Küreselleşme Demokrasi ve Terörizm 978-605-006-012-6 [PDF]

Zitiervorschau

s agorakltaplıgı

E lC HOBSBAW KU RESELLE.ŞME, DEMOKRASI VE TERORIZ ••

••

Türkçesi: Osman Akınhay

•

agorakitaplığı 190

ERIC]. HOBSBA WM 9 Haziran 1917'de Mısır'ın ıskenderiye şehrinde dogan Eric john Emesı

Hobsbawm, Viyana'da ögrenim gördükten sonra Cambridge Üniversitesi'ne

girdi. Daha sonra Londra Üniversitesi, Comeli Üniversitesi, Ecole des Hau­ ıes Etudes en Science Sociales dahil olmak ı:ızere Londra Üniversitesi, Birk­ beck College'de emekli olana kadar çeşitli üniversitelerde çalıştı. Kitaplan dünyanın hemen hemen bütün ülkelerin dillerine çevrilen büyük Marksisı ıarihr;i Hobsbawm'ın başlıca yapıtlan şunlardır: l!kd Asiler (1959), Caı,: Sah­ nesi (1959-1989-1993), Ter Döken Insanlar (1962), Sanayi ve Imparatorluk (1964), Kaptan Sw ing (George Rude'yle birlikte, 1969), Haydutlar (1969-

1981), Devrimciler (1973), Sermaye

Çağı

(1975), Devrim Çagı (1982), Gele­

negin Icadı (1983), Imparatorluk Çagı (1987), Marseillaise'in Yankılan (1990), 1780'den Gılnılmüze Milletler ve Milliyetçilik (1990-1 992), Aş ın lıklar Çagı: Kısa 20. Yüzyıl Tarihi (1994), Sıradışı Insanlar (1998), Tarih Ozerine (1998) ve Tuhaf Zamanlar: Yirminci Yılzyılda Geçen Bir Omılr (2003).

OSMAN AKINHAY 1960, !zmir, Odemiş dogumlu. 1976'da SBF'ye, 1980'de hapse girdi. Içeride çevirmenlige başladı, 90'a yakın kitap çevirdi. Gün Agarmasa (2002) ve Ola­ me Bakmak (2005) adlı iki romanı; Piyasa Sosyalizmi Tartışması (1991) ve Ozcan Özen'le birlikte hazırladıgı Çeçenistan: Yolı Sayılan Ollıe (200i) ve Dünyanın Bıltılıı Solıcılı/an lsycında (2003) başlıklı üç derlemesi, Mehmet Ugur'la yapugı Mıitakerderden Oyelige: AB-Türkiye Gılndemindeki Sorunlar (2005) adlı bir söyleşi kitabı var.

Eric J. Hobsbawm

KÜRESELLEŞME, DEMOKRASi VE TERÖRİZM Türkçesi: Osman Akınhay

a agorakitapltğa

Siyaset 33 Küreselleşme, Demokrasi ve Terörinn Eric]. Hobsbawm

Kitabın özgün adı:

Globalisation, Democracy and Terrorism Little, Brown, 2007, Londra

Ingilizce'den Çeviren: Osman Akınhay Kapak tasanm: Mithat Çınar

Dizgi: Sibel Yurt

Q 2007, Eric). Hobsbawm 10 2008; bu kitabın Türkçe yaym haklan Akçalı Ajans aracılıgıyla Agora Kiı.aplı�'iıa aittir.

Birinci Basım: Şubat 2008 ISBN: 978-605-006-012-6

Baskı ve Cilı: !dil Matbaacılık Tel: (0212) 674 66 78

AGORA KlT APUGI Gümüşsuyu Mahallesi Osmanlı Yokuşu. Muhtar Kamil Sokak No: 5/1 Taksim/lSTANBUL Tel: (0212) 243 96 26-27 Fax: (0212) 243 96 28

Birkbech'e...

lÇlNDEKlLER

Önsöz

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1) 20. Yüzyılda Savaş ve Banş 2) 21. ·

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

.

.ix

.

.

. .ı

Yüzyılın Başında Savaş, Banş ve Hegemonya .....20

3) Amerikan

Hegemonyası Britanya lmparatorlugu'ndan Neden Farklıdır? ............. 43

4)

lmparatorluklann Sonu Üzerine .................. 72

S) Yeni Yüzyılda Milletler ve Milliyelçilik

.

6)

Dem okrasinin Gelecegi

..

.

.

.

.

.

. .

.

. . .

7)

Demokrasiyi Yaymak

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

8) Terör .. . ... . . . .. . . . .

9)

.

.

Şiddet Çagında Kamusal Düzen

10) Imparatorluk Gittikçe

.

.

. . . ... .

.

.

.

.

.

.. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

..

. . . .

.

.

.

.

.

.

.

. . .

.

.

.

.

.

.

.

. .

83 98

122 128

. . 149 .

ve H�l� Genişliyor .........167

ÖN SÖZ �

20. yüzyıl, insanlık tarihindeki en olağandışı çağdı; çok olağandıŞlydı ve bu niteliğiyle benzeri görülmemiş insani fe­ laketleri, köklü maddi iyileşmeleri ve gezegenimizin çehre­ sini dönüştürme -belki de onu yok etme- yeteneğimizde, hatta gezegenimizin dışına çıkma kapasitemizde eşine rast­ lanmayan bir artışı yansıtıyordu: Peki bizler, böylesi bir yüz­ yıldan nasıl yapar da geriye, 'aşırılıklar çağı'na, ya da ileriye, eskisinin bağrından kopan yeni çağın önümüze açtığı pers­ pektife bakabiliriz? Makaleler derlemesinden oluşan elinizdeki kitap, bir ta­ rihçinin üçüncü milenyumun başındaki dünyanın hali ile bugün karşı karşıya olduğumuz başlıca siyasal sorunlan irix

deleme, analiz etme ve anlama çabalannın bir ürünüdür. Bu derlernede yer alan makaleler benim daha önceki yayınlanm­ da, özellikle de 'kısa yüzyıl'ı anlattığım Aşırılıklar Çagı baş­ lıklı tarih çalışmamda, Amonio Polito'yla söyleşilerimden oluşan Yeni Yüzyıl adlı kitabımda ve daha önce yaymlamış olduğum Milletler ve Milliyetçilik adlı incelemernde ortaya koyduğum görüşleri tamamlamakta ve güncelleştirmekte­ dir. * Zaten dönem dönem böylesi çalışmalara girişrnek bir tarihçi açısından zorunluluktur. Tarihçiler, yukanda andığım türden çabalara nasıl katkı­ da bulunabilirler? Tarihçilerlu asıl işlevi, başkalannın unut­ tuklan -ya da unutınayı diledikleri- şeyleri hatıriamanın yu­ nı sıra, çağdaş kayıtlardan mümkün olduğunca geriye uza­ narak maziye bakmak ve geçmişi daha geniş bir bağlamda, daha uzun bir perspektifle görüp değerlendirmektir. Esas olarak siyasal ternalara yoğunlaştığım buradaki in­ celemeler derlemesinde, özellikle günümüz açısından ber­ rak ve donanımlı bir düşünme süreCine dalmayı gerekti­ ren beş alana odaklımmayı seçtim: a) �1. yüzyıldaki genel savaş ve banş sorunu; b) dünya imparatorluklannın geç­ mişi ve geleceği; c) milliyetçiliğin doğası ve değişim için­ deki bağlamı; d) liberal demokrasinin önünde uzanan yol; e) siyasal şiddet ve terör sorunu. Saydığım bu sorunlann hepsi de, birbiriyle bağıntılı iki gelişmenin (insan türünün teknoloji ve ekonomik faaliyet vasıtasıyla gezegeni değiş­ tirme becerisinde gözlenen muazzam ve kalıcı h1zlam;na ile küreselleşmenin) egemen olduğu bir dünya sahnesinde *) Burada bahsi geçen kitapların ikisinin Türkçe'leri için bkz. Kısa 20. Yüzyıl: çev. Yavuz Alogan, Everesı Yayınları, 2006; Millerler ve MHliycı­ çilih, çev. Osman Akınhay. Aynnıı Yayınları, 1995.

Aş ıniılılar Çagı,

X

meydana gelen bir ortamın çehresini sunarlar bize. Bun­ lardan ilki, teknolojinin katkısı, şu ana değin siyasal ka­ rarlan alan kişiler ve kesimler üzerinde ne yazık ki önem­ li bir etkide bulunamamıştır. Ekonomik büyürneyi azami­ ye çıkarmaksa, hükümetlerin amacı olarak kalmaya devam etmektedir, ayrıca küresel ısınma krizinin üstesinden gel­ meye yönelik etkili adımlar atılması gibi gerçekçi bir pers­ pektif de ortada yoktur. Öbür yandan, 1960'lı yıllardan beri küreselleşmenin dunnadan hızlanan ilerleyişi, yani dünyanın birbiriyle doğ­ rudan bağlı faaliyetlerin -yerel sımrlarla engellenmeyen bir kapsamda sürdürüldüğü- tek bir birim haline gelmesi, hiçbir kontrol tanımayan küresel serbest pazann şimdilerde ege­ men olan biçimi üzerinde derin bir siyasal ve kültürel etki bırakmıştır. Gerçi bu kitapta okuyacağımz denemelerde bu konulan fazlasıyla özgül bir şekilde ele alıp tartışıyor deği­ lim ve bunun esas sebebi de siyasetin pratik olarak bu sü­ reçten halen etkilenmeyen bir insani faaliyet alanı olması­ dır. Örneğin, İsviçreli KOF Küreselleşme Endeksi (2007), bu ölçüleri oı:taya koymak gibi zorlu bir görevin altına gir­ diğinde, ekonomik akış il.e enformasyon akışı, kişisel te­ maslar ya da kültürel yayılma endeksierine (örneğin, kişi başına McDonald's lokantalanmn ve IKEA'lann sayısına) ulaşmakta bir güçlük çekmemişti; oysa siyasal küreselleşme için bir ülkedeki büyükelçiliklerin sayısı, uluslararası kuru­ ll.lıjlara üyelik ve BM Güvenlik Konseyi heyetlerine katıl­ maktan daha iyi 'siyasal küreselleşme' ölçüleri olamazdı. Küreselleşmeyle ilgili bir genel taruşma bu kitabın kap­ samı dışmda kalıyor olabilir, ancak bu konuda üç genel Xl

gözleme yer vermenin, aynı meseleyle bağlanuh ternalara daha iyi bakmayı sağlayacağı da açıktır. Birincisi, halihazırda yerleşik bir moda haline getiril­ miş olan serbest piyasa küreselleşmesi, gerek devletler arasındaki gerekse uluslararası ölçekteki ekonomik ve toplumsal eşitsizlikleri gözle görülür derecede arttırmış­ tır. Bu kutuplaşmanın, aşırı yoksulluk koşullarında genel bir azalmaya rağmen, ülkeler içinde de sürüp gitmediğine dair h erhangi bir işaret yoktur. Özellikle de aşırı ekono­ mik istikrarsızlık ( 1990'larda küresel serbest piyasanın yarattığı istikrarsızlıklar gibi) koşullarında bu eşitsizlikte gözlenen kabanş, yeni yüzyılda tanıklık ettiğimiz belli başlı siyasal ve toplumsal gerilimlerin kökenini oluşturur. Uluslararası eşitsizlikler yeni Asya ekonomilerinin yükse­ lişinden gelen basınçtan kaynaklandığı sürece, gerek eski Kuzey ülkelerinin halklarının görece astronomik hayat standartlarının, gerekse Hindistan ve Çin gibi muazzam çoklukta nüfuslara sahip ülkelerin bu türde

bir standardı

tutturmalarının imkansızlığının, kendine özgü ülke içi ve uluslararası gerilimiere yol açacağını söylemek çok doğal olacaktır. lkincisi, bu küreselleşmenin etkisini en çok hisseden ke­ simler, küreselleşme sürecinden en az faydalanan kesimler­ dir. Bu konudaki görüşlerde giderek daha fazla kutuplaşma görülmesinin (küreselleşmenin negatif ırtkilerinden korun­ ma potansiyeline sahip olanla r -maliyetlerini ucuz emeğin olduğu ülkelere 'havale eden' girişimciler, ileri teknolojili işlerde istihdam edilen profesyoneller ve piyasa ekonomile­ rinde yüksek gelirle iş bulabilecek yüksek öğrenim mezunxii

lan- ile böylesi imkanlara sahip olmayanlar arasındaki te­ mel görüş farklılıklarının) kaynağı da budur. Zaten bu yüz­ den, eski 'gelişmiş ülkeler'de çalışmalan karşılığı aldıklan ücretler ya da maaşlarta hayatlarını sürdürenierin çoğu açı­ sından bile, 21. yüzyılın başı -uğursuz demesek de- sorun­ lu bir geleceğe işaret etmektedir. Küresel serbest piyasa, kendi devletleri ve refah sistemlerinin kendi hayat tarzlan­ m

koruma yeteneğini yok etmiştir. Küresel bir ekonomide

işlerin çoğu, ülke dışındaki, Batı'daki ödeme dilimlerinin sadece bir kısmıyla aynı derecede vasıflı çalışma ortaya ko­ yan insanlarla halledilmektedir; ülke içindeyse, yoksullu­ ğun büyük küresel köylerinden gelen yoksullardan oluşan -Marx'm nitelemesiyle- 'yedek emek ordusu'nun küreselleş­ mesinin yarattığı baskı söz konusudur. Haliyle, böylesi bir . tablo geleceğe dair siyasal ve toplumsal istikrarın egemen olacağı bir çağ vaat etmemektedir. Üçüncüsü, küreselleşmenin fiili ölçeği -herhalde, esas olarak Avrupa'da bulunan ve genel olarak küçümen sayıla­ bilecek devletler hariç- hala belli bir düzeyde kalırken, si­ yasal ve kültürel etki oransız denebilecek ölçüde büyüktür. Dolayısıyla, doğduklan yerden başka bir ülkede yaşayan insanların dünya ölçeğindeki payı henüz yüzde 3'ü aşma­ ınakla birlikte, göçün Batı'nın çoğu gelişmiş ekonomisinde ağırlıklı bir siyasal sorunu teşkil ettiği ileri sürülebilir. Ekonomik küreselleşmeyi gösteren 2007 KOF endeksinde

(2004 yılı

verilerine göre), ABD 39., Almanya 40., Çin 55.,

Brezilya 60., Güney Kore 62., Japonya 67. ve Hindistan 105. sıradadır (fakat Brezilya dışında bu ülkelerin hepsinin 'sosyal küreselleşme' merdiveninin daha üst sıralannda yer xiii

aldıgı da bir vakıadır

tngilt ere nin gerek ekonomik gerek­

-

'

se sosyal küreselleşmede 'en iyi on' içinde yer alan tek bü­ yük ekonomi olduğuna ayrıca dikkat edilmelidir). Bu tab­ lo tarihsel bakımdan geçici bir fenomeni temsil ediyor ol­ sun

olmasın, kısa vadede bu oransız derecede büyük etki­

nin ciddi ulusal ve uluslararası siyasal sonuçlar doğuraca­ ğını söylem ek bir kehanet olmayacaktır. Benim talıminim odur ki, şu ya da bu şekilde sergilenmekte olan siyasal di­ renç -her ne kadar fonnel korumacı politikalan canlandır­ ma ihtimali artık pek görülmese de-, önümüzdeki !":-irkaç on yıl içerisinde serbest piyasa küreselleşmesinin ilerleyişi­ ni yavaşlatma potansiyeline sahiprir.

•

Bu kitapta savaş, hegemonya, imparatorluklar ve em-

peryalizm, halihazırdaki milliyetçi devletler ve kamusal şiddet ile terörün dönüşümü üzerine yer verdigim bölüm­ lerin, okur nezdinde yazannın ek yo rumlarda bulunması­ na ihtiyaç duyurmaksızın da bir anlam ifade edeceğini umuyorum. Aynca, yazar kaba Batı siyasal söyleminin en kutsal ineklerinden birinin genellikle sanılandan daha az süt verdiğini göstermeye çalışmanın son derece tartışmalı olduğunu iyi bilmesine rağmen, demokrasi üzerine kale­ me almış olduğum iki bölümün de aynı etkiyi doguracağı inancındayım. Günümüzde B atı nın kamusal söyleminde '

demokrasi hakkında, özellikle de rakip partilerden birini tercih eden seçmenierin aritmetik çoğunluklanyla seçilen hükümetlere atfedilen mucizevi özellikler hakkında edilen laflar, başka konularda yapılan konuşmalarda, hatta siya­ sal içerikli tartışmalarda belirtilen görüşlerde n daha saçma ve ıvır zıvır niteliktedir. ABD'de son dönemde 'söz', gerxiv

çekiilde bütün bağını kaybetmiş duumdadır. O yüzden be­ nim bu kitabıma aldığım makalelerim, aklı ve sağduyuyu elden bırakmadan ve -onlara danışarak ve onların rızasını alarak- 'halk için yönetim' (zengin ve fakir, aptal ve zeki, bilgili ve cahil bütün insanlar için yönetim) fikrine sada­ kane kusur etmeyerek, sıcak havayı soğutmak gibi mecbu­ ri bir göreve yapılmış küçük bir katkıdır. Bu derlerneye dahil edilmiş ve gerekli olduğu yerleri güncelleştirilmiş olan makaleler, çoğunlukla çeşitli top­ lantılarda bir araya gelen insanlara sunulan, dünyanın -ya da onun büyük kısmının- bugün kendini içinde bulduğu durumu serimleyip açıklama getirmeye çalışan konferans ve konuşma metinleri olarak kaleme alınmışlardır. Dolayı­ sıyla bu makaleler, hepimizin yeni yüzyılın başında yüz yüze geldiğimiz problemleri tanımlamaya yardirncı olabi­ lir, ama yine de herhangi bir program veya pratik çözüm önermeye kalkmazlar. 2000 ile 2006 yıllan arasında kale­ me alınmış olduklan için de, 2001 'de ABD hükümetinin, o zamana değin genel kabul gören uluslararası anlaşmala­ rı hükümsüz sayarak, dahası gerek gördüğü ve dilediği her durumda saldırı savaşlan ya da başka askeri operasyonlar başlatma hakkını kendinde alıkoyarak, ayrıca fiilen bu yönde hareket ederek, tek odaklı bir dünya hegemonyası­ nı dayatmaya karar vermesiyle belirlenen bu dönemin öz­ gül uluslararası kaygıları ve meselelerini yansıtırlar. Irak Savaşı'nın bozguna varacak bir şekilde sarpa sarması dik­ kate alındığında, bu projenin hiç de gerçekçi olmadığını ortaya koymak artık şart değildir. Zaten bizim bu projenin başarılı olup olmadığına ilişkin sorumuz da bu yüzden taxv

mamen akademik bir çerçevede kalmaktadır. Yine de, ken­ di imzaını taşıyan bu denemelerin, ABD'nin söz konusu projesine kökten eleştirel açıdan yaklaşan bir yazann elin­ den çıkmış olduğu açıkça bilinsin ve okurlar da bunu mutlaka akıllarında tutsunlar isterim. Bunu vurgulama­ mın sebebi, kısmen, yazarın siyasal inançlarının (ister on­ lan fetbederek kurbanıarına iyilik yaptıklarını iddia eden büyük devletlerden, isterse renkli derili insanların davra­ nışları karşısında kendi düzenlemeleri lehine ve kendi ad­ larına doğal bir üstünlük atfeden beyazlardan kaynaklan­ sın, emperyalizme düşman olması dahil) kuvveti ve yıkıl­ mazlığıysa; kısmen de, güçleri ya da başarılannın sınır ta­ nımadığına inanan devletlerle egemenlerin meslek hastalı­ ğı sayılan megalamaniye karşı mantıki bir temeli bulunan şüpheci eğilimlerimdir. 2001 yılından beri ABD'li ve Eritanyalı politikacılar, pa­ ralı parasız avukatlar, retorikçiler, haber ajanslan, lobiciler ve amatör ideologlar tarafından yayılıp, ABD'nin her türlü girişimini mazur göstermeye yarayan argüman ve yalanların çoğu, aruk bizi hiçbir şekilde oyalayamıyor. Öte yandan, in­ san haklarını muhafaza etmeye ya da yerleştirmeye yönelik silahlı sınır ötesi müdahalelerin, küresel barbarlığın, şidde­ tin ve düzensizliğin büyüyüp azgınlaştığı bir çağda meşru, bazen de gerekli olduğu şeklindeki genel önennenin haklı­ lığını savunmak -hele ki Irak Savaşı dikkate alındığında- ar­ tık daha az mümkündür. Bazılarına göre, bu durum, dünya çapında bir emperyal hegemonyanın (ki, özellikle de bu 'he­ gemonyayı sağlayabilecek tek bir devletin, ABD'nin hege­ monyasının) İstenilir bir şey olması görüşünü içermektedir. xvi

