Kursk 1943 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE BITWY

ANTONI KARPIŃSKI

KURSK 1943 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowi Warszawa 1983

WST P

Bitwa pod Kurskiem rozpocz a si na pocz tku trzeciego roku wojny radziecko-niemieckiej. Stanowi a wa ny etap na drodze do zwyci stwa radzieckich si zbrojnych nad wojskami hitlerowskimi. Jej zwyci skie zako czenie wyzwoli o ca kowicie inicjatyw strategiczn Armii Radzieckiej, która od tego czasu nieustannie, na ca ej d ugo ci frontu, prowadzi a dzia ania zaczepne. Je eli bitwa pod Stalingradem zwiastowa a zmierzch armii niemieckiej, to bitwa pod Kurskiem postawi a j w obliczu nieuchronnej katastrofy. Zachodnioniemiecki historyk Walter Hubatsch tak pisa o bitwie kurskiej: „Na froncie wschodnim Niemcy przedsi wzi li ostatni prób przechwycenia inicjatywy, jednak bezskutecznie, Nieudana operacja »Cytadela« sta a si pocz tkiem ko ca armii niemieckiej. Od tamtej pory nie uda o si ju ustabilizowa frontu niemieckiego na Wschodzie". Bitwa pod Kurskiem mia a niew tpliwie wp yw na sytuacj polityczno-miiitarn na innych frontach, na ródziemnomorskim teatrze wojennym, gdzie rozgrywa y si g ówne zmagania wojsk alianckich z si ami niemiecko-w oskimi, usi uj cymi za wszelk cen utrzyma si w Afryce Pó nocnej, na Pó wyspie Apeni skim i Ba kanach. Zwyci stwo radzieckie pod Kurskiem os abi o ducha narodu niemieckiego i „spójno " pa stw bloku faszystowskiego, ywi o tak e walk narodów Europy pozostaj cych pod okupacj niemieck . Zmagania pod Kurskiem dziel si na dwa zasadnicze etapy: pierwszy — dzia ania obronne Armii Radzieckiej (od 5 do 11 lipca 1943 r.), prowadzone w celu odparcia ofensywy wojsk hitlerowskich; drugi — to kontrofensywa wojsk radzieckich (od 12 lipca do 23 sierpnia 1943 r.), która przeros a w ogólne strategiczne natarcie na froncie wschodnim. Kontrofensywa by a realizowana

6 w dwóch operacjach: or owskiej pod kryptonimem „Kutuzow" i bie gorodzko-charkowskiej pod kryptonimem „Rumiancew". Bitwa kurska swym rozmachem znacznie przewy sza a dotychczasowe bitwy na froncie wschodnim. Strony walcz ce zaangaowa y w niej wi cej ni 4 min ludzi, przesz o 69 tys. dzia i mo dzierzy oraz 13 tys. czo gów i dzia pancernych, oko o 12 tys. samolotów. Aktywne dzia ania bojowe trwa y bez przerwy 50 dni i nocy. Dla porównania: w wojnie francusko-niemieckiej w 1940 r. po obu stronach (wojsk sojuszniczych i niemieckich) u yto: 7085 tys. ludzi, 21922 dzia a i mo dzierze, 5679 czo gów i dzia pancernych i 7615 samolotów bojowych. Radzieckie zwyci stwo pod Kurskiem wywar o te znaczny wp yw na nastroje Polaków w okupowanym kraju i w Zwi zku Radzieckim. Ruch oporu w kraju zwi ksza liczb akcji bojowych na linie komunikacyjne okupanta, na jego bazy zaopatrzeniowe i obiekty administracyjne. W Sielcach nad Ok ko czy a intensywne przygotowania do walki i wyruszenia na front 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Ko ciuszki. Kolejne jednostki polskie (2 i 3 DP) by y w stadium formowania i pocz tkowego szkolenia. Tak e w jednostkach radzieckich walcz cych pod Kurskiem bra o udzia wielu Polaków na ró nych stanowiskach.

ZMAGANIA OBRONNE WOJSK RADZIECKICH (5-11 lipca)

SYTUACJA WOJSKOWO-POLITYCZNA I PO ENIE STRON WALCZ CYCH NA FRONCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM NA WIOSN 1943 R.

Zwyci skie dzia ania radzieckich si zbrojnych w bitwie pod Stalingradem i podczas zimowego natarcia 1942/ '1943 r. oraz wzrost pot gi Armii Radzieckiej korzystnie wp yn y na zmian sytuacji wojskowo-politycznej koalicji antyhitlerowskiej, a g ównie Zwi zku Radzieckiego. Wojska bloku faszystowskiego w czasie kampanii zimowej na wschodzie ponios y ogromne straty: oko o 1700 tys. ludzi, 24 tys. dzia , przesz o 3500 czo gów i 4300 samolotów. Armia Radziecka przej a inicjatyw strategiczn i przesun a front dzia na zachód o oko o 600— 700 km, wyzwalaj c przesz o 490 tys. km terenu i miliony ludzi. W tym samym czasie niemieckie i w oskie si y zbrojne ponios y dotkliwe straty od uderze wojsk alianckich w Afryce Pó nocnej, a japo skie na Oceanie Spokojnym. Bieg wydarze na wiosn 1943 r. na wszystkich frontach drugiej wojny wiatowej wskazywa , i sytuacja wojskowo-polityczna w wiecie stawa a si korzystna dla pa stw koalicji antyhitlerowskiej. Otwiera o to du e mo liwo ci kontynuowania zwyci skich kampanii przeciwko si om zbrojnym bloku faszystowskiego i militarystycznej Japonii. Mocarstwa zachodnie — Stany Zjednoczone i Wielka Brytania — na wiosn 1943 r. ponownie zapewnia y

8 o otwarciu drugiego frontu w Europie Zachodniej, ale w praktyce nie dotrzyma y tych obietnic. Ju w styczniu 1943 r. na konferencji w Casablance szefowie rz dów tych pa stw postanowili skoncentrowa g ówny wysi ek walki zbrojnej na ródziemnomorskim teatrze wojennym, w celu uzyskania pe nego panowania w tym rejonie, zaj cia W och i stworzenia warunków do opanowania Europy Po udniowo-Wschodniej, a tak e otwarcia sobie dróg do Europy rodkowej. Szef sztabu wojskowego prezydenta Roosevelta, adm. William Leahy, o wiadczy , i plan inwazji na terytorium Francji przez kana La Manche w 1943 r. „zosta zast piony decyzj zak adaj wspólne operacje na wyspach ródziemnomorskich, a przede wszystkim na Sycylii"1. Przyj ty w Casablance plan nie wyklucza dzia ofensywnych w Europie Zachodniej. Potwierdzi to m.in. Churchill w li cie do Stalina z 12 lutego, pisz c, e alianci zachodni dokonaj inwazji w Europie Zachodniej w okresie sierpie —wrzesie 1943 r. W praktyce uczestnicy konferencji w Casablance nie zajmowali si szczegó owo planami perspektywicznymi. Zobowi zania w sprawie otwarcia drugiego frontu w Europie alianci wykonali dopiero 6 czerwca 1944 r. Nie zra ony stanowiskiem aliantów Stalin 30 stycznia 1943 r. pisa do Churchilla i Roosevelta: ,,Co si tyczy Zwi zku Radzieckiego, to mog Panów zapewni , e si y zbrojne ZSRR uczyni wszystko, co do nich nale y, aby kontynuowa ofensyw przeciwko Niemcom i ich sojusznikom na froncie radzieckoniemieckim" 2. Na wiosn 1943 r. znacznie pogorszy a si sytuacja wewn trzna Niemiec. Kl ski poniesione przez Wehrmacht, zw aszcza na froncie wschodnim, wp yn y ujemnie na morale spo ecze stwa i si zbrojnych, spowodowa y znacz-

1 2

Historia drugiej wojny wiatowej (t um. z ros.), t. VII, Warszawa 1981, s. 21. Tam e, s. 46.

9 ny uszczerbek w potencjale wojennym Niemiec. Wy aniaj ce si st d trudno ci pog bi y kryzys nazistowskiego systemu, który ogarn wszystkie dziedziny ycia publicznego i zaostrzy spo eczne i polityczne sprzeczno ci wewn trz kraju. Os ab a równie mi dzynarodowa pozycja Trzeciej Rzeszy. Rozpoczynaj c wojn ze Zwi zkiem Radzieckim, Niemcy utrzymywa y stosunki dyplomatyczne z 40 pa stwami, a na wiosn 1943 r. tylko z 22. Hitlerowskiej dyplomacji nie uda o si nak oni Japonii i Turcji do wojny ze Zwi zkiem Radzieckim. Ta ostatnia po bitwie pod Stalingradem prowadzi a bardzo ostro polityk zagraniczn , aczkolwiek nie zamierza a zaostrza stosunków z hitlerowskimi Niemcami. Kl ska 8 armii w oskiej pod Stalingradem oraz pora ki wojsk niemiecko-w oskich w Afryce Pó nocnej spowodowa y powa ny kryzys wojskowo-polityczny we W oszech. Objawy kryzysu wyst pi y równie w Finlandii, Rumunii, na W grzech i w S owacji. Narasta w tych pa stwach ruch antyfaszystowski i narodowowyzwole czy. Jednym z czynników wp ywaj cych na pogorszenie sytuacji bloku faszystowskiego by a walka narodowowyzwole cza w krajach okupowanych. Szczególnie aktywny by ruch oporu w Polsce, Jugos awii, Francji i Grecji oraz na obszarach Bia orusi i Ukrainy. Mimo trudno ci Niemcy w dalszym ci gu stanowi y powa si gospodarcz i militarn , która jeszcze dwa lata opiera a si koalicji antyhitlerowskiej. W omawianym okresie si y zbrojne Niemiec liczy y (bez jednostek SS) 9200 tys. ludzi (z tego 6600 tys. znajdowa o si w wojskach l dowych, 1960 tys. w lotnictwie, 640 tys. w marynarce wojennej). W wojskach l dowych 1 kwietnia znajdowa y si 273 dywizje i cztery brygady. Z tej liczby a 194 dywizje i 2 brygady walczy y na froncie radziecko-niemieckim. Ponadto, razem z wojskami hitlerowskimi na tym froncie walczy o 18 dywizji i 2 brygady

10 satelitów Niemiec, a tak e 14 dywizji i 6 brygad fi skich 3. Dla uzupe nienia strat i formowania nowych jednostek rz d niemiecki wyda dekret o kolejnej mobilizacji do wojska m czyzn i kobiet. Ogó em zmobilizowano prawie 2 min ludzi. Z kolei sytuacja wojskowo-polityczna Zwi zku Radzieckiego znacznie si poprawi a, ale gospodarczo by a ci gle trudna. ZSRR by bowiem pozbawiony bazy ekonomicznej i wojskowej, utraconej w rezultacie przegranej kampanii jesienno-zimowej 1942 r., a obejmuj cej donieckie zag bie w glowe, rostowski i stalingradzki rejon przemys owy oraz yzne obszary rolnicze Donu, Kubania i pó nocnego Kaukazu. W zwi zku z tym zbudowano wiele zak adów metalurgicznych na terenach wschodnich ZSRR; zwi kszono tam wydobycie w gla i rudy elaza oraz wytwarzanie energii elektrycznej. W rolnictwie maksymalnie zagospodarowywano uprawne obszary i zwi kszono produkcj ywno ci, usprawniano funkcjonowanie transportu. Radzieckie kierownictwo polityczne i wojskowe czyni o wszechstronne zabiegi w celu dalszego zwi kszenia liczebnego armii, ulepszania jej bojowego sk adu, przygotowania i doskonalenia kadry dowódczej oraz uzbrojenia i wyposa enia. Formowano wiele nowych zwi zków operacyjnych i jednocze nie odwodów strategicznych. Ogó em armia czynna (razem z marynark wojenn i odwodami strategicznymi) 1 kwietnia 1943 r. liczy a 8413 tys. nierzy. Oprócz tego cz si znajdowa a si w o rodkach zapasowych i innych instytucjach wojskowych. W sumie' w armii czynnej znajdowa o si : 352 dywizje piechoty, 7 powietrznodesantowych i 25 kawaleryjskich oraz 155 brygad, 16 korpusów pancernych i zmechanizowanych, 60 samodzielnych brygad pancernych i 3 zmechanizowane. W armii bezpo rednio zaanga owanej w dzia aniach bojowych by o 5830 tys. nierzy,

3

Tam e, s. 39—40.

11 4976 czo gów i dzia pancernych, 82 300 dzia i mo dzierzy (bez granatników 50 mm i wyrzutni artylerii rakietowej), 5892 samoloty bojowe i 117 okr tów bojowych podstawowych klas4. Radzieckie kierownictwo wojskowe rozbudowywa o si y zbrojne przez zwi kszenie: liczby zwi zków pancernych uzbrojonych w nowoczesne czo gi i dzia a pancerne, du ych zwi zków artyleryjskich (dywizji i korpusów artylerii) do zabezpieczenia szybkich dzia manewrowych, zwi zków lotniczych do wsparcia wojsk l dowych i do prowadzenia samodzielnych operacji powietrznych. Unowocze niano te wojska in ynieryjne, czno ci i chemiczne oraz s by kwatermistrzowskie. Istotn pomoc dla wojsk regularnych by y dzia ania radzieckich zgrupowa partyzanckich na g bokim zapleczu wroga. Zgodnie z zaleceniem dowództwa radzieckiego g ówne uderzenie partyzantów na Ukrainie i Bia orusi oraz innych terenach okupowanych przez hitlerowców na wiosn 1943 r. zosta o skierowane na linie komunikacyjne, w y czno ci i bazy zaopatrzenia. Chodzi o o utrudnienie przeciwnikowi dowozu na front wojsk i zaopatrzenia. Akcje partyzanckie szczególnie nasilono na ty ach wojsk niemieckich zajmuj cych obron przed Frontami Centralnym, Woroneskim, Bria skim i Zachodnim. W kwietniu 1943 r. rozpocz y si rajdy partyzanckich brygad: im. Aleksandra Suworowa — na linie kolejowe Klincy—Poczep i Klimowiczi—Uniecza; im. Dmitrija Krawcowa — na transport kolejowy na linii Bria sk— —Stia now; im. Niko aja Szczorsa — na garnizony wojsk nieprzyjaciela; im. „Za w ast Sowietów", im. „Za Rodinu", im. Wasilija Czapajewa, im. Michai a Frunzego, im. Klimenta Woroszy owa — na linie kolejowe, ma e garnizony, sk ady i magazyny zaopatrzenia 5.

4

Tam e, s. 35 i 36. W. Fiodorenko, Diejstwija sowietskich partizan w bitwie pod Kurskom, „WoiennoIstoriczeskij urna " (dalej cyt.: „WI "), 1968, nr 7, s. 112-113. 5

12 Po enie na froncie radziecko-niemieckim przed bitw pod Kurskiem zosta o ukszta towane w rezultacie dzia , jakie toczy y si zim i wiosn 1943 r. Linia frontu bieg a od Morza Barentsa do jez. adoga, dalej wzd rz. wir do Leningradu, a st d na po udnie. Od rejonu Wielkich uków skr ca a na po udniowy wschód i na zachód od Kurska tworzy a wielki uk, g boko wer ni ty w ugrupowanie wojsk niemieckich. Z rejonu Bie gorodu bieg a na wschód od Charkowa, a nast pnie wzd rzek Siewierskiego Do ca i Mius do Morza Azowskiego, na Pó wyspie Tama skim przebiega a na wschód od miejscowo ci Temriuk i Noworosyjska. Od Morza Barentsa do jez. adoga, na froncie d ugo ci 1550 km, broni y si wojska Frontu Karelskiego (cztery armie ogólnowojskowe i jedna lotnicza) i 7 samodzielna armia. Przed nimi dzia a niemiecka 20 armia górska („Laplandzka") i dwie fi skie grupy operacyjne — „Maselska" i „O oniecka". Od jez. adoga do Wielkich uków, na froncie 700 km, by y usytuowane Fronty Leningradzki (pi armii ogólnowojskowych i jedna lotnicza), Wo chowski (odpowiednio: cztery i jedna) i Pó nocno-Zachod-ni (trzy i jedna). Na wprost nich znajdowa y si wojska fi skie (na Przesmyku Karelskim) i dwuarmijna niemiecka Grupa Armii „Pó noc". Na froncie od Wielkich uków do Or a, d ugo ci 710 km, walczy y Fronty Kali-ni ski (trzy armie ogólnowojskowe i jedna lotnicza), Zachodni (odpowiednio: siedem i jedna) i Bria ski (trzy i jedna). Po stronie nieprzyjaciela znajdowa y si dwie armie pancerne i jedna polowa wchodz ce w sk ad Grupy Armii „ rodek". Od Or a do Taganrogu (1165 km) broni y si Fronty: Centralny (pi armii ogólnowojskowych, jedna pancerna i jedna lotnicza), Woroneski (odpowiednio: pi , jedna i jedna), Po udniowoZachodni (siedem armii ogólnowojskowych i jedna lotnicza) i Po udniowy (odpowiednio: pi i jedna). Naprzeciw nich znajdowa y si dwie armie polowe Grupy Armii „ rodek" i Grupa Ar-

13 mii „Po udnie" (dwie armie polowe, dwie pancerne i GO „Kempf"). Na Pó wyspie Tama skim, na froncie d ugo ci 250 km, przeciwko wojskom Frontu Pó nocnokaukaskiego dzia y niemiecka 17 armia polowa i Grupa Operacyjna „Krym". W odwodzie radzieckie Naczelne Dowództwo mia o: Front Stepowy (cztery armie ogólnowojskowe, jedna pancerna i jedna lotnicza), którego zwi zki by y rozmieszczone na wprost uku kurskiego, oraz 11, 52 i 68 armi , 3 armi rezerwow , 4 armi gw. i 3 armi pancern . ówne si y stron walcz cych na wiosn 1943 r. znajdowa y si od Nowosila do Taganrogu, tj. na po udniowo--wschodnim kierunku strategicznym. Usytuowanie ich by o podyktowane zamiarami stron i przebiegiem dzia poprzedzaj cych bitw na uku kurskim. Wojska radzieckie po bitwie pod Stalingradem uderzy y w kierunku Charkowa, zdoby y to miasto i przesun y si na zachód od Achtyrki. W ten sposób zarysowa o si oskrzydlenie od pó nocno-zachodniej strony si niemieckich rozwini tych na obszarze Donbasu. Dowództwo niemieckie ocenia o, e dalszy ruch wojsk radzieckich w kierunku po udniowo-zachodnim na Po ta-w , Niko ajew mo e doprowadzi do odci cia Grupy Armii „Po udnie" i jej zniszczenia. W celu za egnania tego niebezpiecze stwa rozpocz o po piesznie przegrupowy-wanie si w rejon Sum, Achtyrki, Lubotina, mijewa, by wykona nimi natarcie w kierunku Charkowa i Bie gorodu. 17 lutego 1943 r. wojska Grupy Armii „Po udnie" i cz Grupy Armii „ rodek" ruszy y przeciwko Frontom Po udniowoZachodniemu i Woroneskiemu. W rezultacie uporczywych walk nieprzyjaciel do 22 marca zdoby Charków, Bie gorod i odrzuci wojska radzieckie na rubie Koreniewa, Gostiszczewa i dalej na lini Siewier-skiego Do ca do Wólcza ska ( rednio do 120 km na pó nocny wschód i wschód od linii, któr si y radzieckie

14 osi gn y w zimie 1943 r.). W ten sposób ukszta towa o si po udniowe skrzyd o tzw. uku kurskiego, którego nawis, d ugo ci oko o 150 km, rozci ga si od Bie gorodu do Sum. W dalszym wi c ci gu istnia o zagro enie si niemieckich znajduj cych si w Zag biu Donbaskim. Pó nocne skrzyd o uku kurskiego ukszta towa o si w rezultacie tocz cych si dzia zaczepnych na kierunku or owsko-bria skim (12 lutego — 21 marca) pomi dzy wojskami Frontów Zachodniego, Bria skiego (i od 24 lutego Centralnego) a niemieck Grup Armii rodek". W ko cu marca linia frontu w obszarze Or a i Bria ska ci gn a si od Mce ska przez Nowosil, Ma oarchangielsk, st d bieg a w kierunku zachodnim i po udniowo-zachodnim na Siewsk, po czym gwa townie skr ca a na po udnie na wysoko ci Rylska. W ten sposób w ko cu marca 1943 r. w rodkowej cz ci frontu radziecko-niemieckiego ukszta towa si uk kurski (inaczej nazywany wyst pem lub balkonem kurskim), g boko (oko o 120— 150 km) wrzynaj cy si w ugrupowanie wojsk przeciwnika. ugo jego wybrzuszenia wynosi a 550 km. Ten do charakterystyczny zarys linii frontu stwarza walcz cym stronom warunki uderze na skrzyd a i ty y znajduj cych si tutaj zgrupowa . Z tak znacznego obszaru (oko o 70 tys. km2), wysuni tego na zachód, dowództwo radzieckie mia o mo liwo ci wykonania uderzenia na skrzyd a i g bokie ty y wojsk niemieckich rozmieszczonych w rejonach Or a i Bria ska oraz Charkowa i Bie gorodu. Ponadto istnia a mo liwo wykonania uderzenia czo owego z obszaru Kurska na Konotop, Kijów, wyj cia nad Dniepr i w ten sposób rozci cia frontu niemieckiego na dwie cz ci i zagro enia si om nieprzyjacielskim na lewobrze nej Ukrainie. uk kurski równie Niemcom dawa szans uderzenia z rejonu Or a i Bie gorodu w kierunku zbie nym na Kursk, okr enia i zniszczenia si radzieckich na tym ob-

15 szar e. Dalej mogli oni rozwija natarcie w kierunku pó nocnym na Moskw lub w kierunku po udniowo-wschodnim na Rostów w celu wyj cia na ty y wojsk radzieckich — tym samym uchroniliby swoje si y w Donbasie. Pami tajmy, i Zag bie Donbaskie mia o bardzo wa ne znaczenie ekonomiczne. W rezultacie szans , jak stwarza uk kurski, chcia y wykorzysta obydwie walcz ce strony. Na tym obszarze dowództwa przeciwnych stron szuka y rozwi zania w realizacji swoich zamierze , wykonania planów przewidzianych w kampanii letniojesiennej 1943 r. Obie strony po piesznie podci ga y do tych rejonów si y, umacnia y si na zajmowanych rubie ach, a sztaby gor czkowo wypracowywa y warianty planów przysz ych dzia (zaczepnych i obronnych). Wywiady usi owa y rozpozna zamierzenia strony przeciwnej. Niemcy d yli do pozbawienia radzieckich si zbrojnych inicjatywy strategicznej, natomiast strona radziecka pragn a inicjatyw t utrzyma , a nast pnie spot gowa przez pobicie si hitlerowskich na rodkowym odcinku frontu radziecko-niemieckiego. Zarówno si y radzieckie, jak i niemieckie na obszarze uku kurskiego by y wystarczaj ce do prowadzenia dzia zaczepnych — lecz tylko na w skim odcinku i nie na du g boko . Wobec tego oraz ze wzgl du na zm czenie wojsk w dotychczasowych walkach dowództwa obu stron postanowi y przej do obrony w celu zyskania na czasie, aby uzupe ni straty bojowe i nagromadzi odpowiednie zapasy materia owe. Dopiero po tych przedsi wzi ciach zamierzano ruszy do dzia ofensywnych (dowództwo radzieckie do takich dzia zamierza o przej dopiero po wykrwawieniu nieprzyjaciela w bitwie obronnej).

PLANY STRON

W pierwszych dniach kwietnia 1943 r. wojska walcz cych stron by y zm czone i wyczerpane ci ymi walkami. Szeregi batalionów, pu ków i dywizji, ogromnie przerzedzone, wymaga y uzupe nienia i odpoczynku. W tym roku pogoda by a kapry na. Na rozleg ych obszarach frontu radziecko-niemieckiego na przemian pada nieg i deszcz. S ce wieci o z rzadka. Wiosenne roztopy i przetaczaj cy si po tych terenach walec wojny uczyni y drogi trudno przejezdnymi dla licznych kolumn transportowych. Pojazdy porusza y si w wim tempie, grz zn c w mazi bardzo yznej w tych rejonach gleby. Wojskom brakowa o amunicji, paliwa i ywno ci. Sprz t bojowy wymaga przegl dów technicznych i powa nych napraw. Wszystkie te dolegliwo ci sprawi y, e front powoli zastyga , stabilizowa si . Coraz rzadziej by o s ycha artyleryjsk kanonad i terkot karabinów maszynowych. Jedynie lotnictwo wykorzystywa o lotn pogod . Samoloty zwiadowcze penetrowa y obszar przeciwnika, informuj c swoje sztaby o ruchach wojsk nieprzyjaciela i jego przedsi wzi ciach. Bombowce i szturmowce uderza y na kolumny maszeruj cych wojsk, rejony ich koncentracji oraz na pozycje baterii artyleryjskich. Z dnia na dzie ! nasila y si walki lotnicze, gdy ka strona d a do panowania w powietrzu.

17 Wzd ustabilizowanej linii frontu zapanowa pozorny bezruch. W kwaterach g ównych naczelnych dowództw i sztabach generalnych walcz cych stron du e zespo y sztabowców pochylonych nad mapami zastanawia y si nad planami strategicznymi na najbli sze miesi ce. Skrupulatnie analizowano dotychczasowe do wiadczenia bojowe, dane wywiadu agenturalnego, wiadomo ci z rozpoznania lotniczego oraz wiadomo ci zdobyte od je ców wojennych i ludno ci miejscowej i starano si wyci gn z nich najw ciwsze wnioski, wykorzystuj c je w praktyce. Do wiadczeni sztabowcy i dowódcy, stawiaj c si w roli przeciwnika, starali si przewidzie jego plan dzia ania i cele, jakie chcia by on zrealizowa . Na tej podstawie snuto swoje zamiary, plany walki. Rozwa ania by y d ugie i mudne, bardzo cz sto kontrowersyjne. W parze z pracami dowództw i sztabów trwa mrówczy wysi ek tych, którzy mieli realizowa plany operacyjne. Stoj ce naprzeciw siebie wojska okopywa y si g boko w ziemi, buduj c setki kilometrów rowów strzeleckich, dziesi tki tysi cy ziemianek, ukry dla ludzi i sprz tu bojowego, schronów, punktów obserwacyjnych i stanowisk dowodzenia. Przed przednim skrajem linii frontu powstawa skomplikowany „p ot" w postaci zasieków z drutu kolczastego, rogatek i koz ów, pól minowych i fugasów. Na bezpo rednim zapleczu frontu olbrzymia armia ludzi — wyspecjalizowanych oddzia ów — naprawia a i odbudowywa a drogi kolejowe i samochodowe, mosty i wiadukty. Liniami kolejowymi i szosami zd y ku linii frontu tysi ce transportów z zaopatrzeniem, artyleri i czo gami z wojskiem. W drodze powrotnej na platformach wagonów wieziono zniszczony sprz t bojowy, a w wagonach sanitarnych rannych i chorych do szpitali po onych na g bokich ty ach. Wszystko to odbywa o si wed ug wcze niej opracowanego scenariusza i pod nadzorem wielotysi cznej rzeszy pracowników sztabowych i s b kwatermistrzowskich.

18 W SZTABIE RADZIECKIEGO NACZELNEGO DOWÓDZTWA Setki kilometrów za lini frontu, w Kwaterze G ównej Naczelnego Dowództwa radzieckiego dyskutowano nad wyborem miejsca i nad sposobami wykonania g ównych wojennych zada czekaj cych na rozwi zanie w lecie 1943 r. Przy mapach sztabowych marsza kowie i genera owie zastanawiali si , gdzie nale y wykona pierwsze uderzenie. W pracach tych uczestniczyli: Gieorgij uków, Aleksandr Wasilewski, Niko aj Woronow, Aleksiej Antonów, Siergiej Sztiemienko, Konstanty Rokossowski, Iwan Koniew, Markian Popów, Wasilij Soko owski i wielu innych, reprezentuj cych Kwater G ówn i dowództwa Frontów. Ustalono, e nale y uderza w obszarze uku kurskiego, nast pnie rozwija natarcie w kierunku Dniepru. Radzieccy sztabowcy byli wiadomi, e na tym samym obszarze mog wykona uderzenie równie wojska niemieckie. O takim zamiarze przeciwnika wiadczy y dane nap ywaj ce do Kwatery ównej z radzieckich sztabów partyzanckich i innych róde informacji. „... W Sztabie Generalnym bynajmniej nie wykluczano mo liwo ci, e nieprzyjaciel b dzie czyni próby odzyskania powodzenia. Ale do tego musia by zgromadzi dodatkowe si y: przerzuci je z zachodu i powo do wojska dalsze kontyngenty. A co by by o, gdyby my przeszkodzili temu i wykonali dwa—trzy uderzenia równe w swych skutkach Stalingradowi? Nikt nie w tpi , e wtedy zosta by osi gni ty ostateczny prze om w dzia aniach wojennych i hitlerowska machina wojenna stan aby przed ca kowit katastrof "1 Bogatsi w wiedz o tamtych wydarzeniach wiemy dzi , i po zimowych bardzo wyczerpuj cych walkach adna ze stron (a zw aszcza radziecka) nie mia a dostatecznych

1

S. S z t i e m i e n k o , Sztab Generalny w latach wojny (t um. z ros.), Warszawa 1969, s. 169—170.

19 si do rozwijania na wi ksz skal dzia ofensywnych. Do skoncentrowania i przygotowania odpowiednich si by potrzebny czas. Wiedziano, oczywi cie, e najwi ksze korzy ci uzyskano by w wypadku uderzenia wyprzedzaj cego: ,,... Naczelny dowódca wierzy w to bardziej ni inni, ale pami taj c o lekcji otrzymanej pod Charkowem 2 by ostro ny". Podobne stanowisko zajmowa zast pca Naczelnego Wodza radzieckich si zbrojnych marsz. uków. W meldunku do Stalina 8 kwietnia 1943 r. pisa : „... Bior c pod uwag dzia aj ce obecnie zgrupowania przeciwko Frontowi Centralnemu, Woroneskiemu i Po udniowo-Zachodniemu, uwa am, e g ówne operacje zaczepne nieprzyjaciel rozwinie przeciwko tym trzem Frontom, aby po rozgromieniu naszych wojsk uzyska swobod manewru w celu obej cia Moskwy na najkrótszym kierunku"3. Po scharakteryzowaniu liczebno ci i jako ci si przeciwnika, kierunków i etapów rozwijania przez niego dzia zaczepnych wskaza rodki, jakie nale y przedsi wzi dla zatrzymania tego natarcia, i zako czy swój wywód: „Przej cie naszych wojsk do natarcia w najbli szych dniach w celu uprzedzenia nieprzyjaciela uwa am za niecelowe. Lepiej, je li wyczerpiemy przeciwnika na naszej obronie, zniszczymy jego czo gi, a nast pnie — po wprowadzeniu wie ych odwodów, przechodz c do ogólnego natarcia, ostatecznie zlikwidujemy g ówne zgrupowanie nieprzyjaciela"4. Stanowisko to podziela marsz. Wasilewski zef Sztabu Generalnego).

2

Mówi c „o lekcji otrzymanej pod Charkowem" Sztiemienko mia na my li nieudane radzieckie natarcie w maju 1942 r., po którym Niemcy przeszli do przeciwnatarcia i uzyskali powodzenie na kierunku stalingradzkim. 3 G. uków, Wspomnienia i refleksje (t um. z ros.), Warszawa 1973, s. 457. 4 Tam e, s. 458—459. Zapis tego samego meldunku jest nieco inny w ksi ce S z t i e m i e n k i , op. cit., s. 174: „... Przej cie naszych wojsk do dzia zaczepnych w ci gu najbli szych dni w celu uprzedzenia nieprzyjaciela uwa am za uzasadnione. Lepiej

20 Gen. Antonów, zast pca szefa Sztabu Generalnego, zasi ga równie opinii dowódców Frontów: „Prosz do 12.4.1943 r. przys ocen znajduj cego si przed wami nieprzyjaciela i przypuszczalne kierunki jego dzia " 6. Dowódcy Frontów: Zachodniego, Bria skiego, Centralnego i Woroneskiego, dali do precyzyjn ocen nieprzyjaciela i trafnie okre lili kierunek jego dzia ania zaczepnego w pierwszym etapie: „Nieprzyjaciel b dzie d do wykonania koncentrycznego uderzenia z rejonu Or a i Bie gorodu na Kursk w celu okr enia i zniszczenia si radzieckich na uku kurskim". Natomiast co do dalszych kierunków dzia przeciwnika zdania poszczególnych dowódców Frontów si ró ni y. Gen. Rokossowski ocenia , e po opanowaniu Kurska nieprzyjaciel zechce rozwija natarcie w kierunku pó nocno-wschodnim, z zamiarem obej cia Moskwy, natomiast genera Niko aj Watutin — e wojska niemieckie b próbowa y skierowa si na po udniowy wschód w celu wyj cia w obszar Zag bia Donieckiego i zagro enia wojskom radzieckim dzia aj cym na po udnie od uku kurskiego. Ró nie równie przewidywano pocz tek natarcia Niemców: szef sztabu Frontu Centralnego gen. Michai Malinin — drug po ow maja, Rada Wojenna Frontu Woroneskiego — nie wcze niej ni 20 kwietnia. Jednocze nie dowództwo Frontu Centralnego wypowiada o si za wykonaniem uderzenia uprzedzaj cego (w celu rozbicia or owskiego zgrupowania nieprzyjaciela, zanim on zd y przygotowa si do natarcia). Dowództwo radzieckie, analizuj c informacje o sytuacji na rodkowym odcinku frontu radziecko-niemieckiego, mo liwo ciach i zak adanych kierunkach dzia nieprzyjaciela, rozwa o alternatyw : broni si , czy naciera . 12 kwietnia na naradzie w Kwaterze G ównej, z udzia-

jednak b dzie..." (dalej jak u ukowa). Cytat w ksi ce Sztiemienki jest bardziej wiarygodny. 5 Sztiemienko, op. cit., s. 175.

21 em Stalina, Wasilewskiego i Antonowa, uków referuj c plan dzia ania powiedzia : „... bior c za punkt wyj cia wzgl dy polityczne, gospodarcze i strategiczne, hitlerowcy b za wszelk cen d do utrzymania frontu od Zatoki Fi skiej do Morza Azowskiego. S oni w stanie dobrze wyposa swoje wojska na jednym z kierunków strategicznych i przygotowa wielk operacj zaczepn w rejonie wyst pu kurskiego, a eby spróbowa tutaj rozgromi wojska Frontu Centralnego i Woroneskiego. Mog oby to zmieni ogóln sytuacj strategiczn na korzy wojsk niemieckich, nie mówi c ju o tym, e w tych warunkach linia frontu uleg aby znacznemu skróceniu [o oko o 500 km — przyp. A. K.] i wzros aby operacyjna g sto niemieckiej obrony"6. uków uwa , e zarys linii frontu wskazuje na to, i wróg wykona zbie ne uderzenie na Kursk — z obszaru Or a i Bie gorodu. Przypuszczano tak e, e na pozosta ych odcinkach frontu dowództwo niemieckie zdecyduje si na obron , poniewa nie dysponuje (wed ug kalkulacji radzieckiego Sztabu Generalnego) dostatecznymi si ami. Zatem Kwatera G ówna Naczelnego Dowództwa ju w po owie kwietnia, a ostatecznie na prze omie maja i czerwca 1943 r., to jest w okresie, kiedy dok adnie „rozszyfrowano" zamiar Niemców, podj a decyzj o przej ciu do planowej obrony. Zamiar Naczelnego Dowództwa radzieckiego przewidywa organizacj g boko urzutowanej i dobrze rozbudowanej obrony na kierunku kurskim w celu wykrwawienia wyczerpania nacieraj cych zgrupowa uderzeniowych nieprzyjaciela, a nast pnie przej cia do przeciwnatarcia i pobicia wojsk niemieckich w rejonie Or a i Bria ska oraz na obszarze Bie gorodu i Charkowa. Po wykonaniu tego zadania wojska radzieckie mia y przej na szerokim froncie do ogólnego natarcia.

6

uków, op. cit., s. 426.

22 Tak wi c zamiar sk ada si z dwóch cz ci: obronnej i zaczepnej. W pierwszej zas uguje na uwag fakt, e wojska radzieckie mia y przej do obrony zamierzonej, mimo e mia y wszelkie warunki do prowadzenia dzia zaczepnych. Dowództwu radzieckiemu chodzi o bowiem o „skruszenie" niemieckich zgrupowa uderzeniowych (zw aszcza pancernych) w takim stopniu, aby wyczerpa ich moc zaczepn , a nast pnie przej do natarcia. Decyduj c si na obron Kwatera G ówna postanowi a skupi g ówny wysi ek na utrzymaniu uku kurskiego w pasie dzia ania Frontów Centralnego i Woroneskiego. Realizacja drugiej cz ci zamiaru by a zale na od okre lenia kierunku g ównego uderzenia i czasu rozpocz cia kontrofensywy. Pierwsza z dwu koncepcji w tej sprawie, reprezentowana przez dowództwo Frontu Woroneskiego, zak ada a wykonanie g ównego uderzenia z po udniowej cz ci uku kurskiego w kierunku na Charków, Dniepropietrowsk, uchwycenie du ego przyczó ka na zachodnim brzegu Dniepru oraz wyj cie na rubie Krzemie czuka, Krzywego Rogu, Chersonia, a w sprzyjaj cych warunkach na rubie Czerkas i Niko ajewa. W efekcie pokrzy owano by plan niemieckiej Grupy Armii „Po udnie" oraz pozbawiono Niemców wa nego okr gu surowcowo-przemys owego i najbogatszej bazy aprowizacyjnej (w Donbasie, Krzywym Rogu, Nikopolu, Charkowie, Dniepropietrow-sku). Do dzia tych proponowano zaanga owa wojska Frontów: Woroneskiego, Po udniowoZachodniego i Po udniowego, wzmocnione odwodami Naczelnego Dowództwa, w pó niejszym okresie — tak e wojska Frontu Centralnego. Propozycje dowództwa Frontu Woroneskiego nie uwzgl dnia y faktu, e wysuni cie si daleko na po udniowy zachód prowadzi o do powstania od pó nocy du ego nawisu, gdzie znajdowa o si silne zgrupowanie nieprzyjaciela w postaci Grupy Armii „ rodek". Druga, koncepcja (przyj ta do realizacji) by a reprezen-

23 towana przez Sztab Generalny i Kwater G ówn . Jej za eniem by o: rozbicie bie gorodzko-charkowskiego zgrupowania nieprzyjaciela si ami Frontów Woroneskiego i Stepowego przy cis ym wspó dzia aniu Frontu Po udniowo-Zachodniego, pobicie si niemieckich w rejonie Or a i Bria ska wojskami Frontów Zachodniego i Bria skiego, rozwini cie sukcesu w kierunku zachodnim w celu opanowania Bia orusi i wyj cia ku granicy z Polsk i by ymi Prusami Wschodnimi. Koncepcja ta przewidywa a dzia ania na szerokim froncie z zaznaczeniem kierunku g ównego uderzenia na Kijów, b cy bardzo wa nym o rodkiem administracyjno-politycznym, rozerwanie frontu dwóch grup armii — „ rodek" i „Po udnie", oraz bardzo g bokie oskrzydlenie wojsk nieprzyjaciela na prawobrze nej Ukrainie. Wyj cie na zachód od Kijowa stwarza o perspektywy dzia ania ku granicy Rumunii lub te rozwijania natarcia w kierunku na Mi sk w celu uzyskania bezpo redniego zagro enia przeciwnika w republikach nadba tyckich i Prusach Wschodnich. Pomy lna realizacja tej koncepcji przybli aby perspektyw wyzwolenia naszego kraju. Zamiar Naczelnego Dowództwa radzieckiego zawiera w sobie jedno obrony z przeciwnatarciem. Czynnikiem istotnym dla realizacji przyj tego zamiaru by y silne odwody. Na kierunku dzia ania Frontów Centralnego i Woroneskiego Kwatera G ówna skoncentrowa a znaczn liczb dywizji piechoty, kawalerii, brygad i korpusów pancernych i zmechanizowanych, z których 10 lipca sformowano Front Stepowy pod dowództwem gen. p k. Iwana Koniewa. Okre lenie czasu rozpocz cia przeciwnatarcia Naczelne Dowództwo pozostawia o do decyzji dowódców Frontów, w zale no ci od rozwoju sytuacji, pod warunkiem, e nast pi to w okre lonym przedziale czasowym. Poszczególne Fronty otrzyma y nast puj ce zadania: Centralnemu . Woroneskiemu, dzia aj cym na uku kurskim, polecono

24 przej do obrony w celu wykrwawienia i wyczerpania nacieraj cych si nieprzyjaciela; pó nocnej cz ci obszaru uku kurskiego od Aieksandrowki do Koreniewa mia y broni wojska Frontu Centralnego, po udniowej za od (wy ) Koreniewa do Wólcza ska — wojska Frontu Woroneskiego. Ogó em na uku kurskim na pocz tku lipca — na froncie d ugo ci 550 km — znajdowa o si 1336 tys. ludzi (w tym wojska operacyjne oko o 977 tys.), 19 098 dzia i mo dzierzy (bez artylerii przeciwlotniczej i artylerii rakietowej), 3444 czo gi i dzia a pancerne, 2172 samoloty bojowe (bez nocnych bombowców „Po2")7. Zwi zki lewego skrzyd a Frontu Zachodniego i ca y Front Bria ski otrzyma y zadanie przygotowania si do natarcia i we wspó dzia aniu z wojskami Frontu Centralnego rozgromienia or owskiego zgrupowania nieprzyjaciela, nast pnie kierowania si na Bria sk, Homel. Front Woroneski po wykrwawieniu i wyczerpaniu nieprzyjaciela w bitwie obronnej mia przej do przeciwnatarcia i we wspó dzia aniu ze zwi zkami odwodu Naczelnego Dowództwa rozgromi bie gorodzko-charkowskie zgrupowanie wojsk niemieckich i w ten sposób zlikwidowa wybrzuszenie w rejonie Bie gorodu i Charkowa. Radziecka Kwatera G ówna zaplanowa a tak e natarcie Frontów Kalini skiego i Zachodniego na kierunku smole skim, Frontu Po udniowo-Zachodniego na Izjum, Barwienkowo, a Frontu Po udniowego w ogólnym kierunku na rubie rz. Mius. Operacje zaczepne tych Frontów wi za y si y nieprzyjacielskie na szerokim froncie i nie pozwala y dowództwu niemieckiemu na przerzucanie odwodów w rejon uku kurskiego. Decyzja o przeprowadzeniu operacji zaczepnych na kierunku smole skim, or owskim, izjumbarwienkowskim oraz na rz. Mius wiadczy a, e Kwatera G ówna zak ada a przej cie do obrony strate-

7

Historia drugiej wojny wiatowej..., t. VII, s. 182, 183; Kurskaja bitwa w cifrach, „WIZ", 1968, nr 6, s. 66.

25 gicznej si ami tylko dwóch Frontów na kierunku kurskim. Ogólnie planowano na pocz tku kampanii letnio-jesiennej 1943 r. prowadzenie dzia zaczepnych na froncie 1875 km, stanowi cej 42,8% ca ego frontu radziecko-nie-mieckiego. Integraln cz ci strategicznego zamiaru radzieckiej Kwatery ównej by y dzia ania radzieckich zgrupowa partyzanckich. ówny Sztab Ruchu Partyzanckiego otrzyma zadanie zorganizowania na ty ach frontu niemieckiego masowych dzia dywersyjno-sabota owych na wszystkich liniach komunikacyjnych w obwodzie or owskim, charkowskim i innych oraz rozpoznania si wroga i niezw ocznego przekazywania zdobytych wiadomo ci do Kwatery G ównej.

