotnie spoczywali na prowi­ zorycznych cmentarzach, m. in. także w Saint Laurent, zostały przewiezione na żądanie rodzin do Stanów Zjed­ noczonych. W Saint Laurent spoczywa m. in. gen. Theodo­ re Roosevelt, który zmarł w lipcu 1944 roku na atak serca. Cmentarz w Saint Laurent znajduje się na terenie plaży „Omaha". Tu biły się oddziały 1 amerykańskiej dywizji piechoty, ponosząc krwawe straty. Cmentarz opada łagod­ nie w kierunku morza i kończy się niemalże nad samym urwiskiem. Zajmuje on obszar 70 hektarów i stanowi „integralną część Stanów Zjednoczonych". Teren ten zo­ stał bowiem przekazany przez Francję Stanom Zjednoczo­ nym „w dowód wdzięczności za wyzwolenie kraju". Wśród grobów oznakowanych Stellami z białego włos­ kiego marmuru można znaleźć takie, na których wyryto polskie nazwiska. Na cmentarzu w Saint Laurent pocho­ wano ok. 300 Polaków z Illinois, Ohio, Iowa i innych stanów, zamieszkiwanych szczególnie licznie przez Polonię. Wielu z poległych urodziło się zresztą w Polsce i należało do pierwszego pokolenia emigrantów. We wschodniej części cmentarza znajduje się tzw. Me­ moriał. Jest tu m. in. tablica wyjaśniająca, w jaki sposób doszło do lądowania w Normandii i jak przebiegały kolej­ ne fazy walk o tę francuską prowincję. Tuż obok znajduje się tzw. ogród zaginionych, poświęcony pamięci 1557 żoł-

nierzy, których zwłok nie udało się odnaleźć albo też nie zostały one rozpoznane. Na cmentarzu w Saint Laurent spoczywa 307 poległych, których nazwisk nie udało się ustalić. Kilka kilometrów na zachód od Saint Laurent, w osa­ dzie Grandcamp Les Bains, znajduje się muzeum, w któ­ rym zgromadzono eksponaty związane z walkami na plaży „Omaha". Umieszczone w jednej z sal makiety i diagramy ilustrują kolejne fazy lądowania. W muzeum tym znajduje się również sprzęt amerykański i niemiecki, a także broń i ekwipunek żołnierzy obu armii. Jeszcze dalej na zachód leży Pointę du Hoc. Szczególne wrażenie na zwiedzających wywierają tu leje po bombach. Dają one pojęcie o intensywności i sile alianckiego bom­ bardowania. Nad urwiskiem wznoszą się pozostałości nie­ mieckich bunkrów, rozbitych w dniu inwazji. Można je zwiedzać, a nawet zejść do podziemi. Jedno z pomieszczeń zamieniono na kaplicę. Znajduje się w niej metalowa tablica z nazwiskami poległych w czasie walk o Pointę du Hoc. Wśród tych nazwisk jest także kilka polskich. Opodal kaplicy, tuż nad urwiskiem, wzniesiono skromny granitowy pomnik w kształcie miecza. Warto przejść wzdłuż krawędzi tego urwiska, by zorientować się, jak wyglądał niemiecki system obrony. Widać tu wyraźne pozostałości okopów, zasieki z drutu kolczastego. W miej­ scu tym można przekonać się także, jak trudno było rangersom wspiąć się po stromej, niemal pionowej ścianie. Część terenu wokół Pointę du Hoc jest wciąż niedostęp­ na, ogrodzona drutem kolczastym. Porasta ją gąszcz jeżyn. Specjalne tablice ostrzegają przed znajdującymi się tam jeszcze nie rozbrojonymi minami. Miasteczko Sainte Merę Eglise przeszło do historii dzięki walkom, jakie 6 czerwca 1944 roku stoczyła tu 82 amery­ kańska dywizja spadochronowa. Miejscowość tę spopula­ ryzował zwłaszcza film Najdłuższy dzień oparty na książce