!nsan hakları emperyalizmi diye de nirelenebilecek olan bu önerme, kamusal tartışmalara, komünist Yugoslavya'nın çö­ zülmesinden sonra patlak veren, en acı sonuçlan Bosna'da (bitmek bilmeyen karşılıklı katharnlara ancak dışarıdan bir silahlı gücün -ki böyle bir gücü kullanabilecek ve kullanma­ ya istekli olan taraf da yine sadece ABD'ydi- son verebilece­ ği izlenimi uyandırılan bir ülkede) yaşanan Balkan çatışma­ ları sırasında girmişti. ABD'nin o bölgede tarihsel, siyasal ya da ekonomik, hiçbir özel çıkannın bulunmaması, onun mü­ dahalesini daha etkileyici ve görünüşte fedakarca bir tutum olarak göstermeye yanyordu. Değişik yer ve zamanlardaki makalelerimde bu noktaya kendim bilhassa değinmişimdir. Her ne kadar benim yazılanın -özellikle "Demokrasiyi Yay­ mak" başlıklı makalem-bu görüşü yadsıyan sebepleri derli toplu bir şekilde sıralıyorsa da, bu noktada bazı ek gözlem­ lerde bulunmak yersiz kaçmayabilir. ·Uluslararası politikalarını hayata geçirme arzusu içinde­ ki büyük devletlerinfgüçlerin insan hakları savunuculuğu­ na uyan tutumlar takmabilecekleri, bu yönde bir politika iz­ lemenin sağlayacağı 'iyi tanıtım'ın farkmda olduklan görü­ şü esastan kusurludur. Büyük devletler bu doğrultuda adımlar atmaya bazen mecbur kalsalar da, günümüzde esa­ sen 20. yüzyılın mirası olan acımasız barbarlığı devam ettir­ mektedirler. Büyük insanlık davasını temelden benimse­ yenlerin kuracakları ilişki özel olarak bir ittifakı ya da karşı karşıya gelmeyi içerebilir, ancak bu ilişkinin sürekli birbi­ riyle özdeşleşmeyi gerektirmeyeceği de açıktır. Genç dev­ rimci devletlerin hakikaten kendi evrensel mesajlarını yay­ maya uğraştıkları ender durumlarda bile (mesela, 1 792'den xv ii

sonra Fransa, 1917'den sonra Rusya, ama George Washing­ ton'ın izolasyoncu ABD'si tabii ki degil) böylesi girişimler hiçbir zaman uzun ömürlü olamamışur. Her devlete atfedi­ len pozisyon, o devletin kendi çıkarlannın peşine düşmesi­ nin doğru sayılmasıdır. Bunun ötesinde, devletlerin birbirleriyle ilişkilerine si­ lahlı yollarla müdahale etmenin insani amaçlara baglan­ ması temelde üç varsayıma dayanmaktadır: a) çağdaş dün­ ya açısından daha fazla katlanılması mümkün olmayan ko­ şulların -genellikle katliam, hatta soykırım şeklinde- orta­ ya çıkması; b) mütecaviz görünen tarafı durdurmanın baş­ ka hiçbir yolunun kalmaması; c) silahlı müdahalede bu­ lunmanın yararlarının, dağuracağı zararlardan çok açık bir şekilde daha fazla olması. Irak ve lran vakalannın ka­ nıtladıgı üzere, 'katlanılması daha fazla mümkün olmayan durum'un nasıl bir tablodan oluştugu konusunda genel bir fikir birliğine varmak nadiren mümkün olmasına rağmen, bu varsayımların üçü de yer yer benimsenen müdahalele­ re dayanak olmuştur. Haklı müdahale konusunda apaçık bir genel konsensü­ sün bulunduğu herhalde iki örnekten söz edilebilir bura­ da: Pol Pot'un 'ölüm tarlaları'nın (1978) dehşetengiz reji­ mini sona erdiren Vietnam'ın Kamboçya'yı işgali ile Tan­ zanya'nm !di Amin'in Uganda'daki terör rejimini yıkan müdahalesi. (Elbette, yerel krizlerdeki bütün hızlı ve ba­ şarılı yabancı silahlı müdahaleler aynı derece tatmin edici sonuçlar elde edilebilmiş degildir -Liberya ve Doğu Tiİnor gibi sonucu daha belirsiz kalan örnekler de mevcuttur.) Yukanda andığımız iki örnekte de kısa süreli müdahaleler xviii

gerçekleştirilmiş ve dogrudan sonuçlar alınmıştır (hatta bazı kalıcı iyileşmeler saglandığı bile söylenebilir); yine bu örneklerde, genel kabul gören bir ilke olan egemen devlet­ lerin iç işlerine karışınama tutumunun sistemli bir şekilde çiğnendiginden söz edilememiştir. Ayrıca, bu müdahaleler emperyal bir hedef gözetilerek gerçekleştirilmediği gibi, daha geniş kapsamlı bir dünya siyasetinin parçası da olma­ mıştır. lşin aslı, ilk örnekte, yani Kamboçya'da, hem ABD hem de Çin, devrik lider Pal Pot'u desteklerneyi sürdür­ müşlerdir. Gelgelelim, böylesi özel ve istisnai dış müdaha­ lelerin, ABD'nin egemenligindeki bir dünya hegemonyası­ nın istenilirligiyle yakından uzaktan alakasının bulumria­ dıgı besbellidir. Son yılların seçilerek gerçekleştirilen silahlı müdahale­ leriyse bu örneklerden esastan farklıdır (ki insani stan­ dardara göre vahşetin en agır örneklerinden biri sayılan Orta Afrika'daki soykınının da görmezlikten gelindiği bir süreçtir bu). 1990'lı yılların Balkanlar'ında insani kaygı, müdahalenin tek etkeni olmasa bile kesinlikle önemli bir faktörüydü. Tam zıttı yönde görüşler ileri sürülmüş olsa bile, Bosna'da dış müdahalenin kanlı çarpışmaların -eger Sırplar, Hırvatlar ve Bosna Müslümanları arasındaki sava­ şın sonuna dek sürdürülmesine izin verilseydi gerçekleşe­ cek olandan daha önce- bitmesine katkıda bulunduğu her­ halde dogrudur. 1999'da, Kosova'daki Arnavut milliyetçi­ ler arasındaki aşırılık yanlısı bir azınlık grubunun Sırbis­ tan'a başkaldırmasının çıkardığı sorunları çözmenin tek yolunun silahlı müdahale olup olmadığı, daha doğrusu, Sırbistan'ın uzlaşmaz tavrını Rusların yürüttügü diplomaxix

siden daha ziyade işgal tehdidinin mi ortadan kaldırdığı bugün bile kesinlikle b�lli değildir. Buradaki politikanın insani bir temele oturmuş olması, Bosna'da gözlendiğin­ den çok daha şüpheli bir durumu yansmyordu; Sırhis­ tan'ın birkaç ay boyunca bombalanması ve savaşın sivil kayıplannın yanı sıra Sırbistan'ın Kosovalı Arnavutlan kit­ lesel olarak sürmeye kışkırtılması, fiilen insani durumu iyke kötüleştirrnişti herhalde. Kuşkusuz Sırplarla Arna­ vutlar arasındaki ilişkilerin istikrara kavuşması söz konu­ su değildi. Bununla birlikte ve şimdiye değin hiçbir taraf -belki Hırvatistan dışında- sonuçtan tatmin olacak kadar geçerli bir kazanım elde edememiş olsa da, en azından Bal­ kanlar'daki müdahalelerde hızlı.davranılmış ve kısa vade­ de kesin sonuç alınmıştı. Öte yandan, 2001 'den itibaren Afganistan ve Irak'ta yü­ rütülen savaşlar, ABD'nin insani sebeplerle gi�işmesinin söz konusu olmadığı askeri operasyonlarıydı -yine de in­ sani duyarlılıkla hareket eden kamuoyu nezdinde, son de­ rece rezilane bir rejimin ortadan kaldırılmakta olduğu ge­ rekçesiyle meşru kılınmaya çalışılmıştı. Ancak ll Ey­ lül'den beri, ABD bile her iki ülkedeki durumu, doğrudan işgali gerektirecek bir tabloda gösterememişti. Başka dev­ letler Afganistan operasyonunu eski usul 'gerçekçi' gerek­ çelerle kabul ederlerken, Irak'ın işgali neredeyse bütün dünya tarafından mahkum edilmekteydi. Talihan ve Sad­ dam Hüseyin rejimleri hızla devrilirken, iki savaş da zafer getirmeyecekti -hele başlangıçta ilan edilmiş olan hedef­ lere (bölgede henüz demokratikleşmemiş toplurnlara işa­ ret fişeği işlevi görecek şekilde, Batı değerleriyle uyumlu xx

demokratik rejimierin tesis edilmesi hedefine) hiç ulaşıla­ mayacaktı. Her iki savaş da -ama özellikle feci sonuçlar ve kaos doğuran Irak Savaşı- uzun sürmüş, muazzam yıkım­ ıara yol açmış ve inanılmaz bir kan banyosuna dönmüştü (ve bu durum, şu satırların yazıldığı sırada, herhangi bir sonuca varılması ihtimali bulunmaksızın ·aynı şiddetiyle sürüp gitmektedir). Bu olayların hepsinde silahlı müdahale, çok daha üstün askeri güce ve kaynaklara sahip dış devletlerden gelmiştir. Ve yine hiçbirinde şimdiye değin istikrarlı sonuçlara ulaşı­ labilmiş değildir. Sözü geçen bütün ülkelerde yabancı güç­ lerin askeri işgali ve siyasal vesayeti devam etmektedir. En iyi örneklerdeyse (Afganistan ve lran kesinlikle bunlara da­ hil değildir) müdahaleyle kanlı savaşlar sona erdirilmiş ve bir tür barış sağlanmıştır, ancak olumlu sonuçlar -Balkan­ lar'daki gibi- hayal kırıklığı düzeyinden öteye gidememiştir. ' En kötü ömekteyse (Irak), kurtuluşları savaşın resmi gere . k­ çesi olarak gösterilen insaniann durumunun eskisinden da­ ha kötü olduğunu biraz ciddiyet sahibi hiç kimse yadsıya­ maz. Dolayısıyla, başka ülkelerin işlerine -özellikle süper­ güçlerce- yapılan silahlı müdahalelerin son dönemlerdeki sicili hiç de başarılı sayılamaz. Bu şekilde ifade ettiğim başarısızlığın temeli, kısmen, insan haklan emperyalizmi denen şeyin de arkasında ya­ tan bir varsayımdır: 'Barbarlık ve tiranlıkla yönetilen re­ jimlerin içeriden değişmeleri mumkün değildir, o rejimle­ ri ancak dışandan gelecek bir güç yıkabilir, aralardaki de­ ğişim ancak bizim değerlerimiz ve siyasal ya da hukuksal kurumlanmızm yayılmasıyla mümkün olabilir.' Bu tür xx i

varsayımlar, Soğuk Savaşçıların 'totalitarizm'i mahküm et­ tikleri günlerden kalan miraslardır.

SSCB'nin ortadan

kalkmasının ardından, dahası, Asya ve Güney Amerika'da­ ki bir zamanların komünist-olmayan otoriteryan, milita­ rist ve diktatorya! rejimlerinde 1980'den sonra apaçık bir süreç haline gelen ülke içindeki demokratikleşmeyle bir­ likte, bu argümanların da artık geçerliliğinin kalkmaması gerekirdi aslında; ayrıca bu argümanlann dayanağı, güce başvurmanın anında köklü kültürel dönüşümler gerçek­ leştirebileceği inancıydı. Fakat gerçek hayat öyle seyret­ medi. Kurumların ve değerlerin yayılmasının, eğer onların yerel zeminlerde uyarlanabilirliği ve benimsenebilirliğini sağlayacak koşullar olgunlaşmamışsa, dışardan bir güç ta­ rafından ani dayatmalada mümkün olamayacağı çok çıp­ lak bir şekilde görülmüştür. Demokrasi, Batılı değerler ve insan hakları, faydası hemen ve açık bir şekilde gözlenebi­ len, ayrıca onları kullanıp yararlanan herkes tarafından aynı şekilde benimsenebilecek olan dışandan teknoloji it­ hal etmeye benzemez; yani, havaalanları gibi teknik hiz­ metler, bisiklet gibi barış dönemi vasıtalan, ya da cani AK4Tler gibi savaş silahlan getirmeye benzemez. Şayet öyle olsaydı, hepsi de (teoride) benzer demokratik anaya­ salarla yönetilen Avrupa, Asya ve Afrika'nın çeşitli devlet­ leri arasında daha fazla siyasal benzerliğe rastlanması ge­ rekirdi. Bir başka deyişle, tarihte çok az kestirme yol var­ dır. Ve bu, okumakta olduğunuz kitabın yazannın sadece geçtiğimiz yüzyılın önemli bir kısmını fiilen yaşayıp göre­ rek değil, aynı zamanda bu yüzyıl üzerinde uzun uzun dü­ şünüp kafa patlatarak öğrenmiş olduğu bir derstir. xxii

Bu sunuş kısmında son olarak, elinizdeki kitaba aldığı­ mız incelemelerin ilk defa okunduğu ve yayınlandığı yer­ lerde katkıları ve emekleriyle bana yardımcı olan kişilere teşekkür etme fırsatını değerlendirmek isterim. 1. Bölüm, Nobel Barış Ödülü'nün 100. yıldönümünü kutlamak ama­ cıyla düzenlenen kollokyum (Oslo, 2001) için kaleme alın­

mış bir makaledir. 2. Bölüm, Indian Review of Boohs'un da­

vetiyle 2004'te Delhi'de düzenlenen Nikhil Chakravany Anma Konferansı'na sunulan tebliğin metnidir. 3. Bölüm, 2005'te Harvard Üniversitesi'nde Massey Dersi olarak, 4. Bölüm'se 2004'te Yunanistan, Selanik Üniversitesi'nde bir fahri doktorluğun takdimi sırasında yapılan konuşmalar olarak hazırlanmıştır. 5. Bölüm, Milletler ve Milliyetçilik adlı kitabıının Almanca çevirisinin yeni bir baskısına (Campus Verlag, Frankfurt, 2004) yazılmış bir önsözün geliştirilmiş halidir. 6. Bölüm ilk olarak 2000'de aynı isim­ li kulüpte Athena:um Konferansı olarak sunulmuş ve basıl­ mışnr. 7. Bölüm, Foreign Poli c y'ni n 'dünyanın en tehlikeli fikirleri'ne aynlmış bir sayısına (EylüVEkim 2004) katkı olarak yayınlanmıştır. 8. Bölüm, başlangıç fikri olarak, 1990'ların başlarında New York, Columbia Üniversite­ si'nde yapılan terör konulu bir serninerin tebliği şeklinde tasarlanmıştır. 9. Bölüm, 2006'da "Şiddet" üzerine bir dizi halka açık konferansın metni şeklinde Birckbeck College için kaleme alınmıştır. 10. Bölüm, 2003'te Le Monde Diplo­ matique için yazılmış ve o dergide yayınlanmışur. Burada

ayrıca, özellikle Yeni Delhi, Harvard ve New York'ta beni dinleme ve metinlerimi tartışma zahmetine kadanan mes­ lektaşlanmla dinleyicilere teşekkür etmek isterim. Profesxxiii

yonel bir yazar olarak, böylesi bir derlernenin, kendi için­ de tutarlı bir bütün olarak kitap haline dönüştürülmesinin yararlı olacağı fikrini bana ilk öneren !talyan yayıncılarırna, yine h em b eni hem de başka yayıncılan ikna eden Bruce Hunter ile Ania Corl ess'e de t eş ekkür b orçluyurn. Öte yandan, çeşitli konferanslarda sunulmuş v e ayrı ayrı vesilelerle düşünülüp hazırlanmış yazılara dayalı b öyle bir kitaptaki kaçınılmaz tekrarlardan dolayı bütün okurlardan özür dilernek durumundayırn . Bu tip pasajların bazılarını kaldırdırn, fakat hepsini kaldınnaya kalkmak da her bölÜm­ deki argümanların sürekliliğine, tutarlı bir bü tün oiuşturan kitabın dokusuna zarar verirdi . Ayrıca bu tekrarlar sayesin­ de, belki bazı metinlerde okur u sıkabilecek aşırı yoğunluğu biraz seyreltm eyi sağlamış olabiliriz. Bunların dışında, bi­ razcık tekrarı, ömrü b oyunca öğretmek istem e, yani yorum­ lamanın yanı sıra başkalarını ikna etmeye Çalışma alışkanlı­ ğından kurtulamamış bir yazarın avadanlığı sayınanızı dile­

rim. Umarım ölçüyü kaçırmarnışımdır. Londra, 2007

xxiv

KÜRESELLEŞME, DEMOKRASi VE TERÖRİZM

ı

20.

YÜZYILDA SAVAŞ VE BARIŞ �

20. yüzyıl, yazılı tarihin en caniyane yüzyılıydı. 20. yüz­ yılda savaşlar yüzünden ya da savaşlarla ilimili olarak mey­ dana gelen insan ölümlerinin toplam sayısı 1 87 milyon ola­ rak hesaplanmıştır (bu sayı, 1 91 3'teki dünya nüfusunun yüzde lO'undan daha fazlasına karşılık gelmektedir).• Baş­ langıç tarihi 1 91 4 olarak alınacak olursa, 20. yüzyıl (her­ hangi bir yerde düzenli silahlı çanşmanın görülmediği çok az ve kısa dönemler dışında) neredeyse kesintisiz bir savaş yüzyılı olmuştur. 20. yüzyıla dünya savaşlan (başka bir de1) Bu tahmini rakam için bkz. z. Brzezinski, Ouı of Control: Global Tunııo!l on ıhr Eve of the ı ısı Cr:nıury (New York, 1993); nüfus tahmini için d e bkz. Angııs Mad· dison, The World Economy: A Millrnnial Pt:rspecıive (OCED, Paris, 2001), s. 241.

ı

yişle, bölgesel devletler ya da müttefik devletler arasında yapılan savaşlar) damgasını vurdu. 1914'ten 1945'e kadar geçen dönem, yalnızca 1920'li yıllarda bir ara dönemle (l922'de japonların Sovyet l;zakdoğu'sundan nihai olarak çekildikleri yıl ile yine Japonların 1931 'de Mançurya'ya yö­ nelik saldırılannın başladığı dönem arasındaki zamanla) kesilen tek

bir 'Otuz Yıl Savaşı' sayılabilir. Bunun -neredey­

se- hemen arkasından, büyük filozof Thomas Hobbes'un 'yalnızca muharebe ya da göğüs göğüse çarpışmayla sınırlı kalmayan, savaşarak rakibini alt etme arzusunun geçer ak­ çe olduğu bir zaman diliminde yaşandığına da işaret eden bir karşı karşıya gelme' şeklindeki savaş tanırnma çok iyi uyan kırk yıllık bir Soğuk Savaş dönemi gelmiştir. Soğuk Savaş'ın biti mi nden itibaren yeryüzünün çeşitli bölgelerin­

de ABD ordusunun karıştığı harekatlann, ne ölçüde dünya savaşı çağının devamını oluşturduğu halen yaygın bir tar­ rışma konusudur. Buna rağmen. 1990'h yılların A vrupa'da, Afrika'da, Batı ve Orta Asya'da resmi ve gayri-resmi savaş­ laıla dolup geçtiğinden de şüphe edilemez. Dünya, bir bü­ tün olarak 1914 yılından beri barış yüzü görmemiştir ve şu anda da barış içinde yaşayan bir dÜnyadan söz etmemiz herhangi bir şekilde mümkün değildir. Öte yandan, bu yüzyılı ne kronolojik ne de coğrafik ba­ kımdan tek bir blok yapt olarak görebiliriz. Kronolojik açı­

dan baktığımızda. 20. yüzyıl üç döneme aynlır: odağı i\1manya'da olan dünya savaşı çağı (1914-1945 arası); iki sü­ per-gücün kapıştığı çağ (1945-1989 arası); klasik uluslara­ rası güç sisteminin sona erişinden sonraki çağ. Ben bu çağ­ ları I.

Dönem, II.

