Klasno-socijalna struktura Saveza komunista Jugoslavije [PDF]

Zitiervorschau

EDICIJA CENTRA ZA DRUŠTVENA ISTRAŽIVANJA PREDSEDNIŠTVA CKSKJ

SAVET CENTRA ZA DRUŠTVENA ISTRAŽIVANJA PREDSEDNIŠTVA CKSKJ Kiro Hadži Vasilev, predsednik, Nikola Filipović, Komnen Pijevac, Vuko Vukadinović, Veselin Vukotić, M irjana Poček-Matić, Jovica Šegota, Stojan Andov, Dančo Zografski, Roman Albreht, Marko Kerševan, Vasa Milinčević, Zoran Vidojević, Kolj Široka, M arijana Pajvančić, Mićo Ćušić, Lazar Đođić, Franjo Kožul, Dušan Davidović, Miloš Nikolić

SAVET ISTRAŽIVAČKOG PROJEKTA Jordan Aleksić, Ema Derossi-Bjelajac, Dušan Davidović, Borislav Đurović, Miladin Ilić, Stane Kranjc, Anđelka Milić, Boško Stankovski, Vlado Sultanović, Zoran Vidojević

UREĐIVAČKI ODBOR Vladimir Cvjelićanin, Vladimir Milić, Miloš Nikolić, Ivan Perić, Jovan Raičcvić

UREDNIK Vladimir Cvjetićanin

RECENZENTI dr Vladimir Milić Jovan Raičević

LIKOVNO-GRAFICKA OPREMA Miloš Majstorović

ISTRAŽIVAČKI PROJEKTI CDI

klasno-socijalna struktura saveza komunista Jugoslavije

IZDAVAČKI CENTAR KOMUNIST BEOGRAD 1984.

PREDGOVOR

K lasno-socijalna s tr u k tu ra Saveza k om unista Jugoslavije spada u red on ih retk ih knjiga o Savezu ko m u n ista koje se od početka do kraja zasnivaju na em p irijsk o m istraživanju njegovog klasno■socijalnog bića, te jo j ta činjenica, nadam o se, sam a po sebi, obezbeđ u je in teresovanje naše p olitičke i naučne javnosti. U nas je, istina, obja vljeno dosta a u to rskih knjiga i zbornika radova o Sa­ vezu ko m u n ista, ali se oni uglavnom bave idejno-teorijskom i praktično-političkom problem atizacijom njegovog m esta i uloge u si­ ste m u so cijalističkog sam oupravljanja, odnosno ostvarivanjem avangardne uloge, ili, pak, p o je d in im a sp ektim a njegovog delovanja u ovoj ili o noj oblasti društvenog rada i stvaralaštva, unu­ tra šn jim u stro jstv o m i odnosim a i političko-organizacijskim pita­ njim a. M eđ utim , ti m nogobrojni radovi, iako se, u m a n jo j ili većoj m eri, o sla n jaju na istraživanja sam og iskustvenog bića Saveza ko m u n ista , vrlo m alo su se ili gotovo nim alo tem eljili na stvarnom kreta n ju članstva u p o je d in im segm entim a društvene stru ktu re i njegovog klasno-socijalnog sastava. U koliko su i polazili od toga, o nda su m a hom raspolagali s parcijalnim , često i netačnim , poda­ cim a o o p štem kreta n ju članstva i njegovom klasno-socijalnom sastavu, je r ta kvih podataka naprosto nije bilo. Ova knjiga, svo­ jo m celinom , u ve liko j m eri popunjava tu prazninu i om ogućava istraživačim a Saveza k o m u n ista p o tp u n iji uvid u sastav članstva u celini, kao i u p o je d in im njegovim delovim a. Ova kn jiga o klasno-socijalnoj str u k tu r i S K J im a, ako se tako m ože reći, p om alo i neobičan način svog nastanka. Ona je, zapravo, o blikovana na osnovu izbora iz jed n e šire istraživačke građe, na­ stale inicija tivom Centra za društvena istraživanja Predsedništva C K SKJ. Prvi i osnovni deo te građe čine radovi istraživačkog tim a M a rksističkog centra iz Splita, ko ji je realizovao p ro je k t o kreta­ n jim a u klasno-socijalnoj s tr u k tu r i SK J. Druga grupa tekstova p red sta vlja svo jevrsn u dopunu radova prve grupe, bilo u sm islu izvođenja n ek ih o p štijih zaključaka i sinteza o načinu vođenja s ta tistik e i evidencije u SK J, bilo u sm islu sam ostalnih istraži• V

vanja pojedinih delova klasno-socijalne strukture. Tačnije, to su izabrani radovi sa savetovanja o utvrđivanju i praćenju socijalno-klasne stru ktu re SKJ, održanog u K um rovcu pretprošle godine, i nekoliko radova pojedinih autora koji se bave ovom problem a­ tikom . Tako se u Centru za društvena istraživanja, kao organiza­ toru i koordinatoru ove istraživačke aktivnosti, našla obim na gra­ đa o socijalno-klasnoj stru k tu ri Saveza kom unista Jugoslavije, na osnovu koje je uređivački odbor izvršio uži izbor radova koji su u vršteni u ovu knjigu. Im a ju ći na um u način nastanka pojedinih grupa radova, ne­ ophodno je prethodno, m akar ukratko, dati osnovne inform acije 0 svakom sastavnom delu knjige. Radovi istraživačkog tim a M ark­ sističkog centra u S plitu predstavljaju relativno hom ogenu celinu pošto su nastali na osnovu jedinstvenog projekta, te im aju, m ada možda ne uvek i dokraja, zajedničku osnovu, okvir i ciljeve istra­ živanja, kao i predm et i osnovne odrednice istraživanja. Ti radovi, uzeti kao celina, daju egzaktan i sistem atičan pregled stru ktu re Saveza kom unista, te kretanja i prom ena u toj s tru k tu ri u periodu od 1968. do 1980. godine, a u tv rđ u ju i odnos izm eđu kretanja u stru ktu ri SK J i socijalnoj stru k tu ri jugoslavenskog društva, pa i m oguće im plikacije koje iz tog odnosa proizlaze ili mogu proizaći. M arkiraju se i određene tendencije u u ku p n im društvenim kretanjim a, izražene u najpovoljnijim ili najnepovoljnijim situa­ cijama, te njihov uticaj na ukupna kretanja u Savezu kom unsto 1 pojedine segm ente njegove socijalne strukture, a im a i pokušaja objašnjenja tih uzročno-posledičnih veza ili, pak, njihove problem atizacije, m ada ne u svakom radu i ne uvek na zadovoljavajućem nivou. Isto tako, im a i nastojanja da se socijalna stru ktu ra član­ stva Saveza kom unista dovede u vezu sa ostvarivanjem njegove vodeće uloge, odnosno da se ta stru ktu ra i kretanje članstva sagle­ daju kao stim ulativni ili ograničavajući činioci u delovanju Saveza ko m u n ista kao političke organizacije radničke klase i izražavanju njenih kratkoročnih i dugoročnih ( isto rijskih ) interesa. Takvim i sličnim , svakako mnogo složenijim , zahtevim a svi radovi u prvom delu knjige nisu ni mogli u potpunosti da odgovore, jer su bili ograničeni sam im osnovnim izvorom saznanja, to jest činjenicom da se to istraživanje zasnivalo na statistici i evidenciji o članstvu koja se vodi u SK J i na podacim a Zavoda za statistiku, koji su omogućavali određenu kom parativnost pojedinih obeležja u u ku p ­ noj socijalnoj stru ktu ri i u kretanju stanovništva. Š to se predm eta i osnovnih odrednica istraživanja tiče, može se reći da su uglavnom u svakom radu istovetno prim enjeni, tako da je ostvaren jedinstven m etodološko-istraživački postupak. Na istovetan način je prikazana i celokupna stru ktu ra Saveza kom u­ nista, i u svojoj vrem enskoj i u svojoj prostornoj dim enziji. Vre­ m enska dim enzija podrazum eva razdoblje od 1968. do 1980. godine (izuzev radova Borisa V uškovića koji većim delom obuhvataju m nogo duži vrem enski period), s posebnim naglaskom na period VI

od 1972. do 1980. godine, jer se pošlo od činjenice da je u tom periodu beleien stalni rast članstva, a on je karakterističan, i u p o litičko m sm islu, u prvom redu zbog novih inicijativa Saveza ko m u n ista u razvoju sam oupravljanja, donošenju i sprovođenju u sta vn ih a m andm ana i novog Ustava, Zakona o udruženom radu itd. Prostorna dim enzija svakog istraživačkog rada obuhvata dva nivoa: a) Savez k o m u n ista Jugoslavije u celini i b) Savez kom u­ nista u rep ublikam a i pokrajinam a. S vaki rad, takođe, gotovo za sva ki seg m en t s tr u k tu r e daje i apsolutne i relativne pokazatelje i odnose. Istra živa n je M arksističkog centra u S p litu sadrži sedam sam o­ sta ln ih radova (m onografija), sa osm om , svodnom , sintetičkom stu d ijo m . S va k i od njih, svakako, zaslužuje posebnu pažnju i ana­ lizu, ali to prevazilazi ka ra kter ovog predgovora, pa se ograniča­ vam o uglavnom sam o na opšte inform ativne napom ene čitaocu ka k o bi im ao b o lju preglednost sadržaja ove knjige. U vodna stu d ija (Srđan V rcan), koja predstavlja te o rijski o kvir istraživanja Saveza ko m u n ista u sadašnjoj etapi našeg socijalis­ tičko g sa m o upravnog razvoja, u jedno je i teorijsko-m etodološki o kv ir na k o je m se zasnivalo i uglavnom kretalo celo istraživanje. Ova za n im ljiva studija, dobrim svo jim delom , prevazilazi sam e ciljeve i p o treb e ovog ko n k retn o g istraživanja o klasno-socijalnoj s tr u k tu r i SK J, seže dalje i dublje, nastoji da problem atizuje razne m eto d o lo ške, idejno-poliličke i d ruštvene teškoće ko je m anje ili više p ra te svako istraživanje iskustvenog bića k o m u n ističkih orga­ nizacija u savrem enosti, u klju ču ju ći i SK J, ali i ističući razlike izm eđ u bića tih organizacija i bića SK J. A utor je to izložio u četiri istraživačka p ro b lem ska kruga. Prvi krug objašnjava teškoće koje prate istra živanje iskustvenog bića partije; drugi krug se odnosi na p ro m en e i pravce prom ena u teoriji i praksi p olitičkih partija radničke klase; treći određuje p ro b lem ski horizont iskustvenog bića SK J, o dnosno o b je ktivn e društvene protivrečnosti u kojim a delu je S K J i u k o jim a ostvaruje svo ju vodeću idejno-političku ulogu, kao i uticaje tih protivrečnosti na oblikovanje i kretanje njegove klasno-socijalne stru ktu re, d ok se č e tvrti krug bavi osnov­ nim te žištim a d ru štven e akcije S K J u jačanju poželjnog sopstvenog klasno-socijalnog bića, odnosno određivanjem socijalnog zna­ čenja i vred nosnih te žn ji radničke klase, seljaštva, drugih soci­ ja lnih slojeva i d ruštvenih grupa, te om ladine, žena itd. B oris V u ško v ić o b ja v lju je dva rada. Prvi, pod naslovom »Te­ m eljn a d em ografska i socijalna obeležja članstva Saveza ko m u n i­ sta Jugoslavije«, u ko jem su prikazana sva obeležja članstva sadr­ žana u evid enciji i sta tistici k o ju vodi SK J, koja su zatim kao »sta tističk e veličine« raščlanjene i upoređivane. R a d je izložen u p et većih glava, od ko jih svaka im a više odeIjaka. Prva glava obrađuje žene u članstvu S K J i u republičkim i p o kra jin sk im organizacijam a, druga — dobna obeležja i kretanja u članstvu, treća — članove S K kao aktivna lica i lica van delat- V II

nosti, četvrta — socio-klasnu s tru k tu ru članstva i peta — nacio­ nalnu stru ktu ru člansva SKJ, iako ova poslednja stru ktu ra nije bila predviđena satnim p ro jek tn im zadatkom . S red išn je m esto ima četvrta glava, koja se bavi socijalno-klasnom s tru ktu ro m članstva SKJ, pa stoga i zauzim a najviše pro­ stora. Ona se, takođe, deli na dva glavna odeljka. U prvom se daje socio-projesionalna stru ktu ra članstva, i to na jedan donekle originalan način. N ajpre se obrazlažu osnovne kom ponente socio-profesionalne, te onda socijalne stru ktu re članstva SK J i socijalne stru ktu re ukupnog stanovništva. Socijalne skupine i njihovo kre­ tanje u članstvu SK J autor prethodno razvrstava u šest osnovnih grupa: sku p inu u transform aciji (đaci i stu d en ti), sku p in u u dru­ štvenom radu (radnici, stručnjaci, rukovodioci-funkcioneri, adm i­ nistrativno osoblje i osoblje zaštite), sku p in u radno-angažovanih na vlastitim sredstvim a za proizvodnju (individualni poljoprivred­ ni proizvođači i privatne zanatlije), te skupine penzionera, neza­ poslenih, kao posebne socijalne grupe u SKJ, i domaćice. Ovakvo razvrstavanje socijalnih grupa daje približno tačnu, vrlo složenu i slojevitu sliku socijalno-klasnog bića Saveza kom unista. Drugi rad Borisa V uškovića — »Fluktuacija članstva Saveza kom unista Jugoslavije« — jeste vrlo interesantna i, po m nogo če­ mu, indikativna studija, jer se u njo j iznose podaci o kretanju članstva KPJ, odnosno SK J od oslobođenja zem lje do 1981. godine. U tom pogledu on predstavlja izuzetak u odnosu na ostale radove ko ji obuhvata ju period od dvanaestak godina, a spada i u retke radove (kao celina, verovatno, i jedini) te vrste u nas. Posebnu vrednost predstavlja analiza tem eljnih vidova flu ktu a cije člano­ va SKJ. Rad Mladena žu vele bavi se kretanjem Saveza kom unista u m aterijalnoj proizvodnji. U n jem u se daju osnovna obeležja ove, u klasnom sm islu, najznačajnije skupine u Savezu kom unista, a nastoje se objasniti i nepovoljne tendencije i oscilacije u prisut­ n osti radništva u redovim a Saveza kom unista. Rad Zorana Malenice, Šim e Pilića i Z eljka Rogošića, pod na­ slovom »Savez kom unista u društvenim djelatnostim a«, na relje­ fan i pregledan način prikazuje kretanje članstva u društvenim delatnostim a, posvećujući glavnu pažnju prosvetno-kulturnim i socijalno-zdravstvenim delatnostim a. D inam ičko praćenje tog kre­ tanja po republikam a i pokrajinam a otkriva, m eđutim , relativno velike razlike u prisutnosti članstva SK J u pojedinim vrstam a tih delatnosti, pa i razlike u okviru pojedinih republika i pokrajina. R ad Ivana Perića, pod naslovom »Kretanje članstva SK u dr­ žavnoj upravi i sudstvu« jeste korektna kvantitativna i statistička analiza, koja prikazuje učešće ove oblasti u u kupnoj stru ktu ri SKJ, te socio-profesionalna i obrazovna obeležja kom unista u ovom socijalnom sloju. Slobodan Bjelajac i Stojan Obradović su obradili tem u »Om­ ladina u Savezu kom unista«. Po svojoj osnovnoj strukturi, ni ovaj V III

rad se ne razlikuje od drugih. A utori su, najpre, pokušali da odrede po ja m om ladine i njeno značenje u S K i društvu. Obradili su kreta n je m ladih u s tr u k tu r i stanovništva i poredili ga s drugim socijalnim grupam a, i onda su, kao i ostali autori, dali sva rele­ vantna obeležja o učešću m ladih u SK J, kao što su dobna i polna stru ktu ra , socijalna pripadnost, te kretanja pojedinih segm enata m ladih u članstvu SK J, p rije m i osipanje tog članstva, itd. Z a jed n ički rad Srđana Vrcana i Ivana Perića — »Kretanja u socijalno-klasnoj s tr u k tu r i S K J « — im a karakter završnih razma­ tranja svih radova, to je st nastoji da prezentira rezultate istra­ živačkog tim a M arksističkog centra u Splitu. Tačnije, rad pred­ stavlja n ek u v rstu sintez.e, i to u d vo ja ko m pravcu: a) sum ira •■ezultate istraživanja, odnosno onog činjeničnog m aterijala koji su p o je d in i istraživači već istražili i analizirali, sam o ga selekcionišu, g ru p išu i n ešto drugačije razvrstavaju da bi zaokružili, ako se ta ko m ože reći, je d n u celovitu s lik u o socijalno-klasnoj s tr u k ­ turi SK J; b) drugi pravac sinteze je išao ka razm atranju opštijih d ru štven ih pitanja, tendencija i pojava, koje su, na ovaj ili onaj način, uticale ne sam o na položaj i ulogu Saveza kom unista nego i na njegovo klasno-socijalno biće. Pored toga što p ru ža ju sva osnovna obeležja klasno-socijalnog sastava SK J, radovi u p rvo m delu, p u te m svojih sin te tič kih poka­ zatelja p ru ža ju i određene m ogućnosti prepoznavanja kritičnih čvorišta u kreta n ju članstva i eventualnih dugoročnih prom ena u njegovom sastavu. Radovi svrstani u drugi deo knjige se, takođe, m ogu razvrstati u dve podgrupe: p rvu — saopštenja sa pom enutog kum rovečkog savetovanja, i drugu — sam ostalni istraživački radovi. T e k st B ranka M ikulića je, zapravo, uvodno izlaganje na kum rovečkom sa vetovanju O socijalno-klasnoj s tru k tu ri članstva SKJ. A utor razm atra sve one odnose i kretanja koja su uzrokovala rela­ tivno nepovoljan socijalni sastav SK J, ali se zalaže i za takve pravce akcije i razvoja Saveza k o m u n ista ko ji će om ogućiti da radnička klasa bude u s re d ištu ne sam o njegovog sastava nego i uticaja na njegovo delovanje i idejno-politička opredeljenja. A utor je posebnu p a žn ju po svetio pro b lem im a evidencije i sta tistike koja se vodi u SK J, pa je u to m sm islu dao i više ko n k retn ih predloga i suge­ stija. «, Rad V ladim ira M ilića — »Aktuelna pitanja klasno-soci jalne str u k tu r e i s ta tistik e SK «, sin te tič k i pregled stavova sa savetova­ nja — je ste sažet i, u te o rijsko m sm islu, vrlo zanim ljiv. A utor je, pre svega, klasifikovao sva važnija i relevantnija m išljenja, suge­ stije, predloge i dilem e, k o ji su ili sadržani u pisanim prilozim a i istra živa n jim a ili su p o k re n u ti u u sm e n o j raspravi na pomenuto m sa vetovanju, ali ih je i izoštrio i m eđusobno sučelio. Sve je to izložio u osam te m a tsk ih celina, ko rektn o ih interpretirao, ali ih i dovodio u vezu sa oprečnim m išljenjim a, dajući, na kraju, IX

i zaključne kom entare. To je, zapravo, svojevrstan rezim e različi­ tih m išljenja i pogleda o klasno-socijalnoj s tru k tu ri i načinu nje­ nog iskazivanja u evidenciji i statistici SKJ, pa m ože p oslužiti i kao idejni pro jekt za eventualna buduća em pirijska istraživanja i teorijska zaključivanja u ovoj oblasti. Rad Vladim ira Goatija — »Socijalna stru ktu ra SK J u svetlu stru ktu re drugih radničkih partija« — ukazuje na vrlo različita kretanja u tim partijama. N ajpre se p rikazuje odnos članstva i bi­ rača (njihova pojedinačna stru ktu ra i m eđusobni odnos), a zatim sastav p a rtijskih rukovodstava (klasna pripadnost, nivo obrazo­ vanja, starost i pol) i, na kraju, daju zaključna razm atranja. Ovaj rad se uklapa u opšti nacrt knjige, jer pruža m ogućnost upoređenja određenih kretanja u sastavu SK J i drugih kom unističkih i radničkih partija. Rad Vladim ira O bradovića — »Socijalna stru ktu ra i elem enti klasne svijesti SK« — predstavlja pokušaj originalnog teorijsko-m etodološkog doprinosa utvrđivanju socijalne stru ktu re i elem e­ nata svesti članova Saveza kom unista. Praktično, to je pokušaj da se napravi nov m odel klasno-socijalnog registrovanja i eviden­ tiranja članstva SKJ. M odel je napravljen (izveden) na osnovu em pirijskog istraživanja, koje je autor izvršio u 44 osnovne orga­ nizacije S K na području Zagreba, a koji je kasnije testirao i u jednom delu osnovnih organizacija u Rijeci. Rad Ivana Cifrića — »Savez kom unista i seljaštvo u socijalno-historijskom kontekstu« — jeste sam ostalna studija o seljaštvu i o odnosu našeg revolucionarnog pokreta i njegove avangarde i seljaštva posebno. Rad je izložen u tri dela: teorijsko-istorijski ko n tekst, odnos KPJ prem a seljaštvu u m eđuratnom periodu i od­ nos SK J prem a seljaštvu u posleratnom periodu. Ovakva stru ktu ra rada, u određenoj meri, odudara od ostalih radova, ali je njim a sasvim kom plem entarna, posebno onim delom u ko jem se govori o učešću seljaštva u klasno-socijalnoj strukturi. A utor je nastojao, pre svega, da teorijski prikaže i osm isli sve one istorijske situacije i prom ene, koje su, sam im razvojem savrem enog društva, pratile i još prate ovu značajnu socijalnu grupa­ ciju, posebno u našem društvu, jer je na taj način i mogao da objasni sve one uzročno-posledične veze i odnose revolucionarnog pokreta i seljaštva i obrnuto. Na kraju je uvršten i tabelarni prilog osnovnih podataka o članstvu SK J u 1981, 1982. i prvoj polovini 1983. godine, jer se u radovima u prvom delu knjige koriste podaci do 1980. godine. Posle kratkih inform acija o sadržini pojedinih radova, neop­ hodno je i nekoliko opšlih napom ena o k n jizi kao celini. 1. Iako na prvi pogled heterogena, budući da je čine dva glav­ na sastavna dela — kako je to i rečeno na početku — knjiga ipak predstavlja jednu celinu, jer se svaki rad u n jo j bavi osnovnom tem om — socijalno-klasnom stru ktu ro m članstva SKJ, odnosno određenim segm entom te strukture. X

I dosad je bilo pojedinačnih i fragm entarnih istraživanja ove tem a tike, ali ovom publikacijom se, po prvi put, ona zahvata u celini i, što je takođe značajno, delo je organizovanih i kolektivnih napora, pa i jednog istraživačkog tim a ko ji je prim enio jedinstveni teo rijsko -m etodološki postupak. Svi radovi su zasnovani na em pi­ rijsk im kreta n jim a i klasno-socijalnim i drugim prom enam a koje su pratile razvoj SK J, pa u većoj ili m anjoj m eri deniantuju ili p o tv rđ u ju pojedinačne paušalne, im provizovane, često i subjektivističko -sp ekulativne ocene i tnišljenja o stvarnoj klasno-socijal­ noj osnovi SK J i n jenom kretanju. O vakvim i sličnim istraživa­ njim a, pa i ovom p u b lika cijo m koja je njihov rezultat, otvara se istraživačko polje i takozvanog iskustvenog bića Saveza kom unista, u m esto onih, često je d nostranih i apstraktnih, koja polaze gotovo isklju čivo od idejno-program skih i unapred pretpostavljenih ili p ro jekto va n ih obeležja avangarde, kakva su dosad uglavnom do­ m inirala u istraživanju SK J. 2. U zeti pojedinačno i u celini, svi radovi predstavljaju, u od­ ređenoj m eri, i korak dalje na m etodološko-istraživačkom planu, posebno kad je reč o istraživanju i izučavanju sam og bića Saveza ko m u n ista . Posm atrano s te strane, m ože se reći da ovi radovi znače izvestan p io n irski poduhvat, bez obzira na to da li uvek adekvatno po vezu ju te o rijski i em p irijsk i asp ekt pojedinih posm atranih pita­ nja, ali je najznačajnije upravo to što ih uočavaju i pokreću. I to čine na jed n o m zavidnom stručno-m etodološkom nivou, kako prim en je n im teh n ika m a i p ostupcim a istraživatija, tako i znalačkim g ru p isa n jem i sele kcijo m građe, korišćenjem odgovarajuće litera­ ture itd. N a posletku, vrednosl radova ogleda se i u lom e što oni nisu sam o sta tičko s n im a n je stanja nego i argum entovana kritika tog sta n ja i p o k u ša j da se ono m en ja. 3. U p o trebljivost ovih radova je višestruka, i u naučne i u pra ktičn o -p olitičke svrhe. Izm e đ u ostalog, oni su jedna solidna osnova za p o kreta n je odgovarajućih prom ena u postojećoj eviden­ ciji i sta tistici o članstvu koja se vodi u SK J. Uz kvalifikovane kon­ su lta cije i rasprave, ko je je neophodno sprovesti do sledećeg kon­ gresa SK J, oni m ogu po slu žiti i za iznalaženje odgovarajuće evi­ d en cije socijalnog sastava p a rtijsk o g članstva, kao i za korespond en tn o st tih prom ena s prom enam a u o p što j statistici o socijalnoj s tr u k tu r i u ku p n o g stanovništva. P o m en u ti radovi, razum e se, im aju i svojih slabosti: ne tako retko d eskrip tiva n karakter, »statističko obilje« i preopterećenost te ksto va tabelam a i grafikonim a, razvučenost i delim ično ponav­ ljanje, n ea traktivan stil i jezik, itd. Slabe strane, dabom e, ostaju u senci onih pozitivnih. Sve u svem u , ova knjiga je bogato izvorište em p irijsk ih podataka o kla­ sno-soci ja ln om biću SK J, te u to m sm islu predstavlja dragoceno štivo, u p rvo m redu za buduće istraživače i za praktičko-političku u p o treb u u SK J. U ređivački o d bor XI

Istraživanja o promjenama u klasno-socijalnoj strukturi Saveza komunista Jugoslavije (u izvedbi Marksističkog centra Konferencije SKH ZO Split)

PRISTUPNE NAPOM ENE

Ovo istraživanje im alo je tro s tru k zadatak: prvo, da u tv rd i te­ m eljn a o b ilježja i gibanja u stru k tu ri članstva SK na razini SKJ, repu b ličk ih i p o k rajin sk ih organizacija; drugo, da izvrši kom pa­ raciju o b ilježja i gibanja u članstvu SK izm eđu republičkih i po­ k rajin sk ih organizacija; treće, d a k o m p a rira obilježja i gibanja u stru k tu ri članstva SK s odgovarajućim s tru k tu ra m a jugoslaven­ skog dru štv a. Istraživ an je je izvršeno isključivo n a tem elju službenih sta­ tističk ih p o d atak a organizacija SK. Tem eljni izvor podataka na razini SKJ i republičkih organizacija sačinjavao je S ta tistič ki pre­ gled Saveza k o m u n ista Jugoslavije, a u onim godinam a kada u S ta tistič ko m pregledu SK J nisu zasebno prikazivani podaci za p o k rajin sk e organizacije, već skupno u sklopu članstva SK Srbije, za po d atk e o članstvu p o k rajin sk ih organizacija poslužio nam je S ta tistič k i pregled Saveza ko m u n ista Srbije. D akako, istraživanje utem eljeno na statistič k im podacim a im a stan o v ita o bilježja i stanovite dom ete. S jedne stran e, om e­ đeni izvorom p o dataka, mi se nism o u p u štali u definicije elem en­ ta rn ih pojm ova s ko jim a sm o operirali, je r sm o, u osnovi, m orali preuzeli ek splicitne ili im plicitne definicije sadržane u S ta tistič­ kom pregledu SK J. S druge stran e , podaci statistič k e službe SK takve su n aravi da p o je d in a obilježja članstva SK načelno čine zasebne m eđusobno nepovezane cjeline koje stoga nije moguće u k rš ta ti (p rim jerice, nacionalna i profesionalna o bilježja). Dakle, om eđeni ka rakterom podataka, bili sm o p risiljen i p ra titi obiležja i g ib an ja u sklopu takvih zasebnih m eđusobno nepovezanih cje­ lina, što sp utava sociologijsku analizu i eksplikaciju, pa stoga ovo istraživ an je im a više dijagnostičko nego eksplikativno značenje, tj. ono više n aznačuje nego što o b ja šn jav a o bilježja i gibanja u s tru k tu ri članstva SK. No, usp rk o s navedenim m eđam a, bitno u k o rijen je n im a u izvoru i k a ra k te ru podataka, i ovakav pretežnije d ijag n ostički nego eksplikativni p ristu p istraživanju obilje­ žja i ten d encija u s tru k tu ri članstva SK im a svoj znanstveni i društveno-politički sm isao, što je očito iz rezultata istraživanja. 3

M eđutim , čak i egzaktna naznaka, praćenje i kom paracija obilježja i trendova u stru k tu ri članstva SK nailaze na cio nii p rep rek a uslijed višestrukih okolnosti: Prvo, ni u sklopu republičkih statističk ih službi SK čak ni fundam entalne odrednice često nisu jednoznačne! Tako, p rim je­ rice, izm eđu statističkih pregleda SKJ i SKH postoji razlika u odrednicam a pojm a iradnik, što rezultira činjenicom da je broj rad n ik a u Savezu kom unista H rvatske po S ta tistič ko m pregledu SK J znatno m anji (1972 = 60 412) nego po S ta tistič ko m pregledu S K H (1972 = 68 962). S obzirom na tu i takve okolnosti, želimo istak n u ti da sm o se isključivo priklonili podacim a (k riterijim a) Sta tističko g pregleda SKJ. Drugo, statističk a služba SK S rbije u svojoj publikaciji ne p rati ili ne specificira na razini članstva p o krajinskih organiza­ cija sva ona obilježja članstva SK koja inače p ra ti na razini .repu­ blike, što nam je pričinjavalo znatne teškoće, pa stoga nism o p ra­ tili sva obilježja i gibanja članstva po k rajin sk ih organizacija SK. Treće, ni odrednice statističke službe SKJ, n a koje smo se oslanjali, često nisu p rim jeren e odrednicam a statističke službe SFR J: ne p o d u d araju se dobne skupine, zatim , opseg i sadržaj pojm a rukovodilac itd., što posebice stv ara teškoće u pokušaju kom paracije stru k tu re članstva SKJ s odgovarajućim s tru k tu ­ ram a jugoslavenskog društva. Četvrto, u vrijem e završetka našeg istraživanja (1982— 1983), još uvijek nisu objavljeni krucijalni podaci najnovijeg popisa sta­ novništva, poput socio-profesionalne s tru k tu re stanovništva i si. Stoga sm o bili prinuđeni k o ristiti s tarije podatke. Peto, S ta tistič ki pregled SK J izlazi sa više od godinu dana zakašnjenja. Stoga je, što se tiče članstva SK, završna godina na­ šeg istraživ anja ponajčešće 1980, a ponegdje tek 1981 (globalniji podaci). Zbog navedenih nedostataka p o dataka o članstvu SK, a oni su v jero jatno i svojevrstan rezultat nedovoljnog uočavanja njiho­ vog znanstvenog i političkog značenja, u nas su, u povodu sličnih istraživanja, bile vrlo p risutne prim jedbe na račun relevantnosli rezu ltata istraživanja, posebice u oblasti socijalne stru k tu re član­ stva SK. M eđutim, veliki dio tih prim jedaba nije uvijek dovoljno razložit, je r ne distingvira predm et kritike, koji je višestruk i višeznačan. S jedne strane, riječ je o razini obuhvatnosti p artijsk ih po­ dataka, stu p n ju njihove uzajam ne povezanosti i kom parabilnosti s drugim izvorim a podataka, o čem u je već bilo riječi, što u os­ novi ne dovodi u p itan je relevantnost podataka i rezultate istra ­ živanja, već ga sam o sputava, zbog čega i naše istraživanje, kao što rekosm o, im a dijelom više dijagnostički nego eksplikativni karak ter. S druge strane, glede relevantnosli podataka, problem atizi­ rati se m ogu dvije razine — sociologijska sm islenost definicija 4

ili odred n ica statistič k e službe SK i njihova konzistentnost u raz­ d o b lju istraživanja, tj. njihova sociologijska i statističk a valja­ nost. K ada je riječ o statističk o j valjanosti p artijsk ih podataka onda m oram o ista k n u ti da zbog visokog stu p n ja konzistentnosti ili jednoznačnosti odrednica S ta tističko g pregleda SKJ, kojem u sm o p rim jerili ostale izvore p a rtijsk ih podataka, nije u naznače­ nom razd o b lju istraživ an ja dolazilo do statističke bifurkacije,* te sm o stoga u cijelom razdoblju uvijek p ratili jed n a te ista, dakle, k o n zistentno određena o bilježja s tru k tu re članstva SK, pa se u okviru p o stojećih odrednica p artijsk e statistik e može pouzdano suditi o gibanjim a u stru k tu ri članstva SK. M eđutim , kada je riječ o sociologijskoj valjanosti odrednica statističk e službe SK, ponajčešća je p rim jed b a da one dohvaćaju socio-profesionalm i, a ne klasnu stru k tu ru članstva. Ta prim jedba stoji, ali im a relativan značaj. Prem da rekosm o da odrednice stati­ stičke službe SK nisu b esp rijek o rn e, a nisu n i sasvim prim jerene o dred n icam a statistič k e službe SFRJ (što je sasvim drugo p ita­ n je), te su socio-profesionalnc odrednice sociologijski i statistički ipak relevantne, je r sm isleno i konzistentno luče, prim jerice, rad ­ nike od inženjera i tehničara. O staje otvorenim p itan je koje socio-profesionalne skupine i uz k o ja njihova rad n a i druga obilježja treb a sv rstati u radničku klasu, što je izričito teo rijsk o pitanje koje u osnovi prelazi okvir statistič k e službe SK, pa i ovog is tra ­ živanja. Dapače, statistič k a služba SK m orala b i i n adalje o stati pri socio-profesionalnim o d red n icam a iz dva razloga: prvo, je r je po­ jam rad n ičke klase dinam ičan i još uvijek nedovoljno definiran: drugo, je r bi p rik u p lja n je p o d atak a iz ugla drukčijeg, ovakvog ili onakvog, p e rcip iran ja rad n ištv a onem ogućilo k o n tin u ite t s do­ sad ašn jim podacim a, kao što bi podaci prik u p ljen i iz tog ugla bili s u tra obezvrijeđeni p rom jenom ili dopunom definicije rad n i­ štva. No, to ne znači da postojeću socio-profesionalnu klasifika­ ciju ne bi tre b alo d o p u n iti i izm ijeniti, kao i p ro širiti broj objek­ tivnih p o d atak a o socio-profesionalnim kategorijam a kako bi se njihovim u k rš ta n je m dobila cjelovitija slika i tim e stvorile p re t­ postavke za znanstveno fu n d iran u raspravu o tom e po kojim obi­ lježjim a o d ređ en e socio-profesionalne skupine ili njihovi dijelovi čine rad n ičk u klasu. Naše istraživanje obilježja i gibanja u stru k tu ri članstva SK dohvaća vrem ensko razdoblje od 1968. do (uključno) 1981. Mo­ guće p rim jed b e da 1968. nije n a jsre tn ije polazište, prim jedbe koje su (glede p olazišta) uvijek p risu tn e kada je riječ o ovakvim istra­ živanjim a, je r 1968. kao s ta rtn a godina čini gibanja u članstvu SK o š trijim a zbog značajne fleksije članstva koja je uslijedila, a posebice fleksije radništva, po našem m išljenju ip a k predstav­ lja ju sociologijski pucanj u prazno. N aim e, ako bism o, prim jeO sim 1981. g o d in e k a d a jc d o šlo d o re d e fin ic ije p o jm o v a r a d n ik i ru k o v o d ila c, je r je d io ru k o v o d ila c a ( p re d ra d n ic i i p o slo v o đ e ) p r e b a č e n u r a d n iš tv o ,

rice, za polazište uzeli 1953, onda bi k retan je apsolutnog broja rad n ištv a u SKJ izgledalo povoljnije, što nije slučaj ako za pola­ zište uzm em o 1968. M eđutim , to je na stanovit način fiktivna s tra ­ na stv ari ne sam o, pa ni bitno, stoga što bism o, isto tako, za pola­ zište mogli uzeti i bilo koju drugu godinu, što svemu daje k arak ­ te r proizvoljnosti, nego prvenstveno stoga što in d ik ato r nije sa­ mo ap so lu tni broj pojedine socijalne skupine nego i njeno učešće u socijalnoj s tru k tu ri članstva SK , čime je dohvaćen odnos p re­ m a drugim skupinam a (pored obuhvaćenosti populacije član­ stvom u SK). Dapače, moguća prim jed b a o 1968. kao »negativnom« pola­ zištu zaista je bespredm etna budući da bilo koja polazna godina koja p rethodi 1968-oj čini gibanja u socijalnoj stru k tu ri članstva SK još o štrijim a, je r je opadanje učešća radništva u socijalnoj stru k tu ri članstva SK utoliko veće ukoliko je polazna godina ra ­ nija (o seljaštvu da i ne govorim o!). Postoje, dakako, višestruki, utem eljeni razlozi zašto sm o se opredijelili za 1968. kao polazište (n ajcjelovitiji podaci, konzisten tn o st odrednica i si.). Uz ostalo, razum ije se, riječ je o n aj­ novijem razdoblju i o dužem razdoblju p artijsk e fleksije između dvaju klim aksa b ro jn o sti partijsk o g članstva. Zacijelo je socio­ logijski i politički interesantno što se dogodilo izm eđu tih dvaju klim aksa, tj. koje je dobne, socijalne i diruge skupine fleksija n aj­ više pogađala i kako se soci jalno iskristalizirala razlika u sklopu oba članska klim aksa 1968. i 1981. N adalje, htjeli bism o upozoriti da se naše istraživanje obi­ lježja i gib anja u stru k tu ri članstva SK ne razlikuje od sličnih istraživanja sam o po opsegu obilježja i razini ispitivanja (SKJ, republičke i pokrajinske organizacije), po čem u je najopsežnije i, globalno uzevši, najsistem atičnije, već se ono bitno razlikuje i na m etodologijskom planu. U tom sm islu htjeli bism o upozoriti na neka tem eljna m etodologijska obilježja koja pridonose kako razum ijevanju teksta, tako i novosti i značaju rezultata istraži­ vanja. v 1) Na kru p n u poteškoću naišli sm o u pokušaju kom paracije obilježja i gibanja izm eđu s tru k tu ra republičkog i pokrajinskog članstva i članstva SKJ u cjelini. Naim e, zbroj članstva i situacija u republičkim i pokrajinskim organizacijam a SK ne daje ukupno članstvo i situaciju u SKJ, je r pored republičkih i pokrajinskih organizacija SKJ im a još dvije organizacione jedinice — članstvo SK u JNA i u organim a federacije. Stoga obilježja i gibanja na razini ukupnog članstva SKJ ne p red sta v ljaju m eđurepublički prosjek, tj. nisu p rim jeren i za usporedbu s obilježjim a i giba­ n jim a u članstvu republičkih i pokrajinskih organizacija SK. Taj problem smo riješili tako što smo članstvo SKJ u kom parativnoj analizi sveli na ukupnost članstva republičkih i pokrajinskih o r­ ganizacija SK. 6

2) K oliko je nam a poznato, dosadašnja istraživanja stru k tu re članstva SK su ili o stajala u n u ta r sam og članstva ili pak, u kom ­ p arac ija m a s adekvatnim s tru k tu ra m a jugoslavenskog društva, nisu vodila računa o jednoj bitnoj činjenici — p artijsk o članstvo sačinjava populaciju iznad 18 godina staro sti. N aznačena je dob­ na k a ra k te ristik a članstva SK od tako velikog značaja da uko­ liko jc ne uzm em o u obzir, onda je m noštvo ocjena o obilježjim a i g ib an jim a u s tru k tu ri članstva SK vrlo problem atično, počevši od ob u h v ata jugoslavenskog stanovništva članstvom u SK pa do drugih znatno o sjetljiv ijih društvenih ocjena. Tako se doslovce stubokom m ijen ja situ a cija ukoliko učešće nacionalnih skupina u stru k tu ri članstva SKJ u sp oređujem o u odnosu na njihovo su­ djelovanje u ukupnom jugoslavenskom stanovništvu ili sam o u odraslom c. To jc stoga što p ostoje duboke razlike između dobnih s tru k tu ra p ojedinih nacionalnih skupina. R ezu ltati istraživanja pokazuju da je naznačeni dobni p ri­ stu p u m noga o b ilježja i gib an ja u stru k tu ri članstva SKJ unio niz novih spoznaja u odnosu na rezultate dosadašnjih istraživanja. 3) Za razum ijevanje i ocjenu obilježja i gibanja u socijalnoj stru k tu ri članstva SK J od izuzetnog je značenja činjenica da u do sad ašn jim istra živ an jim a nije bio u k lju čen stalni sastav JNA. U n ašem istra živ an ju za cijelo trinaestogodišnje razdoblje socio-profesionalno je razložen staini sastav JNA i priključen odgova­ raju ćim socio-profesionalnim skupinam a. To jc vrlo k ru p n a stvar za uvid u socijalno-klasnu s tru k tu ru članstva SKJ. Stoga se, na to posebno upozoravam o, naši podaci o socio-profesionalnim sku­ pinam a, a d ijelom i rezu ltati analize, pokazuju drugačijim a u od­ nosu na d o sad ašn ja istraživ an ja socijalno-klasne s tru k tu re član­ stva SKJ. Na k raju , kada je riječ o iskazanim obilježjim a i gibanjim a u s tru k tu ri članstva SK, posve je razum ljivo da je njihova ocjena vezana uz različita o p red jeljen ja, kao što je, prim jerice, ocjena zn ačaja p o rasta ili o p ad a n ja članstva očito vezana uz h tijen ja kadrovske ili m asovne p artije . M eđutim , to želimo naglasiti, ne­ zavisno od bilo kakvih h tije n ja i u n jim a uk o rijen jen ih ocjena, rezu ltati istra živ an ja nedvojbeno p red sta v ljaju in d ik ato r globaln ijih d ru štv en ih sta n ja i procesa. To se njihovo svojstvo ne može i ne sm ije zanem ariti.

7

SRĐ A N VRCAN Klasno-socijalna struktura SKJ (1968— 1980) (Teorijski okviri istraživanja)

O graničenosti istraživanja 1.0. Na n eki je način uobičajeno da se svako šire i cjelovitije is­ traživanje iskustvene naravi započne uvodnim razm atranjim a. Pri tom su m oguća dva različita p ristu p a uvodnim razm atranjim a. Prvi je d o b ro poznat i prep o ru ča se u svim stan d a rd n im udžbe­ nicim a iz m etoda dru štv en ih istraživanja i poštivanje log postup­ ka s m a tra se znakom p oštivanja pravila zanata društvenog istra­ živanja. To jc, razu m ije se, p o stupak koji u uvodnim razm atra­ n jim a izlaže teorijsko-hipotetičnc okvire istraživanja, navodi de­ finicije tem eljnih pojm ova od kojih se u istraživanju polazi, obav­ lja se n jih o v a operacionalizacija i, na kraj-u, naznačuju se osnov­ ne i p o četne hipoteze koje će se u istraživanju verificirati na is­ kustvenoj građi, relevantnoj za ciljeve istraživanja. Takav bi po­ s tu p ak zah tijevao da se u uvodnim razm atra n jim a dade te o rij­ ska defin icija SK J, da se pod ro b n o razrade osnovni elem enti iz te definicije na operacionalizirani način, kako bi se naveli tem elj­ ni isk u stv en i pokazatelji pom oću kojih će se u istraživanju u t­ v rđivati u k ojoj m jeri sastav članstva SKJ u određenom vrem en­ skom razd o b lju odgovara teorijskoj definiciji od koje se polazi. Drugi p o stu p a k je onaj koji p rije svega zahtijeva da se u uvod­ nim ra z m a tra n jim a opiše i odredi problem ski horizont u kojem u se istraživ an je sm je šta i kreće, te da se odm ah naznače i istaknu n a jk ritič n ije i najn eu ralg ičn ije tačke u tom e horizontu. U ovom s lu ča ju opredijelili sm o se za ovaj drugi postupak, izm eđu o staloga, p retp o stav ljaju ći da je te o rijsk a definicija SKJ dob ro p o znata, dok realni problem ski horizont nije uvijek jasno sagledan i dosljedno uvažen. 1.1. Istraživ an je koje se ovim razm atra n jim a uvodi je is tra ­ živanje član stv a SK J u razdoblju od 1968. do 1980. godine, i to isključivo na te m elju p o d atak a koje o članstvu SKJ redovito, po službenoj dužnosti, p rik u p lja i o b rađ u je statistič k a služba SKJ. To je, stoga, po svom b iin o m sad ržaju i tem eljnoj usm jerenosti, istraživ an je SK J u njegovu aktualnom iskustveno danom biću. 9

To se biće, dakako, iz analitičkih razloga razlikuje i može razli­ kovati od program atskoga bića SKJ, tj. od bića SKJ kako jc ono utvrđeno i fiksirano u program atskim dokum entim a SKJ i u služ­ benim teorijskim elaboracijam a tih dokum enata, i kako, stoga, egzistira u njegovu sam orazum ijevanju. To se iskustveno biće SKJ može isto tako analitički razlikovati od povijesnoga bića SKJ, tj. od bića koje se iskristaliziralo u više od polastoljetnoj revo­ lucionarnoj akciji jugoslavenskih kom unista, i koje se, stoga, a r­ tikuliralo p o n ajp rije na tem elju kristalizacije specifičnoga povi­ jesnog iskustva revolucionarnih i oslobodilačkih borbi ovdje i u ovom našem povijesnom e prostoru. Time su, dakako, precizirani dom et i granice ovog istraživa­ nja. To, između ostaloga, znači i izričito upozorenje na dvostruku ograničenost ovog istraživanja. N aim e, ovo jc istraživanje s ad r­ žajno dvostruko ograničeno, je r ispituje sam o jedan aspekt u sve­ ukupnom e postojanju i djelovanju SK, tj. sam o njegovo iskus­ tveno dano biće. Istodobno, ono je ograničeno i tim e što i iskus­ tveno dano biće SKJ djelom ično istražuje sam o na tem elju poda­ tak a službene statistike, koji su sa stajališta potreba šireg uop­ ćavanja necjeloviti i jed n o stran i. P rije svega, jed n o stran i su po tom e što službena statistik a tre tira SKJ u pogledu njegova član­ stva kao u n u ta rn je hom ogenu, a ne h ijerarh ijsk i s tru k tu riran u cjelinu. Drugim riječim a, podaci koji čine iskustvenu evidenciju ovog istraživanja odnose se na člana SKJ kao pojedinca bez ob­ zira kakav položaj ima u SKJ. Stoga, ovo istraživanje ne može p reten d irati da odgovori na sva značajna p itan ja koja se danas mogu postaviti u pogledu prom jena u sastavu članstva SKJ u raz­ doblju koje se istražuje, niti može preten d irati da je u m ogućnosti pružiti doista zaokruženi i produbljeni, iskustveno dobro utem e­ ljeni, uvid u iskustveno biće SKJ u razdoblju o kojem u je ovdje riječ. O graničenost istraživanja im a još jednu stranu. Naime, sva­ ka studioznija in terp reta cija trendova u prom jeni sastava članstva SKJ m oguća je sam o pod uvjetom da se može napraviti uspo­ red b a s prom jenam a u sastavu stanovništva Jugoslavije u raz­ doblju od 1968. do 1980. godine. M ogućnosti takvih usporedbi bile su očito ograničene činjenicom da istraživači, angažirani u ovom istraživanju, koje je bilo vezano i za određeni rok, nisu raspolagali najnovijim podacim a o stanovništvu SFRJ, prikuplje­ nim u posljednjem službenom e popisu stanovništva, te su se m o­ rali o slanjati na podatke iz ranijega popisa, kao i na podatke koje Savezni statistički zavod objavljuje između dva popisa sta­ novništva. 1.2. O pćenito govoreći, svako cjelovitije istraživanje iskustve­ noga bića jedne kom unističke političke organizacije, bilo da ona postoji i funkcionira u tradicionalnom obliku kom unističke p ar­ tije, ili u osobitom obliku stanovitoga saveza kom unista, izuzetno je značajno po svojim mogućim teorijskim im plikacijam a i p rak ­

tično-političkim konzekvencijam a. To u najvećoj m jeri vrijedi za organizaciju ko ja p rak tičn o djelu je p rije svega kao p artija na vlasti u je d n o p artijsk o m sistem u, ili pak kao organizacija, koja je, izm eđu ostaloga, i fak to r vlasti. Isto tako, to posebno vrijedi i za onu k o m unističku organizaciju u kojoj ne funkcioniraju dje­ lotvorno u n u ta rp a rtijs k e kom unikacijske veze, pa je otežano o d r­ žavanje o p tim alnih kom unikacijskih veza rukovodstva p artije s p artijsk o m bazom , te, stoga, n edostaju djelotvorne povratne veze izm eđu baze i vrhova p artije . Ali, to nije ništa m anje značajno ni za k o m u nističku političku organizaciju, koja prije svega d je­ luje u d ru štv u kao vodeća idejno-politička snaga i u n u ta r koje p o sto je razvijene dvosm jerne kom unikacijske veze između ruko­ vodstva i baze p artije . Na sličan način to isto vrijedi i za ona vre­ m enska razd oblja koja su daleko m anje nabijena dinam ičnim d ru štv en im gibanjim a i značajnim zaokretim a i dram atičnim p re­ v iran jim a nego p o slje d n jih dvanaestak godina, koje su nedvoj­ beno bile n ab ijen e d ram atičn im zbivanjim a kako u širim m eđu­ naro d n im razm jera m a, tako i u našoj zem lji. Na kraju, to još vi­ še v rijed i i po tom e što su istraživanja iskustvenoga bića pojedi­ nih k o m u n ističkih političkih organizacija još relativno nova, pa. stoga, jo š im aju stanovito početno značenje. Opća obilježja iskus­ tvenoga bića m nogih kom unističkih političkih organizacija — po­ sebno o n ih koje fu n k cio n iraju kao p artije na vlasti u klasičnom je d n o p artijsk o m sistem u — još nisu dovoljno sistem atski istra­ žena, n iti su ja sn o sagledane i opisane značajne prom jene u is­ k ustvenim b ićim a takvih organizacija u širim vrem enskim okvi­ rim a. N ajm an je je istražena dinam ika p rom jena u sastavu član­ stv a takvih o rganizacija u izrazito konfliktnim i kriznim situaci­ ja m a u d ru štv u kada se gotovo p reko noći događaju velika pom je ra n ja u članstvu. Stoga su i neke velike krize u pojedinim so­ cijalističk im zem ljam a dovodile do velikih iznenađenja u pogle­ du p o n ašan ja članstva o dređenih kom unističkih p artija , kao i do ran ije neočekivanih p ro m jen a u sastavu toga članstva. U tom e po­ gledu tre b a ista k n u ti da stan o v itu ograničenost u ovakvom e tipu istraživ an ja p red sta v lja još uvijek postojeći stanoviti objektivni deficit u p o tre b n im p reth o d n im spozm tjam a, iskustveno dobro zasnovanim a. D eficit o ko jem u je riječ zacijelo je relativno najm anje izra­ žen k ad a su p o srije d i kom unističke političke organizacije koje su se o b raču n ale na d o sta te m eljit način s dogm atizm om u vlasti­ tim red o v im a (kao što su, npr., SKJ i KP Italije). M eđutim , i u tim se slučajevim a m ože govoriti o još ozbiljnom deficitu u sis­ te m atsk i zaokruženim i iskustveno dobro u tem eljenim uvidim a u isk u stv en o dano biće takvih organizacija i u tra jn ije prom jene koje se u tom e biću događaju. S tanoviti deficit, koji u ovom e pogledu postoji i u odnosu na SKJ, o čitu je se višestruko.

Prije svega, istraživanja iskustvenog bića SKJ, koja su dosad izvedena, u velikoj su m jeri ograničene i parcijalne naravi. Takva istraživanja po pravilu pru žaju vrijedne i zanim ljive uvide sam o u neke aspekte i dim enzije realno danog iskustvenoga bića SKJ i to ponajviše u pojedinim sredinam a i područjim a. Dapače, i na razini p o jedinih sredina i organizacija izuzetno su rije tk a is tra ­ živanja koja su nastojala zahvatiti u cjelinu iskustvenoga bića danih organizacija. N adalje, istraživanja iskustvenoga bića SKJ, koja su dosad izvedena, u velikoj su m jeri ograničena n a p ro sjek članstva SKJ. Istraživ an ja koja bi zahvatila pojedine h ijerarh ijsk e razine orga­ niziranosti SKJ gotovo i ne postoje. Isto tako, dosadašnja su istraživanja pretežno usm jerena sa­ mo na određene aspekte i dim enzije iskustvenoga bića SKJ bez odgovarajućih povezivanja i uk lap an ja takvih istraživanja u širi društveni kontekst suvrem enoga jugoslavenskog društva. To, ra­ zum ije se, prije svega vrijedi za b ro jn a istraživanja stavova i m iš­ ljen ja članstva SKJ iz kojih je, zbog nedostataka odgovarajućih refercn cija na stavove i m išljenja opće populacije, veom a teško zaključititi po čemu se u svojim stavovim a i m išljenjim a članovi SKJ u p ro sjeku razlikuju od drugih ljudi u našim sredinam a, ili od pojedinih kategorija drugih ljudi. Na k raju, nedostaju usporedna istraživanja iskustvenoga bića SKJ i onoga što je k arak terističn o za članstvo i prom jene u sas­ tavu članstva nekih drugih kom unističkih p artija . Bez obzira na osobitost SKJ, ovakva bi istraživanja ipak mogla im ati ne sam o u sporednu već i stanovitu prognostičku vrijednost. 2.0. Moglo bi se, istina, zanijekati svaku potrebu i svako zna­ čenje i najcjelovitijeg i najsustavnijeg istraživanja iskustvenoga bića bilo koje kom unističke političke organizacije, pa u tom ok­ viru i SKJ. I to bi se zacijelo moglo u rad iti po nekakvim načel­ nim razlozim a, isto tako kao što se i po nekakvim drugim razlo­ zima svakom istraživanju iskustvene naravi p rip isu je sam o veo­ ma m inorno i m arginalno značenje. P rije svega, moglo bi se načelno u stvrditi da ono što jc p re­ sudno za p osto jan je i djelovanje jedne kom unističke političke organizacije, bez obzira na njezin konkretan povijesni oblik, leži uvijek u njezinom e čisto program atskom e biću, te, prem a tom e, i u načinu kako takva organizacija u svojim ključnim program atskim dokum entim a, i u svojim službenim teorijskim elaboracija­ m a tih dokum enata, određuje svoju vlastitu društvenu priro d u i priro d u društvene akcije koju nosi, dok je sve drugo irelevantno. Posebno je irelevantno navodno sve ono što se odnosi na iskus­ tveno dano biće takve organizacije. Naime, iskustveno se dano biće takve organizacije sm atra nečim što je u najboljem slučaju samo od čisto akcidentalnog i m arginalnoga značenja za postoja­ nje i djelovanje takve organizacije, pod uvjetom da je n a razini 12

p ro g ram atsk ih stavova i te o rijsk ih elaboracija, navodno, sve u najb o ljem redu postavljeno i rješeno. Takav se način m išljenja može zacijelo osloniti i pozivati na jed n u d u g o tra jn u tra d ic iju u kom unističkom pokretu, koja ni da­ nas n ije bez o statak a u tom e p o k retu u širim m eđunarodnim raz­ m jerim a. N aim e, p o sto jala je tra d icija za koju je, za utvrđivanje i opisivanje sveukupnoga društvenog bića jedne kom unističke par­ tije, od o d lučujućeg značenja uvijek bio način kako ta p artija o d ređ u je svoje vlastito dru štv en o biće i p riro d u svoje ukupne d ru štv en e akcije u svojim pro g ram atsk im dokum entim a i u služ­ benim te o rijsk im elab o racijam a tih dokum enata. Dapače, za tu je tra d iciju po p ravilu od odlučujućega značenja bila činjenica u kojoj se m je ri o d ređ en ja program ske naravi, koja govore o bi­ ću k o m u n ističke p a rtije , sad ržajn o p o klapaju i približuju, odnos­ no o d s tu p a ju i u d a lju ju se od nekog u n ap rijed zadatog uzora u ko jem u je navodno na op tim alan i univerzalan način (univerza­ lan b arem za o d ređ en u epohu, npr., epohu im perijalizm a) odre­ đeno i te o rijsk i fik sira n o zbiljsko biće svake kom unističke p ar­ tije, k o ja je d o sto jn a no siti to im e i s m atrati se revolucionarnom p artijo m . P ri tom se sm atralo , kao što se još ponegdje prešutno sm atra, d a je od veom a sporednoga značenja ono što u danim povijesnim u v je tim a p red sta v lja o d ređena kom unistička p a rtija u n jezin o j izravnoj iskustvenoj d ato sti ako nem a značajnijeg o d stu p an ja i u d aljav an ja od zadanog uzora. To je najčešće p rak ­ tično značilo d a p o staje daleko zn ačajn ija činjenica da li se takva organ izacija ja sn o i d o sljedno pro g ram atsk i određuje, npr., kao avangarda rad n ičk e klase, ili kao lenjinistička, nego činjenica da je n a isk u stvenoj razini p o srije d i m alobrojna, u sebe zatvorena organizacija, k o ja je kronično bez značajnijega u tjecaja na realno d an u rad n ičk u klasu i k o ja faktično desetljećim a i desetljećim a vegetira n a rubovim a društvenog života čekajući sam o svoj »pra­ vi« tre n u ta k k a d a će n astu p iti revolucionarna situacija i vrijem e definitivnog klasnog obračuna. To je isto tako značilo da, npr., po­ s ta je daleko zn a čajn ija činjenica kako se u program atskim do­ k u m en tim a elab o rira načelo dem okratskoga centralizm a i inzistira n a id ejnoj m o n o litn o sti p artije , nego činjenica, već gotovo tip ičn a za niz ko m u n ističk ih p a rtija u socijalističkim društvim a, da se u svakoj za o štren ijo j konfliktnoj situaciji u društvu člano­ vi tak v ih p a rtija nalaze faktično razasuti i razbacani na svim ili gotovo svim s tra n a m a rasp o red a društvenih snaga u sukobu, bilo da su p o srije d i rad n ičk i štrajk o v i sam o u određenim sredinam a, ili širi val rad n ičk ih štrajk o v a i nem ira, ili pak da se radi o te­ m eljn im p ro tu rje č jim a socijalističkih društava. Na sličan se n a­ čin m oglo p rič in ja ti da je za u tv rđ iv an je i opisivanje iskustveno­ ga b ića je d n e k om unističke p a rtije daleko značajnija činjenica da se, npr., n a dek larativ n o j i p rogram atskoj razini stalno nagla­ šava av an g ard n a uloga p a rtije kao nešto što je u n ap rijed dano i zajam čeno, nego da se realistički uvaže sve one činjenice koje na

iskustvenoj razini upozoravaju da realno dana radnička klasa u svojoj većini okreće leđa takvoj p artiji, te se od nje odvaja i otu ­ đuje, a ponekad joj se i izravno suprotstavlja. Na kraju, na taj način u utv rđivanju i opisivanju iskustvenoga bića jedne kom u­ nističke političke organizacije prevagu lako dobijaju činjenice da se na p ro g ram atskoj i deklarativnoj razini teo rijsk i navodno is­ prav n o naglašava idejna hom ogenost p a rtije p red činjenicam a koje nedvojbeno pokazuju da se u m nogim kriznim situacijam a događa, sada već gotovo po pravilu, neočekivano brzo un u tra šn je razlaganje p artije , bjelodana m asovna politička pasivizacija član­ stva, pa i m asovno n ap u štan je redova partije. Drugi se prigovor istraživanjim a iskustvenoga bića jedne ko­ m unističke političke organizacije kreće drugim putovim a. To jc prigovor koji apsolutizira neka stvarna ograničenja pojedinačnih iskustvenih istraživanja da bi u k rajn jo j liniji doveo do minoriziran ja značenja eventualnih rezultata takvih istraživanja uopće, ili nekog određenog istraživanja. To je prigovor koji ističe kao tem eljni n edostatak svakog iskustvenog istraživanja što u pravi­ lu zahvaćaju one pojave i procese, koji se navodno ja v lja ju samo na površini društvenog života, te nisu u stan ju p ro d rijeti do dub­ ljih, h itn ijih , stru k tu ra ln ih razina društvenoga života. Stoga su takva istraživanja po svojoj p rirodi navodno uvijek sam o deskrip­ tivne naravi, te se kreću na pojavnoj razini onoga što se događa u d ruštvu. Isto tako, prigovor o kojem u je riječ ističe kao te­ m eljni ned o statak iskustvenih istraživanja uopće što su u stanju zahvatiti i opisati sam o kvantitativne aspekte i dim enzije odre­ đenih dru štvenih procesa, dok ne mogu p ro d rijeti do onoga što jc izrazito kvalitativne naravi. 2.1. Ovakve prigovore nije teško dovesti u pitanje. P rije svega, nem a sum nje da je u općim m isaonim okvirim a au ten tičn e m arksističke misli moguće pronaći dovoljnu solidnu teo rijsk u osnovu za odbacivanje navodno načelnih pretenzija i sugestija po kojim a bi svako istraživanje jedne kom unističke po­ litičke organizacije u njezinom iskustveno danom biću bilo i su­ višno i besm isleno, pa i teorijski i praktično-politički sasvim ire­ levantno. Nema, naim e, načelnih razloga po kojim a bi se sm jelo zaključivati da m ogućnost razm aka i rascjep a izm eđu onoga što ljudi kao pojedinci, društvene grupe i slojevi, te političke orga­ nizacije o sebi misle da jesu i tvrde da jesu, i onoga što oni u povijesnom i društvenom sm islu doista jesu, na koju je m oguć­ nost razm aka i rascjepa M arx opetovano upozoravao, jednostav­ no nem a nikakva značenja kada jc posrijedi jed n a konkretna po­ litička p a rtija vezana za radničku klasu, ili se na n ju poziva u jednom e k o nkretnom društvu. U stvari, u m isaonom okviru au­ tentične m arksističke analize n ajm anje se može i sm ije prihva­ titi načelno izjednačavanje i prebrzo poistovjećivanje samodcklarira n ja i sam orazum ijevanja jedne političke organizacije o n je­ zinome zbiljskom društvenom biću i stvarnoga društvenog bića 14

takve o rganizacije. Istin a, m arksizam je naglašavao izuzetno zna­ čenje ko je te o rija — i to te o rija koja se p retv ara u m aterijalnu snagu — im a za klasno-oslobodilačku akciju radničke klase i za sve b itn e asp ek te te akcije, ali ipak nije nikad apsolutizirao zna­ čenje te o rijsk e m isli. P o sto ji n a jm a n je razloga da se načelno potcijeni značenje is­ traživ an ja iskustvenoga bića jed n e kom unističke p a rtije u sadaš­ njem povijesnom tre n u tk u , jednostavno uvažavajući danas po­ stojeće i raspoloživo povijesno iskustvo m odernoga radničkog po­ k reta u širim m eđ u n aro d n im razm jerim a. U sadašnjim uvjetim a, k ada u n ekim dijelovim a svijeta dolazi do stanovite krize socija­ lizm a i do b lo k ira n ja već stvorenih m ogućnosti za razvoj socija­ lizma, raspoloživo povijesno iskustvo p ru ža dosta solidnu osnovu da se p retp o stav i kako i u odnosu na neke kom unističke p artije i njihove d ru štv en e akcije d je lu je ono što su neki mislioci naz­ vali »ironijom « povijesti. A to znači da d je lu je takva dijalektika povijesnoga gibanja, k o ja kao da čini da se neke prividno najrigoroznije i n ajrev o lu cio n arn ije praktično-političke m jere određe­ nih p a rtija p re tv a ra ju ponekad na djelu u svoju suprotnost. Isto tako, sad ašn ji povijesni tre n u ta k gotovo svakodnevno razotkriva isk u stv en u m ogućnost i iskustvenu d ato st pro d u b ljiv an ja razm a­ ka izm eđu p ro g ram atsk ih d ek laracija i realnog sta n ja stvari, kao i ra scjep a izm eđu riječi i djela, pojava od k ojih više nisu im une ni k o m u n ističke p a rtije sa slavnom revolucionarnom tradicijom . Za sad ašn ji tre n u ta k više je nego ja sn o da razm ak izm eđu program atsk o g i iskustvenoga bića jedne kom unističke p a rtije mo­ že b iti doveden do k r a jn jih granica podnošljivosti, pa čak i do­ tle da se p a rtija m o ra javno odreći svojeg program atskoga bića kako bi m ogla p reživjeti i djelotvorno djelovati. Raspoloživo iskustvo pru ža dovoljno solidnu osnovu da se ne prih v ate su g estije o tom e kako je istraživanje iskustvenoga bića jed n e k o m u n ističk e političke p a rtije u b iti suvišan i nepotreban posao, je r isk u stv en a istra živ an ja zahvaćaju sam o u veom a po­ vršinske asp ek te p o sto ja n ja i djelovanja takvih organizacija. Za­ pravo u pozadini takvih sugestija sto je daleko m anje realne di­ leme oko toga na koji se optim alan način može doći do najcjelo­ vitijeg uvida u dru štv en o biće jedne kom unističke p artije , već da­ leko više dilem e oko toga tko je pozvan i ovlašten da u tvrđuje što je istin a o d ru štv en o m biću takve organizacije u danim kon­ k retn im d ru štv en im uvjetim a. Stoga se obično rezultati takvih istraživ an ja otvoreno ne dovode u pitan je sve dok ne odstupaju od službenih očekivanja. Jed n o m rje č ju , nem a opravdanih razloga da se u utvrđivanju i o p isiv an ju sveukupnoga društvenog bića jedne kom unističke po­ litičke o rganizacije, bilo u tradicionalnom obliku kom unističke p artije , ili u o bliku saveza kom unista, apsolutizira bilo program atsko, ili povijesno biće takve organizacije, uz istodobno potpu­ no zan em arivanje svega onoga što se odnosi na iskustveno dano

biće takve organizacije. Ali, isto tako nem a opravdanih razloga da se upadne u o b rn u tu grešku apsolutizacije iskustvenoga bića takve organizacije, uz potpuno zanem arivanje program atskog ili povijesnoga bića. N aprotiv, tre b a priznati da postoje veom a slo­ ženi i duboki dijalektički odnosi izm eđu ovih različitih aspekata u sveukupnom e društvenom biću jedne kom unističke političke o r­ ganizacije. Postoje zacijelo povijesne situacije kada je d n a takva organizacija može biti daleko iznad onoga što je ona u svojem iskustveno danom biću, ali i isto tako postoje situacije u kojim a ona može biti daleko ispod onoga što je ona u svom program atskom ili povijesnom biću. Mnoge realne nedostatke i slabosti pojedinačnih istraživanja iskustvenoga bića takvih organizacija moguće je nadoknaditi slo­ ženim i sistem atskim in s tru m en ta rijem takvih istraživanja u du­ žem u vrem enskom okviru. 3.0. Istraživanje iskustvenoga bića SKJ, koje se ovdje izlaže, nem a p reten ziju da dade jednu potpuno zaokruženu i u svim važ­ nim dim enzijam a dobro utem eljenu objektivnu sliku SKJ u n je­ govoj iskustvenoj datosti u razdoblju od 1968. do 1980. godine, ali ono ima pretenzija da pruži neke elem entarne uvide, tem elje­ ne na iskustvenoj evidenciji, što izmiču neposrednoj, svakodnev­ noj svijesti o nekim stran a m a iskustvenoga bića SKJ, koji zaci­ jelo nisu beznačajni. P osebno nisu beznačajni za organizaciju koja svoju tem eljnu društvenu ulogu u suvrem enim uvjetim a ju ­ goslavenskoga sam oupravnog socijalizm a određuje, p rije svega, u term in im a vodeće idejno-političke snage u sistem u sam ouprav­ ljanja, koji je po intenciji b itno različit od klasičnoga je d n o p a rtij­ skog političkog sistem a. Na sličan način ova uvodna razm atra n ja nem aju pretenzija po k ren u ti sva moguća p itan ja što se danas nam eću teorijskoj m i­ sli o p artiji radničke klase na tem elju iskustvenih istraživanja, i jo š više na tem elju akum uliranoga povijesnog iskustva revolu­ cionarnih borbi u svijetu, kao i iz dosadašnjega iskustva izgrad­ nje socijalističkih društava. Ali, ova uvodna razm atra n ja pokuša­ vaju naznačiti i istaknuti jedan niz p ita n ja različitoga stupnja uopćenosti, koja na nezaobilazan način tvore širu problem atičnu pozadinu svakoga cjelovitijeg iskustvenog istra živ an ja jedne ko­ m unističke političke organizacije, i koja se ne m ogu zanem ariti ni u raspravam a koje će ovo istraživanje potaknuti.