Comeliusa Ryana pod tym samym tytułem. Nic dziwnego, że Sainte Merę Eglise żyje wspomnieniami sprzed pół wieku i doskonale na nich zarabia. Centrum miasteczka stanowi rozległy rynek, pośrodku którego wznosi się zabytkowy XIV-wieczny kościół go­ tycki. Na dzwonnicy tego kościoła wisi nadnaturalnej wielkości kukła amerykańskiego spadochroniarza, zacze­ piona o kamienny gzyms. Przypomina ona o przygodzie, jaka w czasie walk o Sainte Merę Eglise spotkała żołnierza 505 pułku, Johna Steele'a. Wylądował on na szczycie kościoła, a kiedy zsuwał się pod dachu, jego spadochron zaczepił o kamienne maszkarony dzwonnicy i Amerykanin zawisł bezradnie kilkanaście metrów nad rynkiem. Uwię­ ziony w szelkach własnego spadochronu był bezsilnym świadkiem boju, który z niemieckim garnizonem toczyli jego koledzy. W pewnym momencie, kiedy chciał przeciąć szelki, wypadł mu z ręki nóż, który spadł pod nogi stojące­ go w dole Niemca. Ten spojrzawszy w górę dostrzegł Steele'a i oddał doń kilka strzałów z pistoletu maszynowe­ go, raniąc Amerykanina w stopę. Niemiec zginął wpraw­ dzie w chwilę później, ale amerykański spadochroniarz musiał jeszcze przez dobrą godzinę wisieć na dzwonnicy, zanim koledzy przyszli mu z pomocą. John Steele był potem wielokrotnie gościem miasteczka i stał się jego honorowym obywatelem. Zmarł w połowie lat siedem­ dziesiątych. Na skraju rynku znajduje się „zerowy kamień drogi wyzwolenia". Ta droga wyzwolenia, oznaczona co kilometr kamiennymi Stellami, prowadzi szlakiem 2 francuskiej dywizji pancernej gen. Leclerca, która po wylądowaniu na plaży „Utah" przeszła przez Sainte Merę Eglise i wzięła następnie udział w walkach o Normandię. Droga wyzwolenia prowa­ dzi m. in. przez Paryż aż do Strasburga, dokąd pancemiacy Leclerca dotarli w listopadzie 1944 roku. W pobliżu rynku znajduje się też muzeum 82 i 101

dywizji spadochronowych. Jest to rozległy parterowy bu­ dynek o dachu przypominającym czaszę otwartego spado­ chronu. Wewnątrz zgromadzono wszystko to, co wiąże się z działaniami amerykańskich spadochroniarzy w pierwszej fazie bitwy o Normandię. Jest tu m. in. szybowiec - taki sam jak te, których używano w czerwcu 1944 roku. Wśród eksponatów zwraca także uwagę kukła „Ruppert" - met­ rowy manekin spadochroniarza. Setki takich kukieł zrzu­ cono w nocy z 5 na 6 czerwca 1944 roku w rozmaitych rejonach Normandii, by zdezorientować Niemców i wy­ tworzyć przekonanie, że to właśnie tam wylądowały alianc­ kie wojska desantowe. Po zetknięciu się z ziemią taki „Ruppert" „oddawał" serię strzałów; były to po prostu eksplozje spłonek. Obok tego muzeum znajduje się inne, w którym eks­ ponowany jest samolot transportowy typu Douglas DC 47. To właśnie z takich samolotów skakali spadochroniarze alianccy. Znajdujący się w muzeum egzemplarz to „Argonia", która należała do 439 zgrupowania transportowego. Jesz­ cze do niedawna samolot ten służył francuskiej marynarce wojennej jako maszyna treningowa. Ostatnim punktem naszej wędrówki po Normandii jest rybacka osada La Madeleine, leżąca w centrum plaży „Utah". I tu również znajduje się muzeum - chyba zresztą najciekawsze ze wszystkich - w którym zgromadzono eks­ ponaty związane z inwazją. Środek sali ekspozycyjnej zajmuje wielka makieta niemieckiego systemu obrony. Dzięki niej zwiedzający może łatwo zorientować się, na czym polegało zadanie zarówno 4 amerykańskiej dywizji piechoty, jak i dwu dywizji spadochronowych. Obok mu­ zeum zgromadzono sprzęt wykorzystywany w czasie in­ wazji, m. in. łodzie desantowe, samochody pancerne, czołgi 1 działa. Jest tu również pomnik gen. Leclerca, dowódcy 2 francuskiej dywizji pancernej.

Swoistą osobliwość stanowi kamień oznaczający „kilo­ metr 00 drogi wyzwolenia". Jak wiemy, kamień oznaczają­ cy „kilometr 0" tej drogi ustawiono już na rynku w Sainte Merę Eglise. Mieszkańcy La Madeleine, oburzeni tym fałszerstwem (dywizja Leclerca lądowała wszak na plaży „Utah" i tu rozpoczął się jej szlak bojowy), zdecydowali się oznaczyć ów „kilometr 00", który sam w sobie jest już turystyczną atrakcją.