Dönem

ve Ili. Dön em

olarak adlandıra­

cağ\m. Coğrafik açıdan bakıldığında, askeri harekatların

2-

etkisi son derece eşitsiz olmuştur. Tek bir istisnayı (1932l935'tcki Paraguay-Boli

rya

Savaşı) dikkate almazsak, 20.

yüzyılda batl yarımküresinde (Amerikalar'da) iç savaşlar­ dan ayrı olarak devletler arası savaşlar olmamıştır. Düş­ man askeri harekatlan da bu bölgelere, genelde batı yarım­ küresine pek dokunmamışur; ll Eylül 200l'de Dünya Ti­ caret Merkezi'nin ve Pentagon'un bombalanmasının yol açtığı şok dalgasının sebebi budur. l945'ten sonra devlet­ ler arası savaşlar, o zamana değin bu tür savaşların başlıca muharebe alanı olan Avrupa'da da görülmemiştir. lll. Dö­ nem'de savaş Güney Avrupa'ya geri dönmesine rağmen, kı­ tanın diğer bölgelerine sıçrama ihtimali heme,n hemen hiç yoktur. Öte yandan, IL Dönem'de devletler arası savaşlar mutlaka küresel çaplı bir kapışma niteliğini taşımamakla birlikte- Ortadoğu'da ve Güney

Asya'da yaygın

bir şekilde

devam etmiş, ayrıca Doğu ve Güneydoğu Asya'da (Kore, Hindiçin) dünya çapındaki bir kapışmadan kaynaklanan önemli savaşlar patlak vermiştir. Aynı zamanda, I. Dö­ nem'de savaştan görece etkileurneden kurtulan Alt-Salıra Afrikası gibi bölgeler (1935-1936'da gecikmiş bir şekilde İtalya'nın sömürgeci fethiyle yüz yüze gelen Etiyopya dı­ şında) II. Dönem'de silahlı çarışma sahaları olmaya başla­ mış, Ili. Dönem'de de ciddi kmm ve ıstırap sahnelerine ta­ nıklık ermiştir. 20. yüzyılda savaşa dair, ilki ikincisinden daha az belir­ gin sayılan iki ayırt edici özellikten daha ·söz edilebilir. 21. yüzyılın başında hepimiz kendimizi, silahlı operasyonların artık esas olarak hükümetlerin ya da onların yetkili kurum­ larının eliyle

yürutülmediği,

birbirleriyle ihtilaf halindeki

tarafların -şiddete başvurma arzusu dışır.da- ortak ayırt edi3

ci özellikler, statüler ya da hedeflere sahip olmadıklan bir dünyada bulmuş durumdayız. I. ve ll. Dönem'lerin önemli bir kısmında 'savaş resmi'ne devletler arası savaşlar hakim­ di ve bu durum, mevcut devletler ya da imparatorlukların toprakları dahilindeki iç savaşlada başka türde silahlı çatış­ malan bir parça gölgede bırakıyordu. Ekim Devrimi'nin ar­ dından Rus Imparatorluğu'nun topraklarında meydana ge­ len ya da Çin ımparatorluğu'nun yıkılışının akabinde pat­ lak veren iç savaşlar bile, ayrı bir kapsamda tarif edileme­ dikleri sürece uluslararası çatışmalar çerçevesinde değer­ lendirilebilirdi. Latin Amerika'daysa 20. yüzyılda orduların başka bir devletin sınırlarını aştığına hemen hemen hiç rastlanmazken, önemli iç çatışmalara sahne olduğu da kuş­ kusuzdu: 1 9ll'den sonra Meksika'da, 1948'den sonra Ko­ lombiya'da ve II. Dönem boyunca çeşitli Orta Amerika ül­ kelerinde büyük iç çanşmalar yaşanmıştı. lç çatışmaların devletler arasındaki savaşlardan daha yaygın hale geldiği 1 960'lı yıllarm ortalanndan beri uluslararası savaşların sa­ yısının sürekli azalmakta olduğu yolunda bir genel kabul bulunmamakla birlikte, devlet sınırlan içindeki çatışmala­ rın sayısının 1990'lı yıllarda dinene kadar hızla yükselme­ ye devam ettiği h erkesin bildiği bir gerçektir.2 Daha bildik bir tabloysa, savaşan güçler ile savaşÇ1-olma­ yan kesimler arasındaki ayrım sınırlannın gittikçe silinme­ ye yüz tutmuş olmasıdır. Yüzyılın ilk yarısında yaşanan iki dünya savaşt, savaşa giren ülkelerin bütün nüfuslarını kap­ sıyordu; dolayısıyla, bu savaşlarda çekilen ıstırapları hem savaşan güçler hem de savaşçı-olmayan kesimler paylaşlliış2) Bkz. Stiftung Entwic!dun g und Frieden, Globale Trends 2000: fahıen, Analy­ Progıırueıı (Frankfurt a/M, 1999), s. 420, Schaubild l.

scıı,

4

lardı. Ancak yüzyılın akışı içerisinde savaşın yükü giderek silahlı güçlerden siviHere doğru kaymaya başladı; siviller ar­ tık hem kurbandılar, hem de zaman geçtikçe daha fazla as­ keri harekatlarm ya· da askeri�politik operasyonların hedefi oluyorlardı. Birinci Dünya Savaşı ile tkinci Dünya Savaşı arasındaki zıtlık bu açıdan dramatiktir: Birinci Dünya Sava­ şı'nda ölenlerin sadece yüzde 5'i sivil iken, Ikinci Dünya Sa­ vaşı'nda hayatını kaybeden sivillerin sayısı bütün savaş ka­ yıpları içinde yüzde 66'ya çıkmıştı. Bugün içinse, savaşlar­ dan etkilenen insanların yüzde 80-90'ının siviller olduğu ge­ nel kabul gören bir varsayım durumundadır. Kaldı ki, So­ ğuk Savaş'ın biriminden sonra bu oranın daha da arttığına tanık oluyoruz, zira 1989'dan beri gerçekleştirilen askeri operasyonların çoğu muvazzaf askerlerin bulunduğu ordu­ larca değil, pek çok durumda ileri teknolojiye dayalı silah­ larla harekete geçen ve ağır kayıplar verme riskinden kur­ tulmayı başaran, oldukça küçük çaplı düzenli ya da düzen­ siz birliklerce yapılmıştır. tleri teknolojiye dayalı silahiann bazı durumlarda askeri ve sivil hedefler arasında, dolayısıy­ la savaşan güçler ile savaşçı-olmayan kesimler arasında ay­ rım yapma imkanım yeniden sağlamış olduğundan söz edi­ lebilmekle birlikte, savaşlarm asıl kurbanlannın yakın ve or­ ta vadede yine

siviller olacağından şüphe etmek için her­

hangi bir sebep yoktur. Dahası, sivillerin ıstıraplannın ölçüsünün, askeri ope­ rasyonların ölçeği ya da yoğunluğuyla kıyaslanabilmesi bile mümkün değildir. Kesin askeri terimlerle fikir belir­ tecek olursak, 197l'de Bangladeş'in bağımsızlığı koınu­ sunda Hindistan ile Pakistan arasında meydana gelen iki haftalık savaş görece küçük çaplı bir olaydı, fakat 10 mil-

5

yon multeci gibi son derece agır bir sonuç dogurmuştu.

ı·990'lı

yıllarda Afrika'da silahlı kabileler arasındaki ihti­

laflann, çoğunlukla kötü silahlı birkaç bin savaşçıyla yü­ rütülen çanşmalardan daha ileriye gittigi pek söylenemez­ di, oysa son derece ağır bir yıkınıla ve Soğuk Savaş'ta, kı­ tamn süper-güçlerin kapışmasına sahne olduğu dönem­ lerde rastlanandan çok daha büyük bir sayıyla, neredeyse

7

milyon mülteci yaratmışn.3 Üstelik bu olgu yoksul ve kıyıda kalmış bölgeleric sınır­

lı değildi. Bazı açılardan savaşın sivil hayat üzerindeki etki­ si, küreselleşmenin ve dünyanın giderek daha geniş kap­ samda sürekli, kesintisiz iletişim, teknik hizmet, sevkiyat ve tedarik akışına sahip olma imkanlarına kavuşmasının sonucunda büyüyordu. Söz konusu akışın görece kısa süre­ liğine (sözgelimi, ABD'nin ll Eylül'ün ardından hava saha­ sını kapattığı birkaç günde) kesildiği zaman dilimleri bile küresel ekonomi üzerinde önemli, belki de kalıcı etkiler doğurabiliyordu. Ikisi arasındaki farklılık 20. yüzyılın başında,

1907

1899

ve

Lahey Konvansiyonları'nın savaş kurallarını belirli

yasalara bağladığı günlerde tahmin edildiği derecede kes­ kin kalsaydı, 21. yüzyılda savaş ve barış konusu hakkında bir ·metin kaleme almak kesinlıkle daha kolay olurdu. Bu anlayışa göre, çatışmaların ağırlıklı olarak egemen devlet­ ler arasında geçmesi; belirli bir devletin toprakları içinde patlak verirse de başka egemen devletlerce savaşçı statüsü tanınmasının sağlanacağı ölçüde örgütlenmiş kuvvetler arasında yürütülmesi öngörülüyordu. Askeri operasyon3) Veriler ıçin bkz. U!'< H CR, Th� Sıatc of tl:c Wıırld's Rrfugı:es 2000: Fifty Yeaı·s of Hwııaııiıar·iarı Attimı (Oxford. 2000).

6

larda, açık bir şekilde savaşan taraflar (giydikleri askerı üniformalarta ya da örgütlü bir silahlı güce ait olunduğu­ nu gösteren başka işaret ve giysilerle kim oldukları anında anlaşılan taraflar) ile savaşçı-oimayan kesimler arasmda temelden ayrım gözctilecekti. Özetle, savaş, savaşan taraf­ lar arasında yürütülecekti. Savaş zamanlarında savaşçı-ol­ mayan kesimler mümkün olduğu sürece korunacaktı. Fa­ kat bu anlaşmalann bütün iç ve uluslararası sivil çatışma­ ları kapsamadığı, özellikle Batılı devletlerin, uluslararası düzeyde tanınmış bir egemen devletin resmi yetki alanına girmeyen bölgelerde emperyal genişlemelerinin sonucu olan çatışmalar açısından geçerli olmadığı da her seferinde anlaşılacaktı. Söz konusu çatışmaların bazılarının (ama ke­ sinlikle hepsinin değil) 'savaşlar' şeklinde kabul görmesi de bu durumu değiştirmeyecekti. Aynı şekilde, Him Ayak­ lanması örneğinde görüleceği üzere, mevcut devletlere karşı başkaldırılan temsil eden geniş çaplı isyanlar ile, dev­ letlerin ya da emperyal yetkililerin fiili kontrol alanların­ daki bölgelerde yürütülen, Afganistan ya da Fas dağlann­ daki baskınlar veya kan davaları gibi silahlı kapışmalar da bu kapsama girmiyordu Bununla birlikte, Lahey Konvan­ siyonlan Birinci Dünya Savaşı'nda yol gösterici ilkeler -ola­ rak benimsenmeye devam edilmişti. Fakat bu göreli belir­ ginlik, 20. yüzyıl içerisinde yerini zamanla karışıklığa ve kargaşaya bırakacaktı. Birincisi, 20. yüzyılın karakteristik özelliğinin yalnızca savaşlar yüzyılı değil, aynı zamanda devrimler ve impara­ torlukların dağıhş yüzyılı olmasından dolayı, devletler ara­ sı çatışmalar ile devletler ·içindeki çatışmalar arasındaki (başka bir ifadeyle, uluslararası savaşlar ile iç savaşlar ara.

7

sındaki) sınır bulanıklaşmıştı. Bir devlet içinde gerçekleşti­ rilen devrimler ya da kurtuluş/özgürlük mücadeleleri, bil­ hassa Soğuk Savaş'ın geçerli olduğu dönemde, uluslararası tabloya da yansıyan sonuçlar doğuracaktı. Buna karşılık, Rus Devrimi'nin ardından bazı devletlerin, rejimlerini onaylamadıklan başka devletlerin iç işlerine -en azından görece risksiz görünen durumlarda- müdahale etme eğilim­ lerinin yaygınlaştığı başka bir gerçekti. Bu durum halen ge­ çerliliğini korumaktadır. Ikincisi, savaş ile barış arasındaki belirgin aynm ortadan kalkmıştı. Bazı istisnalan bir kenara koyarsak, tkinci Dün­ ya Savaşı ne savaş ilanlanyla başlamış, ne de barış antlaş­ malanyla sona ermişti. Çünkü onu, ya savaş ya da barış sı­ nıfına sokmanın son derece zor olduğu, tanımlamak için 'Soğuk Savaş' diye bir tabirin icat edilmesinin gerektiği bir dönem izlemişti. Soğuk Savaş'tan sonraki durumun belir­ sizliği ve bulanıklığımn en iyi göstergesiyse, şu anda Orta­ doğu'da geçerli olan fiili durumdur. Irak Savaşı'nın önce­ sinde, Körfez Savaşı'nın bittiğinin resmen ilan edilmesinin ardından Irak'ta hüküm süren durumu tanımlamaya kalk­ tığınızda ne 'barış' ne de 'savaş' terimi buna uygun düşüyor­ du -ülke hemen her gün yabancı güçlerin bombardırnam altındaydı. Bu iki terim aynca, Filistinliler ile İsrailliler ara­ sındaki ilişkileri veya !srail ile komşuları Lübnan ve Suriye arasındaki ilişkiyi de tam olarak anlatmaya yeterli gelmi­ yordu. lşte bütün bu yeni gelişmelerin ortaya çıkardığı ge­ nel tablo, hem 21. yüzyılın dünya savaşlannın, hem d,e sa­ vaşın giderek daha güçlü bir kitlesel propaganda aracı ol­ masının talihsiz bir mirasıdır; buna bağlı olarak da, geçmi­ şin din savaşlarmda görülenle kıyaslanabilecek şekilde sa-

8

vaşlara bir haçlı seferi boyutu katan birbirleriyle bağdaşmaz ve iki tarafın da tutkulu olduğu ideolojilerin karşı karşıya gelip kapışnklan bir dönernde yaşıyor almamızın rnirasıdır. Yine bu çatışmalar, uluslararası güç sisteminin egemen ol­ duğu dönemin geleneksel savaşlarından farklı olarak, gide­ rek 'kayıtsız şartsız teslim olma' gibi sonucu belirgin ve mü­ zakere edilebilir olmayan amaçlara bağlı olarak meydana gelmektedir. Artık gerek savaşlar gereks� zaferler total bir kapsarnda değerlendirildiğinden, bir savaşçı tarafın kazan­ ma kapasitesinin 18. ve 19. yüzyılların genel kabul gören savaş kurallanna tabi kılınarak herhangi bir şekilde sınır­ lanması da mümkün olmamaktadır. Galip çıkan tarafın kendi iradesini dayatma gücüne getirilmiş olan kısıtlamalar için de artık aynı durum geçerlidir. Yaşanan deneyimler göstermiştir ki, barış antlaşmalanyla varılan uzlaşma koşul­ Ian çok kolayca yırtılıp atılabilmektedir. Son yıllarda, kamusal söylernde 'savaş' teriminin, toplurn­ karşıtı sayılan ulusal ya da uluslararası çaplı faaliyetlere kar­ şı örgütlü gücün mevzilenmesine atıila (örneğin, 'mafyaya karşı savaş', 'uyuşturucu kartellerine karşı savaş', vb. şeklin­ de) kullanılması eğiliminin baskın çıkması da bu durumu iyice karmaşıklaştınİııştır. Yalnızca, büyük savaş harekatla­ nndan çok farklı olarak, küçük çaplı terörist gruplar dahil bu tür örgütlenmeler ya da ağlan/şebekderi kontrol altında tutma ya da yok etmek için yürütülen mücadeleler açısından söylemiyorum bunu; iki türde silahlı gücün eylemlerini de birbirine kanştıran bir etki yapmıştır bu dönüşüm. Bir tara­ fın -onlara 'askerler' diyelim- eylemi kendilerini yenilgiye uğratmayı amaçlayan başka silahlı güçlere yönelikken; diğer tarafın -onlara da 'polis' diyelim- eylemi, mevcut bir siyasal

birim içinde, tipik olarak bir devletin sınırlan dahilinde , as­ gari düzeyde hukuku ve kamusal düzeni tesis etme ya da ye­ niden sağlama hedefine yöneliktir. Kendi başına hiçbir zo­ runlu moral ve ahlaki çağnşımı olmayan zafer düşüncesi, 'askerler' dediğimiz tarafın amacıdır; kendi başına moral ve ahlaki bir çağrışımla yüklü olan yasaya karşı gelen suçlulan adalete teslim etmek de diğer gücün amacıdır. Tabii ki böyle bir ayrımı teorik olarak yapmak, pratikte yapmayı başarmaktan daha kolaydır. Cephede savaşan bir askerin bir başka insanı öldürmesi, başlı başına hukuk ihla­ li değildir; bu, fiili bir işlerliğe sahip bütün teritoryal devlet­ lerde işlenen cinayetlerden farklı bir durumdur. Peki ya bir IRA mensubu, resmi İngiliz yasalan onu cani sayarken ken­ dini bir savaşçı olarak görürse ne olacak? Kuzey İrlanda'da­ ki operasyonlar IRA'nın iddia ertiği gibi bir savaş mıydı, yoksa yasaları çiğneyenlerin karşısında , Birleşik Krallık'ın eyaletlerinden birinde kurulu düzeni muhafaza etme çabası

mı? Egemen devletin yalnızca muazz-am bir yerel polis gücü olduğu için değil, otuz küsur yıldır I RA'ya karşı seferber edebildiği bir ulusal ordusu olduğu içindir de, bunun bir sa­ vaş olduğu, fakat sistematik olarak, o eyaletteki hayatm akı­ şını elden geldiğince bozmadan ve mümkün olan en az ka­ yıp verdürneyi amaçlayan bir polis operasyonu şekline bü­ rünerek yürütüldüğü sonucunu çıkarabiliriz . Netice olarak, Irianda'da müzakerelerle u laşılan bir noktaya varılınıştı ve bu, tipik biçimde, şimdiye değin kalıcı barış getirmemiş olan, sadece geniş çaplı çatışmalara ginnekten geri durulan bir uzlaşmaydı. Yeni yüzyılın başmda banş ile savaş arasın­ daki ilişkilerin yol açtığı karmaşıkl ı k ve karışıklıklar için de aynı saptamada bulunabiliriz. ABD'yle mütt efiklerinin şim-

dilerde fiilen içine girmiş bulundukları askeri ve başka tür­ den operasyonlar bu sürecin en iyi örnekleridiL Bütün 20. yüzyılda görüldüğü gibi şimdi de, silahlı ih­ tilafları kontrol etmeye ya da bir çözüme bağlamaya yeter­ li kudrette dünya çapında tek bir otorite hala yoktur. Kü­ reselleşme hemen her bakımdan, ekonomik, teknolojik, kültürel , hatta dilsel düzeylerde büyük ilerlemeler kay­ detmiş tir, bir tek alan hariç: Siyasal ve askeri bakımdan biricik etkili o toriteler hala teritoryal devletlerdir. Dünya yüzünde resmi olarak 200 civarında devlet bulunmakla birli kte, yönlendirme kapasitesine sahip devletlerin sayısı ancak bir avuçtur ve bunlar i çinde ezici bir üstünlükle en güçlü olanı da Amerika Birleşik Devletleri'dir. Kaldı ki za­ ten hiçbir devlet ya da imparatorluk, bırakın sadece bü tün yeryüzünde siyasal ve askeri üstünlük kurmayı, siyasal dunyada h eg emonyayı sağlayıp muhafaza edecek denli ge­ niş , zengin ya da kudretli olmamıştır. Dünya çok büyük, karmaşık ve çoğuldur. Dolayısıyla, ABD'nin ya da akla g e­ lebilecek başka bir tek devlet gücünün, arzusu ve niyeti o yönde olsa bile, kalıcı bir denetim tesis edebilme ihtimali hala söz konusu değildir. Ayn ı şekilde ve özellikle halihazırda büyük devletlerin canı gönülde bağlayıcı sayacaklan -sözgelimi , uluslararası silahsızlanmayla ya da silah denetimiyl e ilgili- antlaşmala­ rın bulunmadığı göz önüne alındığında, dünya çapındaki otorite ihtiyacını -eğer duyuluyorsa böyle bir eksiklik- tek bir süpergüç karşılayamaz. Böylesi otoriteler yok değildir, vardır; özellikle Birleşmiş Milletler, Uluslararası Para Fonu , Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü gibi çeşitli teknik ve finansal kurumlar ve bazı uluslararası mahkemeler bu-

nun örnekleridir. Fakat söz kon"!lSU kuru,mlardan hiçbiri, devletler arası anlaşmalarca kendilerine tamnan, ya da güç­ lü devlerierin desteğine bağlı olup diğer devletlerce iradi olarak benimsenen yetkilerden fazla bir güce sahip değildir. Bu ne kadar şikayet edilebilecek bir genel tabioyu temsil ederse etsin, öngörülebilir gelecekte bu durumun değişme ihtimali de ufukta görünmüyor. Gerçek zoru sadece devletler kullandıklanndan, savaş suçlan gibi tecavüzlerle baş eUneleri gerektiğinde bu ulusla­ rarası kurumların etkisiz kalmalan ya da evrensel bir meşru­ iyete dayanamamalan gibi fiili bir riskten de söz etmek gere­ kir tabii.� Genel anlaşma sonucu kurulan savaş mahkemele­ rinde (örneğin, 1 7 Temmuz 1 988 tarihli BM Roma Statüsü uyannca kurulan Uluslararası Savaş Mahkemesi'nde) bile, kudretli devlerierin onları tanımama güçleri ve ihtimalleri­ nin bulunmasına bağlı olarak, bu kurumların verdikleri ka­ rarları meşru ve bağlayıcı sayma şartı yoktur. Güçlü devlet­ lerle kurulacak bir konsorsiyum , zayıf devletlerin işledikleri bazı suçlarla ilgili davaların bu mahkemelerde görülmesini, bazı bölgelerdeki silahlı çanşmalarda uygulanan zulümlcrin azalmasını sağlayacak güçle donanabilir aslında. Ancak yine de bu, uluslararası hukukun uygulanmasının değil, uluslara­ rası devlet sistemi içerisindeki geleneksel güç ve nüfuz uygu­ lama modelinin bir örneği sayılabilir . * iyi rehber olarak bkz. Roy Gutman ve David Ricff (ed.), Cıimes oJ War: Whaı the Public Should Kııow (New York ve Londra, 1999). •) Tanımı geregı . tek tck devletlerin uluslararası insani hukuku kabul etmeleri

4) Bu konuda en

ve tek taraflı olarak bu hukuku kendi ulusal mahkemelerinde başka ülkelerin yurttaşlarına karşı uygulama hakkına sahip olduklarını iddia etmeleri açısından da durum aynıdır (buna çarpıcı bir örnek olarak. lspaııyol mahkemelerinin Ge­ neral Pinochet davası örneginde Britanya Lordlar Kamarası'nca desteklenmesı gösterilebilir).