HITLEROWSKI PLAN ROZBICIA WOJSK RADZIECKICH POD KURSKIEM Po przegranych zim i na wiosn 1943 r. bitwach pod Stalingradem, na Kaukazie i nad górnym Donem, prze amaniu przez wojska radzieckie blokady Leningradu, a tak e utracie wyst pu w rejonie Demia ska, dowództwo Wehrmachtu by o oszo omione rozmiarami kl ski. Gor czkowo gromadzi o si y, aby powstrzyma napór Armii Czerwonej, a tak e podejmowa o wysi ki przygotowania przeciwnatarcia. Niemcy nie byli jednak w stanie przej z obrony do natarcia, gdy brakowa o im si . Chc c ukry s abo swych wojsk, niemieckie gazety pisa y, e wszystkiemu winne s wiosenne roztopy. Propaganda hitlerowska mia a ju bogate do wiadczenie w zrzucaniu winy za niepowodzenia na pogod i surowy klimat. Tak by o w okresie bitwy pod Moskw w 1941 r. i pod Stalingradem w 1942 r. Rzeczywisty powód by teraz inny. Cisza, która nast pi a w okopach wojsk niemieckich, zwiastowa a burz . Dowództwo hitlerowskie po piesznie gromadzi o si y do uderzenia odwetowego.

26 Uzna o, e nadesz a stosowna chwila, gdy wojska radzieckie przechodzi y do obrony. Przywódcom Trzeciej Rzeszy, a zw aszcza -wojskowym strategom konieczne by o wygranie powa niejszej bitwy na froncie wschodnim. W tym fakcie upatrywali wzmocnienia morale narodu niemieckiego, zaszczepienia nierzom wiary w dalsze zwyci stwa, integruj cego wp ywu na sojusz Niemiec z pa stwami satelickimi, upewnienia ich o konieczno ci prowadzenia wojny. Jednocze nie uwa ano, e zwyci skie przeprowadzenie bitwy mo e by przestrog dla pa stw neutralnych przed ewentualnymi próbami wyst pienia przeciwko Trzeciej Rzeszy. Bior c pod uwag konfiguracj linii frontu, sztab naczelnego dowództwa wojsk l dowych (OKH) by zgodny co do miejsca wykonania uderzenia. Logika podpowiada a mu, e tym miejscem jest obszar Kurska, daleko wysuni ty na zachód, oskrzydlony przez asne wojska od pó nocy i po udnia. Hitler podziela ten punkt widzenia. „... Nie zwa aj c na niekorzystny stosunek si ... zdecydowa si Hitler w lecie 1943 r. na wielk ofensyw , tzw. akcj »Zitadelle«. Celem tej ofensywy mia o by odci cie znajduj cych si na uku frontu pomi dzy Or em a Bie gorodem pod Kurskiem si rosyjskich w liczbie ok. 950 tys. ludzi, które wed ug Hitlera mia y by »ostatnimi« rezerwami rosyjskimi. Nast pnie zamierzano przekroczy górny bieg Donu, i albo odzyska lini Wo gi, albo zagrozi Moskwie z kierunku po udniowego ... Hitler by niez omnie przekonany, i w »worku« pod Kurskiem b dzie móg zniszczy gros si rosyjskich". Niektórzy za szefowie sztabu armii maj cych uczestniczy w tej operacji, w tpi cych w realno planów naczelnego dowództwa niemieckiego, byli „... karani zdj ciem ze stanowiska, jak to mia o miejsce z pu kownikiem baronem v. Schleinitzem" 8.

8

W. G o r 1 i t z, Niemiecki sztab generalny. Historia i struktura 1657—1945 (t um. z niem.), Warszawa 1963, s. 623.

27 Powy sza wypowied zawiera wiele cech propagandowych, jest tendencyjna. Za niepowodzenie pod Kurskiem obarcza win tylko Hitlera, chc c usprawiedliwi generalicj niemieckiego Sztabu Generalnego i dowódców zwi zków operacyjnych. Tymczasem to nie ofensywnie nastawieni genera owie sk aniali Hitlera do powzi cia decyzji do natarcia. M. in. dowódca Grupy Armii „Poudnie" feldmarsz. Erich von Manstein proponowa , by — wykorzystuj c s abo przeciwnika spowodowan stratami poniesionymi w ko cu kampanii zimowej 1943 r. — niezw ocznie rozpocz natarcie w obszarze uku kurskiego. Druga propozycja (równie wysuni ta przez dowództwo Grupy Armii „Po udnie") zak ada a odej cie w walce i dopuszczenie si radzieckich do linii Melitopol, Dniepropietrowsk, po czym wykonanie pot nego zwrotu zaczepnego z kierunku pó nocnego i rozbicie ich na wybrze u Morza Czarnego i Azowskiego. Propozycje te, ze wzgl du na brak odpowiedniej ilo ci si (na wiosn 1943 r.), zosta y przez Sztab Generalny odrzucone9. Co prawda, niektórzy doradcy Hitlera pocz tkowo nie byli jednomy lni. Na przyk ad, szef OKW gen. Alfred Jodl swego czasu mia w tpliwo ci, czy po kl sce stalingradzkiej uda si jeszcze osi gn strategiczny sukces na wschodzie. By nawet sk onny do przeniesienia g ównego wysi ku na ródziemnomorski teatr wojenny, aby zademonstrowa niez omno obrony Europy Zachodniej i stworzy przes anki dla zawieszenia broni z mocarstwami zachodnimi. Z takim pogl dem tak e wyst powa sztab niemieckiej marynarki wojennej. Innego zdania by szef sztabu generalnego wojsk l dowych gen. Kurt Zeitzler, kieruj cy dzia aniami na wschodzie. Sta on na stanowisku, e najpierw nale y skruszy si zaczepn Armii Czerwonej, a dopiero w nast pnej kolejno ci przenie ci ar walki na zachód. Co do konkretnych metod zreali9

G. K o t u n ó w , B. S o o w i o w, Bitwa pod Kurskiem (t um. z ros.), Warszawa 1971, s. 49.

28 zowania tych celów, niemieccy stratedzy od spraw wschodnich nie byli jednomy lni. Jedni sk aniali si ku temu, e nale y prowadzi operacje manewrowe w ramach strategicznej obrony, nast pnie za — w sprzyjaj cym momencie — ruszy do przeciwnatarcia, w celu silnego os abienia radzieckich si zbrojnych, a by mo e tak e przechwycenia inicjatywy strategicznej. Rzecz najwa niejsz — ich zdaniem — by o nie utrzymanie terytorium, ale zadawanie Armii Czerwonej jak najdotkliwszych strat. Inni byli zdania, e za wszelk cen nale y utrzyma zdobyte terytorium, szykuj c si do zdecydowanych dzia zaczepnych. Wszelkie racje specjalistów wojskowych przesta y si liczy , kiedy zabrali g os czo owi przedstawiciele niemieckiego kapita u monopolistycznego. Stali oni zdecydowanie na stanowisku, e Ukraina, a zw aszcza Zag bie Donieckie bezapelacyjnie musz by utrzymane. Wojskowym pozosta y do rozwi zania dwie konkretne kwestie. Pierwsza, czy nale y oczekiwa natarcia wojsk radzieckich, czy je uprzedzi , a druga, gdzie zada g ówne uderzenie. Postanowienia Hitlera i jego najbli szych pomocników by y jednoznaczne: nie czeka na radzieckie natarcie, lecz uprzedzi je i uderzy na obron radzieck . Z powodu braku dostatecznej ilo ci si nie naciera na ca ym froncie, lecz tylko w rejonie uku kurskiego. ci wyst p kurski i rozwin sukces — w zale no ci od rozwoju sytuacji — w kierunku po udniowo-wschodnim lub pó nocnowschodnim na Moskw . W pierwszej po owie marca OKH pod kierownictwem gen. Zeitzlera zako czy o opracowanie planu rozbicia wojsk radzieckich na wybrzuszeniu kurskim. Rozkaz o wykonaniu operacji „Cytadela" zosta wydany 15 kwietnia. Do zrealizowania postawionych w nim zada utworzono dwa zgrupowania uderzeniowe: pó nocne i po udniowe. Pó nocne — w sk adzie 9 armii gen. Waltera Mo-

29 dela (15 dywizji piechoty, 6 pancernych i jedna zmotoryzowana), wspartej 6 Flot Powietrzn — mia o g ównymi si ami z obszaru na po udniowy wschód od Or a prze ama obron radzieck na odcinku Trosna, (wy ) Ma oarchangielsk i naciera wzd linii kolejowej Orze — —Kursk, by opanowa wzgórza po one na pó noc i wschód od Kurska oraz zdoby to miasto, a nast pnie nawi za czno z 4 armi pancern Grupy Armii „Po udnie" i w ten sposób zamkn pier cie okr enia wokó si radzieckich broni cych si na zachód od Kurska 10. Na skrzyd ach g ównego zgrupowania uderzeniowego mia y naciera wydzielone si y w celu jego os ony od wschodu — z kierunku m. Liwny, oraz z zachodu — z kierunku Dmitrijewa. Zadaniem wschodniej grupy os onowej, nacieraj cej w kierunku po udniowym, by o utworzenie ci ej rubie y obrony na linii na wschód od Ma oarchangielska i m. Szczygry. Natomiast zachodnia grupa os onowa powinna by a jak najszybciej opanowa rejon Fatie i mo liwie szybko nawi za styczno z wojskami 4 armii pancernej, nacieraj cej z kierunku Oboja na Kursk. Zgrupowanie po udniowe — 4 armia pancerna gen. Hermanna Hotha (4 dywizje piechoty, 5 pancernych i jedna zmotoryzowana) i grupa operacyjna „Kempf" pod dowództwem gen. Wernera Kempf a (6 dywizji piechoty i 3 pancerne), wspierane przez 4 Flot Powietrzn — mia o prze ama obron wojsk radzieckich na odcinku (tylko 4 APanc) od wzgórza na po udniowy zachód od Bie -gorodu do Dmitrijewska, nast pnie naciera na Kursk i jak najszybciej nawi za styczno ze zwi zkami 9 armii w celu zamkni cia pier cienia okr enia wokó wojsk radzieckich. Grupa operacyjna „Kempf" otrzyma a zadanie os oni od po udniowego wschodu i wschodu g ówne si y 4 ar-

10

Nowy je dokumienty niemiecko-faszystskogo komandowanija o kurskoj bitwie, „WIZ", 1968, nr 8, s. 70.

30 mii pancernej, dzia aj c w ogólnym kierunku na Skorodnoje, i utworzy front obrony wzd rz. Korocza, na wschód od Skorodnoje do uku rz. Sejm na po udnie od Manturowo, prawym skrzyd em utrzymywa obron wzd Do ca. Z chwil zamkni cia pier cienia okr enia i przyst pienia do likwidacji wojsk radzieckich na zachód od Kurska, mia a ruszy do natarcia 2 armia — dowódca gen. piech. Walter Weiss (9 dywizji piechoty), znajduj ca si w obronie na zachodnim odcinku uku kurskiego. Ogó em do wykonania operacji „Cytadela" dowództwo niemieckie na pocz tku lipca skoncentrowa o oko o 50 dywizji, w tym: 34 dywizje piechoty, 14 pancernych i 2 zmotoryzowane, oraz 3 bataliony czo gów ci kich i 8 batalionów dzia szturmowych. Zgrupowanie to liczy o oko o 900 tys. nierzy (w tym w wojskach operacyjnych oko o 570 tys.), oko o 10 tys. dzia i mo dzierzy, 2700 czo gów i dzia szturmowych, 2050 samolotów 11. Stanowi o to przesz o 20% dywizji piechoty, oko o 70% pancernych i prawie 30% zmotoryzowanych oraz 65% samolotów bojowych wszystkich si niemieckich na froncie radziecko-niemieckim. Jednak e przewag w si ach i rodkach mia y wojska radzieckie: w ludziach — 1,4 raza wi cej (w wojskach operacyjnych — 1,7), w artylerii — 2, w czo gach — 1,2, -w lotnictwie — 1,3. W tej sytuacji dowództwo niemieckie postanowi o uzyska korzystny stosunek si na wybranych fragmentach frontu i prze amywa obron radzieck na w skich odcinkach, na pozosta ych prowadz c dzia ania wi ce. W pasie Frontu Centralnego prze amywano obron na odcinku 40 km, a Woroneskiego — 144 km. Plan dowództwa hitlerowskiego zak adaj cy rozbicie wojsk radzieckich na uku kurskim stanowi pierwszy

11

Historia drugiej wojny wiatowej..., t. VII, s. 192—193; „WI ", 1968, nr 6, s. 66.

31 etap kampanii letniej 1943 r. niemieckich si zbrojnych. W drugim etapie, w zale no ci od pomy lnego zrealizowania operacji „Cytadela", zamierza o ono natychmiast rozwin powodzenie zgodnie z wcze niej zaplanowan operacj pod kryptonimem „Pantera". Zamierzano wykona uderzenia jednostkami 4 armii pancernej, grupy operacyjnej „Kempf" i 1 armii pancernej w kierunku zbie nym na Kupiansk, w celu okr enia i zniszczenia wojsk radzieckich na uku Do ca pod Izjum i na pó nocny zachód od tej miejscowo ci oraz przed po udniowym skrzyd em grupy operacyjnej „Kempf". Pomy lne wykonanie tej operacji mia o zapewni przesuni cie frontu dzia daleko na wschód, zlikwidowanie zagro enia w obszarze Donbasu oraz rejonu Charkowa, a tak e skrócenie frontu obrony niemieckiej. W ko cowym etapie operacji zamierzano wyj na lini rz. Osko od jej uj cia do rejonu Wo okonowka, Korocza, Skorodnoje, Tim. Dowództwo hitlerowskie przygotowywa o bardzo starannie operacj „Cytadela". Idei okr enia i „b yskawicznego" rozbicia si radzieckich na uku kurskim podporz dkowano wszystkie przedsi wzi cia poszczególnych szczebli dowodzenia. W celu skutecznego prze amania wcze niej rozbudowanej i silnej obrony radzieckiej oraz uzyskania du ego tempa natarcia, postanowi o u swoich czo gów w sposób zmasowany, w pierwszym rzucie operacyjnym. Zastanawiaj ce, e dowództwo niemieckie, cho przewidywa o du e odwody radzieckie, to jednak w odwodzie na kierunku Kurska mia o tylko dziewi dywizji piechoty i dwie pancerne. W rozkazie dowódcy 4 armii pancernej gen. Hotha do przeprowadzenia operacji „Cytadela" zaznaczono: „Po prze amaniu drugiego pasa obrony nale y oczekiwa uderze wojsk pancernych [radzieckich — przyp. A. K.] w liczbie kilku korpusów pancernych przeciwko wojskom nacieraj cym na wschodnim skrzydle g ównego zgrupowania oraz uderze w sile

32 trzech—czterech dywizji piechoty podci gni tych z g bi przeciwko zachodniemu skrzyd u"12. Dowództwo niemieckie du pok ada o nadziej w lotnictwie. Tu przed operacj „Cytadela" Hitler o wiadczy : „Nasze lotnictwo, ze rodkowuj c ca swoj moc, rozgromi si y lotnicze przeciwnika, udzieli pomocy w niszczeniu baterii artylerii wroga na pozycjach ogniowych oraz wesprze walk piechoty". Jednym z istotnych przedsi wzi Niemców by o maskowanie zamiaru operacji w celu uzyskania zaskoczenia. Ze rodkowanie si mia o odbywa si skrycie i z dala od podstaw wyj ciowych. Ponadto dla ukrycia g ównego celu koncentruj cego si na po udnie od Or a zgrupowania uderzeniowego usi owano stworzy pozory, e natarcie Grupy Armii „ rodek" rozpocznie si po natarciu Grupy Armii „Po udnie" i b dzie prowadzone niedu ymi si ami. Przemianowano wi c pozornie 9 armi w sztab 11 korpusu rejonu umocnionego oraz „rozpowszechniano" wiadomo ci o przebywaniu dowódcy 9 armii gen. p k. Modela w Grupie Armii „Po udnie" i wykorzystaniu jego sztabu w tej grupie. Zabiegi te jednak by y bezskuteczne; wywiad radziecki wcze nie i z du dok adno ci okre li rejony rozmieszczenia si niemieckich, kierunki ich uderze i czas rozpocz cia natarcia. OCENA PLANÓW W obszarze uku kurskiego na pocz tku lipca 1943 r. sta y naprzeciw siebie si y licz ce cznie 2 237 tys. nierzy, 29 300 dzia i mo dzierzy, 6144 czo gi i dzia a pancerne i 4700 samolotów. W dotychczasowych dzia aniach wojennych na froncie radzieckoniemieckim nie u yto tak du ych si na stosunkowo nied ugim, 550kilo-metrowym froncie, a w toku walki liczba tych si i rodków stale si powi ksza a. Obie strony zmasowa y du

12

Nowyje dokumienty..., s. 73—74.

33 liczb wojsk na wybranych odcinkach frontu — Niemcy na kierunkach g ównych uderze , strona radziecka na g ównym wysi ku obrony. Plan operacji „Cytadela" w ogólnych za eniach uwzgl dni tylko nieliczne czynniki zewn trzne, m. in. ukszta towanie linii frontu w obszarze Kurska. Jego zarys jak gdyby podpowiada , e nale y wykonywa g ówne uderzenie w podstawy uku kurskiego i drog najkrótsz pod na Kursk, zamkn pier cie okr enia wokó wojsk radzieckich znajduj cych si na zachód od tego miasta, po czym je zlikwidowa . W wyniku pomy lnego rozwoju wydarze wojska niemieckie otworzy yby sobie drog na po udniowy lub pó nocny wschód. Plan operacji „Cytadela" z punktu widzenia przewagi si i rodków by ca kowicie pozbawiony cech realno ci. Natarcie niemieckie mia o rozpocz si jednocze nie z radzieckim, ogólny za stosunek si na kierunku kurskim by korzystny nie dla nacieraj cych (co by o podstawowym wymogiem ówczesnych zasad sztuki wojennej), lecz dla obro ców. Ponadto dowództwo Wehrmachtu dysponowa o bardzo skromnymi odwodami operacyjnymi (liczy o, e zdo a je powi kszy w drodze dalszej mobilizacji do wojska oraz przerzucania si z innych odcinków frontu), natomiast w odwodzie strategicznym nie mia o wówczas adnych si . Koncentruj c si y i rodki, i to na g ównych kierunkach uderze , dowództwo niemieckie uzyska o nieznaczn przewag jedynie w sile ywej w pó nocnym zgrupowaniu, a w czo gach w po udniowym zgrupowaniu uderzeniowym. Natomiast na szczeblu taktycznym (dywizji, korpusu) — w pierwszym rzucie operacyjnym — zapewni o ono sobie na odcinkach prze amania wyra przewag , zw aszcza w czo gach i dzia ach szturmowych — w pó nocnym zgrupowaniu 2,1 : 1, w po udniowym 6,2 : 1. Wprowadzone do uzbrojenia ci kie czo gi oraz dzia a szturmowe mia y korzystniejsze niektóre parametry tak-

34 tyczno-techniczne ani eli masowo wtedy u ywane radzieckie czo gi rednie13. Opieraj c si na tych m. in. przes ankach dowództwo Wehrmachtu dosz o do przekonania, e prze amania obrony radzieckiej zdo a dokona pierwszy rzut operacyjny, a nieliczne odwody rozwin ten sukces. Niemieccy stratedzy w swych planach nie docenili mo liwo ci zaczepnych si radzieckich skoncentrowanych na skrzyd ach uku kurskiego: na kierunku or owsko-bria skim i charkowskim, gdzie przewaga by a po stronie radzieckiej. Dowództwo hitlerowskie grupuj c si y i rodki u podstaw uku kurskiego automatycznie os abi o swoj obron przed Frontami Zachodnim i Bria skim oraz Stepowym i Po udniowo-Zachodnim. By to zasadniczy b d nie tylko planu operacji „Cytadela", lecz tak e planu kampanii letniej 1943 r. Niemiecki historyk C. H. Hermann w nast puj cy sposób stara si usprawiedliwi nierealno planów dowództwa hitlerowskiego: „... Gdyby Hitler nie miesza si [do kierowania si ami zbrojnymi — przyp. A. K.], to radzieck przewag w si ach mo na by-

13

Niemieckie jednostki pancerne otrzyma y czo gi typu „tygrys" (T VI), „pantera" (T V) i dzia a szturmowe „ferdynand". Ich dane taktyczno-techniczne by y nast puj ce: Typ

„Tygrys" (TVI)

„Pantera" (T-V)

„Ferdynand"

Civ w t

Za oga (ludzi)

Maks. pr dko w km/godz.

Uzbrojenie

Grubo

pancerza w mm

57

5

40

armata 88 mm o przód kad uba i wie a skutecznej dono - —100, góra kad uba i no ci w strzelaniu do bok wie y — 80 czo gów — 2000 m; 2 km

43,5

5

50

armata 75 mm o wie a obrotowa — skutecznej dono - 100, boki i t>l kad uba no ci w strzelaniu do — 40, przód kad uba w czo gów — 1500 m; 2górnej cz ci — 85, a w km dolnej — 60

68

G

20

armata 88 mm, 1 kmprzód — 200, boki i ty — 85

35 o zrekompensowa sztuk wojenn dowództwa niemieckiego i bitno ci niemieckich dywizji" 14. Plan operacji „Cytadela" mia wiele mankamentów, ale do dzia w nim nakre lonych strona niemiecka przygotowa a si wszechstronnie i starannie. Dowództwo radzieckie za , oceniaj c nale ycie zabiegi przeciwnika, dok adnie przygotowa o obron na uku kurskim oraz skoncentrowa o znaczne odwody na wszystkich szczeblach dowodzenia. Koncepcj planu dzia strona radziecka wypracowa a na podstawie wszechstronnej analizy sytuacji na ca ym froncie i na kierunku kurskim, a tak e dzi ki w ciwej ocenie zamiaru nieprzyjaciela i jego mo liwo ci oraz przygotowaniu asnych si zbrojnych. Decyzja dowództwa radzieckiego o konieczno ci przej cia w pierwszym etapie do obrony by a jedynym rozwi zaniem w konkretnych warunkach sytuacji operacyjno-strategicznej. Chodzi o ównie o stworzenie warunków do natarcia, o skruszenie pot nych hitlerowskich pi ci pancernych, wykrwawienie piechoty przeciwnika i zadanie strat jego lotnictwu. Kl ski wojsk hitlerowskich mia y dope ni zgrupowania radzieckie skoncentrowane na wprost Or a oraz Bie go-rodu i Charkowa. W zale no ci od rozwoju sytuacji na uku kurskim, mia y one niespodziewanie ruszy do natarcia i pokrzy owa plany dowództwa niemieckiego.

14

A. M i e r c a 1 o w, Zapadnogermanskije istoriki i memuarysty o kurskoj bitwie, „WIZ", 1968, nr 5, s. 96.

RADZIECKIE PRZYGOTOWANIA DO ODPARCIA OFENSYWY WOJSK NIEMIECKICH

Prace dowództw i sztabów Frontów nad planem i przygotowaniem dzia obejmowa y wiele elementów, jak: okre lenie g ównego wysi ku w asnej obrony oraz prawdopodobnego g ównego kierunku uderzenia Niemców, ugrupowanie wojsk, skoncentrowanie dostatecznej ilo ci si i rodków na decyduj cych kierunkach, rozbudow obrony pod wzgl dem in ynieryjnym, zabezpieczenie wojsk przed zmasowanymi atakami czo gów i lotnictwa nieprzyjacielskiego, skoordynowanie dzia rodzajów wojsk. Celem tych prac by o zatem przygotowanie obrony zdolnej do za amania zmasowanych uderze piechoty i czo gów oraz lotnictwa niemieckiego. Dowódcy Frontów zostali zapoznani z zamiarem Naczelnego Dowództwa w drugiej po owie kwietnia. Kolejno przygotowania operacji by a nast puj ca: dowództwa Frontów, po otrzymaniu ze Sztabu Generalnego wst pnego zamiaru operacji i ogólnych wskazówek dotycz cych organizacji obrony, przygotowywa y konkretne plany frontowe. Udzia w tej pracy wzi li równie dowódcy armii. Nast pnie plany rozpatrywa Sztab Generalny, a zatwierdza Naczelny Wódz. Dowódca Frontu Centralnego gen. Rokossowski doszed do wniosku, i Niemcy wykonaj g ówne uderzenie z kierunku Ponyri na Kursk, ale nie wyklucza mo liwo ci

37 uderzenia z kierunku mijewki na Liwny oraz z rejonu Trosny na Fatie , Kursk: „... Kierowali my si przy tym nast puj cymi za eniami. Na kierunku or owsko-kurskim nieprzyjaciel ma najlepsze warunki do natarcia. W nie dlatego tutaj nale y oczekiwa g ównego uderzenia (na po udnie lub po udniowy wschód). Natarcie hitlerowskiego zgrupowania uderzeniowego na jakimkolwiek innym kierunku nie stwarza o szczególnego niebezpiecze stwa... W najgorszym przypadku natarcie to mog o spowodowa jedynie zepchni cie wojsk broni cych si na uku kurskim, a nie okr enie ich i rozgromienie"1\ Wychodz c z takiej oceny gen. Rokossowski postanowi „szczelnie" zamkn kierunek na Kursk. Na 40-kilometrowym odcinku (Trosna, Aleksiejewka, Fatie ) skoncentrowa 34% jednostek piechoty, prawie 50% artylerii i mo dzierzy i niemal 70% czo gów i dzia pancernych. Do jego obrony wyznaczy najsilniejsz armi — 13 armi gen. Niko aja Puchowa. Jej wojska ugrupowa y si w trzech rzutach, na g boko do 35 km. W praktyce drugiej wojny wiatowej takie ugrupowanie by o rzadkim zjawiskiem. Stawka jednak by a du a. Tutaj nieprzyjaciel mia uderza g ównym taranem pancernym. Gen. Puchów, wczuwaj c si w intencj dowódcy Frontu, przeznaczy do pierwszego rzutu cztery dywizje, do drugiego — trzy, a do trzeciego — a pi . Aby wp ywa na bieg wydarze w pasie swojej armii, pozostawi w odwodzie brygapancern oraz pi pu ków czo gów i pu k artylerii pancernej — w sumie oko o 190 czo gów i dzia pancernych. Pozosta e armie (48 gen. Piotra Romanienki, 70 gen. Iwana Ga anina, 65 gen. Paw a Batowa, 60 gen. Iwana Czerniachowskiego) Rokossowski ugrupowa w dwa rzuty. Dowódca Frontu, maj c silny odwód pancerny (2 armi

1

K. R o k o s s o w s k i ,

nierski .obowi zek (t um. z ros.), Warszawa 1976, s. 243.

38 pancern ), wykorzysta go do zamkni cia poszczególnymi korpusami kierunków na Kursk od zachodu, pó nocy i po udnia. Zaj te przez nie rejony stanowi y jednocze nie podstawy wyj ciowe do przeciwuderze , których wi kszo przewidziano na korzy armii gen. Puchowa. Front Centralny by bardzo silnym zwi zkiem operacyjnym (710 tys. nierzy, 10 919 dzia i mo dzierzy — bez dzia przeciwlotniczych i artylerii rakietowej, 1783 czo gi i dzia a pancerne oraz 1092 samoloty bojowe — bez samolotów „Po-2")2. Mia on jednak spotka si w walce z nie mniej silnym przeciwnikiem. Atakuj ce w pasie obrony Frontu Centralnego niemieckie zgrupowanie (na g ównym kierunku uderzenia) 9 armii liczy o oko o 270 tys. nierzy oraz oko o 3500 dzia i mo dzierzy, 1200 czo gów i dzia szturmowych1. Nieprzyjaciel by jednak w korzystniejszej sytuacji. Szykuj c si do prze amania obrony radzieckiej, na bardzo w skim odcinku skoncentrowa bardzo du o si , zapewniaj c sobie wyra przewag (dwukrotn w piechocie, 1,3--krotn w artylerii i 6,2-krotn w czo gach i dzia ach szturmowych). Front Woroneski (625 591 nierzy, 8179 dzia i mo dzierzy — bez dzia przeciwlotniczych i artylerii rakietowej, 1661 czo gów i dzia pancernych, 1080 samolotów bojowych — bez samolotów „Po-2")4 by w mniej korzystnej sytuacji ni Front Centralny. Na wprost jego wojsk znajdowa y si dwa du e niemieckie zgrupowania uderzeniowe: jedno (4 armia pancerna) w rejonie Tomarowki i Bie gorodu, drugie (grupa operacyjna „Kempf") na kierunku Wólcza ska. Dowódca Frontu gen. Niko aj Watutin oceni , e to pierwsze jest gro niejsze. Analiza terenu i uk adu si wskazywa a, e z tego regionu (Tomarowki i Bie gorodu)

2

Historia drugiej wojny wiatowej..., t. VII, s. 182; Kurskaja bitwa w cifrach, s. 63. Kurskaja bitwa w cifrach, s. 67. 4 Historia drugiej wojny wiatowej..., t. VII, s. 183. 3

39 Niemcy b d do szybkiego osi gni cia celu operacji, do prze amania obrony radzieckiej i rozwijania dzia na Oboja , Kursk, aby tam spotka si z 9 armi , uderzaj z kierunku pó nocno-zachodniego. Ponadto przewidywa , i drugie zgrupowanie po prze amaniu obrony radzieckiej w rejonie Wólcza ska mo e rozwija natarcie na Bie gorod, Korocza lub na Murom, Wo cza sk, Nowyj Osko . Przewidywane kierunki uderzenia nieprzyjaciela obligowa y gen. Watutina do bardzo silnego wzmocnienia obrony na lewym skrzydle Frontu — od stacji Sumowska do Wólcza ska. Watutin do obrony tych kierunków przeznaczy 6 armi gwardyjsk gen. Iwana Czystiakowa i 7 armi gwardyjsk gen. M. Szumi owa. Nie by on jednak konsekwentny w swoich postanowieniach. Mimo e trafnie okre li g ówny kierunek uderzenia nieprzyjaciela, to do obrony zagro onego odcinka (szeroko ci 114 km) wyznaczy tylko dwie armie (6 armia gw. — w pasie 64 km, 7 armia gw. — w pasie 50 km). Wprawdzie w drugim rzucie mia silne odwody (69 armi gen. W adimira Ko pakcziego, 1 armi pancern gen. Michai a Katukowa, 2 i 5 korpus pancerny i 35 korpus piechoty), jednak e — wyznaczaj c do obrony na g ównym kierunku stosunkowo niedu e si y — nie spe ni postulatu Naczelnego Dowództwa, daj cego za amania natarcia nieprzyjaciela na g boko ci taktycznej. Z ca okszta tu przedsi wzi Watutina wida , e ten postulat zamierza realizowa poprzez wykonywanie przeciwuderze drugimi rzutami i odwodami, rozmieszczonymi na g boko ci do 70 km. 69 armia, zajmuj ca rejon Olchowatki i Jefremowki, cz ci si mia a przeciwuderza na skrzyd o i ty y po udniowego s siada, Frontu Po udniowo-Zachodniego; 1 armia pancerna — z rejonu Oboja , Paw owka, Iwnia powinna by a uderza w kierunku Sud y, Rakitnoje i Pokrowki, Bie gorodu; 2 korpus pancerny — z rejonu Koroczy — na Gostiszczewo

40 i Pokrowka; 5 korpus pancerny — z rejonu Wyszne, Olszanka — na Pokrowk , Bie gorod. Ogóln my przewodni tych przeciwuderze by o skanalizowanie natarcia niemieckiego w obszarze Rakitnoje, Obój a i Korocza, Wo cza sk. Usytuowuj c wi kszo swoich odwodów na kierunku oboja skobie gorodzkim, gen. Watutin mia tak e na uwadze drug cz zadania, jakie zosta o postawione jego wojskom przez Naczelne Dowództwo. Po za amaniu uderzenia niemieckiego mia y one ruszy do przeciwnatarcia. Nie ulega o w tpliwo ci, e najsposobniejszym do tego zadania rodzajem wojsk by y jednostki pancerne. Przebieg walki jednak podyktowa inne rozwi zanie. Do obrony uku kurskiego, w drugim rzucie strategicznym, Naczelne Dowództwo radzieckie zaanga owa o tak e wojska Frontu Stepowego (573 195 nierzy, 7401 dzia i mo dzierzy — bez dzia przeciwlotniczych i artylerii rakietowej, 1551 czo gów i dzia pancernych)5. Aczkolwiek ich zadaniem w pierwszym etapie bitwy by o przygotowanie frontowej strefy obronnej i wykonywanie przeciwuderze na zagro onych kierunkach, to w praktyce mia y by gotowe do przej cia do dzia zaczepnych. Zasadnicza cz zwi zków Frontu Stepowego zajmowa a rejony na styku Frontów Woroneskiego i Po udniowo-Zachodniego (47 A, 5 APanc gw., 3 i 7 KZmech gw. oraz 3 i 5 KK gw.) w gotowo ci do przeciwnatarcia. Jego 27 armia pog bia a obron Frontu Centralnego, zajmuj c rubie Michaj owskoje, Liwny, Nikolskoje, natomiast 53 armia wraz z 4 i 10 korpusem pancernym oraz 1 korpusem zmechanizowanym zamyka y kierunek na Worone , 5 armia gw. za zajmowa a obron na g bokim zapleczu Frontu Woroneskiego. Wszystkie zwi zki

5

Tam e, s. 184. 1 VII 1943 r. w sk ad Frontu Stepowego wchodzi y: 27, 53 A, 5 A gw., 47 A, 5 APanc, 1 i 3 KZmech, 4 i 10 KPanc, 3, 5 i 7 KK gw.

41 Frontu mia y by gotowe do wykonywania kontrataków zgodnie z zaistnia sytuacj . Wojska Frontu Stepowego, rozmieszczone na g bokim zapleczu Frontów Centralnego i Woroneskiego, stanowi y swego rodzaju napi ci ciw , spinaj ko ce uku (kur-skiego), na której by a umieszczona strza a w postaci kilkunastu zwi zków pancernych, zmechanizowanych i kawaleryjskich, gotowa do „lotu". Z powietrza zgrupowania te mia a os ania 5 armia lotnicza. IN YNIERYJNE PRZYGOTOWANIE OBRONY Dowództwo radzieckie w ramach przygotowa do obrony przed ewentualnym uderzeniem wielkich si niemieckich, a zw aszcza zgrupowa pancernych, ju pod koniec marca poleci o budowa rubie e obronne na ca g boko ugrupowania wojsk. Do tego zagadnienia przywi zywano du uwag , od szeregowca do marsza ka. Do wiadczeni wiarusi wiedzieli, e tylko staranne okopanie si oraz umocnienie i zamaskowanie stanowiska ogniowego daje szans przetrwania nawet bardzo silnego bombardowania artyleryjskiego i lotniczego. Na uku kurskim oczekiwano szczególnego rodzaju ataku. Niemcy, jak nigdy dot d, zamierzali rzuci do walki tysi ce czo gów, w tej liczbie znaczny procent czo gów nowych typów, odpornych na ogie artylerii przeciwpancernej. Wiedziano równie , e zgrupowania pancerne nieprzyjaciela b wspierane du ilo ci lotnictwa. Zatem wi c, aby przetrwa atak nieprzyjacielskich zgrupowa pancernych i lotniczych i wykona postawione zadanie, obro cy musieli przygotowa bardzo solidnie swoje pozycje obronne. Szef wojsk in ynieryjnych Frontu Woroneskiego gen. Jerzy Bordzi owski, wspominaj c tamte wydarzenia, w ogólnych zarysach przedstawi obraz wysi ku nierzy radzieckich, ich zaradno i pomys owo podczas przygotowywania obrony. Roztopy wiosenne sprawi y, e nie-

42 mai do ko ca kwietnia wojska musia y pracowa w b ocie. Furmanki i samochody, dowo ce materia do budowy ziemianek i schronów, grz y po osie, prace ziemne musieli wykona ludzie si mi ni, podstawowymi narz dziami by y opata, kilof, om, pi a r czna. Stopie mechanizacji robót by minimalny. Jednocze nie minowano teren: „...Minowanie przeciwczo gowe by o jednym z g ównych zada w rozbudowie obrony Frontu. Z pocz tku sytuacja na tym odcinku kszta towa a si niezbyt dobrze; po pierwsze — brakowa o min, po drugie — ich dowóz by prawie niemo liwy. Pierwsz przeszkod pokonali my dwoma sposobami. Szef mego zaopatrzenia, p k Osietrin, wykorzystuj c rozmaite warsztaty rozpocz w asn produkcj min przeciwczo gowych. Nie by o tego za wiele, ale zawsze co ju by o. Drugi sposób polega na wykorzystaniu pocisków artyleryjskich porzuconych przez Niemców w rejonie Nowego Osko u. By o ich bardzo du o. Nie wszystkie nadawa y si do tego celu; za wiele w nich by o metalu, a za ma o trotylu... Ogó em w pasie Frontu ustawili my 30 436 min-pocisków. Nale o pokona i drug przeszkod — trudno ci transportowe. Na przedni skraj dostarczano miny wszystkimi sposobami: samochodami po szosach, ko mi po drogach polnych, donoszono je cznie na pola minowe. Wykorzystywano w tym celu nawet »kukuru niki«. Niewiele mog y one zabiera min — limitowa ich ud wig, lecz nie zaniechano i tego rodzaju transportu. Mia o to znaczenie moralne: widzieli my, e si co robi, podejmuje starania, przejawia dobre ch ci" 6. Wojska Frontów Centralnego i Woroneskiego rozbudowa y sze zasadniczych pasów obrony (trzy armijne i trzy frontowe) oraz wiele pozycji po rednich i ryglowych na ogóln g boko 150—190 km. Wojska Frontu

6

J. B o r d z i t o w s k i ,

nierska droga, t. II, Warszawa 1974, s. 461—462.

43 Stepowego przygotowa y rubie obrony nad rzekami Ksze i Don. Wszystkie miejscowo ci, zw aszcza o zabudowie murowanej, zosta y przygotowane do obrony okr nej. Rubie e obronne przedstawia y skomplikowany labirynt transzei, rowów cz cych i okopów strzeleckich, w którym mogli porusza si tylko dobrze zapoznani z nim obro cy. Dla orientacji rowy cz ce, batalionowe i pu kowe rejony obrony by y oznaczone numerami lub nazwami miast, ulic, cz ci uzbrojenia. Inaczej bowiem trudno by oby trafi do wyznaczonego miejsca. Rejony systematycznie ostrzeliwane przez artyleri lub bro maszynow przeciwnika oznaczono odpowiednimi tablicami. Tak e przed polami minowymi ustawiano tablice ostrzegaj ce o niebezpiecze stwie. Przygotowany rejon obrony stanowi swego rodzaju osiedle, w którym mieszkaj ludzie, pracuj w nim i szkol si oraz ci gle umacniaj domostwa. Najsolidniej przygotowywano taktyczn stref obrony, która sk ada a si z dwóch pasów o cznej g boko ci 15—20 km. Drugi pas obrony w strukturze taktycznej by nowym zjawiskiem; w bitwach obronnych pod Moskw i Stalingradem na tym szczeblu dowodzenia przygotowywano tylko jeden pas. W bitwie obronnej pod Kurskiem masowo zastosowano wszelkiego rodzaju zapory in ynieryjne, szczególnie minowawybuchowe (miny przeciwpiechotne i przeciwpancerne, fugasy). By y ono atwe w szybkim ustawianiu, ma o wra liwe na wszelkiego rodzaju ogie oraz proste i skuteczne w zastosowaniu. Minowanie terenu przybra o ogromne rozmiary, nie spotykane w dotychczasowej praktyce przy organizacji obron/ polowej. Umieszczano do 1500 min przeciwpancernych oraz 1700 przeciwpiechotnych na 1 km bie cy frontu. Dowódca 65 armii gen. Batów pisa : „...Olbrzymie masywy pól minowych rozci ga y si od przedniego skraju a do g bokich ty-

44 ów armii. By o ich tak du o, e nie mogli my wystawi posterunków, które by uprzedza y w asne -wojska o gro cym niebezpiecze stwie. Ogradzali my zaminowane odcinki drutem kolczastym, na którym umocowane by y tabliczki z napisem: »Stój! Miny!«. Z inicjatywy Paw a Szwydkoja w ka dej dywizji zorganizowano oddzia y zaporowe. Szefowie wojsk in ynieryjnych i dowódcy saperów uczyli nierzy, jak zatrzymywa podczas walki czo gi nieprzyjacielskie przez ustawienie na ich drodze min, fugasów i przeno nych zapór"7. Uzupe nieniem zapór minowych by y rowy przeciwczo gowe, skarpy i przeciwskarpy, drewniane s upy przeciwczo gowe i tzw. minoogniofugasy8, a ponadto zapory z drutu kolczastego, minypu apki, wilcze do y i inne, niekiedy bardzo przemy lne przeszkody. Do czasu rozpocz cia natarcia nieprzyjaciela nierze obu Frontów — Centralnego i Woroneskiego, wykonali dziesi tki tysi cy stanowisk ogniowych, przygotowali ca ymi kilometrami ci gn ce si okopy i transzeje 9. W pracach tych uczestniczy a równie ludno cywilna ob asti kurskiej, or owskiej i charkowskiej 10. Ka dego dnia dziesi tki tysi cy ludzi pod o do budowy rubie y obron-

7

P, Batów, W marszu i boju, Warszawa 1978, s. 326. Minoogniofugasy — to skrzynki drewniane z umieszczonymi wewn trz butelkami z ciecz zapalaj i min lub kostk trotylu. Kiedy nast powa nacisk na wieko skrzyni, mina wybucha a i zapala a ciecz, której p omie obejmowa pojazd. 9 Do 1VII wykonano: 65 901 okopów strzeleckich i dla karabinów maszynowych, 26097 okopów dla rusznic przeciwpancernych, 5992 km transzei, 9333 stanowiska dowodzenia i punkty obserwacyjne, 13 928 stanowisk ogniowych dla artylerii i 34145 dla mo dzierzy, ustawiono 503 663 miny przeciwpancerne i 439 348 min przeciwpiechotnyeh oraz zbudowano ponad 700 km zapór z drutu kolczastego. 10 W. P o t n i k o w , Pomoszcz nasilenija prifrautowych rajonow sotbietskim ruojskam nakanunie i to pieriod bitioy pod Kurskom, „WI2", 1968, nr 8, s. 26. O ogromie zaanga owania ludno ci cywilnej wiadczy mo e przyk ad rolników rejonów wa uj skiego, urazowskiego, wo okonowskiego i nowooskolskiego. W kwietniu i maju wykonali oni przesz o 3000 ró nego rodzaju urz dze obronnych, oko o 150 km transzei i rowów cz cych oraz 37 km rowów przeciwczo gowych. 8

45 nych na g bokich ty ach Frontów Centralnego, Woroneskiego i Po udniowo-Zachodniego. Dowództwo radzieckie przekonane, i Niemcy u yj w zbli aj cym si natarciu du ej liczby czo gów, zwróci o baczn uwag na przygotowanie obrony pod wzgl dem przeciwpancernym na ca g boko ugrupowania armii i Frontu W pierwszej kolejno ci przygotowano j w g ównym pasie na kierunkach prawdopodobnego uderzenia nieprzyjaciela. Tak wi c w pasie 13 armii Frontu Centralnego osi gni to 23,7 dzia na 1 km frontu, a w 40 i 7 armii gw. Frontu Woroneskiego odpowiednio 11,3 i 10,1 11. Do walki z czo gami nieprzyjaciela wykorzystywano ca artyleri gwintowan (w tym przeciwlotnicz i dzia a pancerne) oraz artyleri rakietow i czo gi. Wykorzystanie artylerii rakietowej do obrony przeciwpancernej stanowi o novum. Dlatego w sztabach artylerii Frontów opracowano specjalne instrukcje. ,,Wprawdzie instrukcja nie przewidywa a u ycia wyrzutni rakietowych — katiusz, do walki z czo gami, lecz mimo to postanowiono wykorzysta je do tego celu. Aby znale najbardziej skuteczne sposoby ycia artylerii rakietowej do odpierania zmasowanych ataków czo gów, przeprowadzono z obs ugami "wyrzutni wiczebne strzelania do makiet. Osi gni to wysoki stopie trafie . Do "walki z czo gami nieprzyjaciela, w wypadku gdyby w ama y si one w g b naszej obrony, przygotowali my w dywizjach i armiach ruchome oddzia y zaporowe, które w czasie dzia bojowych mia y ustawia miny, fugasy i przeno ne zapory. W dywizjach oddzia y te sk ada y si z jednej lub dwóch kompanii saperów, a w armiach — z batalionu in ynieryjnego, wzmocnionego fizylierami... W moim odwodzie znajdowa y si trzy brygady i dwa pu ki artylerii przeciwpancernej" 12.

11 12

K o t u n ó w , S o o w i o w , op. cit., s. 78. R o k o s s o w s k i , op. cit., s. 246 i 247.