ANEKSY ANEKS 1 ALIANCKIE SIŁY MORSKIE BIORĄCE UDZIAŁ W OPERACJI „NEPTUN"

Dowódca Allied Naval Commander-in-Chief Expeditionary Force - adm. Bertram Ramsay (RN) Szef sztabu - kontradm. G. Creasy (RN) Oficer flagowy brytyjskiego rejonu inwazyjnego - kontradm. J. W. Rivett-Camac (RN) Oficer nadzorujący budowę sztucznych portów „Mulberry" - kontradm. W. Tennaut (RN) Task Force „West" Dowódca (na USS „Augusta") - kontradm. Alan Kirk (USN) Dowódca Force „U" (na USS „Bayfield") - kontradm. D. Moon (USN) Dowódca Force „O" (na USS „Ancon") - kontradm. John Hall (USN) Dowódca Force „A" wspierającej Force „U" (na USS „Tusca­ loosa") - kontradm. M. Deyo (USN) Dowódca Force „C" wspierającej Force „O" (na USS „Texas") - kontradm. C. Bryant (USN) Dowódca Force „B" drugiego rzutu (na USS „Maloy") - kontr­ adm. C. Edgar (USN) Oficer morski na plaży „Utah" - kpt. J. Arnold (USN)

Oficer morski na plaży „Omaha" - kpt. R Camp (USN) Task Force „East" Dowódca (na HMS „Scylla") - kontradm. Philip Vian (RN) Dowódca Force „G" (na HMS „Bulolo") - kmdr C. Doug­ las-Pennant (RN) Dowódca Force „J" (na HMS „Hilary") - kmdr G. OHvier (RN) Dowódca Force „S" (na HMS „Largs") - kontradm. A. Talbot (RN) Dowódca Force „K" wspierającej Force „G" (na HMS ,Ar­ gonaut") - kpt. E. Longley-Cook (RN) Dowódca Force „E" wspierającej Force „J" (na HMS „Belfort") - kontradm. F. Dalrymple-Hamilton (RN) Dowódca Force „D" wspierającej Force „S" (na HMS „Mauri­ tius") - kontradm. W. Patterson Dowódca Force „L" drugiego rzutu - kontradm. W. Perry (RN) Oficer morski na plaży „Gold" - kpt. G. Dolphin (RN) Oficer morski na plaży „Juno" - kpt. C. Maud (RN) Oficer morski na plaży „Sword" - kpt. W. Leggalt (RN) Aneks 2 ORGANIZACJA TASK FORCES Plaża „Utah" Force „U” 4 amerykańska dywizja piechoty z 7 korpusu Grupy szturmowe: 8 RCT 22RCT 12 RCT Force „A" wspierająca Plaża „Omaha" Force „O" 1 amerykańska dywizja piechoty z 5 korpusu Grupy szturmowe: 0 1 - 116 RCT 0 2 - 16 i 115 RCT 0 3 - 18 RCT 0 4 - 2 i 5 batalion rangersów. Force „C" wspierająca Plaża „Gold" Force „G" 50 brytyjska dywizja piechoty z 30 korpusu Grupy szturmowe: G 1 - 231 brygada piechoty G 2 - 69 brygada piechoty

G 3 - 56 brygada piechoty G 4 - 151 brygada piechoty Force „K" wspierająca Plaża „Juno" Force „J" 3 kanadyjska dywizja piechoty Grupy szturmowe: J 1 - 7 brygada piechoty J 2 - 8 brygada piechoty J 3 - 9 brygada piechoty J 4 - 1 i 4 brygada specjalna Force „E" wspierająca Plaża „Sword" 3 brytyjska dywizja piechoty Grupy szturmowe: S 1 - 9 brygada piechoty S 2 - 185 brygada piechoty S 3 - 8 brygada piechoty Force „D" wspierająca Force „B" 29 amerykańska dywizja piechoty Grupy szturmowe: 26 RCT z 1 dywizji piechoty 175 RCT z 29 dywizji piechoty 359 RCT z 90 dywizji piechoty Force „L" 7 brytyjska dywizja pancerna Grupy szturmowe: L 1 - 21 brygada pancerna L 2 - 22 brygada pancerna L 3 - 153 brygada piechoty z 51 dywizji piechoty Aneks 3 MORSKIE SIŁY BOMBARDUJĄCE Ogólna Rezerwa - pancernik FIMS „Nelson" Task Force „West" Okręt flagowy - USS „Augusta" Rezerwa Task Force „West" - krążownik FIMS „Bellona" oraz niszczyciele, które wykonały już swe zadania eskortowe. Force „A" wspierająca wojska lądujące na plaży „Utah" - krą­ żowniki USS „Tuscaloosa" (flagowy), USS „Quincy", FIMS „Flawkins", FIMS „Enterprise", FIMS „Black Prince", FINMS „Soemba" (holenderski) oraz niszczyciele USS