P ro m je n e u te o riji revo lu cio n a rn e p o litič k e p a r tije ra d n ičk e klase 1.0. Razdoblje od posljednjih dvanaestak godina u širim svjet­ skim razm jerim a nedvojbeno je izuzetno ispunjeno i gotovo n a­ bijeno veoma značajnim društvenim gibanjim a i krupnim d ru š­ tvenim prom jenam a. U tom se razdoblju socijalizam definitivno 16

p o tv rd io kao sv jetsk i proces, te sc ogrom no proširio front socijalih snaga, koje pod različitim uvjetim a i podnebljim a i s razli­ čitom k u ltu rn o m baštin o m nose socijalističke preobrazbe. Ta su g ibanja i p ro m jen e o b jektivno suvrem enoj teo riji radničkog po­ k reta n am etnuli nove, d ram atičn e izazove, a praktično društveno djelovanje toga p o k reta suočili s novim dilem am a i izveli na no­ va rask rižja, ne sam o taktičnoga značenja već ii strategijskoga. To je te o rija revolucionarne političke p a rtije radničke klase, koja suvrem enim socijalističkim društvim a, koja su na dnevni red teo­ rije i p rak se suvrem enoga radničkog p o k reta postavili niz novih i ran ije nep redviđenih dilem a. To, razum ije se, vrijedi za radnički p o k ret u cijelosti, ali na posebno zaoštreni način vrijedi za ko­ m un ističk i dio suvrem enoga radničkog p okreta, te za teorijsku misao, k o ja n asto ji te o rijsk i izraziti i osm isliti sveukupnu d ruš­ tvenu ak c iju k o m u n ističk ih snaga u suvrem enom e povijesnom tre n u tk u , ili snaga k o je se prep o zn aju kao kom unističke. Možda odlučnije nego u p reth o d n o m e razdoblju sada se p red tu m isao na d ram atičan način nam eće p itan je : »Što da se radi?« Ne u p u š ta ju ć i se ovdje u n a b ra ja n je svih novih p ita n ja i teo­ rijsk ih i p ra k tič n ih izazova, k o ji su se nam etn u li u posljednjih dv an aestak godina, v rijed i se zad ržati sam o na činjenici, koja je izravnije relev an tn a sa s ta ja lišta ovog istraživanja i koja zacije­ lo s u d jelu je u oblikovanju pro b le m a svih okvira svakoga suvre­ m enog ra z m a tra n ja o političkoj p a rtiji radničke klase. To je, na­ ime, čin jen ica d a su se u razd o b lju o kojem je riječ nam etnuli novi izazovi i u pogledu n ekih z n a čajn ijih m om enata u tradicio­ nalnoj te o riji revolucionarne političke p a rtije radničke klase, ko­ ja je inače m anje-više neosporavano dom inirala u kom unističkom po k retu više od pola stoljeća. To je te o rija revolucionarne poli­ tičke p a rtije rad n ičk e klase, k o ja se povijesno razvila u znaku rask id a s m arksizm om D ruge internacionale i u izravnom protustavu refo rm ističk o j teo riji i p rak si u okviru radničkoga pokreta. To je te o rija rev o lu cio n arn e političke p a rtije radničke klase, koja je k asn ije p o stala b ita n sastavni dio m arksizm a Treće in tern a­ cionale i k o ja je , iako se povijesno razvila i postupno oform ila u tra jn ije m u p ro cesu suočavanja s k o n k retn im izazovim a i dilem a­ m a k lasn ih b o rb i u veom a specifičnim povijesnim i društvenim uv jetim a u R u siji nep o sred n o p rije, za vrijem e i izravno nakon o k to b arsk e revolucije, dobila u b rzo sta tu s gotovo univerzalne i gotovo n atp o v ije sn o u tv rđ e n e te o rije revolucionarne političke p ar­ tije rad n ičk e klase, tj. političke p a rtije u velikom e povijesnom sm islu. Stoga je ta te o rija služila i kao obrazac za političko or­ ganiziranje revolucionarnoga gibanja radničke klase u drugim zem ljam a i bila je n am etan a, ili b arem preporučivana kao obave­ zna, po seb n o u p ro cesu tzv. boljševizacije radničkih p artija . Zato je dosljed n o p rih v a ćan je spom enute te o rije p a rtije uzim ano kao jed an o d sig u rn ih po k az atelja istinske privrženosti m arksizm u i 17 2

istin sk e revolucionarne vokacije određenih političkih snaga ra d ­ ničke klase diljem svijeta. 1.1. Zbivanja u m nogim društvim a u po ratn im godinam a, po­ sebno u radničkom p o k retu p o slje d n jih desetljeća, ozbiljno su dovela u p itan je neke od b itn ih uporišnih tačaka u spom enutoj te o riji revolucionarne političke p a rtije radničke klase, p rije sve­ ga o tk riv aju ći na djelu specifičnu povijesnu uv jetn o st i povijes­ n u ograničenost nekih sad ržaja iz te teorije. Moglo bi se reći da se dogodila p rešutna, ali vidljiva fragm entarizacija ran ije dosljed­ no izvedene i sadržajno konzistentne te o rije p artije : od ranije n eosporavane i izrazito dosljedne te o rije p a rtije o staju i dalje fu n k cio n irati sam o pojedini fragm enti. M eđutim , ono što se do­ godilo na d jelu uvjerljivo je pokazalo da takva te o rija danas fak­ tično ne funkcionira u nekim svojim značajnim aspektim a na uni­ verzalan način kako se to teo rijsk i ran ije očekivalo: ne funkcio­ n ira ni o n d a kada se n a riječim a i u te o rijsk im iskazim a p otvrđu­ je v jern o st njezinim tem eljnim koncepcijam a. 1.2. V rijedi, p rije svega, navesti da je spom enuta te o rija p ar­ tije radničke klase kao revolucionarne avangarde radničke klase uključivala kao svoj značajan sastavni dio i koncepciju u biti kadrovske a ni u kojem slu ča ju m asovne p artije . To znači ponaj­ p rije relativno m alobrojne i kon stan tn o m alobrojne, veom a čvrs­ to organizirane, idejno m onolitne i akciono visoko sprem ne o r­ ganizacije p rofesionalnih revolucionara i onih koji su politički i revolucionarni angažm an shvatili kao svoj osnovni životni poziv i zadatak. P ri tom e se neizbježnost kadrovske naravi p a rtije nije te o rijsk i izvodila iz nekih perifern ih razloga, n iti se opravdavala p o n ajp rije izuzetno nepovoljnim povijesnim okolnostim a u koji­ m a takva p a rtija djelu je i m ora djelovati, kao što bi to mogla biti relativna m alobrojnost radništva, stanovita politička nezre­ lost radničke klase, izrazita oseka radničkih borbi, odsustvo šire političke aktivizacije radnih m asa, kolebanja i nesigurnost u k ru ­ gu mogućih saveznika, o štrin a i sveobuhvatnost policijske rep re­ sije itd. N aprotiv, o p red jeljen je za političku p a rtiju radničke kla­ se kao kadrovsku p a rtiju bjelodano se izvodilo iz nekih drugih du bljih razloga, je r se na teorijskoj razini inzistiralo na potrebi d a se sačuva relativna m alo b ro jn o st članstva, čisto ta p a rtije i sta­ novito zatv aranje redova p a rtije p red m asovnijim prilivom iz kla­ se i u uvjetim a očitoga zaoštravanja klasnih borbi radništva, p ra­ ve plim e radničkog pokreta i m asovne političke aktivizacije rad ­ nih m asa, itd. Danas je, m eđutim , postalo očito da politička p a rtija radnič­ ke klase, ako je u b iti kadrovska p artija , više ne funkcionira u m nogim zem ljam a. I to ne funkcionira ni tada kada se takva p a r­ tija i dalje program atski o dređuje kao revolucionarna p a rtija i kao avangarda radničke klase. P raktično je na djelu stanoviti pro­ ces om asovljenja političkih p artija radničke klase. Pri tom se, da­ kako, ja v lja ju situacije u kojim a p a rtije funkcioniraju kao sta-

novite h ib rid n e tvorevine, koje istodobno im aju neka obilježja kad ro v sk ih p a rtija , ali i obilježja p rav ih m asovnih p artija. I to n erijetk o n a ta j način što se te o rijsk i i program ski i dalje p ri­ hvaća obrazac kadrovske p a rtije , ali se prak tičn o p a rtija pretva­ ra u m aso v nu p a rtiju , p ri čem u se faktično om asovljenje p artije službeno doživljava kao neobjašnjiva i nepoželjna degradacija p a rtije i kao nešto što je izvana uneseno u p a rtiju . Ili se pak sim ­ bioza k adrovskog i m asovnog događa tako što se ja v lja ju p artije koje n a o d ređ en im razinam a svoje organiziranosti — ponajprije na ru k o v o d nim razin am a — fu n k cio n iraju pretežno kao kadrov­ ske p a rtije i po o b rascu kadrovske p artije , dok istodobno na dru­ gim razin am a organiziranosti — pretežno na razini osnovnih or­ ganizacija — im aju sva o bilježja m asovih p a rtija i funkcioniraju p rak tičn o k ao m asovne p a rtije . M eđutim , to što je najzan im ljiv ije leži u činjenici da proce­ si o m asovljivanja, k o ji se događaju na prividno stihijski način i ponegdje i kao neželjeni procesi, koji se ok riv lju ju za stanovitu d eg rad aciju p a rtije , n isu te o rijsk i ispitani i razjašnjeni. 1.3. Ono što se dogodilo p o slje d n jih d esetljeća dovelo je, na­ dalje, u p ita n je sp o m en u tu te o riju p a rtije u još jednom pogledu. N aim e, sp o m en u ta te o rija p a rtije radničke klase sadržavala je i stan o v it o brazac optim alne organiziranosti političke p a rtije pro ­ le tarijata . Taj je obrazac p retp o stav ljao tr i osnovna segm enta organ iziran o sti: 1. revolucionarno jezgro, 2. pairliju u širem sm i­ slu kao o rg an izaciju pro fesio n aln ih revolucionara, i 3. širok krug k an d id ata i s im p a tiz era p a rtije , koji o sta ju izvan redova p artije , ali d je lu ju n a lin iji p a rtije u d ru gim društvenim organizacijam a i u jav n o sti. To je k ru g lju d i, k o ji subjektivno žele ući u p artiju , ali to m ogu o b je k tiv n o o stv ariti sam o pod određenim uvjetim a. Iz ovoga širokoga k ru g a sim p atizera p a rtija se po pravilu pos­ tup n o o b n av lja i re g ru tira svoje članstvo. M eđutim , ono što se n a d je lu dogodilo u nekim situacijam a p o slje d n jih desetlje ća p o kazuje d a ovakav obrazac više ne funk­ cio n ira n a d je lo tv o ra n način. To se p o n ajp rije očituje tako što p a rtija u užem sm islu ap so rb ira u sebe širi krug sim patizera: u p a rtiju p ra k tič n o ulaze svi oni k o ji to izričito žele. Izvan p a rtije po p rav ilu o s ta ju oni k o ji izričito ne žele ući u p a rtiju , ili pak oni k o ji za to je d n o stav n o n isu nim alo zainteresirani. Š irok krug sim p atizera izvan p a rtije , ali oko p a rtije , b itno se sm anjuje, ili p ak p ra k tič n o n esta je. N a toj osnovi n a stu p a ju neke značajne po­ jave. P rije svega, granice p a rtije p o sta ju izrazito porozne: m asov­ ni u lazak no vih članova u p a rtiju — bilo povrem enim kam panja­ m a p rijem a , ili p a k red o v itim p rim an je m novih članova — sada je p raće n isto ta k o m asovnim i stalnim n ap u šta n jem redova p a r­ tije, što se događa n a gotovo nevidljiv način. Za dio članstva p ri­ p ad a n je p a r tiji p o sta je izrazito prolazna stvar, a ne nekakvo ži­ votno o p red jeljen je. Isto d o b n o se sm an ju je p ro sječ n a aktivnost članova p a rtije : širi se u n u ta r redova p a rtije kru g onih članova 19 2*

koji ne izvršavaju ni elem entarne obaveze što proističu iz član­ stv a u p artiji, n a p rim jer, redoviti dolazak n a sastanke osnovnih organizacija, redovito plaćanje članarine, uredno povezivanje p ri­ likom pro m jene m jesta boravka, zaposlenja ili prelaska u m iro­ vinu itd. Istodobno š u tn ja p o staje prilično p ro širen a pojava u redovim a članova p a rtije u svim oblicim a p artijsk e organizira­ nosti. Na k raju, dok je ranije, u u vjetim a kada je m anje-više d je­ lotvorno funkcionirao spom enuti obrazac, p a rtija po pravilu u svojim društvenim akcijam a uspijevala m obilizirati i aktivirati širok krug ljudi i izvan svojih redova, koji su aktivno surađiva­ li u tim akcijam a, sada u pojedinim ak cijam a p a rtija više ne u s­ pijeva m obilizirati i na zadovoljavajući način aktivirati ni cjeli­ nu svoga članstva. 1.4. Spom enuti je obrazac otk rio određene m anjkavosti i u jednom drugom pravcu, barem u nekim situacijam a u širim m e­ đun aro d n im razm jerim a. N aim e, svaka te o rija p artije i teorijski obrazac njezine organiziranosti m ora na neki način predvidjeti i osobite m ehanizm e organizacijske i ideologijske naravi, kojim a se nasto ji osigurati k o ntinuitet u sm je ren o sti p a rtije i njezina re­ lativna organizaciona stabilnost u uvjetim a kada se članstvo ge­ neracijsk i m ijenja i obnavlja. Spom enuti teorijski obrazac taj je problem rješavao prije svega tako što je zadaću čuvanja revo­ lucionarnoga k ontinuiteta i održavanja organizacione stabilnosti p artije u p rocesim a neizbježnih prom jena u vanjskim uvjetim a djelovanja i sm jene u sastavu članstva vezivao p o n ajp rije za kon­ stitu iran je i rep ro d u ciran je jednoga relativno hom ogenog i sta­ bilnog revolucionarnoga jezgra n a rukovodnim razinam a p artijsk e organizacije. M eđutim , danas takav teo rijsk i obrazac ne funkcionira više na o ptim alan način, barem ne u nekim situacijam a i u nekim p a r­ tijam a. Naime, takav obrazac je u nekim situacijam a i u nekim p artija m a funkcionirao tako da je stvarao i veom a ozbiljne teš­ koće u dem okratizaciji u n u ta rp a rtijs k ih odnosa. Isto tako, taj je obrazac u p raksi ozbiljno otežao norm alnu m eđugeneracijsku di­ jalek tik u u n u ta r redova p artije. Stoga je u nekim situacijam a i u nekim p artija m a bjelodano zakazalo norm alno obnavljanje i pom lađivanje p a rtijs k ih stru k tu ra na rukovodnim razinam a or­ ganiziranosti. O tuda i paradoksalna pojava da se danas n a jsta ri­ je rukovodne političke stru k tu re susreću upravo u nekim ko­ m unističkim partijam a. 1.5. T radicionalna teo rija radničke klase, koja pripada baštini m arksizm a Treće internacionale, realistički je računala s m oguć­ nostim a nekih deform acija u p artiji, a i sam e p artije . Izm eđu os­ taloga, računalo se s mogućnošću prodora karijerizm a u partiji, širega razm aha b iro k ratsk ih tendencija, te slabljenja veza izme­ đu p artije i radničke klase, itd. Stoga je spom enuta teorija pred­ viđala i stanoviti in stru m en ta rij m jera ideologijske, edukativne i organizacijske naravi, koje bi trebale b lo k irati širenje takvih ten-

den cija u p a rtiji i sp rije čiti deform acije, posebno one koje bi mo­ gle im ati d u b lji i tra jn iji k a ra k te r, te bi se mogle negativno odra­ ziti na odnos izm eđu p a rtije i radničke klase i na stvarni mobilizato rsk i p atcn cijal p artije . M eđutim , ono što se dogodilo po­ slje d n jih d esetljeća u nizu zem alja i p a rtija uvjerljivo pokazuje da je in s tru m e n ta rij predviđenih m jera za ovakve nam jene izgu­ bio svoju d je lotvornost, te se, stoga, u sješna zaštita p artije od ozbiljnih deform acija i involucija b iro k ra tsk e naravi i drugih ne­ gativnih te n d en cija ne može postići sam o ranije uobičajenim in­ s tru m e n ta rije m u n u ta rp a rtijs k ih m jera ideologijske, edukativne i organizacijske naravi. Cini se da su n ajm an je bile djelotvorne u pravo one m jere kojim a se nasto jalo b lo k irati svaku mogućnost slab ljen ja veza izm eđu p a rtije i radničke klase, te odvajanje p ar­ tije od klase. Izgleda da su n ajd jelo tv o rn ije bile sam o one m jere k ojim a se n asto jalo b lo k ira ti m ogućnost frakcijskih podjela unu­ ta r p a rtije i u n u ta rp a rtijs k ih frak cijsk ih borbi. 1.6. S p o m en u ta te o rija p a rtije sadržavala je i stanoviti teo­ rijsk i o brazac za o b ja šn jav an je k re ta n ja u članstvu partije. Taj je te o rijsk i obrazac uključivao dva b itn a m om enta. Prvo, u postrev o lu cio n arnom razd o b lju priro d n o je očekivati da će p artija u pogledu svoga član stv a m anje-više ko n tin u iran o jačati i poseb­ no sve izrazitije po tv rđ iv ati, i sastavom svojega članstva, svoju k lasnu p riro d u . I to, razu m ije se, p rije svega na tem elju realizi­ ran ih rev o lucionarnih preobrazbi i sve širih pozitivnih dostignu­ ća so cijalističkoga razvoja. D rugo, isto je tako prirodno očekiva­ ti da će u postrev o lu cio n arn o m razdoblju od p artije otpadati je ­ dan dio p artijsk o g članstva na svakom novom zaokretu revolu­ cije i na svakoj novoj etapi socijalističke revolucije. Tako a rtik u lira n i obrazac za ob jašn jav an je k retan ja u član­ stvu p a rtije nije izdržao na isp itu realnosti. Pouzdano povijesno iskustvo govori da n ije moguće o b ja sn iti realnu dinam iku u kre­ ta n ju član stva u nekim p a rtija m a jednostavno zanem arujući ras­ p ored snaga u n u ta r p artije . Povrem ene kam panje šireg prim anja u članstvo p a rtije , isto tako kao i povrem ene čistke članstva, za­ cijelo su bile u izravnoj vezi s odnosim a u n u ta r p artije i prije svega u ru kovodnim razinam a p a rtije u nekim situacijam a, i u n ekim p a rtija m a . Stoga je dinam ika p rim an ja u p a rtiju i čišće­ n ja p a rtijs k ih redova bila u funkciji pro m jen a u ranije postoje­ ćem rasp o red u snaga u n u ta r p artije , te p rije svega odnosa u vr­ hovim a p o jed in ih p a rtija . Stoga ni ovaj obrazac danas nem a onu ek sp lik ativ n u v rijed n o st k o ju je nekada možda i imao. 1.7. T radicionalna te o rija p artije , koja pripada baštini Treće in tern acio n ale, ne fu n kcionira danas u još jednom izuzetno zna­ čajnom pravcu. N aim e, trad icio n aln a teo rija p artije operirala je jednim o so b itim shvaćanjem isto m išljeništva u redovim a partije. Ta te o rija p a rtiju nije shvaćala jednostavno kao organizaciju is­ tom išljen ik a na razini političkog p rogram a koji treb a realizirati. Drugim riječim a, p a rtija rad n ičk e klase shvaćala se kao organi- 21

zacija političke naravi, koja se ipak ne tem elji sam o na čisto po­ litičkom istom išljeništvu njezina članstva. N aprotiv, istom išljeništvo, koje se pretpostavljalo i zahtijevalo, bilo je sveobuhvatne naravi. Ono je m oralo obuhvatiti opći nazor na svijet osnovnu životnu filozofiju — pa i sve ono što se sm atralo da nužno pro­ izlazi iz toga nazora na svijet. Stoga je to istom išljeništvo išlo od općeg nazora na svijet, pa sve do estetskih shvaćanja i slično. U tom se sm islu p a rtija radničke klase tre b ala k o n stitu irati kao organizirana politička grupa s precizno određenim nazorom na svijet i svim mogućim shvaćanjim a različitoga sad ržaja i usm je­ renosti, koji dosljedno slijede iz toga nazora na svijet. Istina, do­ puštalo se da u članstvo p a rtije m ogu u nekim situacijam a ući i ljudi koji čvrsto u svajaju politički program p a rtije i dosljedno d jelu ju na realizaciji tog program a, iako na razini općeg nazora na svijet i nekih konzekvencija, koje p ro ističu iz toga nazora na svijet, nisu u sebi d o k raja raščistili ili n isu rask rstili s elem enti­ m a drugačijih nazora na svijet. M eđutim , takva se situacija sm a­ tra la sam o prolaznom , očekujući da će ulaskom u p a rtiju u dalj­ n joj perspektivi doći do punog istom išljeništva i na razini nazo­ ra na svijet, ili se pak sm atrala izuzetnom . D anas, m eđutim , takav obrazac p a rtije ne sam o što više ne funkcionira, već ga se otvoreno napušta. U stvari, m asovna p ar­ tija teško može biti organizacija istom išljenika na razini općeg n azora n a svijet i svega onoga što iz toga slijedi. N aprotiv, isto­ m išljeništvo, koje se sada može artik u lirati, po staje prvenstveno političko istom išljeništvo — tj. istom išljeništvo na razini politič­ koga program a. 1.8. Na k raju, tradicionalna te o rija p a rtije radničke klase do­ živjela je svoju problem atizaciju u još jednom pogledu od izu­ zetnoga teorijskog i praktično-političkoga značenja. Naim e, tra ­ dicionalna teo rija p artije tem eljila se i na jednoj općoj koncep­ ciji odnosa između teorije i radničkoga po k reta kao pokreta kla­ se. Na toj se koncepciji gradilo i uvjerenje o relativno nezavisnoj poziciji političke p artije radničke klase i od sam e klase, kao i uvjerenje o biću takve p artije, koje nije jednostavno i u cjelosti izvedeno iz društvenoga bića radničke klase na koju se p ar­ tija poziva. To je koncepcija na tem elju koje se sm atralo da po­ litička p a rtija radničke klase može sam ostalno nadoknađivati re­ lativnu m alobrojnost klase i njezine realno dane slabosti, prije svega, njezinu đruštveno-političku nedozrelost. Naime, po toj kon­ cepciji p a rtija radničke klase javlja se kao posrednik između teo­ rije i po k reta radničke klase, koja u p o k ret klase unosi izvana teo rijsk e spoznaje i uvide do kojih je došao sam ostalan razvoj znanstvene teorijske m isli. Pri tom e se p a rtija kao posrednik teo­ rijsk e misli zam išljala i kao društveni organizam — kolektivni intelektualac — koji posjeduje sigurna znanja o općim i nužnim zakonitostim a povijesnoga procesa i društvenoga života; ona zna, i može znati, kojim pravcem sigurno ide povijesni proces i dalj- 22

nj i d ru štv en i razvoj, a isto tako i što donosi budućnost. Na toj se osnovi u okvirim a trad icio n aln e te o rije p a rtije jednim dijelom te o rijsk i g radila i održavala m ogućnost avangardne uloge partije nezavisno od onoga što se tre n u tačn o događa u realno danoj rad ­ ničkoj klasi i s realn o danom rad n ičk o m klasom , koja inače sa­ čin jav a podlogu klasnoga društvenog pokreta. Na toj se osnovi p retp o stav ljalo da p a rtija na vlasti može poduzim ali i određene dru štveno-političke m jere za koje nem a i .ne dobij a izrazitu ve­ ćin sk u p o tp o ru u rad n ičk o j klasi i u radnom stanovništvu, isto tak o m ože p rav iti rad ik aln e zahvate u postojeće društvene odno­ se i o stv ariv ati duboke dru štv en e preobrazbe pored i bez sigur­ ne i stab iln e većinske p o d ršk e u klasi i u d ruštvu, a oslanjajući se n a m ak sim aln u p rim je n u prisile. Pri tom se p rešu tn o vjerova­ lo u ok v iru ove tra d ic ije ne sam o u izuzetnu djelotvornost revo­ lu cio n arn o g a n asilja, artik u liran o g u sistem državne vlasti, kojim se u sp ješn o m ogu p re s k a k a ti čitave etape društvenog razvoja, u b rzav ati po vijesni procesi i sk raćiv ati tzv. po ro đ ajn e m uke no­ voga d ru štv a, već se i p retp o stav ljalo da će budu ćn o st sigurno o p rav d ati sve m jere poduzete bez šireg konsenzusa u klasi i u dru štv u , p retežno na p risilan način. R aspoloživo povijesno iskustvo p roblem atiziralo je na djelu tak v a sh v aćanja. I to je p ro b lem atiziralo , polazeći od kratk o ro č­ nih i d u g o ro čnih konzekvencija, n p r., p risiln e kolektivizacije poljo­ priv red e u SSSR do p o slje d ica tzv. k u ltu rn e revolucije u Kini, p risiln e d ezu rb an izacije i reru aliza cije u K am pućiji i »zaštite« revolucije u C ehoslovačkoj, A fganistanu itd. Jednom rje čju , ra s ­ položivo po vijesno isk u stv o n am etn u lo je p o tre b u da se ponovo k ritičk i razm isli o m je s tu i ulozi političke p a rtije radničke klase u d ijale k tici o d n o sa izm eđu te o rije i društvenoga p o k reta rad ­ ničke k lase s oslobodilačkim u sm je ren jem . 1.9. Č injenica da tra d icio n aln a te o rija političke p a rtije rad ­ ničke k lase ne fu n k cio n ira više dje lo tv o rn o u m nogim situ a cija­ m a k ak o je ra n ije znala fu n k cio n irati, isto ta k o kao i činjenica da je p rak tičn o došlo do frag m en tarizacije ra n ije zaokružene i veom a k o n zisten tn e te o rije p a rtije , nam eće danas niz p itan ja na k o je b i su v rem ena te o rijs k a m isao i iskustvena istraživanja m o­ rala p o k u šati odgovoriti. Istin a , taj je posao već ponegdje zapo­ čet, n p r., u Ita lija n sk o j kom u n ističk o j p a rtiji, k o ja je napustila o b razac k ad ro v sk e p a rtije s p o v ratk o m T ogliatija iz SSSR i s njegovom tezom o s tv a ra n ju p a rtije novoga tipa. Taj je posao danas u IK P započet u te o rijsk im razm atra n jim a, k o ja se jasno k ritičk i d ista n c ira ju od onoga što talijan sk i kom unisti nazivaju »totalizirajućom « koncepcijom p a rtije , ili p ak dirižizm om i ekskluzivizm om k o ji su bili k a ra k te ris tič n i za tra d ic iju Treće intern acionale u ovom osobitom pogledu. SK J je isto tako im ao sm je lo sti da svojim pro g ram o m i svojim izborom te rm in a »sa­ vez«, a ne p a rtija , za svoj službeni naziv faktično iziđe javno iz­ van tra d icio n aln e te o rije političke p a rtije radničke klase, koja je 23

do tada n astupala s pretenzijam a na univerzalnu valjanost. To je, razum ije se, SKJ sadržajno još više uradio svojim odbaciva­ njem etatističke strategije izgradnje socijalističkoga društva i svo­ jim odlučnim opredjeljenjem za sam oupravnu strateg iju izgradnje jugoslavenskoga socijalističkog društva. N aim e, tradicionalna teo rija p artije bila je sadržajno usko vezana s etatističkom s tra ­ tegijom izgradnje socijalizm a, te je prirodno m orala biti dovede­ na u p itan je orijentacijom na sam oupravnu strateg iju izgradnje jugoslavenskoga socijalističkog društva. O predjeljenje za ovu dru­ gu strateg iju značilo je i o p redjeljenje za jedan novi i drugačiji način postizanja i osiguravanja društvene pozicije SKJ u radnič­ koj klasi, radnom stanovništvu i u društvu u cijelosti. Isto tako, to je SKJ sadržajno uradio i u tom e što je na nov način postavio i riješio na teorijskoj razini veom a značajno p itan je stvaranja i osiguravanja većine i većinske podrške u d ruštvu oko SKJ kao ipak m anjinske organizacije, o čem u je pregnantno pisao E. Kardelj u Pravcima razvoja političkog sistem a socijalističkog sam o­ upravljanja. To je sadržajno SKJ u radio i tim e što je na nov na­ čin postavio i riješio na statu tarn o j razini problem odnosa m a­ njine i većine u svojim vlastitim redovim a i tijelim a. Treba, m eđutim , biti svjestan da izbijanje kriza dram atičnih razm jera, kao što je ona u suvrem enoj P oljskoj, koju zacijelo p okušaji m ilitarizacije proizvodnje i društva u cijelosti neće po­ zitivno socijalistički rasplesti, ne sam o što odlučnije nam eću po­ treb u kritičkoga razm atran ja svih bitnih sadržaja iz tradicionalne teorije političke p artije radničke klase, već istodobno potiče i stanovite čisto obram bene m ehanizm e suprotne usm jerenosti. U stvari, ja čaju tendencije vraćanja n atrag na navodno jedine si­ gurne, načelne stavove iz tradicionalne teorije p artije i obnove prakse u skladu s tom teorijom . Pri tom e se lako šire iluzije da sve ono što se javilo u negativnom i involutivnom sm islu u poje­ dinim zem ljam a tzv. realnog socijalizm a i u širim m eđunarodnim razm jerim a nije ništa drugo nego samf] stanovita slučajnost i usputna, periferna deform acija, koja nem a nikakve bitnije veze ni s ran ije vladajućom teorijom p artije , ni s praksom koja se oslanjala na tu teoriju, a još više sa strategijom socijalizm a za koju je takva teorija p artije bitno vezana. Tako se p o th ra n ju ju i očekivanja kako je moguće u duboko drugačijim povijesnim uvje­ tim a i u sklopu bitno drugačije artik u liran e društvene akcije po­ litičkih snaga socijalizm a, te uz postojeća povijesna iskustva re­ volucionarnih borbi i izgradnje socijalističkih odnosa, ponovno oživjeti u čistom obliku i učiniti visoko djelotvornom političku p artiju radničke klase, koja će biti dosljedno oblikovana prem a obrascim a iz tradicionalne teorije koja pripada baštini Treće internacionale. M eđutim, u sadašnjem je tre n u tk u više nego jasno da je tradicionalna teorija p artije, u onom e što je u njoj izrazi­ to pozitivno, sadržajno bila vezana za određene uvjete borbe rad ­ ničke klase, kao što je bila vezana za određene oblike društvene

akcije revolucionarne n arav i i za je d n u veom a određenu s trate­ giju izgradnje socijalističkoga dru štv a, za koje je danas manje-više bjelo d ano da n em aju univerzalno značenje.

O b je k tiv n a p r o tu r je č ja d r u š tv e n e p o z ic ije S K J 1.0. D rugi bitn i sklop, koji o d ređ u je problem ski horizont istraži­ v an ja isk u stveno danoga bića SKJ, tvore objektivna p ro tu rječja ko ja izviru iz realne d ru štv en e pozicije SKJ u suvrem enom e jugo­ slavenskom sam oupravnom socijalističkom društvu. To, razum ije se, znači da se u istra živ an ju SK J ne može jednostavno p ro m a tra­ ti kao je d n a od k o m unističkih p olitičkih organizacija, koja danas po sto ji i d je lu je p o red dru g ih sličnih kom unističkih organizacija, pa se, stoga, suočava i s nizom istih tem eljnih problem a. SKJ u svom e isk ustveno danom e biću, kao i u svom program atskom i povijesnom biću, značajno se razlikuje od mnogih drugih ko­ m u n ističk ih političkih organizacija i u općem kontekstu takvih organ izacija u suvrem enom e svijetu zacijelo zauzim a posebno m jesto . Stoga se ne m ogu m ehanički prenositi i na SKJ one su­ v rem ene ten dencije koje k a ra k te riz ira ju b ro jn e kom unističke p a rtije danas. Ali, ipak SK J nije organizacija, koja bi u n u ta r ko­ m u n ističk o g a p o k reta u m eđ u n aro d n im razm jerim a bila sasvim posebne v rste — organizacija po tp u n o sui generis. S toga se neke ten d en cije i neki izazovi, koji se ja v lja ju u odnosu na neke druge k o m u n ističk e političke organizacije, ne m ogu u n ap rijed i ap rio r­ no s m a tra ti sasvim irelevantnim za SK J i za a rtik u la ciju njego­ va isk u stv en o danoga bića u sad ašn jem povijesnom e trenutku. 1.1. V rem ensko razdoblje, koje je obuhvaćeno ovim istraživa­ njem , izuzetno je značajno i sa s ta ja lišta društvenoga razvoja su­ vrem enoga jugoslavenskog sam oupravnog socijalizm a. To je, na­ ime, razd o b lje koje započinje u vrijem e kada je socijalistički sa­ m o u p rav n i razvoj jugoslavenskoga d ru štv a došao na jedno od ozb iljn ijih rask ršća i k ada se suočio s nizom novih dilem a i iza­ zova od strateg ijsk o g a značenja za d aljn ji razvoj sam oupravnoga d ru štv a. Taj se razvoj suočio i sa stanovitim ozbiljnim teškoća­ m a i s o d ređenim kriznim procesim a, uz zaoštravanje nekih unuta rd ru štv e n ih p ro tu rje č ja , ali ne od perifernoga značenja. Ono što je pri tom e bilo k a ra k te ristič n o leži u činjenici da zaoštrava­ nje d ru štv en ih p ro tu rje č ja i procesa s kriznim obilježjim a i kriz­ nim ishodim a nije zaobišlo ni SK J, već je, naprotiv, zahvatilo i neke segm ente SK i na njegovim rukovodnim razinam a. U tom se sm islu na početku ovoga razd o b lja SKJ m orao suočiti i sa sta ­ novitom krizom u svojim v lastitim redovim a, ali i u odnosu p re­ m a onim dijelovim a stan o v n ištv a na koje se u svojoj sveukupnoj dru štv en o j akciji m orao p rije svega osloniti i oslanjali. SK J je pošao na p resje can je kriznih procesa u d ruštvu i u svojim v lastitim redovim a, p ro d u b lju ju ći svoju bo rb u za d aljn je 25

jačan je pozicije radničke klase u društvenoj reprodukciji, pa i u odnosu n a sva druga područja društvenoga života od politike do obrazovanja, što znači i u područjim a koja su do tada, po pravi­ lu, bila zatvorena izravnom utjecaju radničke klase i u socijalis­ tičkim društvim a. U tom su sm islu izvršene i značajne institucio­ nalne p rom jene u znaku ja čan ja sam oupravljanja donošenjem no­ vog Ustava i Zakona o udruženom e radu, te niza zakona za koje se uobičajio naziv sistem skih zakona. K ljučni m om enti tih p ro ­ m jena leže u k o n stitu iran ju udruženoga rada, od njegovih ele­ m en tarn ih jedinica do njegovih složenih cjelina, i u razvijanju delegatskog sistem a kao osobitog m ehanizm a društvenog odluči­ vanja kojim se zaokružuje sam oupravno odlučivanje i posred­ stvom kojega treba doći do punog izražaja odlučujuća društvena uloga udruženoga rada u svim područjim a društvenoga života. Time je ujedno razvijen i institucionalni okvir i sistem ski m eha­ nizam za norm alno izražavanje i d em okratsko usklađivanje po­ stojećega pluralizm a sam oupravnih interesa kao realne i tra jn e činjenice suvrem enoga društvenog života. Time se, po intenciji, razvio osobiti politički sistem socijalističkoga sam oupravljanja, koji bi se po svojoj tem eljnoj u sm jerenosti m orao sm jestiti s onu stran u tradicionalne distinkcije i konfrontacije izm eđu jednopar­ tijskog i višepartijskog političkog sistem a. N akon što je teorijski razradio i norm ativno zaokružio institucionalne okvire daljnjega razvoja sam oupravnoga društva, SKJ je težište svoje ukupne d ru š­ tvene akcije usm jerio na m obilizaciju društvenih snaga, koje tek svojim svakodnevnim djelovanjem mogu ostvarivati u praksi us­ tavna i druga sistem ska rješen ja, te mogu pridonijeti da sistem udruženoga rada i delegatski sistem postignu potreban stupanj stabilnosti i društvene djelotvornosti. 1.2. M eđutim, značajne institucionalne prom jene postavile su pred SKJ i pred njegove organizacije nove i nim alo jednostavne zadatke. Dapače, tim e su se objektivno zaoštrila i neka p ro tu rječ­ ja p risu tn a u društvenoj poziciji SKJ u njegovoj suvrem enoj društvenoj ulozi. I to, dakako, p ro tu rje č ja koja su i ranije već bila p risu tn a, ali su sada postala ja sn ija i otvorenija. Na prvom e m jestu, zaoštreno je objektivno prisutno p ro tu ­ rje čje u društvenoj poziciji i društvenoj ulozi SKJ, koje proizlazi iz činjenice da se SKJ javlja i funkcionira kao stanoviti faktor vlasti, i to upravo na strategijski najosjetljivijim razinam a vlasti. Istodobno, teorijski i program atski, težište svoje vlastite društve­ ne uloge o d ređuje u term inim a vodeće idejno-političke snage, ko­ ja svoje ciljeve ostvaruje u društvu p o n ajp rije svojim ugledom i utjecajem , te to potvrđuje svakodnevno u uvjetim a socijalističke dem okracije u pluralistički artikuliranom e sam oupravnom d ruš­ tvu. Na to p ro tu rječje upozorava K ardelj, naročito na m jestim a na kojim a raspravlja o razlici između klasičnoga jednopartijskog političkog sistem a i sam oupravnoga sistem a, te između djelova­ nja klasične političke p artije na vlasti u jednopartijskom e poli- 26

tičkom sistem u i SK u sam oupravnom e sistem u. To se p ro tu rječ­ je, izm eđu ostaloga, o čitu je u stalno p risu tn im tendencijam a koje navode SK J d a p rak tičn o d je lu je i ponaša se kao klasična p ar­ tija n a vlasti i kao p a rtija vlasti, koja, stoga, svoju poziciju u d ru štv u , p a i u sam oj klasi, u k ra jn jo j liniji osigurava pretežno uz pom oć v lasti i p osredstvom klasičnih sredstava vlasti. Drugim riječim a, to se p ro tu rje č je o čitu je i u stalno p risu tn im tendenci­ ja m a e tatističk e ili prik riv en o etatističk e naravi i u stalno otvore­ n im m o g u ćn ostim a ovakvih ili onakvih recidiva etatizm a. To su ten d en cije, koje po svojoj tem eljnoj u sm je ren o sti i po k ra jn jim k o nzekvencijam a tje r a ju S K J na p onašanja, koja je SKJ teorijski prev lad ao , a k o ja su inače k a ra k te ristič n a za klasičnu politiku p a rtije n a v lasti u je d n o p artijsk o m e političkom sistem u. T reb a sp o m en u ti d a ovo objektivno p o tu rje č je u društvenoj poziciji S K J n ije sam o p uki o statak p rošlosti, koji se postupno, ali sig u rn o gubi i n esta je. N aprotiv, ovo se o b jektivno p ro tu rječje ja ča i p ro d u b lju je pod o d ređenim okolnostim a. Ono zacijelo jača i p ro d u b lju je se ta d a k ad a u d ru štv u n astu p a zaoštravanje d ru š­ tv enih p ro tu rje č n o s ti i k ada se ja v lja ju krizni procesi i krizna sta n ja . U tim se u v je tim a nekim a lako p rič in ja da se svi realni i tešk i d ru štv en i pro b le m i i d ru štv en e dilem e m ogu najlakše i n a j­ d je lo tv o rn ije p resje ći i rije š iti na tipično a u to rita rn i i etatistički način, iako pon ek ad m ožda i u nek o m drugom ru hu, odnosno ja ­ ča n jem državne vlasti i sve izrazitijim intervencijam a državne v lasti u gotovo sva p o d ru č ja d ruštvenog života, p a i faktičnim s tav ljan jem te žišta akcije SK J n a vlast i sred stv a vlasti i stvarnim red u ciran je m p o n ašan ja S K J n a p o n ašan je klasične političke p ar­ tije n a v lasti u je d n o p a rtijsk o m e političkom sistem u. To p ro tu ­ rje čje, isto tako, objek tiv n o ja č a i p ro d u b lju je se u situacijam a k ad a se ja v lja ju ozbiljne i za ponekog n eprem ostive teškoće u o stv ariv an ju i p o tv rđ iv an ju vodeće idejno-političke uloge SK J u d em o k ratsk im o k virim a sam oupravnoga sistem a. T ada se nekim a lako p rič in ja da se svi nedostaci i slab o sti u realiziran ju vodeće idejno-političke uloge S K J m ogu jed n o stav n o nad o k n ad iti i bez teškoća d je lo tv o rn o ko m p en zirati ja čan je m uloge SK J kao fakto­ r a vlasti i obnovom p o n ašan ja k o je je inače k arak terističn o po­ n a jp rije za p a rtiju n a vlasti u klasičnom e je d n o p artijsk o m po­ litičkom e sistem u. Zato se s ovim p ro tu rje č je m m o ra računati kao s čin jen icom ko ja n ije sam o p erifern e i prolazne naravi. T reba, isto tako, sp o m en u ti d a u odnosu n a ovo p ro tu rječje p o sto je dva su p ro tsta v lje n a sh v aćan ja k o ja se duboko razlikuju od sh v aćan ja ko je se ovdje zastupa. To su shvaćanja koja obilje­ žava n izak stu p a n j realističn o sti i k o ja mogu im ati jednako po­ g ubne prak tično-političke konzekvencije. Po je d n o m od tih shvaćanja ne p o sto ji nešto što bi se moglo o p isati k ao o b je k tiv n o p ro tu rje č je u d ruštvenoj poziciji SKJ u ovom e pogledu. S loga je, po to m shvaćanju, svaka ta sp ia v a o to m e p ro tu rje č ju u n a p rije d prom ašena, je r obraća pozornost na

nešto što je ishitreno, ako ne i izmišljeno. Problem odnosa između društvene uloge SKJ kao faktora vlasti i njegove uloge kao vode­ će idejno-političke snage je optim alno riješen, te ne može biti ishodište bilo kakvog ozbiljnijega pro tu rječja . A to znači: o tom e kao problem u nem a sm isla ni raspravljati. Sve se zajam čeno una­ prijed odvija na najbolji mogući način u tra jn o m i optim alnom e skladu te dvije uloge SK. Po drugom shvaćanju, objektivno p ro tu rječje koje postoji u ovome pogledu jest aporetske naravi. A to znači: ono je u biti za SKJ nerješivo, te se SKJ stalno zapliće u to p ro tu rječje, a svi pokušaji da se to p ro tu rječje prevlada ili ublaži unaprijed i neu­ m itno osuđeni su na neuspjeh. Jedini način da SKJ iziđe iz te navodne nerješive p ro tu rječn o sti bio bi, prem a tim shvaćanjim a, da se odrekne svoje funkcije kao faktora vlasti. Po shvaćanju, koje se zastupa u ovim razm atranjim a, to p ro tu rječje je st objek­ tivne naravi, ali nije stanovita aporija iz koje nem a rješenja. Na­ protiv, to je objektivno p ro tu rječje o kojem se m ora voditi ra­ čuna na teorijskoj i praklično-političkoj razini, i koje se m ora stalno iznova rješavati u novim povijesnim prilikam a. Ono što je sa stajališta istraživanja iskustvenoga bića SKJ značajno jest činjenica da se ovo objektivno p ro tu rječje u real­ noj društvenoj poziciji SKJ danas odražava ne sam o na m išlje­ nje i ponašanje članova SKJ i njegovih organizacija i tijela, već i na sastav i kvalitet članstva, stvarnu društvenu lokaciju član­ stva, m ehanizm e prijem a i izlaska iz članstva itd. Ne treba poseb­ no dokazivati da klasična politička p artija na vlasti u jed n o p artij­ skom e političkom sistem u postavlja praktično veoma specifične zahtjeve i u pogledu širine članstva, sastava i kvaliteta članstva, pretežne društvene lokacije članstva itd. To jesu zahtjevi koji se po prirodi sam e stvari m oraju razlikovati od zahtjeva koje postav­ lja politička organizacija radničke klase, koja po n ajp rije funkcio­ nira kao vodeća idejno-politička snaga u društvu i koja se m ora svakodnevno afirm irati kao stvarni no;ilac avangardnih i emancip atorskih težnji i nastojanja, kao što m ora i svakodnevno iznova osvajati svoju poziciju u n u ta r sam e radničke klase i radnoga sta­ novništva uopće, a ne ponašati se kao da je negdje u prošlosti dobila neopozivi i neosporivi m andat od strane klase. Zacijelo, osnovni zahtjevi koji se nam eću iz potreba održavanja vlasti i djelotvornoga funkcioniranja vlasti, te zahtjevi koji se nam eću iz p otrebe svakodnevnoga ostvarivanja i potvrđivanja na djelu vo­ deće idejno-političke uloge u uvjetim a socijalističke sam oupravne dem okracije, nisu identični, niti se sadržajno obavezno približuju. U svakom je slučaju bjelodano da jedna p artija može funkcioni­ rati kao p artija na vlasti u okvirim a klasičnoga jednopartijskog političkoga sistem a i onda kada ne uspijeva u svoje redove oku­ piti i aktivirati najkreativnije snage društva, a ni one dijelove radnog stanovništva koji mogu biti nosilac povijesne inicijative, p rije svega na tem elju svoga položaja i m jesta koje zauzim aju u 28

k o n tek stu suvrem enih propulzivnih društvenih procesa bez kojih nem a dru štv enoga n ap retk a. N aprotiv, p a rtija kao vodeća idejno-politička snaga u političkom sistem u socijalističke sam oupravne dem o k racije pod tim istim u vjetim a teško može funkcionirati na zadovoljavajući način. Isto je tako očigledno da jedna p artija kao p a rtija na vlasti u je d n o p artijsk o m e političkom sistem u može tu n k c io n ira ti i onda kada svoje članstvo pretežno reg ru tira iz onih dijelova stanovništva, koji se nalaze u povoljnom ili privilegiranom e d ru štv enom položaju, dok p a rtija kao stvarna vodeća idejno-politička snaga u sam oupravnom sistem u to rijetko i teško može. 1.3. Na drugom e m jestu , p o sto ji stanovito p ro tu rječje u d ru š­ tvenoj poziciji SKJ, koje izvire iz činjenice da SKJ djeluje u op­ ćim d ru štv en im uvjetim a u kojim a postoji izrazita društvena po­ djela rad a, koja se u nekim svojim segm entim a i p rodubljuje. Ta po djela rad a, i kada na prvi pogled im a obilježja pretežno tehni­ čke p o djele rada, nije n eu traln a u interesnom e sm islu, pa ni u pogledu rasp o d je le društvene moći i utjecaja. Stoga postojeća d ru štv en a p o djela rad a nije n eu traln a ni u klasnom e, ni u slojevnom c sm islu, pa ni u elem entarnom egzistencijalnom e pogledu. U stvari, u k ra jn jo j liniji, d ru štv en a podjela rad a u oblicim a i di­ m en zijam a u kojim a danas postoji u nas nije n eu traln a ni u od­ nosu na fak tičnu rasp o d je lu onoga što bi se M arxovim term inim a m oglo nazvati objektivnim uvjetim a za realizaciju i opredm ećivan je živoga, tekućega rada: ona dijeli na prilično diferenciran i tra ja n način različite objektivne uvjete za realizaciju živoga, te­ kućega rad a, kao i različite značajne kom ponente ukupnoga d ru š­ tvenoga rad a, p rip isu ju ći ih različitim dijelovim a stanovništva. Pri tom e d ru štv en a podjela rad a u oblicim a i dim enzijam a u ko­ jim a d anas p o sto ji u nas u n ap rijed dijeli i opće okvirne uvjete u k ojim a se zatim o stv aru je i rasp o d je la prem a radu i raspodjela svih civilizacijskih i k u ltu rn ih dostignuća, koja se danas dijele na ovaj ili onaj način. Stoga je položaj pojedinih segm enata rad ­ noga stan o v ništva u rasp o d je li u stanovitoj m jeri u n ap rijed odre­ đen m jesto m koje zauzim a u d ruštvenoj podjeli rad a i podjeli b it­ nih k o m p o n enata ukupnoga društvenoga rad a — um nih i fizič­ kih, u p rav ljačk ih i izvršilačkih itd. Tim e se, razum ije se, društve­ na p o d jela rad a odražava i na radničkoj klasi, te u n u ta r sam e kla­ se stv ara različite segm ente klase, koji se razlikuju po svojem re­ alnom d ru štv en o m položaju i po svojoj ukupnoj životnoj situa­ ciji, te u k rajn o j liniji po prosječnim životnim šansam a. U uvje­ tim a tržišn e privrede, ko ja u k lju ču je kao svoj b itan sasto ja k i k o n k u ren ciju izm eđu pojedinih rad n ih cjelina i pojedinih rad ­ nika, p o jed ini segm enti radničke klase ne sam o što se m ogu m e­ đ u sobno razlikovali po svom položaju i ukupnoj životnoj situ a­ ciji, već dolaze i u izravno k o n k u re n ts k i odnos, tako da se inte­ resi je d n ih m ogu realizirati sam o p o tiskiva n jem interesa drugih. P ored toga, i SKJ, ne sam o što d je lu je u sredini u kojoj postoji

izrazita d ru štvena podjela rada, već je i sam zahvaćen društve­ nom podjelom rada, koja se u njegovim vlastitim redovim a odra­ žava i obnavlja, te postaje preduvjet njegove društvene djelotvor­ nosti. Stoga se SKJ m ora stalno suočavati s razuđenim konzekvencijam a postojeće društvene podjele rad a u širim društvenim okvirim a, u redovim a radničke klase, kroz društvenu akciju koju SKJ n asto ji politički artik u lirati, i na k raju , u svojim vlastitim redovim a. A to znači da se m ora suočavati s rastućom diferenci­ jacijom , k oja se izravno očituje i m ora očitovati u krajnoj liniji i kao interesna diferencijacija, ali i kao stanovita stihijska parcelizacija i fragm entarizacija radničke klase, koja objektivno ote­ žava njezino k o n stitu iran je i funkcioniranje kao realnoga kolek­ tivnog su b jek ta sveukupnoga društvenog života i nužnih socija­ lističkih preobrazbi. Posebno u situaciji kada je postalo bjelo­ dano da p retv aran je radničke klase iz klase po sebi u klasu za sebe nije nešto što se ostvaruje jednom zauvijek i ostaje kao per­ m anentna činjenica društvenoga života jednostavno se rep ro d u ­ cirajući, već je st proces koji se stalno i iznova m ora ostvarivati, odnosno kada je postalo jasno da povijesno kretan je u tom e po­ gledu i nakon izvršene revolucije može biti dvosm jerno: od klase po sebi u klasu za sebe, ali i od klase za sebe n atrag na razinu atom izirane i parcelizirane klase po sebi. Iz toga izviru stanovite p ro tu rječn e tendencije koje stalno ili povrem eno zap lju sk u ju i SKJ i dovode do stanovitih oscilacija u načinu njegova ponašanja i pon ašan ja njegovih članova. I to, po­ najp rije , tendencije koje objektivno id u u pravcu produbijavanja i p erp etu iran ja postojeće društvene podjele rad a kao objektivno­ ga društvenog života i društvenoga razvoja, te, stoga, vode cem en­ tira n ju složenih i razuđenih društvenih i egzistencijalnih konzekvencija postojeće društvene podjele rad a u svim segm entim a dru ­ štva. Ali, isto tako postoje tendencije koje b arem po svojoj općoj usm jeren o sti idu u pravcu m ogućega tra n sc en d iran ja postojeće d ruštvene podjele rad a i sm anjivanja negativnih društvenih i eg­ zistencijalnih konzekvencija postojeće diferencijacije i parcelizacije kao b itnih kom ponenata daljnjega socijalističkog sam ouprav­ nog razvoja. Te se tendencije u subjektivnom pogledu očitu ju u duboko različitim odgovorim a na p itan je po čem u je radnička klasa revolucionarna snaga i u uvjetim a suvrem enoga društva. Na jednoj strani, ja v lja ju se shvaćanja po kojim a je radnička klasa revolucionarna snaga p rije svega po tom e što je vezana za in d u strijsk i način proizvodnje, te p osjeduje osobita znanja, ra ­ dna iskustva i vještine, koje upravo taj način proizvodnje zahti­ jeva kako bi optim alno funkcionirao i dalje se razvijao. Prem a to­ me, njezina potencijalna revolucionarnost je st u tom e što ona no­ si in d u strijsk i način proizvodnje kao povijesno superiorni način proizvodnje. Na drugoj strani, ja v lja ju se shvaćanja da radnička klasa je st i može b iti revolucionarna snaga i u u vjetim a suvrem e­ noga društva po tom e što je vezana za ind u strijsk i način proiz- 30

v odnje i što je m asovni kolektivni nosilac industrijskoga rada, ali jo š više i jo š p rije što je po svojem općem društvenom položaju i općoj životnoj situ aciji dru štv en a klasa koja je u nepovoljnoj klasnoj situ aciji i k o ja ne može realizirati svoje tem eljne dugo­ ročne in terese a da ne dovede u p itan je postojeći način proiz­ v odnje i d ru štv en e odnose koji izviru iz toga načina proizvodnje. D rugim riječim a, ona je st revolucionarna snaga po svom prcobražavalačkom i prev ratn ičk o m e potencijalu, koji tra je i obnovlja se dotle dok tra ju i ob n av ljaju se odnosi klasne naravi, iako, razu m ije se, ta j p o ten cijal može biti zagušen, potisnut, pa i blo­ kiran. Te p ro tu rje č n e tendencije m o ra ju se odraziti i na sastav SKJ i na m išljen je o tom e sastavu. N aim e, ako u d ruštvu i u SKJ ja ­ č a ju i d o b ija ju izrazitiju prevagu tendencije p erp etu iran ja i prod u b ljav an ja postojeće dru štv en e podjele rada, onda se razum no može očekivati da će u članstvu SKJ dugoročno rasti udio i u tje­ caj on ih k lasnih i slojevnih dijelova d ru štv a koji u postojećoj d ru štv en o j po d jeli ra d a zauzim aju najpovoljnije m jesto, te su, stoga, o p ćenito dru štv en o i k u ltu rn o favorizirani i nalaze se u po­ v o ljn ijem d ruštvenom e položaju i prosječnoj općoj životnoj si­ tu aciji. To su dijelovi d ru štv a koji se sa stajališta postojeće druš­ tvene p o d jele ra d a s m a tra ju nosiocem društvene stabilnosti i prop u lziv n ih dru štv en ih , razvojnih tendencija, lako da se upravo favorizirano zadovoljavanje njihovih specifičnih društvenih inte­ resa i asp ira cija pokazuje kao nužan i stalan uvjet za optim alno fu n k cio n iran je sistem a i b rži d ru štv en i razvoj. U tim se uvjetim a, m eđ u tim , m o ra očekivati i relativno za o stajan je ili pad udjela i u tje c a ja u članstvu onih dijelova radnoga stanovništva koji u po­ sto jećo j d ru štv en o j podjeli rad a zauzim aju izrazito nepovoljno m jesto , te n a toj podlozi im aju i relativno nepovoljan opći d ru š­ tveni položaj i p ro sje č n u životnu situ a ciju . To su dijelovi radnoga stan o v n ištv a koji se ta d a sa sta ja lišta postojeće društvene podje­ le ra d a m ogu predočavati, po svojim razvojnim potencijalim a, kao zan em arljiva d ru štv en a veličina, re z u lta t opće društvene ne­ razv ijen o sti, pa i kao stanoviti dru štv en i balast, za koji bi bilo bo lje d a ga uopće nem a. U tom e okviru povijesno uspostavljeni nep o v o ljan klasni d ru štv en i položaj i nepovoljna životna situaci­ ja velikoga d ijela rad n ištv a m o ra ju se p rič in ja ti kao stanovita izrazito neg ativna d ru štv en a okolnost bez ikakvoga pozitivnog razvojnog p o te n cijala, koja, stv ara ju ći u biti naboje društvenog nezadovoljstva, vuče d ru štv o n a tra g i p o staje izvor društvene ne­ stab iln o sti. M eđutim , ako u d ru štv u i u SK J ja č a ju i d o b ijaju prevagu ten d en cije koje idu u pravcu tra n sc c n d ira n ja postojeće društve­ ne p o d jele rada, ta d a se m ože razum no očekivati da, uz druge po­ voljne okolnosti, ra d n i udiio i u tje c a j u članstvu onih dijelova rad ­ noga stan o v ništva k o ji sc po svojem u m je stu u postojećoj društve­ noj p o d je li ra d a nalaze u izrazito nepovoljnom općem društvenom

položaju i u isto tako nepovoljnoj prosječnoj životnoj situaciji bu­ du djelotvorniji. U tom e se slučaju može očekivati da će povijesno uvjetovan nepovoljan društveni položaj i nepovoljna životna situa­ cija širokih dijelova radnog stanovništva, i radničke klase posebno, funkcionirati kao tra jn o ishodište preobražavalačkih društvenih energija s izrazito velikim razvojnim i inovatorskim nabojim a, ko­ ji se izravno mogu politički artik u lirati i aktivirati u SKJ i po­ sredstvom SKJ. Zacijelo održanje postojećega stan ja društvenih odnosa i stabilno funkcionirajuće postojeće društvene podjele ra ­ da, na jednoj strani, te realizacija dubljih društvenih preobrazbi, uključivši i preobrazbe u svijetu rada, u sadržaju rad a i u društve­ noj podjeli rada, na drugoj strani, ne m ogu se ostvarivati uz manje-više istovjetan sastav članstva SKJ. 1.4. Na trećem m jestu, postoji stanovito p ro tu rječje, ili b a­ rem objektivna m ogućnost određenoga p ro tu rje č ja u društvenoj poziciji SKJ, koja izvire iz činjenice da SKJ d jeluje u mnogonacionalnoj zajednici, te se, stoga, javlja kao jedinstvena politička organizacija radničke klase, koja se p rije svega bori za realiza­ ciju dugoročnih, općih i povijesnih interesa radničke klase, ali istodobno funkcionira kao savez autonom nih republičkih i po­ krajin sk ih organizacija, poštivajući tako i u čisto organizacionom pogledu m nogonacionalnu narav suvrem enoga jugoslavenskog so­ cijalističkog društva. To je p ro tu rječje danas tim izrazitije u onolikoj m jeri u ko­ joj su definitivno propale neke iluzije, koje su se dugo vrem ena javljale u kom unističkom e pokretu. I to, p rije svega, iluzije da je nacionalno pitanje jednom zauvijek rješeno u prošlosti te je tako definitivno skinuto s dnevnog reda društveno-političkoga života u nas, pa se kao aktualno društveno, političko, ekonom sko i kul­ tu rn o pitan je više ne može i ne sm ije pojavljivati, osim kao even­ tualni rezu ltat n ep rijateljsk ih propagandnih m akinacija. Danas je, naprotiv, postalo bjelodano da je nacionalno pitanje u jugo­ slavenskoj socijalističkoj zajednici uvijek aktualno, te se uvijek iznova m ora p rim jerno rješavati u novim povijesnim i društve­ nim prilikam a, pa se rješavanje nacionalnoga p itan ja m ora uvi­ jek iznova razvijati, produbljivati i obogaćivati novim sadržajim a na novim etapam a socijalističkog razvoja. Isto su tako propale iluzije da je nacionalno pitan je po svojem u bitnom sadržaju ne­ kakvo sporedno pitanje (u biti seljačko pitanje, ili jedno od ne­ riješenih p itan ja buržoasko-dem okratske revolucije), koje suvre­ meni radnički socijalistički pokret m ora usputno rješavati, p ri­ siljen stanovitim povijesnim zaostacim a i nepovoljnim društve­ nim okolnostim a, i to p onajprije u okviru svoje strategije m ogu­ ćih savezništava. Danas je, naprotiv, postalo više nego bjelodano da jc nacionalno pitanje po svome bitnom sadržaju i u uvjetim a suvrem enoga svijeta jedno od bitnih pitanja, koje suvrem eni so­ cijalistički pokret m ora rješavati na autonom an i dem okratski način, ne prije svega iz taktičkih razloga, već u onolikoj m jeri 32

u k o joj se suvrem eni socijalistički pokret na djelu uspijeva po­ tv rd iti kao rad ik aln o em ancipatorski društveni pokret, koji, sto­ ga, ne m ože b iti na razini svoje povijesne m isije ako je p rak tič­ no in d iferen ta n prem a bilo kakvom obliku nacionalnog potiski­ v anja. Na k raju , razbijene su i iluzije o nekakvom autom atizm u, ili sistem sk o m m ehanizm u, k o jim se u okvirim a sam oupravnoga sistem a u v ijek u n ap rijed na siguran i spontan način uspostavlja optim aln i sklad izm eđu nacionalnih interesa pojedinih nacija i n aro d n o sti i p o tre b a njihova punoga društvenog i kulturnoga raz­ voja, te općih in teresa jugoslavenske zajednice i p otreba jača­ n ja i obogaćivanja toga zajedništva. D anas jc, naprotiv, postalo bjelo d an o d a pronalaženje o p tim alnih načina usklađivanja izme­ đu nacio n alnih in teresa pojedinih n acija i narodnosti, te općih in teresa jugoslavenske zajednice, p red sta v lja veom a složen i deli­ k atan posao, koji zahtijeva staln u svjesnu akciju svih socijalistič­ kih i p a trio ts k ih snaga suvrem enoga jugoslavenskog društva. SK J, naim e, m o ra djelovati kao vodeća idejno-politička sna­ ga p o jed in ih n ac ija i naro d n o sti, zalažući se za punu sam ostal­ n o st n ac ija i n a ro d n o sti i za njihov svestrani društveni, politički, ekonom ski i k u ltu rn i razvitak, ali istodobno m ora djelovati kao nosilac in teg rativnih i kohezivnih tendencija jugoslavenske zajed­ nice i kao ja m ac sam oupravnoga socijalističkog zajedništva, os­ tvarivanog i potvrđivanog na tem elju dobrovoljnoga p ristan k a svih ju g o slavenskih n ac ija i n aro d n o sti u u vjetim a pune ravno­ p rav n o sti i b ra tstv a i jedinstva. R adi toga SKJ je stalno izložen o p asn o stim a da b ude za p lju sn u t te žnjam a za nacionalnim zatva­ ran jem , a p so lu tiziran jem po je d in ih nacionalnih interesa i nacio­ naln ih osjećaja, staln im k o n fro n tiran jem vlastitih nacionalnih in­ te resa s in teresim a d rugih nacija i narodnosti, te, na k raju , padom u sep aratizam , ili p rak tičn im nalijevanjem vode na m lin sep ara­ tizm a uz fak tično red u ciran je jugoslavenskoga sam oupravnog za­ jed n ištv a na form alno ili fiktivno zajedništvo koje ne može p re­ živjeti. I to da b u d e za p lju sn u t takvim težnjam a u situacijam a krizne n arav i k ad a se zakazivanje u realizaciji tem eljnih klasnih in teresa rad n ičk e klase i u realizaciji razvojnih planova nastoji n a d o k n a d iti po tican jem nacionalnih eu fo rija i razvijanjem nacio­ naln ih m itologija. Ali, SK J je isto dobno stalno izložen opasnosti­ m a da b u d e z a p lju sn u t ce n tralističk im tendencijam a, koje dekretira n je m u tv rđ u ju opće in terese jugoslavenske zajednice, izdižući ih iznad n acionalnih in teresa pojedinih nacija i narodnosti, te ih n am eću n acionalnim in teresim a kao čisto p arcijalnim , pa tako jugoslavensko zajedništvo, utem eljeno na dobrovoljnom e p rista n ­ ku i sam o u p ravnom e spo razu m ijev an ju u uvjetim a pune nacional­ ne a u to n o m ije i ravnopravnosti, p re tv a ra ju faktično u prisilno i n a m etn u to zajedništvo otuđeno od tem eljnih nacionalnih intere­ sa p o je d in ih n ac ija i n aro d n o sti. I SKJ može biti zap lju sn u t ovak­ vim te n d en cijam a upravo u kriznim i konfliktnim situacijam a ka- 33

da se pričin ja da se sam oupravno zajedništvo ne može očuvati drugačije nego au to ritarn im , centralističkim intervencijam a. I ova m ogućnost p ro tu rječja u društvenoj poziciji SKJ u mnogonacionalnoj zajednici može se odraziti i na sastav članstva. U stvari, ostvarujući svoju dvostruku ulogu nosioca n asto jan ja oko pune afirm acije i svestranoga razvoja svake nacije i narodnosti i nosioca integrativnih i kohezivnih tendencija jugoslavenskoga sam oupravnog socijalističkog zajedništva, SKJ bi m orao biti rav­ nopravno p risutan i jednako u k orijenjen u svim nacijam a i na­ rodnostim a barem u dugoročnoj perspektivi. Stoga svako značaj­ nije o d stu p anje u tom e pogledu, naročito ako je tra jn ije naravi, govorilo bi o stanovitim zaostacim a i nepovoljnim odnosim a u realnosti m eđunacionalnih odnosa i porem ećajim a u realizaciji dvostruke uloge SKJ. 1.5. Na četvrtom m jestu, postoji stanovito objektivno p ro tu ­ rječje u društvenoj poziciji SKJ, koje proističe iz činjenice da SKJ nastoji djelovati i ostvarivati svoje tem eljne ciljeve svojim ugledom i utjecajem kao vodeća idejno-politička snaga u uvjeti­ ma veoma složenoga društva (složenost kojega se povećava), koje je izrazito pluralistički artik u liran o u interesnom pogledu, ali ču­ vajući pri tom e svoja obilježja političke organizacije radničke kla­ se i svoju jasnu klasnu opredijeljenost. Razum ije se, objektivno p ro tu rječje o kojem u je ovdje riječ očituje se tako što pluralis­ tička artik u lacija suvrem enoga društva i dem okratska narav sa­ m oupravnih odnosa, kao i dem okratska priroda društvene akcije SKJ, p rirodno nam eću potrebu prisutnosti SKJ u svim segm enti­ ma d ruštva i njegova djelovanja iznutra u svim dijelovim a druš­ tva, dok njegova klasna opredijeljenost favorizira njegovu veoma diferenciranu i selektivnu p risu tn o st u realitetu suvrem enoga ju ­ goslavenskog društva i u osnovnim segm entim a koji ga sači­ njavaju. Na toj se osnovi rađaju u društvu i u sam om e SKJ tenden­ cije koje po svojoj objektivnoj u sm jerenosti nastoje SKJ dati obi­ lježja političke organizacije otvorene svima, koja želi biti prisutna u svim dijelovim a stanovništva i koja, radi toga, teži da i po sas­ tavu svog članstva bude manje-više reprezentativne naravi. Takve se tendencije javljaju u društvu, je r je prirodno da svaki značaj­ ni interes i interesna konstelacija, koja je realno dana u suvre­ m enom pluralizm u interesa, leži da se afirm ira i u SKJ i kroz SKJ. To tim prije što se afirm acijom u SKJ i posredstvom SKJ najlakše dobija puni sam oupravni legitim itet. Takve se tenden­ cije jav ljaju i u SKJ, koji, kako bi mogao vršiti svoju društvenu ulogu vodeće idejno-političke snage u društvu, teži da na neki na­ čin bude p risutan u svakoj sredini i u svakom e značajnijem seg­ m entu društva. U stvari, to gotovo prirodno slijedi iz potreba da se suvrem enim složenim društvom što uspješnije upravlja. Zbog toga je na neki način SKJ izložen pritisku spontanih tendencija koje ga nastoje pretvoriti u klasičnu p a rtiju otvorenu svima i sklo-

nu tla od svakoga traži p o tp o ru u sm islu tzv. »catch-all« partije, ali i ten d en cija koja žele sačuvati i naglasiti čistoću klasne opre­ d ijeljen o sti SKJ. I ovo se objektivno p ro tu rje č je najizravnije odražava na sas­ tav članstva SK J, gotovo do te m jere da se konkretni sastav član­ stva u jed n om e određenom tre n u tk u može p ro m a trati i kao re­ zu ltat jed n e određene, prom jenljive ravnoteže ove dvije suprotne tendencije. 1.6. Na petom m jestu, postoji stanovito p ro tu rječje objektiv­ ne n aravi, koje je inherentno društvenoj poziciji SKJ u sam oup­ rav n o m p o litičkom sistem u. N aim e, ne treba posebno dokaziva­ ti da se SKJ ja v lja i p rak tičn o funkcionira kao ključni politički fa k to r p ostojećega političkog sistem a i p o n ajp rije kao jam ac sta­ biln o sti po stojećih sistem skih aranžm ana u gotovo svim područ­ jim a dru štv enoga života. To se, izm eđu ostaloga, očituje i u činje­ nici da se s m a tra ju načelno neprihvatljivim teorijska shvaćanja 0 tom e da bi se sam oupravni društveni sistem u sadašnjoj fazi po­ vijesnoga razvoja m ogao na neki način au to m atsk i održavati i sp o n tan o re p ro d u c ira li bez stalno p risu tn e i nužne svjesne aktiv­ no sti SKJ i njegove stalne m obilizirajuće i usm jeravajuće društve­ ne akcije. To se isto tako očituje u činjenici što SKJ pripisuje sebi i zad atak stalnoga čuvanja dostignutih revolucionarnih teko­ vina za ko je se čini da bi bez staln e zaštitničke akcije SKJ bile p erm an en tn o ugrožene. U tom se pogledu SKJ jav lja kao k reator 1 g aran t p ostojećega društvenog sistem a socijalističkoga sam o­ u p rav ljan ja. M eđutim , SK J se istodobno ja v lja i p rak tičn o funkcionira kao stan o v iti k ritič a r sistem a, odnosno pojedinih kon k retn ih sistem ­ skih rje še n ja. D apače, SK J p rak tičn o funkcionira kao gotovo je­ dina org an izirana d ru štv en a snaga u sam oupravnom e sistem u, ko­ ja d aje i može davati legitim nu k ritik u određenih sistem skih rje ­ šenja, o dnosno kao d ru štv en a snaga koja tek daje legitim itet od­ ređ en o j k ritici k o n k retn ih sistem skih rje še n ja. Isto tako, SKJ p rak tičn o fu n k cio n ira kao ona dru štv en a instanca u sam ouprav­ nom e sistem u k o ja u tv rđ u je b itn u d istin k ciju izm eđu k o n stru k ­ tivne, legitim ne k ritik e i destru k tiv n e, nelegitim ne kritike, izme­ đ u k ritik e i tzv. kritizerstva. I još više, SKJ se ja v lja i funkcioni­ ra kao je d in a o rg an iziran a d ru štv en a snaga koja može legitim no in icirati svaku zn a čajn iju reviziju i reform u postojećih sistem ­ skih aran žm ana. Stoga se i a k tu aln a avangardna uloga SKJ vidi ne p o n a jp rije u drušlveno-političkoj sposobnosti SK da jedno­ stavno osigurava stab iln o st i funkcioniranje utvrđenih sistem skih in stitu cio n aln ih i n o rm ativnih aranžm ana, već b arem isto toliko u sp o so b n o sti SKJ da stvaralački i inovatorski reagira na nove izazove k oje nam eće dru štv en i razvoj, te da pronalazi nova rješe­ n ja za o d ređene dru štv en e teškoće i problem e tra n sc en d iraju ći i rev id iraju ći, ponekad i na radikalan način, okvire već postojećih sistem sk ih aranžm ana. Jednom riječju, stanovito objektivno pro- 35

tu rječje u društvenoj poziciji SKJ izvire iz činjenice da SKJ funk­ cionira i m ora funkcionirati pod sadašnjim okolnostim a kao no­ silac i g arant postojećih sistem skih društvenih aranžm ana, ali is­ to tako i kao legitim ni k ritiča r postojećih sistem skih aranžm ana i kao legitim ni refo rm a to r i inovator sistem a. Ovo objektivno p ro tu rječje u društvenoj poziciji SKJ očituje se i tako što se u n u ta r SKJ ja v lja ju dvije suprotstavljene eks­ trem ne tendencije. Naime, na jednoj stran i lako se form ira i stalno p o th ra n ju ­ je stanoviti latentni konzervativizam , koji se s odbojnošću i skep­ som odnosi prem a svima sistem skim reform am a i inovacijam a, te uvijek daleko više p referira navodnu sigurnost koju pruža kon­ solidacija onoga što jc već institucionalno fiksirano i uspostav­ ljeno, od neizvjesnosti k rajn jih ishoda svake značajnije sistem ­ ske inovacije i institucionalne reform e. Taj latentni konzervati­ vizam n aročito b u ja u svakoj kriznoj situaciji kada p o th ra n ju je prošireno u vjerenje da su optim alna institucionalna rješenja go­ tovo svih gorućih p itan ja socijalističkoga društva i njegovoga raz­ voja ona in stitucionalna rje še n ja koja su ostvarena u prošlosti i koja su funkcionirala neko vrijem e. Dapače, p o th ra n ju je se uvje­ ren je da svako odstupanje od starih institucionalnih rješen ja no­ si u sebi velike opasnosti, te da je po pravilu uvijek politički n aj­ m u d rije v ratiti se natrag na tradicionalna sistem ska rješen ja da bi se prevladale postojeće društvene teškoće i elim inirale nesigur­ nosti tren u tka. Na drugoj strani, u određenim segm entim a SKJ javlja se i tendencija suprotne naravi, koja bi se mogla nazvati izričitim or­ ganizacionim optim izm om i institucionalnim perfekcionizm om , odnosno norm ativnim voluntarizm om . To je tendencija, koja manje-više sve aktualne društvene problem e i teškoće sam oupravno­ ga socijalističkog razvoja p ro m a tra p o n ajp rije kao rezultat na­ vodne slabe organiziranosti društva i kao posljedicu čisto organi­ zacionih nedostataka i slabosti, odnosno institucionalne nedograđenosti i in stitucionalnih praznina za koje se tada sm atra da se m ogu relativno lako i jednostavno otkloniti čisto organizacionim zahvatim a i preinakam a, odnosno sve potpunijom institucionali­ zacijom gotovo sveukupnoga društvenog života. To je tendencija, koja p o th ra n ju je prizem no uvjerenje da se manje-više svi aktual­ ni gorući društveni problem i i teškoće m ogu uspješno rješavati efikasnom norm ativnom aktivnošću, kojoj se de facto pripisuje sposobnost k reiran ja poželjnih društvenih odnosa. Ta tendenci­ ja završava tim e što postojeći sam oupravni sistem praktično drži u stan ju gotovo perm anentnih organizacionih i institucionalnih prom jena i inovacija, tako da reform e određenih sistem skih rje ­ šenja slijede po pravilu jedna za drugom , iako se svakoj konkret­ noj reform i neposredno pripisuje epohalno značenje i sposobnost konačnoga rješavanja gorućih problem a društvenoga života i sa-

m oupravnoga razvoja. Ta se tendencija očituje i u stanovitoj hip erin stitu cio n alizaciji društvenoga života, kojom se nastoji po­ k riti i k o n tro lirati sveukupni život sam oupravnoga društva. I ova te n d en cija po pravilu jača u kriznim situ acijam a kada se m no­ gim a lako p rič in ja da relativno najlakši izlaz iz takvih situacija leži u novoj ru n d i organizacionih p reinaka i institucionalnih re­ form i, je r m isle da je dovoljno zam ijeniti jedne organizaciono-institu cio n aln e form e društvenoga života drugim a kako bi se uklo­ nili uzroci m anje-više svih nepovoljnih društvenih procesa i kriz­ n ih stan ja. I za to objektivno p ro tu rje č je može se razum no pretpostaviti da bi se m oralo odraziti na neki način i na članstvu SKJ, te po­ sebno na sastavu članstva SK J na određenim razinam a njegove org an iziran o sti. N aim e, teško bi se načelno moglo povjerovati da su svi članovi SKJ, bez obzira na razlike u njihovim socijalnim o b ilježjim a i na razinu organiziranosti, jednako podložni u tjeca­ ju tih tend encija. D aleko je razum nije p retp o stav iti da se te ten d en cije ja v lja ju u članstvu SKJ na izrazito selektivan način. M eđutim , to bi se iskustveno moglo u tv rd iti i p ro v jeriti sam o na te m elju veom a specifičnih i p ro d u b ljen ih analiza, koje sadržaj­ no n adilaze okvire ovog istraživanja. 1.7. P ostoji o b je k tiv n a m ogućnost u društvenoj poziciji SKJ jo š jed n o g a specifičnog p ro tu rje č ja , koje se na ovaj ili onaj način izražava i u načinu m išljen ja i političkoga ponašanja jednoga di­ je la članstva SK J. N aim e, ne tre b a posebno naglašavati da je SKJ nedvojbeno m a n jin a i da kao organizacija p red sta v lja stanovitu m a n jin sk u g ru p aciju u suvrem enom e jugoslavenskom društvu. Dapače, m a n jin sk a narav SKJ se teorijski ne izvodi iz nekoga slu­ čajnog, ili veom a privrem enoga stje c a ja povijesnih i društvenih okolnosti. N aprotiv, m a n jin sk a narav SKJ načelno se sm atra je d ­ nim od relativno p erm an en tn ih obilježja SKJ. To je jasno nagla­ sio K ardelj ističući da SKJ »i m ora da bude m anjina je r sam o kao takav m ože u našim uslovim a da bude avangarda društvenog n a p re tk a , to je s t da sagledava socijalističku p rak su u njenoj cje­ lini«. To, razu m ije se, ne p red sta v lja nikakvu novinu u odnosu n a tra d icio n aln u te o riju političke p a rtije radničke klase. Novina je s t u to m e što SK J načelno sto ji na sta ja lištu koje odbacuje mo­ gu ćn o st da se socijalističko sam o u p ra v ljan je ostvaruje i izgrađu­ je p o sred stv om vladavine m anjine. K ardelj je u tom pogledu de­ cid iran : »Mi nism o za vladavinu m anjine, iako je Savez kom unista m anjina«. To je u sk lad u sa načelnim stavom kojim se SKJ o dri­ če p reten zija da nam eće d ru štv u neku svoju m onopolističku vlast. Dapače, SK J načelno naglašava — prem a K ardeljevoj form ula­ ciji — d a »nije m oguća stab iln o st sam oupravne d em o k ratije ako se rje še n ja m n o g obrojnih dru štv en ih problem a na svim nivoim a sam o u p rav n og i d ruštvenog u p ra v lja n ja ne b u d u donosila uz po­ d ršk u većine«. To, razu m ije se, znači da SK J nije sprem an p ri­ h v atiti one konzekvencije koje nužno slijede iz izgradnje socija- 37

lističkoga društva posredstvom vladavine m anjine. Stoga SKJ na­ stoji da »— iako je kao organizacija m anjine — bude politička snaga m asa, to je st većine«. Na taj način SKJ kao jedan od svojih bitnih društveno-političkih zadataka postavlja i zadatak stalnog stv aran ja, osvajanja i konsolidiranja većine oko svojih tem eljnih društvenih opredjeljenja. I to stvaranje, osvajanje i konsolidiranje većine u uvjetim a sam oupravne socijalističke dem okracije i u uvjetim a kada je postalo više nego bjelodano da suvrem eno jugo­ slavensko socijalističko društvo i nekoliko desetljeća nakon iz­ vršene političke revolucije i dubokih društvenih preobrazbi, za­ početih u kidanjem kapitalističkoga privatnog vlasništva, nije u interesnom sm islu potpuno homogeno, ili barem manje-više ho­ mogeno, već je, naprotiv, interesno pluralistički artikulirano, pa i u k u lturnom sm islu pluralistički oblikovano. To je, dakako, zadatak, koji se danas u širim m eđunarodnim razm jerim a postavlja pred kom unističke političke organizacije na novi način. A to znači da se ne postavlja više onako kako se po­ stavljao u predvečerje prvoga svjetskog rata, i odm ah nakon za­ v ršetka toga rata, kada su političke organizacije radničke klase u nizu evropskih zem alja m orale bira li između dvije strategije u ovom osobitom pogledu. To je st između strategije socijaldem o­ krata — »većinom do revolucije«, i strateg ije kom unista — »re­ volucijom do većine«. M eđutim , to isto tako znači da se taj zada­ tak danas ne postavlja više onako kako se postavljao u sovjet­ skoj Rusiji nakon oktobarske revolucije kada se revolucionarni p okret dvadesetih godina suočio s pravom poslrevolucionarnom krizom iz koje se i rodio staljinizam . To je i zadatak za koji je danas očevidno da ga neke kom unističke p a rtije na vlasti u nekim zem ljam a tzv. realnog socijalizm a nisu znale, i nisu uspjele dje­ lotvornije rješavati, o čem u veom a uvjerljivo svjedočanstvo p ru ­ žaju događaji u Poljskoj, odnosno to je zadatak za koji je danas jasno da neki načini njegovoga rješavanja ili n erješavanja im aju pogubne dugoročne posljedice za stvar socijalizm a. R azum ije se, stvaranje, osvajanje i konsolidiranje stabilne ve­ ćine nije zadatak ko ji se rješava jednom zauvijek, već je, u uvje­ tim a suvrem enoga svijeta i dinam ičkih društvenih i kulturnih pro­ m jena u jugoslavenskom e društvu, zadatak koji se uvijek iznova m ora rješavati. Isto tako, to zacijelo nije zadatak, čije je djelo­ tvorno rješavanje u pozitivnom e sm islu navodno uvijek unaprijed osigurano nekakvom »gvozdenom« povijesnom nužnošću i navod­ no ireverzibilnom dijalektikom povijesnoga procesa, koje djeluju tako da se stabilna i izrazita većina stvara sam o po sebi, gotovo na au to m atski način. Posebno to nije zadatak, čije bi djelotvorno rješavanje uvijek unaprijed bilo zajam čeno u situacijam a razvoj­ n ih teškoća, stagnacije i kriznih procesa. To je, naprotiv, zadatak, koji se može ostvarivati sam o stalnim zalaganjem SKJ u svim nje­ govim dijelovim a na rješavanju otvorenih pitanja društvenoga ži­ vota sam oupravnoga društva i otvaranju perspektiva bolje i slo­

b o d n ije bu d ućnosti, koje se onda u praksi i potvrđuju na razini svakodnevnoga života. To je isto tako zadatak, koji se može dje­ lo tvorno rje ša v ati sam o ako su SKJ u cijelosti, njegove organi­ zacije i tijela svjesni njegovoga značenja i stalno ga drže n a um u u svom e svakodnevnom ponašanju. Sigurno, to je zadatak, koji se može djelotvorno rješavati ako članstvo SKJ u svome ponaša­ n ju u svim po d ru čjim a društvenoga života postane svjesno da svaki p o stu p ak pojedinih članova SKJ može pozitivno ili nega­ tivno u tjecati na njegovu realizaciju. Sve ovo, dakako, znači da je stv ara n je izrazite i stabilne ve­ ćinske k o n stelacije dru štv en ih snaga oko SKJ veom a složen i te­ žak zad atak od prvorazrednoga značaja za stabilnost sam ouprav­ noga socijalizm a i za sveukupni društveni razvoj suvrem enoga jugoslavenskog dru štv a. Taj zadatak stavlja svakodnevno na kuš­ n ju sp o so b n ost SKJ da se na djelu p o tv rđ u je kao avangarda. I to ne sam o tim e što zauzim ajući stavove o različitim društvenim pro­ blem im a im a vodeću idejnu i političku ulogu u društvu, već i tim e što je u s ta n ju da na realizaciji takvih stavova pokrene široke rad n e m ase. R azum ije se, to je zadatak koji postaje daleko teži i složeniji, ali d ruštveno daleko delikatniji, u onim situacijam a koje im aju krizna obilježja. U pravo na ovoj općoj podlozi m oguće je da se u pojedinim segm entim a SKJ jave i obnove tendencije, koje p raktično znače v raćan je n atrag na pozicije koje je SKJ načelno prevladao. To su p rije svega tendencije koje u k ra jn jo j liniji označavaju klizanje u dogm atizam i sektaštvo, odnosno objektivno završavaju padom u neki oblik dogm atizm a i sek taštv a koji može biti i osuvrem e­ njen. Te te n d en cije faktično ap so lu tiziraju m anjinsku narav svake kom u n ističk e organizacije, pa u tom ko n te k stu i SKJ kao neku nu žnost od koje se ne može pobjeći. I to ap so lu tiziraju polazeći bilo od navodno izrazilo nepovoljnih općih povijesnih okolnosti b o rb e za socijalizam , bilo od navodnih slabosti konkretne radnič­ ke klase, n jezine navodne klasne neosviješćenosti 'i političke ne­ zrelosti, bilo pak od navodne širine m alograđanštine i faktične do­ m inacije m alograđanskog o k ru žen ja i opće konstelacije povoljne za d o m in aciju m alograđanštine. To su tendencije koje se u su­ vrem enim p rilik am a o čitu ju na više načina. P rije svega se očitu­ ju u n ev jerovanju da se u našim suvrem enim uvjetim a oslobođe­ nje rad n ičk e klase može na djelu realizirati i kao proces općelju d sk e em ancipacije. I još više se očituju po pravilu u dubokoj su m n ji u sp osobnost SKJ da u sadašnjim p rilikam a na realizaciji svojih stavova »pokrene široke radne m ase, a ne sam o jedan ta­ nak u p rav ljačk i sloj«, p rem a form ulaciji K ardelja. I posebno du­ boko su m n ja ju ći u sposobnost SKJ da će to u sp jeti u rad iti poštiv aju ći d em o k ratsk a pravila igre u u vjetim a kada se m ora p ri­ zn ati ne sam o fak tičn o st stanovitog interesnog i kulturnoga plu­ ralizm a u suvrem enom e jugoslavenskom d ru štv u već i stanovita so cijalističk a legitim nost takvoga pluralizm a. Te dogm atske i sek-

taške tendencije po pravilu se naj izraziti je očitu ju u praktičnom odnosu nekih kom unista i njihovih organizacija prem a ulozi So­ cijalističkog saveza u sam oupravnom e sistem u. U stvari, latentni dogm atizam i sektaštvo, o kojim a je ovdje riječ, ne m ogu se p ri­ h vatiti kao politički obavezujuća shvaćanja, k o ja je najpregnantnije izrazio K ardelj ističući: »Prem a tom e, ne m ora čovjek biti m arksistički obrazovan i ne m o raju njegovi ideološki pogledi uvi­ jek i na svakom pod ru čju b iti u skladu sa ideologijom m arksizm a i ne m ora se čovjek uvijek slagati sa m išljenjem većine da bi bio privržen socijalizm u kao obliku o stvarivanja njegovih društveno-ekonom skih i političkih interesa. B itno je da se radni ljudi i gra­ đani sa punom dem okratskom odgovornošću u k lju ču ju u sistem sam oupravne dem okracije i da se, uprošćeno govoreći, pridrža­ vaju njegovih dem okratskih 'pravila igre’. I upravo svim takvim radnim ljudim a i građanim a Socijalistički savez treb a najšire da otvara v rata i da im omogući da u dem okratskoj borbi m išljenja i u slobodnom postavljanju altern ativ a u tv rđ u ju svoje zajedničke interese i svoju zajedničku politiku. P rem a tom e, i vjernik i sve­ ćenik, pa i građanin koji se ne slaže sa svim aspektim a utvrđene politike našeg društva, mogu i treb a da budu članovi Socijalistič­ kog saveza ako se pridržavaju njegovih pravila dem okratskog rje ­ šavanja problem a, odnosno donošenja odluka«. R azum ije se, ove se tendencije očituju i u povrem enim oscilacijam a između autoritarizm a i dem okratizm a, izm eđu d ek retiran ja i kom andiranja, te dem okratskoga dijaloga i slobodnoga postavljanja alternativa itd. Ćini se da bi se i ova objektivna m ogućnost stanovitoga p ro tu ­ rje čja u društvenoj poziciji SKJ danas m orala na neki način iz­ raziti i o d raziti i na članstvu SKJ d na p rom jenam a u sastavu član­ stva SKJ. V jerojatno je st da se spom enuto p ro tu rječje možda mo­ že p o n ajp rije prepoznati u stvarnoj dinam ici p rijem a i izlaska iz članstva SKJ, barem na razini nekih organizacija. Na prim jer, či­ njenica da i u uvjetim a relativno m asovnoga p rijem a u SKJ po­ sto ji relativno visok postotak organizacija koje ne prim aju, ili rijetk o p rim aju nove članove, svakako nije nekakav puki tehnički p ro p u st i n edostatak u djelovanju takvih organizacija. 1.8. Na kraju, postoji još jedna m ogućnost stanovitoga pro­ tu rječja u društvenoj poziciji SKJ, koja zacijelo nije beznačajna, a koja se u nekim osobitim oblicim a naročito očituje posljednjih godina, ili su barem neke posljedice toga p ro tu rječja postale vid­ ljivije p o sljednjih godina. Naim e, SKJ načelno stoji na stajalištu koje se protivi svakom obliku uspostavljanja nekoga monopolističkog položaja u društvu, te se posebno sup ro tstav lja svakom e na­ m etan ju m onopolističke vlasti sam oupravnom e društvu. Stoga SKJ dosljedno u svojim ključnim dokum entim a naglašava, izme­ đu ostaloga, da članstvo u SKJ ne donosi i ne sm ije donositi ni­ kakvih privilegija. M eđutim, istodobno društvena pozicija SKJ u sam oupravnom e sistem u nije sam o činjenićki uspostavljena i za­ jam čena p o n ajp rije i ponajviše ugledom i utjecajem SKJ i aktiv­

nošću njegovih organizacija i njegovoga članstva, već je, između ostaloga, i izričito ustavno i pravno fiksirana, pa je, stoga, na neki način i pravno zaštićena. Ta zaštita ne o staje uvijek sam o na ra­ zini opće d ruštvene pozicije SKJ u sam oupravnom e sistem u, već se ponekad i ponegdje k onkretizira i personalizira. Na toj je os­ novi moguće o b ja sn iti zašto neki članovi SKJ i pripadnici nekih njegovih tijela nisu ljudi s povećanom društvenom odgovornošću, već o b ratn o , sa sm anjenom odgovornošću. Osim toga, SKJ se fak­ tično ja v lja i p raktično funkcionira i kao faktor vlasti i onda ka­ d a težište svoje ukupne društvene akcije izričito postavlja na svo­ ju vodeću idejno-političku ulogu. N aprotiv, postoje dobri razlo­ zi da se u stv rdi da SKJ u stanovitoj m jeri funkcionira kao vodeća idejno-politička snaga u sam oupravnom e sistem u o slanjajući se djelom ice i na činjenicu da je fak to r vlasti. Na kraju, sistem ski uvedena k ateg o rija »m oralno-političke podobnosti« kao jedan od k rite rija k adrovske politike našla jc na razini svakodnevnoga ži­ vota tako široku p rim jen u i izvan okvira onoga što je bila izvor­ n a in ten cija uvođenja te kategorije. Ta jc kategorija postala zna­ čajan činilac u društvenom e životu barem u nekim sredinam a bi­ lo u m ehanizm im a dru štv en e prom ocije, bilo u m ehanizm im a za­ pošljav an ja. R azum ije se, na toj je osnovi stvorena i stvara se sta­ novita k o n stelacija dru štv en ih okolnosti, koja pruža m ogućnost da se za članstvo u SK J na određenim razinam a njegove organizi­ ran o sti n alijepe i poneke dru štv en e nebeznačajne privilegije. To, da­ kako, p o tv rđ u je i činjenica da se SK J faktično jav lja kao jedan od značajn ih k anala dru štv en e prom ocije u nas. I još više, to potvr­ đ u je čin jen ica da se barem je d an dio postojećega bijega iz svijeta ra d a i m a terijaln e proizvodnje faktično i na paradoksalan način o stv aru je i posredstvom SKJ, bez obzira na sve oficijelne prokla­ m acije su p ro tn e naravi. Na taj se način stv ara jedno žarište per­ m a n en tn ih p ro tu rje č ja : SK J je st načelno protiv privilegija u sa­ m ou p rav n o m e socijalističkom dru štv u , ali istodobno se u nekim njegovim dijelovim a i na nekim razinam a njegove organiziranosti s tv a ra ju o b jektivne m ogućnosti za s tv ara n je i održanje takvih k o n stelacija d ru štv en ih okolnosti, koje rezu ltira ju određenim privilegijam a i k u m u liran jem nekih privilegija. R azum ije se, i ovo p ro tu rje č je u današnjoj društvenoj poziciji SK J m oralo bi se na stanoviti način i u određenoj m jeri odraziti i na članstvo SKJ i posebno na o dređene prom jene u sastavu to­ ga članstva. A to, dakako, znači da nije moguće realistički in ter­ p re tira ti neka k re ta n ja u sastavu članstva SKJ, zanem arujući kao sasvim b ezn ačajne moguće konzekvencije ovoga specifičnog pro ­ tu rje č ja . O pisujući ovako osnovna p ro tu rje č ja u društvenoj poziciji SK J danas, naznačili sm o i neke bitn e m om ente koji određuju dru g i k ru g i drugu ravan problem skog horizonta u kojem se ovo istraživ an je kreće.

