Leitin að Aditi Indversk heimspeki [PDF]

Zitiervorschau

GUNNA·R DAL .• ·�

·�

LE.ITIN -AD '

ADITI INDVERSK HEIMS·PEKI

.

.

'· . .

!

UR SOGU HEIMSPEKINNAR .

I ..

i i I

y

I

FYRSTA

B6K

..

;

,

.

: .

•

J.

•

.

Prentsmioja Jons I-Ielgasonar

.

.. ..

'�

)

•

I

Af }>essari b6k eru utgefin 25 tolusett arituo eintok og er petta ..

_('j!,_

og

eintakio .

Gtvnna/l )a.-t_ !

':

j

•

.·

..

. '

,I

'

EF �L ERU algild sannindi, ··veroa pau ao vera jafnsonn i dag · og a morgun. - Ef til er sonn heimspeki, verour hiin ao standast tim­ ans tonn, vera su sama i dag og fyrir pus­ undum ara og enn hin sama i lifi 6borinna kynsl6oa. · Triiarbrogo og helgisioir breytast og hverfa. Truin hver£ur ekki. Menningarri�i risa a grof. um gleymdra pj6oa til l:>ess eins ao ·hrynja sjalf. - En menningin lifir og endurfreoist .

meo nyjum . pj6own og nyjum timum. Lista­ verk glatast en listin lifir. Stj6rnmalakerfi, sem h6£ust i liki st6rra drauma og

harra

hugsj6na, vinna hl'll: tverk sitt og er kollvarp­ ao fyrr eqa sioar. En an�nn, sem bak vio pau stendur, hinn eilifi draumur um hio f11llkomna samfelag· mannf6lksins '

og

hinn

fullkomna

heim, glatast ekki, en hefur aoeins hamskipti. i hinum ytri heimi hverfuleikans ,,her ant ·. ur stao og skoroum"'. Hinn innri veruleiki, sem stendm· ao baki pess heims, er sannur, heimur hinna algildu sanninda. Sterk og oft­ ast blind astrioa, til ao leita l>ess dularfulla afls ao baki tilverunnar, bryzt a ollum tim5

)

·.:.·.; "':--:..·� · · .

um £ram i trii, b9kme�tum og listum. Hugs­ anir 'hinna . fau st6ru anda, sem tulkao hafa silin innri raunveruleika . i stao' pess ao gerast . . . . . y:frrbQrosleg tizkufyri1�brigoi: sins tima ; : fyrn· · . . . . . ast ekki . og missa ekki gildi sitt. .n·ypsta e'oli ID:anna er klettu�, sem ·s ttaUmur timans held­ . ur ao eilifu a£i·ani ao . b1·otna . a.· . . . . . . . . . .. . . . .. . '

Taki maour ser i hond b6k, sem · skra� «�r af Vesttirlaridabiia ·og· fja:llB:r ·Um. sogii . heim� . spehlnnar; ·s��t, . aa . $�.:saga . ...he£st· ..jafrian i . Grikk.landi ..og er ·sioa� rakln: · paoan· vestur· . a b6ginn·. ·nvaliZt er um : .stund i 'mioaldamyrkri og R6maborgar ·og paoan enn haldio 1· · vestu1· . . til Frakklands, Pyzkalands og. Engnorour larids sioari· alda. Par· meeirri ·53:gu: lokio. ·I:>essir sogurita�ar Vita ·ekki eoa vilja ekki . vita, �o erfitt . er aekktu 6roio · · heinispeki:· · · ·' . · Truarbrogo eru sogo f6stra hei�pekinnar. Pao er kunnara .en fra purfi ao segia,' ·ao oil meiri :hattar triiarbrogo heiriisiris· eru : runnin upp i · ·a.�st�·i�. :Pao vreri :pess vegna" kynlegt,. · ef .

·

·

6

·

:hin forna menning austursins, sem frett hef­ ur · af.·ser·=·tr.uarbragoaho£Un.da eins og Krist, BUQ. . cfa, Muhammeo og · Lao Tze, retti· ser enga h:�imspeki, eins ··og margir ·. Vesturlandabiiar . viroast · alita.. Menn vanmet� . jafnan pao, sem . peir...·pekkja ekki e5a skilja ..ekki. . · Til eru . �ika .�eir menn i-. Austurlondum, sem . af s0mu. astreoum gera ·sig. seka . ·um ao van-· ·

I

. .� ' •

I

.