„Fitsch", USS „Corry", USS „Hobson", USS „Shubrick", USS „Herndon", USS „Forrest", USS „Butler" i USS „Gheradi". Force „C" wspierająca wojska lądujące na plaży „Omaha" - pan­ cerniki USS „Texas" (flagowy) i USS „Arkansas", krążow­ niki FIMS „Glasgow", FFS „Montcalm" (francuski), FFS „Georges Leygues" (francuski), niszczyciele USS „Mc Cook", USS „Cormick", USS „Doyle", USS „Baldwin", USS „Harding", USS „Frankford", USS „Thompson", USS „Emmons", FIMS „Melbreak", FIMS „Tanatside" i FIMS „Tatbontt". Task Force „East" Okręt flagowy - krążownik FIMS „Scylla". Rezerwa Task Force „East" - pancernik FIMS „Rodney", krą­ żownik FIMS „Sirius" oraz niszczyciele, które wykonały już swoje zadania eskortowe. Force „K" wspierająca wojska lądujące na plaży „Gold" - krą­ żowniki FIMS „Orion", FIMS. „Ajax", FIMS „Argonaut", FIMS „Emerald", HNMS „Flores" (holenderski), niszczy­ ciele HMS „Grenville", HMS „Jervis", HMS „Ulster", HMS „Ulysses", HMS „Undaunted", HMS „Undine", HMS „Urania", HMS „Urchin", HMS „Ursa", HMS „Caffistock", HMS „Loffesmore", HMS „Pytchley" i ORP „Krakowiak". Force „E" wspierająca wojska lądujące na plaży „Juno" - krą­ żowniki HMS „Belfort" (flagowy) i HMS „Diadem", nisz­ czyciele HMS „Faulkner", HMS „Fury", HMS „Kempenfeldt", HMS „Venus", HMS „Vigilant", HMCS ,Algon­ quin" (kanadyjski), HMCS „Sioux" (kanadyjski), HMS „Bleasdale", HMS „Stevenstone", HNMS „Glaisdale" (norweski) i FFS „La Combattante" (francuski). Force „D" wspierająca wojska lądujące na plaży „Sword" - pan­ cerniki HMS „Warspite" i HMS „Ramillies", monitor HMS „Roberts", krążowniki HMS „Mauritius" (flagowy), HMS „Arethusa", HMS „Probisher", HMS „Danae", ORP „Dragon", niszczyciele HMS „Kalvin", HMS „Saumarez", HMS „Scorpion", HMS „Scourge", HMS „Serapis", HMS „Swift", HMS „Verulam", HMS „Virago", ORP „Ślązak", HNMS „Stord" (norweski), HNMS „Svenner" (norweski), HMS „Middleton" i HMS „Eglinton".

Aneks 4 SIŁY WALCZĄCE NA PLAŻY „GOLD" 30 korpus brytyjski - gen. Bucknall 50 dywizja piechoty (Northumbrian) - gen. D. Graham 6 brygada piechoty 5 batalion East Yorkshire Regiment 6 batalion Green Howards 7 batalion Green Howards 151 brygada piechoty 6 batalion Durham Light Infantry 8 batalion Durham Light Infantry 9 batalion Durham Light Infantry 231 brygada piechoty 2 batalion Devonshire Regiment 1 batalion Hampshire Regiment 1 batalion Dorsetshire Regiment Oddziały dywizyjne 61 pułk rozpoznawczy 50 zgrupowanie saperów 50 zgrupowanie łączności 74 pułk artylerii polowej 90 pułk artylerii polowej 124 pułk arttylerii polowej 102 pułk artylerii przeciwpancernej 25 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej 2 batalion Cheshire Regiment 7 dywizja pancerna - gen. G. Erskine 22 brygada pancerna 4 batalion County of London Yeomanry (strzelcy wyborowi) 1 batalion RTR 5 batalion RTR 5 batalion Royal Inniskilling Dragoon Guards 1 batalion Rifle Brigade 131 brygada piechoty 5 batalion Queen's Royal Regiment 6 batalion Queen's Royal Regiment 7 batalion Queen's Royal Regiment Oddziały dywizyjne 8 King's Royal Irish Hussars 7 zgrupowanie pancerne saperów 7 zgrupowanie pancerne łączności

3 Regiment Royal Horse Artillery 5 Regiment Royal Horse Artillery 65 pułk artylerii przeciwpancernej 15 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej 49 dywizja piechoty (West Riding) - gen. E. Barker 70 brygada piechoty 10 batalion Durham Light Infantry 11 batalion Durham Light Infantry 1 batalion Tyneside Scottish 146 brygada piechoty 4 batalion Lincolnshire Regiment 4 batalion King's Own Yorkshire Light Infantry HoUamshire Battalion The York and Lancaster Regiment 147 brygada piechoty 11 batalion Royal Scots Fusiliers 6 batalion Duke of Wellington's Regiment 7 batalion Duke of Wellington's Regiment Oddziały dywizyjne 49 pułk rozpoznawczy 49 zgrupowanie saperów 49 zgrupowanie łączności 69 pułk artylerii polowej 143 pułk artylerii polowej 185 pułk artylerii polowej 55 pułk artylerii przeciwpancernej 89 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej 2 Princess Louise's Kensington 33 samodzielna brygada pancerna 1 Northamptonshire Yeomanry 144 pułk Royal Army Corps 148 pułk Royal Army Corps Aneks 5 SIŁY WALCZĄCE NA PLAŻY „JUNO" 3 kanadyjska dywizja piechoty - gen. R. Keller 7 brygada piechoty Royal Winnipeg Rifles Regina Rifles Regiment 1 batalion Canadian Scottish Regiment 8 brygada piechoty Queen's Own Rifles of Canada