12

Öte yandan, 2 1 . ve 20. yüzyıllar arasında şöyle bir önemli farklılığa değinmek gerekir: Savaşın, kamusal güç ve baskı araçları üzerinde tekel yetkisine sahip fiili hükü­ metlerin otoritesine bağlı teritoryal bölgelere bölünmüş ol­ duğu bir dünyada meydana geldiği fikri artık geçerliliğini kaybetmiştir. D evrim . deneyimi yaşayan ülkelerde ya da da­ ğılan imparatorlukların bazı bölgelerinde zaten böyle bir uygulamanın fiilen mümkün olmadığı gerçeği bir yana, son zamanlara değin devrimle kurulan rejimler ya da sömürge­ sonrası rejimler de (başlıca istisna olarak 1 9 1 1 - 1949 yıllan arasındaki Çin'i ayınyorum burada) oldukça hızlı bir sü­ reçle az çok örgütlü ve işlerlikli rejimler ve devletler haline gelmeyi başarmışlardır. Yine de teritoryal devlet, son otuz yılı aşkın bir süredir çeşitli sebeplere bağlı olarak silahlı güç üzerindeki gele­ neksel tekel konumunu (ya da eski istikrarı ve gücünün büyük kısmını ve giderek de meşruiyet duygusunu) kay­ betmiş durumdadır; ya da en azından bu konumun, hükü­ metlerin insanların iradeleriyle kabullenecekleri vergiler koyma ve askere alma uygulamasım sürdürme gibi külfet­ leri yurttaşlarına dayatma imkanlarının kalıcı olma ihtima­ li epeyce azalmıştır. Devlet-dışı savaşları finanse etme va­ sıtalarında gözlendiği şekilde, savaş için gerekli maddi do­ nanıma sahip olma ayrıcalığı da, yaygın bir şekilde özel kuruluş ve organlara kaymaktadır. Bu anlamıyla, devlet ör­ gütü ile devlet-dışı örgütlenmeler arasındaki dengenin de­ ğiştiği rahatlıkla söylenebilir. Devletler içindeki silahlı çatışmalar önümüzdeki süreçte daha ciddi boyutlara ulaşabilir ve herhangi bir tarafın zafer kazanması ya da (Keşmir, Angola, Sri Lanka , Çeçenistan ve

13

Kolornbiya örneklerindeki gibi) bir anlaşmaya varılması ih­ timali olmadan onyıl1arca d evarn edebilir. Afrika'nın bazı kısımlannda tanık olduğumuz türden aşırı örneklerde, fii­ len devletin varlığı bile ortadan kalkabilir; ya da Kolombi­ ya'daki gibi, devletin artık kendi topraklarında güç kullan­ ma imkanı yok olabilir. Güçlü ve istikrarlı devletlerde dahi küçük, gayri.-resmi silahlı gruplan (Britanya da IRA, tspan­ ya'da ETA) ortadan kaldırmak son derece zor olmaya baş­ lamıştır. Böylesi bir durumun yeniliğinin en iyi göstergesi , gezegenimizin en güçlü devletinin, bir terörist saldırıyla yüz yüze geldiğinde, hem bir toprak parçasından hem de gözle görülebilir bir ordudan yoksun olan küçük, uluslara­ rası, hiıkümet-dışı bir örgütlenmeye ya da ağa karşı resmi bir operasyon tasariama zorunluluğunu hissetmesidir. '

Yukanda özetiediğim bu değişiklikler önümüzdeki yüz­ yılda savaş ile barış arasındaki d engeyi değiştirir mi? G er­ çekleşmesi muhtemel savaşlar ya da ·onlann muhtemel so­ nuçları hakkında öngörülerde bulunmayı kendi payıma hiç tercih etmem. G el gelelim, hem silahlı çatışmanın yapısına hem de anlaşma yömemlerine baktığımızda , dünyadaki egemen devletler sisteminin derin ve köklü bir dönüşüm geçirmekte olduğu sonucuna varmak zor olmasa gerektir. SSCB'nin dağılması, n eredeyse iki yüzyıldır uluslararası ilişkilere yön veren ve belli istisnalada devletler arası çanş­ malarda fiili bir denetim uygulayabilen Büyük D evlet sis­ teminin ortadan kalkması anlamına geliyordu . Büyük Dev­ let sisteminin fiilen geçersiz kalması, devletler arası savaş­ ların ve birtakım devletlerin başka devletlerin işlerine ka­ rışarak silahlı müdahal ede bulunmasının önündeki öne m

-

14

li bir en ge lin kalkması sonucunu da doğur m uşt ur (Soğuk Sav aş döneminde bir ülkenin silahlı güçlerinin yabar.cı bir ülkenin sınırlarını geçmesi örne k leri ne çok az rastlanmı ş­ rı) . Gerçi uluslararası sistem, o zaman bile kü çük, bazen oldukça zayıf, fa ka t BM'nin resmi 'ege m en ' üyeleri arasına dahil e d i lm iş devletlerin çoğa l ma sın da n dola yı ciddi ist ik­ rarsızlık potansiyelleri taşıy ord u . lşte, SSCB'nin çözülmesi ve A vrupa'daki komünist rejimierin çökmesi bu istikrar­ sızlı ğı açık bir şekilde daha da d e ri nleştirdi . Bri ra n ya , Is­ panya, Belçika ve İ tal ya gibi o zamana d eğin isti krar içeri­ sinde yaşayan değişi k güçlerdeki ulus-devleelerde yeni ay­ rılıkçı eğilimlerin ort aya çıkması bu sü rec i daha da vahim b oy ut l a ra ulaştırabilir. Aynı zamanda, dü nya sahnesinde boy gösteren 'özel' aktörleri n sayısı anmış durumdadır. B öylesi k oşullarda , Soğuk Savaş'ın sona er m es inden itiba­ ren sınır-ötesi savaşların ve silahlı müdahalelerin ar ttı ğı ­ nin g öz lenm e si şaşırtıcı olmayacaktır. Öyleyse şu soruya bakalım şimdi: Bu tür çatışmaları de­ netim al tında tu tmak ve bir çözüme bağlamak açısından eli­ mizde hangi mekanizmalar vardır? Ne yazık ki, fiili durum pek vaatkar değildir. 1990'lı yıllarda meydana gelen silahlı çatışmaların hiçbirisi, istikrarlı bir anlaşmaya vanlmasıyla sonuçlanmaciL Soğuk Savaş dönemine ait kurumlar . varsa­ yım l ar ve retoriğin varlığını sürdürmesi, Avrupa'nın güT!ey­ doğusunda komünist dönem sonrası dağınıklığı şiddetlen­ direrek ve bir zamanlar Yugoslavya diye bilinen bölgede ba­ rış içinde yaşanma ihtimalini iyi ce zora sokarak, eski şüphe­ leri canlı tu tmaya ye tt i . Soğuk Savaş dönemine ait olup, hem ideoloj i k ni teli k taşıyan hem de meşruiyetini güç siyasetinden alan bu var-

ıs

sayımlar , eğer silahlı çatışmalan kontrol alunda tutmaya muktedir bir araç geliştirmek istiyorsak , bir şekilde geçer­ siz kılınmak zorundadır. Kaldı ki ABD'nin, şu anda güç ilişkileri ne ölçüde kendi lehine gelişiyor olursa olsun, tek­ taraflı gücüne bağlı olarak (herhangi bir türde) , hatta bir it tifak sağlayarak (ki böyle bir ittifakın kısa ömürlü sürme­ si hiçbir yolla önlenemez) destekiense bile, yeni bir dünya düzeni dayatmakta başarılı olamadığı ve kaçınılmaz olarak yakın bir gelecekte de başarılı olamayacağı çok açık bir şe­ kilde ortadadır. Uluslararası sistem yine çoktaraflı olarak kalacaktır ve bu sistemin düzenlemeleri çeşitli büyük bi­ rimlerin -içlerinden hiçbiri diğerlerine karşı bir askeri üs­ tünlük kuramamış olsa bile- birbirleriyle anlaşma sağlama becerisine dayanacaktır. Amerika Birleşik D evletleri'nin giriştiği türden uluslararası askeri eylemlerin ne derecede başka devletlerin müzakereler yoluyla anlaşmaya varmış olmalarına bağlı kaldığı hepimizin gözünde çok açıktır. !çinde ABD yer alsa bile savaşlada siyasal uzlaşmalara var­ manın, t ektaraflı. dayatmalada değil, yine müzakereler yo­ luyla yürütülmesinin gerekeceği de açıktır. Dolayısıyla, öngörülebilir bir gelecekte kayıtsız şartsız teslim olmayla sona eren savaşlar çağının geri dönmeyeceğini rahatlıkla iddia edebiliriz . Kuşkusuz, mevcut uluslararası organların -özellikle Bir­ leşmiş Milletler'in- rolü de yeniden düşünülüp ele alınmak zorundadır. Hep var olmakla ve durmadan bir misyonu üst­ lenıneye çağrılmakla birlikte Birleşmiş Milletler'in çatışm�la­ rın çözuroünde belirlenmiş bir rolü yoktur. O yüzden, BM'nin uyguladığı stratej i ve giriştiği operasyonlar hep deği­ şen güç siyasetinin insafına kalmıştır. Gerçekten tarafsız gö-

16

züyle bakılan ve Güvenlik Konseyi'nin ön iznine gerek duy­ madan harekete geçebilecek uluslararası aracı organların bulunmayışı , ihtilalların çözüm gözetilerek ele alındığı bir sistemin en belirgin boşluğudur. Soğuk Savaş'ın sona erişinden beri banşa ve savaşa yö­ nelik müdahelelerle belirli ilerlemeler kaydedilmiştir. En iyi örnekte (Balkanlar'daki gibi) silahlı çatışmalar dışan­ dan silahlı müdahaleyle durdurulmuş ve üçüncü taraflarca düşmanlıkların sona erdirilmesi sonucunda statüko muha­ faza edilmiştir. Bu türden uzun vadeli müdahaider yıllar­ dan beri tek tek güçlü devletlerin kendi nüfuz alanlannda (Suriye v e Lübnan örneği gibi) zaten gündeme gelmekte­ dir. Yine de kolektif bir eylem olarak bu tür müdahaleler, fiilen sadece ABD ve onun müttefiklerince (bazen Birleş­ miş Milletler'in kanatları altında, bazen bu şemsiyeye ihti­ yaç duymadan) uygulanmıştır. Ancak böylesi örneklerde ortaya çıkan fiili durumlar şimdiye değin bütün taraflar açısından tatmin edici sonuçlar doğurmuş değildir. Örne­ ğin bu girişimler, müdahaleyi fiilen uygulayan tarafların askeri birliklerini, aslında hiçbir çıkar beklenmeyen ve di­ şe dokunur faydaların da sağlanamayacağı o ülkede belir­ siz bir süreliğine ve oran tanımaz maliyetlerle bulundur­ maya yol açmaktadır. Aynca, kendilerini işgal altındaki nüfusun pasifliğine bağlı duruma düşürmek gibi bir ihti­ mal de söz konusudur; eğer bir silahlı direniş patlak vere­ cek olursa, küçük çaplı silahlı 'barış güçleri'nin yerini da­ ha büyük çaplı birliklerin alması gerekecekcir. Yoksul ve zayıf ülkelerse bu tür müdahaleleri, özellikle yerel ekono­ minin önemli bir kısmının işgalci güçlerin ihtiyaçlarına göre asalak konuma düşürüldüğü hallerde. sömürge ve 17

prektora devirlerini hatırlatıyor olmasından dolayı büyük bir ö fkeyle karşılayabilmektedirler. Son olarak, böylesi müdahalelerden hareketle gelecekte silahlı çatışmalarm denetim altına alınmasına yönelik bir genel modelin geçer­ lilik kazanıp kazanmayacağı tamamen belırsizdir. 2 1 . yüzyılda savaş ile barış arasındaki denge, müzakere ve anlaşma konularında daha etkili mekanizmalar tasarıa­ maya degil, ülke içi istikrara ve askeri çatışmalardan kaçın­ ma becerisine bağlı olacaktır. Birkaç istisnayı dışarıda tu­ tarsak. mevcut d evletler arasında geçmişte silahlı çatışmaya yol açmı.ş olan rekabetler v e sürtüşmeler, artık günümüzde aynı etkiyi yapma gücüne sahip degildir. Sözgelimi, hukü­ metler arasında uluslararası sınırlar konusunda ciddi ihti­ lalların

bulunduğu

örneklerin sayısı son derece azalmıştır.

Öte yandan , iç çatışmalar kolaylıkla şiddet sahnelerine dö­ nüşebilmektedir. Dolayısıyla, as! l · savaş tehlikesi yabancı devletle ya da askeri aktörlerin bu ihtilailara

kan şm a ihti­

malinde yatma�tadır. G e lişmekte olan, istikrarlı ekonomilere ve yurttaşları arasında görece adfl bir m a l bölüşümüne sahip devletlerin toplumsal ve siyasal açıdan sarsıntı geçirme ihtimali, yok­

sul , muazzam eşitsizliklerin

oldugu

ve ekonomik a çıdan

istikrarsız devletlere kıyasla daha az olacaktır. Ülkeler içinde (ve ülkeler arasında) ekonomik ve toplumsal eşit­ sizliklerde görülen dramatik a rtışlar barış ihtimalini gi t tik­ çe ortadan kaldırmakta dır. Kald1 ki, ü lke i çindeki silahlı şiddetten kaçınmak ya da onu komrol altında tutmak, ar­

tık daha da doğrudan bir şekilde, ulusal hükümetlerin yet­ kilerine ve etkin p erformansına, ayrıca onların kendi top­ raklarında yaşayan insanların

18

çoğunluğunun

gözlerindeki

meşruiyetlerine bağlıdır. Günümüzde hiçbir hükümet, ül­ ke içindeki silahlı azınlıklan küçümseyecek ya da onları gerçekten ortadan kaldıracak konumda değildir. Yine de dunya, kendi topraklarını ve yumaşlarını Clngil tere'deki gibi, iç düşmanın onyıllarca silahlı mücadele yürüttebildi­ ği durumlarda dahi) etkin bir şekilde idare edebilecek dev­ letler ile resmen tanınmış uluslararası sınırlara bağlı olup, sayıları çoğalan ve ulusal hükümetleri ya zayıf ve yozlaş­ mış, ya da fiilen esamesi okunmayan bölgelere doğru bö­ lünmektedir. Orta Afrika'ya baktığımızda gördüğümüz gi ­ bi, bu bölgeler kanlı i ç mücadelelere ve uluslararası çatış­ malara sahne olmaktadır. B-una rağmen, bu bölgelerde ka­ lıcı bir ilerleme kaydetme ihtimali de ufukta görünmez. Haliyle, istikrarsız ülkelerde merkezi hükümetin giderek zayıflaması ya da dünya haritasında başka Balkanlaşma ör­ neklerinin çıkması, silahlı çatışmalar tehlikesini kuşku gö­ ·türmez bir şekilde arttırmaktadır. Şimdi , doğruluğundan tabii ki emin olamadığım bir tahminde bulunayım: 21. yüzyıldaki savaşların, 20. yüz­ yıldaki kadar caniyane tablolarla yürütülmesi pek müm­ kün değildir. Ancak silahlı şi çldet, ölçüye vurulmaz ıstı­ raplara ve kayıplara yol açarak, dünyanın önemli bir bö­ lümünde görülmeye ve yayılmaya -doğrusu, yer yer yayıl­ maya- devam edecektir. 2 1 . yüzyılın bir barış yuzyılı olma ihtimali son derece düşüktür.

19

2

2l.

YÜZYILIN BAŞlNDA SAVAŞ, BARIŞ VE HEGEMONYA �

Benim asıl konum savaş, banş ve hegemonya, fakat bu­ rada bu sorunlara -tarihçilerin pratiklerine uygun olduğu üzere- geçmişin perspektifinden ya-klaşacağım. Şu dönem­ de tarihin -başka bir deyişle, insan hayatı ve toplumdaki değişim süreci ile insanın yerküredeki doğal ortam üzerin­ deki etkisinin- baş döndürücü bir hızla ilerlemekte olduğu bir dünyada yaşadığımızı aklımızcia -tutmadıkça, dünyanın siyasal geleceği hakkında doğru bir zeminde fikir belirtme­ miz mümkün değildir. Gerçekten de şu anda hepimizin, hem insan ırkının hem de doğal çevrenin geleceğini riske atan bir hızla yol aldığımız kesindir. Berlin Duvan yıkıldı20

gında ihtiyatsız bir Amerikalı 'tarihin sonu'nu ilan etmişti; ben de, açık bir şekilde çürütülmüş olan bu deyişi kullan­ makta hep mütereddit davranmışımdır. Yine de, geçen yüz­ yılın ortasında dünya tarihinin, on bin yılı aşkın bir zaman­ dır (yani, yerleşik tanının icat edilişinden beri) bildigirniz şekliyle tarihe son veren yeni bir aşamasına girdiğimiz bes­ bellidir. Aynca, hangi istikamete doğru yol aldığımızı hiç­ birimiz bilmiyoruz. 'Kısa 20. yüzyıl'ı anlattığım tarih kitabımda, dünya tari­ hindeki bu dramatik ve ani kopuşu ana hatlanyla ortaya koymaya çalıştım . Aynı dönemde teknolojik ve üretken dö­ nüşümlerin gerçekleştirilmiş olduğu besbellidir. Buna ikna olmak için, zamanı ve mekanı fiilen ortadan kaldıran ileti­ şim devriminin hızını düşünmeniz bile yeterlidir. Internet bile ancak 2004'te daha onuncu yılım doldurmuştur. Zaten bu yüzden, sözünü ettiğim sürecin uluslararası boyutta ge­ leceği ilgilendiren şu dört toplumsal yönünü ayırınayı tercih ediyorum: a) 19. yüzyıla kadar gerek insan ırkının gerekse ekonominin temelinin büyük kütlesini oluşturan köylülü­ ğün dramatik bir şekilde gerileme ve �öküş içine girmesi; b) bu dönüşüme denk bir süreçle, ağırlıkla kentli bir toplumun yükselişe geçmesi, özellikle de sekiz haneli ııüfuslanyla te­ laffuz edilen hiper-kentlerin kurulması; c) sözlü iletişime dayalı dünyanın yerini , elle ya da makineyle evrensel düzey­ de okuma ve yazmaya dayalı bir dünyanın alması; d) son olarak, kadınlann durumundaki köklü dönüşüm. Tanm alanında çalışan insaniann sayısında gözlenen azalma, gelişmiş dünyada açık bir durumdur. Bugünkü ra­ kam, OECD ülkelerinde yaşayan nüfusun yüzde 4'ü , ABD'deyse yüzde 2'sidir; başka yerlerde de yaklaşık oranlar 21

söz konusudur. l 960"lı yılların ortalarında, yaşayan nüfu­ sun yarısından fazlasının bu alanda çalıştığı Avrupa'da beş, Kuzey ve Güney Amerika'da on bir, Asya'da sekiz ülke bu­ lunuyordu, A frikada'ysa üçu ( Libya , Tunus ve G üney Afri­ ka) hariç bütün ülkelerde ağırlıklı nüfus tanmla uğraşmak­ taydı. Oysa günümüzdeki durum, yukanda çizdiğimiz tab­ lodan taban tabana zıttır. Pra tik amaçları gözetirsek, Anu­ pa ya da Amerikalar'da , yaşayan nufusun yarısından fazla­ sının tanmda çalıştığı tek bir ülke kalmamıştır anık. Aynı tablo 1slam dünyası açısmdan da geçerlidir. Türkiye dörtte üç oranındaki köylü nüfusunu üçte bire indirirken, Pakis­ tan bile yüzde 50 diliminin altına inmiştir. Köylü tarımının başlıca kalelerinin bulunduğu Güneydoğu Asya'da bile bü­ yük değişiklikler olmuştur: Tarımla geçinen nüfus Endo­ nezya'da yüzde 6 7'den yüzde 44'e, Fili pinler'de yüzde 53'ten yüzde 37'ye, Tayland'da yüzde 82'den yüzde 46'ya, M alezya'da yüzde 5 1 'den yüzde l8'e düşmüştür. 2006 yılı itibariyl e , 1 950'de nüfusunun yüzde 85'i köylü olan Çin bi­ le bu oranı yüzde 5 0 civarına indirmiş haldedir. Aslma ba­ karsanız , alt-Salıra Afrikası'nın büyük kısmını istisna sayar­ sak. köylü toplumunun geriy e kalmış tek sağlam dayanak­ ları, Britanya ve Fransa'nın eski güney Asya imparatorluk­ larının

bulun duğu

bölgededi r :