•

i

.

· meta

Ganga

heimspeki . Vesturlanda.

sumir

svo 1angt· ao fullyroa, ao a Vesturlondum hafi aldrei :verio ·til . neinir heimspekingar, aoeins . i heimspeki. · pr6fessorar . . . �etta gagnkvrema vanma·t byggist einnig ao ,

·

,

.

verulegu leyti a pvi, ao. a Indlandi t.d. hefur heimspeki aora me1·kingu· en a ·

v�sturlondum.:

Oroab6karmaourinn getu� l>vi lireglega .meo pvi ao gefa hinu vest�rena h�gtaki. ncegilega pronga merkingu ,,sannao", ·ao engin heim­ .speki se til a Indlandi, og meo sama orohen:g­ ilshretti getur B;r�hmaninn ,,sannao�', ao eng­ .in- heimspeki :se ·til ·meo· . vestrmnum· pjooum. Her er petta· hu·gtak, h e i m:s p � k i, n�tao i l;>ao rumri merkingu, ao pao nfil ..yfir allt pao, .·

sem . strerst og· bezt he£ur verio-hugsao a }>ess. .. .: ari .joro. .. :· A Vestu1..londum er.heimspeki kolluo p h-.i Io .

. ..

�

.

,

.

·7

(

s o p h i. a - vinur vizkunnar. Leioarstjarna hennar er skyns�.min.··. A· Indlandi er heimspeki

nefnd

sanskritaroroinu

a n uik s iki .

Pao

' merkir ·ao horfa yfir og Inn i alla hluti. Hinn innri . , yeruleiki 'hennar.

er· hofuoyiofang�efni

lifsins

I:IUn. er ald1·ei eingongu leikur skyn­

seminnar, heldur a hun ser alltaf panJ1. tilgang ao breta· og fullkonina lff manna. A vesturlondum er heimspeki bundin sam... all: i kei·fi, s ys t e m

I>ao oro e1� fyrst notao

•.

af Aristoteles og merkir ao tengja 1:iluti sam­ an i rokrett samhengi.

i indverskri heimspeki

er notao oroio d a r s a n a .

Pao oro· merkir

. ao horfa, igrunda, ryna inn i d§'psta eoli allra hluta og inn i leyndard6� sins eigin innra eol­ is, par sem sagt er, ao

lj6s ·heimsiris bfil. A

Vesturlondum lata menn. ser .aftu:r a m6ti ao jaf�f;loi nregja ao safna litasamstreoum �£ y£­ irboroi .� ilverunnar

�- heimsmynd sin.a.

Af pessu leioir, ao a Vesturlondum er um morg heimspekikerfi ao raaoa.

f meginatrio­

um eru l:>essi kerfi i fullkominni and.stoou hvert vio annao. Hver heimspekingur er par miodepill heimspeki sinnar. Hver heimspek­ ingur kemur par £ram meo sitt eigio kerfi og leggur jafnan aherzlu a ao kom� £ram meo 8

'

I :

.

.. eitthvao nYtt, vera frumlegur og i andstoou vio eldri stefnur. Heimspeki hins vestroona heimspekings byggist oil a skynjun hans, skynsemi,. tilfinningalifi og eigin pers6nuleika . . Engir tveir menn skynja fullkomlega pao. sama. Skynsemi manna er misjofn og pers6nu... . leiki og tilfinningalif 6likt hja 6likum monn. . um. Af pessu leioi1� ao niourstoour . vest1·renna. heimspekinga veroa jafn6likar og l:>ao; sem "f>rer ,

byggjast a: skynjun, skynsemi tilfinningalif og pers6nuleiki. . ·Margir gafaoir menn .a Vesturlonduµi hafa l:>yi hafnao metafysikinni, par sem e�gum ·

hinna miklu heimspeltlnga ber saman, og. snu.. io augliti. sinu til ·visindanna. . En stjornuhrop eru einnig tio a himni vis"

indanna.- Faar kenningar ];>urfa par ao kenl:ba hrerur�ar. Nyjar uppgotvanir afsanna par fyrri kenningar. I>rer sioustu eru jafnan taldar hin­ ar merkustu. l>ess vegna tolum vio um. pr6un . .

visindanna. En visindin na aoeins til hins ytri heims mannlegrar s�ynjunar og mannlegrar skynsemi. 1 i�dverskri heimspek1 er alitio, ao

innsrei, er se ofar skynseminni, standi sann... leikanum nrer en bin p:ronga skynsemi manna, I

.