46

Elementem pot guj cym obron przeciwpancern by y artyleryjskie odwody przeciwpancerne o ró nej sile i rozmaitych sk adach. Organizowano je od szczebla pu ku (rzadziej) do szczebla Frontu. Sk ad tych odwodów by nast puj cy: na szczeblu pu ku piechoty — zazwyczaj pluton dzia 45 mm i pluton rusznic przeciwpancernych; dywizji — bateria lub dywizjon, a niekiedy pu k artylerii przeciwpancernej oraz kompania rusznic przeciwpancernych (np. 52 DP gw. z 6 A gw. mia a w swoim odwodzie dwie baterie dzia 45 mm oraz cztery baterie dzia 76 mm); armii — od pu ku do dwóch brygad artylerii przeciwpancernej; Frontu — kilka pu ków lub brygad artylerii, Artyleryjskie odwody przeciwpancerne (z wyj tkiem szczebla pu kowego) by y zmotoryzowane i dzi ki temu odznacza y si du manewrów o ci . Rozmieszczano je zazwyczaj na kierunkach zagro enia, w zawczasu przygotowanych rejonach pancernych odleg ych, w zale no ci od szczebla, od 10 do 40 km. Dla ka dego odwodu wyznaczano kilka kierunków dzia ania, na których przygotowywano dwie—trzy rubie e rozwini cia do prowadzenia ognia. Istotn rol w systemie obrony przeciwpancernej odgrywa y czo gi. Dowódcy dywizji wykorzystywali je w sposób zmasowany, zazwyczaj do wspierania kontrataków piechoty oraz zwalczania czo gów nieprzyjaciela ogniem z miejsca. Na uku kurskim pojawi y si te po raz pierwszy saperskie oddzia y zaporowe, organizowane od szczebla pu ku piechoty do szczebla Frontu (w pu ku — pluton saperów, w dywizji — jedna—dwie kompanie, w armii — kilka batalionów saperów). Zadaniem oddzia ów zaporowych by o minowanie terenu na kierunkach natarcia czo gów nieprzyjaciela. Ich dzia anie koordynowano z artyleryjskimi odwodami przeciwpancernymi.

47

Z za enia, e Niemcy podczas natarcia u yj du ej ilo ci lotnictwa, wynika o wzmocnienie wojsk Frontów Centralnego i Woroneskiego rodkami przeciwlotniczymi. Dowództwo radzieckie w omawianym obszarze zgrupowa o 10 dywizji, 40 pu ków i 17 dywizjonów artylerii przeciwlotniczej oraz 22 kompanie przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 10 przeciwlotniczych poci gów pancernych i 2 dywizje lotnictwa my liwskiego obrony przeciwlotniczej obszaru kraju. W sumie w obu Frontach znajdowa y si 1892 dzia a redniego (76 i 85 mm) i ma ego kalibru (20 i 37 mm). Front Stepowy dysponowa 701 dzia ami przeciwlotniczymi13. rodki przeciwlotnicze zgrupowano przede wszystkim w pasach obrony 13 armii Frontu Centralnego oraz 6 i 7 armii gw. Frontu Woroneskiego, Dywizje artylerii otrzymywa y pas dzia ania szeroko ci 15—20 km i g boko ci 7—8 km. Natomiast baterie poszczególnych pu ków artylerii przeciwlotniczej rozmieszczano w trzech liniach, co w praktyce pozwala o na os on ogniem pasa g boko ci 7—8 km. Stanowiska ogniowe wybierano w takich miejscach, aby mo na z nich prowadzi ogie na wprost do czo gów na odleg do 1000 m z mo liwo ci okr nego ostrza u. Oprócz etatowych rodków przeciwlotniczych do walki z samolotami nieprzyjaciela przygotowywano równie w zwi zkach piechoty broni cych g ównego pasa obrony od 25 do 30%, a w wojskach broni cych kolejnych pasów od 40 do 50% erkaemów i cekaemów oraz rusznic przeciwpancernych. Na przyk ad w wojskach Frontu Centralnego do obrony przeciwlotniczej wyznaczono 581 cekaemów, 992 erkaemy i 1302 rusznice przeciwpancerne, a Frontu Woroneskiego odpowiednio: 829, 1551, 2169.

13

Kurskaja bitwa w cifrach, 62—63.

48 W celu wczesnego wykrywania nalotów lotnictwa niemieckiego na wszystkich szczeblach dowodzenia organizowano posterunki obserwacyjno-meldunkowe, a w armii w tym celu wykorzystywano tak e stacje radiolokacyjne. Rozbudowano kilkana cie tysi cy artyleryjskich stanowisk ogniowych oraz ukry dla ludzi i koni, przygotowano si do prowadzenia ognia, zorganizowano wspó dzia anie artylerii z piechot i czo gami oraz zgromadzono zapasy amunicji. Jednym z bardzo istotnych sk adników zabezpieczenia artyleryjskiego obrony wojsk radzieckich na uku kurskim by o kontrprzygotowanie artyleryjskie. By o to przedsi wzi cie s uszne w swym za eniu, lecz ryzykowne w wykonaniu. Planuj c je we Froncie Centralnym zamierzano wykona silne uderzenie ogniowe na baterie artylerii nieprzyjaciela w celu uniemo liwienia im przygotowania ataku i prowadzenia ognia z chwil rozpocz cia natarcia piechoty. Natomiast we Froncie Woroneskim mia o ono na celu zniszczenie piechoty i czo gów nieprzyjaciela na podstawach wyj ciowych do natarcia. Ryzyko mog o polega na nieodpowiednim wyborze czasu rozpocz cia kontrprzygotowania artyleryjskiego i niew ciwym okre leniu obiektów obezw adnienia. Dlatego starano si zdoby dok adne dane o momencie zajmowania przez przeciwnika podstaw wyj ciowych do natarcia i dopiero wówczas wykonywa nawa y ogniowe. Starano si te zdoby dane o rozmieszczeniu zasadniczych stanowisk ogniowych artylerii nieprzyjaciela, zw aszcza baterii wi kszych kalibrów, by wykona na nie szybkie i silne ze rodkowanie ogniowe. Kontrprzygotowanie w obu Frontach mia y wykona znaczne si y artylerii. We Froncie Centralnym, oprócz artylerii rozmieszczonej w pasie 13 armii, u yto artylerii 48 i 70 armii. W sumie zaanga owano 507 dzia (kal. 76 mm i wi kszych), 460 mo dzierzy (82 i 120 mm)

49 i 100 wyrzutni rakietowych M-13. Zapewni o to g sto 33,5 dzia i mo dzierzy na 1 km frontu. Na najwa niejszych odcinkach g sto dochodzi a do 60 dzia i mo dzierzy na 1 km frontu. W pasie Frontu Woroneskiego kontrprzygotowanie wykonywa a artyleria trzech armii — 40, 6 i 7 armii gw. Tylko w pasie 6 armii gw. yto do tego zadania 244 dzia , 347 mo dzierzy i 95 wyrzutni rakietowych. rednie nasycenie na prawdopodobnych kierunkach uderzenia nieprzyjaciela dochodzi o do 35 dzia i mo dzierzy na 1 km frontu. Kontrprzygotowanie w pasie obrony 13 armii i 6 armii gw. mia o trwa 30 minut, a w 7 armii gw. — 40 minut. Z kolei do wykonywania kontrataków i przeciwuderze na kierunkach zagro enia nieprzyjaciela dowództwo radzieckie przewidywa o wprowadzenie zdecydowanej masy wojsk pancernych. Ka dy zwi zek pancerny (korpus pancerny, zmechanizowany, armia pancerna) mia dzia wed ug trzech—czterech wariantów. Wi kszo przeciwuderze zamierzano przeprowadzi na g ównym kierunku niemieckiego uderzenia. Brygady pancerne i pu ki czo gów, wchodz ce w sk ad armijnych, korpu nych i dywizyjnych odwodów, by y ze rodkowywane na trzeciej pozycji g ównego pasa obrony lub na drugim pasie i mia y by w- gotowo ci do wykonywania kontrataków we wspó dzia aniu z odwodami piechoty i przeciwpancernymi, cz czo gów mia a wzmocni przeciwpancerne punkty oporu. Odwody te zawczasu przygotowywa y zapasowe stanowiska ogniowe na kierunkach zagro enia przez nieprzyjaciela. Przed bitw pod Kurskiem lotnictwo radzieckie zosta o uzbrojone w nowoczesne samoloty my liwskie ,, a-5" i bombowce „Tu-2", o wi kszych osi gach techniczno-taktycznych ni samoloty niemieckie podobnych typów. Lotnictwo uzyska o te nowe, skuteczniejsze rodki przeciwpancerne — bomby lotnicze PTAB-2-1,5.

4 — Kursk 1913

50 Zadania lotnictwa zosta y ci le po czone z planem dzia wojsk dowych. Na uwag zas uguje kontrprzygotowanie lotnicze. Uderzenia lotnictwa mia y wyd rami oddzia ywania artylerii, uczestnicz cej w kontr-przygotowaniu. Zosta o ono zaplanowane zgodnie z poszczególnymi wariantami obrony i mia o by wykonane w przeddzie natarcia przeciwnika przez cz jednostek 16 i 2 armii lotniczej. Celem tych ataków by y lotniska nieprzyjaciela, rejony jego odwodów, pozycje ogniowe artylerii i stanowiska dowodzenia. Lotnictwo, w odró nieniu od wojsk l dowych, nie mia o przerwy w dzia aniach. D c do wywalczenia panowania w powietrzu stoczy o wiele bitew z lotnictwem nieprzyjaciela. W jednej z nich w dniach od 6 do 8 maja udzia wzi y jednostki sze ciu armii lotniczych; uderzono wówczas na wa niejsze lotniska przeciwnika (na froncie szeroko ci 1200 km) i zniszczono przesz o 500 jego samolotów 14, cz ciowo w walkach powietrznych. W okresie przygotowawczym do bitwy obronnej my liwce 16 i 2 armii lotniczej w walkach powietrznych zniszczy y 379 samolotów niemieckich. Ponadto jednostki tych armii os ania y przed atakami lotnictwa niemieckiego w y kolejowe i rejony zgrupowania odwodów radzieckich. M.in. 2 czerwca samoloty my liwskie stoczy y walk w obronie kurskiego w a kolejowego. Wykonywa y te uderzenia na niemieckie wojska l dowe w czasie ich przegrupowania, ze rodkowywania si i rozwijania do natarcia. Atakowano równie transporty kolejowe i samochodowe z lud mi i rodkami materia owymi. Na przyk ad 2 dywizja lotnictwa szturmowego p k. gw. S. M. Komarowa, 271 dywizja nocnych bombowców p k. gw. M. Borlisienki oraz 3 korpus lotnictwa bombowego gen. A. Karawackiego w dniach

14

J. T i m o c h o w i c z , Lotnictwo radzieckie w bitwie pod Kur-skiem (t um. z ros.), Materia y ASG WP (powielane), 1960, s. 17.

51 4—10 maja zniszczy y sze transportów kolejowych oraz znaczn liczb pojazdów z lud mi i sprz tem bojowym nieprzyjaciela 15. Ogó em w ci gu trzech miesi cy zmaga zwi zki taktyczne lotnictwa radzieckiego wykona y 43 tys. samolotolotów. Problemem o wielkiej wadze by o zapewnienie wspó dzia ania i dowodzenia wojsk. Wspó dzia anie mi dzy Frontami polega o na zabezpieczeniu styków oraz wykorzystaniu lotnictwa, a wewn trz Frontu — na uzgodnieniu dzia pomi dzy armiami oraz rodzajami wojsk l dowych i lotnictwem. Na szczeblu taktycznym dowódcy uzgadniali wykonanie uderze przez wszystkie rodzaje wojsk na nacieraj cego nieprzyjaciela oraz wzajemn pomoc (mi dzy w asnymi oddzia ami i s siadami) w czasie odpierania ataków nieprzyjaciela. W zwi zkach taktycznych (w dywizji i korpusie) wspó dzia anie czo gów z piechot , artyleri i oddzia ami in ynieryjnymi organizowano poprzez uzgodnienie wspólnych dzia na kierunkach najbardziej zagro onych, ze zwróceniem uwagi na u ycie czo gów w wypadku wykonywania kontrataków w celu likwidacji w amania lub zatrzymania natarcia nieprzyjaciela. Dowodzenie wojskami na szczeblu taktycznym by o scentralizowane. G ównymi organizatorami walki byli dowódcy ogólnowojskowi; inne rodzaje wojsk mia y zapewni realizacj jego decyzji. Dowódcy korpusów i dywizji, d c do utrzymania ci ci dowodzenia, rozmieszczali swoje stanowiska dowodzenia (SD) w rejonach trudno dost pnych dla czo gów nieprzyjaciela. Natomiast punkty obserwacyjne (PO) by y usytuowane na najbardziej prawdopodobnych kierunkach uderzenia nieprzyjaciela, tj. w takich miejscach,

15

Tam e, s. 23.

52 z których dowódcy mogli osobi cie obserwowa przebieg walki i dowodzi wojskami. W pobli u stanowiska dowodzenia i punktów obserwacyjnych dowódców zwi zków ogólnowojskowych rozmieszczano stanowiska dowodzenia i punkty obserwacyjne dowódców rodzajów wojsk. Takie usytuowanie elementów dowodzenia pozwala o na szybkie reagowanie na przebieg walki i korygowanie wspó dzia ania wojsk, odpowiednio do zmieniaj cej si sytuacji. Podobnie jak na szczeblu taktycznym, tak te na szczeblu operacyjnym (Front — armia) przestrzegano zasady scentralizowania dowodzenia. Tok organizacji i przygotowania wojsk do bitwy obronnej by ci gle kontrolowany przez prze onych od szczebla najwy szego do najni szego. ....Marsza kowie G. uków i A. Wasilewski byli tam [na froncie — przyp. A.K.] prawie ca y czas i pracowali nie tylko w sztabach, ale tak e na przednim skraju" 16. A uków wspomina: „Dogl da em osobi cie pracy sztabów zwi zków taktycznych i operacyjnych, Frontów i sztabu generalnego i uwa am za swój obowi zek stwierdzi , e ich niezmoidawana dzia alno odegra a niezmiernie wa rol w bitwach okresu letniego" 17. Do czasu rozpocz cia bitwy obronnej wojska radzieckie zorganizowa y bardzo starannie czno przewodow i radiow . By a ona uzupe niona samolotami cznikowymi oraz cznikami na samochodach, motocyklach i koniach. W celu zapewnienia nieprzerwanej czno ci radiowej w toku walki zamontowywano na samochodach osobowo-terenowych dwie—trzy radiostacje, za ich pomoc dowódcy armii mogli z dowolnego miejsca uzyska po czenie z prze onym i podw adnymi (np. takie wozy przygotowano w 13 armii). Zanim rozpocz a si bitwa, organa kwatermistrzow-

16

S z t i e m i e n k o , op. cit., s. 190. Zuków, op. cit., s. 474.

17

53 skie przemie ci y na przewidywane kierunki dzia oddzia y i zak ady ty owe oraz nagromadzi y zapasy. We Frontach Centralnym i Woroneskim, w których szefami ty ów byli genera owie Niko aj Antipienko i W. W asow, ze rodkowano zapasy rodków materia owych i zapewniono ich dostaw do wojsk, przygotowano rodki transportowe do przewozu wojska i warsztaty do naprawy uszkodzonych pojazdów, uzbrojenia i ró nego rodzaju techniki bojowej (wykerzystywano te miejscowe zak ady i warsztaty); odbudowano zniszczone drogi, linie i w y kolejowe i mosty, przygotowano szpitale i punkty medyczne oraz podj to wiele profilaktycznych akcji zdrowotnych w ród ludno ci miejscowej. Jednostki wojskowe, rozbudowuj c obron , prowadzi y jednocze nie szkolenie bojowe, opieraj c si na do wiadczeniach asnych i nieprzyjaciela. Jedn z form szkolenia by y spotkania nierskie, szczególnie z do wiadczonymi nierzami. Najcz ciej omawiano sposoby zwalczania czo gów i piechoty niemieckiej oraz pokonywania zapór minowych. „Pododdzia y piechoty wiczy y takie zagadnienia jak odpieranie czo gów nieprzyjaciela, niszczenie jego piechoty, która wdar a si w przedni skraj, oraz walk w okr eniu. Artylerzy ci doskonalili praktyczne umiej tno ci w prowadzeniu ognia do nieprzyjacielskich celów naziemnych i powietrznych, a czo gi ci — ognia z ukrycia (z zasadzek), w ruchu i z krótkich przystanków" 18. Saperzy szczególnie wiczyli stawianie zapór minowych i rozminowywanie terenu oraz zapoznawali si z nowymi konstrukcjami niemieckich min przeciwczo gowych. Dowództwa i sztaby przeprowadzi y wiele wicze na temat ró nych wariantów dzia obronnych, w zale no ci od sytuacji spowodowanej natarciem nieprzyjaciela. Jednocze nie wiczono warianty przechodzenia z obrony do natarcia bez adnej pauzy operacyjnej.

18

B a t ó w , op. cit. s s. 326.

54 Wiele uwagi po wi cono te pracy politycznej i propagandowej. Upowszechniano m.in. tworzenie grup niszczycieli czo gów. Na pocz tku lipca wojska radzieckie na uku kurskim by y nale ycie przygotowane do oczekuj cej je bitwy obronnej, a Fronty zajmuj ce pozycje na pó noc i po udnie od uku by y gotowe do natarcia.

PRZEBIEG BITWY OBRONNEJ

RADZIECKIE KONTR PRZYGOTOWANIA Niemal przez trzy miesi ce tysi ce nierzy radzieckich ukrytych w okopach, w specjalnie przygotowanych punktach obserwacyjnych i zasadzkach, wpatrywa o si w kierunku nieprzyjaciela, ledz c ka dy jego ruch i przedsi wzi cia, odgaduj c zamiary. Dane o przeciwniku starali si tak e zdoby piloci lotnictwa rozpoznawczego i my liwskiego, partyzanci, wywiad agenturalny i specjalne grupy rozpoznawcze wysy ane na ty y wroga. Analiza uzyskanych danych umocni a Naczelne Dowództwo radzieckie w przekonaniu, e natarcie wojsk hitlerowskich rozpocznie si mi dzy 3 a 6 lipca. 2 lipca Naczelne Dowództwo w specjalnym telegramie uprzedzi o o przewidywanym terminie dowódców Frontów Centralnego gen. Rokossowskiego i Woroneskiego gen. Watutina (a tak e Frontów Bria skiego i Po udniowo-Zachodniego), daj c wzmo enia rozpoznania oraz zwi kszenia gotowo ci bojowej wojsk. Przewidywany przez dowództwo radzieckie termin nieprzyjacielskiego natarcia potwierdzi y zeznania dwóch niemieckich nierzy (ze 168 i 6 DP), którzy podali, e atak ich wojsk rozpocznie si prawdopodobnie o wicie. Jednocze nie przed frontem 13 armii rozpoznano, i

56 saperzy nieprzyjacielscy wykonuj przej cia w polach minowych. W tym czasie, kiedy w sztabach radzieckich Frontów rozwa ano pocz tek artyleryjskiego i lotniczego kontr-przygotowania, 1 lipca w Kwaterze G ównej pod K trzynem Hitler oznajmi sw decyzj o rozpocz ciu 5 lipca operacji ,,Cytadela". Dowódcy Frontów Centralnego i Woroneskiego wraz z przyby ymi do nich przedstawicielami Kwatery G ównej ukowem i Wasilewskim, po po udniu 4 lipca w du ym napi ciu zastanawiali si , czy dane uzyskane od je ców i z obserwacji 13 armii daj podstaw do podj cia decyzji do rozpocz cia kontrprzygotowania. Obaj marsza kowie pozostawili w tej sprawie woln r dowódcom Frontów. Rokossowski twierdzi , e uków ,,...post pi s usznie. Dzi ki temu mog em wyda dowódcy artylerii Frontu rozkaz, by natychmiast otwar a ogie " 1 We Froncie Woroneskim kontrprzygotowanie rozpocz o si 4 lipca o godz. 22.30. Artyleria tego Frontu ca si ognia skierowa a na rejony ze rodkowania piechoty i czo gów nieprzyjaciela, zadaj c mu znaczne straty. Przed frontem 6 armii gw. zabito i raniono oko o 4000 nierzy niemieckich, zniszczono 24 czo gi i obezw adniono dwana cie baterii artylerii2. Przed frontem 7 armii gw. zosta o za amane natarcie przeciwnika z przyczó ka na wschodnim brzegu Siewierskiego Do ca w rejonie Michaj owki. Kontrprzygotowanie Frontu Centralnego rozpocz o si nast pnego dnia o godz. 2.20, w ca ym pasie obrony 13 i cz ciowo 48 armii. Pó godziny trwa a kanonada oko o 600 dzia i mo dzierzy. Zasadnicze uderzenie wykonano na baterie artylerii, punkty obserwacyjne i stanowiska dowodzenia oraz na rejony ze rodkowania -wojsk niemieckich. Po stronie przeciwnika by o wida o ywiony ruch, 1 2

R o k o s s o w s k i , op. cit., s. 255. Bitwa pod Kurskiem (t um. z ros.), Warszawa 1956, s. 50.;

57 po ary i s ycha wybuchy. Jak wynika z relacji nierzy niemieckich wzi tych do niewoli, dowództwo niemieckie zosta o przekonane, i wojska radzieckie uprzedzi y jego natarcie. Zaskoczony przeciwnik wykona odwetowy ogie ma liczb baterii wi kszych kalibrów. O godz. 4.35 gen. Rokossowski rozkaza dowódcy artylerii swego Frontu gen. Wasilijowi Kazakowowi powtórzy kontrprzygotowanie artyleryjskie, tym razem z 507 dzia kal. od 76 mm i wi kszych, 460 mo dzierzy 82 i 120 mm i- 100 wyrzutni rakietowych. Efekt obu uderze ogniowych radzieckiej artylerii by znaczny. Rozpoznanie ustali o, i przed frontem 13 armii obezw adniono b zniszczono oko o 90 baterii artylerii, 60 punktów obserwacyjnych, a 6 sk adów wylecia o w powietrze 3. Kontrprzygotowanie artyleryjskie wykonywano równie w pasie 70 armii. Rozpocz to je 5 lipca o godz. 7.40. Nie ulega w tpliwo ci, e wojska niemieckie by y zaskoczone uderzeniem ogniowym artylerii radzieckiej. Jednak e wysoko zadanych im strat — przedstawiana w literaturze wojskowohistorycznej — nasuwa w tpliwo ci. Artyleria radziecka prowadzi a bowiem ogie powierzchniowy, nie obserwowany i nie zawsze do celów dok adnie okre lonych, a ponadto — gdyby nieprzyjaciel rzeczywi cie poniós tak znaczne straty w artylerii (w sumie przed frontem 13 i 70 armii — 105 baterii x 4 dzia a = 420 dzia ) — nie by by w stanie ju po dwóch godzinach rozpocz artyleryjskiego przygotowania. Sytuacj t w pasie Frontu Centralnego marsz. uków oceni nast puj co: „Co prawda w chwili rozpocz cia przez nieprzyjaciela dzia nasz plan kontrprzygotowania nie by jeszcze we wszystkich szczegó ach opracowany. Nie ustalono dok adnie rejonów ze rodkowania i rozmieszczenia celów w nocy z 4 na 5 lipca. Chocia przy u yciu tych rodków rozpoznania, którymi wówczas dysponowali my, nie atwo by o ustali w sposób dok adny po-

3

K o t u n ó w , S o l o w i o w , op. cit., s. 122.

58 enia celów, to jednak mimo wszystko mo na by o zrobi znacznie wi cej, ni uczyni y to wojska i dowództwo... Podczas kontrprzygotowania musieli my w wielu wypadkach prowadzi ogie nie do konkretnych celów, lecz powierzchniowy. Umo liwi o to nieprzyjacielowi unikni cie masowych strat, a po dwóch—dwóch i pó godzinach zdo on przej do natarcia i ju w pierwszym dniu — mimo niebywa ej g sto ci ognia naszej obrony — posun si 3—6 kilometrów. Nie dosz oby do tego w wypadku lepszej organizacji kontrprzygotowania, przy jeszcze wi kszym obezw adnieniu nieprzyjaciela" 4. 5 lipca o godz. 4.20, a wi c zaledwie 10 minut przed artyleryjskim przygotowaniem ogniowym nieprzyjaciela, lotnictwo obu Frontów wykona o zmasowane uderzenia na lotniska oraz ugrupowania bojowe przeciwnika (w celu . obezw adnienia lotnisk samo tylko lotnictwo Frontu Woroneskiego wykona o 417 samolotolotów). W efekcie zniszczono 60 samolotów niemieckich, a mog aby to by liczba wi ksza. Akcj t bowiem przeprowadzono nieco za pó no, gdy w czasie jej wykonania zasadnicze si y lotnictwa niemieckiego znajdowa y si w powietrzu. NA KIERUNKU OR OWSKO KURSKIM WALKI FRONTU CENTRALNEGO 5 lipca zacz a si ci ka i krwawa bitwa w obszarze Kurska, któr z uwag ledzi a ca a Europa i wiele krajów poza ni . Donosi y o niej dzienniki wszystkich krajów. Okupowane za narody z nadziej wyczekiwa y kolejnej kl ski Trzeciej Rzeszy. Tego dnia o godz. 4.30 Niemcy rozpocz li artyleryjskie przygotowanie ogniowe, a godzin pó niej ich or owskie zgrupowanie, wspierane du liczb samolotów, ruszy o do natarcia. ówne uderzenie Niemcy wykonali na Kursk przez Olchowatk si ami 41 i 47 korpusu pancernego, 4

Zuków, op. cit., s. 481—482,

59 a pomocnicze na dwóch kierunkach: si ami 23 korpusu armijnego na Ma oarchangielsk i 46 korpusu pancernego na Gnilec5. W ogniu walki znalaz a si ca a 13 armia gen. Puchowa i skrzyd a 70 i 48 armii genera ów Ga anina i Romanienki, na które uderzy o dziewi dywizji piechoty i trzy pancerne. Walka od pocz tku mia a charakter niezwykle zaci ty i uporczywy. Natarcie niemieckie rozpocz o si ,.nietypowo", gdy dotychczas Niemcy nie przywi zywali tak du ej wagi do ognia artylerii oraz cis ego wspó dzia ania czo gów z piechot przy nieprzerwanym wsparciu lotniczym. Na przyk ad natarcie przeciwko 15 i 81 dywizji piechoty z 13 armii zosta o poprzedzone godzinnym bardzo intensywnym przygotowaniem artyleryjskim, po którym oko o godz. 5.30 Niemcy wykonali niedu ymi pododdzia ami rozpoznanie walk , po godzinie ponowili przygotowanie artyleryjskie i lotnicze, a po nast pnej pchn li do ataku wi ksze si y. O godz. 8.30 ruszy o do natarcia g ówne zgrupowanie, wspierane oko o 500 czo gami, atakuj c obron na odcinku Sog asny, Archangielskoje, Nowyj Chutor. W ugrupowaniu piechoty, podwo onej na transporterach opancerzonych, posuwa y si czo gi ,,tygrysy", odporne na ogie dzia przeciwpancernych, a za nimi wy oni y si czo gi lekkie i rednie, które z du szybko ci dop dzi y piechot w momencie zbli ania si jej do przedniego skraju obrony radzieckiej. Piechota wyskoczy a z transporterów i razem z czo gami zaatakowa a obron radzieck . Artyleria niemiecka przez ca y czas prowadzi a intensywny ogie . Jednocze nie grupy bombowców w liczbie 50—100 nieprzerwanie "wspiera y piechot i czo gi, wykonuj c uderzenia na obiekty obrony wojsk 13 armii. Mechanizm tego natarcia polega z jednej strony na silnym obezw adnieniu obiektów radzieckiej obrony

5

Na kierunku Olchowatki w pierwszym rzucie naciera y: 86, 292 i 6 DP, 2, 9, 18 i 20 DPanc; na kierunku Ma oarchangielska: 38, 36, 216 i 78 DP; na kierunku Gnilca: 31, 7 i 258 DP.

60 przez artyleri i lotnictwo w celu u atwienia natarcia piechocie i czo gom, z drugiej za — na szybkim parciu zgrupowania uderzeniowego do przodu. Ten przemy lany schemat natarcia hitlerowskiego od pocz tku spotka si z nie mniej przemy lan taktyk obro ców. W tumanach dymu i kurzu oraz o lepiaj cego ognia czo gów niemieckich, z dobrze przygotowanych i zamaskowanych stanowisk nierze radzieccy otworzyli zmasowany ogie z broni maszynowej, rusznic przeciwpancernych i mo dzierzy. Do akcji wkroczy a radziecka artyleria przeciwpancerna. Rokossowski tak wspomina t faz walki: ,,Nasza artyleria, mo dzierze, »katiusze« i karabiny maszynowe spotka y nacieraj cych silnym ogniem. Dzia a przeznaczone do prowadzenia ognia na wprost dos ownie rozstrzeliwa y czo gi wroga. Lotnictwo nasze atakowa o nieprzyjaciela na ziemi i w powietrzu. Zawi za y si ci kie i uporczywe walki. Cztery zdecydowane ataki przeciwnika zosta y skutecznie odparte przez nierzy 13 armii. Dopiero w rezultacie pi tego ataku, kiedy dowództwo hitlerowskie wprowadzi o wie e si y, uda o mu si w ama w ugrupowanie 81 i 15 dywizji piechoty" 6. Obro cy radzieccy walczyli pod has em: „ani kroku wstecz, walczy do mierci". nierze 81 dywizji gen. Barinowa i 15 dywizji k. D and gawy zasypywali czo gi wroga granatami przeciwpancernymi i butelkami z p ynem zapalaj cym. Wielu piechurów z pogard mierci skrada o si do czo gów niemieckich i bezpo rednio atakowa o je granatami przeciwpancernymi. Saperzy podk adali miny przeciwczo gowe i wykonywali minowanie manewrowe w celu zagrodzenia drogi czo gom hitlerowskim. Przyk adem bohaterstwa mo e by czyn plut. Wanauchina — dowódcy dzia onu 232 pu ku mo dzierzy. Ci ko ranny, gdy zosta okr ony, uderzy pociskiem

6

K. R o k o s s o w s k i , Na Centralnom Frontie zimoj i letom 1943 goda, „WI ", 1968, nr 6, s. 76.

61 o p yt mo dzierza. Zabi wszystkich hitlerowców, którzy wdarli si na stanowisko ogniowe mo dzierza, ale czyn swój okupi mierci 7 . W celu za amania natarcia Niemców na g ównym kierunku uderzenia gen. Rokossowski o godz. 9.30 rozkaza wprowadzi do akcji g ówne si y 16 armii lotniczej gen. Siergieja Rudenki. Do walki, g ównie z czo gami nieprzyjaciela i jego bli szymi odwodami, rzucono: 6 korpus lotnictwa my liwskiego gen. A. Ju m as ze wa i l gwardyjsk dywizj lotnictwa my liwskiego p k. J. Krupienina (oko o 200 sa m olotó w) oraz 3 korpus lotnict wa bo m bo weg o gen. A. Karawackiego (oko o 150 samolotów). Lotnicy radziecc y wyk onali 765 lotó w b ojo w ych i stoczyli 76 grup o w yc h walk po wietrzn ych, w których zniszcz yli 10 6 niemieckich samolotów, przyczyniaj c si do zah a m o wa nia te m pa nat arcia prz eci wni ka i dezor ganizacji d o w o d zenia. Do zwalczania czo gów niemieckich u yto równie sam olotó w sztur m o w yc h, uzb rojo n yc h w 20 0 lotnicz yc h bomb przeciwczo gowych (PTAB-2—1,5 kg). Ich dzia anie by o bardzo skuteczne. Po wojnie ówczesny szef sztabu 48 k orpusu pancernego g en. F erdinand M ellenthin na pisa : „Wiele czo gów pad o ofiar radzieckiego 8 lotnictw a" . Dowódca Frontu, obserwuj c rozwój sytuacji w pasie 13 armii, wzmocni j 1 i 13 brygad artylerii przeciwpancernej i 21 brygad mo dzierzy. 13 armia i s siednie stawi y twardy opór, odpieraj c kolejne uderzenia niemi eckie. Walki na kierunku archa ngielski m i gnilecki m potwierdzi y skuteczno przedsi wzi dowództwa radzieckiego, obliczonych na zabezpieczenie styków mi dzy ogólnowojskowymi zwi zkami taktycznymi i operacyjnym i. W rezultacie ca odziennych, zaci tych walk 5 lipca hitlerowcy za cen ogromnych strat zdo ali jedynie na kierunku olchowackim posun si naprzód 6—8 km i prze7

Bitwa pod Kurskiem..., s. 51.

8

Za: Historia drugiej wojny wiatowej..., t. VII, s. 196.

62 ama g ówny pas radzieckiej obrony. Dowództwo niemieckie by o zaskoczone i rozczarowane, próba prze amania obrony radzieckiej z marszu si nie powiod a. Dowódca radzieckiej 1 brygady in ynieryjnej z odwodu Naczelnego Dowództwa gen. Joffe napisa : „Zmasowany atak czo gów na w skim odcinku wed ug przypuszcze hitlerowskich genera ów powinien by zagwarantowa szybkie i pe ne prze amanie taktycznej strefy naszej obrony, nast pnie rozwin sukces w operacyjnej g bi, lecz pola minowe ustawione przed przednim skrajem i w g bi naszej obrony parali owa y manewr i sta y si niedost pn barier dla czo gów nieprzyjaciela" 9. Równie skuteczn jak pola minowe barier na drodze natarcia czo gów hitlerowskich stanowi a artyleria przeciwpancerna. Pola minowe by y jej sprzymierze cem. Kierowane na odcinki zagro enia pu ki i brygady artylerii przeciwpancernej dziesi tkowa y nacieraj ce czo gi niemieckie, tym bardziej gdy zosta y unieruchomione przed polami minowymi i naturalnymi przeszkodami. Dlatego doskona e, jak na owe czasy, ci kie czo gi niemieckie nie mog y w pe ni wykorzysta swych walorów taktyczno-technicznych. Pod koniec pierwszego dnia operacji obronnej tempo niemieckiego natarcia gwa townie zmala o. Marsz. uków nie by jednak zadowolony z sytuacji, jaka wytworzy a si w pasie obrony 13 armii. „Obserwuj c przebieg walki, przes uchuj c je ców, doszed em do wniosku, e zarówno Front Centralny, jak i Front Woroneski zbyt wcze nie rozpocz y kontrprzygotowania. nierze niemieccy jeszcze spali w okopach, schronach i w wozach, a jednostki czo gów by y ukryte w rejonach wyczekiwania. By oby lepiej rozpocz je nieco pó niej, mniej wi cej pó godziny przed natarciem nieprzyjaciela" 10. Gen. Rokossowski na podstawie informacji nap ywaj -

9 10

Ko tunów, Solo w io w, ukow, op. cit., s. 482

op. cit., s. 126 .

63 cych do sztabu Frontu wnioskowa , e dowództwo niemieckie 5 lipca nie wprowadzi o jeszcze do bitwy wszystkich si zgrupowania uderzeniowego. Oczekiwa nowych pot nych ataków. W celu za egnania niebezpiecze stwa i odzyskania utraconego terenu dowódca Frontu zdecydowa wykona rano 6 lipca przeciwuderzenie przeciwko g ównemu zgrupowaniu uderzeniowemu nieprzyjaciela. W akcji tej mia y wzi udzia : drugi rzut 13 armii — 17 i 18 korpusy piechoty genera ów Bondariewa i Afonina, 2 armia pancerna gen. A. Rodina, 19 samodzielny korpus pancerny gen. Wasiljewa z odwodu Frontu, podporz dkowany czasowo dowódcy 2 armii pancernej, oraz jednostki lewego skrzyd a 48 armii i jednostki prawego skrzyd a 70 armii (18 korpus piechoty ze wzgl du na spó nione zaj cie postawy wyj ciowej nie wzi udzia u w przeciwuderzeniu). Zgrupowanie to mia y wspiera : 4 korpus artylerii gen. Ignatowa, 21 samodzielna brygada mo dzierzy, 37 i 65 pu ki wyrzutni rakietowych (M-13) oraz 1441 i 1541 pu ki dzia pancernych z 13 armii, a ponadto 1 dywizja artylerii gw., 92 pu k mo dzierzy gw. z 70 armii i 68 samodzielna brygada artylerii armat z odwodu Frontu. Ponadto, w zabezpieczeniu przeciwuderzenia uczestniczy a artyleria zwi zków piechoty 11. Natarcie wojsk l dowych mia y wspiera g ówne si y 16 armii lotniczej. Opracowany przez sztab Frontu Centralnego przy wspó udziale dowództwa 13 armii plan przewidywa wykonanie przeciwuderzenia z rubie y: Mamoszyno, Orlan-ka, Prilepy, Bitiur, Kaszara, w kierunku na Koszylewo. Nale y nadmieni , i decyzja ta by a skonkretyzowaniem planu dzia wojsk Frontu powsta ego w okresie przygotowawczym do operacji. Na g ównym kierunku uderzenia mia dzia 17 kor-

11

K o t u n ó w , S o o w i o w , op. cit., s. 136.

64 pus piechoty (6, 70 i 75 DP gw.), wzmocniony 2 brygad artylerii przeciwpancernej, 237 pu kiem czo gów oraz 154 i 1441 pu kami artylerii pancernej. Ponadto dowódca 13 armii do wykonania tego zadania wyznaczy 148 dywizj piechoty gen. Miszczenki, 81 dywizj piechoty gen. Barinowa z 15 korpusu piechoty oraz 15 i 74 dywizje piechoty z 29 korpusu piechoty 12. Dowódca Frontu wzmocni jednostki 13 armii na zagro onym kierunku cz ci si z 60 armii gen. Iwana Czerniachowskiego, do tego czasu nie atakowanej. Jednostki pancerne zamierzano wykorzysta nast puj co: 2 armia pancerna swoim 3 korpusem mia a zajmowa obron na rubie y Gorodiszcze, na po udnie od Prilepy (po obu stronach szosy i linii kolejowej biegn cych z Or a do Kurska), a 16 korpusem i 11 brygad pancern razem z 17 korpusem piechoty wykonywa przeciwuderzenie na Butyrki, Gni usze. Natomiast 19 korpus pancerny mia uderza w kierunku Soborowka, Podola . Si y i rodki by y wystarczaj ce do uzyskania sukcesu, jednak e w krótk lipcow noc nie zdo y si one przemie ci w wyznaczonym czasie; w rezultacie wiele jednostek piechoty, artylerii i pancernych nie zdo o zaj wyznaczonych rubie y i rejonów. Przeciwuderzenie rozpocz o si 6 lipca o godz. 4.00. Po 10minutowej silnej nawale ogniowej artylerii do natarcia ruszy y wojska 17 korpusu piechoty gw. oraz 16 korpusu pancernego. W tym samym czasie nadlecia o lotnictwo 16 armii (6 MKL, 2 DLSz gw., 299 DLSz) i zmasowanymi uderzeniami niszczy o przeciwnika w rejonie Polan, Stiep, Bobrik, Butyrki, Szerokoje Bo oto. Wojska niemieckie w tych rejonach by y tak e bombardowane w nocy z 5 na 6 lipca przez jednostki lotnictwa dalekiego zasi gu. Wkrótce nad polem walki pojawi y si równie niemieckie samoloty my liwskie, które nawi za-

12

Bitwa pod Kurskiem... s. 52. 15 i 81 DP by y w bezpo redniej styczno ci z nieprzyjacielem. W dotychczasowych walkach ponios y du e straty.