Hindistan,

Banglad eş ,

Myanmar ve Hindiçin ülkeleri. G elin görün k i , sanayileş­ menin hızla yol aldığı düşünüldüğünde bu durum daha ne kadar böyle sürebilecektir? l 960'lann sonlarında tanmla uğraşan nüfus Tayvan ve G ü ney Kore'de nüfusun yarısını oluşturuyordu ; bugünse aynı ülkelerdeki oranlar sırayla yüzde 8 ve yuzde l O'a inmiş durumdadır. Önümuzdeki yir­ mi-otuz yıllık zaman diliminde de, insanlığın ortaya çıkı22

şından beri var olan halinin (üyeleri esasen yiyecek topla­ m a , avlanma ya da gıda üretimiyle uğraşıp beslenen bir in­ san türünün) fiilen değişmiş olduğuna tanıklık edeceğiz. Dola)'l.sıyla, esasen kırsal bölgelerde yaşayan bir tür ola­ rak insanlık da onadan kalkacak. 1 9 00'de dünya nüfusu­ nun sadece yüzde 1 6'sı şehirlerde yaşıyordu; 1 950'de bu ra­ kam hala ancak yüzde 26'ya çıkabilmişken, bugün neredey­ se yarıya ulaşmış tır (yüzde 48) . 1 G elişmiş ü lkelerle yeryü­ zünün başka birçok köşesinde kırsal bölgeler (tarım üreti­ m i yapılan alanlar da dahi ) , insanların arabalarının ve kü­ çük yerleşim yerlerinin dışında zorlukla görülebildiği bir yeşil çöle dönüşmüştür. Yalnız bu noktada değerlendirme yapmak biraz daha zordur. Eski gelişmiş ü lkelerin ağırlıkla kentleşmiş oldukları doğrudur, ancak bunlar, kırsal bölge­ lerden benim daha önce hiper-kentler dediğim birimlere .

doğru umutsuzca kaçan kalabalıklardan müteşekkil bir cisme bürünen kemleşmenin geçerli modeli bakımından artık tipik örnekler değillerdir. Gelişmiş dünyadaki kentlerin -nominal olarak büyüyenler dahil olmak üzere- geçirdiği dönüşüm, asıl merkezin ya da m erkezlerin civarındaki böl­ gelerin alt-kcntleşmcsidir. Bugün, dünyanın en büyük elli şehrinin ancak on tanesi ve yine nüfusu 10 milyon civarın­ da seyreden on sekiz dünya kentinin sadece ikisi Avrupa'da ve Kuzey Amerika'dadır.

l

milyonun üzerinde nüfusa sahip

o lup en hızlı şekilde büyümeye devam eden şehirler, bir tek ( Portekiz'de Porto) istisnayla Asya'da ( yirmi) , A frika'da (al­

tı)

ve Latin Amerika'dadır

(beş).

Bu süreç -başka nitelikte

doğurduğu sonu çlar ne olursa olsun-, özellikle de seçimle 1 ) Paul Bairoch. 1985), s. 634

Dt> )ericho

cl

Mt>.xico · Vi l l n cı .tcoııomırs dans l"lıisıoirc

23

(Paris.

başa gelen temsili meclisierin ya da devlet başkanlarının bulunduğu ülkelerde, fazlasıyla yoğunlaşmış kentsel nüfus­ lar ile coğrafik bakımdan yayılmış bir yapıdaki kırsal nüfus­ lar arasındaki siyasal dengeyi kökünden deği$tirmektedir. Eğitim alanındaki dönüşümler konusunda söyleyecek fazla sözüm yok, çünkü genel okuryazarlığın toplumsal ve kültürel etkilerinin, hepimizi dahil ederek gerçekleşmiş bulunan, kamusal ve kişisel iletişim vasıtaları bakımından ani ve asla benzeri görülmemi$ devrimin toplumsal ve kül­ türel etkilerinden ayrılması pek kolay değildir. Izninizle, burada tek bir önemli olguya değineyirn. Bugün, ilgili yaş gruplannın yüzde 5 5'inden fazlası ortaöğrenimden sonra okumaya devam eden 20 ülke bulunmaktadır ve bu ülke­ lerin hepsi (bir tek Güney Kore'yi istisna tutarsak) Avru­ pa'da (eskiden beri kapitalist ve yakın bir zamanda sosya­ list olan ülkelerde) , Kuzey Amerika'da ve Avustralasya'da­ dır. !nsan sermayesi üretme bakımından eski gelişmiş dünya, 2 1 . yüzyılın yeni sahneye çıkan ülkeleri karşısında hala önemli bir üstünlüğe sahiptir. Burada kritik soru şu­ dur: Asya -ve özellikle Hindistan ile Çin- onları ne kadar büyük bir hızda yakalayabilecektir? Yine burada, geçen yüzyılın en büyük toplumsal değişi­ mini temsil eden tek bir olgu hakkında bir şey söyleyebile­ cek durumda değilim . Sadece az önce ifade ettiğim düşün­ celerimi tamamlayacak bir gözl emimden bahsedebilirim : Kadınların kurtuluşunun derecesinin en iyi göstergesi, on­ ların eğitim alanında erkekleri yakalamış, hatta onları aş­ mış olmalarıdır. Hindistan'ın bu kapsamda dünyanın hala nal toplayan köşelerinden birisini oluşturduğunu söyleme­ ye bilmem gerek var mı? 24

Şimdi izninizle, geçen yarım yüzyılın benzeri görülme­ dik dönüşümlerine kuş bakışı göz atarak, 2 1 . yüzyılın ba­ şında savaş, barış ve iktidar meselelerini etkileyen faktörle­

ri daha yakından irdeleyeyim. Gerçi bu açıdan genel eğilim­ lerin mutlaka pratik gerçekliklere yol göstermesi beklene­ mez. Sözgelimi, 20. yüzyıl boyunca dünya nüfusunun (Amerikalar'ı dışanda bırakırsak) büyük ölçüde tepeden aşağı yönetilen, mirasla devreden prensler tarafından veya yabancı devlet!erin ajanlannca idare edilen halklardan oluşmadığı ortadadır. Hatta, tek tek her birin�e başa gelen hükümetleri meşruiyetlerini 'halk'a, 'ulus'a referanslara da­ yandıran, çoğu durumda (totaliter denen rejimler dahil ol­ mak üzere) yetkilerini gerçek ya da uydurma seçimler ya da plebisitlerle ve/veya otorite ile 'halk' arasındaki bağın sem­ bolik temsili olan periyodik kamusal törenlerle pekiştiren, teknik açıdan bağımsız devletlerin meydana getirdiği bir topluluğun dünyaya damgasım basmış olduğu da herkesçe bilinmektedir. Açıkça söylenebilir ki, halk (ki 20. yüzyılda, yalnızca erkekler değil kadınlar da dahil olarak) şu ya da bu şekilde teba olmaktan yurttaş statüsüne yükselmiştir. Yine de şöyle bir soru yöneltmekten kendimizi alamayız: Bazen geçici bir süre diye başlatılan, fakat genellikle epeyce uzunca bir süre iktidan bırakmayan askeri idarelerle askıya alınsa bile çoğu yönetimin -teknik anlamda- liberal-demok­ ratik anayasalann çeşitlerini oluşturduğu bir dönemde, bü­ tün bunlar bizi gerçekliğe ne kadar yaklaştırmaktadır? Bes­ belli ki çok yakma değil. Buna rağmen, herhalde gezegenimizin çoğu açısından şöyle bir genel eğilimin gözlendiğinden bahsedilebilir: 20. yüzyıl boyunca insanların içinde yaşadığı temel siyasal ve

25

kurumsal birim haline gelmiş olan bağımsız teritoryal dev­ letin kendisinde bir değişim olmuştur. Asıl yurdu K uzey Atlamik bölgesi olan bu bağımsız teritoryal devlet , gücünü Fransız D evrimi'nden itibaren gerçekleştirilerı çeşi tli yeni ­ liklerden almaktaydı . Ayrıca, iktidar ve baskı araçlan nda silahlar, silahlı insanlar, hapishaneler- binekel konumun­ daydı ve merkezi bir otorite aracılığıyla, o dev l etin toprak­ lannda meydana gelen her türlü olay karşısında , gi t tikçe fazlalaşan enformasyon ve bilgi toplama kapasi tesine de da ­ yanarak gün geçtikçe daha fazla denetim uygv l uyordu . Ta ­ bii, böyle bir devletin faaliyetlerinin kapsamı ve kendi yu r t ­ taşlannın gündelik hayatı üzerindeki etkisi , btı gelişmelere paralel olarak çoğalmaktaydı; aynı şekilde, dev le t e ve �lke ­

ye sadaka derinden. faydalanarak kendi sınırları içerisindeki insanları harekete geçirip seferber etmekte old ukça b aşarı­ lıydı. D evletin gelişmesinin işte bu aşaması doruk nok tası­ na kırk küsur yıl önce ulaşmıştı . Öyleyse, 1 970'1i yıllarda Batı A vrupa 'nın 'kamusa l tüke ­ tim'in, yani GSMH'nın özel tüketime ya da yat lnmlara değil de kamusal amaçlarla harcanan payının kabac::ı yuz de 2 0 ila 30 arasmda bır orana ulaştığı 'refah devl eti' üzerinde bu çer­ çevede yeniden düşünmenizi öneririm. Daha so nra da, yurt­ taşlann yalnızca kendilerinden muazzam mik tarlarda vergi toplama konusunda tasarrufu devlet yetkililerine bırakmaya değiL milyonlarcasının geçen yüzyılın büyük sava ş larında 'ülkeleri uğruna' savaşıp öldürülmek üzere as:l"-e re alınmaya fiilen hazır olmaları konus u nda düşünmekte büyü k fayd a vardır. Iki yüz yılı aşkın bir süreden beri mod er n devlet i n yükselişi -herhalde 1 9 7 0 li yıllara değin- ideol oj i ve si yasal örgütlenme konusundaki farklılıklar ne olursa ols u n (yö n e '

26

tim rejimleri ister liberal , isterse sosyal demokra t . komünist ya da faşist olsun) , süreklilik arz eden bir seyir iz l t · miştir. Fakat durum şimdilerde böyl e değildir. Eğiliı� . r ersine dönmektedir. Artık, bir devletin hukuku ve vergı ıl rinin kapsamı dışında faaliyet yürütmek için ellerinden gelen her şeyi yapan ve bu suretle büyük hükümetlerin bile ulu­ sal ekonomil erini de!J etleme yeteneklerine ağır sınırlar getiren, ulusaşırı özel şirketlere dayalı ve hızla küreselleş­ m ektc olan bir dünya ekonomisinde yaşıyoruz . G erçekten de, egemen teoloji olan serbest piyasa imam sayesinde, devletler en geleneksel doğrudan faaliyetl erinin birçoğu­ nu (posta hizmetl eri, polis , hapishaneler, hatta silahlı kuvvetl erin hayati birimleri ) fiilen kar amaçlı özel t aşc­ ro nlara bırakmaktadırlar. Sözgelimi , şu anda Irak'ta bı.ı türden

30 bin ya da daha fazla silahlı 'özel taşeron fir­

ma'nın faal olduğu tahmin edilrnek tedir.2 Bu gelişmeye ve · Soğuk Savaş sırasında yeryüzünün küçük ama Öldukça rOO'ü aşmıyordu, fakat -büyük ölçüde Myanmar ordusu­ nun aldığı tedbirler sonucunda- 'ülke içinde yurtlarından k1•panlan' insanların sayısı yaklaşık olarak 1 milyon kişiy­ d i . ' Aynca Irak da, küçük savaşlarm - 2 0. yüzyılın stan3) Daily Mail (Londra) . 22 Kasını 2004 . s. 19 4) Margareta Sollenbag (ed. )", Sıares in Anned Conflicı 2000 ( Uppsala, 2004) ; /n­ ırrnal Displacemcrır A Global Ovcrvicw of Trends and Devdopmenıs irı 2003 (http://www. ıdpproject. org/global_ovcrvlew.hım).

31

dartlarıyla- muazzam çapta felaketiere yol açtığını doğru­ layan bir örnektir. 20. yüzyılın tipik savaş biçimi olan savaşların devletler arasında yapılması, ciddi bir dönüşüm içindedir, yani bü­ yük ölçüde azalmıştır. Şimdilerde, Afrika ve Asya'nın çeşit­ li bölgelerinde bu tür çatışmaların çıkma ihtimali yok sayı­ lamazsa da, geleneksel haliyle devletler arasında yürü tülen, ya da mevcut devletlerin iç istikrarı veya bütünlüğünün risk altına sokulduğu tek bir savaş yoktur. Öte yandan, muhtemelen ABD'nin Çin'in rakip bir süpergüç olarak boy göstermesini kabullenmek istememesinden kaynaklanan büyük bir küresel savaş çıkması tehlikesi, acil bir tehlike olarak göninmese de henüz ortadan kalkmış değildir. Gerçi böylesi bir çatışmadan kaçınma ihtimali, 1 929'dan sonra lkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesini önleyebilmiş ol­

ma ihtimalinden daha fazladır. Yine de bÖyle bir savaş,

önümüzdeki birkaç on yıl düşünüldüğünde hala gerçek bir ihtimal olarak önümüzde durmaktadır . Geleneksel devletler arası -küçüklü büyüklü- savaşlar söz konusu olmasa bile, bugün gerçekçi gözlemciler, yüzyılımı­ zın silahlarla şiddetin hep ön planda olmadığı bir dünya ge­ tirmesini bekliyorlar. Ancak bu noktada, Başkan Bush'un ve Başbakan Blair'in başında bulunduğu hükümetlerin bir kü­ resel imparatorluk politikası izlemeyi haklı çıkarmaya daya­ nak yapmak istedikleri türden, bir irrasyonel korku retariği­ ne de karşı koymamız gerekiyor. Bir metafor olarak kullanıl­ ması dışında 'teröre karşı savaş' ya da 'terörizme karşı savaş' türü ibarelerin herhangi bir gerçeklik taşıması mümkün de­ ğildir; bu tür deyişler ancak terörizmi bir program olarak değil , bir taktik olarak kullanan belirli siyasal aktörlere kar-

32

şı kullanıldığında anlam taşıyabili r. Taktik olarak terör hiç­ bir ayrım gözetmez; ister gayri-resmi gruplar isterse devlet tarafından başvurulsun, ahlaki açıdan da kabul edilemez. Uluslararası Kızıl Haç, Irak Savaşı'nda her iki tarafı da mah­ kum eden bir kurum olduğu için, yükselen barbarlık dal ga­ sının çok iyi farkındadır. Bunun yanında, küçük terörist grupların biyolojik silah kullanabileceği korkusu da ciddi­ dir; fakat ne yazık ki bu ihtimal, insan hayatı dahil hayat sü­ reçleriyle oynamayı kapsayan yeni hünerlerin kontrolden çıkması halinde -ki çıkacağı kesindir- gündeme gelecek olan daha büyük ve öngörülemez tehlikeler karşısında çok daha devede kulak kalmaktadır. Yine de, ABD'nin onlara karşı küresel savaş ilan ettiği pan-lslamik terör şebekelerinin fa­ aliyetlerinin, hatta şu anda faal olan bütün terörist hareket­ lerin toplamının, dünyanın istikran (ya da, herhangi bir is­ tikrarlı devlet) açısından fiili bir tehli ke oluşturduğu iddia­ sı; şu aşamada görmezlikten gelinebilecek bir durumdur. Söz konusu gruplar kendi" atalanndan çok daha fazla (dev­ letlerdense çok daha az) sayıda insanlan katietmiş ve katle­ diyor olsalar bile, onlann hayatlanmız açısından yol açtıkla­ n

risk, istatistiki bakımdan asgari düzeydedir. Askeri saldın

bağlamında değerlendirildiğindeyse dikkate alınmalan söz . konusu bile edilemez. Bu tür gruplar nükleer silahiara ula­ şamadıkları sürece (ki şu aşamada bu akla gelmez bir durum değildir, fakat yakın zaman için doğrudan bir tehdit unsuru sayılmaz) terörizm histeri doğunnayı başaramayacak, serin­ kanlı insanlar tarafından kontrol altında tutulacaktır. Bütün bunlara rağmen söyleyebiliriz ki, dünyanın dü­ zensiz olduğu bir gerçektir ve önümüzdeki yüzyılın 'silahlı

33

çatışmalar v e insani felaketler yüzy ılı' olma ihtimali de ol­ dukça yüksektir. Peki bu tablo, Waterloo'dan SSCB'nin çö­ küşüne kadar geçen 1 75 yıllık dönemde hepi topu 30 yıl için geçerli olabildiği şekilde, y eni d en bir tür küresel dene­ tim sağlanma ihtimalini de ar n ırabilir mi? lki sebeple bu soruna çözüm bulmak bugün daha zor­ dur. Birincisi, kontrolsüz serb est piyasa küre sell eşmesinin yarattığı ve çok da ha hızlı yollarla derinleşen eşitsizlikler, huzursuzluğun ve istikrarsızlıkların doğal kuluçka maki ne­ sidir. Yakın zamanlarda gözlenen bir durum olarak, "En ileri askeri sistemlerin bile hukuk düzenindeki gen el bir çöküşle baş etmeleri bek l enem ez'' .3 Benim daha önce d e atıfta bul unm uş olduğum devletler krizi, bu ihtimali eski­ sinden çok daha ciddi bir boyuta getirmektedir . I kin ci si , ar­ tık genel bir çöküşün küresel savaşa dön ü şmesi tehlikesini - 1 9 1 4-1 945 yıllan arasındaki felaket çağın ı dışanda tut acak olursak- hertaraf edebilecek konumdaki , çoklu b ir ulusla., ' . rarası Büyü k Devlet sistemi yok tur. Zaten bu si st e m , kökeni 1 7. yüzy:lın Otuz Yıl Savaşı'nı sona erdiren antlaşmalara kadar uzanan, ilişkileri kuraHarca (özellikle de haşka bi r devletin iç işlerine müdahale etmeme kuralınca) b elirl en e n ve savaş ile barışın birbirlerinden kalın çizgiler1e ayrıldığı bir devletler dünyası içinde yaşadığım1Z. varsayıroma daya­

nıyordu. Bugünse, d eğindiğimi z bu iki dumm ve kural d a anık geçerli değildir. Eski sistem aynca, küçük bir kü m eyi oluşturan bir avuç 'büyük de vlet'in dahil ol d uğu ( l 945'len sonra iki süpergüçün ortaya çıkmasıyla sayılan ikiye inmiş­ li) 'bi rinc i lig' dev l e tlerin de bile çoğulcu güc ü n egemen ol5 ) John Steinbnınncr

ve

Nancy Gallagher. "An Alttrnative Vision of Global $e­

curity " , Dacılalıı�. Yaz 2004, s 84.