Le Regiment de la Chaudiere North Shore (New Brunswick) Regiment 9 brygada piechoty Highland Light Infantry of Canada Stormont, Dundas and Glengary Highlanders North Nova Scotia Highlanders Oddziały dywizyjne 7 pułk rozpoznawczy (17 Duke ofYork's Royal Canadian Hussars) 3 kanadyjskie zgrupowanie saperów 3 kanadyjskie zgrupowanie łączności 12pułk artylerii polowej 13pułk artylerii polowej 14pułk artylerii polowej 3 pułk artylerii przeciwpancernej 14 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej Cameron Highlanders of Ottawa 51 dywizja piechoty Highland - gen. D. Bullen-Smith 152 brygada piechoty 2 batalion Seafort Highlanders 5 batalion Seafort Highlanders 5 batalion Queen's Own Cameron Highlanders 153 brygada piechoty 5 batalion Black Watch 1 batalion Gordon Highlanders 5 batalion Gordon Highlanders 154 brygada piechoty 1 batalion Black Watch 7 batalion Black Watch 7 batalion Argyll and Southerland Highlanders Oddziały dywizyjne 2 Derbyshire Yeomanry Royal Army Corps 51 zgrupowanie saperów 51 zgrupowanie łączności 126 pułk artylerii polowej 127 pułk artylerii polowej 128 pułk artylerii polowej 40 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej 7 batalion Middlesex Regiment 4 samodzielna brygada pancerna Royal Scots Greys 3 County of London Yeomanry (strzelcy wyborowi)

44 batalion RTS 2 batalion King's Royal Rifle Corps Aneks 6 SIŁY WALCZĄCE NA PLAŻY „SWORD" 3 brytyjska dywizja piechoty - gen. T. Rennie 8 brygada piechoty 1 batalion Suffolk Regiment 2 batalion East Yorkshire Regiment (Duke of York Own) 1 batalion South Lancashire Regiment (Prince of Wales Volunteers) 9 brygada piechoty 2 batalion Lincolnshire Regiment 1 batalion King's Own Scottish Borderers 2 batalion Royal Ulster Rifles 185 brygada piechoty 2 batalion Royal Warwickshire Regiment 1 batalion Royal Norfolk Regiment 2 batalion King's Shropshire Light Infantry Oddziały dywizyjne 3 pułk rozpoznawczy Royal Army Corps 3 zgrupowanie saperów 3 zgrupowanie łączności 7 pułk artylerii polowej 33 pułk artylerii polowej 76 pułk artylerii polowej 20 pułk artylerii przeciwpancernej 92 pułk lekkiej artylerii przeciwlotniczej 2 batalion Middlesex Regiment 28 samodzielna brygada pancerna 13/18 Royal Hussars 1 batalion East Riding Yeomanry Staffordshire Yeomanry. Aneks 7 SYSTEM DOWODZENIA ALIANCKIMI SIŁAMI POWIETRZNYMI Naczelny dowódca sił alianckich - gen. Dwight Eisenhower Zastępca - marszałek lotnictwa Arthur Tedder 1) Coastal command - marszałek lotnictwa Sholto Douglas

2) Allied Strategie Air Forces a) Bomber Command - marszałek lotnictwa Arthur Harris b) 11 Air Force - gen. James Doolittle 3) Allied Expeditionary Air Force - marszałek lotnictwa Trafford Leigh-Mallory Zastępca - gen. Hoyt Vanderberg a) Air Defence of Great Britain - marszałek lotnictwa RodericHill 10 Grupa Powietrzna (myśliwce dzienne i nocne, myśliwce bombardujące, lotnictwo ratunkowe) 11 Grupa Powietrzna (myśliwce dzienne i nocne, lotnictwo ratunkowe) 12 Grupa Powietrzna (myśliwce dzienne i nocne, samoloty rozpoznawcze) 13 Grupa Powietrzna (myśliwce dzienne) b) Airbome and Transport Operations - wicemarszałek lot­ nictwa L. Hollinghurst 38 Grupa Powietrzna (samoloty do transportu wojska i sprzętu oraz holujące szybowce) 46 Grupa Powietrzna (samoloty do transportu wojska i sprzętu oraz holujące szybowce) c) Advanced Allied Expeditionary Air Force 2 Tactical Air Force - marszałek lotnictwa Arthur Coningham 2 Grupa Powietrzna (lekkie i średnie bombowce dzienne i nocne, samoloty rozpoznawcze) 83 Grupa Powietrzna (dzienne myśliwce, myśliwce bom­ bardujące, samoloty rozpoznawcze) 84 Grupa Powietrzna (dzienne myśliwce, myśliwce bom­ bardujące) 85 Grupa Powietrzna (myśliwce dzienne i nocne) 34 Skrzydło (samoloty rozpoznawcze) Air Spotting Pool 9 Air Force - gen. Lewis Brereton 9 Bomber Command (lekkie i średnie dzienne bombowce) 9 Tactical Air Command (dzienne myśliwce, myśliwce bombardujące, samoloty rozpoznawcze) 19 Tactical Air Command (dzienne i nocne myśliwce, myś­ liwce bombardujące) 9 Troop Carrier Command (samoloty transportowe i ho­ lujące szybowce) 10 Grupa Powietrzna (samoloty rozpoznawcze)

