Mnisi bóstwa na Dachu Świata. Katalog drzeworytów tybetańskich ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu 9788360324189 [PDF]

Zitiervorschau

?

rl

@t

bL)

o d (D d 'J o'

oa

ffT

F Ft

F N (D ę

\

\

\{

,.,qN L

Wydawca: Muzeum okręgowe w Toruniu

muzeum.torun.pl [email protected] Dyrektor: dr Marek Rubnikowicz Opracowenie redakcyjne Joanna Biela Opracowanie graficzne: Tomasz pietrryk

www.

7.djęcial Bernadeta Swobodzińska, Agnieszka Helman-Wżny, Tomasz Ważny

lsBN

978-83-60324-18_9

Drulc DRUK-TOR

Spojrzenie na Dach Świata Katarzyna Pączuska

Ębet, zwany także ,,krajem na Dachu Światdl fascynuje od wielu lat ludzi różnych kultur i narodowości. To ziemia tajemnicza, magiczna iegzotyczna' Jej najnowsze tragiczne dzieje wzbudzająnada| zainteresowanie opinii publicznej, a kultura i sztuka zyskuje nowych badaczy, miłośników i kolekcjonerów Ębetańczycy nazyvają swoją ojczyznę Bod. W sanskrycie nazwa ta brzmi Bhota. Pochodzenie nazwy Tybet jest niejasne - podobnie btzmiące słowa określające ten kraj występują w językach: mongolskim, arabskim i tajskim. określanogo także mianem ,,kraju bogów'', ,,krainy śniegu'' lub ,,lodowatego kraju'l Według mitologii tybetańskiej zasiedlili ją potomkowie bodhisattwy Czenreziga, który przybrał postać małpy oraz Dolmy - żeńskiego bodhisattwy macierzyńskiej miłości,która inkarnowała się w postaci dzikiej olbrzyrnki.

obydwa bóstwa są opiekunami i patronami Ębetu. W rzeczywistości Ębetńczycy wywodzą się z wędrownych plemion środkowo-wschodniej Azji. Te, które osiedliĘ się w dorzeczu Brahmaputry daĘ początek narodowi tybetańskiemu' Zamieszkuje on kraj położony pomiędzy najvłyższymi góramiZiemi - Himalajami, a pasmami Karakorum - Kunlun, gdzie biorą swój początek największe rzeki Azji - Iangcy, Huang Ho, Mekong, Indus, Brahmaputra i Ganges' Ębet leży w jedny'n z najbardziej odludrrych zakątków świata. Przez wieki dostępu do niego broniĘ nie tylko przeszkody terenowe' ale talźe skrajne warunki klimatyczne i wysokość. Wyżyna Tybetańska, która zajmuje czwartą częśćobszaru Europy wznosi się na ponad 4 tysiące metrów nad poziomem morza, a więc na wysokościporównywalnej do szczytów alpejskich. Zawartośćtlenu w atmosferze jest przez to niższa o 30 do nawet 42 procent. Tybet przylega do pasma najwyższych gór Ziemi - Himalajów, a więc potoczna nazwa tego kraju - Dach Świata nie jest ani bezpodstawna, ani przesadzona. Sami Tybetańczycy dzieląswą ojczyznę na sześćprowincji: Bod (centralna częśćTybetu ze stolicą łraju _ Lhasą), Cang (Tybet Południowy)' Kham (Tybet Wschodni

i Południowo-Wschodni), Amdo (Tybet Północno-Wschodni), Ngarni (Ębet Zachodni) oraz Czangtang