34

duğu bir dünya gerçekliğine dayanıyordu. Dolayısıyla, bu devletlerin hiçbirisi mutlak bir egemenlik kuramaz ve iddia edemezdi; batı yanınküresinin dışındaysa, bölgesel hege­ monyalar bile ancak geçici sürelerle kurulabilmişti. Fakat SSCB'nin onadan kalkması ve ABD'nin ezici askeri üstün­

lüğü bu güç sistemini sona erdirdi. Dahası, ABD'nin 2002'den beri izlediği politikalar, hem bu ülkenin antlaş­ malarla üstlendiği yükümlülüklerini yok sayıyordu, hem de uluslararası sistemin ileri teknolojiye dayalı salcim sava­ şında muhtemelen kalıcı bir üstü:ılük kurulmasına dayan­ dırdığı uzlaşmaların aleyhine bir çizgide s eyretmekteyciL Böylece ABD , dünyanın herhangi bir tarafında kısa süre içerisinde büyük bir askeri eyleme girişebilecek tek ülke durumuna yükseldi. ABD'nin ideologları ve onları destekleycnlcr, bu duru­ mu, hayırsever küresel Amerikan impararorluğunun göze­ tirnindeki yeni bir dünya barışı ve ekonomik büyume çağı­ nın başlangıcı olarak görüyorlar; haııa bu görüşlerini, ta­ mamen yanlış bir şekilde, 1 9 . yüzyılın Pax Britannica'sıyla kıyaslıyorlar. Kanımca bu kıyaslama tamamen yanlıştır, zi­ ra imparatorluklar, tarihsel açıdan bakıldığında, kendi topraklanndaki uygulamalannın yanında hiçbir zamar. kendi ç evrel erinciekı Vieıv /, 1 Ekim 1895. s. 70 dipnot.

Era" . Anıericaıt

l 5) Henry Nash Smith, Virgiıı Lt:ırıd: The Aınerian Wesı as Sy mbol aııd Myth (New York, 1 957). l o) Eric Fener. The Sıory oj Amcncan Frcedonı (Londra. Basingsıoke ve Oxford , \ 998 ) , s. 38.

56

bir sömürgeci bağımlılık anlayışı söz konusu d eğildi, zira Ku­ zey Amerika kıtasının bütün bölgeleri, hatta Britanya Impa­ ratorluğu'ndan kopmaya çalışan fakat bütün girişimleri başa­ nsızlıkla sonuçlanan Kanada bile, er ya da geç ABD'nin par­ çası haline getirilerek birleştirilecekti. Dolayısıyla, ABD'nin hemen sınır komşusu olan, fakat benimsediği modele de uy­ mayan topraklardaki insanlar ya da ülkelerle sorunlan vardı ve bunun sebebi de çoğunlukla, söz konusu ülkelerin ya da halkiann (örneğin Porto Riko, Küba ve Pasifik'teki ülkeler) beyaz Ingilizlerce sömürgeleşcirilmemiş ya da sömürgeleştiri­ lememiş olmasıydı . Bu bölgede sadece Hawai bir devlet çıka­ rabilmişti. Özgür ve devasa büyüklükteki özgür-olmayan nü­ fus arasında farklılık bulunmasına ve Britanya'nın dünya ça­ pındaki ticaret sistemine entegre edilmeye alışkın olan ba­ gımsız köle Güney de, Avrupa imparatorluğunu geçen bir bi­ rime dönüşebilirdi, ne var ki egemenliği ele geçiren taraf Ku­ zey olmuştu: özgür, korumacı, sınırsız miktardaki iç insan pazanyla kendi gelişmesine dayanarak hareket eden Kuzey. Keza, ABD imparatorluğunun kendi kıta sahanlığı dışın­ daki karakteristik biçimi, ne Britanya Uluslar Topluluğu'na ne de Britanya'nın sömürge iınparatorluğuna benzeyecekti. Doğal olarak deminyonlar kurmayı da düşünemezdi (yani, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, hatta Güney Afrika'da yerlilerle birlikte ya da onlarsız beyaz yerleşim bölgeleri ted­ rici bir süreçle ayıramazdı) , çünkü ülke dışına hiç göçmen göndermemişti. N etice itibariyle, lç Savaş'ı Kuzey kazandığı için, Birlik'ten herhangi bir parçanın ayrılması hukuksal ve siyasal açıdan veya ideolojik bir gündeme bağlı olarak artık mümkün değildi . ABD devletinin kendi topraklan dışındaki karakteristik biçimi, doğrudan denetime dayalı bir sömürge çerçevesinde kolonyal ya da dalaylı yönetime değil, uydu ya 57

da itaatkar devletler sistemine dayanıyordu. ABD'nin emper­ yal gücü tkinci Dünya Savaşı'na kadar dünya çapında etkili olmayıp, ancak bölgesel kaldığından ve fiilen Karayipler ve Pasifik'in ötesine geçmediğinden bu sistem daha da önem kazanmaktaydı. Dolayısıyla, hiçbir zaman Britanya'nınkiyle (ki eski önemini kaybetmiş olsa bile onun üsleri hala dur­ maktadır) kıyaslanabilir ölçekte, askeri üslerden oluşan ve tamamen kendine ait bir ağ oluşturamamıştı. Günümüze de­ ğin ABD'nin ülke dışındaki önemli üslerinin birçoğu, teknik açıdan, kullamlmasını engelleyebilecek başka bir devletin (Özbekistan gibi) toprakla.nndadır. !kincisi, Amerika Birleşik Devletleri bir devrimin (herhal­ de, Hannah Arendt'in ileri sürdüğü üzere, modern çağdaki, 18. yüzyıl Aydınlanma'sının seküler umutlannın körükledi­ ği devrimler tarihinde en kalıcı devrimin) çocuğudur. 17 Bu yüzden ABD, eğer emperyal bir misyon üstlenecektiyse, bu, kendi özgür toplumunun başka bütün toplumların sistemine üstün olduğu ve dünyamn en uygun modeli olmaya yazıldı­ ğı şeklindeki inancın mesyanik bir yorumuna dayanabilirdi. Tocqueville'in savunduğu gibi, ABD'nin politikası kaçınıl­ maz olarak popülist ve anti-eliüst olacaktı. Gerek lngiltere gerekse lskoçya kendi devrimlerini 16. ve 17. yüzyıllarda gerçekleştirmişlerdi, gelgelelim bu devrimler kalıcı olamadı ve olumlu etkileri de modernleştirici ama toplumsal hiyerar­ şiyle idare edilen (20 . yüzyıla kadar da toprak sahibi egemen sınıfın kan bağına dayalı zümrelerinin denetimindeki) bir kapitalist rejim tarafından yeniden özümsenerek massedildı. Sömürge imparatorluğu, Irianda'da olduğu gibi bu çerçeveye kolaylıkla uydurulabilirdi. Britanya, başka toplumlardan üs1 7) Hannah Arendt. On

Revolution ( New York ve

58

Londra. 1 963).

tün olduğu konusunda üstün bir inanca sahip olmasıyla övü­ nebiliyordu, fakat bu , Britanya'nın yönetim usullerinin, baş­ ka bir deyişle anti-Katelik Protestanlığın başka halklara da­ yatılması doğmltusunda mesyanik bir inancı kesinlikle içer­ mediği gibi, bu yönde özel bir istek de söz konusu değildi. Britanya imparatorluğu misyonerler tarafından ya da misyo­ nerler için kurulmamıştı; doğrusunu söylemek gerekirse, imparatorluk esas bağımlı ülkesi olan Hindistan'da kendi as­ li faaliyetlerinden bile geri durmaktaydı. Üçüncüsü, Demesclay Book'tan* beri Ingiltere krallığı ve l 70Tden sonra Britanya, Avrupa'daki en eski ulusal devl eti yürüten kuwetli bir hukuk ve yönetim merkezi etrafında inşa edilmişti. Özgürlük, hukuk ve toplumsal hiyerarşi, eş­ siz bir egemen devlet hiyerarşisiyle, 'parlamentoda kral' düs­ turuyla birlikte yürüyordu. Bu açıdan , Ingiltere'nin 1 707'de, lskoçya her bakımdan (hukuk, devlet dini, idari yapı, eği­ tim, hatta dili) Ingiltere'den ayrı bir birim olarak varlığını korumasına rağmen federal bir düzenlemeyle değil, tek bir merkezi hükümetle lskoçya'yla beraber bir Birliğe girdiğini akılda rutınanızı isterim. Amerika Birleşik D evletleri'ndeyse, özgürlük, merkezi hükümetin, daha doğrusu her türlü dev­ let otoritesinin düşmanıdır ve her şama güçler aynlığı pren­ sıbince kötürüm bırakılmıştır. Bu noktada, ABD sınırının ta­ rihini, Kanada'daki muadili olan Britanya'nın tarihiyle kı­ yaslayabilirsiniz. ABD'deki Vahşi Batı'nın kahramanları, hu­ kuksuz topraklarda j ohn Wayne usulüyle llsun olmasın- seçimlerinin toplamı olarak ortaya çı­ kandan ayrı bir şekilde ortak çıkarlar ya da grup çıkarlan hakkında alınacak siyasal kararlarla bir bağı yoktur . Dola­ yısıyla, insaniann istedikleri şeyler ile piyasanın (ve piyasa araştınnasının) sunduğu şeyleri bilmenin sürekli olarak birbirini ayırınayı gerektiren bir sürece dönüşmesi , seçim­

lerde ara sıra kaba bir şekilde kelle sayısına başvurmaktan daha etkili hale gelmektedir. Aynı çerçevede, siyasete kanl­ manın yerirJ piyasaya girmek alm ak tadır ; yurttaşın yerini de tüketici. Bay Fukuyama, küçük mahalle bakkah yerine süpermarketten alışveriş yapmayı seçmek gibi, oy kullan­ ınarnayı seçmenin de 'irısarılann yaptıklan demokratik bir seçimi yansıttığı' fikrini ciddi ciddi ileri sürebilmiştir.3 Kuş­

kusuz insanların artık böylesi tercihler yaptıklan doğrudur ,

ancak bu, liberal-demokrarik bir siyasal sistem diy e nitele­

nen modelle bağ�aşır bir durum mudur? Demek istediği m , demokratik siyasetin ya da başka türde

siyaset yapma yollannın temel çerçev·esini oluşturan ege­

men teritoryal devletin ya da devlet kombinasyonunun, bu­ gün eskisinden daha zayıf durumda olduğudur. Böylesi ni­

telikteki bir devletin faaliyetlerinin kapsamı· ve etkinliği es­

kisinden daha azdır . Yurttaşlarının pasif itaati ve akti f hiz­ metiyle sağladığı hakimiyet giderek azalmaktadır. Modern teritoryal devletlerin (rej imlerinin doğası ya da ideolojisi ne olursa olsun) kendi topraklarında yaşayan irısanlan hareke­ te geçirme güçleri, kapsamlan, iddiaları ve kapasitelerinde kesintisiz bir çoğalmaya işaret eden iki buçuk yüzyıllık dö­

nemin artık sonuna gelinmiş gö rünmekt edir.

Modem

dev ­

letlerin toprak bütünlüğü (Fransızlann deyişiyle 'bir ve bö3) Prospcct, Agusıos-Eylül 1999, s.

57. 1 10

lünmez cumhuriyet') artık tartışmasız kabul edilen bir du­ rum değildir. Otuz yıl i çerisinde acaba yurttaşlannın ana sa­ dakat merkezi olarak tek bir Ispanya, lı:alya ya da Büyük Bri­ tanya kalacak mıdır yeryüzünde? Bir buçuk yüzyıldır ilk de­ fa bu sorunun gerçekçi bir temelde sorulabileceği bir nokta­ ya gelmiş bulunuyoruz. Tabii bütün bu gelişmelerin demok­ rasinin geleceğini etkilernemesi düşünülemez bile. llk planda, yurttaşlar ile kamusal otoriteler arasındaki ilişkinin daha uzak hale geldiğini, aralanndaki bağlann seyreldiğini söyleyebiliriz. Yalnızca Shakespeare'in krallan­ nın değil, her türlü meşru hükümette (özellikle de demok­ ratik yönetimlerde) ulusal butunlüğü ve yurttaş sadakatini temsil eden kamusal semboller (başkanlar ve cumhurbaş­ kanlan, monarşi ve -herhalde en dramatik haliyle Britan­ ya'da- parlamento) büyük bir hızla gözden düşmektedir. Bu gözden düşmeyi anlatan, Parlamento'nun ekranlarımızdaki resmi görsel şeklinin, boş yeşil sıralarda aralıklı ve dağınık bir halde oturan vekilleri gizlerneyi bile başaramayan bir görüntü olmasından daha anlamlı nasıl bir gösterge düşü­ nülebilir? Parlamento oturumları artık, komik haller veya teatral gösteriye benzeyen kapışmalar dışında haber bile ya­ pılmamaktadır. Keza, büyük siyasal hareketlerin ya da ay­ gıtlann, 'demokrasi' sözcüğüne fiilen gerçek bir anlam ka­ tan yoksulları kolektif biçimde seferber etme kapasitelerin­ de de keskin bir azalma söz konusudur. Özetle , gerek yurttaşların siyasete katılma isteklilikle­ rinde, gerekse yurttaşlığı pratikte yürütmenin klasik -ye ge­

leneksel teoriye göre, tek- meşru yolu olan, 'halk'ı temsil edenlerin genel oy hakkıyla yapılan, bu yüzden birilerine

onları kendi adianna yönetm e yetkisi tanıyan seçimlere kalll

ulma eğiliminde de bir azalma gözlenmektedir. Seçim dö­

nemleri -ki genellikle birkaç yılda bir yapılmaktadır- ara­ sında demokrasi , yöneticilere ya da onların yeniden seçil­ mesine potansiyel bir tehdit

unsuru

olarak söz konusudur.

Oysa bu, yurttaşlar açısından da yönetenler açısından da hiç gerçekçi olmayan bir tabioyu temsil eder. Demokratik politikacılann kamusal retoriğine (özellikle demokratik si­ yasetin fiili sürecinde yer alan ve etkisi gün geçtikçe artan iki öğeyle -modem medyanın rolü ile halkın fikirlerinin doğrudan eylemle, ya da eylemsizlikle, ifade edilmesi- yüz yüze geldiklerinde) giderek daha fazla entelektüel sefa1etin hakim olması bundan dolayıdır. Işte burada, seçim dönemleri arasında hükümetin ey­ lemleri üzerinde uygulanan denetimi hayata geçiren meka­ nizmalardan söz etmek gerekir. Söz konusu mekanizmanın gelişmesi, yurttaşların katılımında ve geleneksel temsili yö­ netim sürecinin etkililiğinde görülen azalmayı da telafi ede­ cektir. Aynı doğrultuda, on binlerce insanı harekete geçir­ mekten çok daha etkili (ve elbette çok daha kolay) sonuç verdiği için her türlü siyasal kampanyanın dolayımsız he­ defi, manşetler -daha doğrusu , cazibesine karşı konamayan televizyon görüntüleri- olacaktır. lngiliz parlamentosunda, bir sonraki oturumda gelecek eleştirel bir soruya hazırlan­

mak için bir bakanın bürosundaki bütün işlerin bir tarafa

bırakıldığı günler çok gerilerde kalmıştır. Araştırmacı bir gazetecinin ciddi bir haber yapma ihtimali , başbakanlığı bi­ le harekete geçirmeye yeterlidir artık. En güvenilir çoğun­ luklara dayalı hükümetlerin bile seçimler arasındaki dö­ nemlerde dikkate almak zorunda olacakları (diyelim, kelle

vergisi , yakıt vergisi, GM gıda maddelerinin doğurduğu ra112

hatsızlık gibi konulardaki) kamusal huzursuzlukları i fade eden seçim politikalan ve parlamento tanışmalan bile pek bir hüküm taşımamaktadır. Medyanın modern siyasetteki merkezi rolü açıkça orta­ dadır. Medya sayesinde kamuoyu eskisinden daha güçlü bir konumdadır ve bu da, kamuoyunu etkilemekte uzmanla­ şan mesleklerin kesintisiz bir süreçle yükselişe geçmiş ol­ masını açıklayan bir faktördür. Daha az anlaşılan durum ise, medya siyaseti ile doğrudan eylem -yani, resmi temsili yönetimin ara mekanizmalarını atlayarak, en tepeden karar verici odakları doğrudan etkileme gücüne sahip aşağıdan eylem- arasındaki bağdır. Bunun en açık haliyle gözlendiği yer, böylesi ara mekanizmaların hiç üngörolmediği ulus­ aşın olaylar ve ilişkilerd.ir. CNN-etkisi diye adlandırılan duruma hepimiz aşinayız: Kürdistan, Tim or ya da başka bir yerde, televizyoncia izlenen korkunç vahşet görüntüleri karşısında 'bir şeyler yapılmalı' duygusunu siyaseten güçlü, ama herhangi bir yapıya veya çerçeveye de sığdmlamayan şekilde yayan, buna bağlı olarak, hükümetlerin az çok ken­ diliğinden bir tavırla karşılık vermesini sağlatan bir etkidir bu . Daha yakın zamanlarda, Seattle'da ve Prag'da düzenle­ nen gösteriler, kamera bilincine sahip küçük grupların he­ defi iyi seçilmiş doğrudan eylemlerinin

(IMF ve Dünya

Bankası gibi demokratik siyasal süreçlerin dokunamayaca­ ğı bir yapıda kurulmuş olan kurumlar üzerinde bile) ne ka­ dar etkili olabildiğini gözle� önüne sermiştir. Şimdilerde "Dünya Finans Liderleri Uyarılan Dikkate Alıyor"4 gibi baş­ lıklar anlabiliyorsa, bu bir ölçüde, manşet olmaya en uygun

yerlerde ortaçağ muharebelerindeki gibi miğferli ve kalkan4) /nıcnıatloııal Herald Tribunc, 2 Ekim 2000, s 13.

1 13

lı karşı-isyan polisleriyle, o sert siyah balaklava maskcleri

içinde dövüşen göstericiler arasındaki fotoj enik yumruk­ laşmalar ve itiş kakışlar sayesindedir. lşte, yukanda saydığımız bütün bu etkenler liberal de­ mokrasiyi herhalde en dolayımsız ve ciddı sorunuyla yüz yüze getirmektedir. Giderek küreselleşen ve ulus-aşırı ha­ le gelen bir dünyada, ulusal hükümetler, yurttaşların gün ­ delik hay at larında e n az onlar kadar etkili olan , fakat de­ ğişik derecelerde kendi denetimleri dışında kalan güçler­ le bir arada var olmak durumu ndadırlar. A ncak, denetim­ leri dışlarında kalan bu gü çl erin önünde konumlarını t erk etmek gibi bir siyasal tercihte bulunmalar� -kendileri iste­ seler bile- söz konusu olamaz. Petrol fiyatlannın uzun dö­ nemli eğilimi konusunda pir şey yapılamayacağı yönün­ deki açıklamalar politika değildir, çünkü bir şeyler ters gittiği zaman, iş çevreleri dahil olmak üzere yurttaşların hiç de t em elsiz olmayan inancı, ( devletten ya çok az şey beklenen ya da hiçbir şey beklenmeyen ! talya ve seçmen­ Ierin büyük kesimlerinin devlete inanmadığı Amerika Bir­ leşik D evletleri gibi 'ülkelerdc bile) hükümetlerin o konu­ da bir şeyler yapabil ecekl eri ve yapmaları gerektiği yö­ nündedir. Zaten hüküm etlerin ne için var olduğunu gös­ teren şey de bu inançtır. Peki ama, hükümetler ne yapabilirler ve ne yapmalıdır­

lar? 1-J,ükümetler, geçmişte olduğundan daha fazla, sürekli gözlenen bir halkın (kitle halindeki yurnaş topluluğunun) fikirlerinin arahksız baskısı altındadırtar ve bu gön1şlere karşı duyarhdırlar. Bu durum hükümetlerin tercihlerini ta­ hii ki k1sıtlayacaktır, fakat hükümetlerin yönetmeyi bırak­ maJan gibi bir lüksleri de söz konusu değildir. Kaldı ki, 1 14

halkla ilişkiler uzmanlan onlara hep yönetiyor durumda gö­

rünmek zorunda olduklannı salık vermektedirler. Bu da, 20.