Aneks 8 SIŁY NIEMIECKIE Dowódca Frontu „Zachód" - feldmarsz. Gerd von Rundstedt Szef sztabu - gen. Gunther Blumentritt Grupa Armii „B" - feldmarsz. Erwin Rommel Szef sztabu - gen. Hans Speidel Sekretariat - płk Leodegard Freiberg II Oddział - płk Staugwasen III Oddział - płk Hans Georg von Tempelhoff Dowódca wojsk inżynieryjnych - gen. Meise Szef łączności - gen. Gehrcke Dowódca artylerii - płk Lattman Dowódca wojsk transportowych - ppłk Obshausen Przedstawiciel Kriegsmarine - wiceadm. Friedrich Rugę Przedstawiciel Luftwaffe - płk Queissner Dowództwo Wojsk Pancernych „Zachód" - gen. Geyr von Schweppenburg 7 armia - gen. Friedrich Dollmann 84 korpus armijny - gen. Erich Marcks 716 dywizja zmotoryzowana - gen. Kraiss 709 dywizja piechoty - gen. Karl von Schlieben 91 dywizja zmotoryzowana - gen. Wilhelm Falley 243 dywizja piechoty - gen. Heinz Hellmich 21 dywizja pancerna - gen. Edward Feuchtinger 6 pułk spadochronowy - płk von der Heydte

KALENDARIUM

Niedziela - 4 czerwca 4.15 - Eisenhower podejmuje decyzję o rozpoczęciu inwazji 16 czerwca. 23.00 - okręty podwodne „X 20" i „X 23" zajmują stanowiska u wybrzeży Normandii.

Poniedziałek - 5 czerwca 4.15 - Eisenhower potwierdza, że inwazja rozpocznie się 6 czerwca. Wczesne popołudnie - flotylla trałowców oczyszcza z min 10 torów wodnych. Wieczór - alianckie okręty wojenne i statki transportowe opusz­ czają porty brytyjskie i kierują się ku wybrzeżom Francji. 21.15 - BBC w audycji przeznaczonej dla Resistance nadaje drugi fragment wiersza Verlaine'a, będący zapowiedzią in­ wazji w najbliższych godzinach. Noc - francuski ruch oporu wysadza w powietrze tory kolejo­ we na linii Paryż -Cherbourg, Saint Ló-Coutances, Paryż-Granville, Caen-Bayeux i Caen-Vire oraz przecina kab­ le telefoniczne łączące Caen z Berlinem, a także dowództwo 84 korpusu z 91 dywizją piechoty.

Wtorek - 6 czerwca W ciągu całej doby strategiczne siły powietrzne aliantów doko­ nują 5303 samolotolotów, zrzucając 10 395 bomb. W tym samym czasie taktyczne siły powietrzne aliantów wykonu­ ją 5276 samolotolotów. 0.20 - lądowanie 6 szybowców z żołnierzami, którzy mieli zdobyć most Pegaza i most na kanale Caen-Orne. 0.50 - żołnierze 3 i 5 brygady z 6 brytyjskiej dywizji spado­ chronowej zostają zrzuceni na prawym brzegu rzeki Orne. 1.30 - pierwsi spadochroniarze ze 101 amerykańskiej dywizji spadochronowej zostają zrzuceni na półwyspie Cotentin. 2.30 - 505 pułk spadochronowy z 82 amerykańskiej dywizji dokonuje desantu na zachód od drogi Sainte Merę Egli­ se-Neuville au Plain. 4.30 - 3 batalion 505 pułku spadochronowego wkracza do Sainte Merę Eglise. 4.45 - bateria „Merville" położona na prawym brzegu rzeki Orne zostaje zdobyta przez spadochroniarzy brytyjskich. 5.30 - oddział żołnierzy amerykańskich zajmuje wyspy Saint Marcou. 5.30 - okręty wojenne rozpoczynają ostrzeliwanie wybrzeża. Wkrótce potem rozpoczyna się intensywne bombardowanie z powietrza. 5.58 - wschód słońca. 6.30 - pierwsi żołnierze amerykańscy lądują na plażach „Utah" i „Omaha". 7 . 1 0 - 2 batalion rangersów dociera do podnóża urwiska Poin­ tę du Hoc. 7.30 - pierwsi żołnierze brytyjscy i kanadyjscy lądują na pla­ żach „Gold", „ J u n o " i „Sword". 9.30 - Kanadyjczycy zajmują miejscowość Meuvaines na pla­ ży „Juno", a batalion South Lancashire zdobywa Herman­ ville. 12.00 - na plaży „Sword" powstaje zator, który staje się przy­ czyną wstrzymania lądowania kolejnych oddziałów. 12.30 - podobny zator powstaje w Bemieres, gdzie wylądowa­ ła 9 brygada kanadyjska. 13.30 - żołnierze 4 zgrupowania komandosów docierają do mo­ stu Pegaza i łączą się ze spadochroniarzami 6 dywizji.