65 y walk powietrzn z radzieckim lotnictwem my liwskim. Wojska radzieckie po dwugodzinnej walce ze stawiaj cym silny opór nieprzyjacielem przesun y si do przodu zaledwie 1,5—2 km i wysz y na rubie Ponyri, Dru owiecki, Bobrik. Do przeciwuderzaj cych wojsk do czy y wtedy 15 i 81 dywizje piechoty, ale i Niemcy wzmocnili swe si y, wprowadzaj c do walki now 292 dywizj piechoty zmotoryzowanej, wzmocnion czo gami. Natarcie wojsk radzieckich zosta o zatrzymane. W czasie tych walk szczególnie du e straty ponios a 107 brygada pancerna 16 korpusu pancernego, która na podej ciach do Butyrek dosta a si pod niespodziewany ogie okopanych czo gów przeciwnika. W ci gu krótkiego czasu straci a a 46 czo gów; jedynie czterem uda o si wTyj ca o. Dowódca korpusu gen. Grigoriew obserwuj c przebieg walki, w celu zapobie enia dalszym stratom, rozkaza swojej drugiej (164) brygadzie odej na pozycj wyj ciow . Fakt ten by jedn z przyczyn zatrzymania natarcia 17 korpusu piechoty. Równie prawoskrzyd owe zwi zki piechoty 13 armii (148 i 74 DP), walcz ce o Trosn , po udniowy skraj Sog asnego i Siemionowk , nie odnios y sukcesu; podobnie te 19 korpus pancerny, który przeszed do przeciwuderzenia dopiero o godz. 17. Gdy zatrzyma y si jednostki radzieckie, do ponownego natarcia ruszy nieprzyjaciel, rzucaj c przeciwko 13 armii (oprócz jednostek piechoty) oko o 250 czo gów. W tej sytuacji gen. Puchów postanowi wzmocni 17 korpus piechoty gw. 1 dywizj artylerii gw. pik. Godina, 378 pu kiem artylerii przeciwpancernej oraz 237 pu kiem czo gów. Jednocze nie rozkaza wojskom przej w ca ym pasie do obrony. Na kierunku olchowackim, na niedu ym obszarze, rozgorza a zaci ta walka. S ce przes oni y tumany kurzu i dymu, przecinane yskami ognia armatniego. Docho-

5 — Kursk 1943

66 dzi o do walki wr cz. O piechurów, artylerzystów, pan-cerniaków, saperów, jak o mur, rozbija y si kolejne ataki przeciwnika, który poniós du e straty w sile ywej i czo gach. nierze 203 pu ku piechoty mjr. W. Konowalenki (70 DP) odparli a sze ataków. Lotnictwo obu stron prowadzi o w tym samym czasie walki powietrzne i atakowa o cele naziemne. Lotnictwo niemieckie wykona o na ugrupowanie wojsk Frontu Centralnego 1162 samolotoloty, radzieckie za lotnictwo my liwskie 408 samolotolotów i zniszczy o w walkach powietrznych ponad 100 maszyn przeciwnika, a bombowce i szturmowcc 840 samolotolotów; zniszczy y i uszkodzi y wiele czo gów, samochodów i zada y Niemcom znaczne straty w sile ywej. Przeciwuderzenie wojsk Frontu Centralnego oraz ich uporczywa obrona powa nie zahamowa y natarcie wojsk niemieckich na kierunku Olchowatki, tj. na g ównym kierunku uderzenia. Zmusi o to dowództwo niemieckie do przesuni cia kierunku uderzenia bardziej na wschód, w kierunku na Ponyri, oraz zrezygnowania z kontynuowania natarcia na pomocniczych kierunkach. Zmieniaj c kierunek natarcia dowództwo niemieckie zmierza o do opanowania w a oporu Ponyri, co otworzy oby drog na Kursk oraz na skrzyd o i ty y ównych si Frontu Centralnego. W obawie przed przeciwuderzeniami wojsk radzieckich dowództwo hitlerowskie wprowadzi o do bitwy swój odwód operacyjny (12 DPanc i 10 DZmech). 7 i 8 lipca trwa y nieust pliwe walki o drugi pas obrony. Wojska hitlerowskie, mimo przeniesienia g ównego uderzenia na Ponyri, nie rezygnowa y z natarcia na kierunku Olchowatki. Ewentualno nieprzyjacielskiego dzia ania na kierunku Ponyri dowództwo radzieckie przewidzia o jeszcze w okresie przygotowawczym do operacji i rejon ten znakomicie przygotowano do obrony. W ze obrony w tym

67 rejonie mia du e znaczenie taktyczno-operacyjne, umo liwia bowiem wykonanie skrzyd owych uderze na zgrupowania przeciwnika nacieraj cego na Ma oarchangielsk i Olchowatk . Gen. Rokossowski i dowódca 13 armii gen. Puchów w por wzmocnili jego obron , przerzucaj c z odwodu Frontu w rejon stacji Ponyri 11 brygad mo dzierzy i 46 brygad artylerii lekkiej oraz ze sk adu 48 armii pu k artylerii przeciwpancernej. Do tego samego rejonu dowódca 13 armii skierowa 13 brygad artylerii przeciwpancernej i dwa oddzia y zaporowe. Na wprost Ponyri broni a si 307 dywizja piechoty gen. Jenszyna 29 korpusu piechoty, która obsadzi a 9-kilome-trowy odcinek drugiego pasa obrony. Mia a ona nie dopu ci do prze amania przez nieprzyjaciela obrony na tym odcinku i opanowania Ponyri, jednocze nie winna by gotowa do wykonania kontrataku w kierunku na Ma oarchangielsk, Saborowka. Dywizja by a ugrupowana w dwa rzuty (w pierwszym rzucie 1019 i 1021 pp, w drugim — 1023 pp), w odwodzie mia a batalion szkolny oraz kompani fizylierów i kompani rusznic przeciwpancernych. Dowódca dywizji dysponowa tak e artyleryjskim odwodem przeciwpancernym w sile baterii artylerii oraz oddzia em zaporowym w sile batalionu saperów z odpowiednim zapasem min przeciwczo gowych. Dywizja by a wzmocniona 27 pu kiem czo gów gw., 86 ci brygad artylerii haubic i 22 brygad mo dzierzy gw. W rejonie st. Ponyri by usytuowany artyleryjski odwód przeciwpancerny dowódcy armii, co znacznie wzmacnia o obron 307 dywizji piechoty. Natarcie niemieckie na Ponyri rozpocz o si rano 7 lipca. Poprzedzone siln nawa ogniow artylerii i uderzeniami lotnictwa, ruszy y czo gi ci kie ( rednie i lekkie, zamaskowane, pozosta y na stanowiskach), po zbli eniu si do przedniego skraju obrony radzieckiej na odleg strza u bezwzgl dnego (oko o 1000 m), otworzy y zma-

68 sowany ogie na pozycje radzieckie. Wkrótce do ataku ruszy y czo gi rednie i lekkie, a za nimi poderwa a si piechota. Dowództwo hitlerowskie, stosuj c taki sposób ataku, liczy o, e uda mu si z marszu prze ama obron radzieck . Hitlerowcy pi ciokrotnie przechodzili do ataku, ale za ka dym razem byli przez oddzia y 307 dywizji piechoty zmuszani do wycofania si na podstawy wyj ciowe. Do godz. 10 opanowali wprawdzie pó nocno-zachodni skraj Ponyri, lecz kontratak odwodów dywizji wyrzuci ich stamt d. Nie pomog o Niemcom skierowanie przeciw radzieckim obro com 18 dywizji pancernej oraz 86, 292 i 78 dywizji piechoty. Mimo zdecydowanej przewagi liczebnej nie zdo ali oni w ci gu ca ego dnia walki z ama oporu radzieckiej dywizji i dopiero o godz. 19 uda o im si opanowa pó nocn cz Ponyri. Jednak e ju rano 8 lipca oddzia y 307 dywizji piechoty, po przegrupowaniu si , przesz y do kontrataku i we wspó dzia aniu z s siednimi dywizjami 18 korpusu piechoty gw. oraz oddzia ami 3 korpusu pancernego (2 APanc) odtworzy y po enie z poprzedniego? dnia. Kontrataki 307 dywizji piechoty wspiera o ogniem du e zgrupowanie artylerii, na przyk ad rano 7 lipca 381 dzia i mo dzierzy ( rednio 42 lufy na 1 km frontu). Wa z kolei rol w odpieraniu ataków niemieckich na w ze oporu w Ponyri odegra y zapory in ynieryjne powi zane z systemem ognia artylerii przeciwpancernej. Na podej ciach do miejscowo ci przeciwnik na polach minowych straci 20 czo gów. Walki 307 dywizji by y tylko jednym z licznych fragmentów dwudniowych zmaga na kierunku Ponyri. Na tym stosunkowo skim odcinku frontu naciera o kilka dywizji nieprzyjaciela. Bez przerwy na okopy obro ców spada y tysi ce pocisków artyleryjskich i bomb lotniczych oraz setki tysi cy pocisków z innej broni. Niemieckie ko-

69 losy pancerne (,,tygrysy") bez przerwy atakowa y, ale dziesi tkowane by y przez artyleri polow obro ców. Rol przeciwpancerniaków w tych walkach podkre li gen. Rokossowski: „... To oni, artylerzy ci, przekszta cili zachwalane »tygrysy« i »ferdynandy« w bezkszta tne bry y poskr canego i osmalonego elaza" 13. Jeden z nich, celowniczy dzia a 2 dywizjonu 159 pu ku artylerii gw. sier . gw. Fomin ogniem na wprost zniszczy pi czo gów rednich i dwa „tygrysy". Ci ko ranny, pozosta w szyku. Za ten bohaterski czyn nadano mu tytu Bohatera Zwi zku Radzieckiego. Przyk ady takie mo na mno — ws awili si m. in.: dzia onowy 2 baterii 540 pu ku artylerii lekkiej starszyna Siedow, dowódca plutonu ogniowego 5 baterii tego samego pu ku m . lejtn. Skrylew, cekaemista 3 batalionu 1019 pu ku piechoty sier . Studiennikow, dowódca baterii 449 pu ku artylerii (2 BAPpanc). Czo gi niemieckie by y tak e skutecznie niszczone przez radzieckie szturmowce, które tylko 7 lipca wykona y 120 lotów bojowych. Na innych odcinkach obrony 13 armi atakowa y m. in. 9 i 20 dywizja pancerna i 6 dywizja piechoty; zgrupowanie czo gów liczy o oko o 300 wozów bojowych i by o wsparte piechot i artyleri . ówne ostrze ataku by o skierowane na Kaszar , Olchowatk . Dowództwo hitlerowskie bowiem d o do rozci cia radzieckich wojsk walcz cych w rejonie Ponyri i na kierunku Olchowatki. Jednak e dowódca 13 armii, przewiduj c takie dzia anie przeciwnika, skierowa saperów do zaminowania kierunków spodziewanego natarcia. Przerzuci tak e z prawego skrzyd a armii 43 i 58 pu ki czo gów, które zaj y stanowiska ogniowe w ugrupowaniu 6 i 175 dywizji piechoty. Nieprzyjaciel ruszy do natarcia o godz. 12.00, wspierany przez oko o 50—70 samolotów. Tempo tego natarcia, wobec nieust pliwej obrony radzieckiej, by o powol-

13

Rokossowski,

nierski obowi zek..., s. 260.

70 ne. Niemcy stracili wielu zabitych i rannych, na polu bitwy stercza y dziesi tki wraków niemieckich czo gów, unicestwionych celnym ogniem okopanych i dobrze zamaskowanych radzieckich dzia przeciwpancernych i czo gów. Pod wieczór obiektem zaci tej walki sta o si wzg. 257,0 (na wschód od Kaszary). Walczyli tam nierze 241 pu ku piechoty gw. (75 DP gw.) oraz artylerzy ci 449 pu ku 2 brygady artylerii przeciwpancernej. 7 lipca by dniem krytycznym dla Niemców. Wyra nie tracili inicjatyw , ale dysponuj c jeszcze znacznymi si ami, podci gn li z odwodu 4 dywizj pancern , a w nocy z 7 na 8 lipca dokonali znacznego przegrupowania si . Dowódca 13 armii gen. Puchów by wiadom, i przeciwnik nie zrezygnuje z dalszych ataków. On tak e przegrupowa si y. 3 dywizj powietrznodesantow gw. p k. Koniewa ze sk adu 18 korpusu piechoty gw. wprowadzi do pierwszego rzutu. Na kierunek olchowacki przerzuci spod Ma oarchangielska 1 dywizj artylerii przeciwpancernej gen. Dziwina oraz 12 dywizj artylerii przeciwlotniczej. Równie dowódca Frontu Centralnego pomóg 13 armii, kieruj c na zagro ony kierunek 9 korpus pancerny gen. Siemiona Bogdanowa. Rankiem 8 lipca oko o 300 niemieckich czo gów, wspó dzia aj cych z piechot i wspieranych artyleri i lotnictwem, zaatakowa o obron 13 i 70 armii. Szczególnie nasilone walki mia y miejsce znowu na odcinku 17 korpusu piechoty gw., gdzie bój si toczy o wzg. 257,0. Wzgórze to znajdowa o si na styku 13 i 70 armii i stanowi o g ó ny w ze obrony, zamykaj cy drog na Kursk. Dochodzi o tam do walki wr cz i pojedynków czo gowych. Oddzia om niemieckim uda o si w ama w ugrupowanie bojowe 132 dywizji piechoty gen. Szkrylewa, 175 dywizji p k. Borysowa i 140 dywizji piechoty gen. Kisielewa. Ale gen. Puchów natychmiast skierowa tam 3 bry-

71 gad artylerii przeciwpancernej p k. Rukosujewa, która z marszu zaj a stanowiska ogniowe. Artylerzy ci radzieccy celnym ogniem zniszczyli tak wiele czo gów, e dowództwo niemieckie zdecydowa o zaprzesta natarcia na tym kierunku. 8 lipca pomy lnie odparto niemieckie ataki, tak e w pasie 70 i 48 armii. W tym dniu toczy y si równie walki w powietrzu. Radzieckie my liwce podejmowa y walk z lotnictwem nieprzyjaciela nad terenem przez niego zaj tym. Szturmowce za w dalszym ci gu polowa y na czo gi przeciwnika, atakowa y jego baterie artylerii i zgrupowania piechoty. Aktywno lotnictwa niemieckiego wyra nie ab a. Panowanie w powietrzu zdoby o lotnictwo radzieckie. Dowództwo niemieckiej Grupy Armii ,, rodek" do 9 lipca wyczerpa o prawie wszystkie odwody. W odwodzie 9 armii polowej pozostawa a tylko 10 dywizja zmotoryzowana, a dowództwa grupy armii — 12 dywizja pancerna i 36 dywizja piechoty. Mimo du ych strat dowództwo niemieckie przegrupowywa o swoje wojska i montowa o nowe natarcie na kierunku Fatie , na styku 13 i 70 armii. Dla jego spot gowania Hitler rozkaza przekaza Grupie Armii ,, rodek" prawie 30% lotnictwa z Grupy Armii ,,Po udnie". Podj ta 10 lipca próba przebicia si na Kursk i tym razem Niemcom si nie powiod a. W tym i nast pnym dniu wszystkie ich ataki zosta y odparte przez oddzia y radzieckie. 12 lipca dowództwo Grupy Armii ,, rodek" jeszcze raz wznowi o natarcie. Jednak e zapocz tkowana wtedy na kierunku or owskim kontrofensywa wojsk Frontu Bria skiego i lewoskrzyd owych zwi zków Frontu Zachodniego przekre li a próby hitlerowców. Dowództwo niemieckie musia o wyda 9 armii rozkaz przej cia do obrony. Tak wi c wojska Frontu Centralnego uniemo liwi y

72 Niemcom prowadzenie dzia zaczepnych na kierunku or owskokurskim i zada y ich doborowym dywizjom du e straty w ludziach i sprz cie. 12 lipca gen. Rokossowski meldowa Kwaterze G ównej Naczelnego Dowództwa: „Wojska Frontu Centralnego, powitawszy nieprzyjaciela mierciono zas on roz arzonego metalu, dzia aj c z i cie rosyjsk wytrwa ci i uporczywo ci , w nieustannych miodniowych zaci tych walkach wykrwawi y wroga i zatrzyma y jego napór. Pierwszy etap bitwy zosta zako czony" 14. Trzy dni pó niej, 15 lipca, ruszy y do natarcia zwi zki Frontu Centralnego i w zaci tych trzydniowych walkach odzyska y prawie ca kowicie utracony teren. NA PO UDNIOWYM ODCINKU UKU KURSKIEGO, BITWA PANCERNA POD PROCHOROWK

Do Kurska od pó nocy usi owa a podej 9 armia polowa niemiecka, od po udnia na pozycje obronne Frontu Woroneskiego uderzy y 4 armia pancerna gen. Hotha i grupa operacyjna „Kempf". Prowadzi y one dzia ania na dwóch kierunkach: Czerkaskoje, Oboja oraz Bieriezow, Korocza. Pocz tek natarcia niemieckiego na kierunku bie gorodzko-kurskim mia inny charakter ani eli na or owsko-kurskim. Rozpocz o si ono po po udniu 4 lipca dzia aniami wzmocnionych oddzia ów czo owych, które mia y zadanie zniszczenia ubezpiecze bojowych 6 armii gw. gen. Iwana Czystiakowa i nawi zania styczno ci z przednim skrajem ównego pasa obrony wojsk radzieckich. Szczególnie mocno zosta zaatakowany 22 korpus piechoty gw. (71, 67 i 52 DP gw.) gen. Ilbia skiego. Przeciwnik nie zdo zrealizowa tego zadania, jedynie w rejonie stacji kolejowej Giercowka, Butowo i wzg. 230,8 uda o 14

Za: Historia drugiej -wojny wiatowej..., t. VII, s. 200.

74 mu się podejść do przedniego skraju głównego pasa obrony. W pasie obrony 7 armii gw. gen. Szumiłowa nieprzyjaciel dokonywał rozpoznania walką nieduŜymi grupami, a na niektórych odcinkach usiłował przeprawić je na wschodni brzeg Siewierskiego Dońca. I w tym rejonie nie uzyskał wyraźnego sukcesu. Podjęte przez przeciwnika rozpoznanie walką i próby zepchnięcia radzieckich ubezpieczeń bojowych sygnalizowały dowództwu Frontu Woroneskiego, iŜ nadszedł odpowiedni moment przeprowadzenia kontrprzygotowania artyleryjskiego. Wykonano je 4 lipca o godz. 22 i w następnym dniu o godz. 3.00. Natarcie głównych sił niemieckich na kierunku obojańskim i koroczańskim rozpoczęło się rano 5 lipca, po artyleryjskim i lotniczym przygotowaniu ataku. Zacięte walki rozgorzały o punkty oporu w rejonie Czerkaskoje i Bieriezow, bronionych przez 67 i 52 dywizje gw. (płk. Baksowa i płk. Niekrasowa). W walkach o Butowo wyróŜnił się kpt. gw. CzepiŜko — organizator partyjny batalionu 199 pułku piechoty (67 DP gw.). Gdy Niemcy włamali się w rejon obrony tego batalionu i wyszli na tyły 3 kompanii piechoty, kpt. CzepiŜko stanął na czele grupy tej kompanii i poprowadził ją do kontrataku. Przeciwnika odparto i zlikwidowano niebezpieczeństwo okrąŜenia kompanii 15. Przykładów męstwa jest wiele. I tak 196 pułk 67 dywizji piechoty gw., okrąŜony po południu 5 lipca przez Niemców w rejonie Czerkaskoje, do wieczora stawiał zdecydowany opór, wiąŜąc znaczne siły wroga i dopiero w nocy, zgodnie z rokazem dowódcy dywizji, przebił się przez pierścień okrąŜenia. W pasie 52 dywizji piechoty gw. gen. Niekrasowa natarcie wojsk niemieckich rozpoczęło się po silnym 30-mi-nutowym przygotowaniu artyleryjskim i zmasowanym

15

Bitwa pod Kurskiem..., s. 56.

75 uderzeniu lotnictwa na obiekty obrony radzieckiej. Pierwsze uderzenie wyszło na ubezpieczenie bojowe, wspierane przez artylerię i moździerze. Przez kilka godzin uniemoŜliwiały one nieprzyjacielowi zajęcie dogodnej rubieŜy do rozwinięcia sił głównych i atakowania przedniego skraju obrony radzieckiej. Do godz. 9 Niemcy zbliŜyli się do przedniego skraju obrony i zaatakowali pozycje 151 i 155 pułków piechoty gw. siłą około 200 czołgów i dział szturmowych. Gen. Niekrasow, przewidując rozwój wydarzeń, zawczasu przerzucił na ten odcinek 1108 pułk artylerii przeciwpancernej ppłk. Kostienki, który zajął stanowiska ogniowe wspólnie z 538 pułkiem artylerii przeciwpancernej. Na wąskim, 8-kilometrowym odcinku rozgorzały zacięte walki, które trwały kilka godzin. Wszystkie środki rozmieszczone na przednim skraju oraz działa i moździerze z zakrytych stanowisk ogniowych zwalczały czołgi i piechotę przeciwnika. Od ognia artylerii przeciwpancernej i od miotaczy ognia oraz na polach minowych Niemcy stracili kilkanaście „tygrysów" i dział szturmowych, ale zniszczyli 32 działa radzieckie. Za cenę duŜych strat nieprzyjaciel włamał się w pas obrony dywizji. Około 60 czołgów podeszło do wzg. 217,8 i skierowało się w kierunku Bokowki. Widząc groźbę przełamania obrony dowódca dywizji rozwinął artyleryjski odwód przeciwpancerny na rubieŜy przygotowanej w odległości 400 m na południe od wzg. 215,4. Odwód ogniem swoich dział zniszczył bądź uszkodził około 30 czołgów niemieckich, ale sam poniósł znaczne straty od uderzeń nieprzyjacielskiego lotnictwa i musiał odejść na następną rubieŜ ogniową. W tej sytuacji dowódca armii wzmocnił 52 dywizję piechoty gw. 28 brygadą artylerii przeciwpancernej. Dowództwo niemieckie przegrupowało siły, po czym wykonało uderzenie wzdłuŜ rz. Worskła. By uniemoŜliwić nieprzyjacielowi rozszerzenie wyłomu w stronę skrzydeł,

76 dwa pułki 52 dywizji piechoty gw. zajęły obronę na zachodnim brzegu Worskły, na odcinku Łog Łapin, Worskła, Sołoniec, wzmacniając w ten sposób skrzydło dywizji na odcinku przełamania, i ogniem na skrzydło i tyły zadały nieprzyjacielowi znaczne straty. Natomiast 155 pułk piechoty gw. w walkach wycofał się na rubieŜ Kamieński, Gonki. Zgodnie z zadaniem niedopuszczenia do rozszerzenia przez Niemców wyłomu w kierunku północno-wschodnim odparł wszystkie ich ataki wykonane w kierunku Kamieński i Gonki16. Następnego dnia oddziały 52 dywizji wzbraniały przeciwnikowi sforsowanie Worskły. Dopiero gdy wycofała się 67 dywizja piechoty, działająca na prawo, 52 dywizję przesunięto do drugiego rzutu, wprowadzając na jej miejsce 51 dywizję piechoty gw. gen. Towartkiładze. Jednocześnie toczyły się zacięte walki w pasie 71 dywizji piechoty gw.; Niemcy wprowadzali do walki wciąŜ nowe siły, zwłaszcza pancerne. Ich lotnictwo wspierało swoje oddziały i atakowało obiekty obrony radzieckiej połoŜone w głębi. Ale dowódca armii gen. Czystiakow szybko reagował na przebieg walki. Na przykład, kiedy na styku 71 i 67 dywizji piechoty gw. zarysowało się niebezpieczeństwo rozerwania frontu przez świeŜo wprowadzone do walki jednostki 3 dywizji pancernej nieprzyjaciela, gen. Czystiakow natychmiast przegrupował do rejonu Czerkaskoje 27 brygadę artylerii przeciwpancernej i podporządkował ją dowódcy 71 dywizji piechoty gw. Do tego rejonu skierowano takŜe siedem pułków artylerii przeciwpancernej z odwodu Naczelnego Dowództwa. NaleŜy podkreślić, Ŝe na kierunku obojańskim Niemcy mieli ogromną przewagę liczbową czołgów. Nacierający tam 48 korpus pancerny w połoŜeniu wyjściowym liczył 520 czołgów i dział szturmowych (226 czołgów lekkich i średnich, 214 czołgów cięŜkich, 58 dział szturmowych

l6

Taktyka w przykładach bojowych. Dywizja (tłum. z ros.), Warszawa 1979, s. 467.

77 i 22 człogi-miotacze ognia). Mimo tak znacznych sił pancernych, Niemcy zdołali 5 lipca przełamać obronę 6 armii gw. tylko na dwóch wąskich odcinkach obrony i na głębokość 6—8 km. Sukces ten okupili znacznymi stratami, wynoszącymi około 10 tys. Ŝołnierzy zabitych i rannych, zniszczonych około 200 czołgów i 180 samolotów. Nie mniej zacięta walka toczyła się przed frontem 7 armii gw. 5 lipca nieprzyjaciel za cenę duŜych strat sforsował Doniec i opanował na wschodnim brzegu przyczółek szerokości około 10 km i głębokości 3—4 km. Tego dnia duŜymi siłami działało lotnictwo obu stron. Luftwaffe wykonała na obiekty obrony i ugrupowanie wojsk radzieckich 1958 samolotolotów (w tej liczbie około 1600 samolotolotów bombowcami). Radziecka 17 armia lotnicza w walkach powietrznych zestrzeliła 173 samoloty przeciwnika. W efekcie zaś wspólnych działań wojsk lądowych i lotnictwa zniszczono i uszkodzono około 200 czołgów, 70 samochodów z wojskiem 17. Bitwę pod Kurskiem w pierwszym dniu natarcia 4 armii pancernej i grupy operacyjnej „Kempf" opisał następująco jeden z niemieckich generałów: ,,W nocy [z 4 na 5 lipca — przyp. A.K.] podeszły do przedniego skraju obrony radzieckiej czołgi i dywizja zmechanizowana »Grossdeutschland«, która otrzymała zadanie rozpocząć rano natarcie na odcinku pomiędzy Syreewo a Łuchanino. Na prawo i na lewo od niej miały nacierać 11 i 3 dywizja pancerna. Jak na złość, padający w nocy bardzo silny deszcz sprawił, iŜ teren po obu stronach strumyka pomiędzy Syreewo a Zawidowkoj został zamieniony w jedno wielkie błoto. To znacznie utrudniło opanowanie rubieŜy obronnej połoŜonej na północnym brzegu strumyka. W drugim dniu natarcia napotkaliśmy zdecydowany opór. Mimo duŜego wysiłku naszych wojsk, nie udało się im posunąć do przodu. Przed dywizją »Grossdeutschland«

17

T i m o c h o w i c z , op. cit., s. 32—33.

78 znajdował się rozmokły, błotnisty teren, na jej gęste szyki artyleria rosyjska prowadziła silny ogień. Saperzy nie byli w stanie zabezpieczyć odpowiednich przepraw, w rezultacie tego wiele-naszych czołgów stało się ofiarami radzieckiego lotnictwa. W toku tej walki lotnicy radzieccy, nie zwaŜając na przewagę lotnictwa niemieckiego, wykazywali wyjątkową brawurę. W rejonie zajętym przez wojska niemieckie w pierwszy dzień walki nie wiadomo skąd pojawili się Rosjanie. Wobec tego dywizja »Grossdeutschland« swoimi oddziałami rozpoznawczymi była zmuszona prowadzić z nimi walkę. TakŜe w nocy z 5 na 6 lipca nie mogliśmy przekroczyć zabłoconego odcinka terenu i strumyka. Na lewym skrzydle wszystkie próby 3 dywizji pancernej opanowania Zawidowkoj nie dały Ŝadnych rezultatów. TakŜe ataki dywizji »Grossdeutschland« w celu opanowania Aleksiejewki i Łuchanino nie powiodły się. Wojska nasze musiały pokonywać pola minowe. Działanie broniących się na całej długości frontu było wspierane przez czołgi, których stanowiska były usytuowane na wzniesieniach terenowych. Nasze oddziały ponosiły znaczne straty, a 3 dywizja pancerna była zmuszona odpierać kontrataki przeciwnika. Nie bacząc na częste zmasowane uderzenia na pozycje rosyjskiej artylerii przez nasze lotnictwo, jej ogień nie słabł"l8. A przecieŜ doświadczony hitlerowski generał nie był skory do podkreślania walorów Ŝołnierza radzieckiego. Nie mógł on jednak ukryć bohaterstwa Ŝołnierzy radzieckich i umiejętności prowadzenia przez nich obrony. Nie mógł teŜ zataić cięgów, jakie otrzymywały niemieckie dywizje pancerne z rąk artylerzystów i lotników radzieckich. W końcu 5 lipca wykrystalizowały się kierunki głównych uderzeń wojsk niemieckich. W związku z tym dowódca Frontu Woroneskiego gen. Watutin wzmocnił obronę wojsk 1 armią pancerną gen. Katukowa oraz 5 i 2

18

F. M e l l e n t h i n , Tankowyje sraŜenije 1939—1945 gg. (tłum. z niem.), Moskwa

1957, s. 191—193.

79 korpusami pancernymi gw. (gen. A. Krawczenki i płk. Burdiejnego), które zajęły stanowiska ogniowe na drugim pasie obrony 6 armii gw. 1 armia pancerna miała za wszelką cenę osłaniać kierunek obojański. Ugrupowana w dwa rzuty, zajęła obronę na froncie od Miełowoje do Jakowlewa długości 30 km. W pierwszym rzucie operacyjnym armii zajął obronę 6 korpus pancerny gen. Hetmana oraz 3 korpus zmechanizowany gen. Kriwoszeina, w drugim rzucie — 31 korpus pancerny gen. Dmitrija Czernijenki. Drugi rzut armii był rozmieszczony w odległości 18 km od pierwszego. Armii podporządkowano 180 brygadę pancerną 38 armii. Pancerniacy po zajęciu wyznaczonych im rubieŜy przez całą noc z 5 na 6 lipca szykowali się do obrony. Przygotowywali zasadzki czołgowe, stanowiska ogniowe dla czołgów i ukrycia dla ludzi oraz starannie je maskowali. Wspomina o tym uczestnik bitwy kurskiej, dowódca 3 brygady zmechanizowanej ppłk Amazasp BabadŜanian: „Nasza brygada stanęła okrakiem na szosie Biełgorod— Kursk. Środek obrony znajdował się w rejonie wysokiego kurhanu, odległego 20 m od szosy. Na samym szczycie tego wzgórza stał zamaskowany czołg dowódcy brygady. Był to jednocześnie i punkt obserwacyjny, i stanowisko dowodzenia, i długotrwały punkt ogniowy; czołg zakopano po samą wieŜę: więc bronić się do ostatniego tchu! Tak właśnie bronili się radzieccy Ŝołnierze. Wielu spośród nich złoŜyło tu swoje głowy... Po wojnie mieszkańcy Biełgorodu wznieśli na naszym kurhanie pomnik poległym, na którym wyryto następujące słowa: Przechodniu! Gdziekolwiek jechałbyś lub szedł, Zatrzymaj tu swoje kroki, Mogiłom tym drogim ZłóŜ od serca pokłon głęboki" 19

19

A. B a b a d Ŝ a n i a n , Drogi zwycięstwa (tłum. z ros.), Warszawa 1974, s. 132.

80 5 korpus pancerny gw., zajmując obronę na drugim pasie, na froncie szerokości 12 km (od Łuczki do Pietro-wskij), zamknął kierunek na Prochorowkę, a 2 korpus pancerny gw., broniąc się w pasie szerokości 10 km (od SaŜnoje do Gostiszczewo), miał osłaniać północny i północno-wschodni kierunek. Oba korpusy podporządkowano dowódcy 6 armii gw. W celu wzmocnienia kierunku koroczańskiego dowódca Frontu przekazał do dyspozycji dowódcy 7 armii gw. 111 i 270 dywizję piechoty 69 armii gen. Kriuczenkina (z drugiego rzutu Frontu) oraz 94 i 92 dywizję piechoty 35 korpusu piechoty gen. Goriaczewa (z odwodu Frontu). 93 dywizję piechoty gw. z odwodu Frontu dowodzoną przez gen. Tichomirowa skierowano do rejonu Prochorowki. Zgodnie z decyzją dowódcy 6 armii gw. do walki została wprowadzona 27 brygada artylerii przeciwpancernej. RównieŜ dowódca 40 armii gen. Kiryłł Moskalenko wzmocnił lewe skrzydło dwoma pułkami artylerii przeciwpancernej (12 i 1689), dwiema brygadami pancernymi (8 i 192, ta ostatnia została skierowana z 38 armii i podporządkowana 40 armii), 59 pułkiem czołgów oraz 1461 pułkiem artylerii pancernej. Lotnictwu dowódca Frontu polecił niszczyć czołgi i siłę Ŝywą nieprzyjaciela, atakującego radzieckie wojska broniące drugiego pasa, oraz wzbraniać podejścia odwodom przeciwnika do rejonu włamania. Związki taktyczne lotnictwa dalekiego zasięgu i nocne bombowce (2 i 17 armii lotniczej) niszczyły wojska hitlerowskie w rejonach Burowo, Olchowatka i atakowały odwody podchodzące z Biełgorodu i Tomarowki. Główne wysiłki skupiono zatem na kierunku obojańskim i koroczańskim. Do pełnego jednak zrealizowania zamiaru dowództwa Frontu zabrakło czasu na przegrupowanie tak znacznych sił i zajęcie przez nie rubieŜy obrony. Noc lipcowa była bowiem zbyt krótka, a ruchy wojsk w dzień paraliŜowało lotnictwo przeciwnika.

81 DuŜa rola w realizacji zamiaru dowódcy Frontu przypadła wojskom inŜynieryjnym i oddziałom tyłowym. Te pierwsze powinny były uzupełniać i postawić nowe zapory inŜynieryjne w postaci pól minowych przeciwpiechotnych i przeciwczołgowych oraz zapewnić przemarsz wojsk (odwodów) na nowe pozycje. Oddziały tyłowe musiały dostarczyć tysiące ton amunicji, paliwa, zapewnić poŜywienie dziesiątkom tysięcy Ŝołnierzy, ewakuację rannych i chorych, a takŜe bieŜące naprawy czołgów, samochodów i uzbrojenia. W pozornej ciszy nocy bezpośrednio za linią frontu krzątały się dziesiątki tysięcy ludzi, krąŜyły setki pojazdów, aby na drugi dzień bojowe szyki wojsk były gotowe do walki. Na dalekim zapleczu frontu, na lotniskach równieŜ trwały gorączkowe przygotowania do następnego dnia walki. W nocy działali ponadto piloci z nocnego lotnictwa bombowego. Wojska łączności musiały zapewnić łączność, a sztaby wszystkich szczebli — odtworzyć zdezorganizowane dowodzenie. 6 lipca dowództwo Grupy Armii „Południe” licząc, Ŝe wojska radzieckie są osłabione walkami poprzedniego dnia, wprowadziło do bitwy dodatkowe siły (m. in. DPanc ,,Reich”) i postanowiło kontynuować główne uderzenie na Obojań. O godz. 11.30, po 90-minutowym przygotowaniu artyleryjskim, na lewe skrzydło 6 armii gw. ruszyło niemieckie zgrupowanie pancerne, liczące około 700 czołgów i dział szturmowych, wspierane przez duŜe siły lotnictwa. ,,... Na stepowych polach, na wzgórzach, wąwozach i jarach, w osiedlach — wszędzie rozgorzała zawzięta i niebywała w swoim rozmachu walka pancerna. Z obu stron starło się 1400 czołgów i ponad 2000 dział, a w powietrzu półtora tysiąca samolotów. ZadrŜała ziemia... Setki czołgów, dział, samolotów przeistaczały się w sterty stalowego złomu. Słońce jakby się mgłą zasnuło - jego tarcza ledwie przebijała się przez

6 — Kursk 1943

82 chmury dymu i kurzu powstałe od jednocześnie wybuchających pocisków i bomb... Pociski radzieckich armat przeciwpancernych trafiając w czołowe płyty tygrysów odbijały się rykoszetem i leciały ku niebu niczym zapalone świece. Mimo to zarówno tygrysy, jak i pantery szły na spotkanie z naszymi trzydziestkamiczwórkami ostroŜnie, jakby obawiając się, by nie dostać pocisku w bok" 20. Pierwsze próby przerwania obrony radzieckiej wskazywały, iŜ Niemcy dąŜą do „wyrąbania" korytarza na Jakowlewo i dalej na Obojań. Przez wykonanie dwóch zbieŜnych uderzeń na Pokrowkę dowództwo hitlerowskie zmierzało do okrąŜenia 67 i 52 dywizji piechoty gw. (6 A gw.). Jednocześnie, dla zapewnienia swobody działania swojemu zgrupowaniu (48 KPanc) w tym rejonie, spotęgowało uderzenie przeciwko 71 dywizji piechoty gw. płk. Siwakowa i 355 dywizji piechoty płk. Goworunienki. Do końca dnia Niemcy, ponosząc duŜe straty, przełamali na całej szerokości główny pas obrony 6 armii gw., a na odcinku Jakowlewo, Łuczki włamali się w drugi pas obrony. Tak więc na kierunku obojańskim w ciągu dwóch dni walk wtargnęli na głębokość 18 km. W pasie 6 armii gw. obie strony uŜyły szeroko do zwalczania czołgów samolotów szturmowych i bombowców nurkujących81. Wzięty do niewoli oficer niemiecki w toku przesłuchania zeznał: ,,6 lipca o godz. 5.00 w re-jonie Biełgorodu naszą grupę ok. 100 czołgów zaatakowały radzieckie szturmowce. Efekt ich działania przeszedł wszelkie oczekiwania. Podczas pierwszego ataku jedna grupa szturmowa uszkodziła i spaliła ok. 20 czołgów. Jednocześnie druga grupa szturmowców zaatakowała odpoczywający w samochodach batalion piechoty zmotoryzo-

20

TamŜe.

21

W bitwie pod Kurskiem Niemcy po raz pierwszy zastosowali taktyką zwalczania

czołgów radzieckich przy pomocy bombowców nurkujących, uzbrojonych w działka. Radzieckie samoloty szturmowe tego rodzaju taktyka stosowały wcześniej.

83 wanej. Na nasze głowy jak grad spadały małe bomby i pociski. Spalono 90 samochodów, a 120 Ŝołnierzy zabito. W ciągu całego okresu wojny na froncie wschodnim nie widziałem tak efektywnie działającego lotnictwa radzieckiego" 22. W dzienniku działań bojowych jednego z niemieckich lotniczych oddziałów rozpoznawczych zanotowano: ,,Z zachwytem obserwowaliśmy działanie bombowców nurkujących, które nieprzerwanie atakowały rosyjskie czołgi. Jedna za drugą eskadra bombowców nurkujących nadlatywała i zrzucała swój śmiercionośny ładunek na rosyjskie maszyny. Oślepiające błyski wskazywały, Ŝe jeszcze jeden czołg przeciwnika jest »gotów«. To powtarzało się wciąŜ od nowa"23. W literaturze tego okresu znajdujemy takŜe informacje o wzrastającej roli przeciwczołgowych zapór inŜynieryjnych. Doświadczenia operacji ,,Cytadela" wyraźnie wskazywały, iŜ sama artyleria przeciwpancerna nie była w stanie skutecznie przeciwstawić się masowemu atakowi czołgów cięŜkich. Dopiero połączone działania artylerii przeciwpancernej, saperskich oddziałów zaporowych, czołgów i lotnictwa szturmowego (bombowców nurkujących) dawany poŜądane efekty. Ponadto niemieckie czołgi napotykały przeciwpancerne pola minowe, za którymi stały radzieckie działa przeciwpancerne, raŜące celnym ogniem unieruchomione czołgi. W pasie obrony 7 armii gw. Niemcy tego dnia "włamali się na głębokość 6 km i podeszli do sowchozu Batrackaja Dacza. Wojska radzieckie wykorzystując zawczasu przygotowane tam i obsadzone pozycje obronne zatrzymały przeciwnika, a w wielu kontratakach zadały mu ogromne straty. Na przykład jednostki 25 korpusu piechoty gw. gen. Safialina zatrzymały natarcie niemieckiej 19 dywizji pancernej i 106 dywizji piechoty na północ od m. Krutoj

22

Kołtunów, S o ł o w i o w , o p . cit., s. 17 2 —17 3 .

13

M e l l e n t h i n , op. cit., s. 196.

84 Łog. W walce o tę miejscowość szczególnie wyróŜnił się 3 batalion piechoty (73 DP gw.) kpt. Bielgina. Przez kilka godzin odpierał on atak około 70 czołgów i około pułku piechoty. śołnierze radzieccy zastosowali następującą taktykę: przepuścili czołgi, a cały ogień ześrodkowali na piechocie, do czołgów zaś otworzyła ogień artyleria przeciwpancerna. Odparto 11 ataków nieprzyjaciela, którego straty w tym rejonie wyniosły 14 czołgów i około 600 Ŝołnierzy. 6 lipca Niemcy, za cenę duŜych strat, pogłębili na wschodnim brzegu Dońca przyczółek do 10—12 km i na odcinku szerokości 3 km podeszli do drugiego pasa. Było to rezultatem równieŜ tego, Ŝe dowództwu radzieckiemu nie udało się wykonać zaplanowanego na 5 lipca przeciwuderzenia. JednakŜe efekt dwudniowych walk wojsk niemieckich na kierunku obojańskim i koroczanskim był mniejszy od spodziewanego. W obliczu uporczywego oporu radzieckiego dowództwo hitlerowskie musiało uŜyć wszystkich swoich sił (pięć dywizji piechoty, osiem pancernych i jedna zmotoryzowana), mimo to w dalszym ciągu dysponowało znacznymi siłami, zdolnymi do prowadzenia natarcia. Wieczorem 6 lipca Naczelne Dowództwo radzieckie, oceniając sytuację operacyjną w pasie obrony Frontu Woroneskiego, a zwłaszcza w pasie 6 i 7 armii gw., wydało następujący rozkaz: „Wykorzystując zawczasu przygotowane rubieŜe obronne wyczerpać nieprzyjaciela i nie dopuścić do rozwijania przez niego natarcia do czasu rozpoczęcia aktywnych działań zaczepnych przez Front Zachodni, Briański i inne" 24. Zgodnie z tym rozkazem 5 armia pancerna gw. gen. Pawła Rotmistrowa miała przejść na zachodni brzeg rz. Oskoł do rejonu Korobkowo, Iwankowka w gotowości do działania na kierunku obojańskim. Wojska Frontu

24

Bitwa pod Kurskiem..., s. 58.

85 Woroneskiego na wniosek przedstawiciela Kwatery Głównej marsz. Wasilewskiego zostały wzmocnione 10 korpusem pancernym z 5 armii gw. gen. Aleksieja śadowa i 2 korpusem pancernym z Frontu Południowo-Zachodniego. 10 korpus skierowano do osłony kierunku prochorowskiego, a 2 — kierunku koroczańskiego. Na rzecz Frontu Woroneskiego miała działać 17 armia lotnicza skierowana z Frontu Południowo-Zachodniego. Intencją przedsięwzięć Naczelnego Dowództwa radzieckiego było maksymalne wzmocnienie Frontu Woroneskiego w celu ostatecznego załamania natarcia przeciwnika, związania jego sił i stworzenia swym wojskom warunków do działań zaczepnych. Dowództwo radzieckie trafnie przewidziało zamiar dalszych działań wojsk niemieckich. 7 lipca przegrupowane siły przeciwnika rozwinęły natarcie na kierunku obojańskim. Brało w nim udział około 700 czołgów z 3 (świeŜo wprowadzonej z odwodu 48 KPanc) i 11 dywizji pancernej oraz dywizji zmotoryzowanej „Grossdeutschland". Na kierunku koroczańskim kontynuował natarcie 2 korpus pancerny ,,SS". W tym dniu bardzo uaktywniła się równieŜ grupa operacyjna „Kempf". Na kierunku obojańskim główne uderzenie wyszło na 1 armię pancerną, głównie na 3 korpus zmechanizowany gen. Siemiona Kriwoszeina i 31 korpus pancerny gen. Czernijenki. Nacisk nieprzyjaciela i jego przewaga były tak duŜe, Ŝe oddziały 6 armii gw. i 1 armii pancernej poniosły straty i wycofały się z drugiego pasa. W tej sytuacji niemieckie związki pancerne i zmechanizowane uderzyły w kierunku północnym i północno-zachodnim. Ówczesny szef sztabu 48 korpusu pancernego napisał: „7 lipca, w czwartym dniu operacji »Cytadela«, wreszcie uzyskaliśmy nieduŜy sukces. Dywizja »Grossdeutschland« zdołała przerwać się po obu stronach chutoru Syrcewo... Nasze czołgi, nasilając uderzenie, posunęły się w kierunku północno-zachodnim. W tym samym

86 dniu zostały one zatrzymane silnym ogniem pod Syrcewo i były kontratakowane przez czołgi rosyjskie... Zapadający zmierzch przerwał walkę. Wojska były zmęczone, 3 dywizja pancerna nie mogła daleko się posunąć. 11 dywizja pancerna wyszła na wysokość czołowych oddziałów dywizji »Grossdeutschland«. Jej dalsze działanie zostało zatrzymane ogniem i kontratakami..." 23 Z relacji niemieckiego generała wynika, Ŝe pod wieczór 7 lipca natarcie 48 korpusu pancernego na kierunku obojańskim wygasało. Coraz dotkliwiej dawały mu się we znaki kontrataki i przeciwuderzenia wojsk radzieckich. Następnego dnia dwie dywizje piechoty 40 armii (161 DP i 71 DP gw.) z zachodu oraz 2 i 5 korpusy pancerne gw. ze wschodu wykonały przeciwuderzenie na oba skrzydła zgrupowania nieprzyjacielskiego nacierającego na Obojań, zmuszając go do częściowego wycofania sił z tego kierunku. Gdyby chciano wymieniać przykłady bohaterskich postaw Ŝołnierzy radzieckich, dostarczyliby ich Ŝołnierze wszystkich rodzajów broni: piechurzy, artylerzyści, czołgiści, saperzy, lotnicy. Tak oto artylerzyści baterii 37 pułku artylerii przeciwpancernej, broniący się w rejonie wzg. 254,5 (na południe od Syrcewa), dopuścili czołgi niemieckie na odległość 200—300 m i znienacka otworzyli do nich ogień. W ciągu kilku minut płonęło juŜ pięć „tygrysów", a pozostałe (około 30) zawróciły26. W tym samym rejonie dowódca plutonu karabinów maszynowych z 1 brygady zmechanizowanej (3 KZmech) sierŜ. Iwan Zinczenko zniszczył granatem przeciwpancernym czołg niemiecki, który podszedł do okopów; kiedy zaś pojawił się następny, Zinczenko obwiązał się wiązką granatów przeciwpancernych i trzymając w kaŜdej ręce jeszcze po jednym, ze słowami na ustach: „śegnajcie koledzy, pomścijcie moją śmierć za moją Ojczyznę — umi-

27

M e l l e n t h i n , op. cit., s. 193.

28

Kołtunów, S o ł o w i o w , op. cit., s. 179.

87 łowaną Ukrainę", rzucił się pod czołg. Czołg został zniszczony, a jego załoga zginęła. Prezydium Rady NajwyŜszej ZSRR przyznało Iwanowi Zinczence pośmiertnie tytuł Bohatera Związku Radzieckiego27. Na kierunku koroczańskim — w pasie 7 armii gw. — główny cięŜar walk w dniach 7 i 8 lipca spoczywał na 25 korpusie piechoty gw. gen. Safiulina. Przeciwnik dąŜył do opanowania Jastriebowa i rozwinięcia działania w kierunku północno-wschodnim, w celu wyjścia na skrzydło 6 armii gw. Walki od początku miały uporczywy charakter. Czołgi niemieckie podrywały się na minach przeciwpancernych i były unicestwiane przez radzieckich przeciwpancerniaków. „Do rozpoczęcia natarcia zbyt mało wiedzieliśmy o umocnieniach Rosjan w tym rejonie — napisał dowódca 19 dywizji pancernej gen. Schmidt. — Nie przewidywaliśmy nawet jednej czwartej tego, co praktycznie spotkaliśmy. KaŜdy krzak, kaŜdy kołchoz, wszystkie zagajniki i wzgórza były urządzone jako punkty oporu. Były one połączone dobrze zamaskowanym systemem transzei. Wszędzie przygotowano zapasowe pozycje dla moździerzy i dział przeciwpancernych, lecz najtrudniej było sobie wyobrazić upór i zaciętość Rosjan, z jakim bronili kaŜdego okopu, kaŜdej transzei" 28. W tych walkach wojska niemieckie (3 KPanc i KA „Raus") początkowo odniosły sukces, włamały się bowiem w obronę radziecką i opanowały miejscowości Biełowka, Jastriebowo, Siewriukowo. Następnie, mimo oporu skierowanych w ten rejon 92 i 94 dywizji piechoty (35 KP gw) z odwodu Frontu, duŜe zgrupowanie pancerne przeciwnika (około 250 czołgów nacierało na 3—4-kilometrowym odcinku) 8 lipca do godz. 19 opanowało Mielichowo — waŜny rejon, pozwalający mu wyjść na głębokie tyły 6 armii gw. JednakŜe to był koniec jego zwycięstw w tym rejonie. Opór oddziałów radzieckich narastał,

27

B a b a d Ŝ a n i a n , op. cit., s. 138.