(położonyna północy Ębetu pustynny płaskowyż). Klimat Tybetu jest surowy - kontynentalno_wysokogórski. Temperatura latem osiąga 25 stopni Celsjusza, natomiast zimą dochodzi nawet do minus 45' Wyżyna Ębetańska smagana jest niemal nieustannie przez wiatry - w dolinach górskich i naprzełęczach są one nierzadko huraganowe. opady zdarzają się jednak stosunkowo rzadko - głównie latem. Oprócz wysokich gór śniegu jest też niewiele, stąd też wilgotnośćjest niska, a niektóre rejony Wyżyny Ębetańskiej przypominają bardziej kamienną pusĘnię. Surowa przyroda, wielkie przestrzenie, aprzede wszystkim niedostępnośćstworzyĘ warunki sprzyjające rozwojowi unikatowej, bogatej kultury duchowej. Duchowość tybetańska oparta jest przede wszystkim na praktykach medytacyjnych. Pierwotna przyroda, a zarazem cisza i spokój wokół, wpłrwają na wewnętrzne wyciszenie, wejście w głąb siebie' WykorzysĘwali to mistrzowie medytacji i buddyjskiej jogi tantrycznej. W religii istniejącej przed pojawieniem się buddyzmu - nazywanej bon, wysoko rozwinięĘ byl szamanizm, który silnie wplynął na życie i światopogląd Tybetańczyków. )ego wPlyw widoczny jest aż do dziś.Bon opierał się na kulcie lokalnych mocy - strażników, opiekunów, bóstw ziemi, wód i gór. Wielkie znaczenie miaĘ wyrocznie i wróżbici, którzy wchodząc w trans, uzyskiwali kontakt z mocami nadprzyl'odzonymi. Bon uważałnaturę za otwarte, widoczne oblicze świata duchowego. obfitował w miĘ i bogów oraz demonów gór j ezior, zj awisk atmosferycznych.

Początki cywilizacji tybetańskiej są według miejscowej mitologii również nadprzyrodzone.t Pierwszy władca Tybetu i założycieldynastii jarlungskiej - Njatri Cempo miał być półbogiem, który zstąpił po sznurze z nieba. Tak też prą.bywali następni władcy Tybefu, a po śmierciW ten sam sposób wracali do nieba, nie zostawiając swych doczesnych szczątków na ziemi. Dopiero, począwszy od ósmego władcy, byli grzebani w istniejących do dziśogromnych kurhanach w dolinie Czongje. Na szczęście zachował się także pierwszy zamek królów Tybetu - Jumbu Lhakang, zbudowany prawdopodobnie w II w. p.n.e. w dolinie }arlung. Był on siedzibą pierwszych 33 królów |arlungu' Tybet bowiem aż do połowy VII w. nie był jednorodnym organizmem państwowym' Na jego terytorium istniało kilka niezależnych królestw. ByĘ dobrze zotganizowane, posiadaĘ wiele zamków i miĄ potężne armie, których obawiali się nawet Chńczycy' W IV w. Ębetański ród Fu podbił północne Chiny zakładając tam własne państwo (znane jako Wczesne Cz'in) ze stolicą w Szensi. D:uże znaczenie dla historii Ębetu miało królestwo Szang-szung, które obejmowało zachodni Tybet i część centralnego. Stolicą Szang'szungu było miasto Khjunglung. To właśnietutaj rozwijało się bon - system lokalnych wierzeń, który wywarł przemożny wpłyvv na przyszłą duchowość Ębefu' Bon łączy w sobie zarówno lokalne kulty, szamanizm i astrologię, jak i medycynę oraz kosmologię' |ego załoŻycie|em miał być Szenrab Miłocze - na wpół legendarna postać, Ży1ąca prawdopodobnie około 4 tysięcy lat temu. To on miał zebrać i skodyfikować tradycje i rytuały bonw ,,dwanaście nauk bołr''.

Rozdrobniony pomiędzy różne księstwa i królestwa Ębet zjednoczył w pierwszej połowie VII w. król jarlungskiej - Songcen Gampo. Ten jeden z najwybitniejszych władców w historii Tybetu przeniósł stolicę swego państwa do doliny Kji Czu, budując w podniesionej z ruin Lhasie ,,mieście Bogów'' sĘnny zamek Potala (późniejszą siedzibę Dalaj Lamów) . Z jego inicjatywy minister Tunmi Sambhota opracował alz dynastii

fabet i zasadypisowni tybetanskiej.'ŻWładza Songcena docierała aż do Jedwabnego Szlaku, a granice państwa oparĘ się o terytoria Chin, Nepalu i Indii. Aby zyskać pokój z potężną monarchią tybetańską, władcy Chin i Nepalu ofiarowali mu swe córki jako żony. Z Nepalu przybyła księżniczka Tritsrrn Bhrikuti Devi (zwana