16.00 - feldmarsz. Rommel przybywa do swej kwatery w La Roche-Guyon. 16.00 - osada Le Hamel na plaży „Gold" zostaje zdobyta. 19.00 - Amerykanom udaje się przełamać obronę niemiecką na plaży „Omaha". Zajmują Vierville i częściowo Saint Laurent. 20.00 - patrole 56 brytyjskiej brygady piechoty docierają do północno-wschodnich przedmieść Bayeux, 151 brygada prze­ cina drogę Bayeux-Caen, 69 brygada zaś posuwa się 9,5 km w głąb lądu. 21.00 - batalion Hampshire przełamuje obronę niemiecką na plaży „Gold" i zajmuje miasteczko Arromanches.

BIBLIOGRAFIA

B a r r George, Epitaphepour un ennemi, Paris 1959. B e r t i n Francois, American soldiers in 1944, Rennes 1988. B l o n d Georges, Le débarquement, Paris 1984. Bo 11 o re Gwenn, Nous étions 177, Paris 1970. B r y a n t Arthur, Triumph in the West, London 1963. B u r g e t t Donald, Six jours en enfer, Paris 1969. Car ell Paul, Imasion - They're coming, London 1962. C h a l m e r W. S., Fuli cycle. The Biography of Admirał sir Ber­ tram Ramsay, London 1959. C h a v r o t t F., Arromanches, clefdu débarquement, Paris 1945. C o m p a g n o n Jean, Le Débarquement en Normandie, Ren­ nes 1984. D e s ą u e s n e s Remy, Arromanches and the artiflcialports, Ba­ yeux 1980. D e s ą u e s n e s Remy, 6 Juin 1944, Juno Beach, Courseulles, Rennes 1989. D e s ą u e s n e s Remy, 6 Juin 1944, Lesplages du débarquement, Rennes 1989. D e s ą u e s n e s Remy, 6 Juin 1944, Sword Beach, Ouistreham, Rennes 1989. D e s ą u e s n e s Remy, 6 Juin 1944, Utah Beach, Rennes 1989. Dub o są Genevieve, Bye, bye, Genevieve, Paris 1978. D up ays Paul, 6 Juin 1944, Paris 1953. E d w a r d s Kenneth, Operation Neptune, London 1947. E i s e n h o w e r Dwight, Crusade in Europą, New York 1948.

Ellis Lionel, Yictory in the West, London 1956. E l m e r Marc, Debaraues et témoins racontent, Arromanches 1973. FI o r e n t i n Eddy, Les cinq plages du six Juin, Paris 1988. H a r r i s o n Gordon, Cross Channel Attack, London 1954. H a r t c u p Guy, The Challenge ofWar, London 1970. H i n e Al, Le Jour J, Paris 1966. H o w a r t h David, 6 Juin a l'aube, Paris 1964. J u t r a s Philip, Les Paras US dans le canton de Sainte Merą Eg­ lise, Bayeux 1979. J u t r a s Philip, Sainte Merą Eglise dans la nuit du 5 au 6 Juin, Bayeux 1976. L e m o n n i e r Andre, Paisible Normandie, Paris 1954. L e m o n n i e r Francois, Combats du 6 Juin 44, Caen 1949. L e m o n n i e r Francois, Les cent jours de Normandie, Paris 1961. L e m o n n i e r Francois, Parachutes le 6 Juin, Paris 1959. L o z z i Dominiąue, Le 6 Juin, Paris 1966. M a r s h a l l Samuel, L'invasion aeroportee en Normandie, Pa­ ris 1968. M o n t g o m e r y Bernard, Mémoires, London 1968. M o r d a 1 Jacąues, La Bataille de France, Paris 1974. M o r i s o n Samuel Eliot, History of US Naval Operations in World War LL, New York 1957. Ouest France, Les avions du Jour J, Rennes 1979. P e r r a u l l Gilles, Le Grand Jour, Paris 1974. P e r r a u l l Gilles, Le secret du Jour J, Paris 1964. R o u i l l y Francois, Le dossier du débarquement, Caen 1984. R u g ę Friedrich, Rommelface au débarquement, Paris 1960. R y a n Cornelius, The Longest Day, London 1970. Service historique de la mariną. La participation de la mariną fran­ çaise aux débarquements de Normandie, Paris 1969. S t j e r n f e l t Bertos, Alerte sur le mur de l'Atlantique, Pa­ ris 1961. T h o m p s o n Reginald, Le Jour J ils debarquent, Paris 1970. T h o m p s o n Reginald, Leprix de la Yictoire, Paris 1961. T u r n e r John, Histoire du débarquement, Paris 1960. T u t e Warren, D-Day, London 1984. Y o u n g Peter, Commando, London 1969. W h e l d o n Huw, Les Berets Rouges s'elancent sur la Norman­ die, Caen 1989. Wi 1 m o t Chester, La lutte pour l 'Europą. Bataille de Norman­ die, Paris 1964.