28

Bitwa pod Kurskiem..., s. 181.

88 a dowództwo Frontu Woroneskiego kierowało tam swoje odwody. W wyniku zaangaŜowania znacznych sił wojska radzieckie nie pozwoliły nieprzyjacielowi rozwinąć sukcesu taktycznego w operacyjny. Siły niemieckie gwałtownie topniały. Metoda ich natarcia sprowadzała się do ,,przegryzania" obrony radzieckiej. Dowództwo hitlerowskie musiało dokonywać ciągłych przegrupowań i szukać słabych miejsc w obronie radzieckiej. Jednocześnie Luftwaffe traciła panowanie w powietrzu. Na przykład w pasie Frontu Woroneskiego 6 lipca zanotowano 899 samolotolotów nieprzyjaciela, czyli dwukrotnie mniej niŜ w pierwszym dniu natarcia. W tym dniu w walkach powietrznych Niemcy stracili około 100 samolotów, w następnych dniach straty były większe. Naczelne Dowództwo radzieckie, mimo pocieszającej sytuacji w pasie Frontu Woroneskiego, było zaniepokojone połoŜeniem na kierunku obojańskim. Zdawano sobie sprawę, Ŝe nieprzyjacielskie zgrupowanie pancerne, aczkolwiek znacznie przerzedzone, w liczbie pięciu doborowych dywizji pancernych (3, 11, „Totenkopf", ,,Reich", ,,Adolf Hitler") i jednej zmotoryzowanej („Grossdeutschland") miało szanse przerwania się w kierunku północnym lub wschodnim. Jego zaś sukces na kierunku wschodnim stwarzał niebezpieczeństwo wyjścia na skrzydło i tyły 7 armii gw., naciskanej przez znaczne siły z kierunku południowo-zachodniego (6, 7 i 19 DPanc, 106, 198 i 320 DP). W związku z napiętą sytuacją Kwatera Główna wydała rozkaz dowódcy 5 armii pancernej gw. (znajdującej się wówczas o dzień marszu od frontu) gen. Rotmistrowowi, aby do wieczora 9 lipca ześrodkował swoje związki w rejonie: Bobryszewo, Śred, Olszanka, a jej oddziały wydzielone skierował nad rz. Psioł na odcinku Obojań, Wiesioły. 9 lipca wojska niemieckie przedsięwzięły ostatnią pró-

89 bę przebicia się na Kursk przez Obojań. W noc poprzedzającą natarcie na 10-kilometrowym odcinku frontu (Wierchopienie, Sucho-Sołotino) Niemcy zgrupowali około 500 czołgów (50 na 1 km frontu), wspartych znaczną liczbą lotnictwa, które 9 lipca wykonało 1500 samolotolotów. Dowództwo Frontu wykryło zamiar nieprzyjaciela i w porę przedsięwzięło kroki w celu odparcia go. Na kierunek przewidywanego uderzenia skierowano 29 brygadę artylerii przeciwpancernej, trzy samodzielne pułki artylerii przeciwpancernej (1244, 869 i 222), cztery dywizjony artylerii rakietowej oraz zasadnicze siły lotnictwa Frontu. W toku zaciętych walk przeciwnik za cenę ogromnych strat zepchnął broniące się tutaj wojska radzieckie o 6—8 km. Na kierunku koroczańskim, w pasie obrony 7 armii gw., dowództwo hitlerowskie zaangaŜowało 6, 7 i 19 dywizje pancerne oraz 168 dywizję piechoty z zadaniem poszerzenia klina utworzonego 8 lipca w kierunku Mielichowa. Radzieckie 81 i 92 dywizje piechoty i oddziały 2 korpusu pancernego zmuszone były się wycofać; Niemcy opanowali Dalnią Igumienkę, znacznie w ten sposób rozszerzając rejon włamania. W końcu dnia jednak dywizje niemieckie zatrzymano. Lotnictwo radzieckie przez cały dzień skutecznie osłaniało własne wojska. Plonem jego walki było 57 zestrzelonych samolotów przeciwnika. Do 9 lipca na kierunku biełgorodzko-kurskim wojska niemieckie przełamały na całej szerokości drugi pas obrony 6 armii gw., a na 13kilometrowym odcinku od Koczetowki do m. Krasnyj Oktiabr podeszły do armijnej rubieŜy obrony. Stało się jednak widoczne, Ŝe siły niemieckie nie są w stanie przebić się w kierunku północnym i nawiązać łączności z północnym zgrupowaniem uderzeniowym (9 A).

90 Jak juŜ wspominaliśmy, w tym samym czasie natarcie 9 armii polowej w pasie Frontu Centralnego równieŜ utknęło. Przeciwnik wyczerpał odwody. Mógł tworzyć zgrupowanie uderzeniowe tylko w drodze przegrupowywania sił i zawęŜania pasa natarcia. Wydaje się, Ŝe dowództwo hitlerowskie było świadome, iŜ plan ,,Cytadela" zaczyna się walić. Jego lotnictwo rozpoznawcze dostarczało wielu dowodów na to, Ŝe strona radziecka ciągle dysponuje odwodami, mogło bowiem zaobserwować maszerujące w kierunku frontu nowe siły. Ale dowództwo niemieckie — wbrew faktom — ciągle miało nadzieję rozbicia wojsk radzieckich na łuku kurskim. Zwycięstwo to miałoby dla niego kolosalne znaczenie, gdyŜ pozwoliłoby „wygospodarować" kilka dywizji i skierować je do Włoch, gdzie oczekiwano desantu morskiego i powietrznego aliantów. Postanowiło więc kontynuować natarcie, tym razem nie w kierunku północnym (na Obojań), lecz w kierunku wschodnim (na Prochorowkę). W związku z tym przegrupowało na kierunek Prochorowki 167 dywizję piechoty, dywizje pancerne SS: „Reich", „Totenkopf" i „Adolf Hitler". PoniewaŜ 9 lipca były juŜ widoczne oznaki załamywania się natarcia wojsk niemieckich na kierunku biełgorodzko-kurskim, Naczelne Dowództwo radzieckie wydało rozkaz dowódcy Frontu Stepowego gen. Koniewowi przerzucenia tam 27 i 53 armii oraz 5 armii gw. (generałów Trofimienki, Managarowa i śadowa). 27 armii podporządkowano 4 korpus pancerny gw. gen. P. Połubojarowa, a 53 armii — 1 korpus zmechanizowany gen. Sołomatina. Ponadto Kwatera Główna przydzieliła dowódcy Frontu Woroneskiego 10 brygadę artylerii przeciwpancernej. 27 armia ześrodkowała się w rejonie Kurska, 53 — w rejonie Bukino, Nieczajewo (na południowy 'wschód od Kurska), 5 armia gw. — w rejonie na południowy wschód od Obojania, a 5 armia pancerna gw. — na północ

91 od Prochorowki. Takie wzmocnienie sił na kierunku zagroŜenia z góry przekreślało szansę Niemców na sukces. Ponadto Front Woroneski zyskał moŜliwość nie tylko prowadzenia uporczywej obrony, lecz takŜe wykonania przeciwuderzenia w celu zniszczenia zgrupowania przeciwnika i odtworzenia połoŜenia, gdyŜ zostały mu podporządkowane 5 armia pancerna gw. i 5 armia gw. Gen. Watutin, kierując się wytycznymi Naczelnego Dowództwa, 10 lipca powziął decyzję przeprowadzenia dwóch uderzeń na zbieŜnych kierunkach, w celu okrąŜenia zgrupowania niemieckiego na zachód od Prochorowki. Główne uderzenie miała wykonywać z północnego wschodu 5 armia pancerna gw. oraz część 5 armii gw,, pomocnicze zaś z północnego zachodu 6 armia gw. i 1 armia pancerna. Pozostałym siłom Frontu polecono bronić się na zajmowanych rubieŜach. Działania wojsk lądowych miała wspierać głównymi siłami 2 armia lotnicza. Główna rola w planowanym przeciwuderzeniu przypadła 5 armii pancernej gw. (18 i 29 KPanc gw. i 5 KZmech gw.), w związku z czym podporządkowano jej 2 korpus pancerny gw. płk. Burdiejnego i 2 korpus pancerny gen. Popowa. Miała ona z podstawy wyjściowej Prieiestnoje, Łutowo wykonać uderzenie w kierunku na Jakowlewo i we współdziałaniu z 5 i 6 armią gw, oraz 1 armią pancerną zniszczyć nieprzyjaciela w rejonie Pro-chorowka, Griaznoje, Koczetowka, nie dopuszczając do jego odejścia na południe. W końcu dnia połączone siły miały wyjść na rubieŜ Łuchanino, Jakowlewo, w gotowości do rozwijania natarcia w kierunku południowym. Gen. Watutin wzmocnił 5 armię pancerną gw. znacznymi siłami: 10 brygadą artylerii przeciwpancernej, 27 brygadą artylerii armat, trzema pułkami artylerii haubic (678, 522 i 1148), trzema pułkami artylerii rakietowej (16, 76 i 80), 1529 pułkiem artylerii pancernej oraz 6 dywizją artylerii przeciwlotniczej. 5 armia pancerna gw. wraz z przydzielonymi jej kor-

92 pusami liczyła 793 czołgi, z tej liczby w pierwszym rzucie znajdowały się 533 czołgi. Została ona ugrupowana w dwóch rzutach: w pierwszym nacierały 18, 29 i 2 korpus pancerny gw., w drugim — 5 korpus zmechanizowany gw. i 2 korpus pancerny. W odwodzie dowódcy armii pozostawały grupa gen. Trufanowa (zastępcy dowódcy armii) w składzie 1 pułku motocyklowego gw., 53 pułku czołgów gw., 689 pułku artylerii przeciwpancernej i 678 pułku artylerii haubicznej. Grupa ta miała operować jako oddział wydzielony i ubezpieczała podejście armii do rejonu Prochorowki29. Wyprzedzając opis działań 5 armii pancernej gw., naleŜy zauwaŜyć, Ŝe aczkolwiek miała ona tak znaczną liczbę czołgów, to nie zdołała osiągnąć wyraźnej przewagi nad nieprzyjacielem, którego trzy dywizje pancerne i jedna piechoty na kierunku Prochorowki dysponowały 700 czołgami, w tym wieloma cięŜkimi. Zanim doszło do przeciwuderzenia, w pasie Frontu Woroneskiego toczyły się ciągle zacięte walki. Niemcy przesuwali siły pancerne na Prochorowkę, a jednocześnie próbowali pobić wojska radzieckie na kierunku koroczańskim, a głównie na obszarze Szachowo, RŜawiec. Dowództwo Frontu skierowało tam 69 armię gen. Kriuczenkina, podporządkowując mu działające w tym rejonie 81, 89 i 375 dywizje piechoty oraz 2 korpus pancerny gw., 148 pułk czołgów, 96 brygadę pancerną, 30 brygadę artylerii przeciwpancernej, 27 brygadę artylerii, dwa pułki artylerii przeciwpancernej oraz pułk artylerii rakietowej 30. 69 armia otrzymała do obrony odcinek: Wasilewka, Bielenichino, Szomino, Kisielewo, Szlachowo, Miasojedowo. Gen. Szumiłowowi polecono wzmocnić prawe skrzydło jego 7 armii gw., aby nie dopuścić do przerwania się nieprzyjaciela na styku z 69 armią.

29 80

TamŜe, s. 60. Niektóre jednostki wzmocnienia 11 VII zostały skierowane do zabezpieczenia

działań 5 APanc gw.

93 10 lipca Niemcy przegrupowywali siły z kierunku obojańskiego na prochorowski, kontynuując jednocześnie ataki na kierunku koroczańskim, które ponowili teŜ rano następnego dnia. DąŜyli oni do poszerzenia wyłomu w kierunku zachodnim (na zachód od Bieriezowki) i przełamania się (dwoma pułkami piechoty wspartymi 130 czołgami) w kierunku wschodnim na Prochorowkę, 3 korpus pancerny zaś podąŜał w kierunku północnym z zamiarem przerwania się przez lewe skrzydło 69 armii do Prochorowki od strony południowej (ten ostatni opanował Szlachowo i Olchowatkę). W ten sposób dojrzewała sytuacja do bitwy w obszarze Prochorowki. 12 lipca o godz. 8.30, po 15-minutowej nawale ogniowej artylerii, ruszyły do natarcia wojska 5 armii pancernej gw. i 5 armii gw. Na skutek złych warunków atmosferycznych przygotowanie lotnicze wykonywano jedynie małymi grupami samolotów. Nacierające w pierwszym rzucie 18, 29 i 2 korpus pancerny gw. (5 APanc) od razu natknęły się na ogień czołgów niemieckich. Wywiązała się pancerna bitwa spotkaniowa, która trwała bez przerwy cały dzień. O jej początku wspomina dowódca 5 armii pancernej gw.: „Słońce nam sprzyjało. Jego promienie doskonale oświetlały kontury czołgów niemieckich, oślepiając jednocześnie ich załogi. Pierwszy rzut atakujących czołgów 5 armii pancernej gw. na pełnych obrotach wbił się w ugrupowanie bojowe wojsk niemieckich. Impet czołgów był tak ogromny, Ŝe czołowe szyki naszych pododdziałów przebijały całe ugrupowania bojowe nieprzyjaciela. DuŜa liczba czołgów pomieszała się ze sobą na polu bitwy. Ukazanie się tak wielkiej liczby naszych czołgów było pełnym zaskoczeniem dla nieprzyjaciela. Dowodzenie jego czołowymi oddziałami i pododdziałami było zakłócone. Radzieckie czołgi T-34 niszczyły z małych odległości (szczególnie bijąc w boki) potęŜne cielska »tygrysów« — pozbawionych w walce z bliska

94 przewagi swego silnego uzbrojenia artyleryjskiego i grubego opancerzenia" 81. Na marginesie określenia, Ŝe czołgi ,,wbiły się" w ugrupowanie niemieckie, naleŜy wyjaśnić, iŜ była to jedynie słuszna i konieczna taktyka czołgów radzieckich, gdyŜ w walce na większą odległość nie miały one szans skutecznego zwalczania cięŜkich czołgów niemieckich, natomiast z małej odległości moŜliwość raŜenia w najsłabsze ich miejsca była znacznie większa. Bitwa pancerna rozgrywała się w dwóch rejonach: na południowy zachód od Prochorowki, gdzie główne siły 5 armii pancernej walczyły z głównym zgrupowaniem pancernym nieprzyjaciela (2 KPanc SS), oraz w rejonie RŜawiec, gdzie działały wojska pod dowództwem gen. Trufanowa. Jednocześnie toczyła się bitwa powietrzna — lotnictwo 2 armii lotniczej walczyło z 4 Flotą Powietrzną nieprzyjaciela. Na kierunku głównego uderzenia 5 armii pancernej w pasie szerokości 2 km nacierał 18 korpus pancerny (około 400 czołgów). Pokonując zaciekły opór oddziałów dywizji pancernej SS „Totenkopf", korpus bardzo powoli posuwał się do przodu. Dowódca korpusu gen. Bacharow juŜ o godz. 10 był zmuszony wprowadzić do walki 110 brygadę pancerną i 32 brygadę piechoty zmotoryzowanej. Okalające Prochorowkę miejscowości i wzgórza kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. Szczególnie cięŜkie walki korpus stoczył o sowchoz Oktiabrski. Dopiero skierowanie batalionu czołgów z desantem ze 170 brygady pancernej na tyły sowchozu otworzyło drogę głównym siłom korpusu. Niemcy, usiłując zatrzymać natarcie 18 korpusu, wykonali o godz. 18.50 kontratak około 60 czołgami z rejonu Kozłówka, Grieznoje na pododdziały 171 brygady pancernej i 32 brygady piechoty zmotoryzowanej. Jednocześnie z rejonu PoleŜajewa 20 czołgów, wspieranych

81

P. Rotmistrow, Tankowyje sraŜenije pod Prochorowkoj, Moskwa 1960, s; 66.

95 działami szturmowymi, uderzyło na tyły oddziałów korpusu. Obydwa kontrataki zostały odparte przez obronę radziecką. Po jednej i drugiej stronie były duŜe straty; na kierunku 18 korpusu pancernego Niemcy stracili 63 czołgi i działa szturmowe (uszkodzone lub spalone) i wiele innego sprzętu bojowego, straty zaś 18 korpusu sięgały w czołgach około 25—30%. Dowódca 18 korpusu uporządkował swoje oddziały i umocnił się w zdobytym terenie. 13 lipca, znów po odparciu wielu kontrataków czołgów i piechoty niemieckiej, korpus o godz. 16 przeszedł do natarcia w kierunku Grieznoje, Małe Majaczki. Podobny opór napotykały 29 korpus pancerny gen. Kiriczenki, 2 korpus pancerny gw. płk. Burdiejnego, 2 korpus pancerny gen. Popowa oraz inne oddziały 5 i 1 armii pancernej. Wśród wielu bohaterów walk pod Prochorowką nie zabrakło Polaków. St. lejtn. Paweł Szpetny był Polakiem, pochodził ze wsi Gdynia na Polesiu. Dowodził on plutonem broniącym wzg. 226,6 (w rejonie PoleŜajewa). Atakującą wzgórze grupę czołgów pluton przywitał silnym ogniem. Szpetny sam uszkodził kilka czołgów granatami przeciwpancernymi, gdy zaś wyczerpała się amunicja, a czołgi wciąŜ parły naprzód, przycisnął do piersi granaty przeciwpancerne i rzucił się pod zbliŜający się czołg. Rozległ się ogłuszający wybuch, czołg wrył się w ziemię. Prezydium Rady NajwyŜszej ZSRR przyznało Szpetnemu tytuł Bohatera Związku Radzieckiego 32. W rejonie RŜawiec z niemieckim 3 korpusem pancernym, uderzającym na Prochorowkę od południa, walczyła wydzielona grupa pod dowództwem gen. Trufanowa. Sformowana była w dwa oddziały: prawy składał się z 11 i 12 brygady piechoty zmotoryzowanej (5 KZmech gw.) oraz 26 brygady pancernej gw. (2 KPanc gw.); lewy — z 1 pułku motocyklistów gw., 53 pułku czołgów gw., 689 pułku

32

Za: K o ł t u n ó w ,

Sołowiow,

op, cit., s. 200—201;

96 artylerii przeciwpancernej i 678 pułku artylerii haubicz-nej. Lewy oddział związał walkami niemiecką 19 dywizją pancerną przeciwnika, a prawy 12 lipca o godz. 18 wykonał uderzenie w lewe skrzydło tej dywizji. 73 i 74 pułki zmotoryzowane poniosły tak duŜe straty, Ŝe musiały wycofać się na wschodni brzeg Siewierskiego Dońca w rejon RŜawca. Bitwa pancerna pod Prochorowką, w której z kaŜdej ze stron uczestniczyło około 1500 czołgów, zakończyła się poraŜką wojsk niemieckich. Poniosły one duŜe straty (około 300 czołgów i 500 samochodów) i musiały przejść do obrony. DuŜe straty poniosła takŜe 5 armia pancerna gw. — 300 czołgów i dział pancernych. Uczestniczące w bitwie lotnictwo radzieckie toczyło walki w powietrzu i atakowało zgrupowania czołgów nieprzyjaciela. Działaniami samolotów kierowali przedstawiciele lotnictwa znajdujący się na punktach obserwacyjnych dowódców ogólnowojskowych, 6 armia gw. i 1 armia pancerna 12 lipca uzyskały nie-. znaczny sukces, próbując złamać opór Niemców i odpierając ich kontrataki. W dniach od 13 do 15 lipca związki 69 armii i 5 armii pancernej gw. toczyły w rejonie RŜawiec, Leski, Gostiszczewo zacięte walki z niemieckim 3 korpusem pancernym, który usiłował okrąŜyć związki 69 armii, broniące się między rzekami Lipowy Doniec i Siewierski Doniec. Niemcy nie uzyskali sukcesu, a naciskani przez oddziały radzieckie, 15 lipca byli zmuszeni przejść na całym froncie do obrony. Przeciwuderzenie wojsk Frontu Woroneskiego trwało bez przerwy do 23 lipca. W działaniach tych od 18 lipca uczestniczyły takŜe wojska Frontu Stepowego gen. Koniewa — w składzie 53 i 69 armii oraz 7 armii gw. (dwie ostatnie armie Naczelne Dowództwo przekazało ze składu Frontu Woroneskiego). Ogółem na obszarze południo-

97 wej części łuku kurskiego w przeciwuderzeniu . brało udział sześć armii ogólnowojskowych (40, 6 gw., 7 gw., 5 gw., 69 i 53), dwie pancerne gwardii (1 i 5), cztery samodzielne korpusy pancerne (2 i 5 KPanc gw., 2 i 10 KPanc) oraz dwie (2 i 17) armie lotnicze. Było to najsilniejsze przeciwuderzenie, jakie wykonała Armia Radziecka w latach tej wojny. W rezultacie przeciwuderzenia Fronty Woroneski i Stepowy rozgromiły zgrupowanie nieprzyjaciela, które klinem wbiło się w obronę radziecką na głębokość 35 km, 23 lipca zaś osiągnęły rubieŜ, jaką zajmowały na początku natarcia niemieckiego. Jakkolwiek nieprzyjaciel nie był w stanie nacierać, to nadal stawiał zacięty opór i bardzo często wykonywał kontrataki. Bez przerwy teŜ toczyły się walki lotnictwa obu stron. 24 lipca Naczelne Dowództwo radzieckie wydało rozkaz: „Wczoraj, 23 lipca, w wyniku pomyślnych działań naszych wojsk ostatecznie zlikwidowano lipcowe natarcie hitlerowców na Kursk z rejonów na południe od Orła i na północ od Biełgorodu" 33. W toku operacji obronnej Frontu Woroneskiego wojska niemieckie nie tylko zostały wyczerpane, wykrwawione i zatrzymane, lecz takŜe odrzucone na podstawy wyjściowe. Na kierunku charkowskim i briańskim równieŜ stworzono pomyślne warunki do przejścia sił radzieckich do kontrofensywy. W rezultacie bitwy obronnej Armii Radzieckiej na łuku kurskim niemiecki plan operacji „Cytadela" poniósł fiasko. Natarcie zostało załamane na głębokości 10—15 km w pasie obrony Frontu Centralnego i do 35 km w pasie Frontu Woroneskiego. Straty niemieckie w ludziach i sprzęcie były ogromne34. Dowództwo radzieckie osiągnęło pierwszy główny cel bitwy w obszarze Kurska.

38 34

Bitwa pod Kurskiem..., s. 62. Ocenia się, Ŝe wojska niemieckie straciły: 70 tys. zabitych i

czołgów i dział szturmowych, 844 działa i 1392 samoloty. 7 — Kursk 1943

rannych,

3147

98

Bitwa pod Kurskiem była strategiczną operacją obronną, wykonaną przez grupę Frontów pod bezpośrednim kierownictwem Kwatery Głównej. W bitwie tej wyraziła się istota obrony w ujęciu radzieckiej sztuki wojennej, traktującej obronę jako rodzaj działań bojowych konieczny do wykrwawienia i zatrzymania nacierającego oraz stworzenia dogodnych warunków do przejścia do kontrofensywy. Naczelne Dowództwo radzieckie trafnie oceniło zamiar nieprzyjaciela oraz określiło przypuszczalne kierunki i czas uderzenia jego wojsk. Dzięki temu oraz dzięki wzrostowi potęgi radzieckich sił zbrojnych Kwatera Główna mogła podjąć decyzję przejścia na kierunku kurskim nie do wymuszonej, lecz do zawczasu zamierzonej obrony. Wcześniej ześrodkowane duŜe odwody na tyłach łuku kurskiego, w postaci samodzielnego Frontu Stepowego, stanowiły jednocześnie drugi rzut strategiczny. Z jednej strony Front ten pogłębiał ugrupowanie strategiczne na kierunku obrony Frontów Centralnego i Woroneskiego i na wypadek głębokiego przełamania obrony przez wojska przeciwnika gwarantował zatrzymanie ich, z drugiej zaś stanowił zgrupowanie uderzeniowe do kontrofensywy. Bitwa obronna na łuku kurskim jest teŜ przykładem współdziałania między Frontami pod bezpośrednim kierownictwem Kwatery Głównej. W czasie kiedy Fronty Centralny i Woroneski prowadziły działania na wyczerpanie i wykrwawienie pancernych zgrupowań uderzeniowych nieprzyjaciela na obszarze łuku kurskiego, sąsiednie Fronty: Zachodni, Briański, PołudniowoZachodni, walczące na północ i południe od tego obszaru, prowadziły walki wiąŜące, uniemoŜliwiając dowództwu hitlerowskiemu przerzucanie odwodów dla zasilania zgrupowań nacierających na Kursk.

99

Całością operacji obronnej i współpracą między Frontami zajmował się przedstawiciel Naczelnego Dowództwa marsz. Wasilewski. Naczelne Dowództwo radzieckie w toku operacji obronnych bez przerwy wzmacniało odwodami Fronty Centralny i Woroneski, a takŜe wspierało je lotnictwem. Dzięki temu wojska Frontu Woroneskiego mogły wy konać przeciwuderzenie i odzyskać teren utracony w dniach 5—12 lipca. W bitwńe tej zatriumfowała radziecka sztuka wojenna, której wyŜszość uznawał nawet przeciwnik: „Rosyjskie naczelne dowództwo kierowało działaniami bojowymi pod Kurskiem z duŜym kunsztem — umiejętnie manewrując swoimi siłami zmuszało nasze armie do krwawych walk w labiryncie skomplikowanych zapór 35 przeciwczołgowych” . Operacja obronna pod Kurskiem róŜniła się od obrony pod Moskwą i Stalingradem większą trwałością i aktywnością. Trwałość obrony pod Kurskiem osiągnięto dzięki głębokiemu urzutowaniu wojsk na wszystkich szczeblach dowodzenia, śmiałemu zmasowaniu sił i środków na najwaŜniejszych kierunkach, dobrej organizacji systemu ognia, szerokiemu stosowaniu w toku bitwy manewru drugimi rzutami i odwodami, umiejętnemu wyborowi rubieŜy obronnych oraz ich doskonałej rozbudowie pod względem inŜynieryjnym. Osiągnięto teŜ większą niŜ w innych operacjach obronnych gęstość sił i środków. Nigdy bowiem obrońca nie miał większej lub równej ilości sił i środków w stosunku do nacierającego. Aktywność obrony pod Kurskiem wyraŜała się w wykonywaniu silnych artyleryjskich i lotniczych kontrprzygotowań, zmasowanych uderzeń artylerii i lotnictwa na atakujące wojska nieprzyjaciela, w manewrowaniu siłami

35

M e 11 e n t h i n, op. cit., s. 198.

100 i środkami oraz w wykonywaniu kontrataków i przeciwuderzeń. Z bitwy obronnej na łuku kurskim wynikają następujące wnioski: powodzenie operacji obronnej zaleŜało od utrzymania taktycznej strefy obrony, w czym uczestniczyły nie tylko wszystkie siły i środki armii, lecz takŜe część środków Frontu; niecelowe zaś były przeciwuderzenia w zwarte, nie zdezorganizowane zgrupowanie pancerne przeciwnika, gdyŜ znacznie korzystniej było zadać mu najpierw straty ogniem z miejsca wszystkich rodzajów wojsk, a następnie uderzyć na skrzydła i tyły i pobić go. Dotyczyło to głównie uŜycia 5 armii pancernej gw., której czołgi moŜna było w pierwszym etapie wykorzystać do zwalczania czołgów hitlerowskich z miejsca (z zawczasu przygotowanych stanowisk ogniowych), ogniem na wprost, a następnie ruszyć do ataku. Dzięki uporczywości i aktywności obrony na łuku kurskim oraz zwiększającemu się oporowi wojsk radzieckich w głębi coraz bardziej hamowano natarcie wojsk niemieckich. JeŜeli na przykład tempo ich natarcia w pasie Frontu Centralnego wynosiło 5—8 km na dobę, to juŜ 7—8 lipca tylko 500—700 m. KaŜde zwycięstwo osiąga się wspólnym wysiłkiem rodzajów wojsk, pod Kurskiem teŜ. Niewątpliwie jednak na piechocie spoczywał cały cięŜar walki. W obronie walczyła ona głównie z nacierającą piechotą nieprzyjaciela, odcinając ją od czołgów, ona teŜ przede wszystkim wykonywała kontrataki i prze ci wude rŜenia. ZwaŜywszy jednak, Ŝe przeciwnik do przełamania obrony radzieckiej uŜył głównie zgrupowań pancernych, więc piechota, choć dysponowała działami przeciwpancernymi i granatami przeciwczołgowymi, nie była w stanie skutecznie przeciwstawić się atakom. Zasadniczym środkiem zwalczania czołgów niemieckich (oraz artylerii i lotnictwa) była więc artyleria. Ustawiano ją masowo na kierunkach spodziewanych uderzeń nie-

101 przyjaciela. Zasługuje na uwagę sposób uŜycia artylerii w obronie przeciwpancernej pod Kurskiem. Rozmieszczano ją w punktach i rejonach przeciwpancernych, na pierwszej pozycji i w głębi obrony. Szeroko w obronie przeciwpancernej i do walki z czołgami wykorzystano artylerię rakietową. WaŜną rolę odgrywały artyleryjskie odwody przeciwpancerne. Na przykład w Froncie Woroneskim z 45 pułków artylerii przeciwpancernej aŜ 23 pułki wydzielono do artyleryjskich odwodów przeciwpancernych. W bitwie pod Kurskiem przekonano się, iŜ moŜna za- * dać znaczne straty nieprzyjacielowi, osłabić jego zapał do natarcia i zdezorganizować atak w rezultacie właściwie przeprowadzonego kontrprzygotowania artyleryjskiego, najlepiej tuŜ przed rozpoczęciem przez przeciwnika artyleryjskiego przygotowania ataku. W tym bowiem czasie ugrupowanie bojowe nieprzyjaciela jest najbardziej zwarte, a tym samym stanowi korzystny obiekt do obezwładnienia. Artyleria przeciwlotnicza była jednym z waŜniejszych środków walki z aktywnie działającym lotnictwem niemieckim; przesuwano ją na kierunki głównych uderzeń nieprzyjaciela. W Froncie Centralnym w okresie 6—8 lipca przegrupowano w pas 13 armii dwie dywizje (ze składu 48 i 70 A) oraz dwa pułki artylerii przeciwlotniczej (z odwodu ND). W Froncie Woroneskim manewr artylerią przeciwlotniczą przeprowadzono wespół z manewrem wojsk, w których skład ta artyleria wchodziła. Dzięki temu nasycono nią obronę na głównym wysiłku oraz uzyskano skuteczniejszą osłonę wojsk. W bitwie obronnej na łuku kurskim, jak w Ŝadnej z poprzednich operacji obronnych, wykorzystywano masowo wojska pancerne i zmechanizowane. Ogółem uczestniczyły w niej trzy armie pancerne (1, 2 i 5 APanc gw.), sześć samodzielnych korpusów pancernych (2 i 5 KPanc gw., 3, 9, 10 i 19 KPanc) oraz osiemnaście samodzielnych

102 pułków czołgów- Wojska te wykorzystywano we wszystkich etapach operacji: do wykonywania kontrataków i przeciwuderzeń 'wspólnie z innymi rodzajami wojsk, w charakterze pancernych punktów ogniowych w ugrupowaniu bojowym wojsk lub w systemie obrony przeciwpancernej, organizowania zasadzek czołgowych powiązanych zaporami przeciwpancernymi, a takŜe do samodzielnej obrony rubieŜy obronnych (np. 6 lipca 1 APanc oraz 2 i 5 KPanc zajmowały obronę w drugim pasie 6 armii gw.). Wykorzystywanie związków pancernych w bitwie z jednej strony cementowało obronę, z drugiej zaś nada wało jej cech aktywności. W bitwie obronnej pod Kurskiem na uwagę zasługuje fakt uŜycia po raz pierwszy w Wielkiej Wojnie Narodowej armii pancernej składającej się wyłącznie z korpusów pancernych i zmechanizowanych oraz pułków artylerii pancernej. W poprzednich operacjach (zaczepnych i obronnych) w skład armii pancernych wchodzimy oprócz korpusów pancernych równieŜ dywizje piechoty. RównieŜ jak nigdy dotąd bardzo waŜną rolę odegrały wojska inŜynieryjne. Praktycznie uczestniczyły w kaŜdym etapie operacji obronnej, w kaŜdej sytuacji bojowej. Tak więc przygotowywały teren na całą głębokość obrony Frontu, budowały i naprawiały drogi, organizowały maskowanie operacyjne, brały udział w odpieraniu kontrataków i przeciwuderzeń itp. Przebieg bitwy wykazał ogromne znaczenie róŜnego rodzaju zapór inŜynieryjnych dla wzmocnienia oporu wojsk broniących się, Szczególnie minowanie przybrało niespotykane dotąd rozmiary — operacyjna gęstość zapór minowych w armiach sięgała 1500 min przeciwczołgowych i 1700 min przeciwpiechotnych na 1 km frontu. O skuteczności systemu zapór inŜynieryjnych moŜe świadczyć fakt, iŜ w okresie bitwy obronnej w samym tylko pasie Frontu Centralnego Niemcy stracili na zaporach minowych 420 czołgów i dział szturmowych. Niemiecki generał dał następu-

103 jące świadectwo roli tych zapór: „Rosjanie, jak nikt inny, umieli wzmacniać swoje przeciwpancerne rejony obrony przy pomocy pól minowych i zapór przeciwczołgowych, a takŜe rozrzucanych min według niejednolitego systemu [chodzi tutaj o minowanie manewrowe przez oddziały zaporowe podczas odpierania kontrataków i przeciwuderzeń — przyp. A.K.] pomiędzy polami minowymi. Szybkość, z jaką Rosjanie ustawiali miny, była zdumiewająca. W ciągu dwóch-trzech dni potrafili postawić ponad 30 tys. min [na kierunku działania niemieckiego 48 korpusu pancernego w pasie 6 A gw. — przyp. A.K.]. Zdarzały się wypadki, kiedy w ciągu doby musieliśmy rozbrajać w pasie natarcia korpusu do 40 tys. min" 36. W bitwie obronnej na łuku kurskim znajdujemy pouczające przykłady zastosowania oddziałów zaporowych. Zasadniczym ich zadaniem było minowanie manewrowe na kierunkach natarcia czołgów przeciwnika oraz niszczenie urządzeń drogowych, co utrudniało manewr czołgom nieprzyjaciela i obniŜało tempo ich natarcia, stwarzało zaś dogodne warunki do zniszczenia ich ogniem. Zadaniem lotnictwa radzieckiego było głównie wspieranie walki obronnej wojsk lądowych. Z 26 tys. samolotolotów więcej niŜ połowę dokonano bezpośrednio nad polem walki. Walkę z czołgami przeciwnika prowadziło lotnictwo szturmowe, skutecznie stosując przeciwczolgowe bomby kumulacyjne o wadze 1,5 kg (bomba taka przebijała pancerz czołgu i wywoływała poŜar w jego wnętrzu). W czasie przeciwuderzeń lotnictwo wykonywało zmasowane naloty na zgrupowania wojsk lądowych nieprzyjaciela oraz nieduŜymi grupami wspierało atak własnej piechoty i czołgów. Jednocześnie w bitwie obronnej lotnictwo radzieckie walczyło o zdobycie panowania w powietrzu. Do tego zadania wydzielono około 50% wszyst-

36

TamŜe, s. 199.

104 kich samolotów myśliwskich; operowały one w ścisłym współdziałaniu z artylerią przeciwlotniczą. Do 9—10 lipca lotnictwo radzieckie całkowicie zdobyło panowanie w powietrzu, co stanowiło jeden z niezbędnych warunków do określenia terminu przejścia wojsk radzieckich do kontrofensywy.

KONTROFENSYWA WOJSK RADZIECKICH (12 lipca — 23 sierpnia)

PLANY I ZAMIARY

Kontrofensywa Armii Radzieckiej stanowiła drugi etap bitwy kurskiej. Rozpoczęła się w momencie, kiedy na kierunku biełgorodzkim Front Woroneski i część Stepowego prowadziły działania obronne, a na kierunku orłowskim Front Centralny dopiero co zatrzymał ruch nieprzyjaciela. Skala kontrofensywy rozszerzała się stopniowo. Związki lewego skrzydła Frontu Zachodniego oraz siły Frontu Briańskiego, nie zaangaŜowane dotąd w odpieraniu ataków nieprzyjaciela, rozpoczęły natarcie na kierunku orłowskim 12 lipca, armie zaś prawego skrzydła Frontu Centralnego — po trzydniowej pauzie, niezbędnej do przegrupowania oddziałów. Fronty Woroneski i Stepowy we współdziałaniu z Frontem Południowo-Zachodnim ruszyły do przeciwnatarcia na kierunku biełgorodzko-charkowskim 3 sierpnia. Sądząc z wypowiedzi niektórych ówczesnych dowódców niemieckich, kontrofensywa radziecka była dla nich zaskoczeniem. Liczyli, Ŝe wojska radzieckie, wykrwawione w dotychczasowych działaniach, nie będą w stanie rozwinąć większego natarcia. Były dowódca 4 armii pancernej gen. płk Gotthard Heinrici po wojnie napisał: „Po pierwszych czterech dniach bitwy [chodzi o początek natarcia niemieckiego na skrzydłach łuku kurskiego w dniach 5—8 lipca — przyp. A.K.] na sąsiednich odcinkach frontu na występie orłowskim i pod Charkowem nie

106 było Ŝadnych oznak przygotowania Rosjan do natarcia... Plany nieprzyjaciela dotyczące działań na tych odcinkach ciągle były niejasne...". 1 Dowództwo niemieckie było tak pewne, iŜ wojska radzieckie na . występie orłowskim będą zachowywały się pasywnie, Ŝe wycofało stamtąd część swoich odwodów. 9 lipca, kiedy ostrze natarcia 9 armii niemieckiej całkowicie stępiło się o obronę wojsk Frontu Centralnego, a na południowym skrzydle łuku kurskiego ruch 4 armii pancernej i grupy operacyjnej „Kempf" był prawie wstrzymany, Hitler uwzględnił wielokrotne prośby dowództwa Grupy Armii ,,Południe" o kontynuowanie natarcia i pozwolił na uŜycie odwodów. TakŜe dowództwo Grupy Armii „Środek" wykorzystało swoje dwie dywizje (10 DZmot i 36 DP), które w tym czasie znajdowały się w rejonie Orła. Plan wykonania kontrofensywy pod Kurskiem radziecka Kwatera Główna opracowała w końcu marca 1943 r. Natomiast w toku bitwy obronnej na podstawie analizy i oceny sytuacji, określiła jedynie czas przejścia wojsk radzieckich do natarcia i sprecyzowała zadania Frontów. Plan przewidywał rozbicie głównego zgrupowania wojsk niemieckich siłami dwóch grup Frontów. Fronty Zachodni (lewe skrzydło), Briański i Centralny otrzymały zadanie rozgromienia orłowskiego zgrupowania nieprzyjaciela (2 APanc i 9 A, wchodzących w skład GA „Środek") przez wykonanie czterech uderzeń w ogólnym kierunku na Orzeł, w celu przełamania obrony przeciwnika na kilku kierunkach, rozcięcia jego sił i zniszczenia ich częściami; Fronty Woroneski i Stepowy oraz część PołudniowoZachodniego powinny rozbić biełgorodzko-charkowskie zgrupowanie przeciwnika (4 APanc, GO „Kempf" z GA „Południe"). Wojska Frontu Zachodniego (lewe skrzydło) miały

1

I. Bagramian, Tak wykuwaliśmy zwycięstwo (tłum. z ros.), Warszawa 1980, s. 202.

107 przełamać zawczasu przygotowaną obronę nieprzyjaciela na południowy zachód od Kozielska i we współdziałaniu z Frontem Briańskim okrąŜyć i zniszczyć siły przeciwnika w rejonie Bołchowa, a następnie kontynuować działania w kierunku na Chotyniec w celu niedopuszczenia do wycofania się na zachód orłowskiego zgrupowania przeciwnika, wreszcie — zniszczenia go we współdziałaniu ze związkami Frontów Briańskiego i Centralnego. Front Zachodni, z chwilą rozpoczęcia operacji, został powaŜnie wzmocniony —1 1 armią ogólnowojskową, 4 armią pancerną oraz 2 korpusem kawalerii gw. z odwodu Naczelnego Dowództwa. Front Briański miał wykonać dwa uderzenia: jedno z rejonu Karagaszinka w ogólnym kierunku na Bołchow z zadaniem (wspólnie z wojskami Frontu Zachodniego) okrąŜenia i zniszczenia bołchowskiego zgrupowania przeciwnika, a następnie rozwijania natarcia na Orzeł od północy; drugie — z rejonu Nowosil w kierunku na Orzeł, w celu oskrzydlenia miasta od północy i południa. Front Briański 14 lipca wzmocniono 3 armią pancerną gw. z odwodu Naczelnego Dowództwa. Wojska Frontu Centralnego miały rozwijać natarcie w ogólnym kierunku na Kromy i dalej na Orzeł (na południe od miasta), tak aby we współdziałaniu z wojskami Frontów Zachodniego i Briańskiego rozbić orłowskie zgrupowanie przeciwnika. Uderzenie radzieckich wojsk regularnych było skoordynowane z działaniami briańskiego zgrupowania partyzanckiego, które zgodnie z planem Naczelnego Dowództwa powinno utrudniać przemieszczanie się odwodów nieprzyjaciela, niszcząc linie kolejowe na odcinkach: Orzeł—Briańsk, Briańsk—Homel, Briańsk—Lgow; Briańsk—Chutor Michajłowski, Briańsk— Rosławl. Briański węzeł kolejowy miał być całkowicie wyłączony nie tylko dla przewozu -wojsk, lecz takŜe dla dowozu środków zaopatrzenia.

108 Z zadań, jakie otrzymały wojska Frontów Zachodniego, Briańskiego i Centralnego, wynikało, Ŝe na froncie długości 378 km planowano wykonanie czterech uderzeń oddalonych od siebie o 50— 60 km. Bołchowskie zgrupowanie przeciwnika, stanowiące główny element w obronie Niemców na występie orłowskim, miało być okrąŜone i zniszczone. Operacja ta otrzymała kryptonim „Kutuzow". Druga grupa Frontów — Woroneski i Stepowy, przeprowadzała operację biełgorodzko-charkowską, pod kryptonimem ,,Rumiancew". Główne uderzenie miały wykonać wewnętrzne skrzydła tych Frontów w ogólnym kierunku na Zołoczew, Wałki, w celu rozcięcia zgrupowania niemieckiego na dwie części, zniszczenia kaŜdej z nich i obejścia Charkowa od zachodu. Ostrze tego uderzenia było skierowane w styk 4 armii pancernej i grupy operacyjnej „Kempf". Operację zaplanowano na głębokość 120 km, a realizację związanych z nią zadań na 10—12 dni. W jej ramach Front Woroneski miał wykonać główne uderzenie związkami lewego skrzydła, zniszczyć siły nieprzyjacielskie w swoim pasie natarcia, a po wprowadzeniu do bitwy armii pancernych rozwijać działania na Bogoduchow, Wałki, obchodząc Charków od zachodu. Pomocnicze uderzenie wykonywało prawe skrzydło tego Frontu w kierunku na Grajworon, Achtyrka, współdziałając częścią sił z głównym zgrupowaniem uderzeniowym Frontu w okrąŜeniu i zniszczeniu borysowskiego zgrupowania przeciwnika. Front Stepowy, wykonując główne uderzenie prawym skrzydłem na Rakowo, śurawlewka, Charków, miał rozbić biełgorodzkie zgrupowanie hitlerowców, opanować Biełgorod, a następnie uderzać na Charków od północy. Część sił wydzielono do uderzenia wzdłuŜ zachodniego brzegu Dońca, w celu zwijania obrony niemieckiej w kierunku południowym.