O snovna težišta društvene akcije SK J u jačanju svoje klasno-soci jalne stru ktu re 1.0. Treći krug u problem skom horizontu ovog istraživanja tvore neki daleko konkretniji i izravniji m om enti, koji su p o n ajp rije od­ ređeni nekim izričito form uliranim stavovim a i zahtjevim a SKJ u pogledu poželjnih prom jena u sastavu članstva SKJ. 1.1. V rem ensko razdoblje, koje je obuhvaćeno ovim istraži­ vanjem , veom a je značajno sa stajališta k retan ja članstva SKJ ne sam o po široj problem atičnoj pozadini n a koju je upozoreno u p rethodnim razm atranjim a, već i u dva specifična pravca. Na prvom m jestu, u razdoblju o kojem je riječ SKJ se ori­ je n tira o na sistem sko-institucionalnu izgradnju jugoslavenskoga sam oupravnoga socijalističkoga društva kao društva udruženoga rada, koje se javlja kao nužna i po sredna stepenica u pravcu uspo­ stav ljan ja besklasnoga društva kao asocijacije slobodno udruže­ nih proizvođača. Stoga su u tom razdoblju razrađeni osnovni organizaciono-institucionalni okviri i sistem ski m ehanizm i za koje se pretp o stavljalo da će om ogućiti da radnička klasa, ponajprije kao klasa neposrednih proizvođača, uspostavi i konsolidira svoju k o ntrolu i svoj dom inantan u tjecaj na cjelinu društvenog života, počevši od utjecaja i kontrole nad tem eljnim procesim a u svijetu rad a i proširene reprodukcije do obrazovanja itd . U tom su okviru stvoreni novi sistem ski institucionalni aranžm ani za neposrednije povezivanje svijeta rada i neposredne m a terijalne proizvodnje i svih drugih društvenih djelatnosti bez posredovanja države. R azum ije se, ovakva o rijen ta cija nužno je p retpostavljala i zahtijevala i stanovite prom jene organizacijske i akcijske naravi i u sam om SKJ. Naim e, SKJ je m orao svoju vlastitu organizaciju i svoju v lastitu društvenu akciju optim alno prilagoditi institucio­ nalnim i sistem skim p rom jenam a u društvenom realitetu, koje su bile usm jerene tendencijski na izgradnju suvrem enoga socija­ lističkog d ruštva u ovom našem p rostoru kao društva udruženog rada. Stoga su u ovom razdoblju u kontekstu već ranije jasno zauzetih stavova o SKJ, koji prije svega djeluje kao vodeća idejno-polilička snaga u n u ta r sam oupravnoga sistem a socijalističke de­ m okracije, form ulirani načelni stavovi i o tom e gdje treba biti osnovno težište sveukupne društvene akcije SKJ i gdje se SKJ treb a p rije svega boriti za svoje stavove, kako bi se na djelu mo­ gao potvrđivati kao stvarno vodeća idejno-politička snaga i kao nedvojbena politička snaga masa, to je st većine. U tom pogledu, razdoblje o kojem je ovdje riječ m oralo je biti i razdoblje zna­ čajnih zaokreta u praktičnom djelovanju kom unista i njihovih organizacija na gotovo svim razinam a društvenoga sistem a. Koji su to najvažniji m om enti koji su u tom e pogledu naro­ čito istak n u ti u proteklom razdoblju na najvažnijim razinam a od­ lučivanja u SKJ?

1.2. P rije svega, to je izričito naglašena potreba ja čan ja rad ­ ničkog sastava u SKJ, koja se ponekad zna i izraziti kao potreba s tv ara n ja radničke većine u članstvu SKJ. To je sasvim razum ­ ljivo. Naim e, to proističe, s jedne strane, iz načina kako SKJ od­ ređ u je svoju vlastitu p riro d u i, stoga, iz njegovoga teorijskog samorazu m ijev an ja, ali, s druge stran e, iz određenih nepovoljnih kre­ ta n ja u sastavu članstva SK J na početku istraživanoga razdoblja. S K J n ije politička stran k a , koja u svojim redovim a nastoji jedno­ stavno o k u p iti što više ljudi iz svih m ogućih društvenih klasa i slojeva u onom sm islu u kojem se u u vjetim a razvijenog indus­ trijsk o g a sv ijeta ja v lja ju političke p artije , koje funkcioniraju po n ačelu »uhvati svakog«, te se je dnako o b raća ju čitavoj populaciji. D apače, SKJ nije po svojim pro g ram atsk im dokum entim a poli­ tička org an izacija koja bi djelovala kao organizacija koja se bori za realizaciju osnovnih povijesnih interesa radničke klase i po­ b o ljšan je njezinoga općeg društvenoga položaja, pa da, stoga, funk­ cionira i kao politička organizacija prosvjećene i hum anistički o rijen tiran e elite, koja se nesebično i širokogrudno tru d i oko toga da rad n ičk o j klasi i radnim lju d im a donese socijalno oslobođenje kao svojevrsni poklon. N aprotiv, SKJ u svojim tem eljnim program alskim d o kum entim a izričito naglašava svoju radničko-klasnu u sm je ren o st. U tom sm islu SKJ se izričito definira ne kao organi­ zacija za rad n ičk u klasu i za stv ar njezinoga socijalnog oslobođe­ nja, već kao »organizovana politička snaga radničke klase« (Pro­ gram SKJ), ili kao »revolucionarna i jed in stv en a organizacija i vo­ deća idejno-polilička snaga radničke klase i svih radnih ljudi u njihovoj b o rb i za socijalizam na osnovam a sam oupravljanja« (Sta­ tu t SKJ). D rugim riječim a, SK J se p rem a svojim tem eljnim pro­ g ram atsk im do k u m en tim a i p rem a svojem teorijskom e samorazum ijev an ju o d ređ u je kao oblik političkoga sam oorganiziranja i političke sa m o d jela tn o sti rad n ičk e klase, te, stoga, i kao relativno stab ilan i organiziran način kako radnička klasa a rtik u lira svoju dru štv en o -p olitičku a k c iju u kojoj o stv aru je na djelu svoje soci­ ja ln o o slobođenje kao svoj vlastiti povijesni i društveni posao. R azum ije se, u ovom m isaonom okviru p ita n ja konkretnoga sastav a član stva SK J i p ro m jen a u tom e sastavu, te po n ajp rije u d je la rad n ištv a u članstvu, p re s ta je b iti neko periferno pitan je od m inornoga d ru štvenoga značenja. N aprotiv, sastav članstva SK J, kao i p ro m jen e u članstvu, m ogu se uzeti kao pokazatelj u kojoj se m jeri uspijeva na d je lu »u jačanju radničko-klasne us­ m jerenosti« SK J, te isto tako u kojoj m jeri se na djelu ostvaruje »povezanost Saveza k o m unista s dru štv en o m bazom«, prem a for­ m ulacijam a iz R ezolucije X I kongresa SKJ. Iz ovoga slijede veom a značajne konzekvencije. P rije svega, iz ovoga slijedi da se ne m ože ocijeniti pozitivnim term inim a sta­ nje u k ojem u radnici u SKJ čine, istina, je d n u dosta konzislentnu, ali ipak izrazito m a n jin sk u skupinu, čak i onda kada je ta sku­ pina relativno n a jb ro jn ija i b ro jn ija od svih ostalih skupina u

članstvu SKJ, dosežući je d n u trećinu svih članova. Naime, takvo stan je ne bi moglo dobiti pozitivnu ocjenu ni onda kada bi se SKJ određivao kao politički rep rezen tan t svih klasnih i slojevnih segm enata suvrem enoga društva. I u takvom bi slučaju to stanje bilo očito nepovoljno, je r bi udio radnika — to je st ljudi s ra d ­ ničkim kvalifikacijam a, kako se to vodi u službenoj statistici — u članstvu SKJ bio ispod udjela ljudi s radničkim kvalifikacijam a u općoj populaciji starijo j od sedam naest godina. U stvari, kod ovakvoga stanja stvari SKJ ne bi bio ni adekvatan politički re ­ p rezen tan t svih klasnih i slojevnih segm enata suvrem enoga d ru ­ štva i tad a bi se tako i određivao. I to p rije svega po tom e što bi p o sto jala izrazito n ed o statn a zastupljenost radništva u članstvu SKJ, i istodobna izrazita n adzastupljenost pripadnika nekih d ru ­ gih klasnih i slojevnih segm enata suvrem enoga društva, odnosno opće populacije. To, dakako, znači da takvo stanje najm anje može dobiti pozitivnu ocjenu i sm atrati se zadovoljavajućim kada je posrijedi politička organizacija koja program atski naglašava svo­ ju izričitu radničku klasnu utem eljenost i koja se određuje kao politička organizacija upravo radničke klase. Za tako određenu organizaciju m oralo bi se ra zu m ro očekivati da će u sastavu nje­ zinoga članstva postojati izrazita i stabilna nadzastupljenost rad ­ ništva, to je st da udio radnika u članstvu bude izrazito iznad u djela rad n ika u općoj populaciji starijo j od sedam naest godina. Za takvu organizaciju zastupljenost radnika u sastavu njezinoga članstva na razini reprezentativnosti sastava opće populacije — to je st zastupljenost na razini zastupljenosti radništva u općoj populaciji — trebalo bi p red stav ljati ozbiljan nedostatak, te, stoga, i ozbiljan politički problem . To, razum ije se, još više vrijedi za p o dzastupljenost radnika u članstvu takve organizacije. Istraživanje o kojem se ovdje govori m oralo bi dati zaokru­ žen i sistem atski uvid u način kako je SKJ na djelu reagirao na ovaj problem svoga članstva. 1.3. N ajuže povezan s prethodnim problem om je st i problem seljak a/p o ljoprivrednika u SKJ. I u ovom je pogledu već odavno ista k n u ta p otreba da se popravi dosadašnje nezadovoljavajuće s tan je članstva SKJ u odnosu na udio seljaka'poljoprivrednika. Naime, SKJ u svojim program atskim dokum entim a određuje se ne sam o kao politička organizacija radničke klase, već i »svih rad n ih ljudi u njihovoj borbi za socijalizam na osnovam a sam ou­ pravljanja« (S tatut SKJ). Razum ije se, to znači da je SKJ otvoren u pogledu članstva i pripadnicim a drugih društvenih slojeva na­ šega društva, koji se m ogu uvrstiti u kategoriju radnih ljudi. Pri tom e nem a sum nje da brojčano najznačajniji segm ent opće po­ pulacije u suvrem enom e jugoslavenskom društvu, osim radništva, čine seljaci/poljoprivrednici. Isto tako, nem a sum nje da seljaci/po­ ljoprivrednici po onom e što bitno određuje sadržaj njihove ži­ votne aktivnosti doista prip a d aju kategoriji radnih ljudi. Ako po­ ja m rada, onako kako je taj pojam određivao Marx, ima još uvijek 44

neki sm isao i sadržaj, onda je nedvojbeno da je osobita vrsta rada ono što o d ređ u je životnu aktivnost seljaka/poljoprivrednika. I taj segm ent opće populacije u našem dru štv u ne sam o što je još uvijek b ro jč an o značajan, već je angažiran u jednom području m a terijaln e proizvodnje, koje je nužna i nenadoknadiva karika u cjelini m a terijaln e pro d u k cije i rep rodukcije društvenoga života na d an a šn jem stu p n ju povijesnoga razvoja, pa u stanovitom po­ gledu im a i može im ati i s trateg ijsk o značenje. Sloga, to zacijelo n ije segm ent populacije za kojega bi se sm jelo sm atrati da je jed n o stav n o pregažen m odernim razvojem društva, te manje-višc sam o vegetira n a rubovim a suvrem enoga socijalističkog društva. Na k raju , nem a nikakvoga razloga za p retp o stav iti da je taj seg­ m en t d ru štv a toliko ogrezao u tradicionalizm u da bi m u bile tuđe sve te m eljn e v rijed n o sti suvrem enoga sam oupravnog socijalizm a, te da svoju osobnu životnu persp ek tiv u ne bi mogao vezati za p ersp ek tiv u razvoja sam oupravnoga socijalizm a. Iz toga slijedi da bi se p ro g ram atsk o o d ređ en je SK J kao organizacije »radničke klase i svih rad n ih ljudi« m o ralo n a razini članstva SKJ pretočiti u izrazitu d o m inaciju rad n ik a i seljak a/p o ljo p riv re d n ik a u sastavu SKJ. To bi bilo u skladu i s nekim o b ilježjim a povijesnoga bića SKJ, je r je zapravo K PJ u sp je la p o stali doista vodećom politič­ kom snagom u životu jugoslavenskoga dru štv a, te se p retvoriti u p o litičk u snagu m asa, to je s t većine, up rav o u vrem enu kada je po svom sastavu ponajviše b ila radničko-seljačka organizacija. Me­ đu tim , d o b ro je poznato da p o sto ji višegodišnja pojava gotovo kro n ičn e n aravi, ali očito stru k tu ra ln o uvjetovana, da seljaci/po­ ljo p riv red n ici zauzim aju veom a nisko m jesto u sastavu članstva SKJ, te p re d s ta v lja ju socijalnu skupinu k o ja je u SK J zastupljena na gotovo m arginalan način. I, štoviše, ne sam o što je za seljake/ /p o ljo p riv re d n ik e k a ra k te ris tič n a izrazita po d zastu p ljen o st u član­ stvu SK J, već su članovi SK J m eđu seljacim a/poljoprivrednicim a p risu tn i m anje-više n a sim boličan način. Ta je pojava već davno uočena i o cijen jen a kao negativna sa s ta ja lišta društvene funkcije SKJ. Stoga je i odavno is ta k n u ta p o tre b a da se b lo k ira daljn ji pad ud je la s e lja k a/p o ljo p riv re d n ik a u članstvu SK J, te da se po m o­ gućnosti poveća njihov udio. To je p o tre b a izričito ponovljena u Rezoluciji X I kongresa SK J, gdje se ističe da je prim an je u Sa­ vez k o m u n ista i »individualnih po ljo p riv red n ih proizvođača jedan od n ajv ažn ijih za d atak a osnovnih organizacija i organa Saveza ko­ m u n ista i u idućem razdoblju«. Istraživ an je, o kojem se ovdje govori, može stoga, pružiti is­ kustv en o u te m eljen i odgovor na p ita n je u kojoj se m jeri u ovom o sobitom pogledu usp jelo u razd o b lju od dvanaest godina, i kakva je zapravo b ila p ra k tič n a d je lo tv o rn o st zahtjeva koji je form u­ liran i u R ezoluciji Jedanaestog kongresa SKJ. 1.4. U p ro m a tra n o m razd o b lju problem »jačanja radničko-klasne u sm je ren o sti i povezanosti Saveza k om unista s dru štv e­ nom bazom« n ije se jav ljao sam o i p rije svega kao problem jača- 45

nja p risu stv a radnika u sastavu SK. N aprotiv, taj je problem imao jo š jedan značajan aspekt. Naime, ja čan je radničko-klasne usm je­ renosti SK i njegove povezanosti s društvenom bazom zahtijevalo je i ja čan je prisu tn o sti članstva SKJ u svijetu rada, i to prije svega u elem entarnim ćelijam a društvenoga rada — u osnovnim organizacijam a udruženoga rada. U stvari, prirodno je bilo očeki­ vati da će o rijen ta cija SKJ na izgradnju socijalističkog sam ou­ p rav ljan ja društva kao društva udruženog rada rezultirati i po­ trebom p o m jeran ja težišta djelovanja organizacija SKJ u svijet rada i u osnovne organizacije udruženoga rada. Osnovne organi­ zacije udruženoga rada u svijetu rada ne sam o što su postale os­ novni organizacioni okvir u kojem u se aktiviraju m aterijalne pro­ izvodne snage društva i realizira i opredm ećuje najveći dio živoga, tekućega rada, već su se sistem ski pretvorile u elem entarne jed i­ nice u kojim a se donose i m oraju donositi odluke o upotrebi i alokaciji viška rada. Stoga su osnovne organizacije udruženoga rad a institucionalno postale i ono društveno poprište na kojem kom unisti i njihove organizacije m o raju potvrđivati gotovo sva­ kodnevno u uvjetim a socijalističke sam oupravne dem okracije svo­ ju radničko-klasnu usm jerenost i svoju sposobnost da djeluju kao doista vodeća idejno-politička snaga. U biti, orijen ta cija SKJ na izgradnju socijalističkoga sam oupravnoga društva kao društva ud­ ruženoga rada m orala je pom jeriti pozornost kom unista i njiho­ vih organizacija od s tru k tu ra nadgradne naravi i svih institucija društvenog posredovanja prem a svijetu rada i bitnim društvenim p rocesim a koji se događaju u svijetu rada. Istodobno se na po­ četku istraživanoga razdoblja moglo uočiti da kom unisti i njihove organizacije ne stoje najbolje u svijetu rada na razini elem entar­ nih ćelija društvenoga rada kako bi s uspjehom mogli ostvarivati složene i teške zadatke, koje im je izgradnja socijalističkoga sa­ m oupravnoga društva kao d ru štv a udruženoga rada nam etnula. To se povrem eno izražavalo u k onstatacijam a da je prisustvo ko­ m unista relativno najm anje zadovoljavajuće na razini radnih po­ gona i pogonskih radnika. Istraživanje, o kojem je ovdje riječ, moglo bi pružiti barem stanovite elem entarne uvide u eventualne prom jene koje su u ovom pogledu realizirane posljednjih godina. 1.5. Rezolucija Jedanaestog kongresa, nadalje, ističe kao je ­ dan od najvažnijih zadataka osnovnih organizacija i organa SKJ, izm eđu ostaloga, i prim anje om ladine u Savez kom unista. Istican je ovoga zadatka ima svoje duboko opravdanje. P rije svega, povijesno iskustvo SKJ iz dosadašnjih revolucio­ n arn ih b orbi u ovim našim prostorim a pokazuje izuzetno društveno-političko značenje podrške om ladine politici SKJ, odnosno KPJ, i u tom okviru duboke ukorijenjenosti SKJ u redovim a mlade generacije. Naim e, činjenica je st da je SKJ, odnosno KPJ, posti­ zao najveće uspjehe u realizaciji svojih tem eljnih društveno-političkih ciljeva upravo u trenucim a kada je uspijevao osigurati veo- 46

m a širo k u i veom a stabilnu pod ršk u m lade generacije i u svoje redove privući n ajsvjesniji, n ajak tiv n iji i n ajb ro jn iji dio mladoga p o k o ljen ja. U b iti je SK J, odnosno K PJ, veom a uspješno ostvari­ vao svoje drušlvcno-političke ciljeve upravo u vrem enim a kada je i po svome sastavu im ao obilježja veom a m lade političke i revolu­ cio n arn e organizacije. D apače, i šire povijesno iskustvo revolu­ cio n arn ih b o rb i radničkoga p o k reta daje osnove za ustvrditi da su u teškim revolucionarnim o k ršajim a po pravilu najbolje pro­ lazile one kom unističke organizacije koje su po svojem u sastavu bile m lade p artije . N adalje, isticanje ovoga zadatka nalazi svoje opravdanje i u činjenici da neke kom unističke p a rtije — posebno p artije na vlasti — nisu našle o ptim alna rje še n ja za nužnu d ijalektiku unulargen erac ijsk e n aravi u svojim vlastitim redovim a, koja bi osiguravala ne sam o stalno podm lađivanje p a rtijsk ih redova već i optim alnu sm jen u g en eracija u n u ta r p artije , te posebno odgovarajuću ulogu p rip a d n ik a različitih g en eracija u n u ta r p artijsk ih redova i po­ najviše n a raznim stupnjevim a p a rtijsk e organiziranosti. Stoga je p ro b lem m ladih i p a rtije , te m ladih u p artiji, postao danas veoma o tvoren pro blem za niz kom unističkih p a rtija , posebno onih p a r­ tija koje d je lu ju kao p a rtija na vlasti. N a k ra ju , istican je ovoga zadatka im a i svoje stanovito oprav­ d an je u činjenici da su se k rajem šezdesetih godina počeli um na­ žati sim p to m i ko ji su ukazivali na neka nepovoljna k retan ja na relaciji om ladina — SK J. Ti su sim ptom i inače dobro poznali. V rijedi se sam o p ris je titi činjenice da je nakon m asovnoga p ri­ je m a m lad ih u SK J 1968. godine, p o n a jp rije u znaku podrške po­ litici SK J u povodu vojne in terv en cije zem alja V aršavskoga pakta u ĆSSR, došlo do p ad a p rijem a m ladih u SKJ, ali istodobno i do n a p u š ta n ja SK J od s tra n e p rip a d n ik a m lade generacije u razm je­ rim a k o ji n isu za po tejen jiv an je. U iste se sim ptom e nepovoljnih k re ta n ja m ogu u b ro jiti i poznata lip an jsk a gibanja na Univerzi­ te tu u B eogradu, za ko jim a je ubrzo slijedilo ono što se 1970. i 1971. godine počelo događati n a sveučilištim a i s om ladinom u H rv atsk o j, a što se na neki način danas n astav lja s onim što se d ogađa s m ladim a n a K osovu, itd. N a ta j su se način p re d SK J u istraživanom razdoblju — n a­ ro čito n a p o če tk u istraživanoga razd o b lja — nam etnula tri tem elj­ n a pro b lem a. I to, prvo, kako o sigurati relativno povoljan i sta­ b ilan priliv m ladih u redove SK J, preokrećući tre n d koji se na različite n ačine i s različitim intenzitetom počeo m anifestirati na­ kon 1968. godine. I, drugo, kako o sigurati stabilnost i tra jn o st p risu stv a m ladih u SK J i u njegovim organizacijam a, blokirajući n a n eki n ačin tre n d relativno visokih sto p a n ap u šta n ja redova SK J i od stra n e p rip a d n ik a m ladoga pokoljenja. I, na k raju , kako p o ja čati u logu m lad ih u S K J i podići razinu njihove društveno-političke ak tiv n o sti u SK J, p reokrećući tre n d stanovite pasivizacije jed n o g dijela m ladih izvan organizacija SKJ. 47

Istraživanje, o kojem je ovdje riječ, moglo bi pružiti dovoljno solidnu i na iskustvenim podacim a utem eljenu podlogu za odgo­ vore na ova tri p itan ja, te p rije svega za odgovor na pitanje kako su se organizacije SKJ uhvatile ukoštac s tim problem im a u n a­ značenom e razdoblju. 1.6. Već više godina SKJ uporno ističe i potrebu intenzivnog i stalnoga uključivanja žena u organizacije SKJ. Rezolucija XI kongresa ističe zadatak prim an ja žena u SKJ kao jedan od n aj­ važnijih zad ataka organizacija i organa SKJ, osim p rim anja rad ­ nika, om ladine i individualnih poljoprivrednika. To je, dakako, sam o po sebi razum ljivo. SKJ, odnosno KPJ, bio je pro tagonista borbe za em ancipaciju žena u ovome našem p ro sto ru , te je uvijek isticao izm eđu političkih ciljeva svoje dru ­ štvene akcije i borbu za ravnopravnost žena i m uškaraca, kao i za stv aran je uvjeta za punu socijalnu, političku i kultu rn u afir­ m aciju i p rom ociju žena u našem društvu. I ne sam o to, već je SKJ, odnosno KPJ, nastojao ostvariti m aksim alno m oguću poli­ tičku i d ru štvenu aktivizaciju žena u borbi za socijalno oslobo­ đenje radničke klase, u kojoj se istovrem eno realizira i socijalna em ancipacija žena. Dapače, SKJ, odnosno KPJ, u načinim a je svo­ ga vlastitog organiziranja ostvarivao punu ravnopravnost žena i m uškaraca, te je otvarao p ro sto re za političku i društvenu afir­ m aciju žena i za njihovu socijalnu prom ociju. U tom bi se po­ gledu moglo reći da je SKJ preuzeo i dužnost da u svojim vla­ stitim redovim a i organizacijam a razvija i održava one odnose ravnopravnosti žena i m uškaraca za koje se inače borio i u d ru ­ štvu. U neku ruku, SKJ je preuzeo i dužnost da odnosi, koji se u sp o stav ljaju i razvijaju u ovome pogledu u njegovim vlastitim redovim a, an ticip iraju na djelu one odnose za realizaciju kojih se u d ru štv u SKJ načelno zalaže i uporno bori u svakodnevnoj praksi već više od pola stoljeća. R azum ije se, nem a sum nje da je u svojoj dosadašnjoj revo­ lucionarnoj akciji SKJ i u ovom pogledu ostvario tekovine nedvoj­ benoga epohalnoga značenja za opći položaj žena i njihovu ukup­ nu ulogu u društvenom e životu. Isto tako, SKJ je ostvario i za­ vidne rezultate u ukupnoj društvenoj, političkoj i kulturnoj aktivizaciji žena u našem u društvu. M eđutim , činjenica je da postoji jo š uvijek niz veom a otvorenih problem a koji se tiču položaja žene u društvu, pa i bjelodano položaja žena u SKJ. U stvari, po pravilu, što je ukupan društveno-ekonom ski status porodice lošiji, to je relativno veći udio žena koje su sam o do­ maćice, a to znači i m anje šansi da žena bude zaposlena izvan dom aćinstva. Stoga u današnjim prilikam a našega društva najveći dio žena, koje su sam o domaćice, pripada upravo radničkim i poljoprivredničkim segm entim a opće populacije. To, razum ije se, p rak tičn o znači da bi se eventualna zatvorenost organizacija SKJ prem a ovome veom a brojnom e dijelu ženske populacije u nas m a­ nifestirala i kao zatvorenost tih organizacija prem a značajnom 48

dijelu p rip a d n ik a radničke klase, šio bi bilo izravno suprotno p ro ­ klam iran im težnjam a o ja č a n ju radničko-klasne usm jerenosti SKJ. Isto tako ne sm ije se zaboraviti činjenica d a je posao koji svakodnevno o b av ljaju žene dom aćice nužan dio ukupnoga dru­ štvenog rad a kojim se na d anašnjem s tu p n ju društvenoga razvoja o sigurava ono što b i se M arxovim term inom moglo nazvati m ate­ rijaln o m p ro d u k cijo m i rep ro d u k cijo m društvenoga života. Dapa­ če, moglo bi se u s tv rd iti da se taj osobiti, ali nužni dio ukupnoga d ru štv en o g a ra d a u sad ašn jim prilikam a u nas ostvaruje u izra­ zito n epovoljnim općim dru štv en im i k u ltu rn im okolnostim a, a to znači i relativno značajnim prebacivanjem teškoća oko ovoga di­ je la d ru štv enoga ra d a na žene dom aćice. U stvari, to upozorava da je stv arn a d ru štv en a em ancipacija žena kod žena dom aćica vje­ ro ja tn o u najvećem zao statk u , te da su u tom e okviru i moguć­ n o sti so cijalne p ro m o c ije tih žena izrazito ograničene. I to b i svakako bio razlog koji bi govorio protiv eventualnoga z a tv aran ja organizacija SK J p rem a ovom d ijelu ženske populacije, ili p ak u p rak tičn o m p o n ašan ju tih organizacija kao da žene do­ m aćice p re d s ta v lja ju u suvrem enim u vjetim a društvenoga života u nas većinu k o ja je zanem arljiva u političkom e pogledu, ili pak stan o v iti d ru štv en i b alast kojega se tre b a postu p n o osloboditi. Sve ovo, razu m ije se, pokazuje koliko su složeni i otvoreni p ro b lem i k o ji se nam eću već na elem entarnoj razini relacije SKJ — žene, a koji se m a n ifestiraju u pukom p rim an ju žena u SKJ. Ali, to isto pokazuje koliko su takvi problem i složeniji od onoga što se p re tp o sta v lja u izrazito neselektivnoj form uli, koja nagla­ šava p o tre b u stalnoga p rim a n ja žena u organizacije SKJ kao je d ­ nog od n ajv ažn ijih za d atak a organizacija i organa SKJ. Istraživ an je m ože pružiti stanovite, iskustveno utem eljene uvi­ de i u to u kojoj m jeri su se u razd o b lju od dvanaest godina na djelu realizirala načelna s ta ja lišta SK J o privlačenju žena u orga­ nizacije SK J i o ja č a n ju uloge žene u članstvu SKJ, kao sastavnom e d ijelu n a s to ja n ja oko ja č a n ja povezanosti SKJ s društve­ nom bazom . 1.7. N a k ra ju , u n a b ra ja n ju nekih značajnih tačaka na koje se ovo istraživ an je m o ra u sred o to č iti, tre b a danas nedvojbeno spo­ m en u ti i p ita n je kako su se organizacije SK J ponašale na djelu i u p olitici p rim a n ja novih članova u k o n te k stu značajnih, pa di­ jelo m i neočekivanih, p ro m je n a u nacionalnom i narodnosnom sastav u stan ovništva Jugoslavije. N aim e, danas je očito da je u razd o b lju k o je 9e istra ž u je došlo do miza značajnih pom jeranja u n acionalnom i n aro d n o sn o m sastav u stanovništva, k o ja su na neki način i u stanovitoj m je ri p ro m jen ila uobičajene b rojčane odnose izm eđu p o je d in ih n ac ija i n a ro d n o sti u nas, a k o ja nisu bez ikak­ voga m ogućeg političkog značenja. To su dobro poznate prom jene, k o je su je d n im dijelom uvjetovane različitim stopam a nataliteta u p o jed in im dijelovim a naše zem lje, pa i u pojedinim nacionalnim i n aro d n o sn im skupinam a, a drugim dijelom značajnim migracio- 49 4

nim k retan jim a kako u n u ta r naše zem lje, tako i izvan njezinih granica. Ali, danas je bjelodano da su te prom jene djelom ično uvjetovane neočekivanim i nepredviđenim p o m jeranjim a u načini­ ma nacionalnoga opredjeljivanja g rađana naše zem lje o čemu uvjerljivo govore neki podaci iz posljednjega popisa stanovništva. Te prom jene i p o m jeran ja praktično mogu dovesti do toga da sc u stanovitoj m jeri m ijenja i nacionalna i narodnosna m apa Jugo­ slavije, odnosno po n ajp rije pojedinih regija i sredina. Ovo istraživanje bi eventualno moglo pružiti neke elem entarne uvide u to kako su organizacije SKJ, p o n ajp rije u sredinam a koje su bile intenzivnije zahvaćene spom enutim procesim a, neposredno reagirale svojom politikom p rim an ja u članstvo SKJ na pom jera­ nja navedene naravi, koja su, istina, bila stih ijn a i nisu bila p red­ viđena nikakvim razvojnim program im a i planskim p rojektim a dugoročne ili kratkoročne naravi, ali su od izuzetnoga značenja za politički veom a osjetljivo područje m eđunacionalnih odnosa.

50

B O R IS VUŠKOVIĆ Temeljna demografska i socijalna obilježja članstva Saveza komunista Jugoslavije

Uvod S tu d ija »Tem eljna dem ografska i socijalna obilježja članstva Sa­ veza k o m u n ista Jugoslavije« im a ponešto zasebnije karakteristike u odnosu n a druge radove u sklopu p ro jek ta. S jed n e stran e, ona je — p riro d n o — sam ostalni istraživački rad ko ji je svojim opsegom dohvatio tem eljna dem ografska i so­ cijaln a o b ilježja članstva SK J (spol, dob, rad n u aktivnost, zatim socijalno-klasnu i nacionalnu s tru k tu ru članstva). S druge strane, opseg i razina analize naše stu d ije bili su om eđeni činjenicom da su ostale stu d ije zasebno dohvatile pojedina dem ografska i soci­ ja ln a o b ilježja članstva (m ladi u Savezu kom unista; SK u m ate­ rijaln o j p ro izvodnji i dru štv en im djelatnostim a). U tom smo sm islu pojedine aspekte naše studije, koji su drugdje zasebno analizirani, p rim arn o preze n tira li kao m etodologijski koherentan globalni isk ustveni okvir na razini SKJ, dok sm o one aspekte de­ m ografske i socijalne stru k tu re članstva SKJ, koji drugdje nisu dohvaćeni, p oput nacionalne s tru k tu re članstva, opsežnije i p ro ­ d u b lje n je analizirali, uključivši pri tom e obilježja i gibanja član­ stva u sklopu republičkih i p o k rajin sk ih organizacija SK. Dva su tem eljna m etodologijska principa konzistentno prove­ dena (m oguća o d s tu p a n ja uvijek su naznačena): 1. U k o m p arativ n o j analizi članstva SK J sa stanovništvom SFR J, uklju čivši rep u b lik e i p o k rajin e, uvijek je bilo riječi o odraslo m e (p u noljetnom ) stanovništvu. 2. U analizi socijalno-klasne s tru k tu re članstva SKJ razložen je staln i sastav članstva organizacije SK J u JNA i pridodan od­ go v araju ćim socio-profesionalnim skupinam a. R azum ije se, to je ponekad dovelo do stanovitih num eričkih razlika u prikazu obilježja i gibanja članstva SKJ u ovoj studiji n asp ram d ru gih stu d ija, kako u ovom p ro je k tu , tako i izvan njega. 51 -r

O stale m etodologijske postupke p rim ijenjene u analizi poje­ dinih obilježja članstva SKJ dali sm o u uvodnom e dijelu svake glave ili poglavlja ovoga rad a i stoga ih ovdje ne navodimo. Za ostale napom ene od općega značenja (literatu ra itd.), da ih ne bism o ponavljali, m olimo čitaoca da pogleda Uvod u našu studiju »Fluktuacija članstva SKJ«.* 2ene u članstvu Saveza kom unista S udjelovanje žena u članstvu SK dohvatit ćemo kako na razini SKJ, tako i na razini republičkih i p okrajinskih organizacija SK. Na obje ćem o razine zasebno razm otriti gibanje ženskoga član­ stva u razdoblju fleksije (1969—1972) i u razdoblju rasta p a rtij­ skoga članstva (1973—1981). Pri tom e ćem o im ati u vidu tri obilježja sudjelovanja žensko­ ga članstva: 1. gibanje učešća žena u spolnoj stru k tu ri članstva SKJ, u k lju ­ čivši republičke i pok rajin sk e organizacije SK; 2. obuhvat žena članstvom u SK, s obzirom na njihov udio u p un o ljetn o m ženskom e stanovništvu SFRJ, odnosno stanovništvu republika i pokrajina, uključivši i usporedbu obuhvata ženskog i m uškog stanovništva: 3. u sp o redbu obuhvata zaposlenih žena članstvom u SK kako u SKJ, tako i u sklopu republičkih i po k rajin sk ih organizacija SK, u odnosu na obuhvat, s jed n e strane, ukupnoga ženskog stanov­ ništva, i, s druge strane, spram zaposlenoga m uškog stanovništva. Učešće žena u ukupnom članstvu SKJ Što se tiče učešća žena u članstvu SKJ (Tabela 1) može se izreći nekoliko globalnih konstatacija. Prvo. Sudjelovanje žena u spolnoj s tru k tu ri članstva SKJ znat­ no je ispod njihovog učešća u stanovništvu SFRJ i to bez obzira na ispitivano razdoblje. Drugo. T reba istaknuti da učešće žena u članstvu SKJ kon­ stan tn o i značajno raste. Tako u desetogodišnjem razdoblju, od 1959. do 1968 (pa i ranije), bilježim o povećanje b ro ja žena čla­ nova SKJ za 62 220, što čini 29,60% od sveukupnoga p rira sta p ar­ tijskoga članstva. S obzirom n a to da je ra s t učešća žena u tom e razdoblju (ind. 140) relativno veći od ukupnoga p artijskog rasta (ind. 122), to je i njihovo učešće u stru k tu ri članstva SKJ godine 1968. doseglo skoro petinu sveukupnoga članstva (19,08%). * V idi s tr . 492—496.

Treće. U razdoblju četvorogodišnje fleksije sveukupnoga p ar­ tijsk o g član stva (1969— 1972) b roj žena članova SKJ sm anjio se za 21 776 članova, ili za 10% u odnosu na 1968. No budući da je op ad an je ženskoga članstva u navedenom e razdoblju relativno m an je (ind. 90,04) od o p ad a n ja sveukupnoga partijskoga članstva (ind. 88,12), to je i u razdoblju fleksije članstva poraslo učešće žena u s tru k tu ri članstva SKJ i to sa 19,08% (1968) na 19,50% (1972). Četvrto. N ajveći i n ajb rži apsolutni i relativni rast žena bi­ lježim o u p o sljednjem devetogodišnjem razdoblju (1973—1981). N aim e, u naznačenom je razdoblju apsolutno porastao broj žena članova SK J čak za 356 012 članova, što čini 32,16% od sveukup­ noga ra s ta p artijsk o g a članstva. S obzirom na to da je rast žena (ind. 280,8) bio znatno iznad ra sta sveukupnoga partijskoga član­ stva (ind. 209,6), to je st relativno skoro za polovicu veći, to je zn ačajn o p o raslo i učešće žena u članstvu SKJ: sa 19,50% (1972) na čak 26,12% (1981). No unatoč izuzetnom e ra stu učešća žena u s tru k tu ri članstva SK J, ono je 1981. ipak doseglo sam o polovicu ženskog u d je la u stanovništvu SFRJ. Peto. N eadekvatno učešće žena u spolnoj stru k tu ri članstva SKJ ne m ože se ni pribižno o b ja sn iti sam o stanovitim kulturno-histo rijsk im nasljeđ em koje m inorizira općedruštveni položaj žene, o d nosno stu p n je m njezine em ancipacije (i SKJ bi trebao biti i je s t je d a n od tem eljnih em ancipatora), je r ni u urbanim sre­ dinam a, pa ni u visokorazvijenim radnim sredinam a, gdje je opće­ dru štv en i položaj žene daleko povoljniji, još uvijek ne zadovoljava učešće žena u članstvu SKJ. N aim e, ako bism o kom parativno razm otrili sudjelovanje žen­ skoga zaposlenog stanovništva m eđu ukupno zaposlenim stanov­ ništvom SFR J u društvenom e sek to ru spram sudjelovanja zapo­ slenoga ženskog članstva u odnosu na sveukupno zaposleno član­ stvo SK J (bez stalnoga sastava JNA), onda ćem o i u tom e sklopu naići na m a n ji udio žena u članstvu SKJ. Tako je 1980. m eđu zaposlenim stanovništvom SFRJ bilo 2 019 100 žena ili 35,5% od sveukupnoga zaposlenog stanovništva u dru štv en o m e sektoru. Istodobno je m eđu zaposlenim članstvom SKJ bilo 354 677 žena ili 24,80% od sveukupno zaposlenoga član­ stva, odnosno tek dvije trećine (ind. 69,9) u odnosu na njihovo su d jelovanje m eđu zaposlenim stanovništvom .1 Ta se razlika na p o d ru čju ob uhvata zaposlenih žena članstvom u SKJ iskazuje tako da je 1980. bilo obuhvaćeno 17,57% zaposlenih žena u društveno­ me sek to ru , a m u šk ara ca za polovicu više (29,36%). 1 S ta ti s tič k i g o d iš n ja k J u g o sla v ije 1981, S av e zn i zav o d za s ta tis tik u , B e o g rad , 1981, s tr . 126-128. U sp u t re č e n o , b r o j z a p o s le n ih ž e n a u s k lo p u č la n stv a SK S lo v en ije n ije d a n u S ta tis tič k o m b ilte n u S K J za 1980. v eć sm o ga iz ra č u n a li (29 1451.

Pri tom e ne sm ijem o sm etnuti s um a dvije značajne okolnosti koje bi trebale ići u prilog znatno većem učešću zaposlenih žena u članstvu SKJ, a prem a kojim a bi žene u članstvu SKJ čak tre ­ bale biti p risu tn ije od m uškaraca! a) Socio-profesionalna stru k tu ra zaposlenih žena znatno je po­ voljnija od iste s tru k tu re sveukupno zaposlenoga stanovništva, je r je m eđu zaposlenim ženam a relativno m anje radnika a znatno više stru čn jak a i ad m inistrativaca, koji su inače daleko više obu­ hvaćeni članstvom u SKJ (vidi glavu »Socijalno-klasna stru k tu ra članstva SKJ«, odnosno poglavlje o socio-profesionalnoj fluktua­ ciji članstva). b) R aspored zaposlenih žena po granam a i oblastim a rada ta­ ko đ er bi snažno išao u prilog veće p risu tn o sti žena u članstvu SKJ, je r zaposlene žene čine je d n u trećinu sveukupno zaposlenih u priv red n im djelatn o stim a (30,7%), a čak veću polovicu zaposle­ nih u izvanprivrednim d je latn o stim a (58,9%). Ta je okolnost izu­ zetno značajna ako pripom enem o da su zaposleni u izvanprivred­ nim d jelatn o stim a dva do tri p u ta više obuhvaćeni članstvom u SKJ nego što je to slučaj sa zaposlenim a u privredi. S obzirom na to da obje ove okolnosti, koje su izričito determ inantne za ukupno članstvo SKJ, nisu pokazale isto značenje kada je u p ita­ n ju žensko članstvo, tada s pravom možemo zaključili da ili u sklopu p rijem a članstva ipak p o sto ji stanovit »muški« naboj koji m arginalizira učešće žena u članstvu SKJ, ili pak žene pokazuju m anje interesa za političku aktivn ost kao svojevrsnu »mušku« do­ m enu društvenoga djelovanja. Šesto. Zaposlene žene čine n ajb ro jn iji kontingent u sklopu ženskoga članstva SKJ, je r čine čak dvije trećine od sveukupnoga b ro ja žena (67,97%), što je približno podjednako s tru k tu ri m uš­ koga članstva (70,76%). Stoga su zaposlene žene čak preko šest p u ta više obuhvaćene članstvom u SKJ (17,57%) od preostaloga ženskog stanovništva (2,79%). Sedm o. S obzirom na to da i zaposlene žene relativno m anje su d jelu ju u članstvu SKJ spram zaposlenih m uškaraca, tada nije nikakvo iznenađenje da su i žene u cjelini znatno m anje obuhva­ ćene članstvom SKJ. Tako je 1981. članstvom u SKJ obuhvaćeno 6,79% p u n o ljetnih žena u SFRJ ili tri p u ta m anje negoli m uška­ raca (20,32%). Ipak, treb a upozoriti da se taj odnos postupno mi­ je n ja u k o rist žena. Naime, dok je u analiziranom e trinaestogodiš­ njem razdoblju obuhvat žena članstvom u SKJ porastao više ne­ goli dvostruko (ind. 222,8), to je st sa 3,11% (1968) na 6,79% (1981), dotle je obuhvat m uškaraca porastao niti za polovicu (ind. 142,4), odnosno sa 14,27% (1968) na 20,32% (1981). 54

Učešće žena u članstvu republičkih i pokrajinskih o rganizacija SK U pogledu su d jelo v an ja žena u stru k tu ri članstva SK postoje vrlo k ru p n e razlike u republičkim i p okrajinskim organizacijam a SK (Tabela 2), što se nedvojbeno korijeni i u osebujnosti društveno-povijesnih u v je ta u kojim a pojedine organizacije SK djeluju. Tako je 1968. učešće žena u stru k tu ri članstva SK Slovenije da­ leko najveće (28,7%), a nakon toga u SK H rvatske (23,9%). Iznad jedne p etin e članstva p artic ip ira ju žene u s tru k tu ri članstva SK Vojvodine (22,6%), zatim približno njem u u SK S rbije izvan SAP (čemu m nogo pridonosi organizacija SK grada Beograda) i Srbije u cjelini (19,7%), a potom slijede SK Bosne i Hercegovine (17,7%) i SK C rne Gore (17,1%), koji, dakle, ne zaostaju mnogo, te, na k raju , SK M akedonije i SK Kosova sa zaista niskim postotkom učešća žena u s tru k tu ri članstva (13,4%, odnosno 10,5%). Dakako, postoje i zn ačajne razlike u apsolutnom obuhvatu ženskoga sta­ novništva članstvom u SK: ono je 1968. najveće u SK Crne Gore (4,17%), zatim SK V ojvodine (3,83%) i SK H rvatske (3,38%), a n ajm an je je u SK M akedonije (2,11%) i, naročito, u SK Kosova, gdje nije obuhvaćena ni svaka pedeseta odrasla žena (1,75%). M eđutim , k ad a u sporedim o obuhvaćenost ženskoga stanovni­ štva članstvom u SK sp ram obuhvaćenosti m uškaraca (1968), tada se slika zn atno m ijen ja (što se ne može izračunati usporedbom razlika u češća u s tru k tu ri članstva, je r žene nejednako sudjeluju u s tru k tu ri republičkog i po k rajin sk o g stanovništva). Relativno, to je st sp ram obuhvaćenosti m uškaraca, žena je najviše obuhva­ ćeno u član stv u SK Slovenije, odnosno 2,9 p u ta m anje od m uška­ raca! S lijedi članstvo SK H rv atsk e sa 3,5 p u ta m anje, pa SK Voj­ vodine 3,7 p u ta m anje, a članstvo SK Crne Gore, koje najbolje stoji u ap so lu tn o m ob u h v atu žena, p ri sam om je dnu ljestvice u o buhvatu žena sp ram m u šk ara ca, je r je žena obuhvaćeno čak 5,5 p u ta m an je (4,17% p rem a 22,76% m uškaraca). Slijedi ga još je­ dino članstvo SK M akedonije sa 6,4 p u ta m anje, te na k raju član­ stvo SK Kosova sa 8,5 p u ta m anje obuhvaćenih žena negoli m uš­ k araca. Nc zaboravim o upozorili na paradoks da najpovoljniji om jer obu h v ata žena sp ram m u šk ara ca im aju dvije republičke organizaci­ je SK čije je uk u p n o stanovništvo n ajm an je obuhvaćeno članstvom u SK, a to su SK Slovenije i SK H rvatske. U toku četvorogodišn jega razdoblja fleksije p artijsk o g a članstva (1969— 1972) naznačene su d isp ro p o rcije blago prevladavane u n u ta r članstva svih organizacija SK, osim u članstvu SK M akedonije i SK Kosova. Naime, za raz­ liku od SK M akedonije i SK Kosova, gdje je opadanje žena u ispitivanom e razd o b lju bilo iznad razine opadanja cjelokupnoga članstva, p a su i žene značajno opale u s tru k tu ri članstva, osobito u SK K osova, u istom je razdoblju u SK Bosne i Hercegovine, 55

SK S rb ije izvan SAP, SK Crne Gore i SK S rb ije u cjelini poraslo učešće žena u s tru k tu ri članstva spram 1968, je r je i opadanje ženskoga članstva bilo niže od razine o sipanja cjelokupnoga član­ stva. U o rganizacijam a SK H rvatske, SK Slovenije i SK Vojvodine p o stoji u četvorogodišnjem razdoblju neznatna razlika izm eđu osi­ p an ja žena i cjelokupnoga članstva, pa postoje i neznatne pozi­ tivne p ro m jene u učešću žena u stru k tu ri članstva SK. Dakle, opadanje žena u s tru k tu ri članstva bilo je najveće upravo u onim organizacijam a SK u kojim a su one i prethodno n ajm an je sudjelovale u stru k tu ri članstva, to je st u SK Kosova i SK M akedonije. Stoga su se m eđurepubličke disproporcije u po­ gledu učešća žena u s tru k tu ri članstva SK još i povećale krajem ispitivanoga razdoblja fleksije članstva, što, dakako, vrijedi i za n esrazm jere apsolutnog i relativnog obuhvata žena u članstvu SK. Z načajna pozitivna p rek retn ica kako sudjelovanja žena u stru k tu ri članstva SK, tako i obuhvata žena p artijsk im članstvom , n astu p ila je u razdoblju 1973— 1981, i to u svim republičkim i po­ k rajin sk im organizacijam a SK. Razum ije se, ta opća pozitivna p rek retn ica nije u podjednakoj m jeri zastupljena u gibanju član­ stva svih republičkih i p o k rajin sk ih organizacija SK. R ang-ljestvica relativnoga p o rasta žena, u kojoj smo uspore­ dili indeks p o rasta žena, ukupnoga p artijsk o g a članstva i njihov odnos, pokazuje sljedeća obilježja:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

SK SK SK SK SK SK SK SK SK

Makedonije Bosne i Hercegovine Kosova Crne Gore Vojvodine Srbije Srbije izvan SAP Slovenije Hrvatske

379,1 435,6 304,4 277,0 289,5 285,7 286,6 224,8 188,2

223,0 281,8 208,1 192,1 210,6 211,3 212,1 198,7 168,2

169,9 155,9 146,2 144,2 137,4 135,2 135,1 114,8 111,9

Očito je p o rast učešća ženskoga članstva daleko izrazitiji u članstvu onih republičkih i po k rajin sk ih organizacija SK u ko­ jim a je sudjelovanje žena inače bilo niže, pri čem u posebno treba istak n u ti p o rast učešća ženskoga članstva u SK M akedonije i SK Kosova. N aznačena su gibanja dovela i do znatnih prom jena sudjelo­ vanja žena u spolnoj stru k tu ri članstva kako spram 1968, tako 56

i sp ram 1972, što je vidljivo iz prezentirane rang-ljestvice (u za­ gradam a je rang iz 1968. godine):

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

SK SK SK SK SK SK SK SK SK

Slovenije Vojvodine Bosne i Hercegovine Srbije izvan SAP Srbije Hrvatske Crne Gore Makedonije Kosova

1981.

1968.

31,65% 30,56% 28,32% 27,90% 27,07% 26,91% 25,46% 21,02% 13,16%

28,66% 22,58% 17,66% 19,95% 19,73% 23,94% 17,05% 13,44% 10,54%

(1) (3) (6) (4) (5) (2) (7) (8) (9)

Iz navedene rang-ljestvice (i drugih podataka) mogu se zaklju­ čiti tri tem eljne stvari: Prvo. Povećao se udio žena u stru k tu ri članstva svih republič­ kih i p o k rajin sk ih organizacija SK. Dok je 1968. sam o u članstvu SK Slovenije udio žena bio iznad jedne četvrtine ukupnoga član­ stva, sada, o b rn u to , žene su d jelu ju ispod jedne četvrtine u član­ stvu sam o u SK K osova i SK M akedonije. Drugo. P rem da n ije došlo do značajnijih prom jena u poretku rep u b ličk ih i p o k ra jin sk ih o rganizacija SK, osim snažnoga pro­ do ra SK B osne i H ercegovine n asp ram padu SK H rvatske, ipak su se zn atn o sm an jile negdašnje razlike izm eđu republičkih i po­ k rajin sk ih organizacija SK, s obzirom n a učešće žena u stru k tu ri njihova članstva, tako da izražene tendencije možemo označiti nivelirajućim a. Treće. K od svih se rep u b ličk ih i p o k rajin sk ih organizacija SK zn atn o sm an jila i u je d n ačila razlik a obuhvata m uškaraca i žena. Izuzevši SK K osova, gdje je taj razm ak jo š uvijek znatan (iako sm an jen , je r je 6,27 p u ta više obuhvaćeno m uškaraca negoli žena), u svim p reo sta lim rep u b ličk im i p o k rajin sk im organizacijam a taj se razm ak kreće izm eđu 2,39 i 3,09 p uta, a tek je nešto veći u SK M akedonije (3,73). K ada je riječ o razlikam a učešća žena u s tru k tu ri članstva rep u b ličk ih i p o k ra jin sk ih organizacija tada tre b a o b ratiti pozor­ nost n a čin jen icu da dva socijalna sloja čine daleko najveći dio ženskoga članstva: s je d n e stran e , to su žene zaposlene u društve­ nom e sek to ru , a s d ru g e stran e , to je p u n o ljetn a školska om la­ din a (đaci i stu d en ti), kojoj bi eventualno mogli priključiti i ne­ zaposlene, b u d u ći da oni po svojoj dobnoj i kvalifikacijskoj s tru k tu ri p retežn o čine d iplom iranu školsku om ladinu. Ta je či­ n jenica razvidna iz d onje tabele u čijoj je prvoj koloni postotni 57

udio zaposlenih žena u ženskoj populaciji članstva SK, u drugoj pak školske om ladine, a zatim nezaposlenih, i u posljednoj koloni po sto tn i iznos svih ostalih socijalnih kategorija ženskoga članstva (1980). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

SK SK SK SK SK SK SK SK SK

Bosne i Hercegovine Crne Gore Hrvatske Makedonije Slovenije Srbije Srbije izvan SAP Kosova Vojvodine

69,21 53,24 74,04 66,76 75,33 66,71 65,02 57,52 72,47

18,86 21,30 10,60 24,45 11,81 18,87 20,46 27,27 13,49

4,04 10,15 1,61 4,14 0,07 3,31 4,45 3,09 4,21

6,89 14,49 13,75 4,65 12,79 11,11 10,07 12,12 9,83

Dakle, nem a dvojbe o tom e da zaposlene žene u društvenom e sek to ru i školska om ladina čine većinu ženskoga članstva, tj. ne­ gdje izm eđu 80 i 90 p ostotaka, izuzevši žensko članstvo SK Crne Gore, gdje su znatno iznadprosječno zastupljeni nezaposleni i preo stale socijalne kategorije. Stoga se i postojeće još uvijek zna­ čajne razlike učešća žena u s tru k tu ri članstva SK republičkih i p o k rajin sk ih organizacija, unatoč globalnih nivelacijskih tenden­ cija, faktično svode na razlike učešća naznačenih dvaju socijalnih slojeva u s tru k tu ri ženskoga stanovništva. Ukoliko su ti slojevi p risu tn iji načelno je veći i udio ženskoga članstva, što se prije svega odnosi na žene zaposlene u društvenom e sektoru kao daleko b ro jn ijem sloju, je r školska om ladina čini svega sedm inu spram zaposlenoga ženskoga stanovništva. M eđutim , postoje izrazito krupne razlike udjela navedenih segm enata školske om ladine i zaposlenih žena u ukupnom e žen­ skom republičkom i pokrajinskom stanovništvu, a isto tako i u d je­ la zaposlenih žena m eđu sveukupno zaposlenim a. Mi nećem o navoditi različite relacije tih slojeva i njihovih seg­ m en ata za stanovništvo svih republika i pokrajina, ali će se i eg­ zem plarno navedene razlike izm eđu ženskoga stanovništva SR Slovenije i SAP Kosova, kao predstavnika najvećeg i najm anjeg sudjelovanja žena u stru k tu ri članstva SK, ipak pokazati dovolj­ no indikativnim a. P rije svega, važno je istaknuti veličinu skupnoga sudjelovanja oba navedena značajna socijalna sloja u s tru k tu ri sveukupnoga ženskog p u noljetnog stanovništva. Tako 1980. zaposlene žene u društvenom e sektoru i školska om ladina čine čak 52,06% ukup­ noga ženskog stanovništva SR Slovenije, dok isti socijalni slojevi čine svega 13,43% ženskoga stanovništva SAP Kosovo, dakle, če­ tiri su p u ta m anje prisutni! Pri tom e zaposlene žene u SR Slove- 58

niji čine 48,439o ženskoga stanovništva, a školska om ladina 3,63%. N asu p ro t tom e, zaposlene žene u SAP Kosovu čine samo 9,14% ženskoga stanovništva, a školska om ladina nešto više negoli u SR Sloveniji, tj. 4,29% (što, dakako, zavisi i od dobne stru k tu re sta­ novništva). Dakle, p resu d n a se razlika ipak svodi na razliku udjela zaposlenih u uku p n o m e ženskom stanovništvu, pri čemu i udio zaposlenih žena m eđu sveukupno zaposlenim stanovništvom u SR Sloveniji iznosi 44,4%, a u SAP K osovu 20,57%, odnosno dvostruko više u SR Sloveniji negoli u SAP Kosovu. K ada navedene stru k tu ra ln e razlike izm eđu ženskoga stanov­ ništva SR S lovenije i SAP K osova, koje su izrazito indikativne, p rim jerim o b a r dvjem a relevantnim činjenicam a: razlici opće slo­ pe ob u h v ata sveukupnog i ženskog stanovništva članstvom u SK (koja im a zasebne uzroke — vidi o tom e našu prethodnu studiju) i razlici o b u hvata zaposlenog i školskog ženskog stanovništva, pri čem u je šk olska om lad in a skoro dvostruko više obuhvaćena (ali je b ro jn o m in o rn ija), ta d a nam se nedvojbeno iskazuje visok stu­ panj ko relacije izm eđu naznačene stru k tu re ženskoga stanovništva i ud jela žena u članstvu SK. R azum ije se, visok stupanj korela­ cije, uz stanovite pom ake, p rim jetan je i kod ženskoga članstva svih o stalih republičkih i p o k rajin sk ih organizacija SK. Tabela

1

218713 212 877 201 946 200 022 196 937 214 503 248 182 281319 328 577 378 507 426 286 464 950 521 808 552 949

_

19,08 19,15 19,25 19,51 19,50 19,92 20,81 21,59 22,50 23,31 24,02 24,67 25,56 26,12

36,8 36,9 37,1 37,6 37,6 38,4 40,1 41,6 43,4 44,9 46,3 47,5 49,3 50,3

3,11 3,01 2,84 2,79 2,72 2,94 3,37 3,77 4,36 4,95 5,50 5,91 6,52 6,79

100,00 96,78 91,32 89,71 87,78 94,86 108,68 122,19 141,16 160,77 179,10 192,93 213,50 222,83

! % obuhvata muškaraca članstvom u SKJ

97,33 94,87 99,05 98,46 108,92 115,70 113,35 116,80 115,20 112,62 109,07 112,23 105,97

| Indeks

100,00 97,33 92,33 91,45 90,04 98,08 113,47 128,62 150,23 173,06 194,91 212,58 238,58 252,82

% učešća u ! strukturi član-j stva SKJ i Indeks odnosaj učešća u struk-; turi čL. SKJ i' jug. pop. % obuhvata žena članst. 1 u SKJ ,

Indeks preth. god. = 100

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

Indeks 1968=100

1 ■5 0 O

Broj

Žensko članstvo SKJ

14,27 13,74 12,85 12,42 12,11 12,70 13,75 14,86 16,04 17,39 18,53 19,17 20,13 20,32

1861

‘UAOUBJS -SU3? 'I? m jB A ijnqo o/o

h.* c \in in m ^

•UAOU^JS -SU3Z •15 Bl-BA ipiqo o/0

*8961/1861 sofopui

hnO oo OOO r^-

On h0O

>q sq U\ 06

£rn fs S

^

(N M

■ \ ). O O oo

N

r- no

-

(N oo

o o o e t o (N

7^,61/1861 STfapui *8961/3761 s^apui

r*.

i

o> 3 m

c*

N a c io n a ln a K ako

s tru k tu ra

n a c io n a ln a

n a ln a s t r u k tu r a z ir o m

na

a n a liz o m

č la n s tv a

p o k r a jin e , s itu a c ije

m cn

ct:

č la n s tv a

s tru k tu ra pa

SK

SK

S r b ije

s ta n o v n iš tv a S r b ije

ćem o

p o je d in ih

1971. god. I 1981.

v r lo

SR

k o m p le tn iju d ije lo v a

S r b ije ,

ta k o

i

n a c io ­

s u s l o ž e n i , p o s e b ic e s o b ­

SR

s lik u S r b ije ,

d o b iti

k a s n ijo m

odnosno

S r b ije

i/.van te rito rija SAP, zatim SAP Kosova i SAP Vojvodine od kojih svaki im a izrazite osobenosli. U nacionalnoj stru k tu ri sveukupnoga stanovništva SR S rbije 1971. najveću skupinu čine Srbi s nešto preko 6 m ilijuna stanov­ n ika ili 71,2394 sveukupnoga stanovništva, zatim slijede Albanci sa 11,66°6, ili oko m ilijun stanovnika, potom na velikoj distanci M adžari sa 5,09°/o ili oko pola m ilijuna stanovnika, a poslije njih nekoliko zn atno m an jih i približno podjednakih skupina i to: H r­ vati sa 2,1994 ili oko 200 000 p ripadnika, M uslim ani sa 1,83% ili oko 150 000 i na k ra ju dvije skoro podjednake skupine, tj. Crno­ gorci sa 1,48% i nacionalno neopredijeljeni — Jugoslaveni, sa 1,47%, odnosno sa oko 125 000 stanovnika. Sve ostale nacionalne skupi­ ne im aju m anje od 100 000 pripadnika. No, učešće pojedinih sku p in a u nacionalnoj stru k tu ri odraslo­ ga stan o v n ištva SR S rb ije pokazuje izuzetno velike razlike u od­ nosu na učešće u s tru k tu ri sveukupnoga stanovništva. Tako u od­ raslom e stan ovništvu Srbi su d jelu ju više (74,18% ili indeksno 104,2), posve o b rn u to od Albanaca koji su d jelu ju skoro za trećinu m anje u od raslom e stanovništvu (jer su znatno m lađi), tj. sa sve­ ga 8,20% (ind. 70,3). M adžari i H rvati, kao dobno starije skupine, su d jelu ju više u odraslom e negoli u sveukupnom e stanovništvu i to M adžari sa 5,63% (ind. 110,6), a H rvati sa 2,38% (109,0). M usli­ m ani, kao m lađa skupina, su d jelu ju u odraslom e stanovništvu m a­ nje, tj. 1,41% (77,0), a Crnogorci i nacionalno neopredijeljeni — Ju ­ goslaveni sk oro podjed n ak o su d jelu ju u obje s tru k tu re (ind. 99,0). Te razlike su d jelo v an ja u s tru k tu ri odrasloga stanovništva spram sveukupnoga nam eću prevrednovanje dosadašnjih ocjena u učeš­ ću n acio n aln ih sk u p in a u stru k tu ri članstva SK S rbije koje su bile tem eljen e u odnosu n a sveukupno stanovništvo. U prvom redu, m oram o ista k n u ti je d n o pozitivno obilježje u n acionalnoj s tru k tu ri članstva SK S rbije: S rbi kao daleko n ajb ro j­ n ija sk u p in a su d je lu ju gotovo adekvatno svojem učešću u nacio­ nalnoj s tru k tu ri stanovništva, odnosno tek neznatno više negoli u stan o v n ištvu (ind. 103,3). Sve ostale nacionalne skupine, koje zajedno čine tek četvr­ tinu sveukupnog odraslog stanovništva SR S rbije, pokazuju široki rasp o n relativnog učešća u članstvu SK S rbije. Relativno su n a j­ više za stu p lje n i Crnogorci (ind. 336,3), zatim nacionalno neopre­ d ije lje n i— Jugoslaveni (260,5), dok ostale skupine su d jelu ju u član­ stvu ispod svojeg u d jela u stanovništvu i to redom : H rvati (86,6), Albanci (80,4), potom M uslim ani (58,2) i daleko n ajm an je M adžari (40,0). P rem d a različito relativno sudjelovanje pojedinih skupina u član stv u SK S rb ije m o ra b iti ista k n u to kao politički relevantno pi­ ta n je, i to bez o bzira n a a p so lu tn u b ro jn o st pojedine skupine, ipak nam se čini d a je n a jk ru p n ija nerav n o m jern o st nacionalne s tru k tu ­ re član stv a SK S rb ije niže sudjelovanje dviju n a jb ro jn ijih nacio­ n alnih sk u p in a poslije S rba, tj. A lbanaca, čije sudjelovanje i nije 145 10

a la rm a n tn o

n is k o , i p o s e b ic e M a d ž a r a , k a o

n a ln o j s t r u k t u r i s ta n o v n iš tv a S R lu ju

n it i s p o lo v in o m

v iš e , š to su b e z m a lo p r e o s ta lih vo

r e la tiv n o

m je rn o s t je

SK

se

d r ž im o ia k o u

š to

te k

svaki

n jih

tr in a e s ti

ne

1971.

od

tre b a

s k u p in a

(4 0 ,0 ). T o

m e đ u s o b n ih

s tru k tu ri

svaki

SK

te k U

o d r a s li

s k o ro

svaki

SK

u

tr id e s e t

s k lo p u

m je r n o , ta k o učešće

( 7 ,5 6 % ) ,

č e tv rti

7 ,2 4 %

s v ih

d a je

u

n a c io n a ln o

š e s n a e s ti

M ad žara

sa 2 ,2 5 % S r b ije

H rv a t

sa 2 ,0 6 %

na

No,

kru p n e

i H rv a ta

( 8 1 ,6 )

je

je lje n ih —

J u g o s la v e n a o d r a s lo g a

n o g o rac a

( 1 ,5 9 % ),

R a z u m ije n iš tv u

(4 ,8 4 % )

je ,

dapače,

r e la tiv n o

je r

su b rž e

o p a d a li

ko

da

tu ri

1981. o b je

č la n s tv a

SK

na

i u

na

( 1 5 9 ,8 ), p a n a 7 ,0 2 %

s tru k tu ri 3 ,9 4 %

č la n ­

H rv a ti

( 8 0 ,2 ) .

s t r u k t u r i o d r a s lo g a

(7 0 ,1 9 % ), M a d ž a r a n a c io n a ln o

S r b ije , i

z a t im

A lb a n a c a

u

k r e t a n ja s tru k tu ri

i u č la n s tv u č la n s tv a

učešće

učešćem

ove

se

u

p o r a s lo

3 ,8 3 %

( 9 5 ,6 ) , z a t i m

učešće

SR

n a p r e d o v a li

s tru k tu ri

sa

(4 ,7 0 % )

n e o p r e d i­

u

n e z n a tn ije

C r­

( 9 ,9 0 % ) .

č la n s tv u

i s ta n o v ­

p r o m je n a u r e la t iv n o m e s u d je lo v a n ju

P r e m d a s u o p a d a li u č e š ć e m u

su

(1 ,7 9 % )

s k u p in a

n e z n a tn o

n e ra v n o ­

z n a tn o

n a 1 ,3 1 %

učešćem

S rb a

re z u lta t

i d o z n a tn ih

učešće

S r b ije

t a k o d a su p o s ta li t r e ć a s k u p in a u

s ta n o v n iš tv a

n a c io n a ln ih

r e la tiv n o

su

p o r a s lo

M u s lim a n a

se­

je b r o j č l a ­

d o s ta

J u g o s la v e n a

n a 7 3 ,2 5 %

d o g o d ile učešće

se, u z a j a m n i

d o v e o je

p o je d in ih

k v a tn o

o p a le

( 1 ,7 6 % ), a e n o r m n o

s tru k tu ri

to

i C r n o g o r c i sa 4 ,9 1 %

o p a lo

(6 ,3 3 % ),

(1 2 3 ,1 ) i A lb a n a c a s a 6 ,5 9 %

s k u p in e

S r b i s a 7 6 ,6 6 %

p r o m je n e

s ta n o v n iš tv a , j e r

SK

—

i

M u s lim a n a sa 0 ,8 2 %

n a 2 ,7 7 %

1 ,6 8 %

n a c io ­

(4 ,2 7 % ) i n a j ­

p o ra s ta o

s k u p in a

s t r u k t u r i č la n s tv a

tri

i to

S r b i­

p e ti

(2 ,9 3 % ).

r a z d o b lju

n e o p r e d ije lje n ih

P re o s ta le

s tv a S K

ip a k

M adžar

n a c io n a ln ih

( in d . 1 8 9 ,0 ), z a t im

( 1 0 6 ,5 ) .

SK

C rn o g o ra c

svaki

J u g o s la v e n ( 1 9 , 0 4 % ) , p a n a z n a t n o j d is ta n ­

S rb in

n a r e d n o m e d e s e to g o d iš n je m

nova

r a z lik a n e ra v n o ­

č la n s tv a

č e tv rti

p o p u la c ije ), z a t im

u

d a m n a e s ti A lb a n a c ( 5 ,5 8 % ), d v a d e s e t t r e ć i M u s lim a n zad

lim

i n jih o ­

z a n e m a r iti.

č la n s tv o m

n a c io n a ln o j je

(2 4 ,6 9 %

n a ln o n e o p r e d ije lje n i — ci

z n a č a jn ijim

ni

n a c io n a ln ih

tim e

S r b ije

s ta n o v n iš tv u

s k u p in a z a je d n o , z b o g č e g a u p r a v o

s u d je lo v a n ja

iz ra ž a v a

č la n

učešće

s k u p in a ,

o b u h v a tu

n a c io ­ s u d je ­

učešća u

tre ć e

i A l b a n c i i M a d ž a r i p o n a o s o b b r o j n i j i o d s v ih

a n a liz ir a n ih

p r e o s ta lih U

s p ra m

s k u p in e u

S r b ije , k o ji u č la n s tv u S K

z a d r ž a li

SK

S r b ije

s k u p in e

z n a tn o

s ta n o v n iš tv u

SK

S r b ije .

s t a n o v n iš t v u , S r b i su

i

H rv a ta u

i u

č la n s tv a s v o je

g o to v o

( 1 0 3 ,3 — 1 0 4 ,4 ) ,

ade­ dok

p o r a s lo

( 8 6 ,6 — 9 5 ,5 ) ,

n e g o li u

č la n s tv u , ta ­

n e r a v n o m je r n ije

s u d je lu ju

u

s tru k ­

S r b ije .

G ib a n ja M u s lim a n a , A lb a n a c a i n a c io n a ln o n e o p r e d ije lje n i h — J u g o s la v e n a

b ila

r a s le u č e š ć e m lije d no dok

r a z lič ito g a

p o r a s li su

su

posve

i u č la n s tv u g ib a n ja

r e la t iv n im

o p a li A lb a n c i

u

s u p ro tn a i u o b je

učešćem

g o r n jim a ,

s a s ta v u ove u

( 8 0 , 4 — 7 0 ,9 )

t j.

ove

su

s k u p in e

s ta n o v n iš tv a . M e đ u t im , u s ­

s tru k tu re

č la n s tv u

SK

i n a c io n a ln o

M u s lim a n i su S r b ije

snaž­

( 5 8 ,2 — 7 3 ,2 ) .

n e o p r e d ije lje n i —

J u g o s la v e n i (2 6 0 ,5 — 1 4 9 ,6 ) z b o g z n a t n o g r a s t a u s t a n o v n iš t v u , n a r o ­ č ito

ovi

p o s lje d n ji.

■1861

AOUBJS I f^ Š •[5 n upsapn Bsoupo ssjapuj IZ .6I A O UBJS I f ^ J S

•jp n Bpsapn Bsoupo s^apui

'8 9 6 1 /1 8 6 1

rO OO u") o

no on

o in

o

b \ >d h>‘

*) vlO q co r-“ n sjfapui IT) nppui O lO iO N O (N "1 t

'896I/3Z6I

S5japui

ON NO (N |N I

I OO » [N « IN

NO O O') f r - 0 I

OO rt 3 '-'_C ■£3:3/5 TŠ Š s 3a-r >& £b .= o " 2 6- a —

rt

3

^ C3. JC oi

:3, 2 _5

5SS

w §-

C*.2#3a

JC C/3 3 ^ «

3 ‘ćf:;

’S « J3 >

o f3

c O*o

e c o*

o n^

§ °P &

|lu3£3

o

! | ° - o ’c

30

+

11

19

12

35

28

+

7

23

17

H rv a ts k a

26

20

+

6

13

9

M a k e d o n ija

25

27

—

2

11

12

G o ra

S l o v e n i ja

26

22

+

4

12

9

S r b ija

33

22

+

11

20

12

p o k r a jin a

33

21

f

12

23

K osovo

41

34

+

7

12

9

V o jv o d in a

28

20

+

8

21

13

SFRJ

32

24

+

8

18

12

ukupno

~ >c £

o> (j 3 OC

41

B i H C rn a

:

S r b ija bez

UKUPNO.

Izvor: S ta tis tič k i b ilten C K S K J za 1980. g o d in u i p ro c je n a p o p u la c ije Ju g o sla v ije .

gledu značajno su ispod prosjeka ostalih republika i pokrajina (svaki osmi, odnosno svaki deveti om ladinac je st član SK). Podaci iz ranijih godina prom atranoga razdoblja pokazuju kako to nije uvijek bilo tako, te da om ladina nije uvijek tako mnogo sudjelovala u s tru k tu ri članstva SKJ, iz čega se može kon­ statirati da su stavovi iz rezolucija o potrebi većeg prijem a m la­ dih u SK urodili plodom . Podaci iz ran ijih godina pokazuju nam da je na početku pro­ m atranoga razdoblja sam o 1/4 članstva SKJ bila m lađa od 28 go­ dina, te da je 1968. godine tek svaki jedanaesti pripadnik mlade generacije bio član SKJ, kao i da su u toku prom atranog razdob­ lja postojale značajne oscilacije učešća m ladih u SKJ. Dok je 1968. godine postotak mladih u SKJ bio nešto veći od postotka m ladih u populaciji (24,6% : 23,8%), već se u narednoj 1969. go­ dini taj odnos prom ijenio na štetu učešća m ladih u SK (23,0% : : 23,8%). Slijedećih nekoliko godina takva tendencija se zadržava te broj m ladih u SK još više opada u odnosu na broj m ladih u populaciji. 288

n i®o a c

Tabela 70 Kretanje mladih i ostalih članova SKJ 1968—1980. godine

Sg O o g 0Qo 864 317 855 567 830 217 813 042 798 261 818 587 868 679 931409 1 008 614 1 093 964 1 189 436 1270 364 1 365 786

Ostali članovi

281 701 256115 218 967 212 434 211686 258 124 323 787 371 434 451 653 529 648 585 188 614 106 649428

Osnovni Mladi

1 146 018 1 111682 1 049 184 1 025 476 1 009 947 1 076 711 1 192 466 1 302 843 1 460 267 1 623 612 1 774 624 1 884 470 2 041 270

3*

Ukupno čl. SK

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980.

100 97 92 89 88 94 104 114 127 142 155 164 178

100 91 78 75 75 92 115 132 160 188 208 218 231

100 99 96 94 92 95 101 108 117 127 138 147 158

100 97 94 98 98 107 111 109 112 111 109 106 108

Mladi 91 85 97

Ostali članovi

|

Verižni Ukupno čl. SK

a Po m

—----

Indeksi

3 • § M

2^1 t/i

Broj člai SK do Z starosti

Godina posm atn

rt ¥

100 99 97

100 122

125 117 110 105

102

106 107 108 108 109 107

Sta tistički bilteni CKSKJ.

Kretanje postotka 1968—1980. godine

mladih

i ostalih članova u SKJ i populaciii

Statistički bilteni CKSKJ i procjena stanovništva po dobnim skupinama.

289

I u tom sm islu postoje značajne razlike izm eđu republika i p o k rajin a (vidi G rafikon 23), te je opadanje po sto tk a m ladih u SK p risu tn o u svim republikam a i pokrajinam a, osim u SR Slo­ veniji. U toj republici i u razdoblju opadanja b ro ja m ladih u osta­ lim republikam a i pokrajinam a, posto tak m ladih stagnira. K as­ nije b ro j m ladih u njoj intenzivnije raste nego u drugim sredi­ nam a. Grafikon 23 Kretanje postotka mladih članova SK u populaciji mladih po repu­ blikama i pokrajinama 1968—1980. godine

Iz tab elarn o g i grafičkog prikaza također je uočljivo da je krizno razd oblje izm eđu 1969. i 1972. godine značajnije pogodilo m lade negoli ostale članove SKJ, te da su om ladinci u SK b ro j­ čano zn a čajn ije opadali u članstvu SK negoli ostali članovi. Ta­ k ođer se ja sn o vidi da o p adanje om ladinskoga članstva već u 1972. godini p resta je, dok je još p risu tn o opadanje ostalih kate­ go rija članstva. N aredne, 1973. godine, broj m ladih u SKJ zna­ čajn ije raste u odnosu na p reth o d n u godinu, i to značajnije negoli o stalih članova SK. Tek 1974. godine m ladi dostižu onu razinu učešća u s tr u k tu ri SKJ k o ju su im ali 1968. godine. Tabela 71 Kretanje učešća mladih članova SKJ u populaciji od 18—27 godina starosti u razdoblju 1968—1980. godine u SFRJ

Godina

Učešće mladih članova SK u pop m ladih

3

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980.