WYKAZ ILUSTRACJI

Bateria „Todt". Repr. z: Le débarquement en Normandie, ed. Ch. C o l o m b , Paris 1984. Ćwiczenia czołgów-amfibii typu DD. Repr. z: / w. Czołg typu Crocodile. Repr. z: / w. Oficer amerykański zapoznaje żołnierzy ze szczegółami niemie­ ckiego umundurowania. Repr. z: / w. Gen. Dwight Eisenhower podczas rozmowy z amerykańskimi spadochroniarzami na krótko przed inwazją. Repr. z: j. w. Szybowce typu Horsa oraz samoloty typu Halifax i Stirling na jednym z lotnisk południowej Anglii. Repr. z: j. w. Zbombardowany dworzec kolejowy w Orleans les Aubrais. Repr. z: / w. Załadunek artylerii. Repr. z: j. w. Ostatnie chwile przed lądowaniem. Repr. z: j. w. Kierunek: Normandia. Repr. z: W. T. K o w a l s k i , Wielka Koalicja 1941-1945, t. I I , Warszawa 1975. Lądowanie na plaży „Utah". Repr. z: Le débarquement... Lądowanie żołnierzy brytyjskich na plaży „Gold". Repr. z: /. w. Żołnierze 82 dywizji spadochronowej w drodze do Francji. Repr. z: / w. U wybrzeży Normandii. Repr. z: K o w a 1 s k i , op. cit. Rozbity bunkier niemiecki na plaży „Utah", repr. z: Le dé­ barquement. Piechota amerykańska na jednej z barek desantowych. Repr. z: L'Histoire vecue du débarquement, „Historama" 1970, n° 21.

Pierwsi ranni na plaży „Omaha". Repr. z-j. w. Krwawa plaża „Omaha". Repr. z: / w. Walki o miasteczko Sainte Merę Eglise. Repr. z.:j. w. Lądowanie oddziałów drugiego rzutu. Repr. z: / w. Lądowanie oddziałów drugiego rzutu na półwyspie Cotentin. Repr. z: K o w a l s k i , op.cit. Plaża „Omaha". Repr. z: / w. Żołnierze amerykańscy na Pointę du Hoc. Repr. z: L'Histoire... Plaża „Omaha". Wieczór 6 czerwca. Repr. z: / w. Sztuczny port „Mulberry" po sztormie 19 czerwca 1944 r. Repr. z: K o w a l s k i , op. cit. Marsz wojsk amerykańskich w kierunku Saint Ló. Repr. z: UHistoire... Piechota amerykańska podczas walk w Normandii. Repr. z: K o w a l s k i , op. cit. Pomnik upamiętniający walki rangersów na Pointę du Hoc. Repr. z: j. w.

WYKAZ MAP

1. 2. 3. 4.

Ugrupowanie wojsk niemieckich w dniu „D" Ugrupowanie wojsk alianckich na 30 minut przed inwazją Inwazja w Normandii 6 czerwca 1944 Przebieg walk w Normandii 6 czerwca-24 lipca 1944 r.

SPIS TREŚCI

Wstęp. ........ .5 Geneza operacji „Overlord". ... .9 Wał Atlantycki. ...... .26 Innowacje techniczne. .... .42 Operacja „Neptun". ..... .53 Rola lotnictwa ...... .62 Zachować tajemnice. .70 Mityczna armia w hrabstwie Kent .... 79 Ostatnie godziny przed inwazją ... .87 Inwazja ....... .97 Most Pegaza ...... .103 Sainte Merę Eglise. ..... .120 Plaża „Utah". ...... .130 Krwawa plaża „Omaha". .... .136 Pointę du Hoc. ...... .151 Plaża „Gold"............................................................................ 159 Plaża „Juno". ...... .165 Plaża „Sword". ...... .171 Reakcja Niemców. ..... .177 Udział Polaków w operacji „Overlord" . . .18 6 Wyniki boju .194 Krajobraz po bitwie. ..... .199 Aneksy. ....... .209 Kalendarium. .219 Bibliografia ...... .222 Indeks ....... .224 Wykaz ilustracji. ..... .228 Wykaz map. ...... 230