Belsa), a z Chin córka cesarza - Wencz'eng Kung-Czu (zwana Gjasa). obie byĘ buddystkami i według tradycji to za ich sprawą na tybetanskim dworze pojawił się buddyzm' SpełniĘ bowiem podobną rolę, jak w historii Polski czeska księżniczka Dobrawa. Pod wpływem żon, Songcen Gampo zczasemracząłpraktykować buddyzm, choć równocześnie nadal uznawał bon. Ten religijny synkretyzm zaowocuje w przyszłościoryginalną formą Ębetańskiego buddyzmu. Sogcen zbudował pierwsze świątynie buddyjskie, w których zna|azły się święteposągi Buddy, przylviezione przez jego zagraniczne żony. Choć nowa religia jeszcze przez wie|e dziesięcioleci nie była powszechnie uznawana wśród Ębetanczykóq to Songcen zajął miejsce w historii tego kraju jako Pierwszy Król Dharmy. Dopiero po stu latach' za panowania króla Krisong Decena, buddyzm stał się w Tybecie religią państwową. Tybet był wówczas u szczytu potęgi. Wojska tybetańskie zdobyĘ i okupowaĘ ówczesną stolicę Chin (Xi'an), a cesarzbył zależny od króla Tybetu' Krisong Decen wybudował na planie mandali pierwszy klasztor buddyjski (Samje) oraz sprowadził z|ndi buddlskiego mędrca i jogina zwanego Guru Rinpocze, który stał się jedną z najbardziej czczonych postaci w Tybecie, a nawet uznany został za kolejnego buddę. Posiadając nadnaturalne moce, Guru Rinpocze dokonywał wielu legendarnych cudów i bohaterskich czynów udowadniając wyższośćnauk Buddy nad dawnymi prakĘkami bon.Zwyciężył miejscowe bóstwa i demony, z których niektóre stĄ się odtąd strażnikami nowej religii. Tbk panteon buddyzmu tybetańskiego powiększył się o lokalne bóstwa. W 842 r' upadła dynastia z |arlungu, a kraj podzielony na szereg drobnych państewek pogrążyłsię w woj-

nach domowych. Tybet przestał być mocarstwem, tracąc stopniowo terytoria i wpĘwy _ również religijne, gdyż w AzjiCentralnej pojawił się islam. Tymczasem w samym ,,kraju na Dachu Świata'' wpŁywy zaczął odzyskiwać bon, czerpiąc jednak z buddyzmu' Odrodzone bon miało według tradycji PrzybYć do Tybetu zleżącej na zachodzie legendarnej krainy Thgzik. Choć jej głosiciele uważali, że nauki bon w większościsą takie same jak buddyjskie, jednak podkreślali, że dotarĘ one do Ębetu znacznie wcześniej niż nauki Buddy. Imiona bóstw strażników i oświeconych mistrzów byĘ inne, ale ich wizerunki różn1Ę się od buddyjskich tylko lustrzanym odbiciem. WpĘnęło to na późniejsze odrodzenie buddyzmu i współistnienie obu tradycji. W rym czasie w buddyzmie coraz większe powodzenie zdobywaĘ ezoteryczne praktyki tantryczne, zapoczątkowane przez Guru Rinpocze' Stopniowo nauki buddyjskie nabierĄ typowej dla Tybetu specyfiki. w 978 roku do Lhasy wrócili niektórzy nauczyciele buddyjscy' cieszący się dużym autorytetem. Nastąpiło odrodzenie tybetańskiego buddyzmu. Niektóre rody szlacheckie zacąly fundować klasztory, a ich członkowie zostawali mnichami. Częśćztych klasztorów przetrwała do naszych czasów (na terenie Spiti i Kinnaur). Był to także okres rozkwitu tybetańskiej sztuki sakralnej. Podjęto się kolejnych przekładów manuskr1ptów

i świętych ksiąg. Wykształciły się szkoły buddyzmu tybetańskiego' łtóre kładly nacisk na odmienne aspekty doktryny buddyjskiej oraz różtl|y się praktykami tantrycznymi i rytuałami.3