9 8 7 6 6 8 10 11 13 15 17 17 18

Indeks učešća osnovni

100 90 76 74 72 87 109 123 149 172 190 197 200

verižni

100 89 88 86 100 133 125 110 118 115 113 100 105

°/o mladih u SK

u populaciji

24,6 23,0 20,8 20,7 20,9 24,0 27,1 28,5 30,9 32,6 33,0 32,6 31,8

23,8 23,8 24,0 23,9 23,9 23,8 23,8 23,7 23,7 23,7 23,6 23,7 23,6

Iako postotak mladih koji su članovi SKJ tek 1974. godine prevazilazi stupanj njihovog učešća iz 1968. godine (bazni indeks jc 109), već 1972. godine je zaustavljeno opadanje ovog postotka, a 1973. godine se postotak značajno povećao (verižni indeks jc 133). Od tada, iako postotak omladinaca koji su članovi SK kon­ stantno raste, te je u 1980. godini za dva puta veći nego 1968. go­ dine, intenzitet porasta ima blagu tendenciju smanjenja uz po­ stojanje određenih oscilacija. Ova tendencija usporavanja porasta započinje već 1974. godine kada je intenzitet porasta iz 1973. sma­ njen (dok je indeks porasta učešća 1972—1973. iznosio 133, in­ tenzitet porasta 1973—1974. je pao na 125). Naredne, 1975. godine on je još više opao (indeks 1974—1975. iznosi 110), a 1976. go­ dine ponovno je porastao (na 118). Nakon toga, pa sve do 1980. 291 19*

godine in tenzitet p o rasta se konstantno sm an ju je (1979. u odnosu na 1978. iznosi sam o 100), da bi u 1980. godini iz specifičnih raz­ loga ponovno značajno porastao (sm rt pred sjed n ik a Tita). Također se može zaključiti da je posto tak m ladih u SK čita­ vom razdoblju od trin aest godina značajno porastao. Taj je po­ ra st bio daleko značajniji od p o rasta učešća ostalih starosnih ka­ tegorija, te na k raju tog perioda im am o značajniju pozitivnu razliku izm eđu udjela m ladih u SK i udjela m ladih u populaciji, nego što je razlika izm eđu udjela ostalih članova SK i ostalih staro sn ih k ategorija stanovništva. Pojava većeg učešća m ladih u SK nego što je učešće m ladih u populaciji, m eđutim , nije bila p risu tn a tokom čitavog prom a­ tranog razdoblja. Tako je izm eđu 1969. i 1973. godine postotak m ladih u SK bio m anji od njihovog učešća u populaciji. Prevagu m ladih u SK u p o ređenju s njihovim učešćem u populaciji im a­ mo, osim 1968, tek od 1973. godine. Analiza je tak o đ er pokazala da je udio m ladih u SK daleko brže rastao nego udio ostalih kategorija u SK, ali i da je u raz­ d o bljim a opadanja članstva, daleko brže padao od udjela ostalih staro sn ih kategorija. Analiza je ta k o đ er pokazala da postoje značajne razlike kako u tren u tačn o m učešću m ladih, tako i u k re ta n ju učešća m ladih u SK, m eđu republikam a i pokrajinam a. Tako je p o rast učešća m la­ dih u SK najveći u onim republikam a i pokrajinam a u kojim a je bio p o stu p n iji i s m anje oscilacija (npr., SR Slovenija koja ima relativno nisko učešće m ladih u SK, s obzirom na to da u raz­ d o blju o p ad anja učešća m ladih nije im ala pad već stagnaciju, po­ rast učešća je u poređenju prve i zadnje godine p o sm atran ja bio veći nego kod ostalih republika i pokrajina). Koliko god je p o rast m ladih u SKJ općenito uvjetovan pove­ ćanim p rijem om m ladih u članstvo SK, tako su i spom enute osci­ lacije učešća om ladine u članstvu SKJ, odnosno sm anjenje po­ sto tk a m ladih, uvjetovane ne toliko osipanjem iz članstva koliko sm anjenjem p rijem a m ladih u određenim djelovim a trinaestogo­ d išnjega razdoblja. J e r u čitavom e razdoblju u kojem u je prim ­ ljeno 1 109 998 om ladinaca u SKJ sam o 86 317 napustilo je SKJ, što u odnosu na broj p rim ljenih pred stav lja sam o oko 8%. To, m eđutim , ne znači da nisu postojale oscilacije i u osipanju član­ stva, koliko god su postojale oscilacije i u prijem u. U pojedinim kriznim godinam a postotak m ladih koji su iz bilo kojih razloga n apustili SK također značajno raste i to do 38% u odnosu na broj p rim ljen ih (na p rim jer, 1970. godina), kao što u godinam a velikog p rijem a (1968. godina), taj postotak pada do 3%. B roj p rim ljenih om ladinaca u toku čitavog razdoblja čini n aj­ veći dio ukupnoga prijem a, iako u toku vrem ena dolazi do sm a­ n jiv an ja njihova učešća u prijem u. Isto tako je ukupan odliv mla- 292

dih iz SK uvijek niži negoli ukupan odliv sveukupnoga članstva. Također se može konstatirati i to da je u pojedinim godinama odliv ukupnoga članstva bio brojčano veći negoli prijem ukupno­ ga članstva. To kod omladine nikada nije bio slučaj, iako je u tim godinama i prijem mladih značajno opao u odnosu na prethodne godine (vidi, na primjer, 1970. godinu). Grafikon 24 Kretanje prijem a i osipanja mladih i ukupnog članstva u SKJ 1968—1980. godine broj (lanova

Izvor: S ta tistički bilteni CKSKJ, 1968—1980.

Analiza pokazuje razlike u učešću mladih u SK i s obzirom na njihova spolna, dobna i socijalna obilježja. Također se može kon­ statirati da su kretanja u spolnom i socijalnom sastavu mladih u SKJ takva da se vremenom poboljšava učešće žena i obrazova­ nijih kategorija mladih u SK. 2.

Promjene u spolnom i dobnom sastavu mladih u SKJ

Poznata je činjenica da većinu članstva SKJ čine muškarci. Mož­ da je manje poznato da je učešće muškaraca u članstvu SKJ tako veliko da oni sačinjavaju čak oko 80% članstva. Također je ma­ nje poznato da je kod omladine u SKJ učešće žena daleko izra-

žcnije negoli kod ostalih članova SK, te da u 1980. godini žene čine čak 33% od ukupnog om ladinskoga članstva. To je, m eđutim , još daleko od njihova učešća u populaciji, ali je daleko povolj­ nije negoli kod »starijih« članova SK, kao što je povoljnije i u odnosu na ranije godine p ro m a tran ja . Tako je prem a podacim a zvanične statistik e CKSKJ, 1968. godine m eđu om ladinskim član­ stvom SKJ bilo sam o 26% žena, što ukazuje na značajan porast (indeks učešća je 127). K onstantan p o rast učešća žena p risu ta n je i u »starijem « član­ stvu SK. M eđutim , vrlo značajan je st u tjecaj ravnopravnije raspoređenosti spolova kod om ladinske populacije SK kako na ukupni p o rast žena u SK, tako i na kontingent »starijih«. U prvom slu­ čaju to je uvjetovano vrlo velikim učešćem om ladinki m eđu žen­ skim članovim a SKJ koje čine oko 43% ukupnoga ženskoga član­ stva, a u drugom slučaju prelaskom om ladinki nakon određenoga bro ja godina u slijedeću staro sn u kategoriju (starije od 27 go­ dina). Uočava se tendencija izjednačavanja učešća žena i m uškara­ ca (G rafikon 25), čem u je uzrok općenita društvena em ancipacija žene koju u većoj m jeri priznaje i ostvaruje m lada generacija negoli ostale starosne kategorije u društvu. Grafikon 25 Kretanje spolne strukture mladih i ostalih članova SKJ u razdoblju 1968—1980. godine

T a k o đ er je značajno k o n statirati đa postoje vrlo značajne raz­ like k ak o u učešću žena u om ladinskom sastavu SKJ i ostalih članova, tako i u te n d en cijam a k retan ja spolne stru k tu re , među različitim rep u b lik am a i p o krajinam a. Očito jest da je postotak o m ladinki m eđu m ladim članovim a SK daleko najveći u Srbiji bez p o k rajin a i V ojvodini, a da je n ajm an ji na Kosovu, dok je p o sto ta k žena kod ostalih članova SKJ najveći u SR Sloveniji, V ojvodini i H rvatskoj gdje je em ancipacija žene očito ranije zapo­ čela (G rafikon 26). Ove su tri republike i pokrajine već 1968. godine im ale n atp ro sječn o učešće žena m eđu om ladinskim članstvom SK, što nedvosm isleno p o tv rđ u je postavljenu tezu o ranije zapo­ četoj em an cipaciji žena u njim a.

Grafikon 26 Postotak žena u SK po republikama i pokrajinama kod mladih i ostalih članova 1968. i 1980. godine

H

m la d i č la n o v i

Iz v o ri: S ta ti s tič k i b ilte n i C K S K J ,

1968. i 1980.

1 0 o s ta li

č la n o v i

295

Druga konstatacija koja je značajna za k retan je u spolnom sastavu om ladinskoga članstva SKJ je st da se postotak žena među om ladinskim članstvom vrlo značajno razlikuje kod različitih so­ cijalnih kategorija. Tako je najniži kod individualnih poljopri­ vrednika, gdje je oko 4% žena m eđu m ladim članovim a SK, a najviši kod đaka i stu d en ata (čak 48,5%, odnosno 46,1%) što je blizu proporcionalnom učešću žena u populaciji. O pćenito se može k o n statirati da s rastom razine obrazovanja raste i učešće om la­ dinki u spolnoj s tru k tu ri om ladinskoga članstva SKJ, što se ja s­ no vidi iz slijedećeg prikaza. Tabela 72 Učešće žena u socijalnim skupinama omladinskoga članstva SKJ 1980. godine i indeks porasta žena u usporedbi s indeksom porasta muška­ raca 1980/1968. % Individualni poljoprivrednici NK radnici PK radnici KV radnici VKV radnici Ukupno radnici Učenici u privredi Đaci Studenti Ostali članovi Ukupno:

3,9 22,4 32,6 17,7 10,2 19,2 25,6 48,5 46,1 39,4 34,3

indeks žena

indeks muškaraca

151 117 244 198 231 161 300 244 159 171 269 222 podaci nekomparabilni 212 188 283 445 328 255 307 216

I/.vor: B ilte n i C K S K J . 1966. i 1980

Relativno nizak postotak žena m eđu om ladincim a članovim a SK kod KV i VKV radnika uvjetovan je niskim učešćem žena kod tih socijalnih kategorija te ovi podaci ne o b araju tezu o utjecaju stu p n ja obrazovanja na visinu postotka žena kod om ladinske po­ pulacije članstva SKJ. Također se jasno vidi da je broj žena u om ladinskom e član­ stvu SKJ u proteklih trin aest godina rastao daleko brže nego broj m uškaraca. Dok su žene porasle za tri puta, m uškarci su porasli sam o za dva puta. I iz tih indeksnih brojeva također se vide raz­ like između različitih socijalnih kategorija u pogledu p o rasta om ­ ladinki, kao i pozitivan utjecaj stu p n ja obrazovanja na ravno­ m jern iju zastupljenost žena u članstvu SKJ. P orast žena u om ladinskom e članstvu SKJ nedvosmisleno je st rezu ltat povećanja prijem a om ladinki, što jc kod pojedinih, obrazovanijih kategorija bilo p risu tn ije negoli kod ostalih. Tako je od ukupnoga b ro ja prim ljenih om ladinaca u SKJ od 1968. do 296

1980. godine čak oko 30% ženskoga spola, što je kod đaka, stu ­ d en a ta i k ateg o rije »ostalo« izraženije negoli kod radnika, učenika u p riv re d i i individualnih poljo p riv red n ik a. Tako, na p rim jer, dok kod đ ak a u to k u čitavog trin aesto g o d išn jeg a razdoblja žene čine 49% u k u p n o ga p rije m a đaka, kod stu d en a ta one čine 34%, kod k ateg o rije »ostali« 35%, kod kateg o rije učenika u privredi 23%, kod rad n ik a 19%, a kod individualnih p o ljoprivrednika sam o 3%. T ak o đ er je p o tre b n o n aglasiti da u odnosu na 1968. godinu po­ sto ta k žena u p rije m u u SK u svim a socijalnim kategorijam a m la­ dih, osim kod stu d en a ta, značajno raste , čak i kod niže obrazo­ vanih so cijalnih k ateg o rija. P rim jerice, dok su om ladinke 1968. godine sudjelovale sa sam o 26,3% u ukupnom p rijem u m ladih u SK, 1980. godine taj se p o sto ta k povećao na 33,8%. S druge s tra ­ ne, dok je kod rad n ik a p o rasta o sa 15,8% na 17,1% (indeks učeš­ ća = 108), kod p rip a d n ik a k ateg o rije »ostali« p o rasta o je sa 30,2% n a 43,4% (indeks učešća 144). D obna s tr u k tu ra m lad ih u SK J ukazuje na pojavu povećanja u češća n a jsta rijih i n ajm la đ ih kateg o rija m ladih, što je k o n stan t­ no p risu tn o u to k u trin aesto g o d išn jeg razdoblja, isto kao što jc, analogno tom e, p ris u tn o i o p ad a n je učešća p rip a d n ik a sred n jih godina s ta ro s ti (21—25), što se vidi iz nared n e tabele. Tabela 73 Starosna struktura omladine u SKJ 1970. i 1980. godine _________________________________________1970. do 20 godina starosti 19% 21— 25 godina starosti 57% 26 i 27 godina starosti 25% ___________Ukupno:______________________100%

1980. 23% 52% 26% 100%__________

Iz v o r: B ilte n i C K S K J . 1970. i 1980.

Ip a k se može k o n s ta tira ti k ako p o sto ji blaga tendencija opa­ d a n ja sta ro s ti m lad ih u SK J. Ova je pojava uvjetovana većim p ro ­ d ira n je m SK m e đ u đ ak e i s tu d en te negoli ra n ijih godina, što se ja sn ije vidi po so cijaln o j s tru k tu ri prijem a , kao i po starosnoj s tr u k tu r i p rije m a m lad ih u SK J. T u je oko 50% novoprim ljenih članova m lađ e od 20 godina, 38% sp ad a u k ateg o riju »21—25 go­ dina«, a 14% ih je s ta rije od 25 godina (podatak je za 1980. godinu i u k az u je n a s m a n je n je p rije m a sre d n je i povećanje p rijem a s ta ­ rije sk u p in e u odn o su n a 1970. godinu kada je prva sudjelovala sa 42% u u k u p n o m p rije m u m ladih, a druga sa sam o 8%). 3.

P ro m je n e u socijalnom sastav u om ladinskog članstva SKJ

K re ta n je so cijalnih sk u p in a i sam u socijalnu s tru k tu ru om ladin­ skoga član stv a Saveza k o m u n ista analiziram o pom oću kategori­ je »zanim anje« kao je d in e raspoložive analitičke kategorije k oju 297

za takvu analizu om ladinskoga članstva pruža statistič k a eviden­ cija SK. D aljnja otežavajuća okolnost u analizi socijalne stru k ­ tu re om ladinskoga članstva proizlazi iz činjenice nepotpune i neadekvatne podjele zanim anja, koje statistič k a evidencija dijeli na »radnike« s njihovom klasičnom u n u tra šn jo m podjelom po kvalifikacijam a (VKV, KV, PKV i NKV), »individualne poljopriv­ rednike«, »studente«, »đake« (srednjoškolci izuzev učenika u priv­ redi), »učenike u privredi« odnosno »učenike škola za KV radnike« i »ostale«.35 Takva podjela, u stvari, više odgovara osnovnim društvenim skupinam a om ladinske populacije,30 a ne zanim anji­ m a koja bi trebala podrazum ijevati znatno razrađ en iju podjelu. Tako oskudni podaci evidencije socijalnog sastava om ladine spriječavaju da se ova analiza potpuno p oistovjeti s klasno-socijalnom stru k tu ro m om ladinskoga članstva, ali ipak d aju znača­ jan uvid u osnovna obilježja socijalnoga sastava om ladinske ka­ tegorije u Savezu kom unista.37) G ledajući k rajn je tačke istraživanog trinaestogodišnjeg raz­ doblja, gotovo sve socijalne skupine om ladinskoga članstva po­ kazuju vrlo značajan ali i neravnom jeran b ro jč an i rast. N ajviše su porasli studenti, pa kategorija »ostali«, zatim radnici, pa đaci, dok su individualni poljoprivrednici im ali relativno simboličan rast u odnosu na ostale kategorije. Učenici u privredi pokazuju apsolutni pad, ali to nije realan pokazatelj je r o njihovom k re­ tan ju u om ladinskom članstvu ne m ožemo suditi na osnovu či­ tavog istraživanoga razdoblja.38) Takvo k retan je socijalnih m eđutim , nije bilo linearno.

skupina

om ladinskog

članstva,

-3 l. k a te g o riju » o sta li- u b r a ja ju sc: in ž e n je ri i te h n ič a r i, e k o n o m isti i p ra v n ic i, z n a n stv e n i, k u ltu r n i, p r o s v je tn i i z d ra v stv e n i ra d n ic i, o s ta li s tr u č n ja c i, a d m in istra tiv n i r a d n ic i, u m je tn ic i, ru k o v o d io ci i fu n k c io n e ri, o so b lje z a š tite , z a n a tlije — v la sn ic i s r e d ­ sta v a za ra d . n e za p o slen i, d o m a ćic e, o so b e n a r a d u u in o z em s tv u , s ta ln i s a sta v JNA i o sta li, a li bez m o g u ć n o sti d a se p o se b n o iz d v o je i a n a liz ir a ju . U o n im sr e d in a m a g d je je d o šlo d o p r o m je n a u o b raz o v n o m s iste m u , u g la v n o m n a k o n 1976. k a d a su u č enici šk o la za KV r a d n ik e u k in u ti k a o p o se b n a o b raz o v n a k a te g o rija , sv i se sre d n jo šk o lc i bez o b z ira na u s m je re n je isk a z u ju k ro z k a te g o r iju » d aći« .' 3S T o je ra d n ič k a o m la d in a te n jo j p r ip a d a slo j ra d n ič k e š k o lsk e o m la d in e (u č e ­ nici škola za KV ra d n ik e ) , p o ljo p r iv r e d n a o m la d in a te in te le k tu a ln a o m la d in a u k o ju s p a d a ju đ a ci, s tu d e n ti i u g la v n o m z ap o sle n a o m la d in a izvan r a d n ič k ih z a n im a n ja . Ove se d ru štv e n e s k u p in e o m la d in e ra z lik u ju s o b z iro m n a m je s to u d ru štv e n o j p o d je li ra d a iz. čega p ro izlaz i n jih o v ( n e je d n a k ) d ru štv e n i p o lo ž aj i d ru štv e n e p e rsp e k tiv e (vidi: S. S u v a r, » D ruštv en i p o lo žaj i a s p ir a c ije o m la d in e « , S a m o u p ra v lja n je i d ru g e alte rn a tive , I iz d a n je , s tr . 109). 3: Za m e rito rn ija izv o đ en ja i z a k lju č k e o k la sn o -so c ija ln o j s t r u k tu r i o m la d in sk o g a č lan stv a tre b a lo bi im a li d a lek o r a z ra đ e n iju s ta tis tič k u e v id e n c iju i, što je n a jv až n ije , te o rijs k i k o m p e te n tn o u te m e lje n u . E v id e n c ijsk e k a te g o rije »zan im an ja« m la d ih član o v a S K ne o m o g u ć u ju d a sc stv a rn o , a n e sa m o f o rm a ln o , ra z lu č e p o je d in e so c ija ln o -k lasn e s k u p in e m la d ih . K a te g o riju » radnici« (N K V , P K V . KV i V K V ) n p r . n e m o ž em o u p o t­ p u n o s ti iz je d n a č iti s r a d n ič k o m k la so m je r u tu k a te g o riju s ig u rn o u la zi i d io o n ih koji p o n jih o v o m stv a rn o m p o lo ž aju u r a d u (k a d b i ti p o d a ci p o sto ja li) n e b ism o m ogli u b r o jiti u r a d n ič k u k la su . I s to ta k o i u k a te g o riji »ostali« n a laz i se d io o n ih k o ji su po svom e s tv a rn o m p o lo ž aju u r a d u i sv o m e d ru štv e n o m p o lo ž aju sa sta v n i d io ra d n ič k e k la se ili n je zin i p o te n c ija ln i p r ip a d n ic i ( n p r . te h n ič a r i i in ž e n je ri u m a te r ija ln o j p ro iz ­ v o d n ji, d io n e z a p o slen ih , ra d n ic i n a p riv re m e n o m r a d u u in o z em stv u i s i.). 3S In d ex r a s ta (1980/1968) iz n o sio je za s tu d e n te 339,4 za k a te g o r iju »ostali« 250,0. za r a d n ik e 229,5 (za VKV ra d n ik e 169,9, za K V r a d n ik e 252,3, za PK V ra d n ik e 176,9, za NKV r a d n ik e 206,9), za d a k e 199,9 za in d iv id u aln e p o ljo p riv re d n ik e 118,2, za u č en ik e 298 u p r iv r e d i 70,2.

P očetkom razd o b lja (1969— 1972) kad naše društvo prolazi kroz snažne društveno-ekonom ske, političke i idejne krize b ro jč a­ no o p ad a n je p risu tn o je kod svih socijalnih kateg o rija om ladin­ skoga članstva, p rem d a se kod svih ne izražava podjednako. Broj se m lad ih članova SK J najviše sm an ju je kod učenika u privredi i đaka, zatim kod individualnih poljoprivrednika, pa radnika, dok je kod stu d e n a ta i kateg o rije »ostali« opadanje, iako prisutno, zn atn o m an je izraženo. Osim toga, i k ateg o rija »ostali« i studenti zn atn o m an je su d je lu ju u u k u pnom sm an jen ju om ladinskoga članstva u to m e razd o b lju negoli je njihovo učešće u socijalnom sastav u om ladinske k ateg o rije SK, dok jc kod ostalih kategorija taj odnos o b rn u t.39 S m an jiv anje om ladinskoga članstva je određeno u prvom red u sm an jiv an jem p rije m a om ladine u SK u tom e razdoblju, dok je n o rm aln o p ris u ta n proces o dlijevanja m ladih u starije dobne sk u p in e.30 Iak o je u tom e razd o b lju i n a p u šta n je SK (kroz sam ovoljno n a p u šta n je , sk id an je s evidencije ili pak isključiva­ nje) izraženo zn a tn ije negoli inače, ono je više in d ik ato r o d re­ đ en ih d ife ren cijacija i k o n fro n ta cija u Savezu kom unista nego što p red sta v lja zn a čajn iji činilac k re ta n ja , odnosno sm anjivanja o m ladinskoga članstva. Z načajno izražen pad p rijem a m ladih u SK u tom e razd o b lju je p ris u ta n kod svih socijalnih kategorija i to zn atn o rav n o m jern ije negoli je to slučaj s b ro jč an im o p ad a­ n jem tih k ateg o rija u članstvu SK.41 čin je n ic a kako se relativno ra v n o m jern iji p ad p rije m a različito odražava na k retan je, odnosno sm an jiv an je član stv a po je d in ih socijalnih skupina m ladih uvje­ to v an a je dužinom zadržavanja m ladih članova u pojedinim soci­ ja ln im sk u p inam a, odnosno njihovim p relaženjem iz jedne so­ cijaln e sk u p in e u d ruge.4” U g o d in i n jih o v o g n a jn iž e g b r o jč a n o g a s ta n ja u o m la d in sk o m č la n s tv u SK b io i u č e n ik a u p r iv r e d i s m a n jio se u o d n o s u n a 1968. za 64,5% , đ a k a za 58,2% , in d iv id u a ln ih p o ljo p r iv r e d n ik a za 41,8% , r a d n ik a za 30.4% . s tu d e n a ta za 6,3% i k a te g o r ije »ostali« za 9,2% . U u k u p n o m s m a n je n ju o m la d in s k o g a č la n s tv a SK o d 1968. g o d in e d o g o d in e n a j ­ n iž eg a b r o jč a n o g a s ta n ja o m la d in s k o g a č la n s tv a (1972. g.) n a jv iš e s u d je lu ju m la d i r a d ­ n ic i s a 41,5% , z a tim đ a c i sa 22.196, in d iv id u a ln i p o ljo p r iv r e d n ic i s a 15,596. k a te g o r ija o sta li« s a 11,6%, u č e n ic i u p r iv r e d i sa 5,9?o i s tu d e n ti sa 11,6%. 10 U g o d in a m a s m a n jiv a n ja o m la d in s k o g a č la n s tv a o s ip a n je je s t u v ije k z n a tn o m a ­ n je n e g o li je to p r ije m m la d ih u S K , p a ip a k se o m la d in s k o č la n s tv o s m a n ju ie . 41 N a jn iž i p r ije m sv ih so c ija ln ih k a te g o r ija m la d ih u č la n stv o S K J z ab ilje ž e n je iz m e đ u 1969. i 1972. g o d in e . U o d n o s u n a 1968. g o d in u p r ije m r a d n ik a o p a o je u g o d in i n jih o v a n a jm a n je g a p r ije m a z a 8496, s tu d e n a ta za 86% , đ a k a za 8196 i u č e n ik a u p r i ­ v r e d i za 79% , in d iv id u a ln ih p o ljo p r iv r e d n ik a z a 86% i k a te g o r ije »ostali« za 81%. 45 Đ ac i i u č e n ic i u p r iv r e d i p r im a ju se u S K g o to v o u p ra v ilu u p o s lje d n je m ra z ­ r e d u te u b r z o p o to m m ij e n ja ju , o d n o s n o p r e la z e u d r u g e s o c ija ln e sk u p in e (s tu d e n te , r a d n ik e , n e z a p o s le n e ) , a n e p o p u n ja v a ju se č la n o v im a iz d r u g ih so c ija ln ih s k u p in a ta k o d a se p a d p r ije m a k o d n jih v r lo iz ra ž e n o r e f le k tir a n a s m a n jiv a n je n jih o v a b r o ja u č la n s tv u S K . K a te g o r ija » ostali« p o p r ir o d i sv o g p ro fe s io n a ln o g a s a sta v a im a š ir o k u o s ­ n o v u p o p u n ja v a n ja m la d im č la n o v im a iz d r u g ih so c ija ln ih k a te g o r ija p a se z b o g to g a p a d p r ije m a k o d n je z n a tn o m a n je o d ra ž a v a n a s m a n jiv a n je n je z in a b r o jč a n o g a s ta n ja u o m la d in s k o m e č la n s tv u . O sn o v a p o p u n ja v a n ja č la n o v im a iz d r u g ih s o c ija ln ih s k u p in a k o d r a d n ik a je s t u ž a ( u č e n ic i u p r iv r e d i, n e z a p o sle n i, p o ljo p r iv r e d n ic i) , a tr e b a u z eti u o b z ir i b ije g iz r a d n ič k ih z a n im a n ja . K o d s tu d e n a ta jc p a k d o b n i o d liv z n a tn o m a n je p r is u ta n n e g o li k o d r a d n ik a ili k a te g o r ije » o stali« , j e r ih p r e te ž n a v e ćin a m ije n ja so ­ c ija ln u k a te g o r iju p r ije n e g o li p r e đ e u s ta r ije d o b n e s k u p in e . S o c ija ln i o d liv ( z a v rš e ­ ta k s tu d i ja ) je s t s ig u r n o m a n je g o p se g a n e g o li d o b n i o d liv k o d r a d n ik a i k a te g o rije »ostali«. S o c ija ln u o s n o v u p o p u n ja v a n ja v eć p r im lje n ih č lan o v a s a č in ja v a ju đ a c i k o ji p o s to tn o z n a č a jn o s u d je lu ju u p r ije m u m la d ih . Svi ti fa k to r i u tje č u da^ se z n a č a jn o iz ra ž e n p a d p r ije m a k o d s tu d e n a t a u to m e ra z d o b lju z n a tn o m a n je o d ra ž a v a n a b ro ič a n o o p a d a n je s tu d e n ts k o g a č la n s tv a .

299

Grafikon 27

Kretanje broja mladih u SKJ po socijalnim kategorijama u razdoblju 1968—1980. godine broj č lan o v a

I/.vor: S ta tis tič k i b ilte n i C K S K J . 1968—1980.

U razdoblju kontinuiranoga ra s ta om ladinskog članstva (1973— 1980) sve socijalne kategorije om ladinskoga članstva ne ra stu istim intenzitetom , niti sam ra s t im a isti intenzitet u svim vrem enskim intervalim a toga razdoblja. Ako gledam o čitavo razdoblje kontinuiranoga ra sta om ladin­ skoga članstva (1973— 1980), relativno su najviše rasli đaci i stu ­ denti. Tek potom slijede radnici i kategorija »ostali«, a najm anji rast pokazuju individualni poljoprivrednici. U razdoblju najinten­ zivnijega rasta (1973— 1976) studenti im aju najveći rast, prem da i radnici rastu gotovo istim intenzitetom . Dapače, ako radnike gledamo po kvalifikacijam a, VKV i KV radnici im aju najveći rast, veći od studentskoga. 300

Grafikon 28

Bazni indeks kretanja mladih u SKJ po socijalnim kategorijama u razdoblju 1968—1980. godine (1968 = 100) in d e k s

K rajem istraživanog razd o b lja (1977— 1980. g.) dolazi do uspo­ rav an ja, od n osno k o n tin u iran o g o p a d a n ja ra s ta svih socijalnih k ateg o rija o m ladinskog članstva.43 D apače, k rajem razdoblja, ja v lja ju se p rvi znaci bro jč an o g op ad a n ja, odnosno ponovnoga s m an jiv an ja om ladinskoga članstva. Iak o to nije uglavnom p ri­ s u tn o n a razini SK J u cjelini, kao ni na razini ukupnog om ladin­ skoga član stv a po rep u b lik am a i po k rajin am a, kod pojedinih so­ 41 I z u z e ta k je s a m o 1980. g o d in a , a li to je sp e c ifič n a g o d in a (b o le s t i s m r t d ru g a T ita ) .

jU l

cijalnih kategorija u svim sredinam a javljaju se, doduše m ini­ malni, ali ipak indikativni nagoveštaji brojčanoga sm an jiv an ja.11 Toga u om ladinskom e članstvu nije bilo duži niz godina ili se, pak, javljalo kao sporadična pojava. Tabela 74 Pokazatelji kretanja (rasta) socijalnih kategorija omladinskoga član­ stva u pojedinim razdobljima kontinuiranog rasta omladinskoga član­ stva nakon 1972.™

Prosječ. godišnja stopa rasta

Indeks porast.

Prosječ. godišnja stopa rasta

Indeks porast.

Radnici ukupno VKV KV PKV NKV Ind. polj. Studenti Đaci Učenici u privredi Ostali

1973—1976. g-

Indeks porast.

Socijal. kategor.

i 1973—1980. g.

Prosječ. godišnja stopa rasta

1977--1980. g.

15,9 14,1 16,6 15,1 14,9 9,2 17,5 18,6

326,6 287,0 341,5 308,2 304,9 202,9 362,4 390,8

22,4 23,7 23,4 21,2 18,1 11,2 23,7 20,5

224,7 234,1 232,0 215,7 194,5 153,0 232,0 209,8

9,7 5,2 9,7 9,6 11,3 7,3 12,1 16,8

145,3 122,6 144,8 144,3 153,6 132,6 158,2 186,2

_ 13,6

_ 277,3

15,4 20,5

177,5 211,1

_

_

70,1

131,3

Iznijete tendencije u k re ta n ju ra s ta socijalnih kategorija om ladinskoga članstva je su izraz k re ta n ja p rijem a m ladih u SKJ, koji svoj najveći intenzitet pokazuje sredinom istraživanoga razdoblja da bi se k rajem razdoblja p rijem počeo sm anjivati. N aravno da sam prijem ne djeluje m ehanički na k retan je član­ stva, p rem d a ga bitno određuje. (U pojedinim trendovim a k reta­ n ja p rijem a ja v lja ju se i određene oscilacije koje se naravno ne prenose au tom atski n a sam o k retan je članstva.) Uz prijem , na k retan je članstva d jeluje i prelijevanje m ladih članova SK iz jedne socijalne kategorije u drugu, na što smo već upozorili, a što će se još ja sn ije pokazati u analizi sam e socijalne stru k tu re prijem a i sastava om ladinskoga članstva, naravno bez mogućno­ sti da te »fluktuacije« preciznije odredim o. 44 B ro jč a n o sm a n jiv a n je ja v lja se k o d p o je d in ih k v a lifik a c ijsk ih k a te g o rija ra d n ik a le in d iv id u a ln ih p o ljo p riv re d n ik a u sv im sr e d in a m a , a u p o je d in im s re d in a m a p r is u ta n je p a d i d ru g ih k a te g o rija . 45 Za u č e n ik e u p r iv r e d i p o d a ci su d a n i je d in o za r a z d o b lje 1973— 1976. g o d in e , je r je to raz d o b lje u o v o j p o d je li za n jih je d in o re le v a n tn o s o b z iro m n a p ro m je n e k o je su u p o je d in im s re d in a m a u slije d ile u o b raz o v n o m siste m u .

-jz-p JU Z

Grafikon 29

Kretanje broja mladih primljenih u SKJ po socijalnim kategorijama u razdoblju 1968—1980. godine

Izv o r: S ta ti s tič k i

b ilte n i C K S K J ,

1968— 1980.

U razd o b lju k o n tin u iran o g a ra s ta članstva najveći p o rast p rije m a im aju stu d en ti, zatim đaci, p a k ateg o rija »ostali« i rad n i­ ci, a n a jm a n ji ra s t p rije m a im aju individualni poljoprivrednici.4'* I s ta ta k v a k re ta n ja im a p rije m i u razd o b lju intenzivnoga ra s ta o m lad in sk o g a članstva, dok u v rijem e sm an jiv an ja ra s ta om la­ d inskoga članstva i p ad a p rije m a rad n ici pokazuju relativno n a j­ zn a čajn iji p ad p rijem a . A naliza k re ta n ja socijalnih k ateg o rija om ladinskoga članstva SK u istraživ anom e razd o b lju po rep u b lik am a i p o k rajin am a po­ kazu je uglavnom ista o b iljež ja i te n d en cije kao i njihovo k re ta ­ n je n a razin i SK J u cjelini. P rem d a se, naravno, ja v lja ju i o d re ­ đen a o d s tu p a n ja i specifičnosti, ona su m an je p risu tn a negoli opće, zajed n ičke k a ra k te ristik e , koje se u prvom redu o čitu ju u *• P r ije m s o c ija ln ih k a te g o r ija o m la d in s k o g a č la n stv a k r e ta o se u ra z d o b lju k o n ­ tin u ira n o g a r a s t a k o d s tu d e n a ta p o p r o s je č n o j sto p i o d 21,6% , k o d đ a k a p o s to p i od 29,0% , k o d k a te g o r ije » o stali« 15,5% , k o d r a d n ik a 12,9% i in d iv id u a ln ih p o ljo p r iv r e d n ik a 10.0%.

■SU-’

značajnom , iako neravnom jernom po rastu gotovo svih kategorija om ladinskoga članstva SK po republikam a i pokrajinam a.4? Najveći p o rast članstva u gotovo svim sredinam a im aju studenti i k ategorija »ostali«, a tek poslije njih po svom rastu dolaze rad ­ nici (izuzev u Sloveniji gdje radnici im aju najveći rast). U razdoblju opadanja om ladinskoga članstva osnovna obilježja koja se u tom periodu ja v lja ju na razini SKJ i ovdje su prisutna. Najviše se sm anjuje članstvo đaka i učenika u privredi, zatim po ljoprivrednika i radnika, dok je pad studentskoga članstva te članstva k ategorije »ostali« najm anje izražen, a u pojedinim sre­ dinam a nije bilo sm anjivanja članstva u tim kategorijam a. Tako stu d en ti nisu sm anjivali svoje članstvo u Sloveniji i na Kosovu, a k ategorija »ostali« u Bosni i H ercegovini te Crnoj Gori. R ad­ nici, pak, svoje članstvo u cjelini nisu sm anjivali jedino u Slo­ veniji, ali je i tu došlo do p ada radničkoga članstva po pojedi­ nim kvalifikacijskim skupinam a. U razd o blju kontinuiranoga rasta, nakon što je zaustavljeno op ad an je članstva, i po republikam a i pokrajinam a, po intenzi­ te tu rasta ističu se studenti, đaci i kategorija »ostali«, a tek rijetk o radnici. N ešto je povoljniji ra s t pojedinih kvalifikacijskih skupina m ladih radnika, ali ni to bitno ne odstu p a od općih ten­ dencija koje pokazuju kako ra s t m ladih radnika u članstvu SK zaostaje za rastom drugih socijalnih kategorija. G ledajući k retan je socijalnih kategorija om ladinskoga član­ stva u istraživanom razdoblju značajno je ukazati na činjenicu kako ra s t radnika nije dom inantan, izuzevši u kratkom e razdoblju intenzivnoga ra s ta om ladinskoga članstva. Indikativna je i činje­ nica da je u razdoblju op ad an ja ra s ta to upravo najizraženije kod k retan ja prijem a m ladih radnika. U ra stu p rijem a prednjače druge kategorije, a pad p rijem a k rajem razdoblja je st najizraže­ n iji kod rad nika.48 P otrebno je u kazati na činjenicu da razdoblje o p ad an ja ra s ta i pada prijem a socijalnih kategorija om ladinsko­ ga članstva koincidira s razdobljem socijalno-ekonom skih teško­ ća, s elem entim a društvene krize s kojom se jugoslavensko druš­ tvo i Savez kom unista suočavaju i bore posljednjih godina. Posebno je zn ačajna činjenica da su upravo opadanje ra sta i pad prijem a najizrazitiji kod radnika, tako da na izvjestan način upravo oni najizraženije pokazuju određenu »skepsu« prem a Savezu komu17 J e d in o u H rv a tsk o j i M a k ed o n iji p o je d in e so c ija ln e sk u p in e k r a je m istra ž iv a ­ n oga r a z d o b lja n is u n a d išle sv oje p o č etn o b r o jč a n o s ta n je (ia k o su to o stv a rile u p o ­ je d in im tr e n u c im a r a z d o b lja ), v eć su g a s m a n jile . T o je u M a k ed o n iji slu č aj s VKV i PK V ra d n ic im a , a u H rv a tsk o j s VKV ra d n ic im a , in d iv id u a ln im p o ljo p riv re d n ic im a i đ a c im a . M a k ed o n ija i H rv a tsk a in a če im a ju n a jm a n ji p o r a s t o m la d in sk o g a č lan stv a ak o gle d am o k r a jn j e ta č k e istra živ a n o g a ra z d o b lja . U M a k ed o n iji to je p o slje d ic a izu ­ z etn o v isokoga p a d a (n a jv e ć i o d sv ih re p u b lik a i p o k r a jin a ) p o č etk o m istra živ a n o g a r a z d o b lja (o d 1969. d o 1972), a u H rv a tsk o j iz u ze tn o n isk o g a r a s ta o m la d in sk o g a č la n ­ stv a n a k o n 1972. g o d in e ( n a jn iž i o d sv ih r e p u b lik a i p o k r a jin a ) . 48 Z n a č a jn o je , m e đ u tim , is ta k n u ti d a u 1980. g o d in i k a d a je r a s t o m la d in sk o g a č la n stv a o p e t po v e ća n (iz raz lo g a k o je sm o v eć iz n ije li) u p r a v o m la d i ra d n ic i im a ju veći p o r a s t i č la n stv a i p r ije m a o d sv ih o s ta lih k a te g o rija .

n išta u ovom e ra z d o b lju .« N asu p ro t tom e, sredinom istraživa­ noga razd o b lja, kad jugoslavensko d ruštvo prolazi kroz društveno-ekonom ski p olet i nagovještava nove kvalitetne etape društveno­ ga razvoja, koje inicira Savez kom unista, m ladi radnici p red n ja­ če po ra s tu svoga članstva. Prelazeći na analizu k re ta n ja i p ro m jen a u socijalnom e sasta­ vu o m ladinskoga članstva Saveza kom unista, m ožemo već na sa­ m om e p o če tk u k o n s ta tira ti da su njihova obilježja i tendencije nepovoljne. To se o čitu je kroz relativno nedovoljno učešće rad ­ nik a u socijalnom e sastavu om ladinskoga članstva te nepovoljnom k re ta n ju tog učešća. R adnici sigurno p re d sta v lja ju n a jb ro jn iju socijalnu skupinu u om lad in sk om e članstvu SK u čitavom istraživanom e razdoblju, ali to jo š n e znači da ta b ro jn o s t zadovoljava. Iako je nom i­ nalno k ateg o rija »ostali« p o stala n a jb ro jn ija skupina u socijalnoj s tru k tu ri om ladinskog članstva, tre b a uzeti u obzir da ona ipak po svom e sastav u p re d s ta v lja je d an k onglom erat (kojega, doduše, n ajv ećim d ijelom p re d s ta v lja zaposlena om ladina izvan radnič­ kih zan im an ja). K ada b ism o tu k ateg o riju rastavili b a r na osnov­ ne so cijaln e g rupe koje je sačin jav aju (na p rim jer, stru čn jak e, ad m in istra tiv n e radnike, nezaposlene i ostale) pokazalo bi se da su rad n ici b ro jč a n o relativno najviše p risu tn i u om ladinskom e član stv u SK. Učešće m lad ih ra d n ik a kreće se u istraživanom e razdoblju o tp rilik e n a razini je d n e tre ćin e om ladinskoga članstva. N aravno, kao što vidim o iz p reth o d n e tabele, p risu tn e su oscilacije toga učešća, ali uglavnom nem a b itn ijih o d stu p an ja. Stoga bism o mogli k re ta n je u češća m ladih rad n ik a, uza sve oscilacije, u socijalno­ m e sastav u om ladinskoga članstva o cijen iti kao stagnantno. Ako b ism o učešće m lad ih rad n ik a u om ladinskom e članstvu gledali po k rite riju rep rez en ta tiv n o sti, odnosno adekvatne zastu p ­ ljen o sti s obzirom na njihovo učešće u populaciji, njihova bi p ri­ su tn o st u SK m ogla b iti zadovoljavajuća. N aim e, njihovo učešće u o m lad in sk om e članstvu jo š je približno adekvatno njihovom e učešću u o m ladinskoj populaciji, p rem d a su već i tu p risu tn i ne­ povoljni tren dovi.50 M eđutim , očito da rep rez en ta tiv n o st n ije od*' Z n a č a jn o iz ra ž e n o b r o jč a n o sm a n jiv a n je o m la d in s k o g a č la n s tv a p o č e tk o m is t r a ­ ž iv an o g a r a z d o b lja ta k o đ e r se d o g a đ a u v r ije m e (1969— 1972) k a d a ju g o sla v e n sk o d r u š tv o p o tr e s a ju sn a ž n e d r u š tv e n o -e k o n o m s k e , p o litič k e i id e jn e k riz e , k o je n e s u m n jiv o im a ju z n a č a jn o g o d r a z a n a m la d e i n jih o v o d n o s p r e m a S a v e zu k o m u n is ta k a o v o d e ćo j d ru štv e n o -p o litič k o j sn a z i. 50 N a im e , m la d i su r a d n ic i ( d o 27 g o d in a ) p o č e tk o m istra ž iv a n o g a r a z d o b lja s u d je ­ lo v a li u o m la d in s k o j p o p u la c iji (18— 27 g o d in a ) o tp r ilik e n a r a z in i je d n e p e tin e , a k r a ­ je m istra ž iv a n o g a ra z d o b lja n a r a z in i je d n e tr e ć in e . E g z a k tn ije p o d a tk e im a m o sa m o za 1976. g o d in u k a d a jc u č e šć e m la d ih r a d n ik a u o m la d in s k o j p o p u la c iji iz n o silo 28,2% . U češće k r a je m i p o č e tk o m is t ra ž iv a n o g a r a z d o b lja d a n o je n a b a z i p r o c je n e (Iz v o r: S ta ti s tič k i b ilte n S Z J b r . 1092 i 728 te S G J 1971). P r i to m , z n a č a jn o jc u p o z o riti d a v iše k v a lifik a c ije (V K V i K V r a d n ic i) im a ju z n a tn o v e će u č e šć e u r a d n ič k o j k a te g o r iji o m la d in s k o g č la n s tv a n e g o li je n jih o v o u č e šć e u o m la d in s k o j r a d n ič k o ’ p o p u la c iji. N a ­ s u p r o t n jim a , jo š b r o jč a n o z n a č a jn i se g m e n ti r a d n ič k e p o p u la c ije , PK V i N K V r a d n ic i, z n a tn o su m a n je p r is u tn i u o m la d in s k o m č la n s tv u S K , n e g o li je n jih o v o stv a r n o u č e šć e u o m la d in s k o j ra d n ič k o j p o p u la c iji. 20

one

'Oo o Orf

o o

8 s - jq

8

^

O OO No

^ °‘ s

2

^

H ( ^

on

< n

ro \ q O

-H

^

g U 3 £ 3

d

100,00

100,18 99,37 101,35 99,05 95,12 90,74 88,62 86,55 83,97 82,66 81,81 79,68 78,74

3

o

^ 3

oc >0 3

95,11 7,45 95,56 7,21 95,08 6,75 97,31 6,73 95,52 6,46 92,17 6,53 88,35 6,87 86,78 7,30 85,24 7,94 83,22 8,54 82,44 9,13 82,18 9,54 80,70 9,96 80,37 10,13

P

o b u h va ta na

Pl

o

SK

o

0 •5

o b u h va ta a n o v n iš tv a a n s tv o m

ii

1

SKJ

•i ■5 O

J2

c

učešća r u k tu r i

o oo

ešća u s tr u k ri čl. SKJ i gosl. s t a n o v n .

Članstvo SK Hrvatske

OKT # E

=?>rf

11,98 11,59 10,84 10,78 10,37 10,49 11,03 11,58 12,52 13,41 14,27 14,87 15,40 15,60

3,38 3,28 3,08 3,10 2,95 2,98 3,21 3,44 3,81 4,14 4,49 4,73 5,04 5,19

Tabela 87 Čla nstvu S K M a k e d o n i je

c o

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

Tabela

? m

^

-OCo i——

76 042 72 117 042 433 67 083 70 626 76 841 84 250 95 120 105 700 119 094 125 162 137 354 149 620

1 0 0 ,0 0

66 66

CON

I? ! _

94,84 94,84 86,85 91,58 87,36 100,59 8 8 ,2 2 100,98 92,88 105,28 101,05 108,80 110,79 109,64 125,09 112,90 139,00 1 1 1 ,1 2 156,62 112,67 164,60 105,10 180,63 109,74 196,76 108,93

2^2

O rt rt 2*5 E

'J

7,18 1 0 0 ,0 0 7,01 97,63 6,78 94,43 6,95 96,80 7,11 99,03 7,08 98,61 6,94 96,66 6,95 96,80 7,00 97,49 6,69 96,94 7,16 99,72 7,06 98,33 7,16 99,72 7,50 104,46

1 0 0 ,0 0

97,23 93,52 95,47 97,00 95,93 93,53 92,91 92,84 91,58 93,35 91,21 91,56 94,94

7,82 7,34 6,65 6,60 6,57 6,80 7,27 7,82 8M 9,39 10,34 10,58 11,30 11,97

13,47 12,73 11,58 11,50 11,46 11,82 12,51 13,30 14,54 15,57 16,89 17,19 18,01 18,85

2,09 1,90 1,64 1,65 1,63 1,74 1,98 2,29 2,70 3,17 3,73 3,93 4,55 5,05

88

Članstvo SK Slovenije

Ti ■5 o 1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

’o' PQ

•a °°

843 187 663 65 628 62 997 67 069 74 470 83 657 93 010 101 962

1 0 0 ,0 0

68 68 66

11 0 120

115 725 122 942 125 206

g li „ TD ■ P .E ■a y-O

3 učešća rukturi SKJ

8 8

# tSR3 99,05 96,83 95,33 91,51 97,42 108,17 121,52 135,10 148,11 159,96 168,10 178,58 181,87

6,50 99,05 6,63 97,76 6,85 98,45 6,87 95,99 6 ,6 8 106,46 6,72 111,03 6,72 112,34 .6,90 111,18 6,84 109,62 6,72 108,00 6,62 105,09 6,53 106,24 6,40 101,84 6,28

6 S o c 5:2 2 3 5 3 ‘ « n$ 3 ,- £ rO JZ 2 3 oo 3 > > 3 rt JZ3 On -a c = 3 3 .2 . 3 # E o“ >N ■8

Š £ £ -g o 3 >> ■£ o rt rt^ o° 3

i

106,45 8,34 106,48 8,04 107,61 7,64 105,78 7,32 107,06 7,24 108,71 7,70 110,25 8,58 109,04 9,25 110,42 10,28 1 1 1 ,1 1 11,40 1 1 0 ,0 2 12,18 109,94 12,76 108,83 13,45 108,26 13,64

1 0 0 ,0 0

99,96 100,95 99,16 100,26 101,72 103,06 102,69 102,97 103,50 102,33 1 0 2 ,1 1 1 0 1 ,0 1 1 0 0 ,2 2

rt JZ f3 3 ■S3 3 o° £

rt

13,80 13,27 12,59 12,05 11,91 12,57 13,81 14,74 16,14 17,68 18,71 19,43 2 0 ,2 0

20,30

% obu žena

0

•S-c^ -2 * 2 3 |*

Indeks

481 141 466 496 446 057 430 257 429 507 460 823 518 232 565 098 635 365 713 593 772 948 821 6 6 6 880 412 907 672

Indeks pretho« godina

Broj

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

Indeks 1968.=

Godinz

8

3

Indeks učešća u strukturi čl . SKJ i

a

oo g ii T“1

3,18 3,10 2,96 2,84 2,82 3,09 3,61 4,04 4,71 5,41 5,94 6,38 6,98 7,24

Tabela 90 Članstvo SK Srbije izvan SAP rt

m

1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

305 093 299 753 290 974 282 966 279 451 296 689 335 100 359 473 407 296 462 150 501 999 536 989 574 019 592 741

J2 *ii ^"oo \© CON

28,79 29,16 29,90 29,61 29,62 29,73 30,26 29,66 29,97 30,43 30,17 30,30 29,90 29,71

C i- O -H ftbfi # 3 5

1 0 0 ,0 0

98,25 95,37 92,75 91,60 97,25 109,84 117,82 133,50 151,48 164,54 176,01 188,15 194,28

od

98,25 97,07 97,25 98,76 106,17 112,95 104,24 113,30 •113,47 108,62 106,97 106,90 103,26

c ~

Sa! rt rt

^rt

Indeks

c 1

O

T3 Ji c o ■S-TD r O # to>u o o

_

•5

14,31 13,41 12,45 11,56 11,94 12,83 14,11 15,57 16,88 18,25 19,09 19,75 20,75 20,90

3,83 3,63 3,33 3,11 3,14 3,60 4,21 4,95 5,65 6,29 6,91 7,30 8,15 8,51

1 0 0 ,0 0

97,22 95,36 90,64 94,86 98,31 99,49 102,53 101,26 99,49 97,13 95,70 95,45 94,52

1 0 2 ,8 8

11,21

1 1 ,6 6

12,01

11,80 11,52 11,35 11,32

rt

■ il> 'i i ■g O to^ O*/) % % -O -3 H'S & 3 £ C 3 3 .2 . # # E 3

11,53 11,31 10,75 11,25 11,80 12,16

rt

•C 3 £> 0 rt c ^ >S

1 1 ,8 6

94,23 92,91 93,37 103,27 109,61 112,34 112,82 110,67 109,77 106,96 105,01 107,99

13 1 => . to

112,95 1 1 0 ,1 2

108,44 103,46 108,70 113,20 115,12 119,33 118,56 117,18 115,20 114,42 115,04 114,86

8,85 8,31 7,70 7,16 7,36 8 ,0 2

8,96 10,04 11,04 1 2 ,0 2

12,76 13,28 14,20 14,46

IV AN PERIĆ S R Đ A N VRCAN Kretanja u socijalno-klasnoj strukturi Saveza komunista Jugoslavije (Završna ra zm atranja)

Opće naznake K retan je član stv a SKJ u istraživanom e razdoblju zacijelo poka zuje da je SK J u p ro sje k u duboko u k o rijen je n u realitet našega suvrem enoga d ru štv a i da u n ajzn ača jn ijim segm entim a radnoga stan o v n ištv a im a m anje-više solidnu osnovu. To, razum ije se, znači da j c SKJ po širini redova svojega članstva iznad onoga m in im u m a koji je nužan da bi uz određene druge uvjete mogao d jelovati kao do ista vodeća idejno-politička snaga u našem u dru štv u , p o štivajući d em o k ratsk a pravila djelovanja i razvijajući staln o d em o k ratsk u narav socijalističkoga sam o u p ra v ljan ja i svo­ je vlastite d ru štv en e akcije. Isto lako, po širini svojega članstva SKJ je toliko mnogo p ris u ta n u našem u dru štv u da bi mogao, uz isp u n je n je nekih d rugih uvjeta, ne p oprim iti obilježja pona­ š a n ja tipične p a rtije na vlasti i p a rtije vlasti u klasičnom e poli­ tičkom sistem u je d n o p a rtijs k e naravi. A to znači, po širin i svo­ jega član stv a i p risu tn o sti toga članstva u realitetu našega suvre­ m enoga d ru štv a SKJ zacijelo im a p o tre b n u osnovu u m asam a ko ju zahtijev a i p retp o stav lja sam oupravna strateg ija izgradnje jugoslavenskoga socijalističkoga društva. U širim vrem enskim okv irim a k re ta n je članstva SKJ nije ko n stan tn o niti je isključivo je d n o sm jern o , tj. n ije uvijek i obavezno u znaku širenja. Ono jo š izrazitije nije ni ireverzibilne naravi kako se ponekad znalo p re tp o sta v lja ti u sm islenim okvirim a tradicionalne teorije o p a r­ tiji. N aprotiv, to k re ta n je p red sta v lja složen proces koji bi se m ogao zorno p redočili ne jednom ravnom uzlaznom linijom već jednom kriv uljom s izrazitim oscilacijam a. Taj proces uk lju ču je razd o b lja s veom a različitim tem eljnim obilježjim a: razdoblja veom a ubrzanog p o ra s ta b ro ja članova, razdoblja relativno m ir­ noga rasta , razd o b lja stan o v ite stagnacije te, na k ra ju , razdoblja vidljive fleksije i značajnoga pada u b ro ju članova. Pri tom e nem a n ikakvih valjanih razloga za načelnu p retpostavku da je to n ešto što je vrijedilo sam o za blisku prošlost. Stoga, onaj

tko u politici računa sa stalnim i nezaustavljivim procesom jača­ nja i širen ja redova članstva SKJ m ora biti sprem an na iznena­ đenja i razočarenja. To znači p o n ajp rije dvije elem entarne stvari. Prvo, k retanje članstva SKJ u širim vrem enskim okvirim a nije jednostavno izraz pukoga p o rasta frroja stanovnika SFRJ te posebno onih dobnih skupina koje po svojim godinam a mogu biti članovi SKJ. Isto tako, za to k retan je nije razum no p retp o ­ staviti da sam o odražava prom jene u čisto dem ografskoj s tru k ­ turi opće populacije suvrem enoga jugoslavenskoga društva. Zbog toga, k retan je članstva SKJ nije spontani i autom atski proces koji jednostavno prati i slijedi čislo dem ografska gibanja i de­ m ografske prom jene u općoj populaciji SFRJ. To nije proces koji bi se pretežno događao na nekim pretpolitičkim i nepoli­ tičkim razinam a društvenoga života. Drugo, to k retan je nije ni puki odraz nekakvoga trajnog, u n ap rijed zajam čenog i jednoznačno određenog procesa, navod­ no perm anentnoga jačan ja političkog u tjecaja i stalnog i stabil­ nog širenja društvene osnove SKJ. Na sličan način, kretanje članstva u suvrem enom e povijesnom tre n u tk u prvenstveno nije izravna konzekvencija povijesnih zasluga i ranije stečenog u tje ­ caja i ugleda SKJ, koji se zatim sam o održava i nepogrešivo au tom atski obnavlja. N aprotiv, to k retan je odražava značajne oscilacije u stvarnom e društvenom u tjecaju i ugledu SKJ, koje zacijelo nisu sve uvijek u znaku sigurnoga rasta i plime već bjelodano poznaju i zastoje, oseke i stanovita krizna stanja. Šira privlačnost SKJ — a to znači i privrženost politici SKJ — nije k o n stan tn a i neprom jenljiva jednom zauvijek dana i za­ jam čena veličina. Posrijedi je privrženost koja se pod određenim uvjetim a može reproducirati, širiti i konsolidirati, ali, isto tako, pod drugim uvjetim a može se nagrizati i trošiti, odnosno može biti i uskraćena. U daljnjem ćem o sc razm atra n ju osvrnuti na nekoliko gru­ pa p itan ja kojim a se bavilo istraživanje. Budući da nam ogra ničenost izvora saznanja daje tek djelom ične m ogućnosti za zaključivanje o pojavam a, odnosno tendencijam a koje su u istra ­ živanju k onstatirane, u našem ćem o razm atran ju nastojati da otvaram o nova p itan ja koja aktualiziraju rezultati istraživanja. K retanje članstva KP ( SKJ) u cjelini U cjelokupnosti članstva političke organizacije kakva je K om u­ nistička partija, odnosno Savez kom unista Jugoslavije izražene su određene tendencije u njezinom biću i uvjetim a koji su u našem društvenom e razvoju nastajali, prevladavali se, nastajali novi itd. Naša istraživanja, odnosno jedan od priloga koji se u ovom sklopu bavi globalnim k retanjim a članstva u KP (S K J)70, u k lju ­ čuje ta k retan ja u kontinuitetu od 36 godina (1945— 1980). Po­ kazuje se stalni brojčani rast članstva koje se u zadnjoj (1980) '•

B o ris

VuSković

» F lu k tac ija

Saveza

k o m u n is ta

Ju g o sla v ije « ,

s tr .

321—366.

368

u odnosu na početnu (1945) godinu povećalo /a preko dvanaest p u ta. N aim e, u 1945. b roj članova K PJ iznosio je 161 880, a u 1980. p rek o 2 000 000. U kupno k retan je članstva u ovom trideset šestogodišnjem vrem enskom rasponu pokazuju dvije k arak teris­ tike: 1. U odnosu na s ta rtn u godinu povećanje se kontinuirano odvija. B ro jčano s ta n je članstva KPJ nik ad a {se ne vraća na p o četn u razinu. 2. U kupno k re ta n je je st neravnom jerno. U od­ ređenim godinam a, u n u ta r cjelokupnoga vrem enskog niza, d je­ luje te n d en cija nagloga ra s ta kako bi u drugim a došlo do stag­ n acije i bro jčanoga sm an jiv an ja članstva. Na osnovu cjelokup­ noga do sad ašnjeg iskustva u djelovanju i razvijanju K om unistič­ ke p a rtije , o dnosno Saveza k o m un ista m oguće je naznačiti neke osnovne činioce, odnosno vidove procesa koji su od značenja za to d jelo v anje i razvoj. 1. Ono što m otivira pojedince da ulaze u P artiju, odnosno Savez k o m u n ista je su globalne društvene vrijed n o sti koje ova o rg anizacija fo rm ira, nosi i d je lu je na njihovoj realizaciji. Ove v rijed n o sti izražavaju u k u p n a k re ta n ja , dostignuća i strem lje n ja osnovnih so cijalnih snaga koje su d ire k tn i nosioci društvenoga ra d a p rem a bo ljim i p rogresivnijim društvenim odnosim a i p ro ­ g resivnijem u ku p n o m e razvoju dru štv a. Ove su vrijednosti ujedno i k ritik a postojećeg i naznačavanjc m ogućnosti da se postojeće sta n je n ad v lada i uspostavi novo p rih v atljiv ije i povoljnije s ta ­ nje. U o b lik o v an ju ovih v rijed n o sti su d jelu ju šire snage u d ru ­ štvu i P a rtiji, ali se one obično a rtik u lira ju u p a rtijsk o m e vrhu i tako a rtik u lira n e čine sadržaj kom unikacije izm eđu p artijsk o g a vrha, o d nosno različitih razina organiziranosti i p a rtijsk e osno­ ve — članstva. 2. O bavlja se in te g rira n je članstva — pojedinaca — u orga­ n izaciju i n jihovo djelo v an je kao kolektivne organizirane snage n a o stv ariv an ju v rijed n o sn ih ciljeva P artije u osnovnim radnim i životnim sred in a m a i u dru štv en o j cjelokupnosti. N osilac ovoga vida p ro cesa je s t članstvo. No, članstvom u sm islu djelovanja i istra živ an ja u ovom e vidu pro cesa ne bi trebalo s m atrati sam o k o m u n iste u osnovnim organizacijam a nego i prip ad n ik e kolek­ tiv n ih tijela svih razina o rganiziranosti Saveza kom unista. N ai­ me, članstvo svojim ak tiv iteto m u k lju ču je pojedince u kolektiv i ko lek tiv n u ak ciju , k o n tro lira i o cjen ju je njihovo djelovanje i p o n ašan je i p rim je n ju je odgovarajuće sankcije ukoliko to d je ­ lovanje i p o n ašan je o d stu p a od u tv rđ e n ih vrijed n o sn ih k rite rija , o d n osno no rm i. M oguće je d a ova dva vida procesa, odnosno činioca uobličav an ja i razv ijan ja P a rtije d je lu ju u uskoj m eđuzavisnosti, da se m eđ u so b n o s tim u lira ju i potiču, kao i da ta m eđuzavisnost slabi i da se cjelo kupno k re ta n je izražava u naglašenom uobličavanju i istican ju n ačelnih v rijed n o sti i n jihovu deklarativnom e prih v a­ ćan ju , uz iz o staja n je djelo v an ja ili neadekvatnoga djelovanja član stv a n a n jihovoj realizaciji. -569 24

K om unistička sc p a rtija u svojem u djelovanju pred ra t stal­ no određivala prem a suvrem enim pitanjim a društva i njegova razvoja. N udila je vlastita dugoročnija rje še n ja za izlaz iz kriz­ noga stanja i za o tv a ran je procesa povoljnijega razvoja. U rat, odnosno u narodnooslobodilačku borbu ušla je s vrijednosnim ciljevim a koji su bili m obilizacijski i sadržavali su potencijalne m ogućnosti za široko aktiviranje m asa na njihovoj realizaciji. Ovi vrijednosni ciljevi ujedno su bili i polazište reprodukcije K om unističke p artije, tj. uk lju čen ja u članstvo. P artija je u načelu bila otvorena osobito prem a aktivnim borcim a i p rip ad ­ nicim a osnovnih socijalnih snaga zem lje — radnicim a i selja­ cima. Ta načelna otvorenost ipak je sadržavala jedan osnovni zahtjev — k riterij: prihvaćanje ciljeva P artije, odnosno stvarnu angažiranost na njihovom ostvarivanju d pokazanu sposobnost u tje c a ja na druge da se u k lju ču ju u p o k ret i djeluju u njem u. Idejni su k rite riji za ulazak u P a rtiju svakako postojali i djelo­ vali, ali oni nisu bili oštri i suviše određeni. S astojali su se u prih v aćan ju socijalizm a i kom unizm a kao daljnih ciljeva kom u­ n ista, odricanju od religioznosti i si., ali se nije inzistiralo na p o sjedovanju nekih pobližih saznanja o socijalizm u, kom unizm u, m arksizm u, odnosno osnivačim a naučnoga socijalizm a. Ip ak se u P artiju tada nije m oglo široko ulaziti ne sam o zbog spom enutih k rite rija nego i onih koji su 'se odnosili na osobne kvalitete kandidata za članove. Bio je jako potenciran zahtjev za m oralnim likom kom unista — članova P artije. Ko­ m unisti su se m orali isticati upravo po iskazanom e drugarstvu, sm islu za pravednost, po skrom nosti u osobnom e životu itd. N a o tk riv an ju tih kvaliteta, ali i kontroli njihovog izražavanja u p o n ašan ju kom unista u različitim situacijam a, održavala se n ep rek id n a m obilnost ne sam o organizacija i rukovodstva KP već i šire okoline u kojoj su se oni kretali i djelovali. N a tim se k riterijim a reproducirala K om unistička p a rtija u toku o ru ­ žane revolucije. ,U n ju je ušla s oko 1 2 0 0 0 članova, a na kraju njezinog oružanog dijela (15. V 1945) brojila je 141 066 članova (Iz Izv ještaja o organizacionom radu podnesenom na V kon­ gresu K PJ). Godina 1945. označava završetak oružanog dijela revolucije i o tp o čin jan je povijesnih procesa s novim sadržajim a i kvalitctim a. To je godina koja označava polazište za naše iskazivanje k retan ja članstva KP, odnosno Saveza kom unista. U ovoj počet­ noj godini ukupan broj članova iznosi 161 880. U slijedećim go­ d inam a tren d p orasta članstva je st izrazit. Iskazan baznim in­ deksom taj porast već u slijedećoj 1946. iznosi 160. N ajveći je u to k u 1948. kada ukupan priliv novih članova iznosi 137 731, tj. gotovo 1,5 p u ta više nego što je čitavo članstvo K PJ brojilo na završetku oružanog dijela revolucije. K retanja članstva KP u ovim novonastalim povijesnim uvjetim a u odnosu na one koji su im prethodili trebam o prosuđivati u kontekstu društvene pozicije 370

P artije i njezina djelovanja u ukupnim društvenim kretanjim a. D ruštvena pozicija K om unističke p a rtije u ovim uvjetim a dije­ lom je izm ijenjena u odnosu na p rethodno stanje, a dijelom i d alje d je lu je upravo ona pozicija koja se uobličila i učvrstila u to k u rata. D ruštvena pozicija P artije sada je drugačija upravo po tom e što je osvojila vlast. Ona je vladajuča p artija . Može da d je lu je (a to i čini) s pozicija vlasti. R anije se m orala b o riti za o sv ajan je vlasti. Ona jc doduše u toku oružanog dijela revolu­ cije djelovala na u sp o stav ljan ju i izgradnji nove vlasti. Ali i to je djelo v an je bilo d o brim dijelom u funkciji glavnog zadatka — o ružane b o rb e i elim in iran ja s tare buržoaske vlasti. Sada je us­ p o stav ljen a je d in stv en a vlast na cjelokupnom e p o d ru čju Jugosla­ vije u kojoj KP d je lu je kao d o m in iraju ća društvena snaga, koja n a sebe preuzim a odgovornost za u p rav ljan je zem ljom i za cjelo k u p n i razvoj. No, d ru štv en a pozicija KP, uobličavana u toku o ružane revolucije, u osnovi se nastavila rep ro d u cirati. To jc pozicija vodeće političke snage društva. Ona ostaje avangardna snaga u u k u p n im dru štv en im procesim a kojim a se vrše dublje i d alekosežnije tra n sfo rm acije. Kao i na početku pružane revo­ lu cije tak o i nakon njezinoga završetka P artija form ulira osnov­ ne v rijed n o sne ciljeve koji su m obilizacijski i o tv a raju perspek­ tivu. Ti v rijed n o sn i ciljevi u k lju ču ju bb ram b en u i ofenzivnu kom p o n en tu . To je prvenstveno k riterij iskazanog i provjerenog ak tiv iteta na p rak tičn o m o stv ariv an ju osnovnih vrijednosnih ci­ ljeva k oje fo rm u lira i nosi P a rtija u toj fazi društvenoga ra ­ zvoja. K ao što je ran ije osnovna p retp o stav k a za uključivanje u P a rtiju bila id ejn a id e n tifik acija s ak tu aln im ciljevim a oružane revolucije i p ra k tič n a angažiranost u njihovom ostvarivanju i sad a se ta j k rite rij p rim je n ju je s tim e što su p ro m ijen jen i n je­ govi sad ržaji. S ada d je lu je k rite rij p rih v a ćan ja već ostvarenih ciljeva o ru žane revolucije kao nove kvalitete zajedništva, te id e n tifik acija sa socijalizm om i kom unizm om kao dugoročnom , p o v ijesnom p ro je k cijo m društven oga preo b raž aja i razvoja. U te se k rite rije u k lju č u je i u n jim a d je lu je je d n a nova kom po­ n en ta, a to je p o n ašan je k an d id ata, odnosno njihove najbliže ro d b in e u bliskoj p ro šlo sti, tj. u oružanoj revoluciji. M ožda se za je d n u n ijan su pojačava zahtjev za pobližim upoznavanjem ko­ m u n ista sa sad ržajim a v rijed n o sn ih ciljeva koje P a rtija form u­ lira j za čije $e o stv ariv an je zalaže, iako se taj zahtjev više odnosi n a nosioce vodećih fu n k cija u iPartiji n a svim razinam a n jezine o rg aniziranosti, a m a n je n a članstvo u osnovnim organi­ zacijam a. Z ahtjev za o državanjem m oralnoga lika kom unista i d alje (je ak tu alan 1 in zistira se na djelovanju i p o n ašan ju čla­ nova K P u sk lad u s ovim zahtjevom . U ovim se u vjetim a i dalje održava k o n tin u ira n a m obilnost P artije na svim razinam a njezine o rg an iziran o sti, na in teg raciji članstva u kolektivnu akciju u o stv ariv an ju v rijed n o sn ih ciljeva, uključivši i k ontrolu djelova­ n ja i p o n ašan ja svakoga pojedinog člana u njegovoj sredini, i u 371 24"

prim jeni sankcija ukoliko ono nije u skladu s utvrđenim k ri­ terijim a. U ukupnom e k retan ju članstva K PJ u prvim godinam a iza završetka oružane revolucije može se n aslu titi p risu tn o st odre­ đenih m olivacijskih činilaca za uključivanje Ju P artiju . To je identificiranje s novostvorenim stanjem koje o tvara nove m o­ gućnosti ukupnoga društvenog razvoja >j vlastitog angažiranja na tom e planu. Ta je identifikacija posebno intenzivirana u uvje­ tim a kada je to novostvoreno stan je ugroženo p ritiskom izvana, tj. n akon Rezolucije Inform biroa 1948. godine. Ovaj m otivacijski činilac u ključivanja u P artiju, odnosno Savez kom unista ak ti­ virat će se i dvadeset godina kasnije, tj. 1968. godine. P orast članstva K PJ n astavlja se i u slijedećih nekoliko godina, ,poslije 1948, i laj trend tra je do 1953. Moglo bi se reći da u ovome razdoblju na pojačano uključivanje u K om unističku p a rtiju d jelu ju dva m otivacijska činioca koji su u uskoj m eđu­ zavisnosti. Jedan je odbram bene prirode, tj. identificiranje s P artijo m u njezinim revolucionarnim ostvarenjim a u uvjetim a kada su ta o stvarenja ugrožena vanjskim pritiskom . To je, u prvom e redu, izražena sprem nost da se ta ostv aren ja brane. Drugi proizlazi iz novih m ogućnosti koje se o tv a raju za angažiranje na dubljim i dalekosežnijim društvenim prom jenam a, odnosno te­ m eljitijoj dem okratizaciji u društvu (1949) i uvođenju radničkog sam oupravljanja (1950). Pad članstva u 1953. .i slijedeće dvije godine svakako je nova pojava u Savezu kom unista, pojava za koju nije moguće naći o b jašn jenje u njem u sam om e već je vje ro jatn o uvjetovana prom jenam a koje su sc počele zbivati u društvenoj cjelokup­ nosti i dubljim procesim a koji su se otvorili u društvenom e radu i u društvu. O tvaranje procesa sam oupravljanja počelo je do­ voditi u p itanje cjelokupnu ranije uspostavljenu organizaciju društva. Ljudsko se zajedništvo sve m anje doživljava kao u na­ prijed dan organizam , izražen u državi, u n u ta r kojega uže radne, terito rijaln e sredine i pojedinci im aju svoje m jesto i funkciju koju tre b aju izvršavati u interesu društva. Počinju se aktivirati i d je­ lovati kao p okretačka snaga interesi ljudi u radu, interesi p ri­ vrednih poduzeća (radnih kolektiva), interesi užih te rito rijal­ nih zajednica nasuprot društvu i njegovoj cjelokupnosti. Dakle, ranije form irane vrijednosti na kojim a se, u najvećoj m jeri, zasnivala i odvijala kolektivna akcija kom unista, kao organizi­ rane društvene snage, došle su u krizu k o ja se izrazila u član­ stvu Saveza kom unista. Svjedočanstvo o aktiviranju spom enu­ tih pojava i tendencija u društvu i o krizi vrijednosti i aktiv­ nosti u Savezu kom unista iz toga vrem ena sadržano je u Pismu Izvršnog kom iteta CKSKJ 71 koje je nakon Drugog (brionskog) plenum a u ljeto 1953. upućeno članstvu, gdje se upravo uka51 »Svim

o rg an iz ac ija m a

S aveza

k o m u n is ta

Ju g o slav ije« ,

K o m u n ist

b r.

7/1953.