!

1

sem pekkir bus sitt ao visu nakvremlega, en 9

.

·./' ·,

. _hefur eng�n glugga· til ao horfa iit um! Hversu vel . se:Q:i. petta hug:,= kann ao vera. upplyst af lampa skynse�inlla:r· og 'p6 hver kvistur pess .

.

:

,

.

.

·

.

�e·· ·kann:aour· undir · sm�sj'a. visindanha, .·telur

indversk. heinispeki;·: ao �-pao' se- po. aoeins fa�g. · elsi, sem ·skilur sWna fra hinum miklu vioatt.u m lifsins�··sem liggja ofar. ta;kµio��Up.i.µn skyn. . . sermnnar� . . · · .· ·' · · ·· . · 1 stao pess ao safna aoeins . ]itasamstreoum . m og geislabrotu a.. · yfirboroi: lifsins, leitast i nd ·­ verskur· �heimsp�kirtgur vio ..'ao pekkja l>a· sol, sem er· orsok pe.ssa lj6sflreois hinn3:r iniklu elf­ .

·

�

.

:

.

.

··

.

.

.

..

ar· ·og sameiginleg uppspretta ·alls· lj6ss. Skyn­ semin getur ekki fario ·pa leio. Hun getur ao­ ·eihs pekkt · yfirboro�o.· Hins vegar er pvi ·hald­ io fram, ao allt i tilverunni eigi ser hliostreou ·

i manninum. Hinn innri veruleiki tilverunnar ·

er hinn: . 'sami pattur og . hinn innri veruleiki mannsm s.... I:>ess · yegna er aoeins. hregt · a5 afla hin'.nar sonnu }>ekkingar· meo pvi aC5 leysa iir lreoingi . leynd :ofl; ·sem·· meo .nianninum . . bua,

· og. pegar -hin · dYJ>sta: vitund ·manna· ·er · vakin, getu1� hiin og hiin: ein skynjao pann veruleika. Aoeihs sa, sem nao··. hefur - pessu· marki, getur talio sig heinispeking ·a . -Indlandi. Sagt er, aC5 peir, sem komast upp a pennan tind vittind. . .. .

:

.

10

·

·,

arinnar, sjai allir· sama lands_lagio. Lysingar }jeirra 'a ·pessu ·utsyni eru ekki allar ·ems,· Iikt og tveir· v�gfarend:tir · lysa sama :byggoa:rl�gi ·a olikan: hatt, e£tir pvi a· hva5a· stigi athyglis­ gafa og frasagh�rhrefileiki pei1·1· a· ·stendur·� :en. peim· retti·�o ao bera sainan i aoalatriou'.m . Af pessum astreotun er .i 6000 ara 'sogu· ll;id·­ verskrar: he�speki aoeins ·um eitt: heimspeki-' k'ecli ao· r�oa,: a ·vesturlonduin··. aftur ·a: ·nioti mo1:g og ·ger6lili, eins og aolir er sagt. Ekki svo. ao" skilja, .. 'aa ·ollum hinum morgu heim­ ·spekin:grin). · bid.lands; b·eri samali · i einstokum ·atriouID� ktinna·' skil a t ugum ind. .· Frreoimerui verskra ·heiinspekistefna og "h6pa, og rita Il)arg... i! Ytarlega Uhl skooanamUri l>eirra.--.. En pessi . . skooanamunur: . ·e'r . ·aoeins ...a . . yfirboroinu· og snerth� ·aoa:llega srilrerri atrioi. ·ljin fimm gi'·undv�llaratrioi · ·indversha1· ·h.eimspeki · e1·u sameiginleg ollUtn hinUm ,,sex ·kerf11m�': og:·vio­ urkeruid af nrer · ollum. indverskum"'.heilnspek. mgum. Pessi fiinm hofuo ·atrioi eru kenniligin· um k a r m a. eoa logmal . orsaka og afleioinga, e n.ciu r h.. 61 .dgu n·ark e n n ing in Uni pr6' un mannsins, ·kennuighi" um m :a. :y a '. verold hverfulleikans, kenningin um ao ·til ·se n i r v '

·

.,

.