yüzyıl sonunun Britanya tarihinden öğrendiğimiz üzere, jestleri, bildirileri ve bazen de gereksiz yasalan çağaltan bir sonuç doğuracaknr. G elgelelim, halkla ilişkiler fikrinin ön­ gördüğü bir mecburiyer olmadan bile ve tamamen Adam Smith'in 'gizli eli'yle (ve hayırlı bir rotada) yönetilen bir dünyayı düşleyenierin aksine , kamu kurumlan bugün her vesileyle, hem teknik hem de siyasal düzlemde ortak çıkar­ lan ilgilendiren kararlar alma gerekliliğiyle yüz yüzedirler. Üstelik bu aşamada demokratik ayların (ya da tüketkilerin pazarda oluşan tercihlerinin) herhangi bir kılavuzluğunun olması mümkün değildir. Bu etkenierin sürece etkisi, en

iyi

ihtimalle hızlandıncı ya da frenleyici işlevleriyle yansıyabi­ lir. Motorlu trafiğin sınırsız bir ölçüde büyürnesinin çevreye yansıyan sonuçlan ve bu trafiğin çıkardığı sorunlarla baş et­ menin en iyi yollan referandurnlarla bulunup belirlenemez. Dahası, bu yollar halkın isterneyeceği çözümler de olabilir ve bir demokraside seçmeniere duymak istemedikleri şeyle­ ri söylemek son derece mantıksızca bulunabilir. Eğer hükü­ metler, seçim kampanyalannın mali yalanlar üzerine kurul­ duğu ve hükümet bütçelerinin mali açıdan kafalan karışm­ dığı bir zamanda herhangi bir yerde vergilerin arttınlması yönündeki bir önerinin seçim intihan anlamına geleceğine kendileri ikna olmuşsa, devletin finans kaynakları rasyonel bir temelde nasıl düzenlenip dağıtılabilir? Kısacası, hükü­ metin özgül görevlerini fiilen -nasıl ifade edilmiş olur�a ol­ sun- 'halkın iradesi' belirleyemez. Kıymetleri pek bilinme­ miş demokrasi teorisyenleri olan Sidney ve Beatrice Webb'in sendikalar konusunda gözlemlerlikleri gibi, halk projeleri

1 15

değil, sadece sonuçları değerlendirebilir. l talya ve japon­ ya'da savaştan sonra elli yıl egemen olmuş yozlaşmış rejim­ ierin devrilmesi gibi büyük n egatif zaferler kazanıldığında da, demokrasinin kendini bir alternatif olarak dayatması pek mümkün olmaz. Bugünlerde Sırbistan'daki durumun nasıl seyredeceğiniyse hep beraber izleyip göreceğiz. Oysa , hükümetler halk içindir. Bu anlayışın etkileri hal­ ka sağladıklan faydalarla ölçülebilir. 'Halkın iradesi' ne ka­ dar bilgisizce, cahilce, hatta aptalca şekillenmiş olursa ol­ sun, ortaya çıkacak 'irade'yi keşfetme yöntemleri de ne ka­ dar yetersiz kalırsa kalsın, bu vazgeçilmez önemdedir. Yok­ sa, insanlığı ilgilendiren problemierin teknik-siyasal çö­ zümlerinin (başka açılardan ne kadar uzmanca ve teknik bakımdan tatmin edici olursa olsun) gerçek insanların ha­ yatlannı nasıl etkilediğini başka nasıl değerlendirebiliriz? Sovyet sistemlerinin başarısız kalmasının sebebi , 'halkın çı­ karları' adına kararlan alanlar ile o karariann zorla dayatıl­ dığı kesimler arasında çift yönlü bir trafiğin olmamasıydı. Son yirmi yılda gözlenen

laissez-faire küreselleşmesi de ay­

nı hataya düşmüştür. Bu içerikteki küreselleşme, onun önündeki engelleri -teknik açıdan uzman iktisatçıların en yetkinlerinin öğütlerine uyarak- sistematik yollarla kaldı­ ran hükümetlerin eseri oldu . Dizginlenmemiş küresel kapi­ talizmin toplumsal ve insani sonuçlarına hiç aldınş etme­ mekle geçen yirmi yıldan sonra Dünya Bankası başkanı, dünya nüfusunun çoğunluğu açısından 'küreselleşme' söz­ cüğünün 'fırsat ve dahil etme'den ziyade 'korku ve güven­ sizlik' çağnşımı yaptığı sonucuna varma noktasına geldi. 5

Şu dönemde Alan Greenspan ile ABD Hazine Bakanı Larry S) lnıwıational Herald Tribu11t, 2 Ekim 2000, s. 13.

1 16

Surnıners bile, "küreselleşmenin doğurduğu antipatının

çok derinlere işlediği"ni, "piyasa yönelimli politikalardan

geri çekilmenin ve korumacılığa dönüş"ün gerçek ihtimal­ ler olduğunu kabul ediyorlar.

Yine de, liberal demokraside halkın iradesine kulak ver­ menin hükümetlerin durumunu güçleştirdiği yadsınamaz. Burada ideal çözümü hükümetler bile bulamıyorlar. Tıp mesleğindekilerin ve hava pilotlarının geçmişte güvendik­ leri ve giderek daha şüpheci hale gelen bir dünyada hala güvenıneye çalıştıkları bir çözüm, halkın 'bizim ve onların aynı çıkarlan paylaştığımız' yönündeki inancıdır. Biz o

meslekteki insanlara bize nasıl hizmet edeceklerini söyle­

yemezdik, çünkü uzman-olmayan kişiler olarak bizler bu­ nun yollarını bilemeyiz, fakat onlar da bir şeyler ters gide­

ne kadar bizim güvenimizi boşa çıkaİmadılar. Oysa günü­

müzde çok az sayıda hükü met, siyasal rejimlerden farklı

olarak, bu temeli önsel bir güven sayarak hareket edebil­

mektedir. Liberal -yani, çok partili- demokrasilerde hükü­

metlerin, bırakın bütün seçmen kitlesinin, kullanılan oyla­ rm fiili çoğuuluğunu temsil etmelerine bile çok ender rast­ lanır (lngiltere'de 1 93 1 yılından beri tek başına hiçbir par­

ti oylann yüzde SO'sinden fazlasını alabilmiş değildir; ke­

za, savaş zamanından beri hiçbir koalisyon açık bir çoğun­ luğu temsil etmiş değildir) . Demokrasinin eski usul ekal­

leri ve mekanizmalan olan, bir zamanlar 'onlar'ın hükü­

m etlerine önsel bir güven ve kalıcı bir destek sağlayan kit­ le partileri ve kitle örgütleri çatırdayıp çökmüş durumda­

dır. Fakat bunun yerine, her tarafa kolu uzanan ve son de­

rece güç kazanmış olan medyadaki, hükümete rakip bir uzmanlık donannnma sahip olduğunu iddia eden arka kol-

117

tuk şoförleri, hükümetlerin icraatları üzerine habire yo­ rumlarda bulunup durmaktadırlar. Böylesi koşullarda demokratik hükümetler adına en el­ verişli, bazen de tek çözüm, alınan kararların elden geldi­ ğince çtığunu tanıtım ve siyaset alanının dışında tutmak, ya da en azından, hem nihai seçmen kitlesinde hem de bu kit­ lenin seçtiği meclis ve kurumların faaliyetlerinde somutla­ şan temsili yönetim sürecini bir şekilde atlatmak olacaktır. (Amerika Birleşik Devletleri, aşın bir örnek sayılan yapısıy­ la, başkanlan bazen demokratik usulle seçilmiş olan Kon­ gre'nin olağandışı garipliklerini adatmanın yolunu bulduk­ lan için, sadece tutarlı bir hükümet politikasına sahip bir devlet olarak işlemektedir.) Britanya'da bile, zaten oldukça etkili bir yapıya sahip karar alma gücünün çarpıcı derecede merkezileşmesi , Avam Kamarası'mn etkinliğinin azaltılma­ sı ve gerek Muhafazakar Parti gerekse Işçi Partisi hükümet­ leri sırasında muazzam miktarda görevin ve sorumluluğun seçimle belirlenmeyen -özel ya da kamusal- kurumlara ak­ tarılması süreciyle el ele yürümüştür. Dolayısıyla, bundan böyle de siyasetin önemli bir payı perde gerisindeki müza­ kereler ve kararlarla yürütülecektir; bu da yurttaşların hü­ kümetlerine karşı besledikleri güvensizliği arttınp, siyaset­ çiler hakkındaki iyi niyetlerini azaltacaktır. Hükümetler, iyi örgütlenmiş azınlık kampanyalan ile medyanın yapaca­ ğı koalisyona karşı kesintisiz bir gerilla savaşı vermek du­ rumunda kalacaklardır. Böylesi koşullarda medya da, bir yandan ekranlarıyla sayfalarım doldurmak için eleştirmele­ ri gereken kurumların propaganda görevlilerine bel bağlar­ ken -sınırsız bilgi akışına ve eğlenmeye dayalı bir toplumun iranisi burada yatar-, öbür yandan hükümetlerin sessiz kal1 18

mayı tercih edecekleri konular hakkında yayın yapmayı kendi siyasal işlevleri ola;rak görmeye başlayacaktır. Işte, çerçevesini yukarıda özetiediğimiz bir armosferde liberal demokrasi kendi adrna nasıl bir gelecek umut ede­ bilir? Kağıt üzerinde durum fazla kasvetl'i görünmüyor gerçi. Islami teokrasi dışında, bu yöne tim şekline ilke ola­ rak meydan okuyan

güçlü

siyasal hareket artık kalmaiillŞ­

tır, yakm bir gelecekte ortaya çıkacağa da benzememekte­ dir. 20. yüzyılın ikinci yarısı, Batılı rejimlere ve se�ime da­ yalı bağımsız, eski-sömürge

rejimlerine komünizmden çok

daha büyük bir tehlikeyi oluşturan askeri diktatörlüklerin altın çağıydı. 21 . yüzyıl, askeri diktatörlüklere iyi bir göz­ le bakıyor değiL Eski komünist devletlerin hiçbiri de bu yolu izlemeyi seçmedi; zaten böyle rejimierin hemen he­ men hiçbirinde, tamamen anti-demokratik inançlarla ha­ reket edecek kadar büyük bir cesaret yok; tek iddia edebil­ dikleri. sivil yö-netime geri dönüleceği (belirsiz) tarihe ka­ dar anayasanın kurtarıcılan rolünü oynadıkları . Fakat bu dönemde sokak köşelerine

-

özellikle de yoksulluğun ve

toplumsal huzursuzlukların kol gezdiği bölgelere-_ tankları dikerek kurulan hükümetlerin sonuncusunu gördüğümü­ zü

de hiç kimse iddia edemez. Yine, l 997-1998'in ekonomik deprenıleri önünde nasıl

bir görüntü sunuyor olursa olsun, devletsiz bir küresel l'ais­

sez-faire piyasası ü topyasına vanlmayacağı da şimdi son de­ rece açıkt1r. Dünya nüfusunun büyük kısmı, o adı hak eden liberal-demokratik rejimlerle idare edilen ülkelerde yaşa­

yaniarsa kesinlikle, etkili bir şekilde işleyen devletlerde ha­ yatlarını sürdürmeye devam edeceklerdir (bazı mutsuz böl­

gelerde devlet gücü ve idaresinin fiilen dağılması bu genel

1 19

durumu değiştirmeyecektir). Birleşmiş Milletler'e üye ülke­ lerin çoğunluğu, yenilerde moda olan siyasal sistemden, ya da (Latin Amerika'nın büyük kısmında olduğu gibi) uzun zamandır var olan, ama ara ara kesintiye uğrayan bir sistem­ den azami ölçüde faydalanmak için ellerinden geleni yapa­ caklardır. Tek tek ülkelerin bu isteklerinin genellikle yerine gelmesi çok fazla mümkün değildir, ama bazen işlerine ge­ lecek sonuçlar elde edebilirler. Bu yüzden, siyaset sürecek­ tir. Hükümetlerin 'halk'ı hesaba katmak zorunda olduklan bir popülist dünyada yaşamayı sürdüreceğimiz ve halk hü­ kümetsiz ederneyeceği için, demokratik seçimler de yapıl­ maya devam edilecektir. Hükümetler, günümüzde neredey­ se istisnasız biçimde, meşru sayılmaktadırlar; yeri gelmiş­ ken belirtelim ki, hükümetlerin bunun yanı sıra, çok somut taahhü tl ere girmek zorunda kalmaksızın 'halk'a damşmanın uygun yollarını bulmaya devam edecekleri de açıktır. Kısacası, 2 1 . yüzyılın sorunlarını, onlarla başa çıkmaya hiç uygun düşmeyen bir dizi siyasal mekanizmalada karşı­ lıyor durumda olacağız. Bu m ekanizmalar, sayıları giderek çoğalan ulus-devletlerin sınırlan içerisinde fiilen kısıtlı bir etki alanma sahiptirler; ayrıca, harekat menzillerinin öte­ sinde duran bir küresel dünya karşısında çare bulabilecek kapasitede değillerdir. Avrupa Birliği gibi ortak bir siyasal çerçeveye sahip, muazzam büyüklükteki, heteroj en bir bölgeye ne kadar uygulanabilecekleri de belli değildir. Bu siyasal mekanizmaların karşısında fiiliyana oldukça farklı, siyasal meşruiyet ve ortak çıkar gibi etkenierin uygulana­ madığı ve bu anlamıyla siyaseti baypas eden birimlerle (ulus-aşırı firmalarla) işleyen bir dünya ekonomisi dur­ maktadır ve siyasal karar mekanizmalarının başında du1 20

ranların işte böyle bir ekonominin sorunlarıyla baş etme­ leri gerekmektedir. Her şey bir yana, önlerindeki temel so­ runlar, insan eyleminin doğa ve yeryüzü üzerindeki etkisi­ nin j eolojik nispetler dahilinde önemli bir güç haline gel­ diği bir çağdaki dünyanın geleceğinin problemleridir. Söz konusu problemierin çözülmesi, ya da hafifletilmesi, seç­ menierin oylarıyla ya da tüketici tercihlerinin belirlenme­ siyle desteklenmesi neredeyse kesinlikle mümkün olma­ yan tedbirlerin alınmasını gerektirecektir -ve gerektirrnek zorundadır. lşte bu da, hem demokrasinin uzun vadeli ge­ leceği hem de yeryüzünün geleceği açısından tabii ki cesa­ ret verici bir perspektif sayılmaz. Her birimiz ve hepimiz, üçüncü milenyumun karşısın­ da, Ballynanich'e hangi yoldan gidileceği sorulduğu zaman bir süre düşünüp , sonra, "Sizin yerinizde olsaydım buradan yola çıkmazdım," diyen o hayali lrlandalı gibi duruyoruz. Oysa bizim yola koyulacağımız yer de sadece burasıdır.

121

7

DEMO KRASlYl YAYMAK �

Şu anda, güçlü devletlerin dünyayı planlı bir şekilde yeniden düzenlemeleri diye tarif edilen bir durumla karşı karşıyayız. Kanımca bu fikir sadece donkişotvarice değil­ dir, aynı zamanda oldukça tehlikelidir. Terimin içerdiği ha:çlı seferi retoriği, sistemin standartıaşmış (Batılı) bir tarzda uygulanabileceği, her yerde başarıyla hayata geçir1lebileceği, günümüzün uluslarötesi ikilemlerine çare ola­ bileceği, bizi büyük düzensizlikten koruyup banşa götü­ rebileceği düşüncesini de ima etmektedir. Fakat bu müm­ kün değildir. 1 22

Demokrasi -doğru şekliyle- halka dayanır. 1 647'de ı ngil­ tere'deki Düzleyiciler, * 'her türlü yönetimin halkın özgür nzasına bağlı olduğu şeklinde çok güçlü bir fikri savunup '

buna yaygınlık kazandırmışlardı. Bununla, herkesin oy hakkına sahip olmasını kastediyorlardı. E lbette, genel oy

hakkı doğrudan herhangi bii siyasal sonucun garantisini vermez, ayrıca seçimlerin yapılıyor olması bile o sistemin kahağını te.k başına sağlayan bir .

etken değildir -Weimar

Cumhuriyeti bunun canlı tanığıdır. Yine, seçime dayalı de­ m okrasinin hegemonik güçlere ya da emperya-1 devletlere .elverişli sonuçlar doğurmaması son derece ihtimal dahilin­

dedir. (Irak Savaşı 'dünya topluluğu'nun serbestçe i fade edilen rızasına bağlı kalsaydı, muhtemelen böyle bir savaş hiç olmazdı.) Ancak bu belirsiz durumların seçim demok­ rasisinin cazibesini azaltınadığı da gün gibi ortadadır. Demokrasinin yabanC1 ordularca yayılınasının fiilen mümkün olabileceği şeklindeki tehlikeli ve yarulucı

inano

açıklamakta, demokrasinin halka dayalı .olmasının yanında

Ş

ba ka faktörler de söz konusudur. Küreselleşme , insan iliş­ kilerinin evrensel bir kalıba doğru evrim geçirmekte olduğu­

nu akla getirir. Benzin istasyonlan, iP.od'laı ve bilgisayar dc­

lileri dünyanın her köşesinde ay.nı tipteyse, siyasal kurumlar niçin bu kalıbın dışında kalsm? Bu, dünyanın karmaşıklığı­ nı küçümseyip önemsizleştiren bir görü.ş tür. Dünyanın önemli bir kısmında görün ür bir şekilde takip ettiğimiz kan banyolarının ve anarşinin nüksetmcsi, yeni bir düzen yayma fikrini de cazip hale getirmiştir. Balkanlar, kargaşanın hakim olduğu ve insani felaketierin yaşandığı bölgeleri.11., güÇlü v e ") 'Levcllers': 17. yüzyılda lngilıerc'de, 1640 Devri mi'nin sol kanadında yer ala­ rak 'mülkiyet farklannı onadan kaldırmaya çalışmak'la itharn edilen, cumhuri­ yeıçi ve demokratik bir akım. (ç.n.)

123

istikrarlı devletlerin -gerekirse askeri yollarla- müdahalesine ihtiyaç duyduğunu ortaya koyar gibiydi. Etkili ve fiili bir uluslararası yönetişim mekanizması söz konusu olmayınca, bazı insaniyetperverler ABD'nin dayatuğı bir dünya düzeni­ ni desteklemeye bile hazır duruma gelmişlerdir. Oysa ne za­ man askeri güçler, zayıf devletleri işgal edip onlara boyun eğdirerek, kurbanlan ve dünya adına en hayırlı tutumu al­ dıklannı iddia etseler, bu tabloya her zaman için şüpheyle bakılması gerektiği en azından benim gözümde açıktır. Bu kertede çok önemli olabilecek başka bir faktör daha vardır: Amerika Birleşik Devletleri, devrimci kökenierin­ den türettiği bir mesyanizm ve megalomani kanşımı tutum benimsemeye çoktan hazırdır. Günümüzdeki ABD, tekno­ askeri üstünlüğü dikkate alındığında kendisine meydan okunamaz, toplumsal sisteminin üstünlüğüne yürekten inanmış ve l989'dan beri de, maddi gücünün sınırlan oldu­ ğunu (tarihin gördüğü en büyük fetihçi imparatorluklarm yazgıları ortada olduğu halde) kendisine hatırlatacak tek bir rakibinin dahi kalmadığı bir ülke konumundadır. Ken­ di devrinde uluslararası alanda görkemli fiyaskolar yaşayan Başkan Woodrow Wilson gibi bugünün ideologlan da, Amerika Birleşik Devletleri'ne baktıklarında fiilen nkır tıkır işleyen, hukukun, liberal özgürlüklerin, rekabetçi özel te­ şebbüsün ve genel oy hakkına dayalı düzenli seçimlerin ya­ pılmasının birleştiği bir model toplum görmektedirler. Böy­ lesi bir durumda geriye kalan da, dünyayı bu 'hür toplum' görüntüsüne bakarak yeniden şekillendirmekten ibarettir. . Bu fikir, karanlıkta ıslık çalmak kadar tehlikelidir. Büyük Devletler'in eylemleri bazı durumlarda pekala ahlaki ya da si­ yasal açıdan arzu edilir sonuçlar değurabiliyor olmakla bir1 24

likte , devlet eyleminin mantığı ve yöntemleri evrensel haklar­ la uyum içinde olmadığından o çizgiyle özdeşleşmek her şartta tehlikelidir. Belli ölçülerde yerleşiklik kazanmış bütün devletler kendi çıkarlannı öne koyarlar. Eğer güçleri varsa ve amaçlan da yeterli ölçüde hayati bir kapsamda değerlendiri­ liyorsa, bütün devletler o amaca ulaşmayı sağlayacak araçlan (özellikle Tann'nın kendi yanlannda olduğunu düşünçlükle­ rinde , ama bunu ender haller dışında açık bir şekilde deklare etmeden) meşru görürler. Çağunızın barbariaşması hem iyi hem de kötü irnparatorluklann eseridir ve 'teröre karşı savaş' sloganı da şimdi bu barbarlığın değirmenine su taşımaktadır. Demokrasiyi yayma harekatı, evrensel değerlerin bütün­ lüğünü tehlikeye sokmanın yanı sıra başarılı da olamaya­ caktır. 20. yüzyıl, gerek devletlerin basitçe dünyaya yeni bir şekil veremeyeceklerini ya da tarihsel dönüşümleri kestir­ meden gerçekleştirerneyeceklerini, gerekse kurumları sı­ nırlardan taşıyarak kolayca toplumsal değişimler sağlaya. mayacaklarını ortaya koymuştur. Teritoryal ulus-devletler saflannda bile etkili demokratik yönetirnin koşullannın sağlanmasına; başka bir ifadeyle, ülke içindeki gruplar ara­ sında meydana gelen çatışmalara uygun çözümler bularak meşruiyet, rıza ve beceri kazanmış olan devletlere çok en­ der olarak rastlanmıştır. Oysa, böylesi bir konsensüse sahip olmayan tek bir egemen 'halk'ın varlığından söz edilemez, dolayısıyla meşruiyeti aritmetik çoğunluklarda aramanın fazlaca bir manası yoktur. Böylesi bir konsensüs -ister din­ sel, isterse etnik temelde, ya da her iki kapsamda birden­ yoksa, ya demokrasi askıya ahnmış (Kuzey İrlanda'daki de­ mokratik kururnlara bakıldığında göreceğimiz gibi) , ya devlet bölünmüş (Çekoslovakya'da olduğu gibi), ya da top125

sürüklenmiş (Sri Lanka'da olduğu gibi) demektir. Dem okra siyi yaymak' etnik çanşmalan iyi­ lum kalıc1 bir iç savaşa '

hem l9l 8'den hem de 1 989'dan sonra, kasvetli bi r geleceğe ebelik ettiği keh anetini doğru­ layarak, çokuluslu ve çoktoplumlu bölgelerde devletlerin dağılması sonu.cunu dogunnuşmr Standartlaştınlmış Batı demokrasisini yayma .çabalan, zaıen çok sımrlı olan başanya ulaşma şansı bir tarafa, temel bir parad aksun aleyhine işlemesi gibi bir gerçekle de karşı karşıyadır Bu hedef, en küçük birimlerd e dahi, zamarumı­ zm tehlikeli ulu s-aşın pr.oblemlerine çözüm olarak düşü­ nülmemiştir. Insan hayatının gün geçtikçe daha büyükçe kısımlan artık seçmenierin etki alanının dışına çıkmış du­ rumdadır� g.erçekıı:.en , insan hayatının giderek daha fazla kısmmı ilgilendiren kai'arlar art1k hiç seçmen tahanına da­ yanmayan, veya en .azında n hiçbir demokratik pr ose dü rl e ilgisi olmayan ulus-aşırı kamusal ve özel birim ve odaklar ca alınmaktadır: Kaldı ki seçim demokrasisinin, ulus-dev­ letler gibi siyasal birimler dışında etkili bir şekilde işleye­ meyeceği ayan beya n ortadadır. Dolayısıyla güçlü devletler, . bugünün zorlu meselderine çözüm bulmakta dahi y.etersiz

.ce

körüklemenin yaru

sıra,

.