372

zu je n a k riz u v rijed n o sti na kojim a kom unisti zasnivaju svoju o rg an iziran o st i djelovanje. Ne raspolažem o egzaktnim podaci­ m a ko ji bi ukazali na uzročno-posljedičnu vezu izm eđu krize tih v rijed n o sti, k o ja je k o n statiran a, i o sip an ja članstva iz Saveza k o m u n ista. No, p ris u tn o s t i djelovanje te veze naslućuje se u cjelo k u p n o j o n d ašn jo j situ a ciji na koju ukazuje i koju o cjenjuje sp o m en u to pism o. Iz ra ta je K o m u n ističk a p a rtija izišla s vrlo visokim stu p ­ n je m (učešća seljak a u njezinoj s tru k tu ri. Zapravo su seljaci činili n je zin u n a jb ro jn iju u n u tra šn ju snagu. N jihovo učešće u s tru k tu ri član stv a 1948. iznosilo je 43,4%. Učešće rad n ik a bilo je 23,5%, a in tele k tu ala ca 14,4% (Iz Izv ještaja o organizacionom ra d u podnesenog na V kongresu K P J). U godinam a u kojim a sc p rv i p u t nakon r a ta bilježi p ad član stv a SK J dolazi i do krize savezništva sa seljaštvom stvorenog u ratu , koje (jc iu prvim p o slijeratn im godinam a bilo pokolebano ali se ipak održavalo. D efinitivno se (napušta o rije n ta c ija n a kolektivizaciju a da se jo š ne fo rm ira d ru g a du g o ro čn ija o rije n ta c ija so cijalističke tra n s ­ fo rm acije i razvoja sela, k o ja bi otv a rala neku persp ek tiv u i bila osnova za o rg an iziran je i d jelovanje k o m u n ista u seoskim sre­ dinam a. In d u s trijsk im razvojem otvoreni su i intenzivirani pro­ cesi dezagrarizacije, što se odrazilo na odlivu m ladih iz seoskih s red in a iz k ojih su n esta jali i kom u n isti, odnosno p a rtijsk e o r­ ganizacije. Ovo se odrazilo i n a sm an jiv an je član stv a u cjelini. U d ru g o j se polovini p ed e setih godina reak tiv ira i ponovno d je lu je te n d en cija b ro jč an o g a p o ra s ta članstva. D jelovanje ove te n d en cije sve više se intenzivira ta k o da u 1960. članstvo narasta na p rek o jed noga m ilijuna. K riza je ra sta nadvladana, ali, čini se, d a je n ad v lad an a i osnova o rg an iziran ja j djelo v an ja P a rtije k o ja vuče k o rijen e iz oru žan e revolucije. N aim e, Savez kom u­ n is ta svoje id e jn o u te m e lje n je zasniva na v rijed n o stim a revolu­ cije i in z istira n a k o n tin u ite tu dru štv en o g a p reo b raž aja i razvoja k o ji p roizlazi iz tih v rijed n o sti. M eđutim , u o rg an iziran ju i p ra k ­ tičnom d je lo v an ju Saveza k o m u n ista ak tu aliziran i su novi za h lje vi k o ji proizlaze iz suvrem enih k re ta n ja i odnosa. D ruštvo u cjelin i počelo je izlaziti iz n erazv ijenosti i oskudice u kojoj su se mogle ja če izražavati takve d ru štv en e v rijed n o sti kao što su: kolektivizam , so lid a rn o st, egalitarizam i si., a k om unisti su d jelovali kao njihovi p ro ta g o n isti. U m nožavanjem bogatstva d ru ­ štv a u c je lin i i s tv a ra n je m m ogućnosti d a se njegov sve veći dio m ože d ire k tn o p ris v a ja ti i k o ris titi u osnovnim radnim i život­ n im sred in a m a, ak tiv ira n e su te n d en cije socijalnoga d ife ren cira­ n ja u d ru š tv u i počele se uobličavati takve dru štv en e vrijed n o sti u k o jim a se izražava sp o m en u ta d iferen ciran o st. K olekti vizam , k ak a v se fo rm irao i djelovao u ra tu i neposredno poslije rata, p o svojem opsegu bio je širok, p ro jicirao se na d ruštvenu cjelo k u p n o st, ali je stv ara n odozgo, oličen u državi i P a r tiji i njih o v o j p o litici. On se sada disp erz ira u bezbroj užih sredina, 373

a u n u tar njih aktivira se i djeluje tendencija ja čan ja individual­ nih i grupnih interesa. Opća solidarnost, čija je funkcija u ja ­ čanju zajedništva u njegovoj cjelokupnosti, pom oći nerazvijenim područjim a, općoj socijalnoj zaštiti kao što su: zdravstveno, penzijsko osiguranje, dječja zaštita itd., sada se institucionali­ zira. Ona se doživljava kao vid plu đ iv an ja dohotka od radno angažiranog stanovništva. Istovrem eno se aktivira tendencija što intenzivnijeg iskorištavanja k oncentriranih društvenih sredstava nam ijenjenih za razne vidove solidarnosti. Ta tendencija djeluje na n eu traliziranju solidarnosti kao društvene vrijednosti i na potcnciranju individualnog i grupnog interesa u svim vidovima o rganiziranosti i života društva. Ovih je nekoliko naznaka dano sa svrhom da se ukaže na složenost društvenih procesa koji su se otvorili nadvladavanjem zatečenoga nasljeđa privredne nerazvijenosti i sirom aštva zem lje i njihove im plikacije na organiziranost i djelovanje ko­ m unista. Treba reći da osnovne intencije sam oupravljanja idu za afirm acijom rada i trajnim m otiviranjem pojedinaca i rad n ih kolektiva za što boljim i produktivnijim radom , što uključuje ukupno organiziranje rada u njihovim radnim sredinam a i što povoljnije valoriziranje njihovih rezultata na tržištu. Raspodjela prem a radu i rezultatim a rada opće je načelo koje bi se u sa­ m oupravnim tokovim a trebalo neprekidno ostvarivati. Iz do­ sljedne prim jene toga načela nužno proizlazi i socijalna dife renciranost. To znači da aktiviranje i djelovanje ove tendencije u sklopu općeg privrednog i društvenog razvoja nije nešto neo­ čekivano. Ona proizlazi iz p rim jene spom enutoga načela. M eđu­ tim, izgleda da je tendencija socijalne diferencijacije aktivirana ne toliko u neposrednoj prim jen i rada u procesu m aterijalne i duhovne produkcije, koliko izvan ovoga procesa, u funkcijam a posredništva, disponiranja rezultatim a rada u njihovom m ate­ rijalnom i novčanom obliku. P roblem sve većega socijalnog di­ ferenciranja u društvu s odgovarajućim im plikacijam a na tokove socijalističke transform acije, slabljenje u n u ta rn je asocijativnosti u radno angažiranom stanovništvu i u d ruštvu u cjelini, nepre­ kidno je otvoren. U svakom pism u koja su se iz cen tra Saveza kom unista Jugoslavije upućivala organizacijam a i članstvu u in­ tervalim a od otprilike pet godina (1953— 1958— 1962— 1968— 1972), a izazivala su uzbuđenja u široj javnosti, ukazuje se na djelo­ vanje ove tendencije koja razara socijalističke sadržaje u našoj društvenoj zajednici. Iako se u svim pism im a poziva članstvo Saveza kom unista da djeluje aktivnije na suzbijanju i ograni­ čavanju ove tendencije, ovaj je poziv najjasnije form uliran u posljednjem pism u: »Savez kom unista i sve organizirane socijalističke snage treb a da energično potiskuju i suzbiju one tokove u stvarnom životu koji vode raslojavanju d ru štv a na sirom ašne i bogate.« (Pismo predsjednika SKJ i Izvršnog biroa Predsjedništva SKJ 1972) 374

Č lanovim a Saveza k om unista upućuje se k ritik a zbog neak­ tivnosti ili nedovoljne ak tiv n o sti na su p ro tstav ljan ju ovoj ten­ denciji i ograničavanju njezinog izražavanja i djelovanja u pod­ nošljivim okvirim a, odnosno zahtjev da se na ovome jače i odgovornije a k tiv ira ju . Iako je izrastao u ja k u društvenu snagu s m iliju n sk im članstvom , Savez k om unista postigao je slabu efik asn o st d jelo v an ja u skladu sa zahtjevim a sadržanim u spo­ m en u tim pism im a. O b jašn je n je za izostajanje efikasnijega d je­ lovanja, odnosno poželjnih učin ak a toga djelovanja, moglo bi sc tra žiti ne sam o u snazi spom enute tendencije i njezine čvrste u k o rijen je n o sti u dostignućim a u kupnoga m a terijalnog razvoja d ru štv a u njegovim suvrem enim tokovim a, nego i u p rom jenam a u socijalnom e biću Saveza k om unista. M ilijunsko članstvo u S a­ vezu k o m u n ista reg ru tiralo se iz tokova suvrem enoga društva, koje rad n o i u svim vidovim a svoje životne egzistencije su d je­ luje U tim tokovim a sa svojim in teresim a i h tijen jim a koja su id e n tič n a ostalim p rip a d n icim a d ru štv a. U članstvu se Saveza k o m u n ista fo rm ira ju i d je lu ju potrebe, zahtjevi, asp ira cije što ih izražava suvrem eni život. Z ahtjev da kom unisti u svojem d je­ lovanju i p o n ašan ju stalno nadilaze uže osobne i g ru p n e interese utem eljen e u njihovoj poziciji u osnovnim radnim i životnim sred in a m a i da d je lu ju kao nosilac socijalističke integracije je st neophodan i neizbježan. N jegovo n a p u šta n je značilo bi n e sta ja ­ nje Saveza k o m u n ista kao organizirane i idejno-vodeće d ru štv e­ ne snage. Pa i više od toga: n e sta ja n je so cijalističke o rije n ta ­ cije d ru štv en oga p re o b ra ž a ja i razvoja. Očita je i težina toga zah tjev a u p rav o zbog činjenice da su, u povijesnim uvjetim a nastalim u pedesetim godinam a i koji se k o n tin u iran o rep ro d u ­ ciraju , ko m u nisti, kao i ostali rad n i ljudi, p rizem ljeni u svojim rad n im i životnim sred in am a, pod nep rek id n im p ritisk o m ten­ den cija koje n am eću osobni i grupni in teres kao dom inantni k rite rij življenja. U takvim uv jetim a h tije n ja kom unista da d je lu ju u sk lad u sa sp o m en u tim zahtjevom , da se izražavaju kao nosilac socijalističke in teg racije u d ruštvenom e ra d u i d ru ­ štvenoj cjelo k u p n o sti, n ep rek id n o su pod p ritisk o m , o ptereće­ njem , što se ne izražava sam o kao v an jsk i činilac nego je p risu tn o i u njihovoj v lastito j životnoj poziciji. O tud je težina toga o p te re ­ ćenja veća i složenija. Ipak, povijesni uvjeti koji se rep ro d u ciraju od uv o đ en ja sam o u p ra v ljan ja pa dalje ne sadrže sam o spom enute tend en cije a firm ira n ja i n a m e ta n ja osobnog i grupnog in teresa kao k rite rija života u našem zajedništvu. Oni u jedno sadrže i stalno rep ro d u c ira ju globalne d ru štv en e v rijed n o sti koje ovu tendenciju i om o g u ću ju i nadilaze. To jesu: sloboda i nezavisnost Jugoslavi­ je u njezinoj cjelo k u p n o sti, n acionalna rav nopravnost u n u ta r ju ­ goslavenskog zajedništva, g rađ an sk a p rava i slobode, sam ouprav­ ljan je u osnovnim rad n im i životnim sredinam a koje om ogućava 375

izražavanje i ostvarivanje osobnih i grupnih interesa. Te globalne vrijednosti prihvaća i s njim a se identificira većina stanovništva. Na svaki pokušaj da se one ugroze pritiskom izvana stanovništvo leagira i izražava sprem nost na otpor. Savez k om unista kontinuirano rep ro d u cira svoju vodeću po­ ziciju u dru štvu na tim vrijednostim a, njihovom održavanju, red efiniranju, odnosno traženju rje še n ja za problem e koji sc na osnovam a i u okviru ovih vrijednosti ak tu aliziraju u tokovim a raz­ voja društva. Njihovo prihvaćanje i sprem nost angažiranja na n ji­ hovome o stvarivanju tra jn o se održava kao k rite rij za uključiva­ nje u članstvo Saveza kom unista. No, u odnosu n a stanje u toku oružane revolucije i prve poslijeratne godine društvenoga razvoja nastale su određene prom jene u organiziranju i djelovanju ko­ m unista. Dva vida procesa: prihvaćanje osnovnih v rijednosti ci­ ljeva P artije i integriranje članstva — pojedinaca — u organiza­ ciju, tj. ak tiviranje u organizaciji na realiziranju prihvaćenih vri­ jednosnih ciljeva, djelovala su u uskoj m eđuzavisnosti. Jedan je vid procesa poticao i stim ulirao drugog, i obrnuto. U kasnije na­ stalim uvjetim a m eđuzavisnost između ova dva vida procesa slabi. N ačelno prihvaćanje vrijednosnih ciljeva koje form ulira i nosi P artija ran ije nije odm ah om ogućavalo i ulazak u njezino član­ stvo. To je bila tek jedna od pretpostavki za to. Za ulazak u KP trebalo jc pokazati značajan stupanj aktivnosti u vlastitoj sredini na širen ju tih vrijednosnih ciljeva i na njihovom e praktičnom ostva­ rivanju. V rijednosnim ciljevim a koje je izražavala P artija p o k reta­ ne su mase, a u tim procesim a P artija se uobličavala i djelovala kao uža, ali po k reativnosti i intenzitetu aktivnosti posebno nagla­ šena dru štv ena snaga. Slabljenje m eđuzavisnosti izm eđu prihvaćanja vrijednosnih ciljeva, odnosno učlanjenja u Savez kom unista na osnovu toga prihvaćanja i integriranja u organizaciju, čini se, da jače poten­ cira identificiranje sa Savezom kom unista na globalnom e planu, Ij. s koncepcijskim rješenjim a u u n u ta rn jem organiziranju i raz­ voju d ruštva i vanjskopolitičkoj o rijentaciji. To se može naslu­ ćivali u oscilacijam a u ukupnom e k retan ju članstva između 1969. i 1980. godine. S m anjivanje članstva u 1962. i 1967. indicira na na­ stale ekonom ske, socijalne i političke teškoće u tim godinam a, za koje Savez kom unista ne nudi rješenja. U 1968. se u odnosu na preth o d n u godinu bilježi nagli porast od 132 584 novih članova. U 1967. i u prvoj polovini 1968. godine u Jugoslaviji je stvoreno dosta teško stanje u privrednim kretanjim a, koje je izazvano ne­ povoljnim tokovim a u ostvarivanju ranije otpočete privredne re­ forme. »To je doprinijelo stagnaciji proizvodnje. Radnici su otpuš­ teni. K upovna moć proizvođača je pala. A čim pada kupovna moć našeg radnog čovjeka, naših građana, stagnira i proizvodnja ili se nagom ilavaju zalihe koje se ne mogu prodati. Proizvodi se na­ gom ilavaju, a toga je kod nas bilo prilično Imnogo. Jednom ri­ ječju, to jc nanijelo ogrom nu štetu našoj privredi. I to je jedan 376

od b itn ih fak to ra stagnacije naše proizvodnje«. (Govor p re d s je d ­ n ik a T ita n a VI k o n g resu Saveza sindikata Jugoslavije, š e s ti kon­ gres Saveza sindikata Jugoslavije, »Radnička štam pa«, Beograd, 1968. str. 20. — latinicom ). Došlo je do poznatih studentskih ne­ m ira u B eogradu i Zagrebu. U drugoj jc polovini godine nastala kriza u m e đ u n aro d n im odnosim a koja je otpočela ulaskom tru p a V aršavskog ugovora u Ćehoslovačku i tim e se aktualiziralo pitan je o b ran e tekovina našeg o tp o ra S laljinovu p ritisk u p rije dvadeset godina. P o rast članstva u toj godini, prvenstveno m ladih ljudi, in d ik ato r je id en tificiran ja s osnovnim vrijednosnim ciljevim a SKJ i sp rem n o sti za intenzivnije angažiranje u njihovoj realizaciji. U slijedeće četiri godine b ro j se članova sm anjuje. Takvo k retan je uk azuje na vezu sa stan jem kako je nastajalo i održavalo se u tim godinam a. V rijednosni ciljevi čiji je l'orm ulator i nosilac S a\ez k o m u n ista u tim su godinam a pokolebani. A ktualiziraju sc krupni pro b lem i d ru štv a, sam o u p ra v ljan ja — sam oupravna se pozicija lju d i u vrlo visokom s tu p n ju n eu tralizira, zao štrav aju se m eđu­ nacionalni odnosi, a k tiv ira ju se i sve agresivnije d je lu ju antisocijalističk e ten dencije kao što su: nacionalizam , liberalizam , tehnok ratizam itd. Savez k o m u n ista u cjelini pokazuje nem oć da ovla­ da situ acijo m i teško pronalazi rje še n ja za narasle problem e. S poro fo rm u lira koncepciju daljn jeg razvoja društva, koja bi otva­ rala p ersp ek tiv u i djelovala m obilizacijski. Početak izlaza iz ovak­ voga s ta n ja označen je sa 21. sjednicom P redsjedništva SKJ (1. i 2. p ro sin ca 1971), ali je p roces rc stitu c ijc tem eljnih v rijednosti sam o u p rav n o ga socijalizm a, koje su bile narušene, nastavljen i u slijedećoj godini. U njoj su ujed n o n astavljeni napori na tra ­ ženju rje še n ja za ran ije ak tu aliziran e problem e jugoslavenskoga zajed n ištv a i red efin iran ju cjeloviti je koncepcije društvenoga raz­ voja na osnovam a sam o u p ra v ljan ja i nacionalne ravnopravnosti kao na d vjem a tem eljn im dru štv en im v rijednostim a. Ustav SFR J i ustavi socijalističkih republika i socijalističkih au to n o m n ih p o k ra jin a iz 1974, te Zakon o udruženom e radu do­ nesen 1976, dali su osnovne sad ržaje ove koncepci je. Može se uoči­ ti veza, odnosno m c đuuvjetovanosl izm eđu n asta jan ja, uobličavanja i d jelo v anja osnovnih v rijed n o sti socijalističkoga p reobražaja d ru štv a čiji je fo rm u la to r i nosilac Savez kom unista i interesa za uk lju čiv an je u njegovo članstvo. Veza i m eđuuvjetovanosl izme­ đu te dvije pojave pokazuje se i u p o rastu članstva i u njegovu b ro jčan o m e sm an jiv an ju u zavisnosti od a k tu a lite ta spom enutih vrijed n o sti, tj. njihovih sad ržaja, odnosno za starjelo sti ili perspektivnosti, ug ro žavanju nasilnim p ritiscim a ili njihovom n ap u šta n ju itd. U ključivanje m ladih u Savez kom unista, čim e sc bavi stu d ija S lo b o d an a B jelajca i S to ja n a O bradovića, upravo pokazuje varija b ilite t n jihova odnosa p rem a Savezu kom unista, odnosno po­ isto v jećiv an je s njim e ili d ista n ciran je od njega u zavisnosti od ak tu a liz ira n ja globalnih v rijed n o sti ciljeva ili njihove krize. U 1968, k ad a se čini da su v rijed n o sti spolja ugrožene i d a ih treba

b ran ili, u SKJ se uključuje 152 893 m ladih. U slijedećim godinam a, u kojim a n astaju krize tih v rijednosti sam im u n u tra šn jim razvo­ jem , b ro j imladih koji ulaze u SK naglo se sm anjuje i kreće se prosječno oko 40 000 godišnje u godinam a 1969— 1973. Ipak, u lom e se očituje sam o jedan vid ovih ukupnih k retan ja. Drugi je u integ riran ju članova u organizaciju i djelovanju SK kao organi­ zirane društvene snage. Naim e, ukoliko se SK obnavlja i uvećava uključivanjem u svoje članstvo osoba koje se sam o identificiraju s osnovnim vrijednosnim ciljevim a koje on form ulira i za čije se ostvarivanje zalaže, a zaostaje njihovo angažiranje, on može izrasti u m asovnu društvenu snagu, ali sc sm anjuje njegova spo­ sobnost p okretača širih društvenih snaga upravo na onim vri­ jednosnim ciljevim a koji su m obilizacijski i prihvatljivi za sve. Čini se da u ukupnim k retan jim a članstva u SKJ izrazito d je ­ luje kom ponenta poistovjećivanja s njegovim vrijednosnim cilje­ vima, ali po intenzitetu izražavanja daleko za njom zaostaje kom ­ ponenta radnog, djelatnog in teg riran ja u organizaciju. Zato se ukupni efekti rasta članstva u Savezu kom unista u znatnoj m jeri gube. U prilogu Borisa Vuškovića u tv rđ en a je statističk a činjenica da je u posljednjih dvadeset godina u Savez kom unista prim ljeno gotovo dva m ilijuna članova. Istovrem eno je (bez um rlih) otpalo polovinu od te brojke. M eđutim , to članstvo je u vrlo malome b ro ju otpalo u toku radnog ak tiv iran ja i ocjenjivanja te aktiv­ nosti u n u ta r organizacije. U sklopu cjelokupnog otpalog članstva u razdoblju od 1969. do 1980. dom iniraju vidovi sam onapuštanja organizacije. Oni čine 46% ukupno otpalih. D aljnjih 26% brisani su iz evidencije. Isključeni, tj. oni čiji su rad i ponašanje podvrg­ nuti kolektivnoj ocjeni članstva u n u ta r organizacije, čine 14,3% od ukupno otpaloga članstva. M eđutim , i kod isključivanja nije p risu tn a ili se slabo osjeća rad n a diferenciranost. Od ukupnoga b ro ja isključenih 53% je st onih na koje je prim ijenjena ta statutarn a m jera zbog form alnih razloga (nedolaženje na sastanke, ne­ plaćanje članarine i si.). Zbog kršenja program a i tem eljnih sta­ vova SK isključeno je daljnjih 15,3% a zbog nepoštivanja sam o­ upravnih prava 5,1%. Izneseni pokazatelji, naravno, ni izdaleka ne idaj-u dovoljnu argum entaciju za isticanje i osvjetljivanje težine naznačenoga problem a (radne integracije članstva SK), ali ga b a r jednim di­ jelom razotkrivaju. Ovo upozorava da su razvoj i uspješno djelovanje Saveza ko­ m unista uvjetovani dvam a činiocim a: apsorpcijskom sposobnošću i njegovom integrativnom moći, odnosno integrativnom moći njego­ vih organizacija. Pod apsorpcijskom sposobnošću SKJ i njegovih o r­ ganizacija podrazum ijeva se sposobnost privlačenja novih ljudi u redove članstva, dok se pod integrativnom sposobnošću podra­ zum ijeva sposobnost da se zadrže u redovim a članstva SKJ om koji su već članovi ili koji se prim aju. 378

Podaci iz istra živ an ja pokazuju d a integrativna sposobnost SKJ na razini jugoslavenskoga p ro sjek a nije kon stan tn a veličina. N aprotiv, ta je sposobnost izrazito p ro m jen ljiv e naravi. N em a su m n je da određeni stu p an j fluktuacije članova SKJ p red sta v lja n o rm aln u pojavu za jednu političku organizaciju, koja je d o b rovoljne naravi i koja je po javno proklam iranim p rogra­ m atsk im sta ja lištim a izgrađena na principu dem okratskog cen­ tralizm a — dakle, organizacijskoga načela koje p riznaje nužnost u n u ta rn je d em o k ratičn o sti, pa stoga i slobodu izlaska iz organi­ zacije. Još više, to p red sta v lja n o rm alnu pojavu za političku o r­ ganizaciju ko ja se o rije n tira la na sam oupravnu izgradnju socija­ lističkog d ru štv a, pa po intenciji ide na razb ijan je klasičnog partijsko-državnog m onolita koji je k arak terističan i nuždan elemen at u etatističk im strateg ijam a. M eđutim , flu k tu acija članstva SKJ u p o jed inim godinam a istraživanoga razdoblja dobila je raz­ m jere koji zacijelo nisu norm alni. Iz ovoga slijedi da integrativna sposobnost SKJ i njegovih org an izacija na razini jugoslavenskoga p ro sjek a nije uvijek na p o tre b n o j i poželjnoj visini. To, razum ije se, pokazuje da se za SK J u cjelin i nam eće problem ne sam o kako osigurati povoljan i poželjan priliv novih članova u svoje redove, već i problem kako one k oji su članovi SK J za d rž ati i in teg rirati u cjelinu organizacije i n jezinu sv eukupnu d ru štv en u akciju.

P risu tn o st i jačina p r isu tn o sti SK u po je d in im segm entim a d ru štva i sferam a društvenoga rada U ra z m a tra n ju ovoga kom pleksa p ita n ja nužno je re sp e k tira ti po­ vijesne u v jete i ciljeve P a rtije u svakoj etapi njezina djelovanja. Povijesno p olazište u o rg an iziran ju i d jelovanju P artije je st n je­ zina u te m eljen o st u rad n ičk o j klasi. O na se d ek larira i d je lu je kao rad n ičk a p a rtija i u funkciji je osvješćivanja klase, njezine m o­ b ilizacije u k lasnom e suk o b u i bo rb i za vlastito oslobođenje. No i u u v je tim a kapitalizm a i klasnoga sukoba izm eđu p ro le tarijata i bu ržo azije P a rtija ne može o stati p risu tn a sam o u radničkoj klasi. To bi značilo sužavanje m ogućnosti njezina revolucionar­ noga d je lo v an ja i izo liran ja radničke klase i radničkog p o k reta od širih i složenijih k re ta n ja , odnosno d ru štv en ih snaga koje su po­ ten cijaln o u sukobu s kapitalizm om . U pravo u tra žen ju putova i m ogućnosti an g a žiran ja širih d ru štv en ih snaga u sukobu sa s ta ­ rim d ru štv o m i o tv a ra n ju procesa d u b ljih i dugoročnijih tra n sfo r­ m a cija u d ru štv u svoju p ris u tn o s t u radničkoj klasi P a rtija p ro ­ širu je n a seljaštvo, sitn e g rađ an sk e slojeve, inteligenciju itd. Ipak, u u v je tim a k apitalizm a, tj. ekonom ske i političke dom inacije ka­ p italističk e klase i njenoga tem eljnog klasnog interesa u d ru ­ štvenoj cjelo kupnosti, P a rtija o staje organizacija, idejni izraz, po­ k retač jed n o ga dijela d ru štv a. Ona je nosilac tendencije koja je u

sukobu s postojećom društvenom cjelokupnošću izraženom u dom i­ naciji interesa k apitalističke klase. U tim je u vjetim a klasnosi njezine s tru k tu re izrazila. Čine je pripadnici radničke klase i onih socijalnih snaga koje su u klasnom e sukobu s kap italistič­ kom klasno-društvenom cjelokupnošću, koja osigurava i u sebi neprekidno reproducira dom inaciju interesa te klase. O svajanjem političke vlasti i elim iniranjem kapitalističke kla­ se iz političke i ekonom ske-socijalne s tru k tu re d ru štv a nastaje nova povijesna situacija u kojoj se m ijen ja društvena pozicija r a n ije . Prom jena njezine društvene pozicije u v je tu je i prom jene u njezinu socijalnom , odnosno klasnom biču. Od idejne snage i pokretača dijela društva, koji je u sukobu sa društvenom cjelo­ kupnošću, ona p rerasta upravo u izraz te cjelokupnosti. Osnovni je nosilac integrativnih procesa koji su usm jereni na form iranje i razvijanje društvene cjelokupnosti prevladavanjem nasljeđa klas­ noga d ruštva u ekonom sko-socijalnom , političkom i kulturnom \id u i razvijanjem socijalističkih sadržaja. Ova izm ijenjena dru ­ štvena pozicija P artije u v je tu je i pom jeranje njezine prisutnosti »z onih snaga u kojim a sc ran ije učvrstila na sfere rad a i dijelove cjelokupne organizacije dru štv a, gdje te prisu tn o sti ranije nije bilo, ili jc bila neznatna. U toku oružane revolucije, koja se odvi­ jala najvećim dijelom u seoskim područjim a i u koju su pokre­ nute ogrom ne seoske mase, P artija se organizirala i brojčano je jačala upravo u tim p odručjim a iz kojih je uključivala provjere­ ne aktiviste u svoje članstvo. Ona je posebno bila utem eljena u p artizanskim jedinicam a, odnosno jedinicam a NOV, u čijoj su stru k tu ri opet bili najjače zastupljeni seljaci. Tako je iz oružane revolucije KPJ izišla s jako naglašenim učešćem seljaka i p ri­ padnika NOV, odnosno JA u njezinoj stru k tu ri. U novostvorenim uvjetim a in stitucije političke vlasti, odnosno upravni aparat, čiji sc sastav tem eljitije m ijenja, postaje najznačajnije uporište P ar­ tije. Time je i otvoren jedan značajan vid procesa m ijenjanja u n u trašn je socijalne stru k tu re partijskoga članstva. Naime, sada se društvena funkcija P artije — integracija i razvoj društvene cje­ lokupnosti — provodi pretežno u institucionalnim oblicim a. Dru­ štvena je cjelokupnost izražena u državi. Država neposredno orga­ nizira sve vidove društvene reprodukcije, odnosno ljudskoga za­ jedništva i usm jerava ukupni razvoj. D ruštveni je interes u na­ prijed dan i njem u se podređuju svi uži, odnosno osobni interesi. Jačajući državu kao izraz društvene cjelokupnosti i nosioce d ru ­ štvenoga razvoja P artija se u te m elju je u svim njezinim instituci­ jam a. Osigurava svoju akcionu prisu tn o st ne sam o na ključnim vodećim funkcijam a u državnom e ap aratu nego i m eđu osobljem radno angažiranim na svim poslovim a u aparatu. Time je aktivi­ rana tendencija autonom noga reproduciran ja sve veće brojnosti članstva P artije u n u ta r državnoga aparata. Ta tendencija kon­ tinuirano djeluje i ostvaruje se sve do sada. 380

S am o u p rav ljan je označava je d n u bitno novu o rijen ta ciju P ar­ tije, odnosno Saveza kom unista na planu in teg riran ja društvene cjelo k u p n o sti i razv ijan ja socijalističkih sad ržaja u procesim a te in teg racije. O svojenu d ru štv en u poziciju u oružanoj revoluciji da bu d e av an g ardna snaga d ru štv a i da vrši in teg raciju društvene cjelo k u p n o sti na socijalističkim osnovam a razvijanjem socijali­ stičk ih sad ržaja P a rtija je održavala oslonom n a državu i njezin ap a ra t. Ali je to vodilo u sužavanje osnove njezina djelovanja i u slab ljen je veza s osnovnim socijalnim snagam a zem lje. Dolazi se do sazn an ja da socijalistička in teg racija i razvoj dru štv a čine dub­ lji i složeniji h isto rijsk i proces od p ro sto g u sav ršav an ja i razvoja države kao sistem a u kojem je sadržana i izražava se društvena cjelo k u p n o st. To saznanje nc o d bacuje državu kao činioca soci­ jalističk e d ru štv en e integracije, ali se n jim e pokušava nadvladati je d n o stra n a o rije n ta c ija pretežnog oslonca na državni ap a ra t u so cijalističk o j izgradnji. Počinje ja čati shvaćanje da ishodište p ro ­ cesa so cijalističke in te g ra c ije i razvoja d ru štv a tre b a u te m elji­ vati u d ru štv enom e rad u prvenstveno u m a terijaln o j proizvodnji, odnosno o tv a rati p ro s to r osnovnim socijalnim snagam a da se u k lju ču ju u te procese i da d je lu ju u njim a kao aktivni i odgovor­ ni sudionici. U ra z m a tra n ju ovoga problem a, odnosno zahtjeva koji jc tr a j­ no ak tu alan tri decenije, i koji je u u v je tim a razvijenije sam ouprav­ ne stru k tu re , na osnovu p rim jen e U stava i Zakona o udruženom radu , izbio u prvi plan, p o tre b n o je im ali u vidu složenost pro­ cesa koji su otvoreni i zbivaju se u d ru štv en o j cjelokupnosti. U ovoj su c jelo k u p n o sti sadržane i d je lu ju dvije kom ponente: proizvodno-radna i te rito rijaln o -p o litičk a. N eposredno nakon zav ršet­ ka o ružane revolucije d o m in irala je te rito rijaln o -p o litičk a kom po­ n en ta o rg an iziran a u državi. U n ju s u se uključivali gotovo svi so cijalizirani sad ržaji a k tiv n o sti i zajedništva ljudi. U tim je u v je­ tim a a u to n o m n o st proizvodno-radne kom ponente u društvenoj cjelo k u p n o sti bila ja k o ograničena. S am o u p ra v lja n je i njegov raz­ voj sve više ja ča i p ro š iru je a u to n o m n o st proizvodno-radne kom ­ ponente. U te rito rijaln o -p o litičk o j kom ponenti stiču se i djeluju globalne fun k cije zajedništva. No, i u n u ta r nje sam oupravna o ri­ je n ta c ija d ru štvenoga razvoja otvorila jc procese fo rm iran ja i ja č a n ja au to n o m ije užih dijelova u odnosu na cjelinu. N astaju i p o te n ciraju se uži in teresi općina, reg ija u n u ta r republika. Izra­ sta ju p o sebni nacionalni, odnosno republički i p o k rajin sk i inte­ resi i a k tu a liz ira ju se p ro b le m i odnosa izm eđu rep u b lik a i fed era­ cije, odnosno m e đ u rep u b ličk i odnosi. No, to nije p red m et razm a­ tra n ja . G otovo se trid e se t godina (od donošenja Saveznog ustav­ nog zakona i ustav n ih zakona republika) stalno traže institucional­ na rje še n ja k o ja bi om ogućila in teg riran je sam o u p ra v ljan ja iz njegova izvorišta — društvenoga ra d a — u teritorijalno-političkc oblike. S ad ašn ji je delegatski sistem izraz i rezu ltai tih u k u p n ih n asto jan ja . Ip ak se au to n o m n o st prodzvodno-radne kom ponente u

društvenoj cjelokupnosti s jako izraženom posebnošću interesa kontinuirano reproducira. Savez je kom unista sa svojim član­ stvom i organizacijam a prisu tan na teritorijalno-političkoj razini organiziranosti. Na ovoj se razini stiču problem i društvene cjelo­ kupnosti i pokreću se akcije na planu njihovoga savladavanja. Tu se form ira, održava i djeluje kom pleks činilaca, koji se obično označava pojm om političke stru k tu re . Ako ostvarivanje zahtjeva za jačanjem p risu tn o sti Saveza ko­ m unista u pojedinim sferam a društvenoga ra d a i dijelovim a d ru ­ štva razm atram o u kontekstu djelovanja političkih stru k tu ra kao izraza društvene cjelokupnosti, mogu se k o n statirati određene diferencijacije među njim a. Kao što iz pojedinih radova, u sklopu ove tem e, proizlazi, jačina prisu tn o sti članstva Saveza kom unista u pojedinim sferam a d ru ­ štvenog rada je različita. U privredi, odnosno m aterijalnoj proiz vodnji, bilježi se rast članstva Saveza kom unista, kao i rast stope učešća članstva u s tru k tu ri zaposlenih u ovoj sferi društvenog rada. Oscilacije se pokazuju u nekim godinam a u n u ta r istraži­ vanog /vrem enskog niza. U nutar kom pleksa m aterijalne proizvod­ nje razlike se pokazuju i m eđu pojedinim privrednim granam a. N ajpovoljnija su k retan ja u industriji, a m anje povoljna, odnosno nepovoljna u poljoprivredi i šum arstvu. U društveno-političkim zajednicam a konstantno se održava visok stupanj učešća članstva Saveza kom unista u ukupnom broju zaposlenih, prem da njihovo relativno učešće u ukupnoj stru k tu ri SKJ nešto opada. U odgoju i obrazovanju pokazuje se rast učešća prosvjetnih radnika, članova SK u stru k tu ri zaposlenih ove djelatnosti, dok se njihovo učešće u ukupnoj s tru k tu ri SKJ nešto sm anjuje. U socijalno-zdravstvenoj zaštiti učešće članova SKJ u stru k ­ turi zaposlenih ove djelatnosti je znatno niže nego u društveno-po­ litičkim zajednicam a i odgoju i obrazovanju. Mogući slijed razm išljanja o tim kretanjim a, k o ji se ovdje izražava, polazi od integrativne funkcije Saveza kom unista u dru ­ štvenoj cjelokupnosti koja još uvijek naglašeno d jeluje iz sfere leritorijalno-političke organiziranosti društva, odakle i prem a čemu se u sm jeravaju kom unikacije u različite sfere rad a i djelove dru­ štva, i obrnuto. Privreda, odnosno m a terijalna proizvodnja pokazuje zavis­ nost o političkim stru k tu ra m a na pitanjim a sistem skoga regu­ liranja njezine pozicije, k rupnijih zahvata i rješenja u investici­ jam a, k red itiranju i si. M eđutim , ona im a visok stupanj autonom ­ nosti u un u trašnjem organiziranju radnih procesa i u poslovnome prom etu. Zato sam o kom unikacija s političkim stru k tu ra m a na teritorijalnoj razini ne m ora izazvati veću m obilnost u n utrašnjih snaga i pojačano uključivanje u Savez kom unista. Porast članstva Saveza kom unista u n u ta r privrede, odnosno m aterijalne proiz- 382

vodnje može više biti stim u liran o u n u tra šn jim kretanjim a, dinam iziran jem sam oupravnih tokova, o tvaranjem perspektive, odnosno n asta jan jem teškoća koje m obiliziranjem u n u tra šn jih snaga treba savladati. V anjska kom unikacija u tom e može izazvati dodatne poticaje. Zato rezultati ukup n ih k re ta n ja članstva SKJ u m ateri­ jaln o j proizvodnji, iako nisu sp ek ta k u larn i, ipak pokazuju da sc Savez k o m u n ista ovdje ja če u te m elju je i da ja ča njegova akciona p risu tn o st u ovoj tem eljnoj sferi društvenoga rada. Z aposleni u društveno-političkim zajednicam a i organizaci­ jam a čine je d an složen kom pleks u kojem u su d jelu ju državna u p rav a i sudstvo, p red sta v n ičk a tijela, odnosno plaćeni profesio­ nalni fu n k cio neri u njim a, rad n e zajednice i plaćeni profesionalni fun k cio n eri rukovodstva društveno-političkih organizacija, sizovi te k om ore i u d ru žen ja. Iak o su njihove radne funkcije raznolike one ip ak im aju zajednički sintetički izraz: d je lu ju na integraciji d ru štv en e cjelokupnosti u n u ta r određenoga te rito rija. Ovdje se di­ rek tn o su sreću rad n e i društveno-političke funkcije u širem sm i­ slu. K o m u n ik acija s društveno-političkim s tru k tu ra m a u ovoj je d je latn o sti n a jn ep o sred n ija i najjače izražena. N aprijed izneseni podaci o učešću k om unista zaposlenih u ovoj d je latn o sti u u k u p ­ noj s tr u k tu r i članstva SKJ i u s tru k tu ri u k u p n ih rad n ih po te n ­ cijala d je latn o sti u k az u ju na jačinu te kom unikacije. K o m p lek s izvanprivrednih d je la tn o sti p red sta v lja onu sferu dru štv en o g a rad a koja je socijalizirana i d je lu je u funkciji rep ro d u c ira n ja u k u p n ih u v je ta života, uključivši ljudske radne po­ tencijale. T ak ođer u k lju č u je obrazovanje i k u ltu ru , te zdravstvo i socijaln u zaštitu. Te su d je latn o sti socijalizirane u najvećoj m jeri ja k o naglašenom intervencijom političke vlasti, odnosno ukupnih p o litičkih stru k tu ra . U prvoj fazi našega socijalističkog razvoja te su d je latn o sti, kao i cjelo k u p n i dru štv en i rad, bile uključene u s v eo buhvatnu državnu organizaciju. K asnije, k a d a se o blast m a­ te rija ln e p roizvodnje izdvaja iz državne organizacije i počinje dje lovati i razv ijati se autonom no, izvanprivredne d je latn o sti i dalje o sta ju u vrlo visokom e s tu p n ju zavisnosti o političkim s tru k tu ra ­ m a u te rito rija ln o j organizaciji društva. D irek tn ija kom unikacija izm eđu ovih d je latn o sti i m a terijaln e proizvodnje na načelim a »slobodne razm jene rada« je st otvorena, ali se odvija u vrlo uskim okv irim a i uz o sjetn o posredovanje političke vlasti. N ajjači je vid kom u n ik acije još uvijek s političkim s tru k tu ra m a na te rito ­ rijaln o j razini o rganiziranosti. Ali i ova je k o m u n ik acija, u n u ta r cjelovitog k o m pleksa izvanprivrednih d je latn o sti, dife ren cira n a i izražava se p rem a političkim stru k tu ra m a u različitom opsegu i in ten zitetu . 1. O brazovanje i ku ltu ra je su d je latn o sti koje su neprekidno o k ren u te p rem a političkim s tru k tu ra m a . O brazovanje izražava ja k u k o m u n ik ab iln o st p rem a političkim stru k tu ra m a , ali ova je ko­ m u n ik acija dife ren cira n a s obzirom na stupnjeve obrazovanja. 383

N ajjača je iz osnovnoga, nešlo slabija iz srednjega, a n ajslab ija iz višeg i visokog obrazovanja. Ovdje se kom unikacija izm eđu o b ra­ zovne d jelatnosti i političkih s tru k tu ra izražava i na pitanjim a sadržaja djelatnosti i osiguravanja sredstava za njezino funkcio­ niranje. K u ltura pokazuje drugačije sadržaje kom unikacije prem a političkim stru k tu ra m a. U njoj su naglašena p itan ja osiguranja sredstava, dok su sadržaji djelatnosti m anje prisutni. Podaci o k retan ju članstva SK u obrazovanju ukazuju na intenzitet kom u­ nikacije ove djelatnosti s političkim s tru k tu ra m a i na prisutnosi predm eta i sadržaja djelatnosti u toj kom unikaciji. 2. Zdravstvo i socijalna zaštita. S obzirom n a to da je ova d jelatn o st socijalizirana i da je p risu tn o st političke vlasti i poli tičkih stru k tu ra jako naglašena kako u uspostavljanju, tako i o d r­ žavanju te socijalizacije, zaposleni u ovoj djelatnosti o rijen tiran i su na spom enute stru k tu re . N eophodna jc kom unikacija na ovoj relaciji i u vezi s osiguranjem sredstava za funkcioniranje d je lat­ nosti, na sistem skom rješavanju njezine društvene pozicije, kao i na razrješavanju praktičnih problem a u n u ta r djelatnosti. M eđu­ tim, ova d jelatnost, prvenstveno zdravstvo, po svojoj prirodi sa­ drži visok stupanj autonom nosti u organiziranju i vršenju vla­ stitog rada. Ona sc u dom eni v ršenja rada, ne uključuje u sadržaje kom unikacije s društveno-političkim stru k tu ra m a, niti te stru k tu re svojim djelovanjem , k riteriju m im a i si. mogu b iti p risu tn e u pro­ šecima i sadržajim a njihovog rada. Relativno nizak stu p an j učešća zdravstvenih radnika u Savezu kom unista vje ro jatn o izražava njihovu posebnu poziciju u društvenom e radu, odnosno visok stu­ p anj autonom nosti koja se ne može uključiti u sadržaj kom uni­ kacije između djelatnosti i političkih stru k tu ra . U cjelini se može reći da p rem ještan je akcionog p risustva SK iz stru k tu ra političke vlasti i djelatnosti, koje su u jačoj i nepo­ srednoj kom unikaciji s političkim stru k tu ra m a, u m a terijaln u proizvodnju, iako se opaža, još uvijek nije postala dom inirajuća tendencija. O stvarivanje ovoga davno form uliranoga zahtjeva-načela u uskoj jc zavisnosti o ostvarivanju sam oupravljanja kao pro­ cesa integracije društvene cjelokupnosti iz društvenoga rada kao osnovice i polazišta. Savez kom unista u različitim socio-profesionalnim skupinam a Kod ocjenjivanja k retan ja u socijalnoj s tru k tu ri Saveza kom uni­ sta u sm islu uključivanja određenih socio-profesionalnih katego­ rija u njegovo članstvo u uvjetim a sam oupravnoga konstituiranja društva i djelovanja kom unista u sam oupravnim procesim a neop­ hodno je im ati u vidu p riro d u i društvene sadržaje tih procesa. S am oupravljanje u društvenom e radu u sebi potencijalno sadrži višestrukost i višeznačnost sadržaja i m ogućnosti angažiranja i djelovanja ljudskih potencijala. U osnovi cjelokupne aktivnosti 384

u sam o u p ra v ljan ju je st auto n o m n o st osnovnih rad n ih sredina. U ok v iru a u to n o m n o sti u n u ta r rad n ih sredina i razvijanju kom uni­ kacije izm eđu n jih ak tiv ira se i odvija više vidova procesa. Jedan vid je st razv ijan je m a terijalno-tehničke osnove zajedničkoga rada u d o tičn im sred in am a i usav ršav an je tehnologije; drugi je st u na­ p ređ iv an je u n u tra šn je organizacije rada; treći razvijanje poslov­ noga p ro m e ta, itd. A ktiviranje u n u ta rn jih subjektivnih snaga u sp o m en u tim i sličnim vidovim a sam o u p rav n ih p rocesa stim ulira i ja ča te n d en ciju u k lju čiv a n ja različitih p rofila s tru čn jak a u Savez ko m u n ista. Ta se te n d en cija pokazuje u našim istraživanjim a, a posebno u radovim a B orisa V uškovića d M ladena Žuvele, s tim e što V ušković tu te n d en ciju pokazuje u k re ta n ju članstva Saveza k o m u n ista u njegovoj cjelokupnosti, odnosno u cijelom e dru štv e­ nom rad u , a Žuvela u sferi m a terijaln e proizvodnje. P rem a Vuškoviću učešće s tru č n ja k a u s tru k tu ri članstva Saveza kom unista u 1968. iznosilo je 17,8%, u 1974. to je učešće povećano n a 21,5%, a u 1981. ono iznosi 23.1%. Izraženo baznim indeksom (1968=100) taj p o rast u završnoj 1981. iznosi 241,20. U s tru k tu ri članstva Sa­ veza k o m u n ista u m a terijaln o j proizvodnji, p rem a rezu ltatim a koje iznosi Žuvela, učešće stru č n ja k a u 1968. iznosilo je 8,0%, 1972. godine 10,0%, 1976. p o raslo je na 11,6%, a 1980. iznosilo je 14,0%. U sp o ređ u ju ći ove p o d atk e s onim a koje iznosi B oris Vušković nam eće se zak lju čak d a naglašeno učešće s tru č n ja k a u s tru k tu ri Saveza k o m u n ista je st m a n je utem eljen o u m aterijaln o j proiz­ vodnji a više u drugim sferam a društvenoga rada. S am o u p ra v lja n je p re tp o sta v lja i om ogućuje izražavanje kon­ tin u iran e ak tiv n o sti socio-profesionalne kategorije rad n ik a na u ređ iv an ju i u n ap ređ iv an ju u v je ta vlastitoga rad a u radnim s re­ d in am a i p ro jic ira n je te a k tiv n o sti p rem a p itan jim a k o ja sadrži zajed n ištv o na te rito rija ln o j razini. Ovo u v je tu je i zahtijeva sve ja ču u te m eljen o st Saveza k o m u n ista m eđu radnicim a, odnosno sve veću u k lju čen o st rad n ik a u Savez k om unista, u kojem tre b aju im ati oslonac za sve veće i p o tp u n ije o stv ariv an je svojih interesa i težnji u sam o u p ra v ljan ju i pu te m sam o u p ra v ljan ja. U rad u Bo­ risa V uškovića p o kazuje se da rad n ici po s tu p n ju učešća u u k u p ­ noj s tr u k tu r i članstva Saveza k o m u n ista n e čine većinu, ali su n a jb ro jn ija sk u p in a i zauzim aju prv o m jesto u odnosu na svaku d ru g u socio-profesionalnu k ateg o riju . B udući da su radnici p re ­ težno situ ira n i u o b la st m a te rija ln e proizvodnje i da d je lu ju u ovoj o b lasti posebno su in te re sa n tn i podaci o njihovom učešću u s tru k tu ri članstva, k o ji su sadržani u ra d u M ladena Žuvele. P rem a p o d acim a sadržanim u tom e ra d u radnici je su dom inantna sk u p in a u s tru k tu ri Saveza k o m u n ista u m aterijaln o j proizvodnji. N jihovo u češće u ovoj s tru k tu r i u 1968. iznosilo je 76,8%, u go­ d in am a 1972. i 1976. p o 75,4%, a u 1980. sm anjeno je na 73,3%. Ip ak , u suvrem enoj d ru štv en o j i tehničkoj podjeli rad a radnicj čine je d n u socio-profesionalnu k ateg o riju ko ja je u n u ta r sebe di­ feren c iran a i njezini djelovi se različito izražavaju u društvenom e 385

radu, ne sam o u njegovim tehničko-tehnološkim procesim a već i u procesim a uređivanja društvenih i ekonom skih odnosa, tj. u sam oupravljanju. Oni dijelovi socio-profesionalne kategorije radnici u kojim a je više p risu tno stručno znanje, kao što su visokokvalificirani i kvalificirani radnici, lakše se u k lju ču ju u procese unapređivanja i razvijanja ukupnih radnih potencijala u svojoj radnoj sredini bilo putem sitnog pronalazaštva, inventivnosti u radu, odnosno podizanja p roduktivnosti u općem sm islu, što direk tn ije korespon­ dira sa sam oupravljanjem i u k lju ču je se u sam oupravne procese. Koliko se procesi takve vrste ak tiv ira ju i d je lu ju u radnim sre­ dinam a u to nem am o pobližeg uvida, ali se može pretpostaviti veza između ak tiv iran ja tih procesa u sam oupravljanju radnih sredina i stim uliranja m otiviranosti visokokvalificiranih I kvali­ ficiranih radnika za uključivanje u članstvo Saveza kom unista. U Zuvelinu rad u dani su podaci da je u 1980. svaki treći VKV radnik član Saveza kom unista, a svaki deseti kvalificirani radnik je st u Savezu kom unista. U stru k tu ri društvenoga rad a u m aterijalnoj proizvodnji, kao i u stru k tu ri Saveza kom unista, postoji socijalna kategorija koja barem u s tru k tu ri društvenoga rad a nije zanem arljiva veličina, a koja se u našim analizam a i tre tira n ju socijal­ ne stru k tu re često zapostavlja. To su polukvalificirani i nekvalifi­ cirani radnici. Oni se nalaze na dnu cjelokupne socijalne stru k ­ ture u društvenom e radu i n ajjače su prizem ljeni. N jihov je rad najteži i obavlja se pod najnepovoljnijim uvjetim a. U ovoj je činjenici potencijalno sadržana m ogućnost njihova aktiviranja usm jerenoga k društvenim prom jenam a kojim a se omogućava nji­ hovo izlaženje iz postojeće društvene pozicije. Ta se potencijalna aktivnost može izražavati na više načina i u više pravaca. Ona se može izražavati kao neposredni, spontani, p ritisak u radnim sre­ dinam a usm jeren na jednaku valorizaciju njihova rada, kao i ono­ ga koji je stručniji i kvalificiraniji. To je ono što je poznato pod pojm om uravnilovke. No, moguće je da se potencijalna h tijen ja u ovoj socijalnoj kategoriji za nadvladavanjem vlastite nepovolj­ ne pozicije u društvenom e radu aktiviraju u pravcu izlaza iz ne­ kvalificiranosti, unapređivanja cjelokupne organizacije, rad n ih i tehnoloških procesa kojim a se om ogućuje povoljnija pozicija sviju. Sam oupravljanje u sebi sadrži m ogućnost aktiviranja socijalnoga vida procesa u radnim sredinam a i u tom e sklopu m ijenjanje po­ zicije nekvalificiranih i polukvalificiranih radnika na osnovama načela raspodjele prem a radu, potenciranja m odernizacije i usa­ v ršavanja organizacije rada, poslovnih kom unikacija i ostvariva­ n ja načela solidarnosti. A ktiviranje socijalnoga vida procesa omo­ gućuje i aktiviranje ove kategorije radnika i njihovo uključivanje u organizirane subjektivne snage socijalističkoga razvoja, odnosno u Savez kom unista. U ra d u se M ladena Žuvele p rim jećuje da je p risustvo nekvalificiranih i polukvalificiranih radnika slabo. Naime, 386

svaki sed am naesti polukvalificirani i svaki dvadeset drugi ne­ kvalificirani rad n ik je su članovi Saveza kom unista. U s tru k tu ri društvenoga ra d a tri socdcnprofesionalne katego­ rije: rukovodioci, a d m in istra tiv n o osoblje i osoblje zaštite ne čine ja ču b ro jč an u snagu. U s tru k tu ri članstva Saveza kom unista n ji­ hovo učešće je st iznad njihova u češća u ukupnoj stru k tu ri radno an g ažiranih u društvenom e radu. U ra d u B orisa Vuškovića sadrža­ ni su podaci iz kojih proizlazi da je od u k u p n e populacije ru k o ­ vodilaca u 1971. godini 86,0%, a u 1976. 80,0% bilo u članstvu Sa­ veza ko m u n ista. S tu p an j učešća ad m in istra tiv n o g osoblja u Save­ zu k o m u n ista u odnosu na cijelu p o p u la ciju ove socijalne katego­ rije je s t niži i iznosio je 25,2% (u 1971), odnosno 26,1% (u 1976), dok je stu p an j učešća osoblja zaštite jo š niži, ali je iznad stu p n ja učešća rad n ik a članova SK u populaciji vlastite socijalne katego­ rije. N ap rijed sm o k o n sta tira li d a u k re ta n ju članstva Saveza ko­ m u n ista d je lu je ten d en cija ra s ta učešća socijalne kategorije s tru č ­ n jak a. S ovom je tendencijom k o resp o n d en tn a je d n a druga koja dje lu je izvan dru štv en o g a rad a i svojim djelovanjem om ogućuje da se te n d en cija ra s ta s tru č n ja k a u članstvu Saveza kom unista n ep rek id n o rep ro d u cira. To su k re ta n ja u k lju čiv a n ja m ladih u Savez k o m u n ista, m anje s rad n ih m jesta u m a terijaln o j proizvod­ n ji i u o stalim o b la stim a društvenoga rad a, već p retežno više u školam a i n a fak u ltetim a. Oni se po zav ršetk u školovanja u k lju ­ ču ju u d ru štv en i ra d u svojstvu s tru č n ja k a i d ire k tn o pridonose realizaciji tendencije nep rek id n o g a ra s ta njihova učešća u socio-profesionalnoj s tru k tu ri članstva Saveza kom unista. To proizla­ zi iz ra d a S lobodana B jelajca i S to ja n a O bradovića »O m ladina u Savezu k o m unista Jugoslavije«, p rem a k ojem u p o slje d n jih ne­ koliko godina istra živ an ja od ukupnog b ro ja m ladih koji ulaze u članstvo Saveza k o m u n ista oko 40% čine đaci i studenti. U ra d u B orisa V uškovića đaci i stu d en ti su u 1968. sudjelovali sa 10,1% u s tr u k tu ri članstva SK J, u 1974. sa 11,1%, a u 1981. to učešće iznosi 14,8%. Članovi Saveza kom u n ista u 1971. činili su 8,2% đačke i 19,1% stu d en tsk e populacije. U 1976. učešće đaka članova Saveza k o m u n ista u đačkoj p opulaciji iznosi 13,7%, a stu d en a ta u stu d en tsk o j 30,5%. U zad n jo j godini učešće kod đaka je st n a razin i 19,8%, a stu d e n a ta 51,7%. Dakle, p reko polovine stu d en a ta u član jen o je u Savez kom unista. S ocijalna k ateg o rija k o ja je od posebnoga značenja za Savez k o m u n ista je su individualni po ljo p riv red n i proizvođači. Ovo zna­ čenje ne p ro istječe sam o iz h isto rijsk e činjenice da je savez ra d ­ ničke klase i seljaštva bio ostvaren u k o n fro n ta ciji s kapitalizm om i djelovao kao b itan činilac o stv are n ja društvenoga p re v ra ta u našoj zem lji, nego ih ak tu alizira u k u p n o st dru štv en ih k re ta n ja u našoj su v rem enosti. Individualni p o ljo p riv red n i proizvođači d je­ lu ju u ok v iru m a terijaln e proizvodnje i to u njezinom segm entu koji p o staje sve zn ačajn iji za naš u kupni razvoj. Isto kao što se 387 25*

bez ostv ariv anja saveza radničke klase i seljaštva, odnosno bez u k ljučivanja seljaštva u tokove revolucije, nije moglo obraču­ nati s dom inacijom kapitalističke klase, utoliko će se teže ostva­ riti razvoj poljoprivredne proizvodnje i njezino uključivanje u tokove sam oupravnog udruživanja rada, ukoliko u njim a ne budu p otp u n ije aktivirani i djelovali individualni poljoprivredni proiz­ vođači. Prisustvo Saveza kom unista u ovoj socijalnoj kategoriji označava i m ogućnost poticanja i usm jeravanja procesa njezinog sve potpunijeg uobličavanja u su b jek t u kupnih k retan ja u oblasti m aterijaln e proizvodnje uključivši razvijanja njezinih potencijala i sam oupravnog udruživanja rada. K retan ja u članstvu Saveza ko­ m unista m eđu individualnim poljoprivrednim proizvođačim a već su odavno u tvrđena kao nepovoljna. N aša istraživanja, odnosno radovi Žuvele, Vuškovića, B jelajca—O bradovića, to ponovno pot­ vrđuju. Da su k retan ja članstva Saveza kom unista m eđu individualnim poljoprivrednim proizvođačim a nepovoljna to je činjenica koju ne treb a dokazivati, prem da se s njom e ne bi trebalo m iriti. Za ovak­ va se k retan ja mogu tražiti o b ja šn jen ja u cjelokupnom e kom ­ pleksu činilaca i odnosa koji u našem poslijeratnom razvoju na­ staju i djelu ju u seoskim sedinam a. Selo je u velikoj m jeri p re­ stalo b iti zatvorena cjelina koja u k lju ču je proizvodnju i različite vidove p otrošnje, vlastiti način života, obrasce k u ltu re itd. Mnoge od ovih kom ponenti su razdvojene. Radi se i zarađuje izvan po­ ljoprivrede, a živi u selu, odnosno na vlastitom se im an ju p ro ­ izvodi djelom ično. Selo n ap u šta obrasce vlastitoga življenja, otva­ ra se prem a u tjecajim a iz gradskih sredina, ali u njem u se još isprepliću elem enti jednoga i drugoga. Selo n a p u šta ju mladi ljudi poslije završenoga školovanja i id u u izvanpoljoprivredna zanim a­ nja. Može se p retpostaviti da se ovim dinam ičnim k retan jim a je ­ dan dio ipak o rijen tira na poljoprivredu k ao tra jn ije zanim anje. Ali, oni se kao pojedinci isc rp lju ju u organiziranju proizvodnje, snalaženju u tržišnim uvjetim a itd. i obično ne prihvaćaju društve­ nu angažiranost, u ovome slučaju članstvo u Savezu kom unista. Ovo ne znači da je Savezu kom unista tra jn o zatvoren pristu p ovoj socijalnoj kategoriji koja se nalazi u procesu regeneriranja. To mu samo nam eće obavezu da traži putove i m ogućnosti za osiguranje svoje jače prisu tn o sti u njezinom životu i razvoju, upravo zbog omogućavanja da se njezin rad s m anje teškoća uključuje u ukup­ ne procese socijalističke društvene reprodukcije. M eđu p reostalim socijalnim kategorijam a kojim a se bavi rad Borisa Vuškovića čini se da su posebno interesantne dvije: ne­ zaposleni i domaćice. Nezaposleni u članstvu Saveza kom unista izražavaju tendenciju porasta. Od 1,3% u 1968. njihovo učešće u stru k tu ri članstva Saveza kom unista Jugoslavije poraslo je na 3,4% u 1981. godini. Ova je pojava svakako uvjetovana općim društveno-ekonom skim kretanjim a. S jedne strane, izražava či­ njenicu da članstvo u Savezu kom unista ne znači nikakav privi- 388

legirani položaj u dru štv u , ali i m oguća očekivanja d a članstvo može osig u rati izvjesne p red n o sti, a adekvatno tom e i ulazak u Savez k o m u n ista k a d a se traži zaposlenje. P orast nezaposlenih u član stv u Saveza k o m u n ista v je ro jatn o u v je tu je i uključivanje m eđu nezaposlene onih koji su završili studij i u toku su s tu d ija p rim ljen i u članstvo Saveza kom unista. Učešće dom aćica u članstvu Saveza k o m u n ista je nisko i po­ kazuje te n d en ciju još većega sm anjivanja. U ukupnoj s tru k tu ri član stv a Saveza k o m u n ista Jugoslavije ovo je učešće u 1968. iz­ nosilo 2,6%, u 1974. sm an jilo se na 1,7%, dok je u 1981. palo na 1,0%. N isko učešće ove socijalne k ateg o rije u članstvu Saveza ko m u n ista može in d icira ti na njegovu osnovnu u sm je ren o st na globalna d ru štveno-ekonom ska i politička p ita n ja , a otklon od onih p ro b le m a k o ji se ja v lja ju u užim sfe ra m a življenja k ao što su: stan o v an je, o p sk rb a, fu n k cio n iran je osnovnih škola, dječjih v rtića itd., gdje je d ru štv en a angažiranost dom aćica m oguća i poželjna i koja bi k o resp o n d irala i s njihovim odgovarajućim učešćem u članstvu Saveza kom unista. N acionalna s tr u k tu r a Saveza k o m u n ista Jugoslavije U istra živ an ju u kupne s tru k tu re članstva Saveza kom unista J u ­ goslavije nacionalno o bilježje im a posebno značenje i težinu. Zna­ čenje ovog o b ilježja u s tru k tu r i Saveza k o m u n ista proizlazi iz h isto rijsk o g a za h tjev a za u te m eljen je m Saveza k om unista u na­ cionalne sred in e i njegovo djelovanje kao u n u ta rn je snage svake n acije i svih zajedno na m ije n ja n ju socijalno-ekonom skih odnosa i socijalističk oj tra n sfo rm a c iji d ru štv a. V išenacionalni sastav J u ­ goslavije i s taln a a k tu aln o st o stv ariv an ja načela nacionalne rav n o p rav n o sti na osnovam a i u sklo pu socijalističkoga preobražaja i razv o ja ju g oslavenskoga d ru štv a zahtjev za što jačim utem e­ ljen je m Saveza k o m u n ista u svim nacionalnim sredinam a još više pojačava. Ovo je svakako osnovni zahtjev i on o staje tra jn o otvo­ ren. Jed n o m u te m eljen u svaku nacionalnu sred in u Savez se ko­ m u n ista u tim sred in a m a m o ra staln o p o tv rđ iv ati kao vodeća id e jn a i p o litič k a snaga i n a tom e nep rek id n o re p ro d u cirati vla­ stito članstvo. Zbog toga bi se moglo u v je tn o reći da k retan je član stv a SK u n u ta r nacionalnih sred in a predstavlja, in d ik ato r n je­ gove u te m eljen o sti u tim sredinam a. N aravno da se k retan je član stv a n e m ože uzeti kao je d in i in d ik a to r te u te m eljen o sti i u tje ­ caja, je r i b ro jč an o slab iji Savez k o m u n ista m ože u nekim sredi­ n am a im ati efikasniji u tje c a j nego b ro jč an o veći u drugim a, ali d in am ik a u k re ta n ju član stv a svakako ukazuje na njegovu m anju ili veću p riv lačn o st i ugled u odg ovarajućim sredinam a. R az m atra n je s tru k tu re članstva SK J, s bbzirom na nacionalno obilježje, u k lju č u je i p ita n je izražavanja i djelovanja Saveza ko­ m u n ista Jugoslavije kao jed in stv en e vodeće id e jn e i političke sna-

ge u Jugoslaviji. N jegovo je jedinstvo sadržano u oiljevim a i vri­ jednostim a koje kreira i ostv aru je na cjelokupnom e jugoslaven­ skom p ro sto ru. Ovi ciljevi i vrijednosti je su jedinstveni. Tem eljni društveni odnos koji se ostvaruje kao revolucionarno kretanje, a kojeg usm jerava i vodi Savez kom unista, je st jedinstven, prem da se može ostvariti u nejednakom opsegu i intenzivitetu s obzirom na nacionalne sredine. Ali, jedinstvo Saveza kom unista Jugoslavije ne iscrp lju je se sam o ina jedinstvu tem eljn ih društvenih ciljeva i vrijednosti čiji je on nosilac i kreator. Ono se proteže i na o r­ ganiziranost, norm e i postupke djelovanja njegova članstva i ru ­ kovodećih stru k tu ra , na k riterije za uključivanje u članstvo, od­ nosno p restan ak članstva itd. O stvarivanje ovako shvaćenog je ­ dinstva Saveza kom unista Jugoslavije uvjetuje, odnosno trebalo bi uvjetovati i odgovarajuća k retan ja u njegovoj nacionalnoj stru k ­ turi. Pod p retpostavkom da osnovne socijalne snage u svakoj na­ ciji, a u prvom e redu pripadnici radničke klase, prihvaćaju os­ novnu o rijen ta ciju društvenoga razvoja čiji je nosilac Savez ko­ m unista i da se kod uključivanja u Savez kom unista p rim jen ju ju jedinstveni idejni i organizaciono-statutarni k riteriji, diferencija­ cije u njegovoj nacionalnoj stru k tu ri prvenstveno bi proisticale iz nejednakog učešća pojedinih nacionalnih skupina u ukupnoj stru k ­ tu ri stanovništva SFRJ, dok bi one koje su neadekvatne tom e iz­ vorištu bile m anje naglašene. No, k re ta n ja u nacionalnoj stru k ­ tu ri članstva SKJ pokazuju se mnogo složenijim . Ona se ne mogu svesti na zahtjev za utem eljenjem kom unista, odnosno njihove organizacije u nacionalnu sredinu izolirano iz k onteksta onih histo rijsk ih uvjeta i zadataka kom unista koji su širi od te sredine i nadilaze je i u aktualnom i dugoročnijem sm islu. Ali se ne mogu ob jasniti ni iz onih k rite rija i zahtjeva koji se izvode iz prirode Saveza kom unista kao jedinstvene organizacije. Moglo bi se reći da ova dva spom enuta načela, odnosno zah­ tjeva d jelu ju u ukupnim k retan jim a članstva i d a ta k re ta n ja čine pro tu rječn im SKJ. P roturječnosti u tim k retan jim a vjerojatno i izražavaju sve one neravnom jernosti u socijalnoj s tru k tu ri Saveza kom unista koje su uočene u našim istraživanjim a, a n a koje se ukazuje u narednom e tekstu. Gotovo u svim radovim a koji čine ukupnost zajedničke tem e: k retan ja u klasno-socijalnoj stru k tu ri Saveza kom unista, sadržani su elem enti o jačini prisutnosti član­ stva Saveza kom unista u republičkim i pokrajinskim sredinam a. No, oni su dani u sklopu razm atra n ja užih tem a u okviru osnovne, koje se bave kretanjem članstva SK u okviru uže populacije odre­ đene po dobnom k rite riju (omladina) ili uže sfere društvenoga rada kao što su: privreda, društvene djelatnosti, državna uprava i ukazuju na razlike između republika i p o k rajin a na razini tih užih tema. K om pletnije k retan je članstva Saveza kom unista p re­ m a nacionalnom obilježju iskazano je u rad u Borisa Vuškovića »Temeljna dem ografska i socijalna obilježja članstva Saveza ko­ m unista Jugoslavije«. 390

D akle, razm atra n je nacionalne stru k tu re Saveza k om unista u ovome te k stu tem elji se na rezu ltatim a iz spom enutog rada. Vuš­ ković n acionalnu s tru k tu ru Saveza k o m u n ista dovodi i u vezu s nacionalnom s tru k tu ro m odrasloga stanovništva SFRJ i u tv rđ u je p o d u d arn o st, odnosno o d stu p an ja m e đ u njim a. Kao zajednički sin tetičk i p o kazatelj korekcije izm eđu nacionalne s tru k tu re SKJ i nacionalne s tru k tu re odrasloga stanovništva SFR J je st indeks p o d u d arn o sti. Ovaj se indeks izražava b ro jk o m 100 ukoliko se p o d u d ara u češće p rip a d n ik a određene nacionalnosti u s tru k tu ri SK J s učešćem iste te n acionalnosti u s tru k tu ri odrasloga stanov­ n ištva SFR J. O d stu p an ja iznad ili ispod 100 znače da pripadnici od ređ en ih nacionalnosti s u d je lu ju u s tru k tu ri članstva SKJ iznad, odnosno ispod razine učešća tih nacionalnosti u stru k tu ri o d ras­ loga stan o v n ištva SFR J. U iskazivanju rezu ltata dane su dvije g ranične godine koje označavaju desetogodišnji raspon — 1971. i 1981. N aim e, tih je godina izvršen popis stanovništva i na osnovu p o d atak a dobivenih popisom bilo je moguće izvršiti p o tre b n a iz­ raču n av an ja. Razlike izm eđu rezu ltata iz 1971. i 1981. u stvari označavaju k re ta n ja i p ro m jen e u ra sp o n u od deset, odnosno je ­ d an aest godina. U ra z m a tra n ju i iskazivanju nacionalne s tru k tu re članstva SKJ n eophodno je re sp e k tira ti je d an važan k rite rij, a to je razina n a s ta ja n ja i izražavanja pojave. N aim e, pojava koju razm atram o d je lu je na dvije razine: 1 . na razini n acija i naro d n o sti u općejugoslavenskim okvirim a, dakle, nezavisno od njihove te rito rijaln e u tem eljen o sti u određene p ro sto re ; 2 . n a razini te rito rijaln o g a p ro ­ sto ra politički k o n stitu iran o g u socijalističke republike i autonom ­ ne p o k rajin e. N acionalna s tru k tu ra SK J raz m a tra n a na razini nacija i na­ rod n o sti u opće jugoslavenskim okvirim a u 1971. pokazivala je značajne razlike izm eđu nacionalnih skupina, s obzirom na kri­ te rij p o d u d arn o sti učešća njihovih p rip a d n ik a u toj s tru k tu ri s učešćem u s tru k tu ri odrasloga stanovništva SFRJ. U g ru p u koja pokazuje izrazito visoko učešće spadaju ne o p red jeljen i — Jugoslaveni i C rnogorci. Kod prvih indeks iznosi 275,2 a kod drugih 266,8. H rv ati, Slovenci i Albanci čine gru p u koja u stru k tu ri član­ stva SK J su d jelu je ispod razine učešća u s tru k tu ri odrasloga sta­ novništva SFR J, ali se ta razina učešća kreće oko tri četvrtine in d ek sa p o d u d arn o sti. N aim e, kod H rv ata indeks učešća iznosi 76,1, Slovenaca 74,0, a A lbanaca 72,7. M uslim ani čine nacionalnu skupinu koja u s tru k tu ri član­ stva SK J su d jelu je s indeksom od 66,5 u odnosu na učešće p ri­ p ad n ik a ove sk u p in e u s tru k tu ri odrasloga stanovništva SFRJ. Kod M ađara ta j je indeks najniži i iznosi 40,1. Dakle, u 1971. po visini učešća p rip a d n ik a pojedinih nacional­ no sti u s tru k tu ri SK J fo rm irao se rasp o n u indeksim a od 40,1 (M ađari) do 275,2 (neopredjeljeni — Jugoslaveni), odnosno 266,8 (Cr- 391

nogorci). Izraženo u gustoći članstva SKJ u n u ta r svake nacionalne skupine bro jčano iskazanoj u jednom članu SKJ n a b ro j odraslih stanovnika taj je raspon u 1971. bio izm eđu 5 (neopredjeljeni — Jugoslaveni i Crnogorci) do 33 (M ađari). Za razm atra n je k retan ja u stru k tu ri članstva n a razini nacio­ nalnoga p ro sto ra, odnosno republika i autonom nih p o k rajin a, od značaja je utvrđivanje p risu tn o sti Saveza kom unista u m atičnim nacijam a tih republika i p o krajina, kao i u nacionalnostim a koje svojom b rojčanom snagom, zajedno s m atičnom nacijom , odred ujuće u tječu na oblikovanje i izražavanje u kupne stru k tu re sta­ novništva na spom enutom e p ro sto ru . Jačina p risu tn o sti pripadnika m atičnih nacija u s tru k tu ri članstva Saveza kom unista u n u ta r n ji­ hovih republika i p o k rajin a izražena indeksom podudarnosti s učešćem u stru k tu ri stanovništva izražava se iznad razine podu­ d arn o sti u tri nacije, odnosno republike. Crnogorci u 1971. godini pokazuju indeks učešća u članstvu u n u ta r vlastite republike sa 128, a u 1981. taj indeks iznosi 120,0. Kod M akedonaca ta vrijed­ nost u 1971. iznosi 115,0, a je d an aest godina kasnije 119,7. Srbi, na cijelom e p ro sto ru republike, koji u k lju ču je i autonom ne p o ­ k rajine, u članstvu Saveza k om unista u 1971. su d jelu ju s indeks­ nom vrijednošću od 103,3, odnosno sa 104,4 u 1981. godini. O dstu­ pan ja ispod razine p odudarnosti s učešćem u s tru k tu ri stanov­ ništva vlastite republike, odnosno pokrajine, pokazuju se kod slije­ dećih m atičnih nacija i narodnosti: Albanci 84,7 (u 1971), a 88,3 (u 1981); M ađari 40,5 (1971), a 55,1 (1981); M uslim ani 76,0 (1971), a 96,1 (1981); H rvati 82,8 (1971), odnosno 86,2 (1981); Slovenci 96,6 (1971) i 92,2 (1981); Srbi (u S rb iji izvan pokrajina) 95,4 (1971), od­ nosno 96,1 (1981). Učešće nacionalnosti koje u republičkim i po­ k rajinskim sredinam a svojom brojčanom snagom značajnije sudje­ luju u oblikovanju i izražavanju ukupne nacionalne s tru k tu re re­ publike, odnosno pokrajine, pokazuju značajne razlike u stu p n ju učešća u članstvu Saveza kom unista u dotičnim sredinam a. Iznad­ prosječno učešće u članstvu SK pokazuju Srbi u H rvatskoj (indeks 174,7 u 1971, odnosno 200,3 (u 1981), u Bosni i Hercegovini (135,0— 129,4), u Vojvodini (131,2— 124,9), u Kosovu 129,1 u 1971, odnosno 147,8 u 1981, Jugoslaveni u H rvatskoj s indeksom 110,6 u 1981. godini. O dstupanje u učešću u stru k tu ri članstva Saveza kom unista ispod razine učešća u s tru k tu ri stanovništva republike, odnosno p okrajine, pokazuju slijedeće nacionalnosti: Albanci u Crnoj Gori (indeks 25,3, odnosno 36,3 u 1981), u M akedoniji (56,7 u 1971. i 47,1 u 1981), M uslim ani u Crnoj Gori (35,8—55,9) i na Kosovu (71,3—73,4), Srbi u Crnoj Gori (31,3—61,0), H rvati u Bosni i Hercegovini (53,3—66,3) i u V ojvodini (64,6—83,6). Sve ovo ukazuje da se u k retan ju članstva Saveza kom unista, razm atranoga po nacionalnom k riteriju i na republičkoj, odnosno p okrajinskoj razini, fo rm iraju i rep ro d u ciraju određene nerav­ nom jernosti. No, ipak se m ože p rim jetiti da se neravnom jernosti na ovoj razini iskazuju nešto drukčije negoli kod razm atran ja 392

n ac ija i n aro d n o sti n a općejugoslavenskoj razini nezavisno od užih p ro s to rn ih o d re đ e n ja u n u ta r nje. Na p rim jer, kada se ova k re ta n ja ra z m a tra ju u općejugoslavenskim okvirim a Crnogorci po k azu ju vrlo visok indeks učešća u s tru k tu ri članstva Saveza k o m u n ista (266,8 u 1971. i 212,2 u 1981), dok u svojoj m atičnoj rep u b lici p o k azuju znatno niži indeks (128,2, odnosno 120,0). Pri­ m jeću je se da ovakva te n d en cija d je lu je još kod nekih nacional­ nosti, ali razlika u indeksnim v rijed n o stim a n a općejugoslaven­ skoj razini i razini m atične republike n ije tako izrazita kao kod C rnogoraca, je r je ova v rijed n o st kod n jih i n a općejugoslavenskoj razini b ila niža (Srbi u o b je popisne godine i M uslim ani u 1981). K od n ekih n ac ija ovakva tendencija ne djeluje. M akedonci poka­ zu ju n atp ro sječn o učešće u s tru k tu ri članstva Saveza kom unista iznad učešća u s tru k tu ri stanovništva gotovo sa istim indeksnim v rijed n o stim a i n a općejugoslavenskoj razini i n a razini m atične rep u b lik e. N acionalnosti koje p o k az u ju indeks učešća u članstvu Saveza k o m u n ista ispod učešća u s tru k tu ri stanovništva na općejugosla­ venskoj razini kreću se ispod te p o d u d a rn o sti i na razini m atičnih repu b lik a, o d no sn o p o k rajin a. Ali, o d s tu p a n ja su m anja, odnosno in d ek sn e v rijed n o sti su više na ovoj drugoj u odnosu na prvu (općejugoslavensku) razinu. H rv ati na općejugoslavenskoj razini p o k azu ju in d eksnu v rijed n o st 76,1 u 1971, a 71,5 u 1981, dok na razini m atičn e rep u b lik e o na iznosi 82,8, odnosno 86,2. Slovenci na p rvoj od ra z m a tra n ih razina su d je lu ju u s tru k tu ri članstva Saveza k o m u n ista sa indeksom 74,0, odnosno 66,2, dok se na d ru ­ goj razin i ovaj indeks pom iče gotovo do granice p o d u d arn o sti (96,2 u 1971, a 92,2 u 1981). A lbanci p o k az u ju razliku u slijedećim vrijed n o stim a: n a općejugoslavenskoj razini 72,7 u 1971, a 6 6 , 8 u 1981, a n a razini K osova 84,7, odnosno 88,3. Jedina nacionalnost kod k oje se ne p rim je ć u ju pom aci u indeksnim v rijed n o stim a iz­ m eđ u ove dvije raz m a tra n e razine je su M ađari. N iske indeksne v rijed n o sti n a općejugoslavenskoj razini (40,1, odnosno 59,9) koresp o n d en tn e su sa onim a n a razini V ojvodine (40,5, odnosno 55,1). Bez o b zira na to da Li se razlike m eđu nacionalnostim a, s o bzirom n a učešće njihovih p rip a d n ik a u članstvu Saveza kom u­ n ista , izražav aju d ru g ačije n a općejugoslavenskoj razini negoli na razini m atičn og (republičkog ili p o krajinskog) p ro sto ra, one se ip ak p o k az u ju i d je lu ju n a obje razine. I na jednoj i drugoj razini izražava se n atp ro sječn o , o d n o sn o isp o d p ro sječ n o učešće nekih n acio n aln o sti u s tru k tu ri članstva Saveza kom unista. B oris V ušković je u svojem u rad u postavio hipotezu o soci­ jaln o j p o sred o v an o sti ra z lik a u jačem , odnosno slabijem učešću p o je d in ih n acionalnosti u s tru k tu r i članstva Saveza kom unista. U zim ajući u o bzir socijalne k ateg o rije koje se u različitom e s tu p ­ n ju u k lju č u ju u Savez k o m unista, on je n a osnovi p o d atak a iz p o p isa 1971. (za 1981. jo š se ne raspolaže odgovarajućim podaci­ m a) u tv rd io p ris u tn o s t tih k ateg o rija u s tru k tu ri stanovništva na­

cionalnosti. Na osnovi tako utvrđene p risu tn o sti izrađena je hi­ p otetična skala indeksnih v rijednosti za svaku nacionalnost i uspoređena je sa onom koja je form irana na osnovi stvarnog učešća pripadnika tih nacionalnosti u stru k tu ri članstva Saveza kom u­ nista. Podudarnost između jedne i druge skale sam o se djelom ično potvrđuje. To znači da se uočene nejednakosti u stu p n ju učešća nacionalnosti u s tru k tu ri članstva Saveza kom unista ne mogu u p otpunosti o bjasniti socijalnom posredovanošću. U daljnjem is tra ­ živanju zapažene pojave, odnosno tendencije trebale bi se uzi­ m ati u obzir, odnosno uvažavati različiti činioci koji d je lu ju ikako u našoj društvenoj cjelokupnosti, tako u nacionalnostim a, odnosno dijelovim a zemlje u kojim a žive pripadnici različitih nacionalnosti izvan svojega m atičnog nacionalnog prostora. Moguće je pretpostaviti da su razlike, koje se u ovome po­ gledu jav ljaju, jednim dijelom odraz različitih povijesnih i kul­ turnih uvjeta dosadašnje borbe za socijalizam u nas u različitim dijelovim a zemlje, koji su im ali i različitu povijesnu sudbinu, te jednim dijelom izviru iz razlika u stu p n ju in d u strijsk e i opće društvene razvijenosti, iako je sasvim nejasno, s obzirom na isku­ stvene podatke iz ovog istraživanja, u kakvom odnosu stoji stu­ panj in d u strijske i opće društvene razvijenosti i k retan ja u član­ stvu SKJ ili, da li uopće stoje u jednom e jednoznačno određenom odnosu. M eđutim, moglo bi se isto tako pretp o stav iti da su te razlike jednim dijelom uvjetovane u faktično postojećim razlikam a u onome što bi se moglo nazvati političkom k u ltu ro m koja zacijelo nije ni jednako artikulirana, ni jednako d istrib u iran a u svim di­ jelovim a zemlje. Ono što se želi posebno naglasiti leži u činjenici da je razum ­ no pretp o staviti da se opće stru k tu ra ln e pravilnosti, koje su ka­ rak terističn e za globalno jugoslavensko društvo i za SKJ u cje­ lini, ne odražavaju na sve dijelove zem lje na isti način i s istim intenzitetom , već naprotiv, znaju pogoditi i zahvatiti pojedine dijelove zemlje izrazito intenzivno, pa stoga zahvaćaju i pojedine organizacije SKJ posebno snažno i daleko intenzivnije od drugih u istom tren utku. To posebno izrazito vrijedi za nepovoljne i ne­ poželjne društvene procese koji kao da pokazuju tendenciju stva­ ran ja zaoštrenih konfliktnih i kriznih žarišta u pojedinim dijcvima zemlje i pojedinim sredinam a, pa tako i u pojedinim orgazacijam a SKJ, iako djeluju na razini globalnoga d ru štv a i na ra­ zini SKJ u cjelini. U tom se sm islu čini da dosadašnja dinam ika nepovoljnih i nepoželjnih društvenih gibanja u društvu i u SKJ pokazuje tendenciju izrazite lokalizacije kriznih procesa i nji­ hove koncentracije na pojedinim dijelovim a zem lje i na pojedine dijelove SKJ u određenim povijesnim trenucim a. Globalna pro ­ tu rječja i krizne tendencije kao da im aju svoja lokalizirana ža­ rišta ko ja se, istina, m ogu pom jerati.