:

.

..

.

,

'

·

:·

·

'

.

·.

·

'

.

'

I

. .

·

�

.

..

i

11

.

'a n a ' og . m u k t i e9a frelsun salarinnar og . . lausn undan fjotrum ·hinnar lregri natturu. Pessar grundvallarniourstoour

indverskrar

heimspeki eru settar fram i Vedab6kum. Pre1· eru . hinn i·auoi praour Upanishadanna, og

peim' er. ekki hafnao i Budqatrii. Pessar

heimspekilegu

riiourstoour. . runnu

og gooafrre.oi, og · riktu saman _vio skaldskap . sem kynl�gt sambland af djuphyggju og hind­ urvitnum. - I>egar timar liou, p6tti nauo• synlegt ao greina heimspekina fra skruds�apn.

um

.

og pj6osogunum, .og bin sex viourkenndu

heimspeki,,ke11i" Indlands urou til. En· eins · . og aour er sagt - hio vestrrena ke1..fi, systema, . . a ekkert sameiginlegt meo pvi, sem kallao er heimspekikerfi

.

·

darsana

·

a

Indlandi.

-

Pessi . sex indve1·sku darsana eru aoeins eitt kerfi eC5a eins og sex kapitular i somu b6k. I>au eiga oll sameiginlegan. grundvoll. Pau vio­ urken�a oil Vedabrekurnar og byggjast a heimspeki Upanishadanna. Segja ma, ao. pau hafi meo ser ver�askiptingu og deili hinni gomlu heimspeki a milli sin panliig. ap hvert darsana tekur fyrir akveona hlio hennar. .· Nyaya-heimspekin (hofundur . pess talinn Gotama) fjallar pannig um prer leioir, sem 12

frera1•:eru. monnum til ao afla ser hinriar sonnu . hins innri veruleika. l:>ekkingar og eoli skilja . Vaisesika..heimspekin (hofundur hennar er '

Kanada) £jallar um ve£ tilverUnnar, sem Kan­ ada telur ofinn ·iir niu pattum. Vaisesika fjall.

ar pannig um tilveruna f heild og sambandio ·· -.. .". milli guos og vera:ldarinnal.'". .

.

Samkhya-heimspekin (hofundur Kapila) tel-· ur aftur a m6ti, ao tilveran se e�i ofin. iir niu'

pattum eins og Kanada helt fram, heldur ·tutt­ ugu og fimm. Kapila tekur til meoferoar ·pr6-. un heimspekilegra hugmynqa um hinn innri veruleika. Pao er taknrrent fyrir hina sex darsana, ao }Jott Kanada tali pannig um ao tilveran se o£in iir niu :Pattum, en Kapila tali um tuttugu og fimm, . "er ekki um nein;n arekstw· ao rreoa Kapila held�r aoeins afram .

.

..;____

peirri sundurgreiningu, sem Kanada byrjar a, . . likt . og at6mserfrreoing.ur tekur vio hinni gomlu kenningu "um ao inolekul .se byggt upp' a�· at6mum. ·Hann er ekki .andvigur pessari kenn-. ingu, en" heldur sundurgreiningillmi afram og bretii· vi9 ao skipta megi at6minu i elektr6n­ ur, prot6nur og nevtr6nur.

Yoga...heinispekin (hofundur Patanjali) kenn­ ir, hvernig menn geti oolazt beina innri �eynslu 13

. : . . . . .. . ·.. ': : :; ... . .. . .. i heilni �s yfir?�ilvitlega ��q.;i).of�ro.um. . yoga-: . . .. . tj:s�danna..R.�9 fjallar ];>vi.u:rµ!$ambap.dio . . . mill� . . einstaklingsws . ye�l�ika.. . . . . . . . . og bins . . . ..inruj . Mimans��heimspekin:" (hofu�4µr .Jaimin�) . . . . £jallar. µ� karn).a;. �8gmal . orss;�a .og afl�ioing�, eoa sambandio milli . breytP.i. og hins. .� . . . veru... . .. .... leika. . · · . . ... . .· .. . . . : Uttara: Mimansa eoa . . Vedanta (hB£undur Badaryanas) . .e:J; sio�sta ra�n��kn :og. . l