.

,

­

saydıklan bir sistemi yaymaya çalışmaktadırlar.

Bunun kanıtı Avrupa'dır. Avrupa Birliği gibi bir organ, ıam da az sayıdaki (sayının bir miktar anınası bu durumu değiştirmeyecektir) üye hükü metl er d1şında bir se çm en kit­ lesi bulunrnaclığı için, güçlll ve etkili bir yapıya doğru geliş­ me potansiyeline sahip olabilmektedir. Avrupa Birliği, 'de­ mokrasi açığı' olmadan hiçbir yerde etk ili olamaz ve kendi parlamemosuna bir gelecek bulamaz, zaten ortada bir 'Avru­ pa halkı' da yo·krur� Yar olan , 2004 yılında yapılan Avrupa 1 26

sandığı­ na gitmeye tenezzül buyurmamış 'üye halklar' toplamından ibarettir. 'Avrupa' şu anda işleyen bir varlıknr, ancak kendi üye devletlerinden farklı olarak, halka dayalı bir meşruiyet­ ten ya da seçimle gelen bir otoriteden yoksundur. Avrupa Birliği'nin, hü kümetler arasındaki müzakerelerin ötesine ge­ çer geçmez ve üye devletlerde demokratik kampanyalar ör­ gütlenmesi aşamasına gelir gelmez çeşitli sorunlarla yüz yü­ ze gelmesinde asla şaşınlacak bir yön yoktur. Demokrasi, ne kadar arzu edilir bir şey olursa olsun, küresel ya da ulus-aşı­ n pr obleml eri çözmenin etkili bir aracı değildir. Demokrasiyi yayma çabalan daha dolaylı bir şekilde de tehlikelidir: Bu çabalar, demokratik yönetim biçiminden fay­ dalanmayanlarda, sadece doğrudan faydalananlara uygun bir yönetim olduğu yanılsamasım da doğurur. Oysa böyle bir şey söz k onusu olabilir mi? Ira k'ta savaşa girme doğrultusun­ daki gerçek kararlann, tartışma görünnez derecede demok­ ratik husnüniyeti en az iki devlette, Amerika Birleşik Devlet­ leri ve l ngiltere '·de nasıl alındığı konusunda az buçu k bir şey­ ler biliyoruz. Seçim demokrasisi ve temsili meclisler, aldat­ maya ve saklamaya dayalı karmaşık sorunlar yaratmanın dı­ şında, kararların demokratik yollarla alınması konusunda en ufak bir gü vence vennezler. Kararlar hep özel ve gizli olarak küçük gruplarca alınmışnr ve ·bu yöntem, aynı karariann de­ mokratik olmayan hükümetlerce alınması durumu nda izle­ necek olan pro sedürden çok farklı değil dir . Bereket versin, m edyanın bağımsızlığı Ingiltere'de kolay kolay safdışı bırakı­ lamazdı. Ancak yine de belirtmek gerekir ki, etkili ölçüdeki bir basın özgürlüğünü, yurttaş hak.lannı ve bağımsız yargıyı teminat altına alan şey, seçim demokrasisi değildir. Parlamentosu seçimlerinde yansından fazlas1 seçim

127

8 TERÖR �

20. ytizyılın sonlannda siyasal terörün dogası değişti

mi? Dilerseniz önce, şimdiye kadar barış içinde yaşamış olan bir adada, dini

ve

ideolojisi şiddete aklın alabileceği

derecede aykm düşen Budist Singala çoğunluğu ile yüzyıl­ lar önce Güney Hindistan'dan göç etmiş veya 19. yüzyılın sonunda tarım emekçisi olarak gelmiş Tam-il azınlığının (ki onların Hinduizmi de şiddete cevaz vermez aslında) ya­ şadığı Sri Lanka'da şiddetin beklenmedik şekilde tırmanı­ şını ele alarak başlayayım. Sri Lanka'daki anti-empery�list hareket fiilen ne militandı , ne de çarpıcı derecede etkili� \ilke sessiz sakin bir yoldan, Hint bağımsızlığının bir yan lirünü olarak özgürluğüne doğru gidiyordu. Sömurge Sri 1 28

·

Lanka'da küçük çaplı bir komünist parti gelişirken, olduk­ ça tuhaf bir şekilde, ondan çok daha geniş kirlesi olan, Ba­ tılılaşmış elit kesimin eğitimli ve karizmatik üyelerince yö­ netilen bir Troçkist parti vardı. Bu partilerin ikisi de, iyi Marksist akımlar olarak, terörizme karşıydılar. Fiilen giri­ şilmiş tek bir ayaklanmadan söz edilemezdi. Bağımsızlık­ tan sonra ülke yine sessiz sakin bir şekilde, nüfusun hem ömür süresi hem de refahı açısından mükemmel bir tercih­ le ılımlı bir sosyalist yol tutturmuştu. Kısacası , 1 970'ler­ den önceki Sri Lanka, Asya standartlarına göre, Latin Ame­ rika'daki (l970'lerden önceki) Uruguay ve Kosta Rika gibi ender rastlanan bir uygarlık ülkesiydi . Bugünse baştan aşa­ ğı kana bulanmış durumdadır. Eğitim isteyen mesleklerde aşın temsil edilen bir oranla nüfusun yüzde 25'ini oluşturan bir azınlık olan Tamiller, 1 950'li yıllarda ülkenin idari dili olarak Singalaca yerine In­ gilizce'yi kabul eden Singala rejimine karşı koyu bir öfke ve hmç duymuşlardı. 1 970'lerde ayrılıkçı bir Tamil hareketi, tabii güneydeki Hindistan devletinin desteğini de alarak, 1 980'lerin ortalanndan beri etkili bir iç savaş yürütmekte olan bugünkü Tamil Eelarn Özgürlük Kaplanlan'nın atala­ n diyebileceğimiz silahlı örgütler oluşturdu . Bugün ayrılık­ çı Tamil hareketinin dünya çapında en çok tanınmasına ve­ sile olan tarafı, bombalı intihar eylemlerinin büyük öncüle­ rinden biri ve herhalde en geniş çaplı uygulayıcıları olma­ landır (üstelik, ideolojileri sekülarist olduğu için, alışılmış dinsel dürtüler de söz konusu olmamıştır bu eylemlerde). G erçi Tarniller ayrılmayı başaracak kadar güçlü değillerdir, fakat Sri Lanka ordusu da onları askeri bakımdan yenerne­ yecek kadar zayıftır. G elgelelim, her iki kampta da görülen ı

inat Ç1 ve uzl aşmaz eğilimler, üçüncü taraflann ( Hindistan , Noıveç) bir anlaşmaya aralıulucuk etme yönündeki çeşitli girişimlerine ragm en savaşın sürm esine sebep olmaktad ır. Bu arada, çoğunluğu oluşturan Singala top lum unda iki gelişme meydana gelm iştir . Birincisi, etnik-dilsel gerilim­ ler, Budizme ve (Singala dilinin Hi nt-Avrupa kökenli , 'Ar­ yan' olduğu vesilesiyle) ırksal üstünlüğe dayalı bir milliyet­ çi ideoloj i şekline bürünen güçlü bir Singala tepkisi do�ur­ muştur. Oldukça tuhaftır ki, bu ırkçılık Hindu Hindistan geleneği doğrultusundadır ve zaten Sri Lanka'da , Pakis­ tan'da · olduğu gibi , resmi eşitlikçi yüzeyin altını kazıclı�ı­ mzda eski Hindu kast sisteminin izleri hala seçilebilmekte­ dir. Aynı zama nda, 1 970'lerin başlannda , esasen eğitimli olup, iş bul amayan ve yaşl ı sosyo-poh tik seçkinlere büyük hmç besleyen, Maoculuk esintilerinin yanında Castrocu eğilimiere sahip Singala gençliğine dayalı bir solcu örgüt

olan JVP, ön emli bir ayaklanmaya öncülük e tmişti . Fakat bu ayaklanma şiddetle bastı nlmış ve çocuk denecek yaşta­ ki çok sayı da genç bir süreliğine hapse atılmıştı. lşte , 1968 tipindeki bu gençlik i syanının kalıntılarından , asıl olarak Singala köylerine dayalı ve kendi orijinal Maocuhı.ğunu ateşli bir Singala Budist-ırkçı şovenizrole kaynaştıran mili­ tan bir terö ris t örgüt ortaya çıku. Ve bu örgüt, 1980'li yıl­

larda siyasal rakiplerine karşı sistematik bir suikast kam­ panyası başlatarak, yüksek siyaseti son derece riskli bir fa­ aliyet haline getirdi. (Daha yeni emekliye ayrılmış olan Sri ' Lanka cumhurbaşkanı, eski başbakanlardan olan babasıyla kocasının, gözlerinin önünde suikasta kurban gitliğine şa­

hit olmuş , ayrıca kendisini öldürmeye yönelik benzeri giri­ şimlerde bir gözünü kaybetmişti.) Terör sistematik bir şe-

130

kilde, kırsal b ö lgeler deki k öylerl e kasabalarda denetimi el­

de tutmak amacıyla da kullanıl ıy ordu . 1 980'1i yıl ların Peru'sunda görüle n Maocu Sendem Lu­ minoso (Aydınlık Yol) har eke ti nd eki gibi, JVP yön etimi­ nin ne ölçüde ilk baş ta sağlanan kitle d es t eğin e dayandı­

ğını, t erörün bu des teği ne derec e d e soğutup ortadan kal­ dırdığını ve yine terörün hükümetin has kıla r ına duyul a n hınçt an ne ölçüden bes ien meyi başardığını veya devrimci­ lere şü pheyle bakılınasına sebep ol duğunu bilmek imkaa­ sızdır. Burada açık olan iki nokta vardır. JVP , kadrolarını onların eğitimli mensupları arasından topla d ığı emekçi kı rsal S i nga la n üfu su nun değişik kesimleri arasında bir kitle t abanına sahip ti . Yine JVP, çoğu Latin Amerika'da si­ carios, seri katill er di ye tabir edilen kişilerce gerçekleştiri­ len bir diz i ö l dürm e eyl eminin arkasındaki güçtı:l. Fakat JVP'nin iktidar şansını da aslında .aynı etken, Latin Ame­ rika' da ki 'kirli savaşla r 'ı n muadili olan, asil erin liderleriy­ le kadrol arın ı fiilen temizlerneyi hedefleyen k arşı harekat­ lar ortadan kaldırmakraydı. 1 9 90'1arın ortalarına gelindi­ ğinde, yakl aşık 60 bi n kişinin bu ça nşm a l ar da kurban düştüğü tahmin edi li yordu . JVP, 1 960'ların sonlarına da­ yana n kökenieri itibariyle, resmi Sri Lanka pol i t ikas ının kah i çin e giriyor, kah dışında kalıyordu. Sri Lan ka 'nm , 20. yüzyılın sonunda siyasal şiddetin çar­ pıcı bir artış gösterm esi ve mutasyon geçirmesi sü re cinin örneklerinden sadece birisi olduğu biliniyor olsa gerektir . Başka ve daha önemlisi, bir küçü k grup terörizmi yöntemi olarak ayrımsız ci nayetl erin in sayısının kabarınası ve bu ci­ n ay e tl eri n teorik a çıdan meşru gör ü lmesi eği lim ini n yay­ gınl aşmas ı d ır . Oys a bu tür eyl emler daha önceki terörist 131

hareketlerce -ender istisnalar dışında- mahkum edilirdi; ls­ panya'daki ETA ve IRA gibi daha yeni dönemin hareketleri de böylesi eylemlerden hep uzak dururlardı. Ytüslüman dünyasındaysa, l 970'lerin başlannda Mısır'daki Müslüman Kardeşler Örgütü'nden kopan, aşmlık yanlısı ve El Kaide­ öncesi ayrılık hareketleri teolojik gerekçelere sarılma eğili­ mindeydiler (sözgelimi, oldukça kısıtlı bir çerçevesi olan ortodoks yoruma bağlı kalanlar dışındakiler 'dönme' sayılıp rahatlıkla öldürülebilirlerdi) . Usame bin Ladin'in dini da­ nışmanının, masumların öldürülmesine fiilen cevaz veren fetvası, � 992 yılı sonuna kadar çıkarılmış değildi. 1 'Niçin' sorusu , böyle bir denemede ele alınamayacak ka­ dar geniş bir kapsama sahiptir; kaldı ki bu sorunun cevabı­ nı, Batı toplumlannda toplumsal düzlemde hem görümü hem de gerçeklik olarak, kabul gören şiddet ya da doğru­ dan eylem düzeyinde görülen genel yükselişten ayırmak da oldukça güçtür. Üstelik bu tablo , bahsedilen toplumların çoğunda, uygarlığın kendi nihai çöküşünü doğurması bek­ lenen uzunca bir dönemin ardından ortaya çıkmıştır. Tabii bu noktada, genel toplumsal şiddet ile siyasal şid­ detin birbiriyle hiç alakası olmadığını belirtmek epeyce ayartıcı bir sava kapılmak olacaktır, çünkü şahit olunan en koyu siyasal şiddetin önemli bir kısmı, kayda değer şiddet-dışı siyasal ve toplumsal geleneğe sahip olan Sri Lanka ya da Uruguay gibi ülkelerde gerçekleşmektedir. Öte yandan, liberal geleneğe sahip ülkelerde de, gayrı-res­ mi siyasal şiddetin 20. yüzyılın son üçte birlik kısmında ön plana çıkmış olmasından, buna bağlı olarak da, devle1 ) Yararlandıgım kaynak olarak bkz. Lawrence Wrigh[. The Looming Tower (Londra, 2006) , s. 123-125, 174-175 .

132

tin genellikle daha büyük ölçüde karşı-şidd ete başvurma­ sım körüklemesinden dolayı, bu ikisini birbirinden ayır­ mak pek m ümkün değildir. Diktatoryal ya da otoriteryan rejimlerce idare edilen ülkelerin , nasıl şiddet-dışı gayri­ resmi politika alanına pek inisiyatif tanımıyorlarsa, buna da pek aldınş ettikleri söylenemez. Şiddetin genel anlamıyla yükselişe geçmesi, Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra dünyada iyiden iyiye güç topla­ mış olan -ve benim başka bir yerde enine boyuı::ıa tartışmış olduğum- barbadaşma sürecinin bir parçasıdır. Barbarlaş­ manın artması, özellikle kuvvetli ve istikrarlı devletlerce idare edilen ve ( teoride) liberal siyasal kurumlara sahip olan, kamusal söylemin ve siyasal kurumların sadece bir­ birini dışlayan iki mutlak terini olarak 'şiddet' ile 'şiddet­ dışı' arasında ayrım yaptığı ülkelerde çarpıcı boyutlarda­ dır. Kanımca bu, ulusal devletin sahip olduğu, 1 9. yüzyı­ lın gelişmiş, dolayısıyla teoride olmasa bile pratikçe olduk­ ça yüksek dozda şiddete karşı her zaman toleranslı davran­ mış devletlerinde (ABD hariç olmak üzere) sivil nüfusun toptan silahsızlandınlmasıyla el ele yürüyen, baskıcı güç tekeline meşruiyet kazandırmanın başka bir yoluydu. 1 960'ların sonlanndan itibaren devletler, bu güç tekeli ve kaynaklarının belli bir kısmını kaybetmiş, yurttaşları yasa­ lara uymaya zorlayan m eşruiyet duygusununsa daha da fazlasını kaybetmiş durumdadırlar. Liberal retorik, hiçbir toplumun siyasette -yan-sembolik tezahürler olan grev gözcüleri ya da kitlesel mitinglerde bi­ l e-

belli bir ölçüde

şiddete başvurulmaksızın işlemediğini,

bu şiddetin dereceleri ve kurallan bulunduğunu teslim et­ meye hiçbir zaman yanaşmamıştır; oysa toplumsal ilişkile-

1 33

rin dokusunun bir kısmını şiddetin oluşturduğu toplumlar­ daki herkes bunu çok iyi bilmekte, Uluslararası Kızıl Haç da 2 1 . yüzyılın barbariaşmış savaşçılanna mü temadiyen bu gerçeği hanrlarıp durmaktad1r. El-Kaide'nin ya da 'kutsal kitap yorumculan'mn teolojik veya hukuksal bahaneleri, tam da onlann çiğnedikleri genelgeçer kurallar (Kuran'da öldürmeye getirilen kısıtlamalar ve işkencenin, eziyetin mahkü.m edilmesi) toplumlann çok derinlerine nüfuz edip kök salmış olduğu için gereklidir. Gelgelelim, yüksek doz­ da toplumsal şiddete alışık olmayan toplumlar veya top­ lumsal gruplar kendilerini birdenbire şiddetin içinde bul­ duklannda, ya da geleneksel şiddete dayalı toplumlarda no-rmal kurallar ihlal edildiğinde, şiddetin kullamlmasına ya da derecesine getirilen yerleşik sımrlamalar bir işlev gö­ rebilir. Sözgelimi, b enim izlenimime göre, kır hayatıyla davranışlarının genel sertliğinin ortaya çıkmasına imkan tamyan geleneksel köylü isyanlan genellikle çok fazla kan­ lı eylemler olmamıştır (hatta esas, onların hastınlması sıra­ sında daha fazla kan döküldüğü bile söylenebilir). Bu tür köylü isyanlannda katliamlar işlenmesi ya da zulüm uygu­ lanması söz konusu oldu ğunda genellikle belirli kişiler ya da gruplar ve belli mülk sahibi kesimler (mesela, büyük çiftliklerin evleri) hedef alınmıştır. Uygulanan şiddet de ge­ nellikl e keyfi olmamışur üstelik, ancak -denebilir ki- her olayın özgüllüğüne bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Rus köy­ lerinde de toptan katHarnlara 1 9 1 7 Devrimi değil, Rus lç Savaşı sebebiyet vermişti. N e var ki, geleneksel davranışla­ n kısıtlayan frenler boşalınca bunun dehşet verici sonuçlar doğurabileceği herkesçe aşikardır. Kolombiyalı narko­ gangsterl erin ABD'de çok başanlı olmalarının sebeplerin,

1 34

den birisi, benim anladığım kadarıyla, rakipleriyle kapışır­ ken, düşman kamptan kadınlar ve çocuklarm öldürülmeye­ ceği yönündeki geleneksel maço uzlaşmasını artık geçerli saymamalandır. Siyasal şiddetin böylesine patoloj ik bir şekilde yozlaş­ ması, hem asilerin saflarında hem de devlet güçlerinde ay­ nı oranda görülmektedir. Şehir içi hayatında -özellikle gençler arasında- i