U cjelini bism o naša d o sad ašn ja razm atra n ja mogli rezim irati u slijedećem : 1. SKJ je u pogledu b ro ja svojega članstva toliko proširio svoje redove d a se bjelodano u d a ljio od m odela kadrovske p artije. Iako zacijelo SKJ p re d s ta v lja sasvim oso b itu d po nečem u jedinstvenu p o litičk u snagu, ipak u pogledu svojega članstva u velikoj sc m jeri p ribližava m odelu m asovne p olitičke p a rtije s nekim od načina p o sto ja n ja i djelo v an ja koji su k arak terističn i za takav tip poli­ tičke p a rtije . N a razini iskustvenih p o d atak a n ije ja sn o po čem u bi se m oralo razlikovati o b iljež ja m asovne p a rtije od p a rtije m asa te stoga ovo istraživanje ne može odgovoriti na to pitanje. 2. Is ta se k o n sta ta c ija nam eće i kad se uzm u u obzir realno po sto jeći i realno fu n k cio n iraju ći m ehanizm i prijem a novih čla­ nova i n a p u šta n ja redova članstva, odnosno održavanja i obnav­ lja n ja p a rtijs k ih redova. Iako se na razini sta tu ta rn ih odredaba SKJ u ovom osobitom pogledu više približava m odelu kadrovske negoli m asovne p a rtije , na razini prak tičn o g a funkcioniranja u dom in iraju ćim n ačin im a p rijem a novih članova i n ap u šta n ja član­ stva prevagu im aju o na o bilježja koja su daleko više svojstvena političkoj p a rtiji m asovnoga tip a negoli kadrovskoga. Neki m e­ hanizm i koji u k o n te k stu m odela kadrovske p a rtije im aju izuzet­ no zn ačenje — npr., isključivanje iz redova p a rtije — sada faktično im aju gotovo sim bolično značenje u u k upnom e n ap u šta n ju redova članstva, o sobito kad se ne radi o rukovodnim stru k tu ra m a . 3. U isto m p rav cu u p o zo rav a ju i stv arn o postojeći m ehanizm i in teg racije članstva. N aim e, i po stu p n ju faktične integriranosti član stv a SK J se više približava m odelu m asovne p a rtije negoli k ad ro v sk e p a rtije , kojoj bi p rip a d n o st m orala im ati obilježja do­ sljednog i to taln o g životnog o p re d je lje n ja , koje u k lju č u je i do­ sljed n o i b esk o m p ro m isn o p rih v a ćan je određenoga nazora na svi­ je t, sa svim konzekvencijam a koje iz toga slijede, kao tem eljne i konačne osobne životne orijen ta cije . 4. U pogledu svojega članstva SKJ sam o djelom ično uspijeva u d ugoročnom e sm islu o stv ariti svoje pro g ram atsk e stavove u p o ­ željnoj s tru k tu r i članstva. Politički n ajzn ača jn ija o d stu p an ja, koja se ja v lja ju , odnose se na radničko-klasnu utem eljen o st SKJ i na nacio n aln o -n arodnosna obilježja SKJ. 5. Iz ovoga slijedi da, ako se ozbiljni problem i za SKJ i nje­ govo d jelo v anje ne mogu realno očekivati u pogledu b ro ja člano­ va s k o jim a S K J danas raspolaže na razini jugoslavenskoga p ro ­ sjek a, m ožem o p retp o stav iti ja v lja n je o zbiljnijih p ro b lem a na nekim d ru g im pravcim a vezanim za članstvo. N euralgične se tačke m ogu p o n a jp rije javiti: a) u pogledu b ro ja članova i k re ta n ja b ro ja članova u poje­ dinim užim sredinam a, b) u p ogledu stv arn e integrativne sposobnosti organizacija SKJ,

c) u pogledu socijalne i klasne s tru k tu re članstva te stoga prisu tn o sti članstva SKJ u nekim izuzetno značajnim segm enti­ ma suvrem ene populacije našega društva, kao i određenim zna­ čajnim društvenim djelatnostim a, d) u pogledu društveno-političke i idejncnkultum e aktivizacije postojećega društva. U tom se sm islu socijalna i klasna stru k tu ra članstva, kao i raspored tog članstva u pojedinim segm entim a populacije, zacijelo jav ljaju i mogu javiti kao lim itirajuća okolnost u dva društveno izuzetno značajna pravca. I to, prvo, u pravcu sve potpunijega potvrđivanja na djelu radničko-klasne utem eljenosti SKJ i n je­ gove sveukupne društvene akcije u suvrem enoj fazi našega d ru ­ štvenog života. I, drugo, u pravcu p ostizanja i održavanja o p ti­ malnih uv jeta za sve p o tpunije afirm iran je n a djelu njegove uloge prvenstveno kao idejno-političke vodeće snage u uvjetim a suvre­ menoga sam oupravnog sistem a i socijalističke dem okracije, kao i u složenim prilikam a suvrem enoga svijeta.

396

SADRŽAJ

Istraživanja o promjenama u klasno-socijalnoj strukturi Saveza komunista Jugoslavije (U izvedbi Marksističkog centra Konferencije SKH ZO Split)

Pristupne napomene Srđan Vrcan: KLASNO-SOCIJALNA STRUKTURA SKJ (1968—1980) (Teorijski okviri istraživanja) Ograničenosti istraživanja Promjene u teoriji revolucionarne političke partije radničke klase Objektivna proturječja društvene pozicije SKJ Osnovna težišta društvene akcije SKJ u jačanju svoje klasno-socijalne strukture Boris Vušković: TEMELJNA DEMOGRAFSKA I SOCIJALNA OBI­ LJEŽJA ČLANSTVA SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE Uvod Žene u članstvu Saveza komunista Učešće žena u ukupnom članstvu SKJ Učešće žena u članstvu republičkih i pokrajinskih orga­ nizacija SK Dobna obilježja i gibanja članstva SKJ Članovi SK kao aktivna lica i lica izvan djelatnosti Socijalno-klasna struktura članstva SKJ 1. Obilježja socio-profesionalne strukture članstva SKJ 1.1. Osnovne komponente socio-profesionalne strukture 1.2. Socijalna stru k tu ra članstva SKJ i socijalna struk­ tu ra ukupnog stanovništva 1.3. Osvrt na kretanje članstva SKJ po socijalnim sku­ pinam a 1.3.1. Skupine u transform aciji: đaci i studenti 1.32. Socijalne skupine u društvenom radu 1.3.2.1. Radnici i njihovo kretanje u članstvu Saveza ko­ m unista 1.3.2.2. Stručnjaci u članstvu Saveza komunista

1.3.2.3. Rukovodioci — funkcioneri i njihovo kretanje u članstvu Saveza komunista 1.3.2.4. Administrativno osoblje u članstvu Saveza komu­ nista 1.3.2.5. K retanje osoblja zaštite u članstvu Saveza komu­ nista 1.3.3. Socijalne skupine radno angažirane na vlastitim sredstvima za proizvodnju 1.3.3.1. Individualni poljoprivredni proizvođači 1.3.3.2. Privatni obrtnici u Savezu komunista 1.3.4. Penzioneri i njihovo kretanje u članstvu Saveza ko­ munista 1.3.5. Nezaposleni kao socijalna kategorija u članstvu Sa­ veza komunista 1.3.6. Domaćice u Savezu komunista 2. Socio-profesionalna fluktuacija članstva SKJ 2.1. Prijem članstva po socio-profesionalnim skupinama 2.2. Osipanje članstva po socio-profesionalnim skupinama Nacionalna struktura članstva Saveza komunista Nacionalna struktura članstva Saveza komunista Jugoslavije Nacionalna struktura članstva SK Bosne i Hercegovine Nacionalna struktura članstva SK Crne Gore Nacionalna struktura članstva SK Hrvatske Nacionalna struktura članstva SK Makedonije Nacionalna struktura članstva SK Slovenije Nacionalna struktura članstva SK Srbije Nacionalna struktura članstva SK Srbije izvan teritorija SAP Nacionalna struktura članstva SK Kosova Nacionalna struktura članstva SK Vojvodine Zaključna razm atranja Mladen Žuvela: SKJ U ORGANIZACIJAMA UDRUŽENOG RADA MATERIJALNE PROIZVODNJE Uvodne napomene S truktura članstva SKJ u djelatnostima materijalne proizvodnje 1. Karakteristike razvoja članstva SK u materijalnoj pro­ izvodnji 1.1. Karakteristike apsolutnog porasta članstva 1.2. Karakteristike relativnog porasta članstva Karakteristike razvoja članstva SKJ u materijalnoj proizvodnji po djelatnostima Karakteristike razvoja članstva SKJ u djelatnostima materijal­ ne proizvodnje po zanimanju i kvalifikaciji 1. Karakteristike razvoja članstva SK u materijalnoj pro­ izvodnji po zanimanjima 1.1. Karakteristike apsolutnog porasta članstva SK u ma­ terijalnoj proizvodnji po zanimanjima 1.2. Karakteristike relativnog porasta članstva SK u mate­ rijalnoj proizvodnji po zanimanjima 1.3. Karakteristike razvoja članstva SK u materijalnoj proizvodnji po kvalifikaciji i stručnoj spremi 1.4. Karakteristike razvoja članstva SK u materijalnoj proizvodnji po spolu i dobi Zoran Malenica, Sime Pilić Željko Rogošić: SAVEZ KOMUNI­ STA U DRUŠTVENIM DJELATNOSTIMA

Uvodne napomene Ukupno kretanje članstva SKJ u društvenim djelatnostima 1. K retanje u cjelini 2. Učešće članstva SKJ u populaciji zaposlenih u dru­ štvenim djelatnostim a K retanje članstva SKJ u dijelovima društvenih djelatnosti 1. Prosvjetno-kultuma djelatnost 1.1. Prosvjetni radnici u socio-profesionalnoj strukturi SKJ od 1968. do 1980. godine 1.1.1. Prosvjetni radnici u Savezu komunista Jugoslavije 1.1.2. Savez komunista u odgoju i obrazovanju 1.1.3. K retanje broja prosvjetnih radnika u Savezu ko­ munista Jugoslavije od 1968. do 1980. godine 1.1.4. Kvalifikacijska struktura i stupanj stručne spreme prosvjetnih radnika u SKJ 1.1.5. Učešće žena prosvjetnih radnika u SKJ 1.1.6. Uključivanje prosvjetnih radnika u Savez komuni­ sta i izlazak iz Saveza 1.1.7. Prosvjetni radnici u ukupnoj strukturi zaposlenih i u članstvu SKJ 1.1.8. Prosvjetni radnici u rukovodstvima osnovnih i op­ ćinskih organizacija Saveza komunista Jugoslavije 1.2. Znanstveni radnici u Savezu komunista Jugoslavije 1.2.1. K retanje članova Saveza komunista znanstvenih rad­ nika od 1968. do 1980. 1.2.2. Udio članova SK u ukupnoj populaciji znanstvenih radnika 1.2.3. Uključivanje znanstvenih radnika u SKJ i izlazak iz njega 2. Članovi Saveza kom unista u socijalno-zdravstvenoj dje­ latnosti 2.1. Ukupna kretanja 2.2. Zdravstveni radnici u Savezu komunista Jugoslavije 2.2.1. K retanje članova Saveza komunista zdravstvenih radnika od :1968. do 1980. 2.2.2. K retanje zdravstvenih radnika članova Saveza ko­ m unista prem a stupnjevim a kvalifikacije 2.2.3. Prijem i osipanje zdravstvenih radnika članova Saveza kom unista Zaključna razm atranja

190 193 193 198 202

203 205 205 206 208 211

213 216 218 224 225 225 229 231 235 235 241 241 244 246 248

Ivan Perić: KRETANJE ČLANSTVA SK U DRŽAVNOJ UPRAVI I SUDSTVU

255

Osnovna polazišta

255

K retanje članstva Saveza komunista u strukturi zaposlenih u društveno-političkim zajednicama 1. Učešće članstva SK u izvanprivrednim djelatnostim a u ukupnoj strukturi SKJ 2. Učešće radno angažiranih u društveno-političkim za­ jednicam a i organima u strukturi SKJ 3. Stupanj uključenosti zaposlenih u društveno-političkim zajednicama i organima u Savez komunista 4. S truktura članstva SKJ zaposlenih u društveno-držav­ nim organim a i službama 5. Socio-profesionalna stru k tu ra članstva SKJ u društve­ no-političkim zajednicama i organizacijama

258 259 261 263 267 268

5.1. Rukovodeće osoblje u Savezu komunista društveno-državnih organa i službi prema visini kvalifikacije i stručne spreme 275 5.2. Plaćeni funkcioneri i članovi predstavničkih tijela 275 5.3. Kvalifikaciona struktura članstva Saveza komunista osoblja zaštite 277 Zaključne opaske 279 Slobodan Bjelajac, Stojan Obradović: OMLADINA U SAVEZU KOMUNISTA 282 Uvodne napomene Kretanje omladine u članstvu Saveza komunista 1. Omladina u Savezu komunista: jučer i danas 2. Promjene u spolnom i dobnom sastavu mladih 3. Promjene u socijalnom sastavu omladinskog članstva SKJ 4. Karakteristike prijema i odliva mladih u SKJ Zaključna »razmatranja

282 285 285 293 297 312 317

Boris Vušković: FLUKTUACIJA ČLANSTVA SAVEZA KOMUNI­ STA JUGOSLAVIJE 321 Uvod Gibanje broja članova SKJ od oslobođenja do 1981. godine Analiza temeljnih vidova fluktuacije članstva SKJ Dobna fluktuacija članstva SKJ 1. Dobna struktura primljenih i otpalih članova 2. Stupanj integracije novoprimljenog članstva Gibanje broja članova u republičkim i pokrajinskim organiza­ cijama SK u razdoblju od 1968. do ,1981. 1. Gibanje i komparacija brojnog stanja članstva repub­ ličkih i pokrajinskih organizacija SK 2. Gibanje učešća republičkog i pokrajinskog članstva u ukupnome RP članstvu i u odnosu na učešće njihovog stanovništva u sveukupnome stanovništvu SFRJ 3. Zaključna razm atranja Ivan Perić, Srđan Vrcan: KRETANJA U SOCIJALNO-KLASNOJ STRUKTURI SKJ (Završna razmatranja) Opće naznake Kretanje članstva KPJ (SKJ) u cjelini Prisutnost i jačina prisutnosti SK u pojedinim segmentima dru­ štva i sferama društvenog rada SK u različitim socio-profesionalnim skupinama Nacionalna struktura Saveza komunista Jugoslavije

321 324 328 340 340 344 348 350 353 358 367 367 368 379 384 *89

O stvarivanje tih in teresa i takvog u ticaja rad n ik a na politiku SKJ i n jen o p ro vođenje moglo bi da doprinese, izm eđu ostalog, una­ p ređ iv an ju sad ržaja i m etoda rada osnovnih organizacija i organa Saveza k o m u n ista i u tv rđ iv an ju s la tu ta rn ih obaveza osnovnih o r­ g anizacija i organa SK da svoje stavove i politiku, od značaja za društveno-ekonom ski razvoj sam oupravnih organizacija i zajed­ nica, uv ijek iz g rađ u ju u javnoj raspravi, da povrem eno inform išu rad n e lju d e i g rađ an e o O stvarivanju tih stavova, kao i o proble­ m im a i o tp o rim a njihovom oživotvorenju. To je, izgleda, najbolji p u t i za o sig u ran je radničke većine u Savezu kom unista, a i za šire i veće angažovanje k o m u n ista i drugih radnih ljudi u izgra­ đ iv an ju i o stv ariv an ju njegove politike. S ocijalno-klasna s tru k tu r a Saveza k o m unista je, prem da ne jed in i, sv o jev rstan in d ik ato r odnosa radničke klase i drugih slo­ jeva — u d ato m vrem enu i uslovim a — p rem a svojoj političkoj organizaciji, n je n o j ideologiji i praksi. Ako u Savez kom unista pretežn o ulazi činovništvo, a ne radnici, onda su to ozbiljni indi­ k ato ri za o cjen jiv an je u sm je ren o sti Saveza kom unista prem a po­ je d in im so cijalnim slojevim a, sad ržaja aktivnosti osnovnih orga­ nizacija i org ana SK, to je st da li se oni zbiljski b o re za stalno u n ap ređ iv an je i ja č a n je socijalističkog sam o u p rav ljan ja, za vlast rad n ičk e klase, ra d n ih lju d i i g rađana, ili se »vrte« oko različitih ce n ta ra o tu đ ene m oći; da li su usm je ren i ka izvršnim i upravnim o rg an im a d ržavne vlasti i u p rav ljačk im s tru k tu ra m a u privredi, ili p rem a rad ničkoj klasi i svim rad n im ljudim a? Polazeći od već rečenog, i na ovom savjetovanju bi trebalo p o tra žiti k o n k retn ije odgovore i na slijedeća p itan ja : zašto ne usp ijev am o povećati relativno učešće rad n ik a u organim a SKJ, posebno u njihovim političko-izvršnim o rg an im a ? 74 Zašto jc u Savezu k o m u n ista svaki drugi zaposleni s višom i visokom s tru č ­ nom sp rem o m , svaki tre ći s nižom i sred n jo m stru čn o m sprem om , a tek svaki peti kvalifikovani i visokokvalifikovani, a svaki je d a ­ n aesti p olukvalifikovani rad n ik , te svaki pedeset treći aktivni poljo p riv red n i p ro izv o đ ač ? 75 Zašto se sm an ju je relativno učešće u č lan stv u SK visokokvalifikovanih i nekvalifikovanih ra d n ik a ? 78 Da li je to p o slje d ica p rim jen e m nogo o štrijih k rite rija za p ri­ je m u osnovnim o rganizacijam a SK u oblasti m a terijaln e proiz•4 U češće r a d n ik a u sa s ta v u o p š lin s k ih o r g a n a S K , iz a b ra n ih 1979/80. g o d in e , b ilo je slje d e ć e : u o p š tin s k im k o n f e r e n c ija m a 26,2Vo, a u k o m ite tim a 25,4°/o. O d u k u p n o g b r o ja s e k r e ta r a o s n o v n ih o r g a n iz a c ija 28,6% s u ra d n ic i, a č lan o v a s e k r e ta r ij a ta o sn o v n ih ............................ o rg a n iz a c ija 32,9*/.. U č la n s tv u C e n tr a ln o g k o m ite ta S K J im a 9,7»/o r a d n ik a , a u c e n tr a ln im k o m ite tim a re p u b lik a i p o k r a ji n s k im k o m ite tim a 26,8°/o. :s P o d a c i se o d n o se n a 1976. g o d in u . U 1969. v iso k o k v a lifik o v a n i r a d n ic i su č in ili 7,7% u k u p n o g č la n stv a , a 1980. — 6,2° o, k v a lifik o v a n i ra d n ic i 19,6'/. o d n o s n o 20,6% , p o lu k v a lifik o v a n i i n c k v a lifik o v a m r a d n ic i č in ili s u , 1969. g o d in e , ll,3Vo u k u p n o g č la n s tv a S K J, a 1980. — 8,5% . Č lanovi SK s v iso k o m sp r e m o m su p o v e ća li sv o je u č ešć e u u k u p n o m č la n s tv u sa 8,1 n a 11,4V«, s v išo m o d 7,2 n a 9,9«/« i s r e d n jo m sa 23,3 n a 29% . . O d p o č e tk a 1974. g o d in e , sv o je u č e šć e u u k u p n o m č la n stv u SK u 1980. g o d im su p o v e ća li: in ž e n je r i i te h n ič a r i o d 5,8 n a 7,3 o d s to , o sta li s tr u č n ja c i o d 2.3 n a 2,5, s tu d e n ti o d 3.4 n a 6.4 i u č e n ic i o d 1,9 n a 3,1 o d s to . O p ao je b r o j p r o s v je tn ih ra d n ik a od 5,9 na 5,4 o d s to . a b r o j r a d n ik a jc m in im a ln o p o r a s ta o o d 28,5 n a 29,5 o d sto . 26

“ U1

vodnje, nego, na p rim jer, u srednjim , višim i visokim školam a77, u radnim zajednicam a, u organim a uprave, sam oupravnim interes­ nim zajednicam a, pa i u radnim zajednicam a u privredi,7« ili je posljedica sektašlva prem a radnicim a, posebno onim a nižih kva­ lifikacija i ženam a s radničkim zanim anjem ,79 zatim zem ljorad­ nicima«0; da li su i zašto pripadnici drugih socijalnih grupa i ka­ tegorija više nego radnici lično zainteresovani da budu u SKJ, da li je to posljedica njihovih k arijerističk ih i drugih sličnih raz­ loga, ili jc, pak, dio osnovnih organizacija i organa Saveza kom u­ nista, svojim m etodom i sadržajem rada, više usm jeren prem a drugim socijalnim skupinam a nego prem a radnicim a? Ukazujući na to da je »oinovničko-etatislička s tru k tu ra SK .. mogla dati neke rezultate u etatističko-birokratskom periodu«, Veljko Vlahović je konstatovao da je ta s tru k tu ra »sada jedan od uzroka stagnacije«81, a Edvard K ardelj je ukazao da Savez kom unista »ako hoće da bude revolucionarna avangarda radničke klase m ora, p rije svega, izraziti interese i potrebe onih osnovnih slojeva radničke klase koji, zbog svog položaja u proizvodnji i sistem u raspodjele prem a radu, sa svojim interesim a predstav­ ljaju n ajd in am ičniju snagu koja teži daljem poboljšavanju dru ­ štvenog položaja radnog čovjeka. A to su, prije svega, radnici u klasičnom sm islu te riječi, kvalifikovani i nekvalifikovani, kao i oni slojevi inteligencije koji su po svom radu i životnim interesim a najn ep o sred nije povezani sa radom radnika i koji su zavisni od njegovog rada«82. K ada to ističem o, mi ne idealizujem o sve one koji su sastavni dio radničke klase, uključiv i radnika u »klasičnom sm islu te ri­ ječi«, niti sva njihova pojedinačna i grupna m išljenja i interese. Isto tako, ne mislim o da su svi ljudi na poslovodn-im, upravnim i sličnim funkcijam a — sam o zato što obavljaju te funkcije — m anje za sam oupravljanje nego mnogi pojedinačni radnici, ili funkcioneri, recim o, u organim a Saveza kom unista i Sindikata. Ali, stalno smo imali i im am o u vidu radničku klasu kao »motornu snagu revolucije« (Tito) i njene interese koji su »istovjetni sa inLeresom slobodnog čovječanstva i ljudi kojim a je sloboda prin­ cip« (M arks, G rundrisse). Zato za Savez kom unista Jugoslavije ni­ kada nije bilo sporno koja je društvena snaga njegova prim arna socijalna osnova. To je bila i ostaje radnička klasa. Ali, treba doći "

Od 1970. d o 1980. g o d in e u S K J jc p r im lje n o 390 777 u č en ik a i s tu d e n a ta , što sam o 28 712 m a n je o d b r o ja p r im lje n ih ra d n ik a . 18 S vaki č e tv rti z ap o sle n i tzv. a d m in is tra tiv n i r a d n ik je č lan SK J. Od u k u p n o g b r o ja z a p o sle n ih u d ru štv e n o m se k to ru član o v a S K J jc 24,7%, a žena s ra d n ič k im z a n im a n je m svega 8,5«/o. T o je za p o la fto en a m a n je od u češća članova SK J u sta n o v n ištv u s ta r ije m o d 18 g o d in a . “ N a k r a ju 1980. g o d in e u S K J ie biTo svega 87 109 z e m ljo ra d n ik a , što je za 18 674 više nego d e set g o d in a r a n ije (1970), a sam o za 7 000 više n eg o 1946. god in e. U u k u p n o m č la n stv u S K J z e m ljo ra d n ic i su 1°70. go d in e u čestv o v a li sa 6 ,5°/«. 1973. sa 5,2°/o, a 1980. g o d in e sa 4,3% . U 1980. g o d in i, u S K J je p r im lje n o svega 4 358 z e m ljo ra d n ik a . Jo š sla b ije je s ta n je sa p rije m o m ž.cna-seljanki, p a jc i u k u p a n b ro j se lja n k i u SK J veo m a m a len (svega 2 050). 81 Iz d isk u sije n a sje d n ic i K o m isije za reo rg an iza ciju i raz v oj S K J, 1966. E . K a rd e lj, G o vo r d ru štv e n o -p o litic k o m a k tiv u L ju b lja n e , 19/4.

je

za

do p reciznijeg odgovora na p itan je : ko u našim savrem enim društveno-ekonom skim i političkim uslovim a, n a današnjem stepenu razv o ja p roizvodnih snaga, podjele rad a i društvene svijesti, p ri­ p ad a rad n ičk o j klasi — i to u sm islu procesa, u razvojnom , a ne form aln o -statističkom ili b ro jč an o m o dređenju. G eneralno p o sm atran o , elem enti koji u našim uslovim a opre­ d je lju ju rad n ičk u klasu su: rad i rasp o d je la p rem a radu, m jesto u p ro cesu proizvodnje, socijalistički sam oupravni odnosi u u d ru ­ ženom rad u , d ru štv en a svojina, socijalistička sam oupravljačka ak tiv n o st i svijest i o stv ariv an je isto rijsk e uloge radničke klase u d aljem razvoju d ru štv a. G ovoreći o tom e, Tito je na Jedanaestom k o n g resu SK J rekao: »Još im a pogrešnih sh v ata n ja o tom e ko je d an as rad n ik . R azvojem proizvodnih snaga, prim jen o m nauke i m o d ern e tehnologije, i kod nas sc kvalitativno p rom ijenila stru k ­ tu ra zaposlenih. U neposrenoj proizvodnji m a terijaln ih dobara sve je više lju d i i sa visokim obrazovanjem . U savrem enom tehnološ­ kom p ro cesu proizvodnje i d o k to r n auka je, kao i rad n ik za s tru ­ gom, n ep o sred n i proizvođač. P rem a tom e, tehnička i druga inteli­ gencija, čija je d je la tn o st u n eposrednoj funkciji procesa proizvod­ n je, takođe je sastavni dio radničke klase«. E d v ard K ardelj je konstatovao da je »naša rad n ičk a klasa . . . k lasa d o ju č erašn jih n ajam n ih rad n ik a k o ja jc revolucijom stvorila sebi m og u ćn ost da sam a p o stan e gospodar uslova, sred stav a i re­ zu ltata svoga rada, i da ovlada klju čn im pozicijam a vlasti u državi. No, tim e ona postepeno u k lju č u je u je d n a k e proizvodne odnose i je d n a k društv eno-ekonom ski položaj sve one slojeve tehničke i d ru ­ ge in teligencije i svu onu u p rav ljačk u s tr u k tu ru u cjelokupnom si­ stem u ud ru ženog rad a, k o ja je nekad bila in stru m en t ili sastavni dio k lasn e v lasti k a p ita lista nad radničkom klasom , pa jc zbog toga bila izraziti m eđusloj koji se b a r jed n o m nogom, a dobar n je n dio i sa obje, nalazio u buržoaskoj klasi«88. Im a ju ći na u m u M arksovc radove o radničkoj klasi, nave­ dene stavove T ita i K ardelja, kao i V lahovića, B akarića i drugih jug o slo v en sk ih m a rk sista, koje nisam navodio — m arksistička n au čn a m isao, posebno fu n d am en taln a naučna i em p irijsk a is tra ­ živanja, ovdje im a širo k o p o d ru č je kreac ije , p a je realn o očeki­ v ati da će i ovo savjetovanje d o p rin ijeti u tv rđ iv an ju teorijske i e m p irijsk e osnove za odgovor na p itan je o kojem , pored ostalog, rasp rav ljam o . Znam o da u našem d ru štv u im a m alo ljudi čija egzistencija ne zavisi od ra d a n a d ru štv en im sred stv im a za proizvodnju84. Od uku p n o g b ro ja članova SK J više od polovine radi u udruženom ra d u i živi od d o h o tk a kojeg stiče ra d o m .85 Ali, iz toga se ne može izvući zak lju čak da sm o svi radnici, odnosno da sm o svi sastavni dio rad n ičk e klase. u E. Kardelj, Isto.

,

81 O d u k u p n o 5 789 000 z a p o s le n ih u d r u š tv e n o m s e k to r u i z a n a ts k im u slu g a m a , 1980. g o d in i, s a m o 117 000 je o n ih k o ji su r a d ili lič n im s r e d s tv im a za p ro iz v o d n ju . 85 U d r u š tv e n o m s e k to r u , u 1980. g o d in i, b ilo je z a p o sle n o 1 335 302 č la n a SK . 26*

R adnička klasa, kao isto rijsk a kategorija, razvija se i m ijenja, uključujući u to i tendencije ka vlastitom prevazilaženju. Ona je i sam a stru k tu rira n a i postoje znatne razlike izm eđu pojedinih njenih dijelova. Zato je u pro m išljan ju o socijalnoj s tru k tu ri Sa­ veza kom unista nužno stalno im ati na um u suštinski karak ter svih tih prom jena, zbog čega tradicionalna m jerila i k riteriji, koji od­ ređuju tu stru k tu ru ne sam o da ne zadovoljavaju nego zastarije­ vaju i ona obilježja koja su stara sam o deceniju, pa i m anje. Ni položaj u proizvodnji, učešće u raspodjeli, odnos prem a svojini i druga klasična obilježja ne daju sve potrebne elem ente za do­ bi janje zadovoljavajućih odgovora o stru k tu ri savrem ene radničke klase u nas, pa sam im tim ni o socijalnoj s tru k tu ri SKJ. U toku su intenzivni procesi prom jena društvenog bića mnogih zatečenih socijalno-klasnih grupacija. Radikalne prom jene vrše se u n u ta r seljaštva, tehničke i hu­ m anističke inteligencije, u zanatstvu i uslužnim djelatnostim a uopšte. Prom jene u radničkoj klasi i u ostalim društvenim sloje­ vima m eđusobno su uslovljcni i zavisni procesi. S obzirom na to »da je njen klasni interes istovjetan sa interesom opštečovječanskog nap retk a, da kao takav, predstavlja glavnu pokretačku snagu najn ap red n ijih društvenih k retanja«80, radnička klasa svojom re­ volucionarnom djelatnošću, i u tim procesim a, vrši svoju istorijsku ulogu u prevazilaženju klasnih odnosa i klasnog društva. U teorijskim i em pirijskim istraživanjim a ove problem atike valja im ati na um u da su u Jugoslaviji u poslijeratnom razdoblju tokom jedne generacije ostvarene k o rjen ite p rom jene u socijalnoklasnoj s tru k tu ri stanovništva, koje su u drugim zem ljam a Evro­ pe trajale čitavo stoljeće, pa i više. U osnovi svih tih prom jena nalazio se proces p retv aran ja p redratnog društva sa agram o-ekstenzivnom privredom u m oderno ind u strijsk o društvo, zasno­ vano na društvenoj svojini i socijalističkom sam o u p rav ljan ju .87 Revolucionarne prom jene u socijalnoj stru k tu ri našeg društva, prije svega u uslovim a života, položaju i ulozi radničke klase i proizvođača u cjelini, čine naše društvo jednim od najdinam ični“ P rogram S K J , g lav a X . K ao p o slje d ic a b rzo g p o s lije r a tn o g d ru štv c n o -c k o n o m sk o g raz v o ja z em lje d o šlo je d o v elike m ig ra c ije sta n o v n ištv a iz se la u g r a d . P o ljo p riv re d n o sta n o v n ištv o , k o je ie 1938. g odine č in ilo 75•/• sta n o v n ištv a Ju g o sla v ije , n ag lo se sm a n jiv a lo . O d 1946. d o 1948. g o d in e ta j p ro c e n a t jc s m a n je n n a 55 o d sto . V eć 1961. g o d in e p o ljo p riv re d n o stanov n ištv o jc sv e d en o n a 49,6%; 1971. o n o č in i 38,2, a 1980. d o la zi n a 28,9 o d sto . N a osn o v u sto p e rela tiv n o g o p a d a n ja p o ljo p riv re d n o g sta n o v n ištv a , p ro c je n ju je sc d a će 1985. g odine u Ju g o sla v iji b iti svega o k o 4,6 m ilio n a ili o k o 20 o d s to p o ljo p riv ­ red n o g sta n o v n ištv a . U češće g ra d sk o g u u k u p n o m s ta n o v n ištv u po v e ća lo se sa 20,8% u 1948. g o d in i, o d n o sn o 21,7 u 1953, n a 28,3 — 1961, 38,6 — 1971. g o din e , d a b i 1980. d o stig lo 47,3% u k u p n o g sta n o v n ištv a . U češće ra d n ik a d r u štv e n o g s e k to r a u u k u p n o a k tiv n o m sta n o v n ištv u sta ln o sc povećavalo i k re ta lo se: 1946. b ilo je 19,6 o d sto ; 1953 — 23,7; 1961 — 38.9; 1971 — 44,4 a 1980. g odine 59,9 o d sto . U češće in d u s trije u s tr u k tu r i d ru štv e n o g p ro iz v o d a je p o v e ća n o sa 21,1*/* u 1939. godini na 37,4*/« u 1980. g o d in i, a p o ljo p riv re d e se s m a n jilo sa 46,1*/* (1939) na 11.8* • (1980). D ru š tv en i se k to r p r iv re d e , s p r o sje č n o m g o d išn jo m sto p o m r a s ta o d 7,2"/* u cijelo m p o s lije ra tn o m p e rio d u , po v ećao jc u č ešć e u d ru štv e n o m p ro izv o d u o d 70*/* u 1952. n a 86* . u 1979. g o d iin i, a u češć e in d iv id u aln o g se k to ra je o p a lo sa 30*/* (1952) na 14% (1979).

jih d ru šta v a savrem enog svijeta, ne sam o po brzini i intenzitetu, nego i po dubini, kvalitetu tih prom jena. S am oupravljanje je uni­ jelo b itn o nove kvalitete u ta j proces, je r om ogućava da radnička klasa ovlada uslovim a i rezu ltatim a svog rada. S ada se nalazim o u novoj etap i tog razvoja — etapi udruženog rada, u kojoj se na viši nivo podižu dosad ašn je tekovine razvoja socijalističkog sa­ m o u p ra v lja n ja i cjelokupnog društvenog razvoja. Sve te p ro m jen e su se ostvarivale i o stv aru ju na dem okratskoj osnova, d o b rovoljno i uz aktiv n u p odršku i učešće radnih ljudi, što je je d in stv en p rim je r u svijetu. One, m eđutim , tokom p ro ­ teklih 35 godina, u svim s tru k tu ra m a stanovništva nisu tekle, niti su mogle teći, rav n o m jern o i m eđusobno usklađeno. To je, s jedne stran e , bilo uslovljeno n aslijeđenim razlikam a i neusklađenostim a, kako te rito rija ln im tako i s tru k tu ra ln im , a s druge, različitim tem ­ pom in d u strijalizac ije i razvoja drugih d je latn o sti u pojedinim rep u b lik am a i p o k ra jin a m a 88. U p o slje d n jih p etn aest godina su ostvarene krupne prom jene i u s tru k tu ri sred stav a za proizvodnju. B itno je poboljšan njihov o rganski sastav, povećan je udio m ultiplikovanog, složenog rađa, kao i p rim jen a savrem enih tehnoloških i naučnih dostignuća80. R azum ljivo, to se odražava i na p rom jene u stru k tu ri radničke klase i u u k u p n o m stanovništvu, n aro čito radno sposobnom . S o bzirom n a k a ra k te r i ciljeve revolucionarne b orbe koju predvodi, na is to rijs k u ulogu i svoje osnovno socijalno-klasno u p o rište , S avez kom u n ista m ora i u b uduće da se razvija p rven­ stveno kao avangarda radničke klase. Razum ije se, njegova soci­ ja ln a osnova je šira, je r izražava težnje i svih drugih dijelova d ru štv a k o ji svoje in terese vezuju za realizaciju isto rijsk ih inte­ resa rad n ičk e klase, odnosno o stv ariv an je ciljeva naše revolucije. Im a ju ći staln o n a um u činjenicu da je radnička klasa istorijski s u b je k t so cijalističke revolucije i sam o u p ra v ljan ja kao njenog k o n k retn o -isto rijsk o g oblika i sadržaja, da ima vodeću ulogu u b o rb i za njegov razvoj i ja č a n je i da se najviše su p ro tstav lja ten­ d en cijam a d a se razvoj socijalističkog sam oupravljanja, na bilo k oji način i u bilo čem u, ograničava, ne sm ije se gubiti iz vida ni is tin a da »uspjeh revolucije zavisi . . . i od širine klasnog sa\e z a , tj. saveza i s a ra d n je radničke klase sa seljaštvom i svim rad n im lju d im a koji žive od svog rada . . .°° Zato Savez kom u­ n ista m o ra d a b ude u k o rijen je n u sve slojeve radnih ljudi koji žive od v lastitog rad a. ‘s U 1948. g o d in i p o ljo p r iv r e d n o s ta n o v n iš tv o je u č estv o v a lo u u k u p n o m sta n o v ­ n ištv u , n a p r im je r , u S lo v e n iji 42.6% , a u M a k e d o n iji 70.74/o. T rid e se t g o d in a k a sn ije (1978), u č e šć e to g s ta n o v n iš tv a u u k u p n o m iz n o si u S lo v e n iji l_3,5°/o. a u M a k ed o n iji 32,6%. N a h ilja d u r a d n o s p o s o b n ih sta n o v n ik a , u S lo v en iji jc 1952.b ilo 281 z a p o sle n ih r a d n ik a , a u M a k e d o n iji 124. U1979. u Š lo v en iji je b ilo 674, a u M a k e d o n iji 349 z a p o s le n ih r a d n ik a n a h ilja d u r a d n o sp o s o b n ih sta n o v n ik a . D ru š tv e n i p ro iz v o d p o s ta ­ n o v n ik u u 1953. b io jc u S lo v e n iji 6 549, a u M a k e d o n iji 2 756 d iin a r a . U 1978. u Slo ve n iji je b io 32 372, a u M a k e d o n iji 10 696 d in a ra . _ "• O ko 70% v r ije d n o s ti o p r e m e u in d u s t r ij i, k o ja je k o rišć e n a K rajem 1977, n a b a v ­ lje n o je u p o s lj e d n ji h d e s e t, a 43% u p o s lje d n jih p e t g o d in a . (Iz v o r: P riv re d n i i d r u ­ štv e n i raz v o j J u g o sla v ije , p u b lik a c ija za T reć i k o n g re s sa m o u p ra v lja č a ). *" T ito , R e fe ra t n a D e se to m k o n g re su S K J.

Vrlo ozbiljan problem sadašnjeg socijalnog sastava SKJ je izuzetno nizak udio individualnih poljoprivrednih proizvođača u njegovim redovim a :01 Povećanjem njihovog učešća u socijalnoj s tru k tu ri SKJ, poboljšaće se, izm eđu ostalog, učešće neposrednih proizvođača u socijalnom sastavu SKJ, što — pored u ticaja na u k upan život i odnose u SKJ, n a njegovu politiku, svakodnevnu aktivnost i n a šira d ruštvena k re ta n ja — im a posebno značenje za socijalistički sam oupravni k a ra k te r tih k retan ja na selu. Socijalna s tru k tu ra SKJ je određena i sm islom njegove klasne, revolucionarne uloge, zapravo, id e jn o te o rijsk im i p rak tično-političkim p red n jačen jem u borbi za oslobođenje radničke klase i o p štu društvenu em ancipaciju. To u sebi podrazum ijeva, a naše revolucionarno iskustvo p otvrđuje, da je SKJ vodeća idej­ na i politička snaga ostvarivanja i klasne i nacionalne em ancipa­ cije. U zajednici kakva je naša, to je također, od bitnog i trajnog značaja, pa je i s tog stanovišta p itan je socijalne i nacionalne stru k tu re SKJ jedno od važnih principijelnih, a i praktično-političkih p itan ja stalnog izgrađivanja i razvoja Saveza kom unista kao vodeće idejne i političke snage revolucije u savrem enim uslovim a. Socijalna stru k tu ra , sam a po sebi, nije garancija đa će se politička p a rtija , pa m ak ar ona bila i kom unistička, boriti i izbo­ riti za isto rijske i dnevne interese radničke klase. »Svi znam o — rekao je Tito — da u svijetu ima p a rtija i sindikata sa radničkom većinom, a da oni ne vode klasnu politik u « . 02 To znači da »klasnost politike« ne zavisi sam o od socijalne stru k tu re već i od karak tera p rogram a i stvarne p rak se p artije , to je st od toga da li se ona bori za sve punije sadržaje i form e socijalističke demok ratije, zapravo, za to da »oslobođenje radničke klase bude njeno vlastito djelo« (Marks) i da se socijalističko društvo kreće ka »sve višim oblicim a socijalističkih sam oupravnih sloboda za sve lju d e « . 03 B rojčani porast radnika u s tru k tu ri Saveza kom unista jedna je od bitn ih pretpostavki za bolji kvalitet i sadržaj rada, za in ten ­ zivnije djelovanje osnovnih organizacija i organa Saveza kom u­ nista m eđu i zajedno s radnicim a i drugim radnim ljudim a, za dinam iziranje njihove idejne i političke aktivnosti i jačanje idejno-političkog jedinstva u Savezu kom unista. Ali, borba za ra d ­ ničku većinu m o ra da bude sjedinjena s borbom za daleko veći politički uticaj radnika na form ulisanje i ostvarivanje cjelokupne politike SK. Bez toga i povoljna socijalna stru k tu ra može da postane, u većoj ili m anjoj m jeri, form a jbez prave sadržine. Na­ ime, ukoliko izostanu nasto jan ja i praktični rezultati u daljem razvijanju i ja čan ju dem okratskih odnosa u Savezu kom unista, a n ik a .

’• U 1976. g o dini u Ju g o sla v iji jc b ilo 3 820 000 a k l'n n ih a svega 7i 724 č lan a SK — z e m ljo ra d n ik a . T ito , R e ferat na D eseto m k o n g resu SK J. •- T ito, R e ferat na Je d a n a e sto m k o n g resu S K J.

p o ljo p riv re d n ih

sta n o v ­

406

n aro čito u ja č a n ju ulicaja članstva i osnovnih organizacija, a Lime i rad n ičk e klase u cjelini na izgrađivanje politike Saveza kom u­ n ista i u odlučivanju o politici daljeg razvoja društva, ukoliko stavovi i ak tivnost dijela osnovnih organizacija i organa Saveza k o m u n ista b u d u zavisni od u pravljačkih stru k tu ra — bez obzira na fo rm aln o zadovoljavajuću socijalnu s tru k tu ru članstva SK — isk u stv a u v je rav aju , doći će do b iro k ra tiza cije tog dijela Saveza k o m u n ista. Zato je nužno istovrem eno voditi b o rb u za radničku većinu u SK i za dom inaciju interesa radničke klase u Savezu k o m u n ista i u dru štv u . U tom sm islu shvaćena, radnička većina u SK J m ože im ati veliki u ticaj i na ja čan je njegove političke i idejne kohezije i akcionog jedinstva. Inače »radnička većina u Savezu k o m u n ista au to m atsk i ne daje revolucionarni karak ter p olitici SK«.9-* S tra te g ija dalje izgradnje našeg dru štv a je njegov razvoj na o snovam a so cijalističkog sam o u p ra v ljan ja, stalno ja čan je b r a t­ stva i je d in stv a i socijalističkog zajedništva n aroda i narodnosti, o stv ariv an je u stav n e uloge i ravnopravnosti socijalističkih repub­ lika i p o k ra jin a u jugoslovenskoj federativnoj zajednici, a u spoljnoj politici n e stv rsta v an jc kao jed in a garancija nezavisnosti i sam o staln o sti Jugoslavije i oblik b orbe za oslobođenje potčinjenih n aro d a, za m ir u svijetu, rav nopravnost izm eđu naroda i drža­ va, za novi m e đ u n aro d n i ekonom ski poredak i drugo. To su suš­ tin sk i — i k la sn i i nacionalni — interesi radničke klase i svih rad n ih lju d i, n a ro d a i n aro d n o sti Jugoslavije. Polazeći o d tih globalnih ciljeva, Savez kom unista izgrađuje svoju p o litik u i stavove koje tre b a ostv ariv ati u daloj etapi revo­ lucije. Oni se tem elje na ocjeni aktuelne društvene, ekonom ske i p o litičke situacije. I ta p olitika i stavovi m o raju izražavati po­ treb e i težn je rad n ičk e klase, radnih ljudi i g rađana u određenom vrem enu. S u štin sk a uloga i fu n k cija kom unističke avangarde i jeste da o sigurava d ijale k tičk o jed in stv o neposrednih i isto rijsk ih inte­ resa rad n ičk e klase. Jed n ak o kao što dugoročni interesi ne mogu biti »odlagani« za daleka, »bolja« vrem ena, tako ne može biti ostav ljen o za b u d u ćn o st ni zadovoljavanje neposrednih interesa rad n ičk e klase, izm eđu ostalog i zato što nedovoljno p rak tičn o istra ja v a n je i angažovanje na o stv ariv an ju neposrednih interesa može dovesti u p ita n je i stra te šk e ciljeve socijalističke revolucije. Ako se, n a p rim je r, ne bi savladali n erazum ijevanja i otpori da se bo lje v re d n u ju i n ag ra đ u ju rezu ltati proizvodnog rada, sam o­ u p rav n o u d ru ž u ju rad i sred stv a na cijelom p ro sto ru Jugoslavije, da se o s tv a ru je p o litik a ekonom ske stabilizacije, da p rak tičn o zaživi sistem društveno-ekonom skih odnosa, ustanovljen Ustavom i Zakonom o u d ru žen o m ra d u itd. — biće dovedena u p itan je i s tra te š k a o p re d je lje n ja o daljem razvoju našeg d ru štv a na osnoT ito ,

R eferat

na

D ese to m

k o n g re su

S K J.

407

vama socijalističkog sam oupravljanja, javiće se, i već ,se javljaju, pobornici drugačijih m odela društvenih odnosa i političkog siste­ ma. R azum ljivo, tim e bi bili ugroženi i istorijski interesi ra d ­ ničke klase. Stalno ističem o da Savez kom unista, odnosno kom unisti treba da d je lu ju u političkom sistem u socijalističkog sam ouprav­ ljanja. Činimo to radi o stvarivanja vlasti radničke klase, radnih ljudi i građana, a ne da bi Savez kom unista ostvario svoju vla­ davinu u im e klase i naroda. To znači da Savez kom unista nije politička stran k a sistem a — bilo u sm islu vladavine je d n o p artij­ skog m onopola ili pluralizm a političkih p artija , već je avangarda radničke klase, vodeća idejna i politička snaga u društvu, koja — u sistem u socijalističkog sam oupravljanja — predvodi borbu radničke klase i svih radnih ljudi, n aro d a i narodnosti Jugosla­ vije za ostvarivanje ciljeva revolucije. Za Savez kom unista to konkretno znači da kom unisti, osnov­ ne organizacije i organi Saveza kom unista treb a da djeluju u klasi i narodu, zajedno sa radničkom klasom , radnim ljudim a i gra­ đanim a, a ne da »dijele« vlast i ovlaštenja s državnim i poslovodnim organim a. Ne zato da bi se distancirali od tih organa, već zato da bi oni vršili svoja ustavna i zakonska ovlaštenja i da bi bili u funkciji ostvarivanja sam oupravnih prava radnih ljudi i građana, to je st njihove vlasti. Ovaj zahtjev je tim aktuelniji što su p risu tn ije tendencije srašćivanja dijela organa Saveza kom u­ n ista sa izvršnim i upravnim organim a državne vlasti i, na toj osnovi, njihove elalizacije. O rijen tacija Saveza kom unista da d je lu je u radničkoj klasi i zajedno s njom m ože b iti d a lje p o d stak n u ta i obogaćena, pored ostalog, razvijanjem i jačanjem onih organizacionih principa, statu tarn ih obaveza i prakse u n u tra šn jih odnosa u Savezu kom u­ nista, koji obavezuju osnovne organizacije i organe Saveza kom u­ nista da d jeluju u stalnoj i neposrednoj vezi s radničkom klasom, radnim ljudim a i građanim a u sistem u socijalističkog sam o­ u p rav ljan ja i delegatskom političkom sistem u, u društveno-poli­ tičkim i društvenim organizacijam a. Više p u ta je konstatovano da se osnovne organizacije i organi Saveza kom unista, ponekad, oslanjaju na slojeve koji ni po svom m entalitetu, ni po svojim interesim a nisu ukorijenjeni u ud ru ­ ženi rad, štaviše oni su m u >i suprotstavljeni. Edvard K ardelj ie pisao da je »osnovni i odlučujući konflikt u našem društvu konflikt izm eđu klasne radničke stru k tu re , stru k tu re sam ouprav­ nog udruženog rada i fak to ra državno-sopstveničkog i tehnobirokratskog m onopola, kao i drugih elem enata i starih proizvodnih i svojinskih odnosa«9'1. N ačelno smo se opredijelili da pažnju i akciju kom unista koncentrišem o na razrješavanje ovog kon­ flikta, ali se pojedine organizacije i organi SK p raktično ponaE . K a rd e lj, T eo rija i p ra k su sa m o u p ra v lja n ja , z b o rn ik , B eo g rad ,

1982, s tr . 22.

408

šaju ta k o da su u njihovom sad ržaju rada i m etodu djelovanja d o m in an tn iji interesi tc h n o k ratsk ih , b iro k ra tsk ih i drugih uprav ljačkih stru k tu ra , nego neposrednih proizvođača. To znači da ni SK J n ije pošteđen određenih protivrječnosti koje su proizvod vrem ena u kojem se odvija b orba za ostvariva­ nje in te re sa radničke klase. N aravno, ne treb a idealizovati čla­ nove Saveza k om unista kao ljude »naročitog kova«, je r bi to za m agljivalo uvid u stv arn o stan je u SKJ. Znam o da i u njem u im a različitih sh v ata n ja i o prin cip ijeln im p itan jim a politike i p rak se SKJ. Ona su, je d n im dijelom , posljedica i nedovoljno raz­ vijenih d em o k ratsk ih rasp rav a u Savezu kom unista o otvorenim p itan jim a našeg društvenog razvoja i nedovoljnih saznanja o tim p itan jim a. I u Savezu k o m u n ista im a onih koji su na pozicijam a te h n o b iro k ratsk o g m onopola, a ne sam oupravljanja, koji d o p ri­ nose ja č a n ju e tatističk ih , a ne sam oupravnih društveno-ekonom skih odnosa, koji — i u odlučivanju o p olitici reprodukcije — zag o v araju ja č a n je uloge države, a ne vlasti radničke klase, koji nag lašav aju sam o nacionalni, a nc i klasni, sam oupravni k arak ter države, ko ji o nacionalnom p ita n ju govore bez veze sa njegovom klasnom sad ržin o m itd. Sve su to duboko klasna p itan ja . 0 njim a je, dabom e, nužno voditi rasp rav e u Savezu k om unista, s ciljem da se o tim i drugim tako važnim p itan jim a razjašnjavam o i o n jim a o stv aru jem o idejno i političko jedinstvo, i kada se pokaže nužnim , da ga izgrađujem o na osnovu klasne, ideološke diferen­ cijacije. U S ta tu tu SKJ je utv rđ en o da je Savez kom unista »revolu­ cionarna i je d in stv en a organizacija i vodeća idejna i politička snaga rad n ičke klase i svih rad n ih lju d i u njihovoj borbi za soci­ jalizam na osnovam a sam oupravljanja«. To, izm eđu ostalog, znači da u SKJ tre b a da »budu oni koji su najsvjesniji, koji će biti zaista rev olucionari i dalje voditi revoluciju«86. Zato nije dovolj­ no biti sam o d o b ar rad n ik i sam oupravljač, pa p o stati kom unist. Od k o m u n ista se traži m nogo više. Oni tre b a da b u d u neprekidno angažovani na liniji P rogram a i politike SKJ, a u ovom vrem enu naro čito u p o rn o tre b a da se bore za klasno i nacionalno socija­ lističk o zajedništvo i so lidarnost, za b ratstv o , jedinstvo i ravno­ p rav n o st n aro d a i n aro d n o sti i in ternacionalizam u našoj socija­ lističkoj zajednici, za dalji razvoj i ja čan je socijalističkog sam o u p ra v ljan ja, za ja č a n je od b ram b en ih i sam ozaštitnih sposob­ n o sti našeg d ru štv a, n ajk raće rečeno, za isto rijsk e i vitalne tekuće in terese rad ničke klase, a ne d a b u d u zarobljenici egoističkih p arcijaln ih in te re sa i da se pasivno odnose p rem a pokušajim a a n tiso cijalističk ih i an tisam o u p rav n ih snaga da ugroze ostvarene tekovine i ciljeve revolucije. Polazeći od ovih i d rugih o p red jeljen ja Saveza kom unista uk lju čiv i isve rečeno o radničkoj većini u njem u, očita je po tre b a T ito ,

Govor

11a

sje d n ic i

S a v je ta

F e d e ra c ije ,

40 9

da se u svim osnovnim organizacijam a i organim a SK obavi rasprava i o k rite rijim a za p rijem u Savez kom unista i njihovoj p rim jen i u konkretnim uslovim a, odnosno d a se izvrši kritički osvrt na p rim jere masovnog i svečarskog p rim an ja u Savez ko­ m unista, na jednoj, i pojave sektaštva, n a drugoj strani. S jed ­ nakom pažnjom trebalo bi razm o triti i program e m arksističkog obrazovanja, posebno m ladih kom unista, kao i oblike njihovog u sm jerav an ja i organizovanja za idejnu i političku akciju i borbu. O dbacujući svaki vid sektaštva, nužno se suprotstaviti p rak si n ap u štan ja utvrđenih k rite rija za p rije m u Savez kom unista i, moglo bi se reći, m asovnog upisa u Savez kom unista, naročito službenika, srednjoškolske i studentske om ladine. SKJ je već postao dvom ilionska organizacija"7. Eventualno dalje n epridržavanje utvrđenih k rite rija za prijem može voditi neograničenom om asovljavanju Saveza kom unista, a to bi moglo n am etn u ti p o treb u da se ponovo otvore neka pitanja, na prim jer, daljeg izgrađivanja Saveza kom unista kao avangarde radničke klase i vodeće idejne i političke snage u društvu, zatim pitanje odnosa Saveza k om unista prem a Socijalističkom savezu radnog naroda i drugim društveno-političkim i društvenim organizacija­ ma, djelovanja Saveza kom unista zajedno sa radničkom klasom, radnim ljudim a i građanim a, a ne u njihovo ime, i druga. Možda bi sc otvorila i neka nova p itan ja i o odnosim a u sam oj avan­ gardi, je r mogli bism o se uvesti u stanje takvog idejnog šarenila, koje će pogodovati podjeli Saveza kom unista na razne stru je i frakcije. Time bi Savez kom unista izgubio k arak ter avangarde sposobne da predviđa budućnost, da organizuje i predvodi borbu radničke klase i svih radnih ljudi za neprekidno revolucionarno k retan je d ru štva n ap rijed — na osnovam a socijalističkog sam o­ u pravljanja. Sve pom enute prom jene u socijalno-klasnoj s tru k tu ri SKJ nism o p ratili, statistički iskazivali i iz toga izvlačili odgovarajuće za­ ključke. N ije vršena naučna, kao ni politička elaboracija i iz toga izvlačene odgovarajuće pouke, čak ni za definisanje pravaca i oba­ veza u političkoj akciji Saveza kom unista. Evidencija i statističko praćenje u Savezu kom unista bitno zaostaju i za inovacijam a u društvenoj statistici, iako ni d ru š­ tvena statistik a ne p ra ti i ne evidentira potpuno uspješno kvali­ tativne prom jene u društvenoj s tru k tu ri, posebno one koje su rezultat udruživanja rad a i sredstava i sam oupravne integracije sek to ra društvene reprodukcije. Potcijenjen je i politički značaj ovih funkcija. Skoro petnaest godina u Savezu kom unista nisu kom pleksno naučno i politički •7 S a m o od D esetog k o n g resa u SK J je p r im lje n o o k o 1,3 m ilio n č lan o v a, a iz n je govih red o v a je — p o sv im o sn o v a m a — o tp a lo 117 000 č lan o v a .

A ]r\ HlU

razm atra n e s tru k tu rn e p rom jene. Kao posljedica toga nisu, p ri­ m jeren o ak tu eln im p o tre b am a, rješavana ni p itan ja evidencije i statistik e . Zato na otvorena p ita n ja o socijalnoj osnovi Saveza ko m u n ista d ajem o načelne i a p stra k tn e odgovore, a ne ulazim o u raščlan jiv a n je i analizu te osnove u onom sm islu u kojem je 0 n jo j Tito govorio na Jed an ae sto m kongresu SKJ. Zato ne dola­ zim o ni do odgovora n a p itan je : koliko je i n a koji način SK p ris u ta n u dijelovim a udruženog rada, m eđu neposrednim proiz­ vođačim a, n o v ato rim a i istraživačim a, m eđu inteligencijom , po­ sebno tehničkom , u pro cesu proizvodnje, na selu i m eđu poljo­ p riv red n im proizvođačim a, m eđu k u ltu rn im radnicim a, učenicim a

1 studentima itd. P o sljed n ja k orekcija sta tistič k ih obrazaca vršena je prije 11 godina. U m eđuvrem enu su održana dva kongresa SKJ, done­ sen je novi Ustav, usvojen Zakon o udruženom radu, ostvarene su rad ik aln e p ro m jen e u d ru štv en o j stru k tu ri i stru k tu ri Saveza ko m u n ista, a s ta tistič k a o b iljež ja nisu m ijen jan a, štav išc, u p o sljed n jo j deceniji nisu u čin jen a ni n ajn u žn ija term inološka u sk lađ iv an ja tih o bilježja. Zapravo, b itn e odrednice evidentiranja i statistič k o g p raće n ja p ro m jen a u s tru k tu ri Saveza kom unista nisu m ijen jan e u p o slje d n je tri decenije. Tito je krajem 60-tih godina upozorio da se i ovo p itan je kvalitetno d ru k čije postavlja u situ aciji k ada je Savez k o m u n ista Jugoslavije postao m ilionska o rganizacija. A u m e đ u v rem en u je b ro j članova SKJ udvostručen P raćen je, ev id en tiran je i statistič k i iskazi — godišnji i polu­ godišnji — sam o su in d ik ato ri određenog sla n ja i problem a. Ti p o k azatelji bi tre b alo d a b u d u dopunjavani političkim ocjenam a, analizam a i e m p irijsk im istraživanjim a. N am jera m i je b ila da upozorim na naučni, idejni i politički, pa i n ajširi d ru štv en i značaj kritičkog raz m a tra n ja stru k tu rn ih p ro m jen a u Savezu kom u n ista Jugoslavije. O čita je p o tre b a da se, u p rvom redu, organi Saveza kom u­ n ista Ju g oslavije založe za p ro d u b lje n a te o rijsk a i em p irijsk a istra živ an ja socijalne osnove i s tru k tu re Saveza .kom unista, je d ­ nako kao i svih dru g ih pojava k o je o p re d je lju ju pravce njegovog idejnog i političkog angažovanja i borbe. N aučna lu n d iran o st revolucionarnog tra g a n ja SK J za istinom o d ru štv u , ljudim a i vre­ m enu u kojem tre b a da ostvari svoje program ske ciljeve p re t­ po stav lja i naučnu zasnovanost njegove aktivnosti na vlastitom izgrađivanju. U tom k o n te k stu , p o tp u n o st i iscrpnost naučnih saznanja o s tru k tu r i savrem enog jugoslovenskog društva, v lastitoj p riro d i i so cijalnoj s tru k tu ri, učiniće SKJ još sposobnijim da bez p rag m atičk ih u s tu p a k a i v o lu n tarističk ih p retjeriv a n ja razrješava p ro tiv rječn o sti društvenog razvoja i da i ubuduće o stv aru je svoju ulogu u b o rbi za o stvarivanje ciljeva naše revolucije.

411

VLADIMIR MILIĆ Aktuelna pitanja socijalno-klasne strukture i statistike u Savezu komunista

U organizaciji K om isije P redsedništva CKSKJ za razvoj Saveza kom unista i kadrovsku politiku, a u saradnji s Centrom P red­ sedništva CKSKJ za društvena istraživanja, održan je, 18, 19 i 20. m arta 1982. godine u K um rovcu, naučni skup o tem i naznačenoj u naslovu, i uz učešće većeg b ro ja naučnih, društveno-političkih i javnih radnika. Pregled, koji ovde dajem o, izrađen je prven­ stveno na osnovu: pisanih m aterijala priprem ljenih za pom enuti naučni skup, kao i usm enih izlaganja na njem u. Ova sinteza je uključila i neka celovitija istraživanja, koja nisu bila dostav­ ljena učesnicim a pom enutog skupa, a značajna su za raspravlja­ nu temu. M eđutim, ona su više ilustracija, i to na onim m estim a koja bliže osvetljavaju pojedina p itan ja klasno-socijalne s tru k ­ ture Saveza kom unista, nego što su p redm et šireg zaključivanja .98 Ciljevi naznačenog skupa su bili složeni i široko postavljeni. Naime, skup je zam išljen kao m ogućnost sveobuhvatnijeg sazna­ nja o d osadašnjim k retan jim a u Savezu kom unista, te kao po­ kušaj odgovora na mnoga otvorena p itan ja njegovog klasno-socijalnog sastava. Osim toga, na skupu je valjalo i oceniti po­ stojeća ispitivanja stru k tu re Saveza kom unista, kao i pospešiti dalje pregalačke napore u tom pravcu. Takođe, bilo je neophodno vrednovati i dosadašnju statističk u evidenciju, i to kako s teorijsko-m etođološkog, tako i s celokupnog organizacionog stano­ višta, te njenog funkcionisanja, ali i dati predlog o novom načinu registrovanja članstva, koji je već duže godina p rip re­ man u Savezu kom unista. I, na kraju, razm ena m išljenja o sa­ stavu Saveza kom unista trebalo je da posluži za donošenje ocene o tom e na koji način i u kom pravcu je nužno poboljšavati po­ stojeću stru k tu ru članstva, kako bi Savez kom unista uspešnije obavljao svoju višestruku ulogu u socijalističkom sam ouprav­ nom društvu. •' Reč jc o istnaz iv an jim a : S o c ija ln o -ra zre d n a sa sta va čla n stv a 7.veze k o m u n isto \ S lo v en ije in /.v eze k o m tm is to v Ju g o sla vije oci 1919. d o 1977. leta, L ju b lja n a , J a n u a r 1982; S v e st i cm ga io va n o st k o m u n ista . M la d o st. B g d ., i M a rk sistič k i c e n ta r CK SK S rb ije 1981. god; K la sn o -so c ija tn i sa sta v S K S r b ije u u slo v im a ra zvo ja so c ija listič ko g sa m o ­ u p ra v lja n ja , M a rk sistič k i c e n ta r S K S r b ije , B e o g rad , 1982. g o d in e,

Značaj klasno-socijalnc str u k tu r e Saveza kom unista i vrednost njenog proučavanja Učesnici naučnog skupa, a i oni koji su sc bavili celovitijim istraživ an jim a, posebno su podvukli dva osnovna pitanja, kada je reč o s tru k tu ri Saveza kom unista, a to su značaj i vrednost njenog proučavanja. N epodeljeno je m išljen je da je klasno-socijalna s tru k tu ra Saveza k o m u n ista činilac koji o d ređ u je različite dim enzije n je­ govog bića i načine njegovog delovanja u socijalističkom sam ou­ p ravnom d ru štvu. P re svega, ukazano je da klasno-socijalni sastav utiče na revolucionarno-političku ulogu avangarde radničke klase, odnosno uslovljava prom ene i p reo b ražaj društva, kao i politiku kojom se k o n k retn o z a stu p a ju in teresi d ruštvenih grupa, u prvom redu rad n ičk e klase. Takođe, klasno-socijalna s tru k tu ra u tisk u je sadržinu id ejn o m p rofilu članstva, te jc i m erilo njihove sposobno­ sti da vrše av angardnu ulogu, odnosno da leorijsko-politički p red ­ vode klasu i d ru štv o i o tv a raju puteve razvoja. D ruštvene ka­ ra k te ristik e članstva značajne su i za akciono delovanje Saveza k o m u n ista, p ošto na o d ređen način izražavaju sprem nost kom u n išta da u okviru klasne o rijen ta cije m e n jaju društvo. Tako se b it tog sastava iskazuje ne sam o u sposobnosti razum evanja d ru štv en ih tokova već i u angažovanosti, bez koje Savez kom u­ n ista kao revolucionarna organizacija ne može da postoji. Na k raju , p o m e n u ta s tr u k tu ra o d ređ u je i u k u p an način organizov an ja Saveza ko m u n ista, te osnovne principe u njem u (n a p ri­ m er, d e m o k ratsk i centralizam , odnos rukovodstva i članstva, itd .), kao i sistem k o m unikacija i inform isanja. M eđutim , p ored stava da je klasno-socijalna s tru k tu ra faktor koji o b lik u je k o m unističke p a rtije , naglašeno je da je i rezu ltat n jenog razvoja, a i d ruštvenog delovanja. S m a tra se da je sastav Saveza k o m u n ista izraz stepena razvoja socijalističkog sam ou­ p ravnog d ru štv a u različitim aspektim a, kao što su društveni, p o litički i k u ltu rn i (»ogledalo« sam o u p ra v ljan ja). Posebno se izdvaja tv rd n ja d a je socijalno-klasni sastav SK pokazatelj n i­ voa k re ta n ja podele rad a u nas i p ro m e n a klasnog sastava d ru štv a, i to ne u jed n o stav n o m , već u složenom značenju sin­ tetičkog in d ik ato ra osnovnih d ruštvenih procesa. Takođe se pod­ vlači d a je ta s tru k tu ra m erilo uloge i položaja radničke klase u našem d ru štv u , odnosno da pokazuje njen stepen društvene m oći i in teresa koji o b lik u ju i članstvo organizacije. U tom po­ gledu se ističe da se p rek o saznanja o sastavu može uočiti kako se Savez k o m u n ista, kao organizacija radničke klase, koja je u n je m u b azična d ru štv en a grupa, bori za njeno oslobođenje, te n jen e isto rijsk e i tekuće interese. U česnici sk u p a su posvetili značajnu pažnju onim shvatan jim a ko ja je d n o stra n o oce n ju ju značaj sastava Saveza komu- 413

ništa i nisu u duhu opšteprihvaćenog pogleda na prirodu njego­ vog bića. Tako je istaknuto da jedno shvatanje precenjuje klasno-socijalni sastav SK, je r sm atra da on odlučujuće utiče na sve procese u društvu i njem u samom . Takva »maksimalizacija« značaja klasno-socijalne stru k tu re se uočava u rasponu od onih stavova da jc jedino važan b roj, pa do onih da kvantilet po sebi utiče na program , politiku i prak su p artije, te na društvo i njegovo m enjanjc. M eđutim , ukazano je i na m išljenje koje navedeni sastav p o tcenjuje, je r ga često svodi na puki proizvod društva ili sve­ ukupnog delovanja samog SK. Takva »minimalizacija« se vidi kako u onom ekstrem nom iskazu u kojem se naznačava da je sastav p artije sam o kopija sastava društva, njegovog klasno-socijalnog lika, tako i u onom u kojem se tvrdi da se suština p artije u opšte ne dokazuje brojem članova i njihovom socijalnom pripadnošću već revolucionarnim delovanjem avangarde. O cenjeno je da su sve navedene tvrdnje pogrešne. Stavovi o »maksimalizaciji« značaja sastava p a rtije završavaju u fetišu bro­ ja, svemoći stru k tu re , čime sc je d n o stran o isključuje iz analize p riro d a Saveza kom unista i niz značajnih kvalitativnih m om e­ nata. M išljenja o »minimalizaciji« često k riju elitistički pristup zastupništva nad klasom , težnju za prostim rukovođenjem , za tretiran jem radničke klase kao nedozrele da upravlja društvenim procesim a, te svojevrsni m it o tom e da od angažovanja malog ali sposobnog članstva i rukovodstva zavisi celokupna sudbina avangarde. Rečeno je da su takva shvatanja izvan koncepta stvarne suštine Saveza kom unista, koji u našem društvu nije uska sekta već predvodnik m iliona sam oupravljača. Učesnici skupa su, takođe, razm atrali i podvojenost u m i­ šljenju, koja se ogleda u tom e da jedni tvrde da je klasno-soci­ jaln a s tru k tu ra deo em pirijskog bića, pojavno obličje partije, a drugi da predstavlja sastojak suštinske, klasne, političke, organi­ zacijske i akcione p rirode p artije , koja je nesvodiva na fenom e­ nalni izraz. Istak n u to je da ta gledišta valja odbaciti, je r je klasno-socijalni sastav izraz jedinstva i povezanosti em pirijskog i teorijskog u biću p artije, te da je jedino tako moguće i objas­ niti vrlo složenu i protivrečnu priro d u Saveza kom unista, kao organizacije koja se bori za stvarno oslobađanje radničke klase. U neposrednoj vezi s procenjivanjem značaja klasno-socijalnc s tru k tu re SKJ je i principijelno uočavanje vrednosti njenog prou­ čavanja. Rečeno je da postoji i m ajorizacija i m inorizacija, na­ ročito em p irijskih ispitivanja, što je uslovljeno pom enutim prečenjivanjem ili potcenjivanjem značaja klasno-socijalne stru k tu re SK. M ajorizacija se očituje u tom e što se sm atra da isključivo em p irijsk a istraživanja mogu dati saznanja o biću Saveza ko­ m unista, a da sve ostalo predstavlja sam o naklapanje i speku­ laciju. N asuprot tome, m inorizacija činjeničnog ispitivanja se 414

vidi u m išljenju koje polazi od toga da je nepotrebno istraživa­ nje, je r »sve znam o«, te da podaci o sastavu mnogo ne o tk ri­ vaju, p rek o n jih saznajem o sam o površinsko, fenom enološko, a da du b in sk o , b itn o o staje neprozirno znanju. Jed noglasan je zakijučak učesnika skupa da obe vrste shvata n ja v alja odlučno odbaciti, je r su neprim erene m arksističkom saznanju. N asu p ro t tom e, ista k n u t je zahtev, utem eljen na stv ar­ noj p o tre b i avangarde da sazna društvene procese, za svekolikim i razn o v rsn im istraživanjim a, utoliko pre što su ispitivanja koja su i do sad a v ršen a v išestruko ograničena i s nizom nedostataka. N aglasak u istican ju n ed o sta tak a dosadašnjih istraživanja je stav ljen i na nedovoljnu pro u čen o st m nogih p itan ja, bitnih ne sam o za klasno-soci ja ln u s tru k tu ru već i za celokupno biće Sa­ veza k o m u n ista. Tako je navedeno da su m ala znanja o d ru štv e­ nim p ro m en am a, pro m e n am a u SK , k retan jim a u radničkoj kla­ si, te n jen im n ajzn ača jn ijim delovim a, izm enam a u ostalim d ru ­ štvenim g ru p am a — n aro čito »srednjim « slojevim a, svesti i angažovanosti članstva, itd. Iz svih u k azanih razloga, podvučena je vrednost daljih celovitih istra živ an ja — dakle, i n a saznaj noni i na p raktičkom planu. Jasn o je rečeno da su neop h o d n a istraživanja, je r bez toga nem a razv o ja ni idejne ni delotvorne osnove akcije Saveza ko­ m un ista. P o red tog revolucionarno-poliličkog aspekta, podvučene su i o rganizacione, kad ro v sk e i sociološke vrednosti ispitivanja, o d n osno njih ov zajednički im enitelj koji se ogleda u strategiji d aljeg razvoja Saveza kom unista.

N ačin proučavanja klasno-socijalne s tr u k tu r e Saveza k o m u n ista (i dru štva ) N ačin p ro u čav a n ja sastava SKJ je bio u žiži pism enih i u sm e­ n ih p riloga na skupu. K arak te ristič n o je d a su, pre svega, ista k ­ n u te teškoće naučnog p ro u čav a n ja s tru k tu re p a rtije koje su g ru p isan e u tzv. o b je k tiv n e ili šire društvene i tzv. su b jektivn e, od n o sn o one koje sc uže odnose sam o na Savez kom unista. Od o b je k tiv n ih teškoća, pre svih je naglašena dug o trajo st p ro cesa o b lik ovanja sastava p a rtije . Zbog toga je neophodno da se vrem en sk i duže p o s m a tra ju i re g istru ju činjenice, što jc često u o preci s p o tre b o m za brzim saznanjim a kojim a valja da ra ­ spolaže SK J. Z atim je ukazano na b ro jn o st m nogih procesa, te na n eo p h o d n ost da se oni postepeno raščlanjeni posebno prouče, što o p et p re d s ta v lja složen i m u k o trp an posao. Takođe je ista k ­ n u ta b ro jn o s t i glom aznost organizacija, kakav je SKJ u po­ gledu članstva, što zahteva vrem e, a i kadrovsku, te m a terijaln u o p rem lje n o st istraživača. Posebno je rečeno da istraživanje za­ htev a ekipni rad, te s a ra d n ju m nogih sposobnih s tru čn jak a i istraživačkih ustanova, pošto socijalni sastav nije sam o socio- 415

loškog, političkog, već i ekonom skog, psihološkog, pravnog te kulturološkog karaktera. U druge vrste teškoća, na prvom m estu je uključeno to da se u svakoj kom unističkoj p artiji, vrem enom , form ira stav p ro ­ tiv istraživačkog napora, da je sve ono što je vezano za p artiju nedodirljivo za um nije sagledavanje i kritičko preispitivanje. Delom to dolazi do izražaja i u SKJ i ispoljava se u čuvanju podataka, naročito o njegovim rukovodstvim a. M eđutim, pored isticanja teškoća u proučavanju, učesnici skupa su n astojali da ukažu i na m oguće pravce daljeg ispitiva­ n ja sastava Saveza kom unista. Tako se insistira da se prouča­ vanje klasno-socijalne stru k tu re SKJ vrši dijalektički, odnosno da se o tk riv aju činioci koji oblikuju sastav članstva, počev od politike do p rakse SK. Kao n a jh itn iji činioci iz složenog sklo­ pa, koji deluju na klasno-socijalnu stru k tu ru , pom inju se: promene u s tru k tu ri društva, te klasnom sastavu; prom ene u eko­ nom skom , političkom i društvenom sistem u; stepen razvoja rad ­ ničke klase i njene borbe; m ehanizam ispoljavanja i realizacije interesa grupa, posebno radničke klase; nivo društvene moći socijalnih slojeva; ekonom ske, političke i društvene krize: kon­ cept p artije (S K J) u revolucionarno-političkom , idejnom , orga­ nizacijskom i akcionom vidu; program i stanje odnosa u p a r­ tiji, kao i delovanje partije; odnosi izm eđu rukovodstva i član­ stva i njihovo ponašanje u realizaciji politike; k riteriji i politika ulazaka i izlazaka iz p artije ; lik i poželjne osobine članstva, itd. Od večine učesnika skupa je naglašeno da se istraživanje m ora v ršiti sa stanovišta celokupnog d ru štv a i njegovog kretanja. Time se prem ošćuje ona opasnost da se SKJ posm atra izolovano od d ruštva, odnosno da se pojave u njem u izvode sopstvenom i nezavisnom logikom od društva. Takav način čuva proučava­ nje od zablude da je saznanje sam o slika o stanju, onome što je fo rm irano i ima izražajni lik. Sam o ako se istraživanje uklopi u šire društvene prom ene u kojim a uostalom i deluje, kako je rečeno, SKJ, i ukoliko se stan je tum ači kao dejstvo kre­ tan ja, isečak onoga što je u dinam ičkom razvoju — mogućno je istin itije znanje o klasno-socijalnoj stru k tu ri SK kao delu sveobuhvatne izmene društva. Na k raju, upozoreno jc da je takvo dinam ičko posm atranje realno sam o onda ako se vrši sa stanovišta uočavanja društve­ nih protivrečnosti. Naime, u duhu m arksističkog shvatanja dru ­ štva, ističe se da i naše društvo nije neka čista i već dovršena zajednica, već je, naprotiv, i ono brem enito mnogim protivrečnostim a, koje m u daju snažan pečat društva tzv. prelaznog perioda. Na pom enutom skupu su iznesene i neke najvažnije protiv­ rečnosti. Tako je naglašeno da je naše društvo deo čovečanstva, i to u društveno-ekonom skom , političkom , kulturološkom i tehno-tehnološkom sm islu. Mnoge u ticaje poprim am o iz po sto ja n ja ka- 416

p italističk o g i socijalističko-etatističkog sistem a, a odnosi izm eđu ovih sistem a im aju izraza i upliva u svetu, pa i u nas, a na o d ređ en i način se o čitu ju i u sastavu članstva. Takođe, izm eđu etatizm a i sam o u p rav ljan ja stoje mnoge p ro tiv rečn o sti, koje se izražavaju kroz koncept p artije , odnos prem a vlasti, vezu s radničkom klasom , klasno savezništvo, pro­ cese b iro k ra tiza cije i dem okratizacije društva, itd. Iako se SKJ d ru k čije razvija od etatizovanih p a rtija i društava, ipak i na njega i na njegov sastav utiču i ti m om enti. B itan deo p ro tiv rečn o sti n asta je i razvojem društvene podele rada, posebno tzv. tehničke podele rada, a pod ulicajem tehničko-tehnoloških činilaca. N aim e, ti faktori, kao deo proizvodnih snaga, m e n jaju v rstu i k a ra k te r rada, te tip radne snage. Oni uslovljavaju sm an jiv an je d ru štv en ih grupa u proizvodnji, i to u p rim arn o m i sek undarnom , a povećanje u te rcijarn o m sektoru. Stoga, po nekim m išljen jim a, to m enja profesionalnu i slojnu s tru k tu ru d ru štv a i dovodi do rasta »srednjih slojeva«, do sm a­ n jiv an ja rad n ičke klase i ostalih proizvođača (seljaštv a), što sve, uzeto zajedno, m e n ja rasp o red d ruštvene moći, koja sve više p rip a d a n eproizvođaćkim grupam a. Pored p o m enutih, ističu se i »naše« protivrečnosti, a pre svega one k oje proizlaze iz nasleđenih proizvodnih snaga i n ji­ hovog niskog step en a razvoja u dosocijalističkom periodu. B u­ ran razvoj p ro d u k cio n ih m oći, posle oružanog dela socijalističke revolucije, ogledao se u in d u strijalizac iji zem lje, u kojoj su se one zn ačajn o razvile, ali nejednako. N aim e, došlo je do n ep ro ­ p o rcionalnog odnosa izm eđu priv red e i neprivrede, m nogih p ri­ v rednih i n ep riv red n ih grana, rep u b lik a i p o krajina, regiona, te o p štin a, što im a izraza i u sastavu Saveza kom unista, nepo­ sred n o u vidu različite za stu p lje n o sti grupa i, posredno, preko m nogih su k o ba koji n a sta ju na in teresn o j podlozi. Razvoj podele rad a, koji je bio intenzivan od ratn ih dana do danas, izm enio je tra d icio n aln u po ljo p riv red n u proizvodnju i izazvao n e sta ja n je seljaštva kao osnovne proizvođačke grupe u d ru štv u . S eljaštvo je za oko trid esetak godina svedeno na če­ tv rtin u stan o vništva, što je bezm alo b esp rim ern o u istoriji, tako d a je gotovo iščezlo i iz redova članstva SK. U procesu in d u stri­ jalizacije, naglo je n a ra sta lo radništvo, ali se i diferenciralo, tak o d a u njegovom sastavu sve više n esta ju nekvalifikovani rad n ici koji se u je d n o sm a n ju ju i u članstvu SK. P relazak iz ekstenzivnog u intenzivnu fazu razvoja podele ra d a uslovio je ra s t nezaposlenosti, n aro čito m ladih, što je i k ao pojava dostiglo za b rin jav a ju će razm ere. N ezaposlenost ne sam o što juslovljava socijalnu n ap e to st u dru štv u već i utiče na m o tivaciju, n a ro č ito rad n ičk e klase, za ulazak .u SKJ, te uopšte n a odnos p rem a klasnoj organizaciji (nezaposlenost nije sam o ek onom sko već i klasno !pitanje, pošto se kroz n ju p relam aju 417 osnovni klasni in teresi).