109 Front Południowo-Zachodni jedną armią (57 A pod dowództwem gen. Nikołaja Gagena) miał uderzać w kierunku na Mieriefę, obchodząc Charków od południa. Ogólna koncepcja radzieckiej Kwatery Głównej przewidywała, Ŝe rozgromienie wojsk niemieckich na kierunku orłowskim i biełgorodzko-charkowskim zapewni radzieckim siłom zbrojnym przejście do strategicznego natarcia na całym froncie. Na uwagę zasługuje termin rozpoczęcia kontrofensywy. Był on głównie uzaleŜniony od zlikwidowania wyłomu dokonanego przez Niemców w dniach 5—19 lipca oraz od czasu niezbędnego dla dokonania przegrupowania wojsk i uzupełnienia zapasów. Marsz. śuków wspomina, iŜ na ten temat było wiele kontrowersji pomiędzy nim i marsz. Wasilewskim a Naczelnym Wodzem. Stalin Ŝądał natychmiastowego rozpoczęcia kontrofensywy przez Fronty Woroneski i Stepowy, a Zuków i Wasilewski, na bieŜąco zorientowani w sytuacji tych Frontów, rozumieli, iŜ operacja zaplanowana na duŜą głębokość wymaga starannego przygotowania i wszechstronnego zabezpieczenia. W przeciwnym razie mogła zakończyć się niepowodzeniem. Do wykonania z tym związanych zadań potrzeba było minimum ośmiu dni. Ostatecznie, termin rozpoczęcia kontrofensywy na kierunku biełgorodzko-charkowskim wyznaczono na 3 sierpnia 2 .

2

śuków, op. cit. s. 490.

OPERACJA „KUTUZOW" NA OBSZARZE ORŁA (12 lipca — 18 sierpnia)

Obiektem natarcia wojsk radzieckich w obszarze Orła były pozycje wcześniej przez Niemców przygotowane pod względem inŜynieryjnym, nasycone duŜą ilością sił i środków. Dowództwo niemieckie miało bowiem prawie rok na organizację obrony na występie orłowskim (od sierpnia 1942 r.). W ciągu tego czasu powstała tam nieprzyjacielska silna obrona pozycyjna z rozwiniętym systemem transzei, rowów łączących i zapór przeciwczołgowych i przeciwpiechotnych. Główny pas obrony o głębokości 5—7 km składał się z dwóch pozycji obejmujących rozbudowane liczne punkty oporu i węzły obrony, przygotowane do walki w okrąŜeniu. Pierwszą pozycję tworzyły trzy ciągłe transzeje, przed którymi były rozbudowane zapory przeciwczołgowe i przeciwpiechotne. Nowością w tym systemie obrony były pancerne schrony bojowe dla broni maszynowej, zwane „krabami". W głębi występu orłowskiego Niemcy przygotowali kilka pośrednich i tyłowych rubieŜy obrony, wykorzystując masywy leśne oraz wielką liczbę rzek; zbudowali wiele pozycji ryglowych oraz przygotowali do obrony wszystkie miejscowości i węzły dróg. Najsilniej umocnione były Bołchow, Mceńsk, Orzeł, Kromy i Karaczew. Ogólna głębokość obrony hitlerowskiej na kierunku orłowskim (w linii prostej) wynosiła 150—180 km.

111 Występu orłowskiego broniły związki 2 armii pancernej i 9 armii polowej, wchodzące w skład Grupy Armii ,,Środek" (ta ostatnia armia w dotychczasowych działaniach poniosła duŜe straty). Ogółem znajdowało się tam około 37 dywizji, w tym 8 pancernych i 2 zmotoryzowane. Liczyły one około 600 tys. Ŝołnierzy, przeszło 7000 dział i moździerzy, około 1200 czołgów i dział szturmowych oraz przeszło 1100 samolotów1. Przeciętnie dywizja piechoty broniła się w pasie szerokości 14 km, a na głównych kierunkach w pasie 8—10 km. Odwody taktyczne nieprzyjaciela były rozmieszczone w odległości 3—10 km od przedniego skraju. Po stronie radzieckiej operację przeciwko niemieckiemu zgrupowaniu przygotowali dowódcy Frontów, kierując się planem i wskazaniami Kwatery Głównej. Dowódca Frontu Zachodniego gen. Wasilij Sokołowski postanowił wykonać główne uderzenie zgrupowaniem w składzie: 11 armia gw. (dowódca gen. Iwan Bagramian), 1 i 5 korpusy pancerne, 8 korpus artylerii przełamania i 1 armia lotnicza. Uderzając w ogólnym kierunku na Krapiwnę i Bołchow, miał zamiar przełamać obronę niemiecką na 14-kilometrowym odcinku Glinnaja, OŜygowo i we współdziałaniu z 61 armią Frontu Briańskiego okrąŜyć i zniszczyć bołchowskie zgrupowanie nieprzyjaciela; częścią zaś sił nacierać na Uzkoje, w celu przecięcia linii komunikacyjnych (Orzeł, Briańsk) łączących orłowskie zgrupowanie przeciwnika z jego zapleczem. Częścią sił 50 armii gen. Bołdina (212 i 324 DP) planował wykonywać uderzenie na śikijewo z zadaniem zabezpieczenia wojsk nacierających na głównym kierunku uderzenia i wzbronienia nieprzyjacielowi wycofania się na zachód. Wojska Frontu Zachodniego były ugrupowane w jednym rzucie. W odwodzie pozostał 25 korpus pancerny. Wsparcie lotnicze wojsk zapewniała 1 armia lotnicza gen. Michaiła Gromowa w liczbie 1322 samolotów bojo1

Druga -wojna światowa..., t. VII. s. 211.

112 wych (565 samolotów myśliwskich, 459 szturmowych, 84 bombowych, 193 bombowce nocne i 23 rozpoznawcze) 2. Wstępne przygotowanie miała rozpocząć 11 lipca o godz. 23.00 213 dywizja nocnych bombowców atakiem na obiekty nieprzyjaciela połoŜone w głównym pasie obrony. Do wykonania tych zadań przewidziano 300 samolotów oraz 108 ton bomb. W bezpośrednim 20-minutowym przygotowaniu 204 dywizja lotnictwa bombowego miała uderzyć na stanowiska ogniowe artylerii w rejonie Dubna i na północnym skraju Staricy. Zaplanowano takŜe wsparcie ataku piechoty i czołgów, zwalczanie podchodzących odwodów nieprzyjaciela, zabezpieczenie wprowadzenia do bitwy grupy szybkiej 11 armii gw. 11 armia gw. była bardzo silnym związkiem operacyjnym, rzadko występującym w Armii Czerwonej. Wraz z przydzielonymi jej jednostkami (na okres operacji) liczyła: 135 tys. Ŝołnierzy (bez oddziałów tyłowych), 2652 działa i moździerze (kal. 76 mm i wyŜej), 468 dział przeciwpancernych, 255 dział przeciwlotniczych, 465 wyrzutni rakietowych i 257 czołgów i dział pancernych 3. By zapewnić sobie sukces na głównym kierunku uderzenia, gen. Bagramian ześrodkował na 14-kilometrowym odcinku jedenaście dywizji piechoty, dwa korpusy pancerne, cztery brygady pancerne, dwa pułki czołgów i dwa pułki artylerii pancernej, a ponadto przydzielony mu korpus artylerii przełamania, pięć brygad artylerii armat oraz kilka pułków artylerii przeciwpancernej i przeciwlotniczej. Dzięki temu dywizja piechoty przypadała na 1,2 km, 185 dział i moździerzy oraz 13,6 czołgów i dział pancernych na 1 km frontu; osiągnięto zatem dwukrotną przewagę nad nieprzyjacielem, z tym Ŝe w pasie natarcia 8 korpusu piechoty tej armii, walczącego na głównym

2

Kurskaja bitwa w cifrach, „WIZ", 1968, nr 7, s. 82—83.

3

K o ł t u n ó w , Sołowiow, op. cit., s. 225.

114 kierunku uderzenia, zgrupowano do 260 dział i moździerzy na 1 km frontu. Ugrupowanie operacyjne 11 armii gw. składało się z jednego rzutu, grupy szybkiej i odwodów. Grupę szybką stanowiły 1 i 5 korpusy pancerne, a odwód ogólny armii — 108 dywizja piechoty. Grupę szybką armii planowano wprowadzić do bitwy w pasie 8 korpusu piechoty: 5 korpus pancerny w pierwszym dniu, po przełamaniu przez piechotę głównego pasa obrony nieprzyjaciela, a 1 korpus pancerny — w drugim dniu operacji. Samodzielne pułki czołgów i brygady pancerne bezpośrednio wspierały piechotę. Z uwagi na bardzo silnie zaminowany teren przed przednim skrajem obrony niemieckiej czołgi miały podąŜać za piechotą, wspierając jej walkę, a po przekroczeniu przez nią pasa zapór minowych i włamaniu się w pierwszą pozycję powinny wyprzedzić piechurów i z marszu opanowywać punkty oporu nieprzyjaciela. Artyleryjskie przygotowanie ogniowe miało trwać 160 minut. Wsparcie zaś ataku piechoty i czołgów przewidziano w postaci wału ogniowego na głębokość do 2 km (wał ogniowy jako jeden ze sposobów wsparcia ataku, wykonywany w ślad za ostatnią nawałą artyleryjskiego przygotowania ataku, zacierał granice między pierwszym i drugim okresem artyleryjskiego natarcia). Działania piechoty i czołgów w głębi obrony przeciwnika planowano zabezpieczyć za pomocą kolejnych ześrodkowań ogniowych. Sztab 11 armii gw. przewidywał przeprowadzenie rozpoznania walką, w celu upewnienia się, gdzie przebiega faktyczny przedni skraj obrony przeciwnika i czy jest on obsadzony przez wojska. Akcję tę miały wykonać bataliony lub kompanie piechoty wydzielone przez dywizje pierwszego rzutu korpusów piechoty. Dowódca kolejnego Frontu — Briańskiego, gen. Mar-

115 kian Popów, postanowił przełamać obronę niemiecką na prawym skrzydle związkami 61 armii gen. Pawła Biełowa, a na lewym — wewnętrznymi skrzydłami 3 i 63 armii generałów Aleksandra Gorbatowa i Władimira Kołpakcziego. Wprowadzone wtedy do bitwy armijne i frontowa grupy szybkie miały rozwinąć sukces i rozbić mceńskie zgrupowanie przeciwnika. W drugim etapie operacji gen. Popów planował, we współdziałaniu z wojskami Frontu Zachodniego, rozbić bołchowskie zgrupowanie przeciwnika, a przy współdziałaniu z Frontem Centralnym opanować Orzeł i w ten sposób zadać ostateczny cios niemieckiemu zgrupowaniu w tym obszarze. 61 armia przełamywała obronę na odcinku 10 km, 3 i 63 armia — na odcinku 9 km kaŜda. Wszystkie były ugrupowane w dwa rzuty. Przełamanie obrony przeciwnika planowano w tempie 10—12 km na dobę —- duŜym, zwaŜywszy fakt, Ŝe wojska miały nacierać na obronę zawczasu przygotowaną i ufortyfikowaną. WaŜnymi elementami ugrupowania były grupy szybkie. 20 korpus pancerny stanowił grupę szybką 51 armii, a 1 korpus pancerny gw. — 63 armii (na kierunku tej armii miała działać równieŜ 3 armia pancerna); w pasie 3 armii przewidywano wprowadzenie 25 korpusu piechoty. Na kierunku głównego uderzenia Frontu Briańskiego osiągnięto 150 dział i moździerzy (kal. 76 mm i wyŜej) na 1 km frontu. Artyleryjskie przygotowanie ogniowe w 3 armii miało trwać 105 minut, a w 63 armii — 45 minut. Operację miała zabezpieczać 15 armia lotnicza gen. Nikołaja Naumienki, mająca 995 samolotów bojowych (265 samolotów myśliwskich, 269 szturmowych, 111 bombowych, 326 bombowców nocnych i 24 rozpoznawcze) 4. Wojska Frontu Centralnego, w odróŜnieniu od Frontu Zachodniego i Briańskiego, przechodziły do kontrofensywy po zaciętych walkach obronnych, co niewątpliwie

4

Kurskaja bitwa w cifrach, nr 7, s. 82.

116 wpłynęło na ich przygotowanie do operacji. Front Centralny wykony wał uderzenie przeciwko 9 niemieckiej armii, która w tym rejonie była najsilniejszym związkiem operacyjnym Wehrmachtu. Dowódca tego Frontu gen. Rokossowski postanowił wykonać główne uderzenie w ogólnym kierunku na Kromy, przełamać obronę niemiecką na odcinku 36 km, następnie rozwijając natarcie oskrzydlić orłowskie zgrupowanie przeciwnika od południa i południowego zachodu i wspólnie z wojskami Frontów Zachodniego i Briańskiego zlikwidować je. Na głównym kierunku miała nacierać 13 armia, a jej sukces miała pogłębić wprowadzona do bitwy 2 armia pancerna gen. Rodina. Ponadto w operacji brały udział 48 i 70 armia oraz 16 armia lotnicza. Ogółem uczestniczyło w niej 39 dywizji i 2 brygady piechoty, 4 korpusy i 2 brygady pancerne. Z tej liczby w pierwszym rzucie było 38 dywizji i 2 brygady piechoty oraz jeden korpus i 2 brygady pancerne. Koncentrując zasadniczą ilość sił na głównym kierunku uderzenia uzyskano duŜe nasycenie: na dywizję przypadał odcinek szerokości 1,6 km, a 104,9 dział i moździerzy oraz około 40 czołgów i dział pancernych na 1 km frontu 5. Przygotowanie do operacji wojsk Frontów Zachodniego i Briańskiego rozpoczęło się juŜ w kwietniu 1943 r. Systematycznie szkoliły się zarówno wojska, jak i sztaby. Ćwiczono przede wszystkim natarcie na wcześniej przygotowaną i głęboko urzutowaną obronę przeciwnika. Do zdobywania punktów oporu we wszystkich kompaniach piechoty zorganizowano grupy szturmowe w składzie 8—10 Ŝołnierzy kaŜda. Ponadto, dla torowania "wojskom ruchu w zaporach inŜynieryjnych, utworzono specjalne grupy saperskie. Przez cały okres przygotowawczy do operacji prowadzono rozpoznanie niemieckich pozycji na wszystkich szczeblach dowodzenia i we wszystkich rodzajach wojsk.

5

TamŜe, s. 88.

117 Szczególnie cennych informacji dostarczało lotnictwo rozpoznawcze, które systematycznie fotografowało obronę nieprzyjaciela oraz rozmieszczenie jego wojsk i baterii. Dane te nanoszono na mapy i dostarczano wojskom. Mimo bardzo długiego okresu przygotowawczego, do czasu rozpoczęcia operacji nie zdołano przegrupować sił. Niektóre jednostki Frontu Zachodniego i Briańskiego do 12 lipca nie zajęły na czas podstaw wyjściowych do oczekującego ich natarcia. Wiele uwagi poświęcono maskowaniu operacyjnemu i dezinformacji przeciwnika. Czynności związane z przegrupowaniem, ześrodkowaniem i zajmowaniem podstaw wyjściowych odbywały się tylko nocą. Prace inŜynieryjne skrupulatnie maskowano. W celu wprowadzenia przeciwnika w błąd tworzono pozorne pozycje i rejony ze-środkowania wojsk oraz dokonywano rzekomych przesunięć sił.

WALKI W REJONIE BOŁCHOWA W nocy z 10 na 11 lipca 1943 r. radzieckie lotnictwo dalekiego zasięgu zbombardowało po raz pierwszy obiekty obrony niemieckiej na występie orłowskim. O świcie 11 lipca radziecka artyleria wykonała krótkie, lecz zmasowane uderzenie na pozycje przeciwnika przed frontem 50 i 11 armii Frontu Zachodniego oraz 61, 3 i 63 Frontu Briańskiego. Pod jego osłoną zaatakowały specjalnie "wyznaczone bataliony, po jednym z kaŜdej dywizji piechoty z pierwszego rzutu. W ciągu dnia walk największy sukces osiągnęły bataliony 11 armii gw. Pokonały one pas zapór inŜynieryjnych nieprzyjaciela i włamały się w jego przedni skraj obrony, zmuszając go do zdemaskowania systemu ognia broni maszynowej i artylerii. Przebieg walki batalionów czołowych wykazał, Ŝe Niemcy w pierwszej transzei rozmieścili nieduŜe siły, ale

118 przed powtórnym atakiem wojsk radzieckich rozpoczęli podciąganie odwodów taktycznych i czołgów bliŜej przedniego skraju. W nocy z 11 na 12 lipca bataliony czołowe wykonały i oznaczyły przejścia w zaporach inŜynieryjnych przeciwnika i wczesnym świtem zostały zluzowane przez siły główne dywizji pierwszego rzutu korpusu. Dowództwo hitlerowskie oceniło działania radzieckich batalionów czołowych jako lokalne natarcie, mające na celu uniemoŜliwienie przerzucania sił niemieckich z występu orłowskiego na kierunek kurski. Zachodnioniemiec-ki historyk F. Hauck i były dowódca 4 armii Heinrici pisali: ,,11 lipca w rejonie 2 armii pancernej niespodziewanie ruszyły do natarcia radzieckie pułki i bataliony. Opierając się na poprzednim zachowywaniu się nieprzyjaciela, Niemcy sądzili, Ŝe owe ataki zostały podjęte tylko po to, aby powstrzymać znajdujące się na występie orłowskim odwody od wprowadzenia ich do natarcia na Kursk. Dowództwa grupy armii i 2 armii pancernej nie przywiązywały do tych ataków specjalnej wagi"6. Gdy działania podjęły siły główne dywizji pierwszego rzutu korpusu, nad występem orłowskim, zwłaszcza w pasie natarcia Frontu Zachodniego, pojawiły się samoloty 2 korpusu lotnictwa bombowego gen. W. Uszakowa, a w ślad za nimi samoloty 2 korpusu lotnictwa szturmowego gen. W. Stepiczewa oraz 224 i 233 dywizje lotnictwa szturmowego. Niszczyły one stanowiska ogniowe i punkty oporu nieprzyjaciela, jego stanowiska dowodzenia, zgrupowania piechoty i czołgów oraz składy amunicji. Na odcinku przełamania Frontu Briańskiego nie wykonywano bezpośredniego przygotowania lotniczego, jedynie lotnictwo bombowe uderzyło na artylerię i zgrupowanie czołgów na pierwszym i drugim pasie obrony nieprzyjaciela7.

6 7

Druga wojna światowa..., t. VII, s. 200. T i m o c h o w i c z , op. cit., s. 54.

119 Wraz z lotniczym przygotowaniem 12 lipca o godz. 3.20 otworzyła ogień artyleria, wystrzeliwując tysiące ton pocisków artyleryjskich i moździerzowych. Następnie samoloty szturmowe postawiły zasłonę dymną. Po zakończeniu lotniczego i artyleryjskiego przygotowania do ataku ruszyły związki taktyczne 11 armii gw. „O godzinie 6.50 sto metrów przed przednim skrajem nieprzyjaciela stanęła znów ściana dymu i wyrzucanej wybuchami pocisków ziemi. Była to pierwsza rubieŜ wału ogniowego. Piechota i czołgi wdarły się w ugrupowanie nieprzyjaciela... śołnierze szli do walki z ogromnym zapałem... Nieustannie posuwając się do przodu, przy nieprzerwanym wsparciu ogniowym artylerii, do godziny 8.30 zdobyły pierwszą pozycję głównego pasa obrony. Największy węzeł oporu — Dudino, padł dopiero o godzinie 10.00. Wzięliśmy tam do niewoli 400 hitlerowskich Ŝołnierzy" 8. Do godz. 15.30 poszczególne korpusy piechoty 11 armii gw. przełamały główny pas obrony nieprzyjaciela, ale jego opór narastał; hitlerowcy przeszli do kontrataków. W tej sytuacji gen. Bagramian postanowił wprowadzić do walki 5 korpus pancerny gen. Michaiła Sachny. „Przez lornety noŜycowe obserwujemy ruch czołgów. Rozciągnęły się trzy kolumny. 96 »trzydziestekczwórek« i 40 czołgów lekkich podeszło do śyzdry — juŜ są na mostach. Saperzy chytrze je zbudowali; zatopione pod wodą były niewidoczne z góry. Teraz czołgi jakby płynęły w wodzie. Oto wozy bojowe są juŜ na zoranym przez pociski terenie, który jeszcze niedawno był przednim skrajem obrony nieprzyjaciela" 9. 5 korpus pancerny z desantem piechoty na czołgach przerwał się przez drugi pas obrony niemieckiej i ruszył w kierunku południowym. Natomiast siły główne 11 armii gw. przełamały obronę nieprzyjaciela na szerokości

8 9

B a g r a m i a n , op. cit., s. 207. TamŜe, s. 209.

120 14 km i na głębokość 8—10 km i nawiązały cięŜką walkę 0 drugi pas obrony. Sąsiednia, 61 armia, nacierająca na Bołchow z północnego wschodu, wklinowała się w obronę niemiecką na głębokość 3—7 km. Mniej więcej na taką głębokość włamały się główne siły Frontu Briańskiego — 3 i 63 armia, ale nie zdołały one przełamać głównego pasa obrony niemieckiej i zostały zmuszone do prowadzenia krwawych walk w głębi tego pasa. Nie udało się im teŜ wprowadzić tego dnia do walki korpusów pancernych. W nocy z 12 na 13 lipca po obu stronach trwały wzmoŜone przygotowania do walki. Wojska radzieckie szykowały się do przełamania kolejnych rubieŜy obrony niemieckiej. Dowództwo zaś 2 armii pancernej nieprzyjaciela zbierało resztki oddziałów rozbitej w minionym dniu 293 dywizji piechoty i jednostki odwodowe 53 korpusu armijnego, a z sąsiednich odcinków podciągało artylerię. Rozpoznanie radzieckie wykryło, iŜ z śyzdry zbliŜają się jednostki niemieckiej 5 dywizji pancernej. 13 lipca walki rozgorzały ze zdwojoną siłą. Na ataki radzieckie nieprzyjaciel odpowiadał kontratakami, wykonywanymi na szerokim froncie, w sile dwóch—trzech batalionów piechoty wspartych 15— 30 czołgami kaŜdy, przy zwiększonej aktywności własnego lotnictwa. Gen. Ba-gramian, dąŜąc do rozwinięcia uzyskanego sukcesu w ogólnym kierunku na Krapiwnę, wprowadził do bitwy 1 korpus pancerny gen. Butkowa, z zadaniem wykonania uderzenia w kierunku Miedyncewa. Korpus ten wraz z 5 korpusem pancernym i korpusami piechoty (16, 8 i 36 KP gw.) 11 armii gw. przełamał drugi pas i armijną rubieŜ obrony niemieckiej i do końca drugiego dnia operacji włamał się na głębokość do 15 km, powiększając wyrwę w obronie przeciwnika do szerokości 23 km. Wojska 11 armii gw. opanowały Dudorowo, Ulanowo, Krapiwnę oraz oskrzydliły Bołchow z zachodu i południo wego zachodu.

121 Dowódca Frontu Zachodniego, obserwując rozwój wydarzeń w pasie 11 armii gw., postanowił wprowadzić do walki 50 armię gen. Bołdina. Miała ona, prowadząc natarcie, osłonić od zachodu zgrupowanie uderzeniowe 11 armii gw. JednakŜe dwie dywizje piechoty (212 płk. Malcewa i 324 płk. Siedulina) lewego skrzydła 50 armii, niedostatecznie wsparte artylerią, nie przełamały obrony przeciwnika. W końcu dnia gen. Bołdin wstrzymał więc natarcie, by dokonać przegrupowania sił i środków wzmocnienia przed natarciem w dniu następnym. O bohaterskich czynach Ŝołnierzy radzieckich w tych dniach było głośno nie tylko w ich macierzystych jednostkach. Na przykład dowódca plutonu 9 kompanii 27 pułku piechoty gw. (11 DP gw) lejtn. Władimir Inosjan podczas walki 12 lipca w rejonie wsi Trostiańka skoczył z pięcioma Ŝołnierzami do transzei przeciwnika i w błyskawicznej walce zlikwidował 38 jego Ŝołnierzy. Z kolei, gdy w czasie ataku jednego z batalionów 40 pułku piechoty tej samej dywizji na pozycje niemieckie we wsi Staryca ogień nieprzyjacielskiego karabinu maszynowego przycisnął do ziemi nacierających, poderwał się szer. Kukunin i z granatem w ręku ruszył na ziejący ogniem schron. Rzucił granatem, ale chybił. Wówczas — jak legendarny Matrosów — rzucił się na otwór strzelniczy schronu, zasłaniając go swym ciałem. Jego koledzy, wykorzystując moment, gdy karabin umilkł, ruszyli do ataku i wyparli Niemców ze wsi 10. 61 armia w cięŜkich walkach opanowała rubieŜ Cho-miankowo, Kriwcowo, Kubny, oskrzydlając Bołchow z południowego wschodu i wschodu. Dowództwo hitlerowskie doszło wówczas do wniosku, Ŝe jego wojska w rejonie Bołchowa są zagroŜone okrąŜeniem, w związku z czym zaczęło pośpiesznie przegru-powywać przed front szczególnie zagraŜającej im 11 armii gw. odwody z Grupy Armii „Środek" oraz z innych od10

Bitwa pod Kurskiem..., s. 89.

122 cinków. Łącznie w ten rejon skierowało dodatkowo jedenaście dywizji, w tym pięć pancernych (5, 20, 9, 18 i 4), jedną (10) zmotoryzowaną i pięć dywizji piechoty (183, 321, 339, 707 i 253). Natarcie Frontów Zachodniego i Briańskiego w dniach 12—13 lipca w rejonie Bołchowa i na kierunku orłowskim spowodowało duŜe zamieszanie w niemieckich sztabach. Na przykład, sztaby 9 i 2 armii pancernej meldowały do Kwatery Głównej Hitlera: „Z rozmiarów na tarcia na 2 armię pancerną moŜa było juŜ wnioskować, Ŝe nieprzyjaciel wytknął sobie jako cel całkowite opanowanie przyczółka orłowskiegoNa szerokim odcinku frontu wschodniego nastąpiły w ciągu ostatnich 48 godzin zasadnicze zmiany. Punkt cięŜkości działań bojowych przesunął się do rejonu 2 armii pancernej. Tutaj kryzys nadal rozwijał się z niewiarygodną szybkością" 11. O tych wydarzeniach feldmarsz. Manstein pisał: „Na odprawie w Kwaterze Głównej Hitlera 13 lipca feldmarszałek Kluge zameldował fuhrerowi, Ŝe został zmuszony do odebrania wszystkich szybkich związków taktycznych — dywizji pancernych, i zmotoryzowanych — Modelowi, by zlikwidować głębokie wyłomy uczynione przez Rosjan na trzech odcinkach 2 armii pancernej i Ŝe z tego powodu natarcie 9 armii nie moŜe być kontynuowane..." 12 14 lipca wyszło przeciwuderzenie niemieckie w celu zlikwidowania włamania wojsk radzieckich. Dwie dywizje pancerne (18 i 20), jedna zmotoryzowana (25) oraz jedna dywizja piechoty (293) nacierały z rejonu Sorokino w kierunku na Rieczycę, kierując się przeciw lewemu skrzydłu 8 korpusu armijnego gw. (11 A gw.) gen. Małyszewa. Korpus częścią sił odpierał z miejsca przeciwuderzenie nieprzyjaciela, resztą kontynuując natarcie w kierunku południowym, w którym został zaangaŜowa11

Cytat za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego (tłum. z ros.), t. III, Warszawa 1965, s. 337. 12 Cyt. za: B a g r a m i a n , op. cit-., s. 225.

123 ny równieŜ jego drugi rzut (26 DP gw.). Korpus współdziałał z 1 i 5 korpusem pancernym. 15 lipca do natarcia w kierunku Sorokino ruszył 36 korpus gw. gen. Ksenofontowa (lewy sąsiad 8 KP gw.). W końcu dnia oddziały korpusu oskrzydliły tę miejscowość od północnego wschodu — 18 dywizja piechoty i 218 brygada pancerna, oraz od południowego wschodu — 84 dywizja piechoty gw., 43 brygada pancerna gw. i 2 pułk czołgów gw. Po kilkugodzinnej walce Sorokino zostało wyzwolone. W wyniku walk wojsk radzieckich 14 i 15 lipca przeciwuderzenie niemieckie zostało odparte. Nacierająca na prawo od 11 armii gw. 50 armia gen. Bołdina nie odniosła sukcesu równieŜ 14 lipca, a w dwa dni później zaledwie przełamała główny pas obrony niemieckiej. W tej sytuacji istotnym problemem pozostawała w dalszym ciągu osłona prawego skrzydła 11 armii gw. 13 lipca armia ta poniosła znaczne straty. Wśród poległych był dowódca 16 korpusu piechoty gw. gen. Łapszow i jego adiutant, a dowódca artylerii korpusu gen. Mazanów ranny dostał się do niewoli. Niepowodzenia 2 armii pancernej w zatrzymaniu natarcia radzieckiego na kierunku orłowskim wprowadziły wiele zdenerwowania w Kwaterze Głównej Wehrmachtu. Wściekłość Hitlera skupiła się na dowódcy 2 armii pancernej gen. Rudolfie Schmidcie. Jako przysłowiowy kozioł ofiarny został on 14 lipca zdjęty ze stanowiska — za brak naleŜytego dowodzenia wojskami. Jego miejsce zajął gen. Model, uwaŜany za specjalistę od „obrony". Zachował on jednocześnie dotychczasowe stanowisko — dowódcy 9 armii. Dalsze natarcie 11 armii gw. wymagało od jej dowództwa korekty w planie działania. 18 lipca gen. Bagramian dokonał przegrupowania 36 korpusu piechoty gw. z lewego skrzydła armii do rejonu Kamionki, skąd wspólnie z 1 i 5 korpusem pancernym rozwinął natarcie w kie-

124 runku południowym na Gniezdiłowo. Do końca następnego dnia 11 armia gw. pogłębiła włamanie do 70 km, uchwyciła w rejonie Rudniewa szosę Bołchow, Choty-niec i w ten sposób zagroziła komunikacjom całego orłowskiego zgrupowania nieprzyjaciela. 61 armia w ciągu ośmiu dni walk posunęła się do przodu o 20 km. Przyczyną powolnego natarcia był bardzo silny opór wroga oraz konieczność odpierania jego nieustannych kontrataków i przeciwuderzeń. Miejscowości i wzgórza po kilka razy przechodziły z rąk do rąk. Dochodziło do walki wręcz. Szczególnie silne przeciwuderzenie odpierało 18 lipca lewe skrzydło armii, które wtedy musiało walczyć z czterema dywizjami piechoty (112, 26, 34 i 208) i jedną (12) pancerną. W odparciu tego przeciwuderzenia waŜną rolę odegrali artylerzyści. Wspierający działania 336 dywizji piechoty, 311 pułk artylerii rakietowej ppłk. śurawlowa wykonał na rozkaz dowódcy dywizji salwę jednym dywizjonem na rejon ześrodkowania nieprzyjacielskiej piechoty, zadając jej bardzo duŜe straty. Następnie ogniem poszczególnych wyrzutni i baterii odcinał piechotę od czołgów i obezwładniał ją, paraliŜując kontrataki niemieckie. W ciągu dnia artylerzyści tego pułku zniszczyli 8 czołgów, samochód pancerny oraz około dwóch batalionów piechoty13 . Do 19 lipca do bitwy zostały zaangaŜowane wszystkie siły 11 armii gw. Jej front natarcia rozciągnął się do 156 km. Tymczasem Niemcy w dalszym ciągu wykonywali kontrataki w rejonie Bołchowa i kierowali do tego rejonu nowe siły. Na skutek tego przewaga 11 armii gw. gwałtownie malała, a od 20 lipca zaczęła rysować się przewaga na korzyść przeciwnika. Podobna sytuacja powstała przed frontem 61 armii. Praktycznie jej związki taktyczne, podobnie jak inne armie Frontu Briańskiego, zostały zatrzymane. Wojska radzieckie poniosły duŜe straty. Na

13

Kołtunów, S ol o w io w, o p. c it., s . 2 5 0—25 2 .

125 przykład w 1 korpusie pancernym 30 lipca do walki nadawały się tylko 33 czołgi. Plany rozbicia nieprzyjaciela w rejonie Bołchowa i Orła mogły zostać pokrzyŜowane. Fronty Zachodni i Briański wymagały pomocy. Stalin zaŜądał wtedy oceny połoŜenia i propozycji rozwiązania od dowódców Frontów i od Sztabu Generalnego. W rezultacie Kwatera Główna wzmocniła wojska lewego skrzydła Frontu Zachodniego 11 armią gen. Iwana Fiediuninskiego oraz 4 armią pancerną gen. W. Badanowa i 2 korpusem kawalerii gw. gen. W. Kriukowa. W skład Frontu Briańskiego weszła 3 armia pancerna gen. Pawła Rybałki14. Dowódca Frontu Zachodniego gen. Sokołowski zdecydował wprowadzić do bitwy swój odwód i drugi rzut. 18 lipca w pasie 11 armii gw. wszedł do działań 25 korpus pancerny gen. Fiodora Anikuszyna, a 20 lipca (na styku 50 i 11 armii gw.) — 11 armia gen. Fiediuninskiego z zadaniem rozwinięcia natarcia na Chwastowiczi, 25 lipca (w pasie natarcia 11 armii gw.) — 4 armia pancerna (11 i 30 KPanc, 6 KZmech) gen. Badanowa z zadaniem przecięcia szosy i linii kolejowej Briańsk—Orzeł, wreszcie 26 lipca (na kierunku karaczewskim) — Z korpus kawalerii gw. gen. Kriukowa. Wprowadzenie do bitwy wymienionych związków taktycznych i operacyjnych było nieco spóźnione. Były one bowiem ześrodkowane w rejonach odległych od przedniego skraju i musiały przegrupowywać się drogami rozmytymi przez ulewne deszcze. Dowódca 11 armii opisał następująco warunki natarcia: „W noc na 18 lipca tylko

14

11 armia wchodziła w skład odwodów Naczelnego Dowództwa. Kwatera Główna przydzieliła ją do Frontu Zachodniego juŜ 12 VII. Armia składała się z ośmiu dywizji piechoty. Była rozmieszczona w rejonie Kaługi. Miała w ciągu sześciu dni przejść pieszo trasę 160 km i z marszu wejść do bitwy. Natomiast 4 APanc i 2 KK gw. zostały przydzielone 18 VII. 4 APanc zastała przegrupowana z rejonu Naro-Fomińska do Kozielska, gdzie przybyła dopiero 23 VII.

126 135 i 369 dywizje piechoty znajdowały się mniej więcej w odległości 30 km od frontu, pozostałe zaś — jeszcze dalej. A juŜ 20 lipca obydwie dywizje zostały wprowadzone do walki. Brak naleŜytego przygotowania od razu dał się we znaki. Piechota była zmęczona marszem po rozmiękłych od deszczu drogach. Dowódcy mieli zbyt mało czasu dla przeprowadzenia rekonesansu i omówienia sprawy współdziałania. Wiadomości o nieprzyjacielu były szczupłe i niepewne. Artyleria i tyły nie nadąŜały za piechotą" 15. W dniach 19—25 lipca na podejściach do Chotyńca i Karaczewa rozgorzały zacięte walki. DąŜąc do utrzymania w swoich rękach linii kolejowej łączącej Orzeł z Briańskiem, Niemcy rzucali do walki wszystko, co byli w stanie zgromadzić, włącznie z oddziałami ochrony, batalionami saperów i obsługi lotnisk. Skierowali tam równieŜ znaczną liczbę czołgów i artylerii, a takŜe wycofaną spod Biełgorodu dywizję zmotoryzowaną „Grossdeutschland". Podczas odpierania kontrataków i przeciwuderzeń niemieckich dochodziło często do bojów spotkaniowych. O zaciętości walk na podejściach do Chotyńca moŜe świadczyć jeden z jej epizodów, rozgrywający się na styku 31 i 11 dywizji piechoty gw. Czołgi niemieckie, odrzucone przez oddziały tych dywizji, skierowały sę do pobliskiego lasu, gdzie natknęły się na zasadzkę zorganizowaną przez radzieckie czołgi i działa przeciwpancerne. Tak o niej napisał dowódca artylerii 11 dywizji piechoty ppłk Siemienko: „Otworzyliśmy huraganowy ogień. Nasze działa strzelały na wprost. Widać było trafienia pocisków w pancerz »tygrysów«. Po takim trafieniu czołg zatrzymywał się, ale po chwili znów pełzł w naszym kierunku ziejąc ogniem i śmiercią. CzyŜby te potwory były niewraŜliwe na ogień naszych dział? Jeden z »tygrysów«

15

I. F i e d i u n i n s k i , Na alarm (tłum. z ros.), Warszawa 1904, s. 196—197.

127 zaczął się jednak kręcić w miejscu. Trafiono więc w gąsienicę! Natychmiast kanonierzy 40 pułku piechoty gw. posłali do uszkodzonego czołgu kilkanaście pocisków kalibru 57 mm. Zaklinowano wieŜę »tygrysa«. Pancerny potwór stał się bezsilny. Później było juŜ znacznie lepiej! Tylko tego jednego upalnego dnia zniszczyliśmy czterdzieści trzy wozy bojowe nieprzyjaciela, a wśród nich około dziesięciu »tygrysów « i »panter «...." l6 Wprowadzone do bitwy przez Front Zachodni świeŜe siły, zwłaszcza 4 armia pancerna, zadecydowały o losach bołchowskiego zgrupowania niemieckiego. Po odparciu w dniach 20—25 lipca silnego przeciwuderzenia wojska 11 armii gw., 4 armii pancernej, 1, 5 i 25 korpusu pancernego przy wsparciu artylerii i lotnictwa wznowiły 26 lipca natarcie. Silne i zdecydowane uderzenie wojsk radzieckich zmusiło dowództwo hitlerowskie do ewakuowania Bołchowa. CięŜkie zmagania o Bołchow rozpoczęła 61 armia juŜ 22 lipca i zakończyła je 29 lipca całkowitym wyzwoleniem miasta, we współdziałaniu z 11 armią i ze związkami pancernymi. Rozbicie wojsk hitlerowskich w rejonie Bołchowa przyśpieszyło ich klęskę na całym występie orłowskim. W walkach o Bołchow zostało rozbitych lub poniosło duŜe straty sześć niemieckich dywizji piechoty, sześć pancernych, dwie zmotoryzowane. Ocenia się, Ŝe w tych walkach przeciwnik stracił co najmniej 100 tys. zabitych i rannych, 5000 wziętych do niewoli radzieckiej; zniszczono i zdobyto około 100 czołgów, ponad 600 dział i około 900 samochodów 17. W operacji bołchowskiej dowództwo hitlerowskie było zmuszone zaangaŜować ze swoich rezerw i innych odcinków frontu czternaście dywizji, co w powaŜnej mierze zaciąŜyło na realizacji planów niemieckich na kierunku

16

Cyt. za: Bagramian, op. cit., s. 239.

17

Bitwa pod Kurskiem..., s. 90.

128 kurskim. Pobicie najsilniejszego zgrupowania nieprzyjaciela na występie orłowskim przesądziło o pokonaniu wszystkich jego wojsk w tym obszarze.

WALKI W REJONIE ORŁA Jednocześnie z walkami z niemieckim zgrupowaniem w rejonie Bołchowa trwały walki w rejonie Orła, prowadzone przez główne siły Frontu Brianskiego (3 i 63 A i od 15 lipca 3 APanc, 2 KZmech) i związki Frontu Centralnego. W przeddzień uderzenia, 11 lipca, oddziały czołowe dywizji piechoty pierwszego rzutu 3 i 63 armii (Front Briański) generałów Gorbatowa i Kołpakcziego przeprowadziły rozpoznanie walką. Uzyskane informacje potwierdziły wcześniej posiadane przez dowództwo radzieckie wiadomości o ugrupowaniu nieprzyjaciela i jego przednim skraju. Natarcie sił głównych 3 i 63 armii rozpoczęło się rano 12 lipca po silnym i skutecznym artyleryjskim i lotniczym przygotowaniu. Przełamanie obrony nieprzyjaciela było połączone z forsowaniem rz. Zusza. W pierwszym dniu natarcia lewoskrzydłowe dywizje (235 i 380 DP) 3 armii przełamały główny pas obrony niemieckiej i włamały się na głębokość 7 km. Znacznie wolniej rozwijało się natarcie 63 armii. Wojska radzieckie musiały ciągle odpierać kontrataki nieprzyjaciela, który w pośpiechu przerzucał odwody do rejonu włamania i z marszu wprowadzał je do walki. W drugiej połowie dnia dodatkowo atakowały duŜe grupy (po 30—50) niemieckich samolotów bombowych, osłanianych przez myśliwce. Walkę z nimi podjęła 15 armia lotnicza gen. Naumienki. Jej 1 korpus myśliwski gen. Bieleckiego osłaniał nacierające wojska i zwalczał samoloty wroga. 12 lipca 15 armia lotnicza w pasie natarcia 3 i 63 armii wykonała 737 samolotolotów.

129 Ówczesny szef sztabu Frontu Briańskiego gen. Sandałów tak ocenił te działania: „Pierwszy dzień natarcia nie przyniósł odczuwalnych sukcesów Frontowi Briańskiemu. Pomimo silnego przygotowania artyleryjsko-lotniczego 12 lipca nacierające wojska zdołały wedrzeć się tylko na 5—8 km w głąb obrony nieprzyjaciela. Prawie dwuletnie przygotowanie przyczółka orłowskiego do obrony uwidoczniło się w całej rozciągłości. Za pierwszą opanowaną transzeją była następna, za opanowaną pozycją spotykaliśmy drugą, za rubieŜą była kolejna rubieŜ. 12 lipca nie udało się wprowadzić korpusu pancernego”18. Dowódca Frontu Briańskiego, wykorzystując nieco większy sukces 3 armii, 13 lipca wprowadził do bitwy — w jej pasie działania — 1 Doński Korpus Pancerny gw. gen. Panowa, przeznaczony uprzednio do wsparcia natarcia 63 armii. Przegrupowano go jednak i ześrodkowano w rejonie wyjściowym w dzień, bez naleŜytego przestrzegania zasad maskowania, w rezultacie czego został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie i poniósł znaczne straty. Dlatego od początku tempo jego natarcia (wszedł do bitwy dopiero o godz. 14) było bardzo powolne. Ale w sumie 3 i 63 armie, wspierane przez artylerię i lotnictwo oraz we współdziałaniu z 1 korpusem pancernym gw., do końca dnia 13 lipca przełamały taktyczną strefę obrony przeciwnika, dokonując wyłomu na głębokość około 15 km i szerokość około 25 km. Tego dnia dowództwo niemieckie postanowiło przejść całością sił Grupy Armii ,,Środek" do obrony w celu ostatecznego zatrzymania natarcia wojsk radzieckich na występie orłowskim. Ponadto dokonało reorganizacji dowodzenia wewnątrz tej grupy armii, tworząc wspólne dla 2 armii pancernej i 9 armii polowej dowództwo z gen. Modelem na czele. W ślad za apelem do dowódców i Ŝołnierzy o bezgraniczne poświęcenie dowództwo niemieckie 18

Cyt. za: K o ł t u n ó w , Sołowiow, op. cit., s. 254.