Najstarszą szkołą była Stara Szkoła Ningmapa, mająca najwięcej zapoŻyczen i podobieństw do dawnego bon. DuŻe znaczenie miała szkoła Sakja, wywodząca się od tantrycznego mędrca Wirupy. Łączyła ona nauki sutr i tantr w taki sposób, by można było osiągnąć oświecenie w ciągu jednego życia. W XIII i XIV w. Sakja wprowadziła buddyzm do Mongolii i miała znaczny wpływ na władców tybetańskich. Przywódcy tej szkoły noszą tytuł książęcy. Kolejna szkoła - Kagju (-ustny przekaz nauk') wyróżnia się praktykowaniem przez uczniów nauki poprzez bezpośrednikontakt z mistrzem. Praktyki w szkołach Kagju opieraĘ się na technikach jogicznych I Karmapa, który jako pierwszy postanowił świadomie inkarnować się, by kontynuować dzieło na rzecz innych w kolejnych wcieleniach. Zapoczątkował więc tradycję inkarnowania lamów tak charakterystyczną dla Ębetu. Ostatnia zę szkół, kształtujących się w XI w. to Kadampa. Kładziono w niej nacisk na oddanie mistrzowi oraz na prostotę życia zakonnego zgodnie z surowymi zasadami' |ako jedyna zalecała mnichom celibat. Miała niewielu wyznawców, którzy nie angażowali się w rozgrywki polityczne i którym nie zależało na wpływach czy bogactwach. W XV w. szkoła Kadampa została zreformowana Przęz Tsongakhpę, wielkiego mistrza i została nazwana Nową Kadampą,

czyli Gelugpą' od końca XIV wieku buddyzm rozpowszechnił się w catym kraju. Poprzez fakt' że stopniowo asymilował w sobie także duŻą częśćtradycji bon, buddyzm tybetański przybrał własną, oryginalną formę zwaną wadżrajana- Buddyzm tybetański (wadżrajana) zvńązanybył ztantryczną ścieżkąpraktyki. W wad.żrajanie celem jest sama ścieżkaprowadząca ku przebudzeniu (w odróżnieniu od innych buddyjskich odłamów). Rzeczywistość jest grą przeplatających się energii Buddy. Praktyka tantryczna polega na przekształcaniu ciała, mowy i umysłu w trzy ,,ciałł'Buddy' zaśtantryczne teksty zawierają praktyki odnoszące się do każdego trzech aspektów. PraĘki cielesne to pokłony, ofiarowania i postawy jogiczne; praktyki słowne to mantry i rytuĄ; praktyki umysłowe to wizualizacje bóstwa i jego orszaku. Zagrożenie dla Tybetu pojawiło się w XIII wieku ze strony Mongołów, którzy podbili Chiny i utworzyli jedno z największych imperiÓw w historii. Ębetańczycy nie byli w stanie zatrzpać armii mongolskiej siłą, rozpoczęIi więc z najeźdźcaminegocjacje. Uczestniczył w nich opat klasztoru szkoĘ Sakja - Sakja Pandita, którego nadnaturalne zdolności wywołaĘ wielkie wrażenie na Mongołach wychowanych przecież w tradycji szamanizmu. Tybetańczycy zdołali utrzymać częśćnieza|eżności kosztem płacenia danin i uznania władzy chanów. Chociaż w połowie XII] wieku Tybet popadł w polityczną zależnośćod imperium mongolskiego Kubilaja, a następnie wyvłodącej się z niego chińskiej dynastii )uan, jednak pod względem duchowym okazał się zwycięzcą. Dzięki Mongołom buddyzm tńetański, zwany także lamaizmem, zyskiwał coraz większe znacz.ełie w Państwie Środka. |uż Kubilaj uznał go za religię państwową. Lamowie tybetańscy stali się nauczycielami i duchowymi przewodnikami władców mongolskich. W centrum władzy cesarskiej _ Zakazanvm Mieściew Pekinie wybudowano świątyniętybetanską. Kapłani ze szkoĘ Sakja' którzy swą pozycję i władzę zawdzięczali Mongołom, stali się obiektem zazdrośctprzedstawicieli innych szkół, co doprowadziło do rywalizacji i waIki o władzę. Po upadku w 1368 r. dynastii )uan, wladzę w Tybecie przej$ król Czangczub Gjalcena, z arystokraĘcznego rodu Phagmo Dru, który przywrócił wiele dawnych praw i obyczajów. |ego dynastia utrzymała się przy władzy przez t30 lat (do 1640 r'), po Czym na tronie Lhasie zasiadali przedstawiciele różnych rodów. Pałacowe zamachy dokonywane przez królewskich ministrów i brak stabilnej władzy osłabiaĘ państwo Ębetańskie. Władcy Tybetu byli silnie zvliązani z wielkimi klasztorami i szkołami buddyjskimi' Rywalizacja pomiędzy nimi wpływała na politykę. w 16i0 r., w trakcie wojny domowej do władzy doszłaprzy pomocy Mongołów szkoła Gelugpa. lej założycielem był sławny mistyk buddyjski - Tsongakhpa(l357-I4L9), który czerpałwiedzę ze wszystkich szkół Ębetanskich. Tsongakhpa unikał polityki i był niezwykle religijny' co prTy otaczającej go arrrze świętości, zjednało mu wielu uczniów i zwolenników ze wszystkich warstw społeczeństwa tybetańskiego. Za rządów III Dalaj Lamy szkoła Gelugpa zyskiwała coraz większe poliĘcznę znaczłnie,Poprzezzwiązlł z mongolskim władcą AĘn-chanem, w którego prawnuku rozpoznano IV Dalaj Lamę. Wzrost znaczenia politycznego znaczenia szkoĘ Gelugpa i posiadanie przez nią tak potężnego protelctora doprowadziło do wojny domowej. Rozpoznanie kolejnej inkarnacji -V Dalaj Lamy nie uspokoiło nastrojów w kraju. w l62L r. Mongołowie ponownie wkroczyli do Tybefu, popierając szkołę Gelugpa. Dzięki ich interwencji w 1640 r. V Dalaj Lama stał się władcą niemal całego Tybetu. PowstĄ w ten sposób teokraĘczne tądy Da|aj Lamy' który jest nie