Pored rečenih, sm atra se da su od bitne važnosti i one protivrečnosti koje proističu iz izmene društvenog sistem a, od­ nosno prelaska iz etatističke u sam oupravnu organizaciju d ru ­ štva. U kazuje se i na to da u segm entim a društva još postoje etatističk i odnosi, što utiče na razvoj sam oupravljanja. U tom okviru sc ističe i razvoj republičkih etatizam a, koji vode zatva­ ran ju u one granice koje označavaju privredno-tržišnu učaurenost, političku i k u ltu rn u uskogrudost, što dovodi do p atronata nad radničkom klasom i radnim ljudim a, te navedene protivreč­ nosti p ro b ijaju i u tkivo Saveza kom unista. Navedeni odnosi pogoduju grupno-vlasničkom ponašanju, tehn o kratskom u p ravljanju nad radom , stv ara n ju tehnobirokratske sprege vlasti u društvu i u radnim organizacijam a, što može u ti­ cati i na klasnu orijen taciju političke organizacije. Uporedo s tim, upozorava sc i n a suprotnosti koje n astaju iz različitog vrednovanja rezultata proizvodnog i neproizvod­ nog rada, što vodi brzom prelasku ljudi, kroz školovanje i o bra­ zovanje, u svet neproduktivnog i činovničkog rada, neracio­ nalnom zapošljavanju, itd. Iako članstvo SKJ ne donosi (kako je bezbroj p u ta rečeno) privilegije, ipak ovaj m om enat utiče na nje gov sastav, je r ne sam o da može da služi za slicanje m onopol­ skih pozicija (stan, posao, dohodak, m oć) već i da bude bitan kanal društvene prom ocije i »bega« iz sveta proizvodnog rada. I, n a kraju, ukazuje se na mnoge protivrečnosti koje pro­ izlaze iz složenih m eđunacionalnih uslova, u kojim a SK deluje. Naime, u višenacionalnoj zajednici, kakva je naša, Savez kom u­ nista valja da ostvari opšte interese svih n acija i narodnosti, odnosno one koji označavaju interese radničke klase, ali i inte­ rese pojedinih nacija i narodnosti. Zbog takvih uslova, u kojim a je Savez kom unista in tegrator nacionalnih interesa a i njihov zastupnik, on se objektivno nalazi u poziciji da se, na jednoj stran i, razračunava s centralizm om , a na drugoj, sa separatiz­ mom i nacionalizm om , i to često i u sopstvenim redovima. Ukazivanje na izložene protivrečnosti im alo je za cilj, po m išljenju učesnika skupa, postavljanje širih osnova za tum ačenje mnogih p itan ja prom ena klasno-socijalnog sastava Saveza kom u­ nista, što je došlo do izražaja ne sam o u p ristu p u em pirijskom poim anju ispitivanja već i u teorijskoj konceptualizaciji prouča­ vanja avangarde, odnosno u shvatanju njene osnovne snage — radničke klase. Određenje klasno-socijalnog sastava i radničke klase Teorijska konceptualizacija načina istraživanja klasno-socijalnog sastava SKJ je obeležena interesovanjem učesnika skupa i istra­ živača za dva ključna pitanja: definisanje opšteg pojm a klasno- 418

-socijalne s tru k tu re i od ređ en je društvenih grupa, posebno rad ­ ničke klase. K lasno-socijalna s tru k tu r a jc shvaćena kao odnos izm eđu klasa i slojeva, i to i s k v antitativne i s kvalitativne strane. N a­ ro čito je podvučena k valitativna s ira n a odnosa, te po tre b a p ro ­ u ča v an ja m a te rija ln ih razlika (s ta n d a rd a ), uslova života, moći, ugleda, svesti, vred n o sti i angažovanosti pojedinih g rupa u d ru ­ štvu i u Savezu kom unista. S h v ata n je klase uopšte, a u tom sklopu i radničke klase, za­ snovano je na ulozi u organizaciji rada, položaju u sistem u d ru ­ štvene p ro izvodnje, odnosu p rem a sredstvim a za rad, te učešću u rasp o d eli m a terijaln o g bogatstva. Ali, ono je i dopunjeno iz­ vornom M arksovom m išlju i o klasnoj b orbi koja radništvo kao sloj p re tv a ra u klasu, o procesu razvitka od »klase po sebi« u »klasu za sebe«, odnosno borbi što u je d in ju je njene pripadnike u snagu pro m ene d ru štv a. Bez klasne borbe, koja jc kataliza­ to r, svi o stali elem enti se ne p re tv a ra ju u klasne konstituense. U toliko je to značajno i za sh v ata n je naše radničke klase, je r je b o rb a za sam o u p ra v ljan je osnovni vid klasne borbe, koja od rad n ištv a stv ara »klasu za sebe«. Ukazano je i n a sadržinsko i term inološko razlikovanje po j­ mova: sastav i s tru k tu ra , je r prvi više označava grupni raspored z a stu p lje n o sti, te stan je, a drugi odnose izm eđu grupa i njihovo m en jan je. T akođe, u vezi sa s tru k tu ro m , zabeleženo je i određeno nezadovoljstvo sta n je m naše m a rk sističk e teo rije koja, kako je rečeno, n ije u spela da odgovori na m noga otvorena p itan ja klasne s tru k tu re d ru štv a, n aro čito kada je reč o njenim izm enam a u epohi socijalizm a. O d ređ en ju rad n ičk e klase se p ristu p ilo s dva aspekta: da se ona p o jm i kroz o p šte defin isan je klase, a zatim — da se jasno kaže šta je o na u uslovim a socijalizm a, odnosno socijalizm a kao sam o u p ra v ljan ja. R ad n ičk u kla su u nas, po sh v ata n ju učesnika, o d ređ u ju m no­ gi elem en ti, kao što su: rad i rasp o d ela p rem a radu, m esto u p ro izvodnji, socijalistički sam oupravni odnosi u druživanja rada, d ru štv en a svojina, so cijalističk a sam oupravna aktivnost i angažovanost, o stv ariv an je is to rijs k ih in teresa i uloga u izmeni d ru štv en ih odnosa. U užem značenju, rad n ičk u klasu čine uglav­ nom oni ko ji m a terijaln o proizvode, odnosno neposredni proiz­ vođači. U širem značenju, u rad n ičk u klasu sp ad aju svi oni koji se sa užim jezgrom povezuju na osnovu p rom ena u tehničkoj podeli x ad a i u d ru živ an jem rada, je r je to b o rb a za realizaciju isto rijsk ih in te re sa užeg jezgra. R ev o lu cionarnost rad n ičk e klase proizlazi iz njene uloge i polo žaja u sam oupravnom p ro cesu razvoja odnosa proizvodnje, u d ru živ an ja ra d a i sredstava, što je b itan način klasnog osloba­ 419 đ an ja d ru štv a.

R a d n ič ka većina it S K J

Zajedno s karakterom klasno-socijalne stru k tu re , te određenjem radničke klase, postavljeno je i pitanje tzv. radničke većine, »m ajoriteta«, u SK. Ono je nesum njivo u vezi s prethodnim razm atranjem i za Savez kom unista je praktične prirode, je r je on postavio već davno zahtev za postizanjem radničke većine u svojim redovima. M eđutim, ono je na ovom skupu postavljeno i kao duboko načelno, te stoga i teorijsko pitanje. Principijelnost radničke većine proizlazi višestruko iz o dred­ be SKJ kao avangarde radničke klase, odnosno organizacije ko­ ja je, pre svega, klasno-radnička. Politička organizacija radničke klase ne može, po svojoj prirodi, biti pro st izraz stru k tu re d ru ­ štva, a ni p artija koja okuplja sve one koji žele u nju. Doduše, 0 tome m ora da se vodi računa, ali ako je p a rtija organizacija za oslobođenje radničke klase, onda oni u njoj m oraju kvantita­ tivno, a i kvalitativno, biti u većini. Radnici — neposredni proizvo­ đači su ono jezgro koje je izraz autentičnih interesa oslobođenja čoveka i društva, te Savez kom unista m ora da se bori za njihov svekoliki m ajoritet. Pri lom je istaknuto da je to od presudnog značaja za orijentaciju u izrneni sveta, delovanje u n u ta r klase, ulogu i položaj u socijalističkom sam oupravnom društvu, stepen dem okratizacije društvenih odnosa i odnosa u SKJ, itd. Ta­ kođe je ukazano da nije reč o prostoj brojčanoj većini već o kvalitetu koji se ogleda kako u uticaju, tako i u idejnoj ospo­ sobljenosti i sprem nosti SK za akciono delovanje. Pri tom e je naznačeno, s pravom , da se pitanje radničke većine ne može resili samo orijentacijom na jednostrano shvaćene fizičke rad ­ nike već na sve one koji učestvuju u proizvodnom m aterijalnom radu i borbi za udruživanje na osnovu stvaranja dohotka. Takođe je podvučeno da nije reč sam o o b ro ju radnika u Savezu kom unista već i o klasno-svesnim radnicim a, je r od toga bitno zavisi dalji razvoj SK, a i sam oupravljanja. Na k raju je istaknuto da postoje objektivne prepreke ostva­ rivanju radničke većine i pri tom su navedeni različiti određeni razlozi. Pre svega, pokazano je da sc stru k tu ra stanovništva i zaposlenosti u nas brzo m enja, te vrši tercijarizacija društva, ta­ ko da polako nestaju nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici. Zatim je ocenjeno da sc radnička većina može ostvariti jedino prijem om , a to bi možda »vuklo« na kam panju, u koju bi ušli 1 oni koji ne pripadaju SKJ. Takođe je rečeno da bi insistiranje na jednostranom prijem u radnika možda značilo diskreditovanje drugih grupa i pojedinaca kojim a je m esto baš u Savezu kom u­ nista. Naglašeno je čak i to da i sami radnici upravo preko SK znatno brže dolaze u »adm inistraciju« (nego što ulaze u njega), te i to čini teško ostvarivim radničku većinu. 420

K a drovska i m asovna partija — p ita n je koncepta i načina d elovanja SK J N a sav etovanju je. takođe, postavljena sve p risu tn ija dilem a: da li je SK J, po 'svom klasno-socijalnom sastavu, kadrovska ili m asovna p a rtija . On jc uslovljen kako određenom ulogom tako i m asovnim rasto m , naro čito poslednjih desetak godina. M eđu­ tim , na sk u p u je to postavljeno kao te o rijsk o pitanje, odnosno kao p ita n je k o ncepta SKJ i načina njegovog delovanja, te je u tom sm islu povezano s k arak tero m klasne s tru k tu re , poim anjem rad n ičk e klase, s radničkom većinom , itd. R az m atra n je kadrovskog ili m asovnog k ara k te ra SKJ je u k lo p ljen o u šire raz m a tra n je koncepta kom unističke avangarde u opšte. K oncept u okviru III in ternacionale je označavao p a rtiju k oja je usko kadrovska, čv rsta i m onolitna u idejno-političkom , organizacionom i akcionom pogledu. Takva p a rtija , koja živi za revoluciju i o slan ja se na širok krug sim patizera, danas ne funkcioniše u zem ljam a gde jc zasnovan socijalistički poredak i osvo­ je n a političk a vlast. To se iskazuje na više načina. Pre svega, u socijalizm u kom unisti više nisu »m anjina u okruženju«, pošto je razv ijen a m asovna osnova izgradnje socijalizm a. P a rtija , stoga, m o ra da se otvara, te k rite riji kadrovske provere p o p u štaju . U n ju ulaze i oni koji žele, a ne sam o poželjni, ona nije životni cilj već i pro lazno iskustvo, je r se iz nje i m asovno izlazi. Osim toga, u p a r tiju ulaze i k a rije risti, te se često zazire od svih p rid o šlih , pa se oslonac traži u starim kadrovim a, čim e se stv a­ ra n ep o treb n a im obilizacija širokog članstva. Tako se stv ara jaz izm eđu ak tivnog i kadrovskog vodstva i neaktivnog članstva. M eđutim , koncept ne funkcioniše i u odnosu na po k ret i rad n ičk u klasu. U uslovim a b o rb e za vlast i po tre b e stv ara n ja k lasnog saveza, p a rtija je p red sta v n ik p o k reta i radništva, ali u p ro m e n jen im uslovim a ra zv ijan ja socijalizm a i dem o k ratije, ona ne može da bude je d in o p red sta v n ik već i da deluje u n u ta r p o ­ k re ta i rad n ičke klase, te m ora i širom da o tv a ra svoja v rata i dozvoli u lazak novog članstva. To se često doživljava kao d eg ra­ d ac ija p a rtije i njenog lika, što sam o govori o krizi koncepta. Savez k o m u n ista Jugoslavije je, kako je rečeno, n asto jao i dclim ično usp eo da se d ista n c ira od zastarelog koncepta i da zasnuje nov odnos p rem a radničkoj klasi, p o k retu , te dinam izm u m asa, što je bilo u skladu sa epohalnom altern ativ o m oslobođenja ra d ­ ničke klase — sam o u p ra v ljan jem . Stoga jc on m orao i da bude p a rtija sam o u p rav ljača, te u tom sm islu i m asovna organizacija. M eđutim , o m asovljenje je donelo i niz problem a. Tako se naglašava d a b ro jn o s t označava g u b ljen je avangardne pozicije, je r se većina pasivizira i nije aktivna. Zatim , to dovodi do p ro ­ d o ra k a rije ris ta u S K J, te i onih koji u n jem u d elu ju sa su ­ p ro tn ih pozicija. Takođe se s m a tra da m asovno članstvo sm an ju je ak cio n u sp o sobnost za izm enu odnosa, te da se iskazuje u ne-

dostatku idejne osposobljenosti i znanja o društvu. Takođe se brojnost negativno izražava i na organizacionu delatnost SK, a i u jednostranosti form e organizovanosti koje vode u pasivizaciju članstva. I, na kraju, m asovnost SKJ često označava i nastojanje da SKJ zameni sve druge organizacije u d ru štv u (SSRNJ, Sindi­ kat, itd.), a i da direktno utiče na sam oupravne organizacije predlaganjem svojih članova u sva tela. Pozitivne strane om asovljenja se ogledaju u tom e što Savez kom unista i na ovaj način, tim e što je u uslovim a sam ouprav­ ljanja dobio podršku m iliona, pokazuje da nije više klasična p artija na vlasti, bez obzira na to što ostaje da bude m anjina u odnosu na društvo, već sve više postaje organizacija sam ou­ pravljača i udruženog rada. Upravo stoga se sm atra da SKJ m ora imati i osobine masovne p artije u dobrom sm islu reči, ali i zadržati u praksi dokazane k rite rije kadrovske organizacije. U stvari, SK m ora masovno delovati u n u ta r radničke klase i u d ru ­ ženog rada. Pri tom brojnost ne m ora uvek ograničavati angažovanost članstva, utoliko pre što mnogi pojedinci m ogu biti uspešni ako se stvore novi sadržaji i oblici delovanja. M asovnost, sa svoje strane, om ogućuje da dođu do izražaja kreativni i sposob­ ni članovi. To znači da se m asovni potencijal m ora iskoristili na osnovu jasnih sam oupravnih k riterija i uključiti u razna tela, organe i forume, a ne samo kroz klasično političko predstavlja­ nje, što zam išljenu avangardnu ulogu Saveza kom unista čini stvarnom u našem društvu. Sam o takav Savez kom unista može kadrovski, odnosno idejno i akciono da prednjači i da bude masovna p artija po utem eljenosti i zalaganju za p raksu miliona sam oupravljača.

Osnovni pokazatelji prom ena klasno-socijalnog sastava SK J (celina i delovi) Na skupu, a naročito u p riprem ljenim m aterijalim a i istraživa­ njim a, dati su određeni pokazatelji stan ja i prom ena u klasnosocijalnoj s tru k tu ri SKJ i ocene u vezi s njim a. Podaci su uglavnom zasnovani na kategorijam a zvanične statističke eviden­ cije, a m anje su vezani za druge m etodološke pristupe koji se odnose na em pirijska istraživanja. V alja naglasiti da su mnoga prom išljanja nejednaka, kako po tom e što zahvataju razna vre­ mena, te uže ili šire segm ente sastava :SK, tako i po obrazloženosti pojedinih činilaca. Zbog toga su u ovom pregledu dati samo osnovni pokazatelji i ocene u vezi s prom enam a u klasno-socijalnom sastavu SK. Kada je reč o prom enam a SKJ kao celine, odnosno njegove klasno-socijalne stru k tu re, prim etno je da su one objašnjene u sklopu bitnih izmena u društvu. Pre svega, istaknuto je brzo m enjanje društvenog, ekonom skog i političkog sistem a od etali- 422

stičkog ka integralnom sam o u p ra v ljan ju — dru štv u udruženog rada. Z atim je naglašen bu rn i razvoj proizvodnih snaga, te u k a­ zano na uvećanje radničke klase, te njene uloge u društvu, izm ene u n em anuelnim slojevim a, obrazovanju i k u ltu ri. Uporedo s tim , naglašen jc i u ticaj onih p rotivrečnosti koje smo već naveli, te ekonom skih i političkih kriza u d ru štv u i u Savezu ko m u n ista. Po o p štem m išljenju, najvažnije činjenice o k re ta n ju u k u p ­ nog sastav a Saveza k om unista jesu: — pro m ene koje su bile brze, dovele su do toga da je Savez k o m u n ista »narastao«, od ra ta do danas, za više od deset puta; — p o rast rad n ištv a je prem ašivao ukupno povećanje član­ stva, a n aro čito je izražen kod kvalifikovanih i visokokvalifikovanih rad n ik a (što je analogno k re ta n ju u d ru štv u ); — n ajb rže uvećanje beleže n em anuelni slojevi, a u njihovom ok v iru tehnički stru čn jaci, prosvetni radnici i službenici sa sred n jo m , višom i visokom sprem om ; — o p ad a n je seljaštva u Savezu k om unista je bilo brže nego što je njegovo civilizacijsko osip an je u dru štv u ; — ra s t o m ladine sc prim eću je tek u sedam desetim godinam a; — većina članstva (2 /3 ) p rim lje n a je u poslednjih 5— 6 godina; — p rijem n ad m ašu je sve vidove n a p u šta n ja SK, od čega jc n ajzn ača jn iji p rije m rad n ik a; — b ro j isključenih se staln o sm an ju je, a raste po sto ta k svojevoljnih n a p u šta n ja , n aro čito u periodim a kriza u društvu. Takođe je veći b roj svojevoljnih n a p u š ta n ja SK od sira n e ra d ­ nika u o d nosu na druge kategorije; — od su stvo organizovanih čistki u Savezu kom unista, ali i ne­ koliko k am p an ja za p rijem (1948, 1956. i 1968); — ra s p ro s tra n je n o st sam oupravne svesti u članstvu, ali i po jed in ih vidova e tatističk o g m išljen ja i, — relativ no m ala akciona sposobnost koja se povećava sa obrazo v an jem i m a rk sističk o m izgradnjom . U pogledu p ro m e n a po je d in ih d ru štv en ih g ru p a u s tru k tu ri SK p o seb n a pažnja je posvećena rad n ištv u . Podaci pokazuju da u dužem p erio d u ono iznosi je d n u tre ćin u njegovog sastava, a da n ešto brže ra ste od 1972. godine. Pored uvećanja kvalifikovanih, koji čine d o m in an tn u sk u p in u rad n ik a, i visokokvalifikovanih, uo­ čava se o p ad a n je nekvalifikovanih i polukvalifikovanih radnika. Pretežni deo rad n ik a je iz m a te rija ln e proizvodnje i društvenog sek to ra, a m ali b ro j rad n ik a iz velikih proizvodnih kolektiva i onih iz p ro d u k tiv n ijih organizacija. N ap u štan je redova Saveza ko m u n ista od s tra n e ra d n ik a je znatno, a n aro čito nekvalifikova­ nih. N a osnovu lih p ro m en a, izraženo je nezadovoljstvo učeš­ ćem te k ateg o rije rad n ik a. P o rast kvalifikovanog radništva je ocenjen kao pozitivan, ali je po stav ljen o p ita n je da li je dobro što o p a d a ju NKV i PKV radnici. Rečeno je da valja nastaviti sa 423

orijentacijom prijem a radnika iz neposredne proizvodnje i ve­ likih kolektiva. Kada je reč o seljaštvu, činjenice govore da ono stalno opada, te iako je njegovo osipanje zaustavljeno od 1972. godine, ipak danas iznosi jedva desetinu članstva. P ri tom su iz redova seljaštva gotovo podjednako zastupljeni kooperanti i nekooperanti. Nepodeljena je ocena o nedopustivo niskom učešću seljaštva u SK, s obzirom na njegovu još značajnu p risu tn o st u društvu i na relativno značajnu ulogu poljoprivrede u ukupnom razvoju. Naglašeno je da takvom stan ju ne pogoduju sam o objektivni uzroci i razvoj podele rada, deagrarizacija i m igracije već i su­ bjektivni mom enti, kao što su odnos SK prem a selu u nekim razdobljim a (nasilna koleklivizacija), slab rad sa seljacim a u OOSK, itd. Istaknuto je da je neophodno više prim ati seljake u Savez kom unista, naročito m lađe, jer je i to način o stajan ja na selu, što nam je više nego potrebno. Na istom skupu je podržana i o rijen tacija prem a udiuženim proizvođačim a, je r su oni ne samo nosioci proizvodnje već i socijalističkih sam oupravnih od­ nosa na selu. Sto sc tiče nem anuelnih slojeva ili — kako to neki uobičavaju da kažu — »srednjih klasa«, prim etno je uvećanje tehnič­ kih stručnjaka, na jednoj, i adm inistrativnih radnika, na drugoj strani. U tim slojevim a dom iniraju oni sa srednjim obrazovanjem i uglavnom iz neproizvodnih delatnosti, a najviše iz državne uprave i sudstva, te političkog aparata. U većanje članstva iz re­ dova državne uprave je brže od zapošljavanja u ovoj oblasti. U procenjivanju uzi oka brzog uvećanja tih slojeva, podvu­ čeno je, pre svega, da je to rezultat težnje za nesektaškim od­ nosom u prijem u, te potrebe za stvaralačkim snagam a, ali i p ri­ tiska ovih slojeva na SK zbog o stvarivanja svojih interesa, p ri­ vilegija, koje su po prirodi bliže ovim grupam a, »legitimacije« ispravnosti ili poistovcćivanja s poretkom , itd. Istak n u ta je po­ treba za prijem om proizvodno-stvaralačkog dela radnih ljudi, posebno nosilaca rada na višoj društvenoj potenciji u proizvod­ nji i privrednim delatnostim a. Omladina je do 1972. bila m alo zastupljena u članstvu SK, ali od tada raste. R adnička om ladina predstavlja njen najveći deo, ali je najbrži porast školske i studentske omladine. Učešće mladih u rukovodstvim a SK je relativno, a njihova izrazita neangažovanost je uzrokovana nepriprem ljenošću i nedovoljnim prihvatanjem u OOSK. Naglašeno je da je učešće m ladih bitno za svekoliki kontinu­ itet Saveza kom unista. Osim toga, oni su nosioci stručnosti, zna nja i novih ideja, što je sve neophodno avangardi. U vezi s rad­ ničkom om ladinom , pozitivno je vrednovano njeno brojčano učešće, m ada ne i uticaj. Istak n u ta je nepovoljna situacija kada 424

je reč o seoskoj om ladini. Za školsku i s tu d en tsk u om ladinu je rečeno da je prelaznog statu sa , ali da će uglavnom popunjavati redove n em anuelnih slojeva. U pozoreno je da su u p rim an ju tog dela m ladih nedovoljno poštovani k rite riji prijem a, a da je bilo i n ep rip rem ljen ih kolektivnih ulazaka u SK. Ipak jc podvučena snažna o rije n ta c ija na sve delove om ladine i p o tre b a ak tiv ira n ja velikog p o ten cijala m ladosti koji već postoji u Savezu kom unista. Na k raju , konstatovano je da je ukupno m anje žena od m ušk araca, a zatim da Se njihov b roj sm an ju je, i u ukupnom članstvu i u svim grupam a, od rad n ik a do om ladine. Takođe ih je m alo u rukovodstvim a, a njihov uiicaj na politiku avangarde je beznačajan. Izrečene su ocene o nezadovoljavajućem stan ju u pogledu p ris u tn o s ti žena u SK i naglašeno da je em ancipacija žena po­ kazatelj u sp ešnosti socijalne em ancipacije. Izričito je podvučeno da kroz p rijem valja povećavati b roj žena svih kategorija, a p re ­ ko p o litik e njihov uticaj.

P roblem i sta tistič k e evidencije članstva SK S tatistič k o j evidenciji članstva posvećen je značajan interes, kako u p rip re m ljen im m a terijalim a tako i u razgovoru na skupu. Z načaj statistič k e slike članstva Saveza k om unista ogleda se, po m išljen ju m nogih učesnika, u idejno-političkom , organiza­ cijsk o m , k adrovskom , te naučno-saznajnom m om entu. S m atra se, naim e, da je način vođenja s ta tis tik e deo koncepta o SK, u to ­ liko p re što odslikava biće klasne s tru k tu re i om ogućuje uoča­ vanje p ro m e n a u tom sm islu. Kao izvor saznanja, ta eviden­ cija jc sv eo b uhvatna i celovita, što d aje p ouzdanu i nezam enljivu osnovu za vođenje kadrovske politike, a i organizaciono m enjan je avangarde. R az m atra n je sta tistič k e m etodologije je izvršeno na dva p lan a: na prvom je izneta ocena p ostojećeg načina registrovanja članstva, a n a drugom novi m odel ev id en tiran ja i obrazložena n je ­ gova obeležja. K ada je reč o prvom m om entu, ukazano je na n edostatke po sto jeće statistik e . O snovni su oni koji se odnose na teorijsko-m etodološku stran u . D osadašnja s ta tis tik a polazi od koncepcije o » p rijateljsk im klasam a«, koja je dogm atska i šem atska i ne odgovara p riro d i našeg sam oupravnog d ru štv a. Stoga je neop­ hodno u sag lasiti osnovnu zam isao evidencije s d ruštvom u d ru ­ ženog rada. P ostojeće kateg o rije za analizu klasno-socijalne stru k tu re nisu plodonosne, je r ne d aju p rav u sliku o n joj. Na osnovu upoređ iv an ja s ta re i nove statistič k e m etodologije (n a Rijeci je tes­ tira n a ), navedeno je da stari način evidencije isp u šta više od 1 0 % rad n ik a,

Pored toga, uočava sc necelovitosl, te neuporedivost podata­ ka u vrem enskim serijam a. U nekim aspektim a statistič k a m e­ todologija nije m enjana više godina (oko 15), ni analizirana, sem opštijih ocena. Ali tam o gde je vršena izmena evidencije, ona je dala paradoksalne rezultate. Naime, prom enjenc kategorije nisu bile uporedive s ranijim , a kod nekih je došlo do potpuno drukčijeg iskazivanja što jc veštački povećavalo neke grupe, a nije bilo rezultat realnog kretanja. Takođe je naglašeno da postojeća statistik a ne dozvoljava k om pariranje s prom enam a u društvu, naročito s kretanjem stanovništva. Pri tome jc n ajh itn ija neuporedivost osnovnih tipo­ logija evidencije Saveza kom unista u društvu. I, na kraju, podaci koji se dobijaju na osnovu sadašnjeg na­ čina su nepotpuni, zastareli i deform isani u izvornom smislu. Pored teorijsko-m etodoloških nedostataka, razm atrani su i oni koji proizlaze iz načina obrade. Rečeno je da se sve činje­ nice ne o brađuju, već se vrši selekcija, što osirom ašuje podaikc. Tehnička ob rada jc k rajn je jednostavna, je r se u k rštan ja vrše najčešće s jednim obeležjem, što onem ogućuje ozbiljniju i širu analizu. Izuzetno je naglašena neažurost u vođenju podataka o član­ stvu, višegodišnja zastarelost prikupljenih obeležja, a ta sc po­ java može prim etiti na svim nivoima organizacije, što onda norm alno stvara neistinit uvid u sastav Saveza kom unista. Drugi m om enal se odnosi na nov način vođenja statističke evidencije. Reč je, u stvari, o predloženom m odelu, koji je i teorijski obrazložen, sa sledećom argum entacijom . Razvojem od­ nosa proizvodnje i procesom udruživanja rada gubi sc najam ni k arak ter rada kao osnova klasne podele i prisvajanja. Utoliko više dolazi do približavanja radničke klase ostalim grupacijam a, koje su joj bliske po proizvodnom položaju, ali i do udaljavanja od onih koji ne žive od svoga rada. Takav pristup, po m išljenju mnogih autora, omogućuje realniji uvid u klasno-socijalnu stru k ­ turu društva, je r polazi od produkcionih odnosa, a ne od stratilikacije i funkcionalnog odnosa prem a podeli rada. M eđutim, on je značajan i zbog toga što om ogućuje uočavanje sukoba (zbog objektivnog udaljavanja), ali i saradnjc (p rib liža\an ja ) između radničke klase i ostalih slojeva. Bazična kategorija novog m odela evidencije bi bila radnička klasa, a njena operacionalna definicija upozorava na to da joj socijalno biće izrasta i reprodukuje se u proizvodnim odnosim a, zasnovanim na društvenoj svojini i sam oupravljanju, te da se ona integriše s nosiocima rada u svim krupnim odeljcim a m ate­ rijalne proizvodnje, prom eta i proizvodnih usluga, kao i s rad­ nicima u ostalim privrednim delatnoslim a. Radnička klasa se razvija i preko onih profesionalnih grupa koje su proizvodno, funkcionalno i dohodovno povezane, neposredno uključene u proces proizvodnje, odnosno čija delatnost se neposredno efek- 426

tu ira u razvoju proizvodnih snaga i ekonom ske moći proizvod­ nog rada. O na asim ilira sve one skupine, ,koje se, zavisno od step en a ekonom skog ud ru živ an ja rada, sve više izjednačavaju sa uslovim a stic an ja , raspodele i načina raspolaganja dohotkom , te se tako svojim socio-ekonom skim položajem približavaju rad n i­ cim a u nep o srednoj proizvodnji. Iz takvog o d ređ en ja su operacionalno izvedeni k riteriji za k lasifik aciju sastava, koji su istovrem eno i k o n k retizacija teo­ rijsk ih m erila. Oni su: 1) položaj u produkcionom odnosu (svo­ jin a, rasp o d cla p rem a radu, sam o u p ra v ljan je), 2 ) m esto u fu n k ­ cionalnoj podeli rada, 3) pozicija u profesionalnoj podeli rada, 4) položaj u organizaciji u p ra v lja n ja i sa m o u p ra v ljan ja i 5) način stican ja, raspodele i rasp o lag an ja dohotkom . Na osnovu rečenog, d ata jc k lasifikacija osnovnih grupa klas­ no-socijalnog sastava i ona je sadržana u pet slojeva s nizom podgrupa: 1) R ad n ička klasa, k o ja se deli na: a) izvorni sloj, b) integ rišuću sk u p inu, c) razvojne kategorije, d) asim iliran e skupine i e) flu k tu iraju će skupine; 2) Prolazne skupine p rem a radničkoj klasi, u kojim a d eluju procesi p rib ližavanja i u d aljav an ja; 3) G rupe sa izraženom tendencijom socijalne distance od rad n ičk e klase; 4) G rupe sa u tv rđ e n o m socijalnom distan co m od radničke klase i, 5) G rupe su p ro tstav ljen e rad n ičk o j klasi. U rasp ravi jc navedeni m odel podržan, ali su date izvesne prim ed b e, koje se n e odnose sam o na njega već i na eviden­ ciju uopšte. Neki su postavili p ita n je altern ativ n o g m odela, po kojem bi sc, takođe, razlikovale sledeće gru pe: 1 ) rad n ičk a klasa (p rem a d ru štv en o j svojini), k o ja se d ife ren cira p rem a zanim anju, kva­ lifikaciji, tip u radnog m e sta i organizaciji rada; 2 ) ijrupc na p riv a tn o j svojini, koje se dele na individualne p o ljoprivrednike, zanatlije, ug o stitelje i trgovce; 3) rukovodeće osoblje i funkcio­ neri iu državi i privredi; 4) stru č n ja c i i inteligencija i 5) svi ostali (iz jašn jav a n je oko ovog m odela nije bilo). U vezi s p reth o d n o izloženim novim m odelom evidencije, javili su se i up iti u pogledu in d e n tifik acije proizvodnog rad a (m a terijaln o g i duhovnog), uslova p riv re đ iv an ja koji su često n ejed n ak i, d ru štv en e m oći i vlasti, te radne h ije ra rh ije i o b ra ­ zovanja. (Pored toga, zapaženo je in sistiran je da se u novi m odel u nese i sam o u p ra v n a a k tiv n o st članova, te njihova u k u p n a angažovanost, kao i sistem vred n o sti i svesti. I, na k raju , u po­ trazi za celovitijim m odelom d ate s u i sugestije u pogledu raz­ nih dem o g rafskih obeležja stanovništva, koje valja da b u d u ev id en tiran e. 427

Na osnovu pojedinih iskustava (na prim er, iz Bosne i H erce­ govine) u pogledu sistem a vođenja obeležja za potrebe kadrov­ ske politike, iznesena su zanim ljiva saznanja o aktivnosti članova SK, i to i u sam oupravljanju i u sam oj organizaciji SK. Momenal aktivizma je snažno podvučen, je r — kako je rečeno — sva parcijalna obeležja članova se m oraju staviti u funkciju akcije. Osim tih, značajne su i sugestije u pogledu m etodološke s tra ­ ne evidentiranja članstva. Tako je izraženo m išljenje da bi novi model evidencije m orao da bude uporedan sa onim u društvu, te bi njegovo usvajanje m oralo da izmeni vođenje društvene statistike, odnosno da dovede do stv aran ja zajedničkih standardizovanih klasifikacija. Postavljeno je i pitanje o m ogućnosti popisa članstva SK, koji bi sc prim enio u skladu s novim modelom (poslednji popis izvršen je 1954), čime bi se i testirao, a njegovi rezultati uporedili s redovnim godišnjim evidentiranjem . R azm atrani su i eventualni instrum enti i navedene razne mogućnosti, kao što su knjiga evidencije, evidencioni kartoni, popisni listovi, kolektivni i individualni upitnici. Upozoreno je na njihove dobre i loše strane, te su ostale izvesne dilem e o n ji­ hovoj prim eni. Akcent jc slavljen ii na ispunjavanje in stru m en ata, što je izuzetno važno sa stanovišta tačnosti i ažurnosti. Takođe su postavljena pitanja u vezi s prik u p ljan jem podataka, počev od loga ko ih i gdc uzima do toga na koji način. Način obrade podataka je, takođe, analiziran, te ukazano na potrebu stv aranja elektronskog sistem a i term inala za prijem podataka. Rečeno je da u potreba elektronskih računara nudi veće mogućnosti skladištenja podataka a i analitičke obrade, je r se mogu vršiti različita složena u k rštan ja. Izneta je i sugestija da bi se na osnovu preciznijih statis­ tičkih podataka pred svaki kongres SKJ m orale pisati ozbiljne analize koje bi služile za izradu dokum enata. N eki predloži mera za proučavanje i poboljšanje sastava SK J Na skupu, a i u istraživanjima, dato je više predloga o tome kako bi dalje i konkretnije valjalo proučavati i u praksi menjati (po­ boljšavati) klasno-socijalnu strukturu. U vezi s teorijskim i empirijskim proučavanjem, naglašena je potreba raznovrsnijih i širih istraživanja i dat je predlog da se formiraju ekipe istraživača raznih profila, koje bi sistematski, u okviru marksističkih centara, vršile ispitivanja. U tom smislu, valjalo bi otvoriti sve izvore proučavanja, naročito arhive, jer je istorijsko osvelljavanje kretanja SK i strukture izuzetno zna­ čajno. Takođe je bitno da se odmah ne proučava sve, jer se obič­ no ne izuči ništa, već da se radi intenzivno po pojedinim temama 428

i v rem enskim razdobljim a. P lansko p o sm atran je je jedan od bilnih p reduslova dolaženja do lačnih i celovitih rezultata. Na po­ sebno organizovanim skupovim a, u tu svrhu (kao ovaj u K um rov cu ), istraživ an ja bi bila p red m et širih rasprava. K ada jc reč o sta tistič k o j evidenciji, već sm o ukazali na niz su g estija, ali dati su i predloži da bi organi Saveza kom unista m o­ rali d a p održe izm enu evidencije, te d o p unjen model registrov an ja članova. M eđutim , m ora se predložiti i novo te stiran je toga m odela, kako bi se videle sve njegove p red n o sti i nedostaci. P o­ sebne ekipe stru č n ja k a , koje bi se form irale pri C entru za d ru ­ štv en a istra živ an ja P redsedništva CKSKJ, dopunile bi taj model i izvršile d alja te stira n ja . Što se tiče u p o tre b e m odela, on bi se m ogao k o ristiti kako u tekućem godišnjem izveštaju, tako i u po­ pisu članova SKJ. M eđutim , u oba slučaja se m ora doslovno sp ro ­ vesti i u zvaničnoj sta tistic i o dru štv u , je r bez takvog u p o ređ en ja on m an je vredi. U koliko bi se koristio za popis p artijsk o g član­ stva, on d a bi ga svakako valjalo »vezati« za popise stanovništva (svakih deset godina), i to tehnički i m a terijaln o , a ako bi se o b avljao godišnje, o nda bi na osnovu njega u s tatistic i o dru štv u treb alo da p o sto je godišnji izveštaji. Od izuzetne je važnosti predložiti takvu kateg o rijaln u razradu novog m odela kojom bi se on m ogao n asla n jati i izvoditi iz sta­ rog. To je b itn o učiniti zbog m ogućnosti u poređivanja, odnosno ako se to ne bi učinilo onda bi svi podaci o p osleratnom periodu (1945— 1982) postali m anje vredni. N aim e, bez u p o ređ iv an ja sa s ta ­ rim m odelom nep o v ratn o bi se izgubilo saznanje o k re ta n ju kla­ sno-socijalne s tru k tu re SK. Ukoliko nije m etodološki moguće sve­ sti nov m odel na stari, m oralo bi se (u nekom prelaznom roku) u evidenciji ići na oba m odela. Bez ob zira na to koji se in stru m e n ti usvojili za evidenciju član stv a (knjiga, k arto n , u p itn ik itd.), m ora se p rih v a titi predlog d a se podaci a ž u rira ju i da se godišnje vrši njihova revizija. Predlog o u v o đenju elek tro n sk o g p rik u p lja n ja p o dataka i ob­ rad e tre b alo bi p o d ržati, ako je to m oguće, a valjalo bi fo rm irati po seb n u ek ip u ko ja bi dala k o n k retan plan u tom pogledu. N a­ ročito je neophodno d ati plan ta b e lira n ja i u k rš ta n ja podataka, je r je neodrživo da se troše značajna sred stv a za p rik u p ljan je p o d atak a, a iskazivanje činjenica je isuviše sirom ašno. I, n a k ra ju , m orale bi se stv o riti ekipe m etodologa i s ta ti­ stič ara, u o k viru an alitičk ih službi organa SKJ i M arksističkih c e n ta ra , za sistem atičn o i p rak tičn o b av ljen je svim p itan jim a evidencije. U pogledu m e n ja n ja i p o b o ljša n ja klasno-socijalne s tru k tu re Saveza k o m u nista, tre b alo bi načiniti pokušaj u o stv ariv an ju rad ­ ničke većine. U koliko je iz raznih razloga nem oguće o stvarivanje ove većine u celokupnom SK, onda bi, svakako, valjalo preduzeti m ere da više rad n ik a, a i proizvođača uopšte, bude u OOSK veli- 429

kih radnih kolektiva proizvodnog k arak tera (to bi sc eventualno moralo zapisati u S tatu tu SK J). Osim toga, proizvođačka većina bi trebalo da se ostvari i u svim rukovodstvim a SKJ. Na skupu u K um rovcu je iznesen pred­ log da najm anje jedna trećina u rukovodstvim a bude iz redova radnika. M eđutim, mogućno je ići i radikalnije i usvojiti načelo da 51% sastava bude proizvođačkog k arak tera, od čega opet 51% iz m aterijalne proizvodnje. Valjalo bi podržati predlog, iznet na skupu, za vraćanjem onih koji su na javne funkcije došli sa određenih radnih m esta i to posle dva ukupna obavljena m andata. U m eđuvrem enu, dok vrše p artijsk e poslove, imali bi mešovit radni odnos, a lični dohodak bi im »išao« na osnovu radnog m esta uz uvećanje funkcionalnog dohotka. Pri tom bi oni ostajali povezani sa svojim OOUR-om i osnovnom organizacijom . Takođe bi se m oralo usvojiti načelo da nijedan mlad čovek, ukoliko nem a struku, ne može biti izabran na javnu funkciju. Ukoliko p rethodno nem a radno mesto, m orao bi da ga dobije posle vršenja javne funkcije, a ono bi odgovaralo njegovoj pro­ fesionalnoj osposobljenosti. Osim toga, valjalo bi da m ladi ljudi koji rade na stručno-političkim poslovim a u organim a SKJ posle dva m andata (osam godina) odlaze na adekvatna m esta u ud ru ­ ženi rad. Sugestije, koje ukazuju na ozbiljna ograničenja m andata za vršenje javnih funkcija, trebalo bi neopozivo podržati. Pri tome je neophodno sprečiti m ogućnost horizontalne rotacije (prelazak iz SKJ u S indikat, SSRNJ, itd.). U kupno bi svako mogao da vrši najviše tri funkcije, odnosno tri m andata. H ipoteku s m oralno-političke podobnosti bi trebalo svakako skinuti. Naime, moguće je usvojiti da za vršenje organizacijskih i upravljačkih funkcija, naročito u privredi, nije neophodan uslov članstva u SK. Ali, i da svako može da bude sm enjen s funkcije ukoliko ne deluje u okvirim a politike i prakse Saveza kom unista čime bi se sm anjio neobuzdan priliv, te pojave karijerizm a, itd. K riterije p rijem a ne bi trebalo veštački pooštravati, već ih dosledno sprovoditi u svim organizacijam a. Pri tom e treba isklju­ čiti svaku mogućnost kolektivnog prim anja u redove Saveza ko­ m unista. Na kraju, bilo bi poželjno da se o svim važnim pitanjim a so­ cijalističkog sam oupravnog društva i SKJ organizuju opšte p ar­ tijske debate, što bi osnažilo dem okratizaciju odnosa, a doprinelo bi i širenju aktivizm a članstva. Na toj osnovi je moguće vršiti i idejnu i akcionu diferencijaciju, što bi činilo Savez kom unista sprem nijim i snažnijim u usm eravanju društvenih tokova.

430

VLADIM IR

OBRADOVIĆ

Socijalna struktura i dem en ti klasne svijesti članova Saveza komunista

Uvodne napom ene In te re s za u tv rđ iv an je socijalne s tru k tu re članstva Saveza ko­ m u n ista i n jeno analitičko p ra ć e n je je staln o p risu ta n u našoj p a rtiji. U novije vrijem e p roblem je izrazitije tre tira n pred Jed an ae sti i D vanaesti kongres, o čem u svjedoče m noge te m a t­ ske rasp rav e u o rganim a i tijelim a SKJ i stru čn i skupovi, kao, n a p rim je r, i sav jeto v an je o »A ktuelnim p itan jim a socijalno-klas­ ne stru k tu re , evidencije i s ta tis tik e u SKJ«, koje je u organiza­ ciji K om isije za razvoj SK i k ad ro v sk u politiku i C entra za d ru štv en a istra ž iv a n ja P red sjed n ištv a CK SK J, održano u veljači 1982. godine u K um rovcu. K roz ovu k ritičk u rasp rav u sagledani su ulo g a i značaj u tv rđ iv a n ja i p ra ć e n ja socijalno-klasne s tru k ­ tu re članstva, te idejn o -tco rijsk e v rijed n o sti i p rak tičn a dim en­ zija zn a čaja sistem atsk o g ev id en tiran ja i statistič k o g p raće n ja k re ta n ja i p ro m je n a članstva SK J. V elika je v rije d n o s t i re­ zu lta t tih ra sp ra v a i u tom e što je još je d n o m po tv rđ en a po tre b a sistem atsk o g p ra ć e n ja stan ja, od nosa i p ro m jen a u stru k tu ri član stv a S K J, što su u njo j k ritičk i sagledani i stanoviti p ro ­ p u sti, kao i to d a su izneseni prijedlozi koji sadrže nove m o­ g u ćn o sti za a d e k v atn ije u tv rđ iv an je socijalno-klasne stru k tu re član stv a SK J i n jeno p raćen je. P redloženim izm jenam a i d o p u n am a u evidenciji i statistici SKJ u čin jen je zn atan n a p o r da se k o rig iraju nedostaci p o sto ­ jeće (s ta re ) evidencije i sta tistič k o g iskazivanja socijalno-klasne s tru k tu re SK J p rek o k rite rija kvalifikacije. Inovirani sistem evidencije i sta tistič k o g p ra ć e n ja p ro m jen a u socijalnoj s tru k tu ri član stv a SK J, p ro š iru je p ojam n ep o sred n ih proizvođača s k ate­ go rije tra d icio n aln e rad n ičk e klase na socio-profesionalne g ru p a­ cije zaposlenih u m a te rija ln o j proizvodnji u okviru tehničkih poslova (in ž en jeri i te h n ič a ri) i poslova neposrednog k o o rd in i­ ra n ja proizvodno-uslužnog rad a (poslovođe, b rigadiri i si.). Ma­ da je to jo š sam o p relazan način da se ad e k v atn ije u tv rđ u ju i

prate prom jene socijalno-klasne stru k tu re članstva SK, u njega je ugrađena težnja da se tačnije evidentiraju i statistički izraze prom jene proizvođačkog sastava koje su nastale u procesu ra­ zvoja proizvodnih snaga i m jenjanjem proizvodnih i društveno-ekonomskih odnosa na sam oupravnim osnovama. U pokušaju da doprinesem o inoviranju sistem a evidencije i statistike u SKJ, proveli smo, krajem 1982. godine, istraživanje u 44 osnovne organizacije SK Zagreba, koje predstavljaju rep re­ zentativni uzorak s tru k tu re OOSK i članstva SK ove gradske organizacije Saveza kom unista. Pri tom e sm o se usm jerili da odgovorimo na slijedeća dva p itan ja :

a) Da li je moguće novim m etodološkim pristupom koji ko­ risti kom binaciju k riterija i indik atora društvene, profesionalne, funkcionalne i organizacijske (podjele rad a, te stupanj vezano­ sti uz ostvareni dohodak m aterijalne proizvodnje i prim jenu m jerila rada (u današnjim u vjetim a organiziranosti rada i po­ slovanja, stjecanja i raspoređivanja dohotka i osobnih doho­ daka) sagledati i analizirati suštinu odnosa i prom jena u suvre­ menom socijalno-klasnom biću Saveza kom unista. b) U kojoj m jeri se pojedini segm enti socijalne stru k tu re Saveza kom unista identificiraju na planu klasne svijesti kao pripadnici suvrem ene radničke klase. Ta pitan ja ujedno p redstavljaju osnovne problem e našeg rada čiji je cilj utvrditi: koliko je socijalna struktura članstva SK Zagreba radničko-klasno utem eljena po ob jektivn im pokazatelji­ ma svog položaja u proizvodnim odnosim a, a koliko na su b jek­ tivnom planu izražava klasno opredjeljenu društvenu svijest. Socijalno-klasnu s tru k tu ru članstva SK u tv rd iti ćemo na osnovu teorijsko m etodološkog p ristu p a kojeg obrazlažem o u narednom poglavlju, s tom napom enom da smo cjeloviti opera­ tivni m odel utvrđivanja socijalne stru ktu re suzili i usm jerili na one kategorije članstva SK kojim a se bavi inovirani sistem evi­ dencije i statistike u SK J (inženjere i tehničare u m aterijalnoj proizvodnji, ostale zaposlene u m aterijalnoj proizvodnji na po­ slovima ob rade inform acija, neposredne rukovodioce proizvodno uslužnih poslova). Ali smo, takođe, prikazali odvojeno one sku­ pine članstva SK koje su sastavni dio u n u ta rn je stru k tu riran o sti radničko-klasnog bića SK (uslužno-proizvodne radnike zaposlene u m aterijalnoj proizvodnji i uslužne radnike zaposlene u djelat­ nostim a ostale privrede i vanprivrede, te neposredne i posredne koordinatore tehničkih i 'ostalih stručnih poslova zaposlene u m aterijalnoj proizvodnji). Radi cjeline sagledavanja odnosa, za­ sebno smo iskazali osoblje zaposleno u ostaloj privredi i slo­ bodnoj razm jeni rada, te osoblje zaposleno u službam a društveno-političkih zajednica, kao i neposredne i posredne rukovo­ dioce procesa rada u djelatnostim a ostale privrede i vanprivrede. 432

P rateći odgovore članova SK na p ita n ja koja in d iciraju ele­ m ente klasne s v ije sti" ovisno od njihovog socijalnog položaja utv rđ en o g na osnovu m jesta u globalnoj d ruštvenoj podjeli rada, te funk cio n alnoj, profesionalnoj i organizacijskoj podjeli kao n jenom izrazu, željeli sm o u tv rd ili koliko se u svijesti članstva S K p o jed in e socijalne grupacije odražavaju procesi socijalnog približavanja radničko-klasnom biću, u d an a šn jim uvjetim a orga­ n iziran o sti r a d a i poslovanja, s tje c a n ja i ra sp o ređ iv a n ja do­ h o tk a i osobnih dohodaka, te p rim jen e m jerila radnog doprinosa.

T eo rijsko m eto d o lo šk i p ristu p u tv rđ iva n ju socijalno-klasne s tr u k tu r e članstva Saveza ko m u n ista O snovni pro b lem i p ri izradi in s tru m e n ta rija za evidenciju i p ra ­ ćenje socijalno-klasne s tru k tu re član stv a Saveza k om unista jesu — kako te o rijsk i u te m eljiti i m etodološki fo rm u lirati, polazeći od m ark sističkog p ristu p a , odgovarajuće p rim arn e kriterije so­ cijalne diferencijacije u našem d ru štv u , i iznaći n ajrelev a n tn ije in d ik ato re socijalno-klasnog položaja člana SK, p rek o kojih će sc moći ne sam o u tv rd iti njegova socijalno-klasna p rip a d n o st već i p ra titi p ro m jen e koje sobom nosi proces ekonom skog oslo­ b o đ en ja ra d a i sam oupravnog razvoja. Im aju ći na u m u iznesenu an a litičk u podlogu našeg koncepta istra živ an ja socijalno-klasne stru k tu re , mi sm o fo rm u lirali slje­ deću o p erativ no rad n u d e fin ic iju : 100 Socija ln o biće su vrem en e radničke klase izrasta i re p ro d u ­ cira se iz proizvodnih odnosa u u vjetim a d ru štven e svojine, in­ te g rira se sa nosiocim a m aterijalnih usluga u ostalim privrednim d jela tn o stim a , razvija se p reko onih profesionalnih grupacija koje su fu n kcio n a ln o i dohodovno neposredno vezane uz proces p ro ­ izvo d n je i s tv a ra n ja d o h o tk a i asim ilira one socijalne sku p in e ko je se sve više, ovisno od stu p n ja udruživanja rada i sredstava u izjed n a čen im u vjetim a stje ca n ja d o h o tk a i načina raspolaga­ nja n jim e, po svom d ru štven o m položaju približavaju radnicim a u nep o sred n o j p ro izvo d n ji d ru štven ih dobara. Polazeći od navedene definicije socijalno-klasnog s tru k tu iran ja i od m etodološki razra đ en e kom binacije k rite rija i in d ik a­ to ra p o lo žaja u p ro d u k cio n im odnosim a, pro cesu rada, u p rav ­ lja n ja i rasp o la g an ja rezu ltatim a ra d a naš op erativ n i m odel so•» V idi: S . O sso w sk i, Klasna stru ktu ra u društvenoj svijesti, Z a g re b , 1981, s tr . 128. » S a d rža j ovog p o jm a k la sn e s v ije s ti m o že b iti v iše ili m a n je b o g a t. O n m o ž e u k lju ; č iv a ti n e sa m o s v ije st o pripadnosti klasi v eć i s v ije s t o in jestu jedne klase u k la sn o j h ije r a r h iji; s v ije s t o posebnosti i sukobu klasnih interesa, te e v e n tu a ln o klasnu soli­ darnost «. (p o d c r ta o O . V.). P r is tu p i/r a d i m o d e la d a n je u o v o m r a d u p o d n a slo v o m .-Novi m e to d o lo šk i p r is tu p u tv r đ iv a n ja i p r a ć e n ja p r o m je n a so c ija ln o -k la sn e s tr u k tu r e SK J« . 28

jo o 1JJ

cijalno-klasne s tru k tu re koji ćemo ko ristiti kao nezavisnu vari­ jab lu u našem istraživanju 101 razlikuje: 1. Radnike — nosioce neposrednog proizvodnog rada zapo slene u proizvodnim OOUR-ima ili RO vezane dohotkom i m jeri­ lima rad a uz izvršenje proizvodnje. 2. R adnike — nosioce proizvodno uslužnog rada zaposlene u proizvodnim OOUR ili RO, vezane dohodovno uz ostvarenje dohotka jednog ili više proizvodnih OUR. 3. Radnike — nosioce m aterijalnih usluga u ostaloj privredi i vanprivrednim djelatnostim a. 4. R adnike — nosioce tehničkih poslova nužnih za odvijanje, u n apređenje i razvoj procesa proizvodnje, zaposlene u proiz­ vodnim OOUR ili radnim zajednicam a koje pružaju tehničko-tehnološke usluge, dohodovno vezane za ostvarenje dohotka proizvodnog OUR. 5. Osoblje zaposleno u OUR i RZ m aterijalne proizvodnje na poslovim a obrade tehničkih, kom ercijalnih, finansijskih inform a­ cija, te ostalim stručnim -i adm inistrativnim poslovim a, dohodov­ no posredno vezane uz ostvarenje dohotka privrednih OOUR. 6 . N eposredne koordinatore proizvodnih i uslužno-proizvodnih poslova, zaposlene u proizvodnim OOUR, vezane dohot­ kom i m jerilim a rada uz izvršenje proizvodnje. 7. N eposredne koordinatore uslužno-lehničkih, kom ercijalnih, financijskih poslova, zaposlene u radnim organizacijam a m ateri­ jalne proizvodnje, dohodovno posredno vezane uz ostvarenje do­ ho tk a proizvodnih OOUR. 8 . R eizborne rukovodioce procesa organiziranja rada i poslo­ vanja proizvodnih OOUR, RZ i rad n ih organizacija, dohodovno posredno vezane uz ostvarivanje dohotka proizvodnih OOUR. 9. O soblje zaposleno u ostaloj privredi (saobraćaju, vezama, trgovini, ugostiteljstvu, zanatstvu, stam beno-kom unalnoj djelat­ no sti) na poslovim a obrade tehničkih, kom ercijalnih, financij­ skih inform acija, te ostalim stručnim i adm inistrativnim po­ slovima. 10. S tručno osoblje zaposleno u vanprivrednim djelatnostim a koje slobodno .razm jenjuje rad (na stručnim poslovim a obrazo­ vanja, zdravstva, nauke). 11. O soblje zaposleno u bankam a, osiguranju i organim a društveno-političkih zajednica na adm inistrativno-tehničkim i stru č­ nim poslovim a lih djelatnosti. 1,1 N ap o m in jem o d a zbog n edo v o ljn o g b r o ja is p ita n ik a u p o je d in im soc ija ln im k a te g o rija m a o v d je d a jem o prikaz, p o jm o v a sažetog o p e ra tiv n o g m o d e la k o ji ćem o k o ­ ris titi ka o neza v isn u v a rija b lu . C jelo v iti m o d el jc p rik a z a n n a s a v je to v a n ju »A ktuelna p ita n ja so c ija ln o -k lasn e s tr u k tu r e , ev id en c ije i s ta tis tik e u SK J« u K u m ro v cu 1982. g. P rim je n a cjelo v ito g m o d e la n a p o d a cim a istra ž iv a n ja so c ija ln e s tr u k tu r e č lan stv a SK Z agreba p u b lic ira n a je u N a šim te m a m a b r. 11/1982.

A1A

12. N eposredne koo rd in a to re procesa rad a u ostaloj privredi i van p riv red n im djelatn o stim a. 13. R eizborne rukovodioce procesa o rganiziranja rada i u p rav ­ ljan ja u o stalo j p rivredi i v an privrednim djelatnostim a. 14. Članove Saveza kom u n ista izvan djelatn o sti (m irovina, školovanje, itd .). K ateg o rije ovog m odela socijalno-klasne s tru k tu re članstva SK našeg u zorka istraživanja, p re d s ta v lja ju »čiste« tipove soci­ jalnog g ru p ira n ja po osnovu: položaja u proizvodnim odnosim a, m jesta u u d ru žen o j p o d je li rada i načina stvaranja, odnosno stjeca n ja dohotka. E lem en ti klasne svijesti članstva Saveza ko m u n ista Iz po jm a klasne svijesti, kao zavisnu varijab lu u našem istra ži­ vanju, analitički sm o »izlučili« sljedeće elem en te : 102 a) S vijest o p o sto ja n ju klasa, kao velikih dru štv en ih grupa i svijest o p o sto ja n ju an tag o n ističk ih klasa ili slojeva u našem d ru štv u . b ) S vijest o pripadnosti radničkoj klasi kroz stu p an j klasne id entifikacije. c) S vijest o p osebnosti interesa radničke klase, odnosno n ji­ hove po isto v jećenosti sa in teresim a ostalih socijalnih grupacija zaposlenih u dru štv en o m se k to ru rada. d) S v ije st o klasnoj solidarnosti m eđu p rip a d n icim a rad n ič­ ke klase izraženoj kao osjećaj povezanosti v la stitih težnji i in te ­ resa sa in teresim a klase kao cjeline. P risu stv o ovih elem enata klasne svijesti — m eđu p ojedinim sk u p in am a so cijalne s tru k tu re članstva SK utvrđivali sm o prem a odgovorim a n a p itan ja : 1 . o p o sto ja n ju velikih d ru štv en ih g ru p a (k lasa) u našem d ru štv u ? 2 . o p o s to ja n ju klasa ili slojeva u našem d ru štv u , koje su o b jek tiv n o po svom položaju i in teresim a su p ro tstav ljen e ra d n i­ cim a u n ep o srednoj proizvodnji? 3. K o jo j velikoj d ru štv en o j grupi s m a tra ju da p rip a d a ju po svom rad n o m i ck o nom sko-m aterijalnom položaju? 4. Da li s m a tra ju da u našem d ru š tv u p o sto je ja sn o o fo rm ­ ljeni i izraženi posebni in teresi rad n ičk e klase, ili su oni danas u p o tp u n o sti poistovjećeni sa in teresim a svih rad n ih ljudi? 5. Da li s m a tra ju da u našem d ru štv u p o sto ji izraženija so­ lid arn o st m eđu p rip a d n icim a radničke klase nego m eđu ostalim sk u p in am a rad n ih ljudi? !*s O ve e le m e n lc k la sn e sv ije s ti i č la n s tv a SK o p e ra c io n a liz ir a li sm o n a p sih o lo g ijsk o j ra z in i, tj . iz ra ž e n e u su b je k tiv n im u v je re n jim a . P re d k r itič k im p r im je d b a m a zb o g ta k ­ vog p r is tu p a m ože n a s o p r a v d a ti s ta n je i r a z in a te o r i js k o m e to d o lo šk e r a z ra d e i e m p irijs k o g iz u č a v a n ja p r o b le m a tik e d r u š tv e n e (a tim e i k la sn e ) sv ije s ti. 2.-C

4 0 c HOJ

Kod prva dva pitan ja prim jenili smo tip slobodnih odgovora, dok smo za ostala pitanja form ulirali ponuđene odgovore uz da­ vanje m odaliteta koji dopušta da se ne izrazi opredjeljenje niti za jedan od ponuđenih odgovora. Svjesni sm o činjenice da smo pojam klasne svijesti operacionalizirali na suženom području nje­ nog ispoljavanja, pa u tom sm islu ostaje m ogućnost i potreba kritičkog p reispitivanja 103 ispravnosti i obuhvatnosti prim jenjcnog analitičkog osnova i sredstava koje koristim o u ovoj dio­ nici istraživanja. No, treba im ati na um u da saznanja o »stvarnoj svijesti« pojedinih socijalnih kategorija članstva SK mogu po­ moći uvidu u prisutnost i ra sp ro stran je n o st određene ideološke svijesti, koja je bitna da Savez kom unista više i potpunije o stvaruje svoju vodeću i usm jeravajuću ulogu u razvoju društva. Osnovni problem istraživanja sadržan je u pitanju: kako položaj članstva SK u socijalno-klasnoj stru k tu ri utječe na n ji­ hovu klasnu svijest? U okviru ovako općenito postavljenog pro­ blema sadržani su i sljedeći potproblem i na koje treba da odgo­ vori naše istraživanje. a) Da li se ovisno od ko rišten ja rigoroznih postupaka u tv r­ đivanja socijalne klasne stru k tu re m jenja i stupanj ispoljavanja klasne identifikacije članstva SK. U tom ^m islu ćemo kom pa­ rativno prikazali i analizirali podatke odgovora na pitanje o klasnoj identifikaciji kada kao nezavisne varijable koristim o osobnu kvalifikaciju — stru čn u sprem u (što koristi za razvrsta­ vanje postojeći sistem evidencije i statistik e u SK ), vrstu OOSK, te zanim anje i kvalifikaciju (što koristi novi sistem evidencije u SK), odnosno kada prim jenim o obrazloženi operativni model utvrđivanja socijalno-klasne stru k tu re. b) Koje socijalne kategorije članstva SK m ožemo danas, po pokazateljim a njihovog objektivnog društvenog položaja, i po ispoljavanju pojedinih elem enata klasne svijesti, tre tirati kao razvojne kategorije suvrem ene radničke klase u nas. c) Da li se kroz stupanj klasne identifikacije i druge ele­ m ente klasne svijesti mogu uočavati procesi veće ili m anje kla­ sne integracije pojedinih socijalnih kategorija članstva SK. d) Kako članstvo SK percipira klasnost našeg društva. e) Kako pojedine socijalne kategorije članstva SK uočavaju sprem nost na veće ili m anje ispoljavanje solidarnosti m eđu p ri­ padnicim a radničke klase, odnosno u našem d ruštvu kao cjelini. Dvije osnovne hipoteze sa kojim a smo ušli u ovo istraživanje su bile: 105 To jc p rv en stv en o sa sta n o v išta m o g u ć n o sti g e n eraliza cije z a k lju č a k a i sp o z n aja do k o jih dovode re z u lta ti istra ž iv a n ja k la sn e sv ije sti, j e r tr e b a im a ti n a u m u d a » klasna svijest n iie p sih o lo šk a sv ije st p o je d in o g p r o le te r a ili (m aso v n o p sih o lo šk a svijest njih o v e c je lo k u p n o s ti), nego sv ijesn im p o sta li sm isao p o v ije sn o g p o lo ž aja klase« (G. L u kacs, P o vijest i k la sn a s v ije st, s tr . 137). Ali, ta k o đ e r tr e b a u z e ti u o b z ir d a je d ru štv e n a te o rija i p ra k s a p rcv a zišla v rije m e k a d a sc o » stv a rn o j svijesti« d ru štv e n ih g ru p a izraženoj u n jih o v im u v je re n jim a i d je lo v a n ju m o g lo g o v o riti sam o kao o »psihološkoj ili k riv o j sv ijesti, su p ro tsta v lja ju ć i jc rac io n aln o j sv ijesti.«

436

1. Procesi m ije n ja n ja socijalno-klasne s tru k tu re im ati će svoj o d raz u klasnoj svijesti po je d in ih kateg o rija članstva SK koje položaj u p rocesu rad a i raspodjele b itn o približava biću suvre­ m ene rad n ičke klase. Na taj način u tv rd it ćem o gdje, kako i koliko d je lu ju procesi socijalne integracije, a gdje se zadržava socijalno d ista n ciran je od radničko-klasnc stru k tu re . 2. Zbog ideološkog o p re d je lje n ja članstva SK i činjenice da socijalno klasna s tru k tu ra našeg d ru štv a p o sto ji i m ijen ja se u u vjetim a u kojim a postojeći sistem vrijed n o sti polazi od povi­ jesn ih i a k tu eln ih in teresa radničke klase, očekivati je da će svi­ je st članova SK o posebnosti klasnih in teresa i solidarnosti, te o p o sto ja n ju an tag o n ističk ih k la sa ili slojeva biti m anje d e te r­ m in iran a položajem u socijalnoj s tru k tu ri, a više ideološkim sta vovim a i u v jerenjim a. Jed an od m ogućih p ris tu p a izučavanju socijalne s tru k tu re je i p sih o logistićki-subjektivni p ristu p , gdje se p rip a d n o st klasi (k la sa m a) o d ređ u je na osnovu osobne identifikacije pojedinaca sa određ en o m velikom dru štv en o m grupom . No, u n ašem istra živ an ju mi pojam klasne identifikacije tre ­ tiram o k ao elem enal klasne svijesti, odnosno kao zavisnu v ari­ ja b lu čije ćem o p ro m jen e p ra titi ovisno od položaja koji ima p o je d in a g ru p acija član stv a SK u socijalnoj s tru k tu ri. Mi polazim o od toga da je stu p an j identifikacije s radničkom klasom (k la sn a id e n tifik acija) veći što je stvaran položaj po­ je d in ca — g rupe više klasno o d ređen i om eđen. Ukoliko će stu p an j klasne identifikacije značajno ra s ti i što b u dem o tačn ije i p o tp u n ije utvrđivali procese klasne d ife ren ­ cijacije član stv a SK, to će biti svojevrstan pokazatelj da u svi­ je sti (članova SK p o sto ji ja sn a perce p cija podjele d ru štv a ne sam o po h o rizontali nego i po vertikali. O dnosno, da radnička k lasa n ije sam o » ap stra k tn i pojam « neophodan za razum ijeva­ n je razv itk a d ru štv a, nego da ona po s tru k tu rn im svojstvim a svog d ru štv en og položaja i svojoj dru štv en o j funkciji postoji u d ru štv en o j stv arn o sti i svijesti ne sam o kao »ekonom ska kate gorija« nego i kao politička i ideološka. S druge stran e, odnos s tu p n ja klasne id en tifik acije i položaja pojedinih g ru p acija član­ stv a SK u socijalno-klasnoj s tru k tu ri u k azat će nam u kojim a seg m en tim a socijalne s tru k tu re d je lu ju n ajsn a žn ije procesi so­ cijaln e in teg racije i p rib liža v an ja rad n ičk o j klasi i gdje su n a ji­ zraženiji p rocesi zadržavanja (pa i ja č a n ja ) socijalne distance. N a k raju , ukoliko se stu p an j klasne identifikacije bude bitno m jen ja o , ovisno od p rim jen e našeg m odela socijalno-klasne s tru k ­ tu re u o d nosu na p rim je n u danas k o rište n ih k rite rija socijalnog g ru p ira n ja (i u evidenciji i statistic i SK, ali i u većini istraživa­ n ja ), to će bili pokazatelj valjan o sti m etodološkog p ristu p a i 437

korištenih k riterija utvrđivanja socijalno-klasne stru k tu re , kako u sm islu ukupnog socijalnog s tru k tu rira n ja članstva SK, tako i u sm islu unutarklasnog stru k tu rira n ja . Klasna identifikacija članstva Saveza kom unista U uvodnom dijelu ovog m aterijala spom enuli sm o nepotpunost stare, a djelom ično i nove evidencije i statistik e u Savezu ko­ m unista, posebno u pogledu ko rišten ja k riterija za statističko razvrstavanje članstva SK u veliku grupaciju radnika. U ovom odjeljku kom parativno ćemo analizirati, po korištenim k rite riji­ ma razvrstavanja članstva SK u socijalne skupine, njihove odgo­ vore na pitanje: »Kojoj velikoj društvenoj grupi sm atrate da Vi pripadate po svom radnom i ekonom sko-m aterijalnom položaju?«, za koje smo dali slijedeće m o d alitete odgovora: a) Radnicim a koji su po svojim k arakteristikam a svog rad­ nog i ekonom sko-m aterijalnog položaja autentični (izvorni) p red ­ stavnici radničke klase. b) Radnicim a koji su po položaju u procesu rada, stvaranja i raspodjele dohotka organski vezani uz radničku klasu i čine njen integralni dio. c) Rađicim a koji se po svom položaju u procesu rada, stje­ canja i raspodjele dohotka ne mogu svesti pod pojam radničke klase, ali su po svom ekonom skom i m aterijalnom položaju pol puno izjednačeni s njom . d) Radnicim a koji po svom položaju u društvenoj podjeli rada i načinu stjecanja dohotka p rip ad aju više kategoriji rad ­ nih ljudi nego radničkoj klasi. e) Ne mogu se svrstati ni u jednu od ovih skupina. Odgovori na ovo pitanje indiciraju na onaj elem ent klasne svijesti koji nazivamo radničko-klasna identifikacija. F orm ula­ cijom odgovora pokušali smo zahvatiti one procese vrijednosnog o predjeljivanja koji na svom jednom polu im aju izvorne p red­ stavnike radničke klase, a na drugom kategoriju »radnih ljudi«. Zbog p rirode pitan ja ponudili smo m ogućnost da se ispitanici ne svrstavaju niti u jednu od spom enutih kategorija, a veličina izbora tog odgovora ukazuje nam na stupanj eventualne promašenosti postavljenog pitanja. Odgovore na postavljeno pitanje o klasnoj identifikaciji u k r­ stili smo se slijedećim nezavisnim varijablam a: kvalifikacijom , stručnom sprem om , vrstom OOSK, socio-obrazovnim položajem , te sa socijalno-klasnim položajem kojeg indicira prim jena našeg operativnog modela utvrđivanja socijalno-klasne strukture.

Tabela 93

Prikaz klasne identifikacije po stupnjevim a kvalifikacije — stručne spreme Članstvo SK u °/'o

0

Bez KV i NSS

a) radnicima izvornim predstavnicim a radničke klase 49 b) radnicima organski vezanim uz radničku klasu 34 c) Ostalim-izjcdnačenim sa radničkom klasom po ekonomskom i m aterijalnom položaju 7 d) ostalim — radnim ljudima koji se razlikuju po soci jal no-ekonomskom položaju od radničke klase 3 e) ne može se opredijeliti 3 Ukupno 100

c/3

w ri-j-d C/5 0.&3

Ukupno

Kvalifikacija — stručna sprema Odgovor na pitanje (klasnoj) identifikaciji sa:

> U!

« >

cz> V)

51

52

22

22

9

19

29,6

38

41

34

41

29

41

35,8

6

1

20

24

25

12

15,6

1

4 4

15 15

3 3

5

1

6

7 7

6,9 6,9

100

100

100

100

100

100

1 0 0 ,0

Tek se je d n a polovina članova SK koji sc po postojećoj p a rtijs k o j evidenciji i sta tistic i razv rsta v aju u veliku g ru p aciju »radnika«, (p a se u lom sm islu o n d a i tr e tira ju kao predstavnici rad n ičk e klase u Savezu k o m u n ista ), osobno id e n tificiraju s njom . G ledano sa stan o v išta nađ e n ih razlika u odnosu na članove SK koji im aju s tru č n u o sp o so ljen o st (izvanradničko ob razo ­ vanje), v idim o da se gotovo d v o stru k o veće razlike u prvom odgovoru zn atn o u blažavaju u izboru drugog odgovora, tj. id e n ti­ fic iran je m i sa »radnicim a ko ji su po svom položaju u procesu rad a, s tv a ra n ja i ra sp o d je le d o h o tk a organski vezani uz radničku klasu i čine n je n in teg raln i dio«, što izabire d o m in an tn a sku p in a član stv a SK sre d n je i više s tru čn e sprem e, ali i p o djednako ve­ like sk u p in e KV i VKV rad n ik a. P ošto podaci govore dovoljno sam i za sebe na osnovu sam o ovakve slike klasne id en tifik acije, gotovo d a bism o m ogli z a k lju ­ čili d a je m eđu član stv o m Saveza k o m u n ista »prevladao« p roces so cijaln e in teg racije i p rib liža v an ja radničko-klasnom biću. No, koliko b i ta k a v za k lju ča k bio ish itren i n e ta č a n p o kazuju nam slijedeći podaci:

439

Tabela 94 Prikaz klasne identifikacije po vrsti OOSK Odgovori na pitanje o (klasnoj) identifikaciji sa:

VRSTA OOSK. IZ £©.©G -----------------------rt

o © tS-C

j= c 's-^> ©g c/> ”

QO

n O OuPu

3« ~ ‘rt'

40

32

15

10

21

44

43

29

13

19

8

13

21

41

12

u

ea'5 S k

O a

a) Radnicima izvornim predstavnicima radničke klase b) Radnicima — organski vezanim uz radničku klasu c) Ostalim izjednačenim po ekonomsko-materijalnom položaju sa radničkom klasom d) Ostalim radnim ljudim a koji se razlikuju po soci j alno-ekonomskom položaju od radničke klase e) Ne može se op red jeli ti

2

2

2

29 7

32 16

Ukupno:_______________________ 100

100

100

100

100

6

13

10

N esu m njivo je d a m a terija ln a p ro izvo d n ja p red sta vlja izvo­ rište klasne s tr u k tu r e čla n stva S K (i d ru š tv a ), ali k ak o n aši p o ­ d aci zo rn o p o k a z u ju u n jo j se a u to m a ts k i ne rep ro d u cira ni k lasn o biće ni k la sn a sv ije st. S taviše, k ak o n em a s ta tis tič k i zn a­ č a jn e razlik e izm eđ u o d g o v o ra is p ita n ik a z a p o slen ih u m a te ri­ ja ln o j p ro iz v o d n ji i o stalo j p riv re d i u p o g le d u k la sn e id e n tifik a ­ cije, m ogli b ism o z a k lju č iti d a č la n s tv o SK za p o slen o u p riv re d i p o d je d n a k o d o p rin o si ra z v o ju rad n ičk o -k lasn o g b ić a SK. Da tom e n ije ta k o u k a z u ju n am slijed eć i p o d ac i: Tabela 95 Prikaz klasne identifikacije i socio-obrazovne stru ktu re članstva SK Odgovori na pitanje o (klasnoj) identifika­ ciji sa: Socioobrazovna s tru k tu ra

\■ ui.

rs

IS. Izvan djelatnos ti

1. Izdržavane osobe 2 . U m irovljene

3

38

._s l ...•§§ 1 8 .s't .2-ga a Is ou -sld I ’Btj i * *

x>ggg 3 24

-agSH ©cS

6

6

15

12

82 11

100 100

Iz vr­ šioci

Ruko­ vodioci

3. NKV, PKV i NSS radnici 4. KV radnici 5. VKV radnici 6. SS zaposleni u mat. proiz. 7. SS zaposleni u ostaloj privredi 8. Izvršioci sa VSS i VSS 9. KV, VKV, SS neposredni rukovodioci 10. VSS i VSS neposredni rukovodioci 11. Reizborni po­ sredni ruko­ vodioci 12. Poslovodni organi

_

39 47 71

42 41 22

11 2 2

8 7 5

_

3

100 100 100

35

49

12

1

3

100

19

24

40

15

2

100

16

32

27

20

5

100

40

35

13

9

3

100

19

49

13

17

2

100

11

40

22

24

3

100

33

49

3

15

100

R adi uv ida kako d je lu je položaj o d ređ en p rem a kvalifikaciji, ob lasti ra d a i ulozi u o rganizaciji ra d a (što uglavnom p referira »novi« način zvaničnog u tv rđ iv an ja rad n ik a u SK) izradili smo p regled po ovim k a ra k te ris tik a m a i u k rstili p o datke sa p itan jim a o klasnoj identifikaciji. V idim o da se kateg o rija »um irovljenika« podjednako klasno id e n tificira kao i zaposleni NKV, PKV i NSS radnici te SS za­ p osleni u m a terijaln o j proizvodnji, iako sm o u loj kategoriji n ašli sam o 3% onih koji su u m irovinu otišli sa stv arn o rad n ič­ kih poslova. K rite rij visoke kva lifika cije ko ju p o sjed u je čkui SK , ako nije na ru ko vo d ećem položaju, m ože biti pouzdan za razvrstavanje u radničko-klasnu grupaciju. S vi ostali krite riji nisu dovoljno po­ u zdani o če m u govori d [podatak da se o d uku p n o g b ro ja čla nova SK J u poslovodnim o rg an im a svaki tre ć i id e n tificira kao »izvorni p red sta v n ik radničke klase«, po svim k ara k te ristik a m a svog rad n o g (!) ekonom skog (!!) i m aterijaln o g (!!!) položaja. K oliko nam p o tp u n iji uvid u klasnu d ife ren cijaciju i identifika­ ciju član stv a SK p ru ž a p rim jen a našeg m odela u iv rđ iv an ja soci­ jalno-klasne s tru k tu re p o kazuju podaci slijedeće tabele:

Tabela 96 Klasna identifikacija i socijalno-klasna s tru k tu ra članstva S K

Odgovori na pitanja o (klasnoj) identifikaciji Socijalno-klasna struktura

1

g 9 1 nf .2/2 u -d |._ 2 CT) - c rt . rt'— O C 0 * 1 I I * f ig i o lF S S -a lS « 4 5 6 3 2

1. Proizvodni radnici 2. Usužno proizvodni radnici 3. Uslužni radnici u ostaloj privredi i vanprivredi 4. Nosioci tehničkih poslova u mater, proiz. 5. Osobl je na obradi proi/.vodno-poslovnih infor. zaposleno u 6. Neposredni kooridnatori proiz. i uslužno pro­ izvodnih poslova 7. Neposredni koordinatori lehničkokomeri jalno linansijskih i ostalih poslova u mat. proiz. 8. Reizborni rukovodioci organizacije rada u mat. proizvodnji .