9 - Kursk 1943

130 podjęło wysiłki mające na celu wzmocnienie 2 armii pancernej, kosztem osłabienia innych odcinków frontu. W drugiej połowie lipca w skład tej armii wprowadzono siedemnaście dywizji, umacniano teŜ zawczasu rozbudowane fortyfikacje polowe. Wojska radzieckie napotykały coraz większy opór orłowskiego zgrupowania niemieckiego. Natarcie Frontu Briańskiego rozwijało się więc powoli, ale w ciągu pięciu dni (13—17 lipca) 3 i 63 armie tego Frontu pogłębiły wyłom w obronie nieprzyjaciela do 22 km i poszerzyły go do 35 km, wychodząc zaś nad rz. Oleszna stworzyły dogodne warunki do obejścia Orła od północy i południa. Od 15 lipca sytuacja na występie orłowskim zaczęła juŜ zmieniać się na korzyść wojsk radzieckich. W tym dniu bowiem związki Frontu Centralnego zakończyły odtwarzanie połoŜenia z 5 lipca. 48, 13 i 70 armie oraz 2 armia pancerna tego Frontu wyrzuciły 9 armię niemiecką z dotychczas zajmowanego terenu. W trzy dni później do natarcia ruszyły główne siły Frontu Centralnego. Ogólna sytuacja na występie orłowskim wymagała zwiększenia tempa natarcia wojsk lewego skrzydła Frontu Briańskiego, dotąd niskiego mimo włączenia do bitwy 25 korpusu piechoty z odwodu dowódcy tego Frontu. Wówczas gen. Popów zdecydował wprowadzić do bitwy przydzieloną do jego dyspozycji 3 armię pancerną gen. Rybałki (12 i 15 KPanc, 2 KZmech), na styku 3 i 63 armii. Miała ona nacierać w kierunku Spasskoje, Naryszkino, obchodząc Orzeł od północy i zachodu. Do końca pierwszego dnia polecono jej przeciąć szosę i linię kolejową Mceńsk—Orzeł oraz sforsować Okę; do końca trzeciego dnia opanować Naryszkino, tam połączyć się z 2 armią pancerną Frontu Centralnego i okrąŜyć orłowskie zgrupowanie nieprzyjaciela. Jednocześnie teŜ miała być w gotowości do natarcia w kierunku południowo--Ŝaćhodnim na Śtanowoj KołodieŜ. Wejście tej armii do bitwy osłaniały 2 korpus artylerii przełamania gen. Bar-

131 sukowa, 15 armia lotnicza i część 18 armii lotniczej. Zamiarem dowódcy Frontu było więc oskrzydlenie zasadniczych sił 9 armii niemieckiej przez 3 armię pancerną i we współdziałaniu z Frontem Centralnym ich okrąŜenie. 3 armia pancerna była silnym związkiem szybkim, dowodzonym przez doświadczonego dowódcę. W chwili wprowadzenia do walki miała ona w swym składzie około 40 tys. Ŝołnierzy, 731 czołgów i dział pancernych (475 czołgów T-34, 224 czołgi lekkie T-70, 32 działa pancerne) oraz przeszło 700 dział i moździerzy. Przed wejściem do walki armia ta musiała przemaszerować 150 km, w tym dwa dni w deszcz. Wieczorem 15 lipca armia ze-środkowała się w rejonie Nowosila. 19 lipca o godz. 10.20, ugrupowana w dwa rzuty, weszła do bitwy w pasie szerokości 8—10 km. W pierwszym rzucie armii nacierały 15 i 12 korpus pancerny gw. generałów Rudkina i Zinkowicza, w drugim — 2 korpus zmechanizowany gen. Korczagina. Wejście armii do walki zostało poprzedzone silną nawałą ogniową artylerii i uderzeniami lotnictwa na obiekty obrony nieprzyjaciela. Wraz z 3 armią pancerną gw. podjęły dalsze natarcie 3 i 63 armie. 3 armia pancerna gw. zaatakowała oddziały 2 i 8 dywizji pancernej oraz 36 dywizji piechoty nieprzyjaciela. Zaciekłe walki trwały do późnego wieczora. Dowództwo niemieckie rzuciło przeciwko radzieckim pancerniakom prawie całe lotnictwo, którym dysponowało na 'wybrzuszeniu orłowskim. Nie milknący huk dział polowych i czołgowych, ryk silników samolotowych, chrzęst gąsienic czołgowych zlewały się w straszliwy zgiełk i łoskot. Niebo pociemniało od dymu i kurzu. Najzacieklejsze walki prowadził 15 korpus pancerny ze ściągniętą z odwodu Grupy Armii ,,Środek" 8 dywizją pancerną, która podejmowała wściekłe kontrataki. W pierwszym dniu walk 3 armia pancerna gw. osła-

132 niana przez lotnictwo, pokonując silny opór nieprzyjaciela i odpierając jego kontrataki, przesunęła się do przodu o 8—10 km. Wobec groźby okrąŜenia zgrupowania w rejonie Mceńska dowództwo hitlerowskie w nocy z 19 na 20 lipca postanowiło rozpocząć wycofywanie swoich wojsk za Okę. Manewr ten wykryła strona radziecka i do pościgu przeszła natychmiast armia gen. Gorbatowa. W tej sytuacji dowódca Frontu Briańskiego zmienił kierunek działania 3 armii pancernej gw., polecił jej nacierać na północny zachód, na Starają Otrada, z zadaniem przecięcia szosy Orzeł— Mceńsk i uchwycenia w końcu 20 lipca przepraw na Oce. 20 lipca związki pancerne ruszyły wspólnie z 3 armią gen. Gorbatowa. Wycofujące się wojska niemieckie były osłaniane przez artylerię i lotnictwo, na wielu zaś kierunkach wykonywały kontrataki. Następnego dnia wojska Frontu Briańskiego przecięły szosę Mceńsk—Orzeł i głównymi siłami podeszły do rzek Oka i Optucha, za którymi przebiegała ostatnia rubieŜ niemieckiej obrony, osłaniająca Orzeł od wschodu. Próby przełamania tej rubieŜy z marszu były bezskuteczne. Gen. Popów rozkazał 3 armii pancernej gw. zwrócić się w kierunku południowym, wejść w pas 63 armii i rozwijać powodzenie na Stano woj KołodieŜ. Głównym celem tego manewru było wyjście na tyły zgrupowania niemieckiego walczącego w rejonie na wschód i południowy wschód od Orła. W pierwszym rzucie 3 armii pancernej gw. działał 2 korpus pancerny gen. Zinkowicza oraz 91 samodzielna brygada pancerna gen. Iwana Jakubowskiego. Ta ostatnia, łamiąc opór Niemców i odpierając ich kontrataki, wdarła się na głębokość 18 km i opanowała miejscowości Kazinka, Majski, CzyŜi, Zołotariewo. Szczególnie zacięty bój aŜ do późnych godzin popołudniowych 22 lipca stoczyła ona o miejscowości Naumowa i Sobakino.

133 Walki czołgistów o punkt oporu Sobakino tak opisał dowódca 91 brygady pancernej: ,,W tym dniu [21 lipca — przyp. A.K.], po raz pierwszy od bitwy stalingradzkiej, nasza brygada musiała toczyć cięŜkie i krwawe walki. Przechodząc do natarcia w południe, z rejonu Kazinki, po krótkiej, lecz intensywnej walce brygada opanowała północną część Sobakino. Południowa część tej miejscowości była ogrodzona rzeką Optuszką. Brygada musiała się zatrzymać. Niemcy przywiązywali duŜą wagę do utrzymania So-bakina i rubieŜy nad rzeką. Ten węzeł oporu osłaniał drogę na Orzeł. Na rubieŜy obronnej nieprzyjaciel dysponował jedną dywizją pancerną i dwoma dywizjami piechoty. RubieŜ była dobrze urządzona pod względem inŜynieryjnym. Ponadto, znajdująca się przed nami rzeka z grząskim i mulistym dnem wykluczała przeprawę czołgów poza przygotowanymi brodami. śeby je zbudować, naleŜało najpierw siłami piechoty zmotoryzowanej uchwycić przyczółek na przeciwległym brzegu... Pod osłoną ciemności do miejsc przepraw zwieziono szybko niezbędne materiały z pobliskich wsi zburzonych i spalonych przez hitlerowców. O świcie zmotoryzowany batalion karabinów maszynowych majora Ch. Mustafajewa, wspierany ogniem artylerii i czołgów, sforsował Optuchę, a około dwóch godzin później saperzy zdąŜyli urządzić dwa brody do przeprawy głównych sił brygady. Weszły one do walki z marszu. Na przyczółku nieprzyjaciel podejmował kolejne kontrataki. Podczas jednego z nich podpułkownik Ilczuk [zastępca dowódcy brygady ds. liniowych — przyp. A.K.] został ranny. Gdy na skrzydle batalionu powstała groźna sytuacja, skierował tam odwód i pistoletem maszynowym kosił nacierających hitlerowców. Odłamek miny zranił zastępcę dowódcy brygady [ppłk. Ilczuka — przyp. A.K.], śołnierze usiłowali ratować swego ulubieńca, ale rana okazała się śmiertelna.

134 Pragnąc odeprzeć nacisk brygady, nieprzyjaciel rzucił z rana lotnictwo, które nie wyrządziło większych szkód. Do południa 22 lipca nasz związek pancerny rozgromił nieprzyjaciela w Sobakino i kontynuując natarcie opanował następnego dnia Aleksandrowkę i Michajłowkę" 19. Dowództwo hitlerowskie w dalszym ciągu kierowało do Orła i na jego przedpola świeŜe siły, wzmacniając obronę. W wyniku działania 3 armii pancernej gw. na Stanowo j KołodieŜ i stosunkowo szybkiego natarcia 63 armii pogłębiono włamanie o około 15 km; sprzyjało to takŜe natarciu wojsk Frontu Centralnego na Kromy. 48 armia tego Frontu 21 lipca przełamała pośrednią rubieŜ obrony nieprzyjaciela i, współdziałając z 41 dywizją piechoty 63 armii, ruszyła do pościgu. Wycofujące się wojska niemieckie atakowało i niszczyło równieŜ lotnictwo 16 armii lotniczej gen. Rudenki. W czasie kiedy główne siły Frontu Briańskiego toczyły krwawe walki na przedpolach Orła, 15 lipca do natarcia ruszyły związki prawego skrzydła (48, 13 i 70 A) Frontu Centralnego w ogólnym kierunku na Kromy, na południe i na południowy zachód od Orła. Dowódca Frontu wspominał: „...Wydaje mi się, iŜ nie wzięto w dostatecznym stopniu pod uwagę i tej okoliczności, Ŝe na orłowskim obszarze operacyjnym wojska hitlerowskie znajdowały się ponad rok i zdąŜyły stworzyć tutaj trwałą, głęboko urzutowaną obronę. W ostatnim okresie orłowskie zgrupowanie nieprzyjaciela zostało znacznie wzmocnione dywizjami przerzuconymi z innych odcinków frontu oraz z Zachodu. Wprawdzie wojska te poniosły znaczne straty podczas natarcia, ale mimo to powaŜnie wzmacniały one obronę w rejonie Orła... Po przejściu do natarcia swoim prawym skrzydłem — znów tymi samymi armiami: 48, 13 i 70, znacznie osłabionymi w cięŜkich walkach obronnych [wiele dywizji miało tylko 50% stanów osobo-

19

I. Jakubowski, Ziemia to ogniu (tłum. z ros.), Warszawa 1976, s. 169—171.

135 Wych — przyp. A.&.] — wojska Frontu Centralnego po- . suwały się do przodu powoli, pokonując zacięty opór hitlerowców, którzy umiejętnie wykorzystywali swoje dobrze urządzone rubieŜe. Musieliśmy dosłownie wgryzać się w kaŜdą pozycję. Nieprzyjaciel stosował obronę ruchomą: dopóki jedne oddziały prowadziły walki w obronie, inne zajmowały inną rubieŜ w odległości pięciu do ośmiu kilometrów. Dowództwo hitlerowskie rzucało do kontrataków wojska pancerne, których miało jeszcze pod dostatkiem. Szeroko stosowało manewr siłami i środkami wzdłuŜ wewnętrznych linii swojej obrony" 20. Wojska Frontu Centralnego bardzo powoli przesuwały się do przodu. 25 lipca, po trzydniowym przygotowaniu, wznowiły natarcie 3 i 63 armie oraz 3 armia pancerna gw., z zadaniem przełamania ostatniej rubieŜy obrony niemieckiej na podejściach do Orła. Wojska 3 armii sforsowały Okę, lecz ich dalsze natarcie rozwijało się bardzo wolno. Dotychczasowe zaś zgrupowanie uderzeniowe Frontu Briańskiego (3 i 63 A, 3 APanc) 24 lipca zostało uszczuplone, gdyŜ Naczelne Dowództwo radzieckie, dąŜąc do szybkiego odcięcia dróg odwrotu orłowskiemu zgrupowaniu nieprzyjaciela, 24—26 lipca podporządkowało Frontowi Centralnemu 3 armię pancerną gw. Gen. Rokossowski przydzielić ją 48 armii gen. Romanienki. JednakŜe 3 armia I pancerna gw. nie mogła juŜ wywrzeć zdecydowanego wpływu na powiększenie sukcesów uzyskanych przez Front Centralny, poniosła bowiem bardzo duŜe straty w czołgach, a ponadto nie zdołała nawiązać ścisłego współdziałania ze związkami piechoty. Opór wojsk niemieckich na kierunku Orła został ostatecznie złamany 3 sierpnia. Wojska 3 i 63 armii Frontu IBriańskiego i 48 armii, wspierane przez 3 armię pancerną z Frontu Centralnego, oskrzydliły Orzeł i nawiązały zacięte walki na jego bliskich podejściach. 20

R o k o s s o w s k i , śołnierski obowiązek..., s. 265—266.

136 Bezpośrednie walki o Orzeł rozpoczęły się o świcie 4 sierpnia i trwały bez przerwy do rana 5 sierpnia. 5 i 129 dywizja piechoty pułkowników Michalicyna i Panczuka (63 A) oraz 380 dywizja piechoty płk. Kustowa (3 A) włamały się do miasta od wschodu. Nawiązały się cięŜkie walki uliczne, gdyŜ Niemcy przekształcili Orzeł w twierdzę, przystosowując miasto do długotrwałego oporu. Pierwsze do centrum miasta od strony wschodniej wdarły się 1262 i 1260 pułki piechoty majorów Małyszyna i Płotnikowa (380 DP), a od strony południowo--wschodniej — oddziały 5 i 129 dywizji piechoty. Na czele znajdował się 2 batalion piechoty mjr. Denisowa (190 pp 5 DP). Razem z oddziałami 380 dywizji piechoty walczyli czołgiści 17 brygady pancernej gw. płk. Szulgina, skutecznie wspierając walkę piechurów. W tej walce wyróŜnili się dowódca kompanii czołgów kpt. Laszko oraz st. lejtn. Marczenko. Hitlerowcy, spychani do centrum miasta, palili i burzyli budynki, mordowali mieszkańców, realizując stosowaną od początku wycofywania się z ziemi radzieckiej taktykę „spalonej ziemi". Mieszkańcy Orła w toku walk o miasto starali się pomagać wyzwolicielom. Informowali o rozmieszczeniu obiektów obrony nieprzyjaciela, o najdogodniejszych przejściach na tyły wroga, pomagali w przeprawie przez Okę. W nocy z 4 na 5 sierpnia walki toczyły się jeszcze w zachodniej części Orła, prowadzone przez 269 i 308 dywizje piechoty 3 armii gen. Gorbatowa. O świcie Orzeł był wolny. W tym dniu w Moskwie oddano pierwszy w historii Wielkiej Wojny Narodowej salut artyleryjski na cześć wojsk, które wyzwoliły Orzeł i Biełgorod. Po opanowaniu Orła 'wojska radzieckie kontynuowały działania zaczepne. 18 sierpnia związki taktyczne Frontów Zachodniego, Briańskiego i Centralnego wyszły na

137 rubieŜ śyzdra, LitiŜ, gdzie chwilowo zatrzymały się w celu przygotowania nowej operacji na kierunku briańsko-homelskim. DuŜy wkład w zwycięstwo w operacji orłowskiej wnieśli briańscy partyzanci. 21 lipca, kiedy nasilały się walki wojsk radzieckich z orłowskim zgrupowaniem hitlerowców, partyzanci briańscy zaatakowali nieprzyjaciela na liniach kolejowych Orzeł— Briańsk, Briańsk—Homel, Briańsk—Lgow, Briańsk—Chutor Michajłowski 21, dezorganizując manewr odwodów niemieckich. Dowództwo hitlerowskie było zmuszone wzmocnić ochronę linii kolejowych, wydzielając do tego zadania znaczną liczbę wojsk, m.in. 8 węgierski korpus armijny oraz 221 dywizję ochrony. A poniewaŜ do naprawy zniszczonych odcinków linii kolejowych Niemcy musieli zuŜyć szyny z drugiego toru, więc przelotowość ich pociągów gwałtownie zmalała. W następnych dniach partyzanci kontynuowali niszczenie torów i mostów na liniach kolejowych. „Wojna o szyny" briańskich partyzantów była nowym sposobem dezorganizacji tyłów niemieckich, nabrała znaczenia operacyjnego. Operacja orłowska Armii Radzieckiej stanowi jeden z ciekawszych przykładów zespolenia wysiłków wojsk na froncie regularnym i oddziałów partyzanckich.

Działania bojowe wojsk radzieckich w rejonie Bołchowa i Orła zostały zaplanowane przez Kwaterę Główną i przeprowadzone pod kryptonimem operacja „Kutuzow". W historiografii radzieckiej mają one wspólną nazwę — operacja orłowska. Natarcie wojsk radzieckich w celu opanowania wybrzuszenia orłowskiego i rozbicia na nim sił niemieckich trwało 37 dni. W toku walk wojska radzieckie posunęły się w kierunku zachodnim około 150 km i całkowicie rozbiły

21

F i o d o r e n k o , op. cit., s. 114.

138 15 dywizji niemieckich22. W rezultacie opanowano teren o powierzchni 12 tys. km2 oraz wyzwolono około 2500 miejscowości, a wśród nich miasta Orzeł, Bołchow, Mceńsk, śyzdra, Karaczew i Kromy. Wraz z likwidacją występu orłowskiego radykalnie zmieniła się sytuacja na centralnym odcinku frontu ra-dziecko-niemieckiego. Dla Armii Radzieckiej otwierały się szerokie moŜliwości działań zaczepnych na kierunku briańskim i rozwijania ofensywy na obszary wschodniej Białorusi.

22

Druga wojna światow..., t. VII, s. 227.

OPERACJA „RUMIANCEW" (3—23 sierpnia)

Występ biełgorodzko-charkowski w pojęciu dowództwa niemieckiego był silnym bastionem w systemie obrony wojsk hitlerowskich na froncie radziecko-niemieckim i zarazem stanowił swego rodzaju wrota na Ukrainę i klucz do Zagłębia Donieckiego. Obronę tego występu przygotowywano przeszło cztery miesiące, wykorzystując ukształtowanie terenu, jego system wodny i pokrycie. Taktyczna strefa obrony, rozbudowana na głębokość 15—18 km, składała się z głównego pasa, pozycji pośredniej i drugiego pasa obrony. Główny pas obrony stanowiły dwie pozycje urzutowane na głębokość 6—8 km. Na kaŜdej z nich były rozbudowane punkty oporu i węzły obrony połączone transzeja-mi, pomiędzy którymi z kolei przekopano rowy łączące. W punktach oporu znajdowała się (podobnie jak na występie orłowskim) znaczna liczba drewnianych schronów bojowych. Pas ten przebiegał przez miejscowości Komarówka, Aleksiejewka (na północ od Sum), Butowo, Chochłowa i dalej wzdłuŜ zachodniego brzegu Siewierskiego Dońca. Drugi pas obrony w postaci jednej pozycji o głębokości 2—-3 km ciągnął się w odległości 12—15 km od przedniego skraju obrony. Między obu pasami znajdowała się pozycja pośrednia, której przedni skraj stanowił dla wojsk

140 niemieckich podstawę wyjściową do natarcia 15 lipca. "W sumie do osłony Charkowa od północy Niemcy rozbudowali siedem pasów obronnych oraz dwie pozycje obronne wokół tego miasta. Łączna głębokość struktury ich obrony wynosiła 90 km. Poszczególne miejscowości, zwłaszcza o zabudowie murowanej, zostały przygotowane do obrony okręŜnej. Szczególną w tym względzie rolę odgrywały takie miasta jak Charków, Biełgorod, Sumy, Achtyrka, Lebiedin, Bogoduchow. Bezpośrednio w pasie natarcia Frontów Woroneskiego i Stepowego broniły się związki i oddziały 4 armii pancernej oraz grupa operacyjna „Kempf". Do czasu rozpoczęcia kontrofensywy radzieckiej związki te zostały znacznie osłabione: w dniach 15—25 lipca z ich składu zabrano dywizje pancerne SS „Adolf Hitler", ,,Reich" i „Totenkopf", 3 i 7 dywizję pancerną oraz dywizję zmotoryzowaną „Grossdeutschland"1. W toku operacji jednak wymienione związki operacyjne otrzymały z powrotem zabrane dywizje, a oprócz nich nowe pancerne i piechoty. Na początku sierpnia zgrupowanie niemieckie na występie biełgorodzko-charkowskim liczyło 18 dywizji, w tym cztery pancerne — łącznie 200 tys. Ŝołnierzy (z oddziałami tyłowymi — 300 tys.), około 3000 dział i moździerzy, około 600 czołgów i dział szturmowych oraz 1000 samolotów bojowych2. Najsilniejsza była obsada odcinka Butowo, Wisłoje, na którym przypadało 20 dział i moździerzy oraz 6 czołgów i dział szturmowych na 1 km frontu. Radzieckie przygotowania do operacji ,,Rumiancew"

1

DZmech „Grossdeutschland", DPanc „A. Hitler", DPanc SS „Reich", DPanc SS „Totenkopf" i 3 DPanc zostały skierowane do dyspozycji GA „Południe". 7 DPanc przeszła do odwodu OKH. Do 4 APanc wróciły: 3 VIII DZmech „Grossdeutschland", 5—10 VIII 7 DPanc, do GO „Kempf" rfaś: 4—6 VIII DPanc SS „Toten kopf", 6 VIII 3 DPanc i DPanc „Reich". Nowyje dokumienty..., s. 85. 2 Druga wojna światowa..., t. VII, s. 227.

141 odbywały się w skomplikowanej sytuacji operacyjnej materiałowej. Wojska Frontów Woroneskiego i Stepowego od 5 do 23 lipca prowadziły bez przerwy walki, początkowo obronne, następnie zaczepne. Szczególnie wojska Frontu Woroneskiego były wyczerpane walkami na południowym skrzydle łuku kurskiego. Idealnym rozwiązaniem byłoby nieprzerwanie prowadzić rozpoczęte 18 lipca działania zaczepne (czego początkowo chciał Stalin), aby nie dać przeciwnikowi Ŝadnego wytchnienia. Ale problem „wytchnienia" dotyczył takŜe wojsk radzieckich. Marsz. śuków tak o tym napisał: „Po omówieniu sytuacji z dowódcami Frontów [Woroneskiego i Stepowego — przyp. A.K.], ze Sztabem Generalnym i naczelnym dowódcą, powzięliśmy decyzję, by zatrzymać wojska i starannie przygotować je do zakrojonego na szeroką skalę przeciwnatarcia. PrzecieŜ przed przystąpieniem do przeciwnatarcia Fronty musiały: dokonać przegrupowania sił i środków, przeprowadzić staranne rozpoznanie celów natarcia artyleryjskiego i lotniczego, uzupełnić wojska, które poniosły straty — dotyczyło to zwłaszcza 6 i 7 armii gw., 1 armii pancernej oraz wielu jednostek artylerii, przygotować zapasy materiałów pędnych, amunicji i wszystkiego, co było niezbędne do rozwinięcia głębokiej operacji zaczepnej" 3. Dowódca Frontu Stepowego gen. Koniew uwaŜał, Ŝe „Dziesięciodniowa przerwa od 23 lipca do 3 sierpnia była wręcz konieczna dla przygotowania wojsk do przeciwnatarcia. Po pierwsze — musieliśmy dokonać analizy sytuacji, uwzględniając, Ŝe nieprzyjacielowi udało się wyprowadzić swe wojska na przygotowane rubieŜe obrony. Nie wyłączaliśmy teŜ moŜliwości, Ŝe dowództwo niemieckie mogło wzmocnić wycofane wojska, przegrupowując siły z Zagłębia Donieckiego i innych odcinków frontu wschodniego i przejść do przeciwnatarcia. Po wtóre — naleŜało wprowadzić wojska do wyznaczonych przez Kwa-

3

ś u k ó w , op, cit., a, 495—490,

142 terę Główną pasów działania, co wymagało dokonania przegrupowań. Po trzecie — wojska Frontu Stepowego prawie w ogóle pozbawione były tyłów, bowiem większą ich część przekazano Frontowi Woroneskiemu. Dlatego w dyrektywie Kwatery Głównej czytamy: »Szef tyłów Armii Radzieckiej, towarzysz Chrulow: do wieczora 18 lipca zapewnić Frontowi Stepowemu niezbędne słuŜby tyłowe«. Po czwarte — rozpoczęte 17 lipca natarcia wojsk Frontu Południowo-Zachodniego w rejonie Izjum i Frontu Południowego na rz. Mius nie osiągnęły powodzenia. I wreszcie po piąte — na oddzielnych odcinkach Frontu Woroneskiego toczyły się jeszcze walki obronne. Dlatego teŜ w tej sytuacji operacyjno-strategicznej przejście do przeciwnatarcia z marszu na kierunku charkowskim było wręcz niemoŜliwe. Byłoby to natarcie niezorganizowane, nieplanowe i oczywiście nie rokujące sukcesu" 4. Dowódca Frontu Woroneskiego gen. Watutin postanowił wykonać główne uderzenie siłami 6 i 5 armii gw., 1 armii pancernej, 5 armii pancernej gw., 5 korpusu pancernego gw. oraz 2 armii lotniczej w ogólnym kierunku na Zołoczew, Wałki. Na pomocniczym kierunku uderzenia — Sołdatskoje, Achtyrka — miały nacierać 40 i 27 armia, 4 korpus pancerny gw. oraz 2 i 10 korpus pancerny. W związku z koniecznością dokonania manewru artylerii z głównego na pomocniczy kierunek, natarcie na pomocniczym kierunku planowano rozpocząć o dwa dni później. Ugrupowanie operacyjne Frontu Woroneskiego składało się z jednego rzutu, grupy szybkiej i odwodów. 6 armia gw. gen. Czystiakowa (w składzie sześciu dywizji), której pas natarcia wynosił 11 km, otrzymała zadanie przełamania obrony na lewym skrzydle, na 5-kilometrowym odcinku, i uderzenia następnie w kierunku Gołowczyno, aby we współdziałaniu z 27 armią okrąŜyć 4

Cyt, za: K o ł t u n ó w , S o ł o w i o w , op. cit. s. 327,

143 i zniszczyć tomarowsko-borysowskie zgrupowanie wroga. Grupę szybką tej armii miał stanowić 5 korpus pancerny gw. gen. Krawczenki, któremu polecono w czwartym dniu natarcia opanować Achtyrkę. Na kierunku głównego uderzenia Frontu najwaŜniejszą rolę odgrywała 5 armia gw. gen. śadowa. Miała ona nacierać w pasie 16 km, a obronę nieprzyjaciela przełamywać swoim lewym skrzydłem na odcinku 6 km, następnie kierować się na Zołoczew i w końcu pierwszego dnia operacji opanować rubieŜ Tomarowka, Rakowo. Głębokość zadania dnia wynosiła 12—15 km, a do końca drugiego dnia armia miała włamać się na głębokość 30—32 km i opanować rubieŜ: (wył) Borisowka, Biessonowka. 5 armię gw. (siedem dywizji piechoty) silnie wzmocniono czołgami, artylerią i saperami5. W pasie natarcia armii planowano w pierwszym dniu operacji wprowadzenie do bitwy grupy szybkiej Frontu (5 APanc gw. i 1 APanc), z zadaniem wyjścia w końcu czwartego dnia w rejon Wałki, Lubotin, Nowaja Wodołaga — na głębokość 120 km. 5 armia pancerna gw. gen. Rotmistrowa (18 i 29 KPanc, 5 KZmech gw.) powinna rozwijać powodzenie wojsk lewego skrzydła 5 armii gw. w kierunku na Olszany, natomiast 1 armia pancerna gen. Katukowa (6 i 31 KPanc, 3 KZmech) prawego skrzydła 5 armii gw. — w kierunku na Wałki. 27 armia gen. S. Trofimienki (sześć dywizji piechoty) nacierając w pasie szerokości 11 km miała przełamać obronę nieprzyjaciela na odcinku 6 km, następnie nacierać w kierunku na Gołowczyno i współdziałać z 6 armią

5

Wzmocniono ją dwoma pułkami czołgów, dywizjami artylerii (po jednej) — przełamania (w składzie pięciu brygad) oraz rakietowej i przeciwlotniczej, brygadą moździerzy i brygadą artylerii przeciwpancernej, pułkiem moździerzy oraz pułkami artylerii — cięŜkiej (dwa), pancernej (jeden), haubicznej (jeden), przeciwpancernej (pięć), rakietowej (cztery)i

144 gw. Grupę szybką armii stanowiły 10 korpus pancerny i 4 korpus pancerny gw. W końcu drugiego dnia grupa ta miała wyjść w rejon Udy i Aleksandrowki. 40 armia gen. Moskalenki (cztery dywizje piechoty) otrzymała zadanie przełamania obrony przeciwnika na odcinku 8 km z zadaniem rozwijania natarcia wzdłuŜ rz. Worsklica w celu zabezpieczenia prawego skrzydła 27 armii. Grupę szybką armii stanowił 2 korpus pancerny, który w końcu pierwszego dnia operacji miał wyjść w rejon Sankowki — na głębokość 15 km. 38 armii gen. Czy bisowa (pięć dywizji piechoty) polecono bronić pasa szerokości 72 km i prowadzić intensywne rozpoznanie walką w celu związania nieprzyjaciela przed swoim frontem, a ponadto wykonać manewr maskujący w celu odciągnięcia odwodów nieprzyjaciela z głównego kierunku uderzenia Frontu. 1 sierpnia Front Woroneski otrzymał z odwodu Naczelnego Dowództwa 47 armię gen. P. Kozłowa. Walkę Frontu Woroneskiego osłaniała 2 armia lotnicza gen. Krasowskiego, Przy planowaniu działań lotnictwa zwrócono uwagę na utrzymanie panowania w powietrzu na głównym kierunku uderzenia Frontu. W tym celu wydzielono korpus lotnictwa myśliwskiego. Wstępne przygotowanie lotnicze miała wykonać dywizja lekkich bombowców nocnych (280 samolotolotów), uderzając na obiekty nieprzyjaciela w pasie 5 i 6 armii gw. w noc poprzedzającą natarcie. Bezpośrednie lotnicze przygotowanie ataku powierzono jednostkom 5 korpusu lotnictwa szturmowego oraz 202 dywizji lotnictwa bombowego 6. Dowódca Frontu Stepowego gen. Koniew do przeprowadzenia uderzenia na głównym kierunku wyznaczył 53 armię, 48 korpus piechoty 69 armii, 1 korpus zmechanizowany i 5 armię lotniczą, zamierzając przełamać obronę niemiecką na 11-kilometrowym odcinku, zniszczyć biełgorodzkie zgrupowanie wojsk niemieckich i rozwijać 6

T i m o c h o w i c z , op. cit. s. 69.

140 działania na Charków. Pomocnicze uderzenie planował wykonywać częścią sił 7 armii gw. w kierunku południowym, wzdłuŜ Dońca Siewierskiego. 53 armia gen. Iwana Managarowa (siedem dywizji), nacierając w pasie 7 km, miała przełamać obronę nieprzyjaciela na swoim prawym skrzydle na odcinku 4 km. Liczono, Ŝe w ciągu czterech dni wedrze się w obronę hitlerowską na głębokość 40 km i wyjdzie w rejon Kozaczaja Łopań. Jej grupa szybka (1 KZmech gen. Sołomatina) miała wykorzystać ten sukces i w drugim dniu operacji wyjść w rejon Riepnoje, a we współdziałaniu z 69 i 7 armią gw. okrąŜyć biełgorodzkie zgrupowanie przeciwnika. 69 armii gen. Wasilija Kriuczenkina (siedem dywizji) polecono nacierać w pasie 21 km, a przełamywać obronę niemiecką lewym skrzydłem na odcinku 4 km. Miała nacierać przede wszystkim na Biełgorod i współdziałać z 7 armią gw. oraz 57 armią gen. Gagena (Front Południowo-Zachodni). Zadaniem 7 armii gw. gen. Szumiłowa (osiem dywizji piechoty), działającej w pasie szerokości 40 km, było sforsowanie Siewierskiego Dońca w rejonie NiŜnyj Olszaniec i rozwijanie natarcia w dwóch kierunkach: częścią sił na Biełgorod od południa, aby we współdziałaniu z 69 armią okrąŜyć i zniszczyć biełgorodzkie zgrupowanie przeciwnika, a drugą częścią sił w kierunku południowym, wzdłuŜ Siewierskiego Dońca. Dowództwo radzieckie zaangaŜowało do kontrofensywy 980,5 tys. ludzi (w tym w wojskach operacyjnych 656,2 tys.), przeszło 12 tys. dział i moździerzy, 2400 czołgów i dział pancernych i 1300 samolotów bojowych. Uzyskano znaczną przewagę nad nieprzyjacielem: w piechocie 3,3-krotną, w artylerii, moździerzach i czołgach pancernych 4-krotną, w lotnictwie 1,3-krotną. Na odcinkach przełamania zaś, dzięki koncentracji sił, przewaga ta była jeszcze większa.

10 — Kursk 1943

146 Reasumując, przełamania obrony planowano dokonać na pięciu kierunkach (łącznie z 57 A Frontu Południowo-Zachodniego), z jednoczesnym rozwijaniem aktywnych działań na froncie długości 250 km. Zapewniało to nie tylko rozczłonkowanie zgrupowania nieprzyjaciela, lecz takŜe okrąŜenie jego sił w rejonie Borysowa i Biełgorodu. Do powiększenia sukcesu związków piechoty przewidziano grupy szybkie. Dowództwo radzieckie przygotowało operację biełgorodzkocharkowską w ciągu dziesięciu dni. Przede wszystkim uzupełniono straty w ludziach, sprzęcie i transporcie. Nie zdołano natomiast zakończyć gromadzenia zapasów środków materiałowych — amunicji, paliwa, Ŝywności i furaŜu, gdyŜ brakowało transportu, drogi zaś były zdewastowane, a teren zaminowany i poryty pociskami artyleryjskimi i bombami lotniczymi. Trudnym zadaniem było przegrupowanie sił i środków oraz zajęcie przez nie wyznaczonych rejonów i podstaw wyjściowych, a takŜe osłonięcia się przed ogniem artyleryjskim i uderzeniami lotnictwa wroga. Dlatego szykujące się do natarcia wojska musiały wykonać duŜo prac ziemnych — przygotować transzeje, ziemianki, stanowiska ogniowe, punkty obserwacyjne i stanowiska dowodzenia, naprawić drogi, dokonać maskowania7, przygotować forsowanie Dońca Siewierskiego i innych rzek w pasie działania poszczególnych Frontów. W pasie Frontu Woroneskiego podjęto czynności mające na celu przekonanie Niemców, iŜ główne radzieckie uderzenie zostanie wykonane z rejonu SudŜa na Sumy. W związku z tym związki taktyczne wydzielone z 38 armii pozorowały w okresie 26 lipca — 6 sierpnia ześrodkowywanie się dwóch armii wzmocnionych duŜą liczbą

7

W Froncie Stepowym wojska inŜynieryjne wyremontowały i utrzymywały w stanie uŜyteczności ponad 1000 km dróg, zbudowały i odbudowały około 90 mostów, zbudowały 47 km nowych dróg, przygotowały 62 brody i objazdy. K o ł t u n ó w , Solowi o w, op. cit.t s. 336.

147 czołgów i artylerii (częściowo przy pomocy makiet) w rejonie SudŜy oraz ruch wojsk na podstawy wyjściowe. Przedsięwzięcie to okazało się skuteczne. ChociaŜ wojska Frontów Woroneskiego i Stepowego rozpoczęły 3 sierpnia kontrofensywę na kierunku charkowskim, to jednak dowództwo hitlerowskie w dalszym ciągu utrzymywało 7 dywizję pancerną w rejonie Boromli, w obawie przed natarciem sił radzieckich na kierunku sumskim, a lotnictwo niemieckie coraz silniej bombardowało rejon pozorowanego ześrodkowania wojsk. Przed rozpoczęciem natarcia głównego zgrupowania przeprowadzono rozpoznanie walką siłami batalionów czołowych, w celu uściślenia danych o systemie ognia nieprzyjaciela, jego ugrupowaniu oraz zarysie przedniego skraju obrony. 1 sierpnia w sztabie 5 armii gw. marsz. śuków przeprowadził naradę z dowódcami armii i korpusów; ze względu teŜ na waŜność operacji biełgorodzko-charkowskiej przez cały czas jej trwania koordynował on działania Frontów Woroneskiego i Stepowego. Operacja „Rumiancew" rozpoczęła się 3 sierpnia. Dadzą się w niej wyodrębnić trzy etapy: w pierwszym (3—7 sierpnia) wojska radzieckie przełamały obronę nieprzyjaciela i rozbiły jego siły w rejonach Tomarowki, Biełgorodu i Borisowki; w drugim (8—11 sierpnia) rozwinęły się na szerokim froncie i nawiązały walki na przedpolach Charkowa; w trzecim (12—23 sierpnia) wojska Frontu Woroneskiego odpierały przeciwuderzenie na kierunku Bogoduchow, a wojska Frontów Stepowego i PołudniowoZachodniego wyzwalały Charków. Kontrofensywa Frontów Woroneskiego i Stepowego na głównym kierunku uderzenia została poprzedzona silnym artyleryjskim i lotniczym przygotowaniem ataku. Artyleryjskie przygotowanie trwało zbyt długo — 180 minut. Jego układ i czas trwania nawał ogniowych nie gwarantował naleŜytego obezwładnienia obrony nieprzyja-

148 cielą. Nawały ogniowe trwały zaledwie 15 minut, a pozostały czas był przeznaczony na ogień metodyczny (75 minut), kontrolne wstrzeliwanie (60 minut) i na tzw. okres milczenia (30 minut). Długotrwałe przygotowanie ogniowe zmniejszało stopień zaskoczenia nieprzyjaciela, zdradzało zamiar strony nacierającej odnośnie do miejsca przełamania i kierunku głównego uderzenia. Przeciwnik zaś miał sporo czasu dla dokonania przegrupowania swoich odwodów i skierowania ich na kierunek zagroŜenia. Artyleryjskie przygotowanie ataku rozpoczęło się o godz. 5.00. Główną masę ognia skierowano na przedni skraj obrony przeciwnika. Jednocześnie setki radzieckich samolotów zaatakowały stanowiska ogniowe artylerii, stanowiska dowodzenia i rejony ześrodkowania odwodów niemieckich. Efekt działalności artylerii i lotnictwa radzieckiego był znaczny. Członek Rady Wojennej 1 armii pancernej gen. Nikołaj Popiel tak wspominał to przygotowanie i początek natarcia: „Przez trzy godziny nasze baterie i samoloty przeorywały tonącą w dymie ziemię, mieszały ją z kawałkami betonu, belek, Ŝelaznej armatury i nieprzyjacielskich ciał. W tym czasie czołgi podeszły do samego przedniego skraju... Prawdopodobnie tylko czołgista, który zaczął walczyć latem czterdziestego pierwszego roku, zrozumie uczucia, jakie ogarniały w tym momencie mnie, Katukowa i Hetmana. Staliśmy wypręŜeni w okopie i wpatrywaliśmy się w przeganiające jedna drugą »trzydziestkiczwórki«, w eskadry podobnych do błyskawic szturmowców, w potęŜne rozłoŜone na niebie skrzydła bombowców" 8. W pasach 5 armii gw. Frontu Woroneskiego i 53 armii Frontu Stepowego, nacierających na głównych kierunkach uderzenia, artyleria przeniosła ogień w głąb obrony, a piechota i czołgi zaatakowały przedni skraj obrony niemieckiej. Ocalałe punkty oporu wroga i jego baterie

8

Cyt. za: Kołtunów, S o 1 o w i o w, op. cit., s. 339 —34 0.

149 artylerii były likwidowane przez radzieckich piechurów i pancerniaków oraz przez artylerzystów prowadzących ogień na wprost. W ciągu trzech godzin wojska 5 armii gw. przełamały obronę przeciwnika na głębokość 5 km. Gen. Watutin, wykorzystując ten sukces, wprowadził do bitwy 1 i 5 armię pancerną gw. generałów Katukowa i Rotmistrowa. Armie te weszły do bitwy do godz. 14, na bardzo wąskim, 7-kilometrowym odcinku, w pociętym, niedogodnym do działań terenie. Były one ugrupowane w dwa rzuty: w pierwszym nacierały korpusy pancerny i zmechanizowany, w drugim korpus pancerny. Wejście do bitwy armii pancernych osłaniała artyleria 5 armii gw., artyleria organiczna tych armii i korpus lotnictwa szturmowego gen. Kamanina 9. Saperzy przygotowali przeprawy przez Worskłę oraz wytyczyli marszruty i oczyścili teren z min na rubieŜy wprowadzenia. Do końca dnia armie pancerne, wspierane przez lotnictwo, przełamały taktyczną strefę obrony nieprzyjaciela i wyszły 12—26 km w przestrzeń operacyjną, bijąc 332, 167 i 255 dywizje piechoty oraz 6 i 19 dywizje pancerne. W pierwszym dniu natarcia rozdzielono i odizolowano od siebie tomarowski i biełgorodzki węzeł oporu przeciwnika. Znacznie wolniej rozwijało się natarcie słabszego Frontu Stepowego; jego związki taktyczne o godz. 15 walczyły dopiero o dołamanie głównego pasa obrony nieprzyjaciela. W tej sytuacji gen. Koniew postanowił wprowadzić do walki 1 korpus zmechanizowany gen. Sołomatina; pod naporem 53 i 69 armii oraz 1 korpusu zmechanizo-

9

W lecie 1943 r. dowództwo radzieckie wzmacniało korpusy i armie pancerne znaczną liczbą środków artyleryjskich. Na przykład 6 KPanc 3 VIII został wzmocniony: brygadą artylerii ha-ubicznej, pułkami artylerii pancernej (jeden), przeciwpancernej (dwa), przeciwlotniczej- (jeden) oraz pułkiem i samodzielnym dywizjonem artylerii rakietowej. Korpus miał razem 162 czołgi i 159 dział i moździerzy.

150 wanego armii Niemcy zaczęli się wycofywać na południe. Zaniepokojone rozwojem wydarzeń dowództwo hitlerowskie zdecydowało wzmocnić siły walczące na kierunku charkowskim 3 korpusem pancernym przerzuconym w tym celu z Zagłębia Donieckiego 10. 4 sierpnia 1 armia pancerna posunęła się do przodu o 20 km, a prawoskrzydłowa 27 armia gen. Trofimienki Frontu Woroneskiego przeprowadziła rozpoznanie walką i na kilku odcinkach włamała się w obronę nieprzyjaciela. Marsz. śuków, wykorzystując wtedy wycofywanie się Niemców, rozkazał rozpocząć z rana 5 sierpnia natarcie 27 i 40 armii (działających na pomocniczym kierunku) Frontu Woroneskiego, armiami pancernymi kontynuować natarcie na Bogoduchow, a wojskami Frontu Stepowego opanować Biełgorod, następnie „zwijać" obronę nieprzyjaciela wzdłuŜ zachodniego brzegu Dońca. 27 i 40 armie (generałów Trofimienki i Moskalenki) w ciągu pierwszego dnia natarcia przełamały obronę nieprzyjaciela na odcinku 26km i przesunely z się w głąb na 8—20 km. W tym samym dniu 6 armia gw. Czystiakowa opanowała Tomarowkę, 69 armia i 7 armia gw. Frontu Stepowego — Bielgorod, a 1 armia pancerna posunęła się o około 30 km i wyszła w rejon Aleksandrowki. Przy opanowaniu węzła oporu Tomarowka odznaczyły się oddziały 52 i 97 dywizji piechoty gw. (pułkowników Niekrasowa i Anciferowa) z 6 armii gw. i 1 armii pancernej gen. Katukowa. Odpierając silne kontrataki niemieckie, do wieczora 5 sierpnia wyzwoliły one Tomarowkę; resztki nieprzyjacielskiej 332 dywizji piechoty ratowały się ucieczką na Borisowkę ". Następnego dnia na południe od Tomarowki 1 armia pancerna stoczyła bój spotkaniowy z niemiecką 19 dywizją pancerną, zdąŜającą w kierunku tej miejscowości. Zanim zdąŜyła ona rozwinąć się do walki, została okrąŜo10

Nowyje dohumienty..., s. 87.