tylko przyłódcą religijnym, ale także politycznym ,,kraju na Dachu Świata'l Połączenie w osobie Dalaj Lamy władry świeckiej i duchowej stworzfo oryginalny system rządów, w którym religia przenika się z tożsamościąnarodową i państwową. Władza Dalaj Lamów dała Tybetowi stabilizację. Rozwijała się sztuka, budowano nowe klasztory. Siedzibą Dalaj Lamy został dawny królewski pałac Potala w Lhasie, co było też symbolem ciągłościwładzy. odtąd w Ębecie istniaĘ dwie równoległe administracje religijna i świecka (wiele stanowisk sprawowali urzędnik świeckii mnich). Łącryłaje osoba Dalaj Lamy. W okresie pomiędry śmierciąDalaj Lamy, a osiągnięciem pełnoletnośc\przez dziecko uznane zajego kolejną inkarnację, władzę sprawowali regenci' Ten styl rządzeniaprzetrwał w Tybecie do połowy XX w. Na pocątku XVIII w. w rywalizację pomiędzy szkołami buddyjskimi i arystokracją tybetańską wmieszaĘ się róŹne mongolskie plemiona, plądrując klasztory, a naw€t mordując jednego z regentów. Wygnany młody VI Dalaj Lama został z$adzony przez Chińczyków, którzy najazdy mongolskie wykorzystali jako pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy Tybetu. Cesarz Kang-xi wysłałdo na Dachu Świata' ',kraju swoją armię, która oficjalnie miała pomóc Tybetanczykom pozbyć się Mongołów. Wprawdzie wojska Ębetańskie same poradzĘ sobie z intruzami' jednak Chiny uznaĘ się za zwierzchnika i Tybe',opiekuna'' tu. Cesarz został patronem VII Dalaj Lamy, a w Lhasie rezydował odtąd staĘ przedstawiciel Chin - amban' z niewielkim oddziałem chińskich Żołnierzy. Władcy Państwa Środka uważali Tybet za swoje lenno, jednak sami Ębetańczycy ujmowali stosunki z sąsiadem jako układ ,,patron - kapłanl Dalaj Lamowie nadal uważani byli w Chinach za najwyŻszych duchowych przywódców buddyjskich. PóźnĘsza historia Tybetu to walka o utrzymanie autonomii opartej na związku polityczno-religijnym z władcami Chin. Ponieważ kolejni Dalaj Lamowie żyli dośćkrótko' władzapraktycznie spoczywała w rękach regentóq na których nacisk wywierali ambanowie. To dzięki ich intrydze Tybetańczycy zamknęli się w dobrowolnej izolacji na 150 lat' Wojsko tybetańskie, wbrew wydawanym przez chiński rząd zezwoleniom, wyrzucało z kraju wszystkich obcokrajowców. Dopiero zarządówXIII Dalaj Lamy (1876-1933)' gdy Chiny zajęte byĘ własnymi kłopotami, Ębet nieco otworzf się na świat. Pod wpĘwem Brytyjczyków rząd tybetańs|