151 na z trzech stron przez 11 i 31 korpusy 1 armii pancernej i 5 korpus pancerny gw. gen. Krawczenki, a jednocześnie zaatakowana przez grupę radzieckich samolotów szturmowych. W ciągu kilku godzin walki dywizja została niemal całkowicie rozgromiona. Straciła 50 czołgów, a jej dowódca gen. Schmidt zginął od odłamka bomby. Czołgiści radzieccy przyprowadzili na stanowisko dowodzenia 1 armii pancernej jego wóz sztabowy z dokumentami i rzeczami osobistymi; zdobyto 45 sprawnych „tygrysów" (prawdopodobnie po remoncie) 12. W wyzwoleniu Biełgorodu waŜną rolę odegrały oddziały z 89 dywizji piechoty, zwłaszcza jej 270 pułk ppłk. Pruszynina, a następnie 305 i 111 dywizji piechoty (pułkowników Wasilewa i Pietruszyna) z 7 armii gw.13 W walkach odznaczyli się m. in.: łącznościowiec Igor Moszczenko (bohater spod Stalingradu), kpt. gw. Riabcew, st. lejtn. gw. Waśkin i jego Ŝołnierze (szer. Swiridienko, sierŜ. Gładkich i sierŜ. Kniaziew). Miasto było straszliwie zniszczone — domy spalone, zakłady przemysłowe zrabowane, mieszkańcy wymordowani14. Wieczorem 5 sierpnia w Moskwie oddano salut artyleryjski na cześć wyzwolicieli Biełgorodu — wojsk Frontów Woroneskiego i Stepowego 15. Opanowanie przez wojska radzieckie Tomarowki i Biełgorodu oraz szybki marsz wojsk pancernych na Bogoduchow zaniepokoiło dowództwo niemieckie. Było widoczne, iŜ radziecki klin pancerny zmierzając na północny zachód od Charkowa tworzy prawe ramię kleszczy; lewe stanowiły wojska Frontu Stepowego, kierujące się do tego miasta od północnego wschodu i wschodu. Postanowiło ono więc skierować do bitwy przybywające

12

M. Katukow, Pancerny grot (tłum. z ros.), Warszawa 1976, s, 264. W walkach o to miasto uczestniczyły 375, 93 i 94 DP gw. 14 Z 3420 budynków mieszkalnych nie ocalał ani jeden. W wyzwalanym mieście było zaledwie 150 Ŝywych mieszkańców. 15 W tym samym dniu Moskwa salutowała takŜe wojska Frontów Briańskiego, Zachodniego i Centralnego. 13

152 5 sierpnia oddziały dywizji pancernej SS ,,Reich" i 3 dywizji pancernej oraz przegrupować na kierunek zagroŜenia dywizje pancerne SS ,,Wiking" i „Totenkopf", a takŜe — spod Orła — dywizję zmotoryzowaną ,,Grossdeuts-chland" 16. Manewr wojsk niemieckich został rozpoznany przez lotnictwo radzieckie. W związku z tym Kwatera Główna wydała rozkaz wszystkim armiom lotniczym (Frontów Woroneskiego, Stepowego, Południowo-Zachodniego i Zachodniego) zwalczania transportów kolejowych i kolumn wojsk niemieckich, a zgrupowaniom partyzanckim — atakowania magistrali kolejowTych. 6 i 7 sierpnia wojska Frontu Woroneskiego okrąŜyły i zlikwidowały borisowskie zgrupowanie nieprzyjaciela (57, 255 i 332 DP, resztki 19 DPanc). W walkach tych uczestniczyły teŜ 166 i 163 dywizje piechoty z 27 armii, związki 6 armii gw., 32 korpus piechoty gw. gen. Rodi-mcewa z 5 armii gw. oraz część oddziałów 1 armii pancernej. Na uwagę zasługują działania 13 dywizji piechoty gw. gen. Bakłamowa, której zadaniem było opanowanie rejonu Gołowczyno i zamknięcie drogi odwrotu niemieckim wojskom wycofującym się w kierunku południowo--zachodnim. Zorganizowany przez dowódcę dywizji oddział wydzielony w składzie 3 batalionu pod dowództwem kpt. gw. Moszczenki z 39 pułku piechoty gw., wzmocniony 11 czołgami, dywizjonem artylerii, baterią artylerii przeciwpancernej i kompanią saperów, z piechotą na czołgach i samochodach, wyprzedził siły główne dywizji i 6 sierpnia o godz. 18 opanował stację ChotmyŜsk. Zadano tam duŜe straty niemieckiej 255 dywizji piechoty, zdobyto kilka transportów z Ŝywnością, umundurowaniem i amunicją. W ciągu nocy do rejonu stacji Chot-

16

M e l l e n t h i n , op. cit., s. 202—203. DPanc „Reich" i 3 DPanc zostały przerzucone z Zagłębia Donieckicgo.

153 myŜsk podeszły główne siły 13 dywizji piechoty gw. Jednocześnie nawiązano tutaj współdziałanie ze 166 dywizją piechoty (27 A) i w ten sposób całkowicie zamknięto pierścień okrąŜenia wokół borisowskiego zgrupowania nieprzyjaciela. Oddziały niemieckie, które zdołały wyrwać się z kotła borisowskiego, zostały zniszczone przez wojska 1 armii pancernej 17. W tym samym dniu 1 armia pancerna oderwała się od związków piechoty na 25—40 km i z marszu opanowała waŜny węzeł komunikacyjny Bogoduchow, włączony przez Niemców do systemu armijnej rubieŜy obrony. W ciągu pięciu dni armia włamała się w obronę nieprzyjaciela na głębokość 150 km. 5 armia pancerna gw., napotykając zdecydowany opór wojsk niemieckich, nacierała znacznie wolniej. Niemniej jednak opanowała ona bardzo waŜne węzły oporu wroga — Zołoczew, Kozaczaja Łopań, osłaniające podejście do Charkowa od strony północnej. W dniach 6 i 7 sierpnia 40 i 27 armie Frontu Woroneskiego pogłębiły wyłom w obronie nieprzyjaciela o dalsze 25—30 km i opanowały rubieŜ Popowka, Sławgorodok, Bolszaja Pisariewka. Natomiast wojska Frontu Stepowego posunęły się do przodu o 7— 10 km i wyszły na rubieŜ: Mikojanowka, Nikolskoje, Wołkowo. Łącznie Fronty Woroneski i Stepowy w ciągu pięciu dni operacji (3—7 lipca) przełamały obronę niemiecką na froncie 120 km, włamały się na głębokość 80—90 km, okrąŜyły i zniszczyły borisowskie zgrupowanie nieprzyjaciela, wyzwoliły Biełgorod oraz głęboko rozcięły biełgorodzko-chakowskie zgrupowanie przeciwnika. Do tego sukcesu przyczyniło się w duŜym stopniu lotnictwo, które juŜ wtedy w pełni panowało w powietrzu. W dniach 8—11 sierpnia wojska Frontu Woroneskiego rozwijały pomyślnie kontrofensywę na głównym kierun-

17

Bitwa pod Kurskiem..., s. 102.

154 ku uderzenia. Zamiarem dowództwa Frontu było odcięcie charkowskiemu zgrupowaniu przeciwnika głównych dróg odwrotu na południowy zachód. W celu rozszerzenia frontu przełamania- i aktywnego związania jak największej liczby sił wroga, gen. Watutin rozkazał ruszyć do natarcia 38 armii gen. Czybisowa w kierunku Sum, a 47 armii gen. P. Korzuna (objął dowództwo armii 3 sierpnia), znajdującej się dotąd w odwodzie, działać w pasie 40 armii, w ogólnym kierunku na Trostianiec. Do 11 sierpnia wojska Frontu, pokonując wzrastający opór niemieckiej 4 armii pancernej, wyszły w rejon Wysokopole, Kowiagi i przecięły linię kolejową Charków— —Połtawa. Dalszy ruch na tym kierunku został wstrzymany przez nieprzyjaciela. W tym czasie związki prawego skrzydła Frontu (38, 40, 47 A) wyszły na rubieŜ Boromla, Achtyrka, Kotielwa, Trostianiec. Wojska Frontu Stepowego (w skład którego od 6 sierpnia wchodziła 57 A gen. Gagena z Frontu Południowo--Zachodniego, a 9 sierpnia teŜ 5 APanc gw.) do 11 sierpnia podeszły do zewnętrznego pierścienia obrony Charkowa i rozpoczęły walki o jego przełamanie. W tym czasie dowództwo hitlerowskie kończyło koncentrację swoich odwodów na zachód od Charkowa. Jedno zgrupowanie: trzy dywizje pancerne („Reich", „Toten-kopf", „Wiking") i kilka oddziałów 3 dywizji pancernej, tworzono na południowy wschód od Bogoduchowa, w rejonie Staryj Mierczyk, Wałki, z zadaniem uderzenia na Bogoduchow z południowego wschodu. Drugie zgrupowanie: dwie dywizje pancerne (7 i 11), dwie zmotoryzowane („Grossdeutschland" i 10 DZmot) oraz oddziały 19 dywizji pancernej, było organizowane na zachód od Ach-tyrki z zadaniem uderzenia na Bogoduchow od północnego zachodu 18. Usytuowanie odwodów nieprzyjaciela i kierunki ich uderzeń wskazywały, iŜ zmierza on do odcięcia, a na18

M e 11 e n t h i n, op. cit., s. 203.

155 stępnie okrąŜenia i zniszczenia radzieckich 1 armii pancernej i 5 armii gw., najdalej wysuniętych na południowy zachód. Rozpoznanie radzieckie wcześnie wykryło przegrupowanie dywizji pancernych nieprzyjaciela w rejon Charkowa, dzięki czemu uderzenie niemieckie nie stanowiło zaskoczenia. 11 sierpnia zgrupowanie niemieckie ześrodkowane w rejonie na południowy wschód od Bogoduchowa zaatakowało radziecką 1 armię pancerną i 5 armię gw.; z około 400 jego czołgów połowa działała w pierwszym rzucie. W celu odparcia tej akcji gen. Watutin rozkazał 6 armii gw. wykonać uderzenie jednym korpusem w kierunku na Kaczałowkę i we współdziałaniu z częścią 1 armii pancernej zniszczyć wojska przeciwnika, które podeszły do rz. Mierczyk. 5 armia gw. miała ześrodkować artylerię przeciwpancerną i polową na kierunku Bogoduchowa i jedną (66) dywizją piechoty wykonać kontratak z północy w skrzydło atakującego nieprzyjaciela. Głównym siłom 1 armii pancernej postawiono zadanie zajęcia obrony na południe od Bogoduchowa i zatrzymania wojska przeciwnika kierującego się na północ. Obronę wzmocniono trzema dywizjami piechoty (163, 71 i 97) z 6 armii gw. Szczególnie cięŜkie walki z niemieckimi wojskami pancernymi stoczyła wtedy 1 armia pancerna. Przechodząc do doraźnej obrony na rubieŜy Mariefa, Aleksandrowka (20—30 km na południe od Bogoduchowa), rozwinęła ona wszystkie korpusy w jedną linię i organizowała „ruchome" zasadzki na wzniesieniach, skrajach zagajników i w miejscowościach. Atakowały ją dywizje pancerne ,,Totenkopf" i „Wiking", wspierane przez lotnictwo. Walki, w czasie których dochodziło do czołgowych pojedynków ogniowych i do walki wręcz, trwały z nie słabnącą siłą do 16 sierpnia. Ostatecznie jednak atakujące oddziały nieprzyjaciela utknęły przed frontem 1 armii pancernej.

156 Obie strony poniosły bardzo duŜe straty. Zginął zdolny i ceniony przez gen. Katukowa dowódca 31 korpusu pancernego gen. Czernijenko. 13 sierpnia wojska 6 armii gw. przeszły do natarcia i w ciągu jednego dnia posunęły się do przodu o 10—12 km. Dowództwo hitlerowskie było zmuszone skierować wysiłek przeciwko tej armii kosztem osłabienia uderzenia na Bogoduchow z południa. Usiłująca pomóc swoim wojskom lądowym Luftwaffe poniosła duŜe straty w walkach z przewaŜającymi siłami lotnictwa radzieckiego. 15 sierpnia Niemcy uderzyli na Kaczałowkę, ale związki 6 armii gw. na czas rozwinęły się i odparły atak. Dwa dni później przeciwnik zaprzestał przeciwuderzenia na południe od Bogoduchowa i przeszedł do obrony. Zgrupowanie hitlerowskie ześrodkowane na zachód od Achtyrki, mające około 200 czołgów, ruszyło do przeciwuderzenia 18 sierpnia. Zaatakowało ono znienacka skrzydło nacierającej w tym rejonie 27 armii. Aczkolwiek dowództwo Frontu Woroneskiego miało wcześniej dane o tworzącym się pancernym zgrupowaniu niemieckim na zachód od Achtyrki, to jednak nie określiło terminu jego gotowości do przeciwuderzenia. Zaskoczone związki 27 armii były zmuszone wycofać się. Czołgi niemieckie juŜ w pierwszym dniu włamały się na głębokość przeszło 2.0 km. W obliczu nowego przeciwuderzenia wojsk pancernych przeciwnika, a zarazem w celu rozbicia achtyrskiego zgrupowania, dowództwo Frontu Woroneskiego podjęło następujące decyzje. 47 armia gen. Korzuna, wzmocniona 10 korpusem pancernym i 3 korpusem zmechanizowanym gw., miała rano 17 sierpnia wejść do bitwy w pasie 40 armii i swoim prawym skrzydłem uderzyć w ogólnym kierunku na m. Zieńkow, tj. na tyły achtyrskiego zgrupowania nieprzyjaciela, i we współdziałaniu z 38, 40 i 27 armią zniszczyć je. Przydzielona Frontowi Woroneskiemu 18 sierpnia jako wzmocnienie 4 armia gw. gen. G. Kulika

157 z odwodu Naczelnego Dowództwa19, otrzymała zadanie powstrzymania natarcia wojsk niemieckich na kierunku Achtyrki i we współdziałaniu z 27 armią i 1 armią pancerną zniszczenia ich. Do wsparcia walki swych oddziałów oraz zwalczania lotnictwa niemieckiego wyznaczono 2 i 18 armie lotnicze. Przedsięwzięcia dowództwa radzieckiego były spóźnione co najmniej o dobę, były bowiem realizowane pod oddziaływaniem nieprzyjaciela. 19 sierpnia wojska 47 i 40 armii (309 i 161 DP płk. Dremina i gen. Tiertysznego), wspierane przez 2 korpus pancerny gen. Popowa, przerwały front obrony nieprzyjaciela w rejonie na zachód od Boromli, opanowały Lebiedin i przez to zagroziły lewemu skrzydłu i tyłom achtyrskiego zgrupowania. 4 armia gw., współdziałając z 27 armią i 1 armią pancerną, w dniach 19—25 sierpnia opanowała Achtyrkę i Kotielwę. 21 sierpnia na froncie nieprzyjaciela (od Lebiedina do Bogoduchowa) zarysował się wyraźny kryzys, powiększony katastrofalnym połoŜeniem jego wojsk w Zagłębiu Donieckim. Pod uderzeniami Frontu Południowego pękła obrona Niemców nad rz. Mius i zaczęli się cofać. Nie powiodły im się próby zatrzymania natarcia Frontu Woroneskiego silnymi przeciwuderzeniami zgrupowań pancernych. W walce w rejonie Achtyrki straty ich wyniosły około 35 tys. zabitych i 2000 wziętych do niewoli radzieckiej, ponadto zostało zniszczonych 520 czołgów i dział szturmowych, 670 dział i moździerzy oraz 140 samolotów 20. Wojska Frontu Woroneskiego w bitwie tej równieŜ zostały bardzo osłabione, a zwłaszcza 27 i 4 armia gw. Pod adresem dowodzącego Frontem gen. Watutina padły ostre uwagi ze strony Stalina. W dyrektywie z 22 sier19

Gen. Kulik od pierwszych dni tej walki nie wykazał tych predyspozycji dowódczych i wkrótce został zdjęty ze wiska. śuków, op. cit., s. 500. 20 Bitwa pod Kurskiem..., s. 106.

naleŜy stano

158 pnia Naczelny Wódz zarzucił Watutinowi, Ŝe nie uwzględnia doświadczeń i ciągle popełnia błędy w planowaniu i prowadzeniu operacji, a mianowicie, Ŝe stara się nacierać na szerokim froncie, nie koncentruje wysiłku na najwaŜniejszym kierunku, nie zwraca uwagi na zabezpieczenie skrzydeł. „... Ŝądam, aŜeby likwidacja achtyrskiego zgrupowania, jako najwaŜniejsze zadanie, została wykonana w ciągu najbliŜszych dni" 21. Na marginesie naleŜy nadmienić, Ŝe zanim dyrektywa dotarła do Frontu Woroneskiego, Achtyrka była opanowana przez jego wojska. W okresie gdy Front Woroneski odpierał przeciwuderzenie Niemców, związki operacyjne Frontu Stepowego walczyły na bliskich podejściach do Charkowa i w samym mieście. Po przełamaniu zewnętrznego pierścienia okrąŜenia wojska 53 i 69 armii 17 sierpnia nawiązały walki na północnym skraju Charkowa. Dowództwo hitlerowskie, mając nadzieję na uzyskanie sukcesu na kierunku Bogoduchowa i Achtyrki, usiłowało za wszelką cenę utrzymać Charków. W tym celu do rejonu miasta skierowało dywizję kawalerii SS z odwodu Grupy Armii „Południe" i 355 dywizję piechoty przerzuconą z Połtawy. Próbowało teŜ wzmocnić morale swych wojsk, obniŜone w wyniku ostatnio poniesionych klęsk. M. in. gen. Wehrner Kempf (dowódca charkowskiego zgrupowania) zastosował drastyczne metody wobec Ŝołnierzy nie przejawiających chęci do walki czy ulegających panice. Za tchórzostwo groziły surowe kary, do kary śmierci włącznie. Wszystkie przedsięwzięcia na nic się zdały. Nacisk wojsk radzieckich był tak duŜy, Ŝe Ŝołnierze nieprzyjacielscy musieli odstępować. Do wieczora 22 sierpnia Charków został półokrąŜony. W kotle znalazło się siedem dywizji piechoty (39, 106, 168, 198, 282, 320 i 335), jedna pancerna (6) oraz jedna kawalerii. Niemcom pozostała jedna droga odwrotu — na

21

S z t i e m i e n k o , op. cit., s. 208—209.

159 Połtawę. Taką teŜ decyzję podjęło ich dowództwo. Front Stepowy nie odciął im drogi. Koniew w swych wspomnieniach tak wyjaśnił tę sprawę: „MoŜna było oczywiście rzucić siły, aby przeciąć ten korytarz, okrąŜyć nieprzyjaciela w mieście i tu go zniszczyć. Likwidacja tak duŜego zgrupowania w umocnionym mieście wymagałaby duŜo czasu i ofiar. Mogła być druga decyzja — szturmować miasto, wyprzeć z niego wroga i rozbić jego pozostałe siły poza miastem. Wiedzieliśmy, Ŝe dowództwo hitlerowskie nie ma nadziei na długotrwałe utrzymanie miasta, bowiem w tym czasie cały front wschodni trzeszczał w szwach" 22. Koniew nie zamknął więc drogi na Połtawę. Przewidując moŜliwość wycofania się Niemców, skierował swe wojska w nocy z 22 na 23 sierpnia do szturmu. Brawurowe ataki -wzdłuŜ ulic palącego się miasta sprawiły, Ŝe 23 sierpnia do godz. 12 Charków został wyzwolony. Znaczną część nieprzyjacielskiego zgrupowania zniszczono lub wzięto do niewoli. Mieszkańcy ze wzruszeniem i radością witali swych wyzwolicieli. Charków, podobnie jak inne okupowane przez hitlerowców miasta radzieckie, był zniszczony i zrabowany, a wielu jego mieszkańców zginęło. Wieczorem Moskwa pozdrawiała wyzwolicieli Charkowa 20 salwami artyleryjskimi z 224 dział. Spośród wielu wyróŜniających się męstwem jednostek 89 Biełgorodzka Dywizja Piechoty Gwardii, 15, 28 i 96 dywizja gwardii oraz 84, 116, 183, 252, 299 i 375 dywizje piechoty otrzymały miano „Charkowskich". Wraz z wyzwoleniem Charkowa przestało istnieć biełgorodzkocharkowskie zgrupowanie nieprzyjaciela. Natarcie wojsk radzieckich przekształcało się w potęŜną strategiczną ofensywę na szerokim froncie, w którego rezultacie została wyzwolona lewobrzeŜna Ukraina. W trakcie operacji biełgorodzko-charkowskiej niemieckim 2 i 4 ar22

Cyt. za: Kołtunów, S o ł o w i o w, o p . cit., s. 4 0 9.

160 miom pancernym oraz grupie operacyjnej „Kempf" zadano dotkliwe straty w ludziach i sprzęcie bojowym. Pomyślne przeciwnatarcie Armii Radzieckiej na występie biełgorodzko-charkowskim zakończyło bitwę kurską. Wojska Frontów Woroneskiego i Stepowego rozbiły doszczętnie piętnaście dywizji niemieckich, w tym cztery pancerne. W czasie trzytygodniowego natarcia armie radzieckie posunęły się w kierunku południowym i południowo-zachodnim 140 km i rozszerzyły front działania do 300 km, * Kontrofensywa Armii Radzieckiej pod Kurskiem była trzecią tego rodzaju batalią (po Moskwie i Stalingradzie) w okresie Wielkiej Wojny Narodowej. Zasadniczym jej celem było rozgromienie orłowskiego i biełgorodzko-charkowskiego zgrupowania nieprzyjaciela i stworzenie dogodnych warunków do ogólnego natarcia strategicznego. Na uwagę zasługuje trafne określenie przez Naczelne Dowództwo terminu przejścia wojsk radzieckich do natarcia. Nastąpiło to 12 lipca — w momencie narastania kryzysu natarcia obu zgrupowań uderzeniowych przeciwnika i kiedy jego odwody były wyczerpane. Jednocześnie lotnictwo radzieckie wywalczyło panowanie w powietrzu. Ponadto Naczelne Dowództwo radzieckie dysponowało silnymi odwodami (dwanaście armii ogólnowojskowych, trzy pancerne i trzy lotnicze), które w odpowiednim czasie wprowadzono do bitwy. Kontrofensywa pod Kurskiem charakteryzowała się m. in. róŜnorodnością warunków, w jakich poszczególne Fronty przechodziły do natarcia. Front Briański i związki lewego skrzydła Frontu Zachodniego przeszły do kontrofensywy, nie uczestnicząc w bitwie obronnej. Front Centralny rozpoczął ją 18 lipca, to jest po zakończeniu przeciwuderzenia, którego celem był odtworzenie pierwotnego połoŜenia; wojska tego Frontu przechodziły do

161 kontrofensywy w zasadzie w sprzyjających warunkach, były bowiem w ugrupowaniu zaczepnym, a głębokość włamania Niemców w ich obronę sięgała zaledwie 9—12 km. Front Woroneski natomiast, w pasie którego przeciwnik włamał się na głębokość do 35 km, najpierw musiał odzyskać utracony teren, a dopiero później ruszać do kontrofensywy, nie był on w stanie od razu rozpocząć natarcia, gdyŜ konieczna mu była pauza niezbędna do uzupełnienia strat fizycznych i materiałowych oraz wzmocnienia swoich sił odwodami Naczelnego Dowództwa. Kontrofensywa zaczynana w róŜnym czasie na froncie długości około 1200 km uniemoŜliwiła dowództwu niemieckiemu zmasowane wykorzystanie swoich odwodów. Przerzucało ono swoje dywizje pancerne i zmotoryzowane z jednego odcinka na drugi, gdzie potrzeby były większe. Na uwagę zasługuje wybór kierunków głównych uderzeń. Front Zachodni więc przeprowadził oskrzydlenie i okrąŜenie bołchowskiego zgrupowania nieprzyjaciela oraz rozwinął działania w kierunku południowym w celu wyjścia na tyły orłowskiego zgrupowania wojsk niemieckich. Główne uderzenie Frontu Brianskiego, wykonane z rejonu Nowosil, zmierzało najkrótszą drogą do rejonu Orła — głównego bastionu obrony niemieckiej na występie orłowskim, a zarazem bardzo waŜnego węzła komunikacyjnego i centrum przemysłowego. W operacji biełgorodzko-charkowskiej główne uderzenie Frontów Woroneskiego i Stepowego było wymierzone w styk 4 armii pancernej i grupy operacyjnej „Kempf" i obliczone na głębokie rozcięcie biełgorodzko-charkowskiego zgrupowania przeciwnika na dwie części. Dowództwo radzieckie zapewniło nacierającym Frontom wzmocnienie z odwodów Naczelnego Dowództwa: Zachodniemu — 11 armię i 4 armię pancerną oraz 2 korpus kawalerii gw., Briańskiemu — 3 armię pancerną gw., Wo-roneskiemu — 27 i 47 armię oraz 4 armię gw.

11 — Kursk 1943

162 Przełamywanie zawczasu przygotowanej i głęboko — jak nigdy dotąd — urzutowanej obrony przeciwnika przez poszczególne armie odbywało się na wąskich odcinkach (np. 11 A gw. — 14 km, 3 i 6 A — 9 km, 5 A gw. — 6 km; 27 A — 10 km). Na odcinkach tych koncentrowano większość sił i środków, uzyskując znaczną przewagę nad nieprzyjacielem — średnio trzykrotną, a czasami większą. Armie grupowały się zazwyczaj w dwóch rzutach. WaŜnym elementem ugrupowania armii i Frontu były grupy szybkie w postaci korpusów pancernych, korpusów zmechanizowanych oraz armii pancernych. Ze względu na pozycyjny charakter obrony niemieckiej przełamywano ją czołowo, a następnie rozwijano działania w głąb i w stronę skrzydeł. Sukces natarcia w głębi obrony nieprzyjaciela zapewniały grupy szybkie oraz odwody armii i Frontów. Niemieckie zaś przeciwuderzenie, wykonywane duŜymi zgrupowaniami pancernymi i piechoty, wspartymi artylerią i lotnictwem, odpierano w ścisłym współdziałaniu wszystkich rodzajów wojsk lądowych i lotnictwa. Część sił przechodziła wówczas do obrony, by nie pozwolić przeciwnikowi na osiągnięcie sukcesu terenowego, a większość sił uderzała na skrzydła i tyły napastnika. Jednocześnie przegrupowywano artylerię i czołgi z sąsiednich odcinków frontu oraz wysuwano artyleryjskie odwody przeciwpancerne. Dzięki temu wojska radzieckie uzyskiwały przewagę na kierunkach zagroŜenia. Typowym manewrem, stosowanym przez W7ojska radzieckie po przełamaniu obrony nieprzyjaciela, było oskrzydlenie i obejście jego wojsk, w wyniku czego dokonywano okrąŜenia ich. W czasie bitwy pod Kurskiem pojawił się nowy typ współdziałania bojowego, mianowicie wojsk regularnych, nacierających od czoła, z oddziałami partyzanckimi, walczącymi na tyłach wroga. Charakter i struktura obrony niemieckiej pod Kurskiem

163 wymagały stosowania głębokiego ugrupowania oddziałów oraz przełamywania jej na wąskich odcinkach. Dywizje piechoty grupowały się zazwyczaj w dwóch rzutach: w wypadku jednorzutowego ustawienia pułki piechoty grupowały się w dwa— trzy rzuty. Konieczność przełamywania rozwiniętego systemu transzei i rowów łączących zmuszała dowódców szczebla operacyjnego do stawiania zadań związkom taktycznym na mniejszą głębokość, która dla dywizji piechoty średnio wynosiła: 4—6 kin dla zadania bliŜszego, polegającego na przełamaniu głównego pasa obrony, oraz 8—10 km i 12—15 km dla zadań dalszych, mających na celu przełamanie taktycznej strefy obrony przeciwnika na całą głębokość. Dywizje piechoty średnio wzmacniano: czterema— sześcioma pułkami artylerii i moździerzy, pułkiem czołgów i pułkiem artylerii pancernej oraz batalionem saperów. W lecie 1943 r. ostatecznie zakończono proces łączenia dywizji w korpusy i w bitwie pod Kurskiem po raz pierwszy wykorzystano korpusy piechoty w natarciu. Grupowane w jednym lub w dwóch rzutach miały nacierać przeciętnie w pasach szerokości 6—10 km, a przełamywać obronę nieprzyjaciela na odcinku 4—-6 km. Głębokość zadania bliŜszego korpusu wynosiła 6—8 km, a następnego — 12—15 km. Korpusy działające na głównym kierunku uderzenia otrzymywały następujące wzmocnienie: osiem—dwanaście pułków artylerii i moździerzy, dwa pułki artylerii przeciwpancernej, brygadę pancerną, pułk artylerii pancernej i dwa—trzy bataliony saperów. Do rozwijania powodzenia wykorzystywano drugie rzuty" i odwody. Na szczeblu korpusu drugi rzut wprowadzano wr zaleŜności od sytuacji, zazwyczaj jednak po wykonaniu zadania bliŜszego. Drugie rzuty korpusów piechoty w większości wypadków wchodziły do walki w pierwszym dniu operacji, po przełamaniu głównegc

164 pasa obrony nieprzyjaciela, a niekiedy w celu dołamania tego pasa. W sytuacji gdy w pasie natarcia korpusu wchodziła do bitwy grupa szybka armii lub Frontu (korpus bądź armia pancerna), drugi rzut wprowadzano w drugiej kolejności. Dowodzenie wojskami w walce odbywało się drogą osobistych kontaktów dowódców z podwładnymi. Zasadniczym środkiem łączności w dowodzeniu na szczeblu związków taktycznych była łączność przewodowa, a w oddziałach artylerii i pancernych — radio. Stanowiska dowodzenia i punkty obserwacyjne przemieszczały się za nacierającymi wojskami; stanowiska dowodzenia znajdowały się od czołowych oddziałów w odległościach: w korpusie 5—6 km, w dywizji 3—4 km, w pułku 1,5—2 km, punkty obserwacyjne zaś odpowiednio 2—2,5 km, 1— 1,5 km, 500—700 m. Główną siłą obezwładniającą obronę niemiecką była artyleria; na 1 km frontu koncentrowano 180—200 dział i moździerzy. Zasadniczym sposobem artyleryjskiego wsparcia ataku piechoty i czołgów był wał ogniowy, wykonywany na głębokość do 2 km. W kontrofensywie pod Kurskiem wyraźnie zarysował się proces tworzenia grup artyleryjskich. W pułkach piechoty organizowano grupę artylerii wsparcia oraz grupę artylerii do ognia na wprost. Natomiast w niektórych dywizjach piechoty tworzono dywizyjne grupy artylerii (w składzie dwóch—trzech pułków artylerii i moździerzy). W walkach pod Kurskiem uŜyto teŜ po raz pierwszy korpusów artylerii przełamania i dywizji artylerii rakietowej, a takŜe wykorzystano do zwalczania samolotów nieprzyjaciela dywizji artylerii przeciwlotniczej. RównieŜ precedensem było przydzielenie korpusom piechoty działającym w pierwszym rzucie jako osłony po jednej dywizji artylerii przeciwlotniczej. Do zwalczania szeroko przez Niemców wykorzystywanych czołgów dowództwo radzieckie wprowadziło do

165 ugrupowania bojowego na wszystkich szczeblach dowodzenia artyleryjskie odwody przeciwpancerne w postaci: baterii artylerii — na szczeblu pułku piechoty, i pułków artylerii przeciwpancernej — na szczeblu dywizji piechoty. Kontrofensywa Armii Radzieckiej pod Kurskiem ponownie potwierdziła, Ŝe decydującą siłą ataku w działaniach zaczepnych są czołgi, wojska pancerne i zmechanizowane. W Ŝadnej spośród dotychczasowych operacji zaczepnych radzieckich wojsk lądowych nie uczestniczyło tak duŜo wojsk pancernych, jak w bitwie pod Kurskiem. W bitwie tej zaangaŜowano pięć armii pancernych, jedenaście korpusów pancernych, jeden korpus zmechanizowany oraz dziesiątki samodzielnych brygad pancernych, pułków czołgów i pułków artylerii pancernej. Brygady pancerne, pułki czołgów i pułki artylerii pancernej wykorzystywano w rzucie przełamania, tj. jako bezpośrednie wsparcie piechoty. Brygady pancerne działały w całości na kierunku głównego uderzenia dywizji piechoty. Korpusy pancerne stanowiły element ugrupowania operacyjnego w ręku dowódcy armii lub Frontu. UŜywano ich do dołamania taktycznej strefy obrony nieprzyjaciela i rozwijania sukcesu — jako grupy szybkie. Wchodziły one do bitwy w pierwszym dniu operacji. Armie pancerne tworzyły grupy szybkie Frontów. Aczkolwiek były one przeznaczone do rozwijania powodzenia, to ze względu na bardzo głęboko urzutowaną obronę niemiecką nie mogły spełnić tego wymagania. Wyjątkiem była 1 armia pancerna, która działała na kierunku bogoduchowskim. Rozwinęła ona zdecydowane natarcie w operacyjnej głębokości obrony przeciwnika, osiągając tempo 20—30 km na dobę. Pozostałe armie pancerne były zmuszone do kolejnego przełamywania pośrednich rubieŜy obrony nieprzyjaciela, w związku z czym nie mogły oderwać się od nacierających związków piechoty.

166 Korpusy i armie pancerne, wchodziły do bitwy na stosunkowo wąskich odcinkach (armie — 7—10 km, korpusy — 4—6 km), osłaniane przez artylerię, lotnictwo i wojska inŜynieryjne oraz artylerię przeciwlotnicza. W kontrofensywie pod Kurskiem, podobnie jak w bitwie obronnej, bardzo duŜą rolę odegrały wojska inŜynieryjne. Ich zadania ogólnie sprowadzały się do zabezpieczenia natarcia wojsk lądowych. Nowym elementem w ugrupowaniu wojsk inŜynieryjnych były oddziały zaporowe. Organizowano je w pułkach, dywizjach i korpusach piechoty oraz w armiach ogólnowojskowych. W armii organizowano dwa—trzy oddziały zaporowe (kaŜdy w składzie batalionu saperów), w pułku była to druŜyna saperów, w dywizji — pluton. w korpusie — kompania saperów. Pod Kurskiem walczyło łącznie sześć armii lotniczych, liczących około 5000 samolotów. W czasie kontrofensywy wykonały one 90 tys. samolotolotów, z tej liczby połowę na rzecz bezpośredniego wsparcia wojsk lądowych, a 31% o dla utrzymania panowania w powietrzu. Zadania wykonywane przez radzieckie lotnictwo były typowe. Nowym i zarazem najwaŜniejszym jego zadaniem było zabezpieczenie wprowadzenia do bitwy wojsk szybkich — korpusów i armii pancernych, oraz zabezpieczenie ich walk w głębi obrony przeciwnika. Dowództwo radzieckie było dopiero w trakcie wypracowywania zasad współpracy lotnictwa z wojskami: pancernymi oraz metod ich wsparcia. WaŜnym zadaniem lotnictwa było zwalczanie podchodzących z głębi lub innych odcinków frontu odwodów nieprzyjaciela oraz odpieranie kontrataków i przeciw-uderzeń. Szczególnie skutecznie przeciwko niemieckim czołgom działały samoloty szturmowe. Pomyślne wykonywanie zadań przez lotnictwo radzieckie naleŜy zawdzięczać sprawnemu, scentralizowanemu dowodzeniu, dzięki czemu działało na kierunkach decydujących, o wynikach.

ZAKOŃCZENIE

Zwycięstwo radzieckich sił zbrojnych w bitwie kurskiej nad zgrupowaniem hitlerowskim liczącym 100 dywizji, co stanowiło wówczas ponad 43% dywizji niemieckich walczących na froncie wschodnim, ostatecznie określiło perspektywy rozwoju wydarzeń polityczno-militarnych w Europie. Bitwa ta zadecydowała o katastrofie Wehrmachtu, przekreśliła nadzieje kierownictwa Trzeciej Rzeszy na przechwycenie inicjatywy strategicznej. Wehrmacht stracił na łuku kurskim pół miliona Ŝołnierzy, 1500 czołgów, 3000 dział i przeszło 3700 samolotów, doznał teŜ poraŜki moralnej . W wyniku tej klęski strategia ofensywna Wehrmachtu poniosła krach, a jego dowództwo było zmuszone zdecydować się na strategię „odwrotu i obrony”, a w 1944 r. ratować się tylko obroną. Próby uzdrowienia niemieckich sił zbrojnych przez reorganizację wojsk pancernych i wyposaŜenie ich w nowoczesne czołgi nie dały spodziewanych rezultatów. Niemieckie dywizje pancerne zostały zdziesiątkowane i w dalszych działaniach stanowiły tylko wzmocnienie piechoty, w jej ciągłych walkach odwrotowych i obronnych. Klęska armii niemieckiej w bitwie kurskiej świadczyła o wzroście potęgi Armii Czerwonej i całego państwa radzieckiego, a takŜe o wyŜszości radzieckiej sztuki wojennej.

1

Historia drugiej wojny światowej..., t. VII, s. 239.

168 Batalia kurska skupiła uwagę sojuszników Związku Radzieckiego oraz narodów okupowanych przez Niemcy hitlerowskie. Ci ostatni z nadzieją oczekiwali wyzwolenia z niewoli hitlerowskiej, alianci zaś od pomyślnego dla wojsk radzieckich przebiegu działań pod Kurskiem uzaleŜniali realizację planów wojennych w basenie Morza Śródziemnego. Bitwa pod Kurskiem spełniła nadzieje jednych i drugich. W europejskich krajach okupowanych przez Niemcy spotęgowała się walka narodowowyzwoleńcza, szczególnie w Polsce, Jugosławii, Grecji i Czechosłowacji, zmuszając okupanta do angaŜowania do walki z partyzantami znacznych sił. Klęska Wehrmachtu pod Kurskiem uniemoŜliwiła dowództwu niemieckiemu wzmocnienie swoich wojsk na śródziemnomorskim teatrze działań wojennych w celu — jak to wcześniej planowało — udaremnienia lądowania wojsk amerykańskich i brytyjskich na Sycylii i w południowych Włoszech, wiązała się równieŜ z problemem otwarcia drugiego frontu w Europie Zachodniej. Alianci zdawali sobie sprawę, Ŝe jeŜeli kryzys Wehrmachtu będzie tak szybko pogłębiał się na froncie wschodnim, to do wiosny 1944 r. drugi front nie będzie juŜ potrzebny. Zwycięstwo Armii Radzieckiej w lipcu i sierpniu 1943 r. spotkało się z wysoką oceną zachodnich aliantów. W toku bitwy kurskiej prezydent Roosevelt w specjalnym posłaniu do Stalina pisał: ,,W ciągu miesiąca gigantycznych walk Wasze siły zbrojne, dzięki mistrzostwu, męstwu i poświęceniu i nieustannym wysiłkom, nie tylko zatrzymały zamierzone od dawna natarcie niemieckie, lecz rozpoczęły zwycięską kontrofensywę, brzemienną w daleko idące następstwa... Związek Radziecki słusznie moŜe być dumny ze swych bohaterskich zwycięstw"2 . Premier Churchill zaś stwierdził: ,,Trzy ogromne bitwy o Kursk, Orzeł i Charków — wszystkie trzy przeprowadzone w cią-

2

TamŜe.

169 gu dwóch miesięcy — stały się zwiastunami ostatecznej klęski armii niemieckiej na froncie wschodnim" 3. Klęska armii niemieckiej pod Kurskiem powaŜnie wpłynęła na ochłodzenie stosunków z Trzecią Rzeszą krajów neutralnych — Turcji, Szwecji, Portugalii, które znacznie zredukowały udzielaną Niemcom pomoc materiałową. Klęska ta wywarła destrukcyjny wpływ równieŜ w państwach satelickich, zmuszając rządy tych krajów do szukania wyjścia z impasu. Krach operacji „Cytadela" wywarł niewątpliwie wpływ na cały niemiecki naród, na jego armię, na kierownictwo polityczne i wojskowe Trzeciej Rzeszy. ObniŜyło się morale Ŝołnierzy niemieckich, i to zarówno kadry, jak i szeregowców; mnoŜyły się wypadki nieposłuszeństwa, dezercji itp. Wielu Ŝołnierzy, utraciwszy wiarę w zwycięskie zakończenie -wojny, poddało się do niewoli. W Niemczech i w państwach satelickich wzmagała się działalność grup antyfaszystowskich. Znamiennym wydarzeniem była konferencja niemieckich działaczy społecznych i przedstawicieli jeńców 13 lipca 1943 r. w Moskwie, na której utworzono Komitet Narodowy ,,Wolne Niemcy". Klęski ponoszone przez Wehrmacht na froncie wschodnim stanowiły o powaŜnych następstwach w ekonomice wojennej Niemiec. Front wschodni był otchłanią, w której znikały setki tysięcy czołgów, dział artyleryjskich, samolotów, samochodów, setki tysięcy ton amunicji, paliw i innych środków materiałowych i sprzętu technicznego. Dla strony radzieckiej bitwa pod Kurskiem kończyła bardzo waŜny etap Wielkiej Wojny Narodowej i jednocześnie otwierała okres nieprzerwanych działań ofensywnych radzieckich sił zbrojnych, który zakończył się w maju 1945 r. w Berlinie.

3

K o ł t u n ó w , Sołowiow, op. cit., s. 451

BIBLIOGRAFIA

B a b a d Ŝ a n i a n A., Drogi zwycięstwa, Warszawa 1974. B a g r a m i a n L, Tak wykuioaliśmy zwycięstwo, Warszawa 1980. Bitwa pod Kurskiem, Warszawa 1956. F i e d i u n i n s k i L, Na alarm. Warszawa 1964. F i o d o r e n k o W., Diejstwija sowietskich partizan w bitwie pod Kurskom, „Wojenno-Istoriczeskij śurnał", 1968, nr 7. G o r 1 i t z W., Niemiecka sztab generalny. Historia i struktura 1657—1945 (tłum. z niem.), Warszawa 1963. G o r b a t o w A., Lata pokoju i wojny, Warszawa 1966. Historia drugiej wojny światowej t. IV i VII. Warszawa 1979, 1981. J a k u b o w s k i L, Ziemia w ogniu, Warszawa 1976. J e g o r o w A.. JuŜnieje Karska, „Wojenno-Istoriczeskij śurnał", 1968, nr 7. Katukow M., Pancerny grot, Warszawa 1976. Kołtunów G., S o l o w i o w B., Bitwa pod Kurskiem, Warszawa 1971. M a r i c s i e w A., Na kurskoj dugie, Moskwa 1960. M e l l e n t h i n F., Tankowyje srazenije 1939—1945 gg. ; (tłum. z niem.), Moskwa 1957. M i e r c a ł o w A., Zapadnogermanskije istoriki i memuarysty o kurskoj bitwie. „Wojenno-Istoriczeskij śurnał ". 1968. nr 5. Nowyje dokurnienty niemiecko-faszystskogo komandowanija o kurojbitwie, „Wojenno-Istoriczeskij śurnał”. 1968. nr 8. P ł o t n i k o w W., Pomoszcz nasilenija prifrontowych rajonow sowietskim wojskam nakanunie i w pieriod bitwy pod Kurskom, „WojennoIstoriczeskij śurnał". 1968. nr 8. P o p i e l M., Czołgi ruszyły na zachód, Warszawa 1964. R o k o s s o w s k i K., Na cientralnom frontie zimoj i letom 1943 goda, ”Wojenno-Istoriczeskij śurnał", 1968 nr 7.

171 R o k o s s o w s k i K., śołnierski obowiązek, Warszawa 1976. R o t m i s t r o w P., Tankowoje sraŜenije pod Prochorowkoj, Moskwa 1960. S z t i e m i e n k o S., Sztab Generalny w latach wojny, Warszawa 1969. T i m o c h o w i c z I., Lotnictwo radzieckie w bitwie pod Kurskiem, Warszawa 1960. Tyły radzieckich sił zbrojnych w Wielkiej Wojnie Narodowej 1941—1945, Warszawa 1980. Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 1941—1945. Zarys historii, Warszawa 1969. Z a g r i a d s k i L, Bojewyje diejstwija 2 oddielnoj istriebitielnoj protiwotankowoj brigady na obojanskom naprawleniji 5— 10.7.1943 g., „Wojenno-Istoriczeskij śurnał", 1979, nr 7. ś u k ó w G., Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1973.

ILUSTRACJE