72

21

__

5

2

100

55

35

4

4

2

100

50

35

8

4

3

100

26

62

8

4

12

15

20

48

51

43

6

29

55

11

17

57

15

9. Osoblje u ostaloj privredi 12 10. Stručno osoblje u škol. zdrav, i nauci 22 11. Osoblje u bank. i službi DPZ 8

40

28

35 10

12. Neposredni koordin. rada u priv. i vanpriv. 13. Reizb. rukovod. u ost. priv. i vanpriv. 14. članovi SK izvan djelatnosti

| 3 a 7

100 5

100 100

5

100

11

_

100

16

4

100

27

14

2

100

43

35

4

100

11

22

39

24

4

100

14

18

23

39

6

100

8

6

12

10

64

100

Proizvodni radnici — zaposleni na poslovim a neposredne pro­ izvodnje u proizvodnim OOUR-ima, vezani dohodovno za ostva­ renje proizvodnje preko m jerila rada, predstavljaju najizvorniju kategoriju radničke klase koja se kao itakva identificira i diferen­ cira od ostalih skupina, pa i radnika zaposlenih u m aterijalnoj proizvodnji na uslužno proizvodnim poslovima, 442

Radilici na uslužnu proizvodnim poslovim a i radnici na m a­ terija ln im uslugam a u ostaloj privredi i vanprivrednim djelatno­ stim a (k o ji prevladavaju b ro jč an o u ukupnom članstvu Saveza k o m u n ista proizvodnih radnika) znatno m an je se id entificiraju sa izvornim p redstavnicim a radničke klase, tako da možemo zak lju čiti da postoji u n u ta rk la sn a d iferen cijacija čijeg p o sto ja­ n ja je svjesna i gotovo polovina članstva SK iz ovog dijela tra ­ dicionalne radničke klase u nas. (S am o 50% članstva SK iz k ate­ go rije u služnih rad n ik a id e n tificiraju sc »kao izvorni p red sta v ­ nici rad n ičk e klase«.) N osioci tehničkih poslova na održavanju, unapređenju i ra­ zvo ju procesa proizvodnje, koji su neposredno dohodovno vezani za rezu ltate rad a proizvodnih OOUR-a, gotovo u p otpunosti po­ vezuju svoj položaj uz položaj radničke klase sa kojim s m a tra ­ ju d a su o rganski vezani, ali tek je d n a č e tv rtin a se u potpunosti id e n tificira sa klasom u svim elem entim a njenog radnog, eko­ nom skog i m a terijaln o g položaja. O soblje zaposleno na obradi tehničkih, kom ercijalnih, finan­ cijskih in fo rm acija ili na ostalim stru čn im i adm inistrativnim poslovim a k oje je sam oupravno i dohodovno vezano uz priozvodne OOUR-e ispoljava zn atn o niži stu p an j klasne identifikacije (nego nosioci te h n ičk ih poslova), ali i znatno veći, nego osoblje zaposleno u ostaloj privredi, a posebno u odnosu na osoblje zaposleno u bankam a i službam a d ruštveno p olitičkih zajednica. S tru čn o o soblje zaposleno u d jela tn o stim a slobodne razm jene rada (ško lstv u , zdravstvu i nauci) značajno se klasno identificira i p ercip ira vezanost svog položaja uz položaj radničke klase, što po n ašem m išljen ju p o tv rđ u je izlaganja i stavove nekih a u to ra"11 da već d anas »proizvođače duhovnih dobara« ne m ožem o izjed­ n ačavati sa o sobljem zaposlenim u fin a n sijskin i uslugam a i slu ­ žbam a d ru štveno-političkih zajednica, je r se od ovih posljednjih svega 896 id en tificira, a sam o 10% vezuje svoj položaj uz položaj rad n ičk e klase. Ako se može govoriti o a d m in istra tiv n o b iro k ra t­ skim snagam a koje po stru k tu rn im k ara k te ristik a m a svog soci­ jaln o g p o lo žaja i po svojoj svijesti zadržavaju d istan cu od radničko-klasnog bića, onda se to, p rem a našim podacim a, jedino može od n o siti na o soblje u b an k a m a i službam a DPZ, te na n ji­ hove n ep o sredne, a posebno p o sredne rukovodioce (vidi podatke p o d b ro je m red a 11, 12, 13 p reth o d n e tabele). O rganizacioni položaj u sm islu rukovodeće funkcije po sred u ­ je zn ačajn o (u sm islu višeg i nižeg, odnosno reizbornog i nereizb o rn o g ) u n u ta r rukovodećih sku p in a članstva SK zaposlenog u m a terijaln o j proizvodnji, ali znatno m anje nego kod rukovode­ ćih sk u p in a u ostaloj p rivredi i vanprivredi. N aim e, n eposredni koordinatori proizvodnih i uslužno proiz­ vo dnih poslova, u p o tp u n o sti jednako, kao i uslužno proizvodni •• S u v a r, M ik e cin i d i .

443

radnici, ispoljavaju svoju klasnu identifikaciju. Da to nije zbog toga što su i po svom obrazovanju radničkog profila govori po­ datak da polovina njih posjeduje kvalifikaciju, a druga polovina stručnu sprem u i to: srednju sprem u 36%, višu sprem u 10%, i visoku sprem u 4%. Zato sm atram o da ovu socijalnu kategoriju članstva SK koja se ne reproducira isključivo iz radničke s tru k ­ ture, ali čija se socijalna egzistencija svakodnevno potvrđuje u n u tar radničkog (klasnog) bića, ne sam o da treba svrstati m e­ đu izvorne predstavnike suvrem ene radničke klase nego ih kao takove treba tre tirati u idejnom i političkom sm islu kada sc pojavljuju u članstvu organa i tijela Saveza kom unista. To još nije slučaj sa neposrednim koordinatorim a tehničkih, kom ercijalnih, financijskih ili drugih stručnih i adm inistratvnih poslova, a još m anje je slučaj sa reizbornim rukovodiocim a sek­ tora, službi, pogona proizvodnje i si., odnosno sa poslovodnim organima (predsjednicim a, p o tp re d sjed n icim a, direktorim a, po­ m oćnicima direktora SOUR-a, radnih organizacija, OUR-a i ra d ­ nih zajednica iz djelatnosti m aterijalne proizvodnje). Naime, dok se 5196 neposrednih koordinatora proizvodnih i uslužno-proiz vodnih poslova (poslovođe, brigadiri, rukovodioci radionica i si.) identificira sa izvornim predstavnicim a radničke klase, dotle to čini tek 2996 neposrednih koordinatora tehničkih, kom ercijal­ nih, finansijskih i ostalih stručnih poslova u m aterijalnoj proiz­ vodnji, i samo 17% reizbornih rukovodilaca radnih zajednica, sektora, službi i si., odnosno poslovodnih organa osnovnih, rad ­ nih i složenih organizacija udruženog rada m aterijalne proizvod­ nje. No, istovrem eno treba k o n statirati da neposredni koordi­ natori tehničkih, kom ercijalnih, financijskih i ostalih stručnih poslova, te reizborni rukovodioci i poslovodni organi osnovnih, radnih i složenih organizacija udruženog rada m aterijalne pro­ izvodnje sa preko 50% izražavaju svijest o organskoj povezano­ sti svog položaja sa položajem radničke klase. N asuprot tome, to čini tek svaki peti neposredni rukovodilac procesa rada u ostaloj privredi, odnosno reizborni rukovodilac u vanprivrednim djelatnostim a. Ove podatke treba im ati u vidu kada se rasprav­ lja o idejnom profilu pojedinih kategorija članstva u Savezu kom unista danas. Prikaz procesa socijalne integracije, približavanja i distanciranja U raspravam a o socijalno-klasnoj stru k tu ri Saveza kom unista na­ glašavaju se procesi integracije i približavanja pojedinih profe­ sionalnih skupina radničko-klasnom biću. U njim a je uglavnom prisutan visok stupanj slaganja u tom e da se »i druge kategorije tre tiraju u okviru radničke klase«, ali ima m anje slaganja u odgovorim a na pitanje: koje su to kategorije i na bazi kojih na­ učnih i em pirijskih argumenata ih m ožem o svrstati u suvrem enu radničku klasu? 444

K oristeći podatke o klasnoj identifikaciji pojedinih socijalnih k ateg o rija članstva SK, p o n d erirali sm o njihove odgovore tako da sm o slijedeće po n d ere dali odgovorim a na navedeno pitanje 0 klasnoj id entifikaciji: Ponder: 5 a ) R adnicim a koji su po svim k arak teristik am a svog radnog i ekonom sko-m aterijalnog položaja autentični (izvorni) p red stav n ici radničke klase. 4 b) R adnicim a koji su po položaju u procesu rada, stv ara n ja i rasp o d je le d ohotka organski vezani uz rad n ičk u klasu i čine njen integralni dio. 2 c) R adnicim a koji se po svom položaju u procesu rada, stje c a n ja i rasp o d je le d ohotka ne mogu svesti pod p ojam radničke klase, ali su po svom ekonom skom i m a terijaln o m položaju p o tp u n o izjednačeni sa njom . 1 d ) R adnicim a koji po svom položaju u društvenoj po­ d jeli rad a i načinu stje c a n ja d o hotka p rip a d a ju više k ateg o riji rad n ih ljudi nego radničkoj klasi. 0 e) Ne mogu se sv rstati ni u je d n u od lovih skupina, je r ... Na taj način rezu ltate o klasnoj identifikaciji prikazujem o jednom v rsto m in d e k sa105 koji, sažeto, izražava prosječni stupanj klasne id en tifik acije pojedine, socijalne g ru p acije članstva. Taj indeks u in te rp re ta tiv n o m sm islu m ožem o tre tira ti u slijedećim granicam a. G ranice in d e k sa k la sn e id e n tifik acije i socijalne skupine: Iznad 4,00 Od 3,50—3,99 od 3,00—3,49 od 2,50— 3,00

O d 2,00—2,49

od 1,00— 1,99 do 0,99

I = izvorna rad n ičk a klasa 11 = in teg riran e sku p in e organski vezane uz rad ­ ničku klasu I II = prelazne skup ine u kojim a izrazito d je lu ju procesi p rib ližav an ja radničkoj klasi IV = prelazne skup ine u n u ta r kojih još pretežno d je lu ju procesi socijalnog d ista n c ira n ja od rad n ičk e klase V = skupine u n u ta r k o jih izrazito d je lu ju p ro ­ cesi socijalnog d ista n c ira n ja pd radničke klase V I = s k u p i n e su p ro tstav ljen e procesim a socijalno-klasne integracije V II = skupine bez m ogućnosti socijalne d eterm i­ nacije

■o; V idi: R. S u p e k , I s p itiv a n je s o c io lo šk im istra ž iv a n jim a .«

ja v n o « m n je n ja ,

p o g la v lje

X II

-In d e k s i

u

p sih o -

^

Na slijedećoj tabeli prikazujem o kako se m ijenja pozicija pojedinih skupina iz našeg operativnog m odela, prem a k riteriju osobne identifikacije klasne pripadnosti. Tabela 97 Prikaz redosljeda socijalnih kategorija članstva SK prema kombinaciji kriterija socijalnog položaja i klasne identifikacije.

Socijalna skup. Redoslj. u moclcLu

Redosljed po indeksu

(1) (6) I

(2) (3) (4) (7)

(8)

(5)

I (10) (9) (12)

1 Proizvodni radnici 2 Neposredni koordinatori proizvodnih poslova 3 Uslužno -proizvodni rad. 4 Uslužni radnici u ostaloj privredi

Indeks klasne iden. a) Izvor. pred. rad. klase b) org. vezani 1uz rad. klasu (a + b ) c) ostali, ekonomsko-izjednačena rad. klasa d) ost. razlike (c+ d)

Sumirani postotak od­ govora o klasnoj iden­ tifikaciji

4,49

93%

5%

4,39 4,27

94% 90%

6% 8%

4,00

85%

12%

88%

12%

84%

11%

3,54

74%

26%

3,31

68%

27%

5 Nosioci tehničkih poslova u materijalnoj proizvodnji 3,98 6 Neposredni koordinatori tehničkih, komercijalnih, financijskih i ostalih stručnih poslova u materijalnoj proizvodnji 3,87 7 Posredni (reizborni) rukovodioci organizacije rada i upravljanja u materijal, proiz. 8 Osoblje na obradi proizvodno poslovnih informacija zaposleno u materijalnoj proizvodnji 9 Stručno osoblje u školstvu, zdravstvu i nauci 10 Osoblje u ostaloj privredi 11 Neposredni koordinatori procesa rada u ostaloj privredi

3,18

57%

41%

2,98

52%

44%

2,55

33%

63%

446

V

(13)

12 Posredni (reizborni) rukovod. u ostaloj privredi i vanpriv. djelatnosti

2,26

32%

VI

(11)

13 Osoblje u bankama i službama društ. pol. zajed.

2,01

18%

78%

14 Članovi SK izvan djelat.

0,98

14%

22%

VII (14)

62%

H ije ra rh ijsk i redosljed k ateg o rija (po objektivnim k rite riji­ m a i in d ik ato rim a) iz našeg operativnog m odela značajno se »korigira« p rim jen o m k rite rija subjektivnog izjašnjavanja o so­ cijalnoj p rip a d n o sti. N ajz n ačajn ije razlike nalazim o kod kategorije neposrednih k o o rd in a to ra p rocesa proizvodnje ko ja sa šeste redosljedne po­ zicije u m odelu dolazi na drugu, n eposredno uz proizvodne radnike. D aljn ja b itn a »korekcija« odnosi se n a p rim jen u pozicija k ateg o rije osoblja zaposlenog na o b rad i proizvodno-poslovnih info rm acija. Ona s petog m jesta p ad a na osm o m jesto i (po naznačenim g ranicam a ind e k sa ) izlazi iz skupine koju m ožemo tre tira ti kao integralni dio suvrem ene radničke klase. R elativno zn a čajn ija je i izm jena red o sljed n e pozicije kategorije stručnog o so b lja zaposlenog u školstvu, zdravstvu i nauci, koja sa desete dolazi na d evetu red o sljed n u poziciju, i u k lju ču je se u skupine u k o jim a p retežno d je lu ju procesi p ribližavanja suvrem enom b iću rad n ičk e klase. N asu p ro t tom e, osoblje u ostaloj privredi m jen ja ju ći red o sljed n u poziciju (p ad sa 9. na 10 m jesto ) ulazi u »socijalni prostor« u n u ta r kojeg p retežno d je lu ju procesi so­ cijalnog d is ta n c ira n ja od rad n ičk e klase. K ategorije članstva SK u n u ta r kojih izrazito d je lu ju procesi socijalnog d ista n cira­ n ja od rad n ičk e klase, i za koje bi se moglo reći da po svojoj v lastito j sv ijesti i po svom u k u pnom dru štv en o m položaju i d ru ­ štvenoj fu n k ciji sto je u izvjesnom »kontra« položaju, p red sta v ­ lja ju g ru p aciju zaposlenih u službam a društveno-političkih za jed ­ nica i b an a k a i si, za koje bi vrijedilo postaviti znak je d n ak o sti a d m in istra c ija = b iro k ra c ija . To bi posebno vrijedilo za onaj dio rukovodećih k adrova čija su štin a funkcije se pretežno iscrp lju je u u p ra v lja n ju sred stv im a d ru štv en e rep ro d u k cije, je r p rem a po­ sto tn im p o k azateljim a tek svaki treći od »posrednih (reizbornih) ru kovodilaca u ostaloj priv re d i i vanprivredi«, a svaki peti od »osoblja zaposlenog u b an k a m a i službam a DPZ« p ercip ira svoj položaj u n u ta r socijalno-klasnog p ro sto ra , dok ap so lu tn a većina n jih sam i sebe p erc ip ira ju izvan radničko-klasne stru k tu re u d ru ­ ženog rada. 447

P ercep cija k la s n o s ti n ašeg d r u š tv a

Problem da li članovi SK p ercip iraju klasnost našeg društva i koje društvene grupe u našem d ruštvu im aju u svijesti članstva SK obilježja klase, zahvatili sm o sa dva (pitanja na koja su ispitanici davali slobodne odgovore. Iako već i sam a tehnika slobodnih odgovora značajno povećava absentizam ispitanika, ipak smo se opredjelili za nju. je r nas jc zanim alo da utvrdim o zastupljenost: a) onih članova SK koji sm atraju da klase u našem društvu postoje i to navode; b) onih članova SK koji tvrde da u našem društvu više ne postoje klase; c) onih članova SK koji neće, ili ne znaju kako da odgovo­ re na ovo pitanje: »Koje društvene klase po vašem m išlje n ju sm atrate da re­ alno postoje u našem društvu?« Od ukupnog uzorka članstva SK Zagreba — sam o 5% izri­ čito navodi da u našem sam oupravnom socijalističkom društvu nema klasa. — 23% neće ili ne zna kako da odgovori na ovo pitanje; — preostalih 72° (gotovo apsolutna većina) navodi sljedeće klase i slojeve: radnička klasa 53,4%, ad m inistracija-birokracija 11,2%, pri­ vatni poslodavci — privatni sektor 5,3%, političari — ljudi na položajim a 5,1%, seljaci-poljoprivrednici 4,1%, neproizvodna kla­ sa 3,8%, srednja građanska klasa 2,1%, ostali slojevi ili profe­ sionalne skupine 15% — ukupno 100,00. Zanimljivo je naglasiti da jedinu značajniju razliku od stru k tu re iznesenih odgovora po ukupnom članstvu SK koji od­ govara na ovo pitanje, uočavam o kod posrednih (reizbornih) rukovodilaca u ostaloj privredi i vanprivredi od kojih sam o 10% navodi »adm inistrativno biro k ratsk e snage« kao slobodan od­ govor. Isto sc dešava kod posrednih (reizbornih) rukovodilaca u m aterijalnoj proizvodnji od kojih 38,8% navodi slobodan od­ govor »adm inistrativno biro k ratsk e snage«, ali ih sam o 5,6% na­ vodi i i»tehnokratske strukture«. O stale grupacije ne {razlikuju se značajno u izboru slobodnih odgovora. Uz svu dužnu kritič­ nost prem a sadržaju ovih slobodnih odgovora i njihovoj kono­ taciji, zaključujem o da većina članstva iSK koja percipira an ta­ gonističke s tru k tu re društva, navodi »adm inistrativno b iro k ra t­ ske« i »tehnokralske snage« kao »kontra klasu«. No, da te percepcije nisu jasno utem eljene u društvenoj svi­ jesti članstva SK u sm islu njihove vezanosti uz određene soci­ jaln e grupacije, a posebno uz velike društvene grupe — klase — 448

u k azu je nam i činjenica da le odgovore s podjednakom učesta­ lošću d aju i izvorni predstavnici radničke klase i autentični nosioci »ad m inistrativno b irokratskih« funkcija (osoblje u b an ­ kam a, službam a DPZ) koji, također, vide te »snage« negdje d ru g d je izvan svog socijalnog pro sto ra. R ezultati našeg istraživ an ja ne om ogućavaju zaključak o p er­ cepciji p o s to ja n ja ja sn o s lru k tu ira n e »kontra klase« ili antago­ n ističkog sloja. M etaforičnost izraza i n ejasan sem antički s ad r­ žaj p o jm o v a »adm inistrativno b iro k ra ts k e i te h n o k ratsk e snage« ne o m ogućavaju veću operacionalizaciju tih pojm ova i njihovo sm ešte n je sa »socijalnog horizonta« u realan socijalni p rostor. Mi bism o zak ljučili da većina ćlanova SK više osjeća da postoje neke an tag o n ističke snage su p ro tstav ljen e radničkoj osnovi d ru ­ štva, ali to je »uvijek negdje d ru g d je n a horizontu«, izvan granica njegove rad n e i životne sredine i njih sam ih.

P osebnost interesa radničke klase i njena klasna povezanost P rem a M arksovom shvaćanju razlike »klase po sebi« i »klase za sebe«, k lasa zaslužuje puni naziv »klase« tek kad su njeni p rip ad n ici svjesni klasnih in teresa i ikad o sjeć aju klasnu pove­ zanost. B itni elem enti klasne svijesti su, dakle, svijest o poseb­ n o sti klasnih interesa i klasnoj povezanosti. P rem a već citira n o m a u to ru »ove k a ra k te ris tik e m ožem o sm a tra ti zn ačajnim činiocem in tenzifikacije klasnog k a rak tera d ru štv a, a da ne priznam o bilo k o ju (d ru g u ) p o jedinačnu k arak ­ te ristik u kao neophodan uv jet sistem a klasa.«100 P roblem koji sm o mi željeli istra žiti je sadržan u p itan ju : da li je svijest o poseb n o sti klasnog interesa i klasnoj solidarno­ sti bitn o povezana sa egzistencijalnim položajem pojedinih soci­ jalnih grupacija članstva SK ? O dnosno da li su socijalne g ru ­ p acije član stva SK, koje po svom položaju u proizvodnim i d ru ­ štvenim od n o sim a p re d s ta v lja ju »tradicionalnu i suvrem enu ra d ­ n ičku k lasu po sebi«, ta k o đ er od ređ en e i fo rm ira n je m svog klasnog in teresa i svojom klasnom povezanošću osvještene kao »klasa za sebe«. K od toga sm o im ali na u m u i dinam iku p ro ­ cesa n a s ta ja n ja i m ije n ja n ja klasnih odn o sa u našem društvu, je r nije dovoljno da se n etk o nalazi u određenom klasnom po­ ložaju da bi im ao i odgovarajuću k lasnu o rijen ta ciju . M ora po­ sto ja ti o d ređ eni klasni k o nflikt (bez kojeg zapravo nem a ni k lasa), ali ne kao izražaj tre n u tn ih odnosa već kao tra jn a oznaka d ru štv a .107 S . O sso w sk i, K la sn a s tr u k tu r a u d r u š tv e n o j sv ije s ti, Z ag re b , 2981, s tr . 132. I. S ib e r, S o c ija ln a s tr u k tu r a i p o litič k i sta v o v i, Z ag re b , 1974, s tr . 139.

449

Činjenica da jc naše društvo i u svom stv ara n ju i u njego­ vom razvoju više karakterizirao latentni nego m anifestni klasni sukob i da sistem osnovnih društvenih vrijednosti polazi od povijesnih interesa radničke klase, i u svom je razvoju prven­ stveno usm jeren ka njenim interesim a, m orala bi se odraziti na kontam iniranje stupnja povezanosti klasnog položaja i jasno oform ljene svijesti o posebnosti interesa radničke klase, te njene izražene u n u tarn je m eđusobne solidarnosti. To tim više što ispi­ tujem o stavove i o rijentaciju članova avangarde radničke klase.

P o s e b n o s t r a d n ič k o -k la s n o g in te r e s a

P itanje kojim smo željeli utv rd iti oform ljcnost posebnih klasnih interesa kod izvornih predstavnika radničke klase i percepciju te posebnosti kod ostalih socijalnih grupacija članstva SK, for­ m ulirali smo na sljedeći način: »Da li sm atrate da n našem društvu postoje jasno oform ­ ljeni i izraženi posebni interesi radničke klase, ili su oni danas u potpunosti poistovjećeni sa interesim a svih radnih ljudi?« a) S m atram da postoje jasno oform ljeni i izraženi posebni interesi radničke klase koji se jasno razlikuju od interesa osta­ lih grupacija radnih ljudi. b) Postoje posebni interesi radničke klase, ali se oni zbog nekih sličnosti sa interesim a ostalih grupacija radnih ljudi ne mogu uvijek jasno razlikovati. c) Posebni interes radničke klase ujedno je i opći interes svih radnika u udruženom radu privrednih djelatnosti. d) S m atram da u socijalističkom društvenom uređenju ne postoje više posebni interesi radničke klase koji bi se razliko­ vali od interesa ostalih grupacija radnih ljudi. e) Ne mogu da se opredjelim niti za jedan od predloženih odgovora, je r . . . Prva dva m odaliteta odgovora a) i b) sadržajno »priznaju« postojanje posebnosti radničko-klasnog interesa, s tim da prvi odgovor naglašava njegovu jasno uočljivu različitost od interesa ostalih grupacija radnih ljudi. Treći odgovor c) izjednačava in­ teres radničke klase sa interesim a svih zaposlenih u privrednim djelatnostim a, (od čega se često polazi u našoj svakodnevnoj političkoj p raksi). Četvrti odgovor d) odriče mogućnost postoja­ nja posebnih radničko-klasnih interesa u socijalističkom dru­ štvenom uređenju. Podaci sljedeće tabele pokazuju nam distribu­ ciju ovih odgovora ovisno od socijalno-klasne stru k tu re član­ stva SK. 450

Prikaz socijalnog položaja i uvjerenja o posebnosti interesa radničke klase. Socijalno-klasna struktura

Uvjerenje o posebnosti interesa radničke klase u našem društvu Modaliteti odgovora a b a+b c d e Ukupno

22 1. Proizvodni radnici 2. Uslužno proizvodni rad 22 22 3. Ostali uslužni radnici

13 11 8

35% 35% 30%

25 25 20

35 41 48

5 1 2

100 100 100

13

21

34%

27

36

2

100

15

16

31%

27

39

3

100

24

14

38%

30

32

_

100

7. Neposredni koordinatori tehničkih, kornere, finan. i ostalih stručnih poslova u m aterijalnoj proz. 8 8. Posredni (reizborni) rukovodioci organizacije rada i upravljanja u m aterijalnoj proiz. 11

16

24%

34

42

4. Nosioci tehničkih poslova u m ateri­ jalnoj proiz. 5. Osoblje na obradi proizvodno poslov. inform acija 6. Neposredni koordinatori proizvodnih poslova

9. Osoblje u ostaloj priv. 10. Stručno osoblje u škol. zdravstvu i nauci 11. Osoblje u bank, i službama DPZ

17

28%

32

36

4

100

U

11

22%

34

39

5

100

6

100

8

20

28%

37

29

12

12

24%

26

50

12. Neposredni koordinatori rada u ostaloj priv. i vanprivredi 11 13. Posredni reizborni ruk. u ostaloj privredi i vanprivredi 6

10

29%

24

40

20

28%

27

41

14. Članovi SK izvan djelat. Ukupno članovi SK

100

—

7

100

100 100

12

19

31%

29

38

2

100

14,0

14,2

28,2%

27,9

40,8

3,1

100,00

(x- tekst 42,76 uz 42 stupnja slobode nije statistički značajan, je r T-omjer iznosi 0,138).

S obzirom na distribuciju odgovora, vidimo da uvjerenje o posebnosti radničkog klasnog interesa nije statistički značajno različito d istribuirano ovisno od socio-klasnog položaja pojedine kategorije članstva SK. O pćenito govoreći, sam o 28,2 odsto član­ stva SK Zagreba izražava (odgovori a i b) uvjerenje o posto­ janju posebnih interesa radničke klase, a sličan postotak (27,9%) sm atra da je interes radničke klase moguće danas poistovjetili sa interesom svih radnika u privrednim radnim organizacijam a. Preostalih 40,1% članstva SK Zagreba sm atra da u našem so­ cijalističkom društvenom uređenju ne postoji više (ni jedan) poseban interes radničke klase koji bi sc razlikovao od interesa ostalih grupacija radnih ljudi. Kao što smo spom enuli, nem a statistički značajne razlike u uvjerenjim a koje ispoljavaju grupacije članstva SK s a b itno različitim položajem u socijalnoj s tru k tu ri. Uočljiva je tendencija da tradicionalna radnička s tru k tu ra (proizvodni i uslužni radni­ ci) nešto više (22—24%) percipira ja sn u oform ljenost i posto­ jan je posebnih radničko-klasnih (svojih) interesa, nego što to čini članstvo SK iz ostalih segm enata socijalne stru k tu re (koji to čine upola m anje). No, to nije moglo doprinijeti značajnijem s tu p n ju razlikova­ nja, je r članovi SK iz ostalih segm enata socijalne s tru k tu re znatnije biraju odgovor b) kojim se »priznaje« postojanje radničko-klasnih interesa, koji se ne mogu zbog sličnosti jasno raz­ likovati od interesa ostalih grupacija radnih ljudi. N ajk araklerističniji je uglavnom i dom inantan odgovor d) kojim se negira postojanje posebnih klasnih interesa i kojeg bira od 35—48% članstva SK iz tradicionalne radničke klase, te sličan postotak iz redova ostalog članstva SK (39—50%). Na osnovu iznesenih rezultata i njihove analize, možemo zaključiti da »posebnost interesa radničke klase« kao elem enat klasne svijesti ne dislingvira članstvo SK, i ovo uvjerenje rela­ tivno je nisko zastupljeno, kako kod članstva SK koji pripadaju izvornim predstavnicim a radničke klase po tradicionalnom i su­ vrem enom shvaćanju tog pojm a, tako i kod ostalih grupacija zaposlenih. Izneseni podaci više sugeriraju posto jan je određenog tipa ideološke svijesti108 podjednako rasprostranjenog kod svih socijal­ nih grupacija članstva SK, ,po kojoj je u nas klasni interes izgubio svoje specifično svojstvo i poslao interes svih radnih ljudi. Do ovog ujednačavanja percepcija o (n e)p o sto jan ju klasnog interesa nesum njivo je dovela takova izgradnja društvenog si­ stem a vrijednosti u kojem (bar norm ativno i ideološki) odnos prem a radu zauzima najznačajnije m jesto, je r rad treba da bude stvarna osnova društvenog položaja svih članova društva i ono >•> U sm islu d a id e o lo šk u sv ijest tre tira m o k a o o so b it s k u p te o rijs k ih z n a n ja i o b a v iješ ten o sti o d ru štv e n o -p o litič k o j stv a rn o sti, o d re đ e n ih cilje v a i in te re sa kroz koje se izražava a k tiv n a i sv je sn a p rip a d n o s t član a p o litičk o j o rg an iz ac iji.

452

»dobro« za koje će se ljudi zalagati za p o boljšanje svog polo žaja i položaja drugih u d ruštvu. Uz iščezavanje »svojinskog od­ nosa«, ova d ru štv en a v rijed n o st socijalističkog sam oupravnog d ru štv a (odnos prem a rad u ) mogla je u m a n jiti potrebit naglaša­ vati ja po seb n osti radničko-klasnog interesa, poistovjećujući ga sa in tereso m svih radnih lju d i ko ji nisu svojim interesim a su p ro t­ sta vljen i interesu radničke klase, i obratno, ko ji vode ostvarenju interesa radničko-klasne str u k tu r e društva.

Percepcija solidarnosti u našem d ru štvu K lasnu povezanost utvrđivali sm o p reko percepcije klasne soli­ d arn o sti, kao m an ifestacije povezanosti u n u ta r klase. S a svrhom da u tv rd im o d c te rm in ira n o sl ovog elem enta klasne svijesti socijalno-klasnim položajem , postavili sm o slijedeće pitanje: »Da li sm a tra te da u našem d ru štvu p o sto ji izraženija soli­ d arnost m eđ u pripadnicim a radničke klase nego m eđ u ostalim sku p in a m a radnih ljudi.« a) S m atram da je m edu p rip a d n icim a radničke klase izra­ zito p ris u tn a so lid a rn o st, izražena kao o sjećaj povezanosti vla­ stitih težnji i in teresa sa širim in teresim a klase kao cjeline koji se m a n ifestira u njihovom p o n ašan ju i aktivnosti. b ) P rip adnici radničke klase o sjeć aju se m eđusobno solidarn ije nego ostale g ru p acije rad n ih ljudi, m ada se u p rak si k a t­ k ada desi da i u n u ta r radničke klase im a pojava nedovoljno so lidarnog p o n ašan ja. c) O sjećaj so lid a rn o sti p o d je d n ak o je p risu ta n m eđu svim našim rad n im ljudim a, bez o b zira na to kojoj g ru p aciji po po­ ložaju u d ru štv en o j podjeli ra d a p rip a d aju . d ) N aši rad n i ljudi isp o ljav aju so lid a rn o st sam o onoliko ko­ liko se to od n jih traži, a m eđ u so b n o so lidarno se o sjeć aju i p o n ašaju sam o oni koji su povezani nekim užim osobnim i g ru p ­ nim interesim a. e) Ne m ogu da se izjasnim po ovom p ita n ju , j e r . . . Prvi odgovor a) govori o u v je re n ju da je m eđu radničkom k lasom izrazito p ris u tn a so lid a rn o st ko ja je izražena kao pove­ zan o st v lastitih težnji j in teresa sa širim in teresim a klase kao c jeline i da se taj o sjećaj m a n ifestira u njihovom po n ašan ju i ak tiv n o stim a. Drugi odgovor b ) d jelim ično »ublažava« ovaj stav, ali je d in o sa stan o v išta »realnosti« da se i u n u ta r klase deša­ vaju pojave nesolidarnog p o n ašan ja. T reći odgovor c) negira p o sto ja n je posebne klasne so lid a r­ nosti, izjed n ačavajući nje n o p o sto ja n je na nivou cjelovite d ru ­ štvene zajednice. Č etvrti odgovor d) negira p o sto ja n je bilo ka­ kve so lid a rn o sti izuzev one k o ja se o stv aru je kolektivnom o ba­ vezom i sistem om d ru štv en e p rin u d e i svodi p itan je so lidarno­ sti na razinu uže in teresn e grupe. 453

Tabela 99

Prikaz socijalnog položaja uvjerenja o klasnoj solidarnosti Uvjerenje da postoji izraženija solidarnost među pripadnicima radničke klase Postoji Ukupno ne postoji Ukupno b (a + b ) c d 7 10G 22 3 68% 48 20 1. Proizvodni radnici 100 25 15 60% 35 25 2. Uslužno proizvod, rad. 100 10 ~2 28 27 60% 33 3. Ostali usluž. radnici 4. Nosioci tehničkih posl. 100 21 25 44 54% 10 u mater, proizvodnji 5. Osoblje na obradi proiz. 100 19 35 17 29 46% posl. informacija 6. Neposredni koordinatori 100 14 26 28 32 60% proiz. poslova 7. Neposredni koordinat. tehničko-komerc., finan. i str. 37 21 100 42% 24 18 poslova u mat. proizvod. 8. Posredni (reizb.) rukov. org. rada i uprav, u 100 23 54% 23 15 39 mat. proizvodnji 100 23 32 18 27 9. Osoblje u ostal. priv. 45% 10. Struč. osoblje u 100 24 2 29 47% 27 šk. i zdravstvu 18 100 23 2 23 39% 36 11. Osob. u bank, i si. DPZ 16 12. Neposred. koord. rada u 27 2 100 ost. priv. i vanp. 22 33 55% 16 13. Posredni reizb. rukov. u 100 2 29 17 17 34% 35 ost. priv. i vanpr. 100 28 — 33 14. Članovi SK izvan djelat. 10 28 38% UKUPNO ČLANSTVO SK 22,5 27,6 50,1% 29,4 18,9 1.7 100 (x2 tekst 96,1952, uz 42 stupnja slobode, statistički značajan, jer T-omjer iznosi 4,760), (Pearson-ov c=0,2826 i Cramerov R=0,1973). Socijalno-klasna struktura

_ _

_

Globalno razm atranje pokazuje nam d a polovina članstva SK ispoljava uvjerenje o p o s to ja n ju klasne solidarnosti m eđu radnicim a. Da je solidarnost podjednako p risu tn a m eđu svim grupacijam a sm atra 29,3%, a 18,9% sm atra da solidarnosti nem a ni kao »osjećanja ni kao pojave koja sc očituje u društvenom ponašanju«. Uočene razlike u ispoljavanju u vjerenja o većoj solidarnosti m eđu pripadnicim a radničke klase po pojedinim segm entim a socijalne stru k tu re članstva SK statistički su značajne, tako da možemo k o nstatirati da

socijalne kategorije članstva SK iz re­ dova tradicionalne i suvremene radničke klase značajnije izra­ žavaju uvjerenje o postojanju klasne povezanosti, nego što to čine ostale socijalne kategorije članstva SK. Najveće razlike

uočavamo između proizvodnih radnika (68% odgovora potvrd

454

n o) i reizb o rnih rukovodilaca u ostaloj privredi i vanprivrednim d je latn o stim a (34 odgovora p o tv rd n o ). Z anim ljivo je da u toj skupini rukovodilaca gotovo sva ki treći odriče bilo kakvo soli­ d arn o po n ašanje m edu radnim ljudim a u našem društvu, izuzev onog koje se o stv aru je izričitim dru štv en im zahtjevom (p rin u ­ d o m ), dok takav odgovor (d ) b ira te k sva ki četrnaesti proizvodni rad n ik član SK. R adi ilu stracije kako opada stu p an j pozitivnog u v je ren ja kod osnovnih so cijalnih g ru p acija članstva SK — proizvodnih i usluž­ nih rad n ik a, te o soblja zaposlenog u m a terijaln o j proizvodnji, o staloj priv redi, b ankam a i služ.bama DPZ, dajem o slijedeći g ra­ fički p rikaz: ( Ira/ikon J j Grafički prikaz odgovora na pitanje o klasnoj povezanosti po osno\nint socijalnint grupacijama članstva SK

□

Uvjerenje da je so li dar n os t podjednako prisutna me dj u svim z apos leni ma

Uvj er enj e d a su r a d ni ci izrazito kl asno povezani i solidarni Uv j e r e n j e da s j r a d nici povezani; i n e g o d r u g e soci j . skupine

-

I

Uv;erenje nost i

da

nema

solidar­

4 55

Na postojećim podacim a odgovora koji d aju članovi SK pripadnici navedenih osnovnih socijalnih grupacija, računali smo statistički značajnost razlika i korelacija sa odgovorim a na p ita­ nje o klasnoj povezanosti (x2 tekst iznosi 26 5938 uz 12 stupnjeva siobode i značajan je na razini v jerojatnosti od 0,01 što znači da možemo sa punim povjerenjem prihvatiti da su razlike u odgo­ vorim a d eterm inirane socijalno-klasnim položajem članstva). Koe­ ficijent kontingencije od C = 0,2806 ukazuje na postojanje signilikatne asocijacije podataka o socijalno-klasnom položaju i od­ govora o stu p n ju uvjerenja da je solidarnost m eđu radnicim a veća nego m eđu ostalim socijalnim grupacijam a. No, veličina koeficijenta kontingencije ne omogućava nam da konstatiram o da socijalno-klasni položaj sam za sebe p rim arn o determ inira ova uvjerenja m eđu članovim a SK. V jerojatno on pred stav lja situacioni okvir koji dopušta ili podstiče da se ovo uvjerenje više ili m anje potvrdi i izrazi. Zaključne napom ene Socijalnu stru k tu ru članstva Saveza kom unista bitno determ i­ nira položaj u društvenoj podjeli rada čije su osnovne kom ­ ponente: a) b) c) tatim a d)

m jesto u procesu proizvodnje društvenih dobara; m jesto u funkcionalnoj i profesionalnoj podjeli rada; uloga u procesu organiziranja rad a i u p rav ljan ja rezul­ rada; način stjecanja sredstava za život.

Tek iscrpnim sagledavanjem m eđusobnog djelovanja ovih kom ponenata iz kojeg rezultira socijalni položaj, moguće je adekvatno utvrđivati socijalnu stru k tu ru članstva SK, te p ratiti procese njenih prom jena. M etodološki gledano, jedino uz korišecnje kom binacije k riterija i indikatora položaja u društve­ noj podjeli rada (odnosno u profesionalnoj, funkcionalnoj i o r­ ganizacijskoj podjeli rada kao njenom izrazu), te vezanosti tog položaja uz ostvarenje dohotka m aterijalne proizvodnje i stupnja njegove ovisnosti o vlastitim uvjetim a i rezultatim a rada, m o­ guće jc dobiti uvid u problem atiku socijalne diferencijacije i sagledati procese socijalne integracije i d ista n ciran ja od radničko-klasne osnove našeg društva. Ovako utvrđen socijalno-klasni položaj pojedinih segm enata socijalne stru k tu re članstva Saveza kom unista odražava se na planu klasne svijesti prvenstveno u s tu p n ju klasne identifikacije i povezanosti, dok se ne odražava bitnije na percepciju klasnosti našeg društva i uvjerenja o postojanju jasno oform ljenih inte resa radničke klase u nas.

N a pro b lem e p ostavljene u ovom radu analiza p o dataka i rezu ltati provedenog istra živ an ja om ogućavaju nam sljedeće od­ govore: D osadašnji način u tv rđ iv an ja i p raće n ja socijalno-klasne s tr u k tu r e član stv a SK, koji se zasnivao na k rite riju — in dikatoru osobne kvalifikacije — stru č n a sp rem a pojedinog elana SK, uz djelom ično i neprecizno u tv rđ iv an je i korišćenje zanim anja (radnog m jesta) — zbog neažurnosti praćenja prom jena u ka rto ­ tekam a o p ćinskih ko m iteta potp u n o je sta tistič k i nepouzdan i m etodološki nep rih v atljiv p o stupak, je r veličina greške u tv rđ i­ van ja trad icio n aln e g ru p acije »radnika« prelazi 10°o, a kori­ šten i k rite rij socijalne d ife ren cijacije (k valifikacija) isključuje iz radničko-klasne s tru k tu re sve one kategorije zaposlenog član­ stva koje položaj u proizvodnim odnosim a i načinu stje can ja sred stav a za život, čine integralnim dijelom suvrem ene radničke klase. Izm jen e i dopune sistem a evidencije i sta tistik e Saveza ko­ m u n ista polaze s m etodološkog stan o v išta koje znatno p rim je ­ ren ije od ražava sta n je i p ro m jen e u socijalnoj stru k tu ri član­ stva SK, je r u k lju č u ju u rad n ik e n eposredne proizvođače i onu k ateg o riju rad n ik a koji p o sje d u ju izvan-radničko-stručnu ospo­ so b lje n o st (sp re m u ) a o b av ljaju proizvodne ili uslužno-proizvodne poslove, odnosno poslove neposrednog k o o rd in iran ja i org an iziran ja p rocesa proizvodnje. No, m etodološki nije k o rek t­ no, kako p o kazuju i rezu ltati našeg istraživanja, »mehanički« p rib ro jiti cijelu vrlo h eterogenu pro fesio n aln u sk u p in u inžinjera i teh n ičara, te poslovođa >— brig a d ira, radničko-klasnoj osnovi Saveza k o m u nista, je r \iš c od polovine članstva SK tih p rofe­ sionalnih sk u p in a njihov položaj u funkcionalnoj podjeli rada i ulo g a u p rocesu organizacije rad a i u p ra v lja n ja radom bitno so cijaln o d ife ren cira od radničko-klasnog bića Saveza kom unista. P rim jen a operativno-teorijskog m odela utvrđivanja i praće­ nja p ro m jen a socijalno-klasne s tr u k tu r e članstva SK evidentno je p o k azala da socijalni položaj bitno determ inira s tu p a n j klasne id e n tifika cije i povezanosti, kao značajnih elem enata klasne svijesti. S obzirom na to da tek k o rište n je kom binacije objektivnih k rite rija i in d ik ato ra socijalnog položaja dovodi do značajno različitog s tu p n ja klasne id e n tifik acije pojed in ih segm enata so­ cijaln e s tru k tu re član stv a SK, sm atram o to svojevrsnom p ro v je­ rom našeg leorijsko-m etodološkog p ris tu p a u tv rđ iv an ju socijalno-klasne s tru k tu re koji om ogućava sagledavanje procesa socijalne in teg racije, ali i d ista n c ira n je od radničko-klasne osnove društva. R adničko-klasnu osnovu Saveza k o m u n ista danas sačinjavaju izvorne ka teg orije proizvodnog i uslužno-proizvodnog radništva, bilo da nep o sredno obavljaju proizvodne ili uslužne poslove, bilo da n ep osredno ko ordiniraju i organiziraju proces proizvodnje. U n u tar radničko-klasnog bića SK značajno je asim ilirana sku- 457

pina uslužnih radnika u ostaloj privredi i vanprivredi, te onaj dio tehničke inteligencije i ostalih stručnih radnika koji su or­ ganski radom i dohotkom vezani uz proces proizvodnje. Procesi socijalne integracije u radničko-klasnu osnovu Save­ za kom unista izrazito su prisutni u redovim a članstva SK za­ poslenog na obradi proizvodno-poslovnih inform acija u djelat­ nostima m aterijalne proizvodnje, te znatno prisutni u redovim a članstva SK zaposlenog u d jelatnostim a školstva, zdravstva i nauke. Kod osoblja zaposlenog u ostaloj privredi pretežno su p ri­ sutni procesi socijalnog distanciranja, koji dobivaju svoj naj­ izraženiji vid m edu osobljem zaposlenim u financijskim uslu­ gama i službama društveno-političkih zajedtiica. Percepcija klasnosti našeg društva prisutna je kod apsolutne većine članstva Saveza kom unista. To govori da u društvenoj svijesti (i stvarnosti) postoji radnička klasa ne sam o kao »dina­ mički pojam« neophodan za razum jevanje razvitka društva, već da je to ona po stru ktu rn im svojstvim a svog društvenog položaja. Osnovni klasni k o n flik t koji zam jećuju članovi SK našeg uzorka »odigrava« se na relaciji radnika z.aposlenih u neposred­ noj proizvodnji i »adm inistrativno-birokratskih snaga.« No, kako ova percepcija nije vezana uz određene socijalne grupacije zapo­ slenih, tako ne mo/.emo zaključivati da u društvenoj svijesti članstva SK postoji poim anje »kontra klase« koja im a i takova stru k tu rn a obilježja svog društvenog položaja. Za većinu članstva SK u našem društvu posebni interesi radničke klase poistovjećeni su sa interesim a svih radnih ljudi, odnosno društva kao cjeline. U tom pogledu nem a razlika u uvjerenjim a članova SK koji objektivno po svom društvenom položaju p ripadaju različitim segm entim a socijalne strukture. Do ovoga je, po našem m išljenju, dovela takova izgradnja sistem a društvenih vrijednosti u kojim a (b a r norm ativno i ideo­ loški) odnos prem a radu zauzima najznačajnije m jesto. Uz iščezavanje »svojinskog odnosa« ii stavljanje ostvarenja povijesnih interesa radničke klase u program ciljeva društvenog razvoja, ova društvena vrijednost (odnos prem a radu) mogla je um anjili značaj posebnosti radničko-klasnog interesa, poistovje­ ćujući ga sa interesom svih radnih ljudi koji nisu svojim inte­ resom suprostavljeni interesu radničke klase, i obratno, koji vide ostvarenje svog interesa kroz ostvarenje aktualnih i povi­ jesnih interesa radničke klase. i\To, također, ne treba zanem ariti mogući utjeeaj koji je na ovu percepciju mogla im ati specifična ideološka svijest članstva Saveza kom unista.

458

IV A N C/FRIĆ Savez komunista i seljaštvo u socijalno-historijskom kontekstu

U su v rem en a istra živ an ja nesum njivo ulaze i ona k o ja se bave p ro b lem im a sela i p o ljo p riv red e, a, u tom ko n te k stu , i specifič­ nim asp ek to m — odnosom Saveza k o m unista p rem a p o ljo p ri­ vredi, selu i seljaštvu. K oliko god d o sad ašn ja istraživ an ja još n isu dovoljno sin te tiz iran a i v alorizirana po znatslvenim i opće­ d ru štv en im rezu ltatim a , ona u k az u ju da je p o tre b n o d anašnje selo i p o ljo p riv red u an alizirati u k o n te k stu socijalističke revolu­ cije, a, s d ru ge stran e , u k o n te k stu p a rtijs k e politike prem a selu i seljaštv u . S toga je i u p u tn o u k az ati n a k o n tin u ite t p a rtije u b av ljen ju p ro b le m im a seljaštv a i njegovog d o prinosa revoluciji. D anas se u istraživ an jim a b itn o d ru g ačije p ristu p a socijal­ noj s tru k tu ri sela i se lja štv u .100 N ek ad ašn ja shvaćanja su po­ lazila od takove s tr u k tu re sela koju je uglavnom sačinjavalo sitno, sre d n je i bogato seljaštvo, te seoska siro tin ja (poluprolcteri i si.). I u an alizam a klasika m arksizm a nalazim o takav p ri­ stu p , kao u o stalom i kod L enjina, pa i kod p re d ra tn ih istra ži­ vača u nas (na prim er, M irković). I sh v aćan je seljaštv a sc p ro m ijen ilo , kao što se prom ijenilo i sam o seljaštvo. D anašnji p o ljo p riv red n ik daleko je od n ek a­ d ašn jeg seljaka, iako jo š im a nekih s lič n o sti."0 Sasvim je upu tn o u suv rem en im istra živ an jim a poći od izrade određ en ih m onogra­ fija o specifičnim problem im a. Tako bi bilo p o tre b n o pokazati što d an a s p re d s ta v lja ju m jesto i uloga »m odernih p o ljo p riv red ­ nika« i kakve su njihove k a ra k te ristik e . Oni, naim e, ne n asta ju stih ijn o , već i pod u tje c a je m [tem eljnih političkih odrednica Saveza k o m u n ista p rem a selu i po ljo p riv red i. 1 e o rijsk o -h isto rijski k o n te k s t K apitalizam je osnovni h is to rijs k i k o n te k st n esta n k a seljaštva kao d ru štv en e klase, ali istovrem eno i tem eljni klasno-socijalni IM V id i: G ru p a a u to r a , M je š o v ita d o m a ć in s tv a i se lja c i — lu d n ic i u J u g o sla v iji, I D IS , Z a g re b 1980. g o d in e . " • O d e f in i r a n ju s e lja š tv a v id i m o j č la n a k : » A n alitič k i p r is tu p d e fin ira n ju s e lja štv a , l'.c g le d , 11-1 2 /1 9 8 0 .

459

m ilje nastanka nove historijske klase, klase p ro le tarijata . N a­ stanak p ro letarijata je uvjetovao nestanak seljaštva. Razina ana­ lize proizvodnih odnosa ili, štaviše, načina proizvodnje pokazuje da je to sukob poljoprivrednog društva, njegova defanziva pred novim in dustrijskim društvom . U historijskoj genezi, to je su­ kob feudalizm a i kapitalizm a, a u političko-socijalnom smislu vidljiv je kao sukob m onarhije i dem okratije. Povijesni smisao industrije jeste negacija poljoprivrede kao autarkične proizvod­ nje — ne kao industrijske proizvodnje. Stoga ogrom na masa sitnih seljaka prelazi u proletere, a tek poneki od njih uspijeva poslali krupni zem ljišni vlasnik koji se prilagođava in d u strija­ lizaciji u poljoprivredi. Industrija naim e predstavlja opću osno­ vu proletariz.acije silnih poljoprivrednika. Dakako, položaj tih proletera ovisi u kakvim su odnosim a prem a sredstvim a za p ro ­ izvodnju, pa je njihov položaj različit u socijalizm u od onoga u kapitalizmu. Za razum ijevanje prom jena u kontekstu historijskog razvoja društva kroz koji prolazi seljaštvo značajna su dva pitanja. To su agrarno pitanje i seljačko p ita n jem , te proces prvobitne aku mulacijc kapitala. Kapitalizam kao društveni odnos i kapital uopšte sukoblja­ va se s problem om privatnog vlasništva na zem lji — specifičnim motiopolom u p o l j o p r i v r e d i Ta činjenica p redstavlja kočnicu prodora kapitalizm a (industrijalizacije i tržišta) u poljoprivre­ du, jer, za razliku od industrije, gde se form ira monopol nakon prodora kapitalizm a, u poljoprivredi postoji laj monopol prije kapitalizacije poljoprivrede. A grarno p ita n je 113 upravo i nastaje iz vlasničkog m onopola i njegovog sukoba s kapitalom . To uspo­ rava, ali ne spriječava, prodor kapitalizm a u poljoprivredu. Kapitalizacija poljoprivrede nije je d n o stran proces. S jedne s tra ­ ne, ona teži in d u strijsk o j i krupnoj proizvodnji a, s druge, priprem a teren za n apuštanje poljoprivrednog zanim anja i upo­ šljavanje u industriji. O tuda veza agrarnog p itan ja s procesom industrijalizacije, tržišnih odnosa i deagrarizacije. Tem eljni relerencijalni okvir ovih pitan ja jeste proces prvobitne akum u­ lacije kapitala. Za nju Marx kaže da je » . . . pretpostavka speciiično kapitalističkog načina p ro iz v o d n je « ... »mjesto da bude istorijski rezultat ona je istorijska osnovica specifično kapitali­ stičke proizvodnje«.111 Marx, naime, polazi od teze da će socija­ lističko društvo znatno više akum ulirati kao zajednica i uvećati proizvodne snage.115 Marx taj proces označava kao »istorijski pro111 h a n C ifr it, R evo lu c ija i se lja štv o , CKD, Z ag reb , 1981. (p o g lav lja o a g ra rn o m i selja čk o m p ita n ju ). N eki sm a tr a ju ,da je n a Z ap a d u glav n i p ro b le m a g ra rn o p ita n je a na Isto k u se lja čk o p ita n je (D. M ilra n v , M arx a g a inst th e Peasant, W eid en lild & N ieolson L td., L o n d o n , 1951, s tr . 44). zcm ljU nc^reivftfo*' KLhiabhangigen S o zia l-d c m o kra lisch c n P artei, B e rlin , 1922, s tr . 10. 1,3 V idi: V la d im ir S tip e tić , P o ljo p rivre d a i p riv re d n i ra zvo j, I n fo rm a to r, Z ag reb , 1969, s tr . 65; Zivko T o p alo v ić, Z a le c i so c ija lizm a i k o m u n izm a u J u g o sla via , L o ndon, 1960 s ir 10?_10?

ro ja tn o , u cjelokupnoj h isto riji k apitalizm a u nas najočiglednijc bio stv o ren u v jet za m obiliziranje po lu p ro lete rsk ih , pro letersk ih i seljačk ih m asa. K asnije se, naim e, etab lira društvo srednjih seljak a na selu s po ten cijaln im p ro le terim a ili poluproleterim a. 3) Zahtjevi p a rtije za p odjelu zem lje seljacim a i fraze o »socijalizaciji proizvodnje«, uz k ritik u društveno-ekonom skog i političkog sistem a koji se postepeno ali stv arn o učvršćivao, nisu bili dovoljni da p o k ren u seljaštvo i p ro le ta rija t. Akcionog i po­ litičkog jed in stv a n ije bilo je r n ije bilo p rogram a, a p rogram a n ije bilo je r nisu bila raščišćcna idejna p ita n ja u n u ta r p o k reta i KPJ. Jed n o stavno, un ato č p o v je ren ja d ijela m asa seljaka, P ar­ tija nije bila politički zrela snaga za revoluciju. Ona tada nije p o državala klasne in terese različitih sirom ašnih slojeva i oku­ pila ih kao »politički i idejni hegemon« u je d n u sam ostalnu so­ cijaln u rev o lucionarnu snagu. N aim e, id e jn a konfuzija u n u ta r K PJ je n asta v lje n a sve do 1924. godine, do Treće k o nferencije K PJ.144 P a rtija je politički dočekala nesprem no i O bznanu, a se­ ljaštv o — taj široki plebejski p ritis a k m asa na rje ša v an je osnov­ nih ek o n o m skih i socijalnih p ita n ja — rasp ršio se i postepeno z au stav ljaju ći u građ an sk im p a rtija m a . U S loveniji145 su ga p ri­ grabili k lerik alci, a u H rv atsk o j uglavnom HSS. Tu leži jed an o d b itn ih razloga p rilažen ja seljaštv a (g rađ an sk im ) seljačkim stra n k a m a — zapravo, u n esposob nosti K om unističke p a rtije da ih tad a o kupi na svojem u p ro g ram u i povede u revoluciju.140 V jero jatn o je d an od razloga n ep o sto ja n ja radikalnog pro g ram a i n eak tiv n o sti p rije svega leži u činjenici da niti u n u ta r sam e K PJ nije p o sto ja lo te o rijsk i jače kom u n ističk o rukovodstvo koje bi m oglo stv o riti k o n k re tn u viziju b o rb e p ro le ta rija ta i njegovu so cijaln u strateg iju . Od 1924. godine počinje nova faza u fo rm iran ju stavova o ag rarn o m i seljačkom p ita n ju . Na T rećoj zem aljskoj konferenciji K PJ usv o jen a je »Rezolucija o ag rarn o m p ita n ju u Jugoslaviji i o ra d u na selu«. U n jo j je ista k n u to da seljak zbog teških eko"» T re ć a z e m a ljs k a k o n f e r e n c ija K PJ o d r ž a n a je u B e o g ra d u u p r o s in c u 1923. g o d in e . V id i: Isto rijsk i arhiv KPJ, to m I I , s tr . 50, 90; P rv a k o n f e r e n c ija K P J o d r ž a n a je 3— 17. V I I . 1922. g o d in e , a d r u e a 9— 11. V 1923. g o d in e , o b je u B eču . N a č e tv r to m k o n g r e s u K l 1922. g o d in e z a s tu p a n a je te z a o s tv a r a n ju je d in s tv e n o g f ro n ta r a d n ik a i se lja k a k a o g la v n o m c ilju n a c io n a ln ih k o m u n is tič k ih p a r ti ja . P r o k la ­ m ir a se, ta k o đ e r , s tv a r a n je r a d n ič k o - s c lja č k ih v la d a . S im a M a rk o v ić je o d b io u su š tin i ove sta v o v e , o d b ija ju ć i sv o je k r itič a r e (D j. C v ijić , T . K a c le ro v ić , A. C e sa re c , M . P ija d e ). ( S . C v e tk o v ić , »»Idejni p r o b le m i r a z v o ja K P J o d O sm e m e sn e k o n f e r e n c ije z a g re b a č k ih k o m u n is ta « , u: V III konferencija zagrebačkih kom unista i razvoj KPJ-SKJ kao m o­ derne partije radničke klase, s tr . 41.) i« F r a n c e F ilip ić , » K P J u S lo v e n iji u v r ije m e O sm e k o n f e r e n c ije z a g re b a č k ih k o ­ m u n is ta « u : V III k o n fe r e n c ija za g re b a č k ih k o m u n is ta i r a zv o j K P J -S K J k a o m o d e r n e p a r tije r a d n ič k e k la se , s tr . 95. (S lo v e n sk a je b u r ž o a z ija u s p je la o d v o jiti s e lja š tv o o d ra d n ič k o g p o k r e ta ) ; E . K a r d e lj, R a zv o j slo v e n s k o g a n a ro d n e g a v p r a ia n ja , D rž a v n a zalo ž b a S lo v e n ije , L ju b lja n a , 1957, s t r . 352 i 353. H S S n ije o s ta la p o litič k a s tr a n k a s itn ih s e lja k a , a K o m u n is tič k a p a r ti ja n ije im a la u tim g o d in a m a ja s a n p o litič k i p r o g ra m . S to g a je re v o lu c io n a rn o s e lja š tv o o s ta ­ lo n e is k o r iš te n o . O ta d a se , u s tv a r i, s e lja č k i p o k r e t k re ć e sv o jo m k o lo te č in o m a K PJ sv o jo m , te su b ili p o tr e b n i m n o g i n a p o ri za n jih o v o p rib liž a v a n je . Vidi: V. B a k a n ć , » K o m u n istič k i p o k r e t i n a c io n a ln o p ita n je « , N a še te m e , 7—8/1977.

asq

nom skih prilika dolazi »sve više u kandže lihvara«, da se otvo­ reno vrši pljačka seljaštva od strane buržoazije i zem ljoposjed­ nika i time što » . . . celokupna privredna, izvozna i poreska po­ litika vlade pljačka i osirom ašava ne sam o malog seljaka, nego teško pogađa srednjeg seljaka«. Na ovoj konferenciji je zauzet principijelan i jasniji stav o savezu rad n ik a147 i seljaka u borbi protiv feudalaca i seoskih kulaka. K om unistička p a rtija je došla do saznanja da seljaštvo nije sam o palijativna i m arginalna d ru ­ štvena (snaga i klasa, već objektivno velika socijalna snaga u društvu. Ona tada ističe tezu da je seljaštvo prirodni saveznik radnika u borbi za socijalizam . Eksplicite se kaže. »Interesi ovih seoskih slojeva najlešnje su vezani sa interesim a radničke klase i oni predstavljaju prirodnog saveznika p ro le tarijata u njegovoj borbi protiv buržoazije udružene sa veleposednicima«. Time je KPJ deklarirala lenjinistički princip o odnosu radničke partije (kom unista) prem a seljaštvu. Jasno su istaknuti motivi i klasni interesi seljaštva i radnika, je r » . . . u jednoj agrarnoj zemlji kao što je Jugoslavija pobeda radničke klase moguća je samo pod uslovom da njenu borbu protiv kapitalističkog ugnje­ tavanja pom ognu i u njo j sudjeluju široke seljačke mase«. S d ru ­ ge strane, »seljaci će pak tek londa moći poboljšati svoj položaj i oslobodili se od p ljačke 'i ugnjetavanja buržoazije i veleposednika ako se priključe oslobodilačkoj borbi p ro le tarijata . Ži­ votni interesi radnika i seljaka zahtevaju da nasuprot bloku feuda­ laca i buržoazije bude ostvaren blok radnika i seljaka«.148 Zalažući se za politiku da »neće ni za trenutak napustiti svoje principijelno gledište i rad koji ide za tim da seoske pro letere i sitne seljake odvoji i astrgne ispod upliva bogatih selja ka i seoske buržoazije«, K PJ je usvojila posebnu taktiku i s tra ­ tegiju: su rad n ja sa seljaštvom »odozgo«, a sa političkim p arti­ jam a »odozdo«.149 Naime, praksa i stav da se djeluje sam o sa rukovodstvim a političkih p artija, tj. »odozgo« postepeno se u KPJ napuštala, a aktivnost se usm jeravala na djelovanje u bazi, "• S lav u lju b C vctković, » Id ejn i p ro b lem i raz v o ja K PJ o d O sm e m e sn e k o n le re n .^ p r e b a e k ih k o m u n ista« , u: V I II k o n fe re n c ija za g re b a čk ih k o m u n ista i ra zvo j K P J-SK J kao m o d e rn e p a rtije ra d n ič ke k la se, s tr . 43. "" V idi: KPJ o d 1919 do 1941, s tr . 70. B o rb a K PJ je ta d a b ila u sm je re n a n a ekon om skom p la n u n a p ro v o đ e n je a g ra rn e re fo rm e (o n ak o k a k o je z am iš lja la K P J), a ka sn ije za p o b o ljš a n je p o lo ž aja se lja štv a , o slo b a đ & ijc dug o v a, b o r b u za d a v an je z a j­ m ova selja cim a i si.; n a p o litičk o m p la n u za rje š a v a n je n a c io n a ln o g p ita n ja , pro tiv m o n a rh ije , k a sn ije m ilita riz a c ije i fašiza cije zem lje. S to g a je K PJ n a sto ja la stv a ra ti sin d ik aln e o rg a n iz ac ije p o ljo p riv re d n ih r a d n ik a , o d b o re siro m a šn ih se lja k a k a k o b> se s u p ro tsta v ila lih v a rstv u . .

N akon z ab ra n e d je lo v a n ja K P J, N ezavisna .ra d n ič k a p a rtija Ju g o sla v ije (N R PJ) i 1 JL i, ! d je lo v an ja k o m u n is ta (O snovana je 13— 14. 1. 1923. g o din e , izm eđ u p rv e i di uge K o n fe ren c ije K PJ, s p ro g ra m o m p rila g o d av a n ja). T ak o se n a T rećo j z em a ljsk o j K onterenciji kaze: »U in te re su raz v itk a k la sn e b o rb e i o stv a re n ja u slo v a za je d in stv e n i fro n t ra d n ik a i se lja k a, N R P J će p o d u p re ti sv a k u o p o z icio n u i rev o lu c io n a rn u te n ­ de n ciju i s tr u ju m e đ u selja cim a i s tu p iti u vezu sa sv im a le v iča rsk im e lem e n tim a u selja čk im p a rtija m a . . .« i d a će »u c ilju o stv a re n ja z a je d n ičk o g f ro n ta ra d n ik a i se­ lja k a — . . . p re d la g a ti z aje d n ičk e a k c ije se lja čk im p a rtija m a i o rg a n iz a c ija m a u svim o m m slučajevim a k o jim a su ta n g ira n i in te resi r a d n ik a i se lja k a« . ( Is to r ijs k i a rh iv

tj. i m eđu seljaštv o m .1’0 Ovakva o rije n ta c ija KPJ u vrijem e kada je širo k i revolucionarni p o k re t u Evropi i u nas (u sm islu rasp o lo žen ja m asa) jenjavao, znači pozitivno i ozbiljno n asto jan je da se Stvori tra jn iji savez rad n ik a i seljaka, koji će djelovati k o n k retn im ak cijam a i na političkom planu, čim e se poticala i u k u p n a rev o lucionarna ak tiv n o st radničkog p okreta. Tim e se im plicirala m oguća proletersko-seljačka klasna frak cija kao re­ vo lu cio n arn i su b jek t. Dvije godine n akon T reće konferencije K PJ, tj. 1926. godine, CKKPJ je u svom proglasu ista k ao ulogu P a rtije i značaj su ra d ­ n je sa seljaštvom . iNaime, tad a se počelo shvaćati da je Staljinov u tjecaj na K PJ po stao vrlo velik i upravo u ovom p itan ju , a oso b ito 1925, ;kada se nam eće teza o identičnosti seljačkog i nacionalnog p itan ja . Stoga je i n a T rećoj k onferenciji došlo do k ritik a d o ta d ašn jih stavova u K PJ i p rih v a ćan ja le n jin ističk ih stavova o ovom p itan ju . K oliko je značenje im ala T reća k onferencija i Ovaj zaokret K PJ, p o k azu je i činjenica d a je i T reći kongres K PJ p otvrdio isp rav n o st ovih stav o v a151 i u tv rd io n ared n e za d atk e.152 M eđu n jim a je i zaključak o o d ržav a n ju n ared n e p a rtijs k e konferencije o ag rarn o m i seljačkom p ita n ju . I dok je P a rtija »ispravljala« svoje te o rijsk e stavove i političke p ro m a ša je o političkom djelo­ v an ju m eđ u seljaštvom , seljaštvo je postepeno dospijevalo u m režu m a n ip u la cije političkih s tra n a k a u kojim a je pred sta v ljalo fizičku m asu daleko od obećane vlasti. Njegov revolucio­ n arn i elan je isplasnuo i on se postepeno etab lirao u d ru štv u u građ an sk im stran k a m a. S eljak je bio »gladan kruha« a ne p o ­ litike! R ezu ltat tih političkih b o rb i bilo je i ubistvo h rv atsk ih po­ slan ik a (b ra ć a R adić) u S k u p štin i Jugoslavije. To je, također, di­ jelo m u tjecalo na p rih v a ćan je sugestije JCI da se prip re m i re ­ v o lu cio n arn a a k c ija za p ro m je n u režim a, što se vidi i u stavo­ vim a četv rto g kongresa K PJ 1928. godine u D rezdenu. >;» »U ov o d o b a k rizu n a se lu , u d o b a k a d a s e lja č k a z e m lja ide u r u k e b a n a k a i v e le p o sje d a , i k a d a g la d n a a r m i ja n e z a p o s le n ih s e lja k a p r e p la v lju je g ra d o v e , k a d n a ro č ito s r p s k a b u r ž o a z ija ju r i š a n a s e lja k e n e s r p s k i h n a c ija , m i n e sm e m o d a z a b o ­ ra v im o s ir o m a š n o i s r e d n j e s e lja š tv o i u g n je te n e n a ro d e . N a ša P a r tija ih m o r a n a sv a ­ k o m k o r a k u b r a n it i o d p o r e s k o g , n a c io n a ln o g i so c ija ln o g u g n je ta v a n ja . . . K P u č in it će sve d a se sta v i n a č e lo b o r b e za o b n o v u m o ć n o g i u je d in je n o g k la sn o g ra d n ič k o g p o k r e ta , k o ji n e će s lu ž iti b u r ž o a z iji, već k o ji će u sa v ez u sa se lja štv o m o b o r iti v la st b u rž o a zije« (K P J o d 1919. d o 1941, s tr . 83). N a V p le n u m u K l (21. I I I —6 . IV 1925) d a ti su z a d a ci p r o le t a r ija tu u b o r b i p ro tiv so c ija ld e m o k ra ts k ih s k r e t a n ja . 111 »K PJ n ije u to d o b a (p rv e p o s lije r a tn e g o d in e — I. C.) b ila o rg a n iz a c io n o stig la d a u v e d e se lja č k e m a se u b o r b u za o s v a ja n je z e m lje i š to je im a la p o g r e š a n sta v p r e m a s e lja č k im i n a c io n a ln im p o k r e tim a . . . Ceo o v a j p e rio d v r e m e n a o d š e s t p o sle d n jih g o d in a p o s v e d o č io jc jo š je d a n p u t g le d iš ta K P: d a se a g ra rn o p ita n je n e m o ze re š iti d r u g im p u te m n e g o o tv o r e n o m r e v o lu c io n a rn o m b o r b o m s e lja š tv a u svezi i p o d v o d stv o m r e v o lu c io n a rn o g p r o le t a r ija ta . O vo š e s to g o d iš n je isk u stv o p la ć e n o je n a k r a ju ve lik im n o r a z im a n r o le t a r iia ta Ju G o sla v iie . a li ic d a lo K P ja s a n i o d r e đ e n sta v , k o jim

B e ču.) 115 V idi:

I s to r ij s k i a r h iv

K P J,

to m

II,

s tr .

124— 126.

Od 1928. godine u n u ta r K PJ otpočinje proces izgradnje p a r tije radničke klase. U nutrašnje organiziranje K PJ se odrazilo dijelom na njeno ukupno političko djelovanje koje je bilo nešto slabije u periodu 1929— 1934. godine — do dolaska Tita n a čelo KPJ. U ovom periodu, od 1932. godine ponovo dolazi do pokreta seljačkih masa, u isto vrijem e kada je vlada »rješavala« agrarno pitanje, tako da je KPJ perm anentno upozoravala seljaštvo na njene zamke. Na prim jer, ovo upozorenje: »Ne čekajte nikakvih p rom ­ jena ,odozgo’, nego uzm ite sudbinu u svoje ruke! J e r dobrovoljno neće ni m onarhija niti vladajuća velikosrpska buržoazija nikad dati slobode, dobrovoljno se nikad neće odreći pljačke i sići s vla­ sti .. .«.153 Na Č etvrtoj konferenciji KPJ (1934. godine) dolazi do usm je­ ravanja p artijske politike na bitn a pitanja, a m eđu njim a osobito na nacionalno i seljačko pitanje. Tada je P artija shvatila da fašizam sve više i agresivnije p rodire i m eđu seljačke m ase, taj značajan potencijal za buduću pro letersk u revoluciju. Stoga Č etvrta kon­ ferencija zauzima stav o prip re m am a za -borbu protiv vojno-fašističke d iktature. P retpostavka te borbe jeste širok i jak po­ litički savez i podrška seljaštva.151 Na ovoj konferenciji su ja sn o istaknuti zahtjevi borbe rad ­ nika i seljaka155 i o p redjeljenja i očekivanja KPJ. Jedan od osnovnih ciljeva postaje stvaranje »radničko-seljačke sovjetska vlasti«. »Pobjedonosna radnička i seljačka revolucija za koju KPJ sprem a i organizira radne m ase svih nacija, uništiće vlast kapitalista i veleposjednika, njihovu vojno-fašističku d ik tatu ru i m onarhiju i uspostaviti revolucionarnu d ik tatu ru radničke klase i seljaštva, sovjetsku vlast«.156 Zbog nezadovoljstva rješenjem agrarne reform e, korupcijam a i položajem seljaštva, u »Platform i inicijativnog odbora stranke radnog naroda« se kaže: »Samom tobožnjom reform om nije se skoro n išta postiglo. Veleposednici su i dalje ostali, deljeni su bedni kom adići zem lje sa kojom se ne m ože živeti, otplate i po­ rezi su bili neizdrživi, a agrarci su u m asi napuštali dobivenu zemlju; konačno rešenjc je odugovlačeno u beskonačnost, na­ rodne m anjine nisu dobile z e m lju ...« .157 Osnovna ideja koju je K PJ h tjela tada ostvariti bila je stva­ ranje »radničko-seljačke so vjetske vlasti«. Ona je sm atrala da zriju uvjeti za čvrstim organiziranjem saveza eksploatiranih koji treb a da revolucijom stvore svoju vlastitu vladu i državu rušeći buržoasku. Ovakva radikalna k ritik a društva, s jasnim političkim odrednicam a, i zahtjevi KPJ za rje še n je agrarnog d seljačkog p i­ tan ja — imali su dalekosežne posljedice i presudne utjecaje na 151 K P J o d 1919. d o 1941, s tr . 114— 115. I s to r ijs k i a rh iv K PJ, to m I I , s tr . 252—253. ,5S I s to r ijs k i a rh iv K PJ. to m I I , s tr . 243—254. 15,1 I s to r ijs k i a rh iv KPJ, to m I I, s tr . 263.

472

p rip re m a n je u stan k a . U stanak se m ogao dobiti p rethodnom b it­ kom , la o n a je bila idejno-političke naravi. Ona je značila p re t­ hod n o k o n k retn o te o rijsk o osm išljavanje toga ustanka, kao i k ritik u d ru štv en ih odnosa n a čelu s buržoaskim vladam a, kao što je bila sp o razum aška vlada Cvetković—M aček. U stvari, što je fašizam bio više u p o rastu , to se K PJ više postavljala an tifa­ šističk i i d em o k ratsk i, a 'njen p ro g ram i ;ciljevi p o stajali su k o n k retn iji i o d ređ en iji za akcije. U k o n k retn o j b o rb i ka o sobito je značajna godine u D ubravi k raj žanu rev o lu ciju ista k la

n a p rip re m i narodnooslobodilačkog u sta n ­ P eta zem aljska k o n feren c ija K PJ (1940. Z agreba), koja jc neposredno pred o ru ­ i svoje stavove o selu i seljaštvu.

S tav K PJ je bio da se nakon sporazum a Cvetković—M aček, seljačko p itan je »još više zaoštrava tim e, što h rv atsk a gospoda nisu riješila ni je d n o p ita n je koje tišti seljake: a) ag rarn o p ita­ nje, ra sp o d je la veleposjedničkih im an ja i davanje na u p o tre b u šum a seljacim a; b ) sniženje poreza i d rugih tereta; c) razduženje seljak a i davanje k red ita; d) o b a ra n je cijena in d u strijsk ih proizvoda i likvidacija p rek u p ac a seljačkih proizvoda u korist seljak a proizvođača i širo k ih n aro d n ih m asa . . . N aprotiv, .. . n a­ m eću se (novi te re ti u o bliku raznih p rire za i radi održavanja m n o gobrojnog b iro k ra tsk o g a p a ra ta , zaštite drugih organa ug n je­ tav an ja. S eljaci m o ra ju p la ćati p orez čak i n a ono što sami tro še« .158 K o n statira se, tak o đ er, nezadovoljstvo seljaka s vladaju ćo m b u ržo azijom , op asn o st od pro p ag an d e k o ja im a za cilj da uvuče seljaštvo na stra n u H SS, upozorava na zaoštravanje klasne d ife ren cijacije m eđu seljaštv o m i favoriziranjem kulaka, itd., što sve »iziskuje neu m o rn i rad kom u n ista na selu, gdje KPJ dobiva svakim danom sve veći ugled i sim patije«. P o ru k e P ete zem aljske k o n feren c ije K PJ su p red stav ljale dovoljan dokaz d a K P J vodi energičnu b o rb u da politički ojača savez sa seljaštvom i tako se p rip re m i za p red sto jeću revoluciju. N ekoliko k asn ijih p ro g la sa K P J p re d s ta v lja ju poziv seljacim a da se p rid ru ž e fro n tu rad n ik a i p ro le te ra pro tiv p ostojećeg režim a. Tek sada, p red slom s ta re Jugoslavije, savez rad n ik a i seljaka dobiva svoj realn iji s a d rž a j.159 Sve je to u odnosu na postav­ ljen u p la tfo rm u K PJ p red sta v ljalo k o n k retan m obilizatorski p o ­ sao — poziv na b u d u ći u stan a k . U stvari, od vrem ena kada je li5 K P J o d 1919. d o 1941, s ir . 178— 179. T o je v r ije m e S ta ljin o v o g u s p o n a i b ir o k r a tiz a c ije S o v je ls k c p a rtije , k o ja je sv o ­ jim b ir o k r a ts k i m v rh o m p o d v rg a v a la i K o m in te r n u , b ir o k r a tiz ir a j u ć i ( s ta ljin iz ir a ju ć i) jc. »Bit te sta ljin iz a c ije je u o r g a n iz o v a n o m p r e tv a r a n ju K o m in te rn e u p o litič k i a p a r a t s o v je tsk e p a r ti js k e b ir o k r a tij e . K o rš jc p o s te p e n o d o la z io d o s a z n a n ja d a se s o v je tsk a b ir o k r a tij a o d lu č n o s u p r o ts ta v lja sv a k o m id e o lo šk o m m e š a n iu K o m in te r n e u so v je tsk u iz g ra d n ju so c ija liz m a , u z is to v re m e n o p r e tv a r a n je d r u g ih k o m u n is tič k ih p a r ti ja u s v o je p o s lu š n o o r u đ e « . (M ilo jc P e tro v ić . K o n tr o v e r z ije tt su v re m e n o m m a r k s iz m u , I z ­ d a v a č k i c e n ta r K o m u n is t, B e o g ra d , 1977, s tr . 49). ,s* Iv a n J e lić , » A spekti ra z v o ja K P J k a o m o d e rn e p a r ti je ra d n ič k e k la se« , u: V I I I k o n fe r e n c ija z a g re b a č k ih k o m u n is ta i r a zv o j K P J -S K J ka o m o d e r n e p a r tije radn ič k e k la se, s tr . 60.

riješeno p itan je frakcija u K PJ i dolaskom Tita na njeno čelo, seljačko p itanje je za KP predstavljalo, kao i nacionalno, ključ­ no pitanje rada Partije. Od stava P artije prem a njem u, ovisila je i sudbina predstojeće revolucije koju je P artija priprem ala. Time je seljačko i agrarno pitanje ušlo u h isto riju KPJ, kao jedno od najznačajnijih p itan ja vezanih za njenu klasnu borbu u kapitalističkoj Jugoslaviji, zem lji seljaka, pa je tako i teo­ rijski i praktički predstavljalo jednu od okosnica djelovanja KPJ. A nalizirajući ekonom ske problem e seljaštva i njegov značaj za rad KPJ i stavove KPJ u pojedinim periodim a od 1919. do 1941. godine prem a seljačkom i agrarnom pitanju, možemo iznijeti kratak rezime ukupnog rada KPJ na njihovom rješavanju, kao pretpostavci u postepenim priprem am a uvjeta za ostvarivanje program a m arksističke koncepcije o novome društvu putem na­ rodnog u stanka i socijalističke revolucije. Odnos KPJ prem a agrarnom i seljačkom pitanju u cjelini nije shvaćen niti tre tiran kao odnos »prema nečem u izvan dje­ lokruga Partije«, iako u nekim m om entim a i nije bilo jasnog slava ili je stav prem a tim pitanjim a bio i nam etan izvana — od stran e K l. No, on nije bio uvijek negativan. D jelovanje KPJ u oblasti agrarnog i seljačkog p itan ja jeste bilo istovrem eno i u n u ta rp artijsk i rad, im anentni i »prirodni« zadatak i potreba KPJ, za koju je ona i u nas bila konkretno-historijski vezana. Agrarno i seljačko pitanje bilo je histo rijsk a nužnost za KPJ, koju je ona m orala apsolvirati. Poslije neiskorištenih šansi re­ volucije, nakon prvog svjetskog rala, pozitivno sc u cjelini od­ vijao proces prodora KPJ na selo i među seljacim a. Za radikalno rješavanje agrarnog pitanja KPJ je u periodu 1919— 1941. godine isticala pve zahtjeve: ukidanje feudalnih (i p o lu feudalnih) društvenih odnosa u potpunosti, eksproprijacija feudalne zemlje bez naknade, besplatna podjela sitnim seljacim a i poljoprivrednim radnicim a eksproprirane zemlje kao i poljo­ privrednog inventara, davanje beskam atnih kredita seljacim a za podizanje poljoprivredne proizvodnje, brisanje svih seljačkih du­ gova proizašlih iz obaveze agrarne reform e i raskrinkavanje svih buržoaskih m ahinacija u agrarnoj reform i. Tim je zahtjevim a KPJ pristupila radikalno, suprotstavlja­ jući se svim palijativnim rješenjim a koja su išla (U k o rist bu r­ žoazije. U tome je, naravno, često ostajala sam o na deklarativ­ nim rješenjim a. Iako klasična m arksistička teorija sm atra da treba stvarali kom plekse zem ljišta, KPJ je bila za podjelu zem­ lje seljaštvu iz dva razloga: da udovolji zahtjevim a seljaka, a istovrem eno da udovolji tada jedino prihvatljivom Lenjinovom principu rješavanja agrarnog pitan ja u nerazvijenoj zemlji, ka­ kva je bila i stara Jugoslavija. To je značilo izboriti se da agrarni program poslane dio političkog program a. Budući da K raljevina SHS, odnosno Jugoslavija, nije mogla riješiti agrarno pitanje, ona ga je praktički »ostavila« historij- 474

skom toku događaja — predstojećem narodnooslobodilačkom ra tu i so cijalnoj revoluciji. U rje ša v an ju seljačkog pitanja KPJ je prošla put od prihva­ ća n ja ideje da je seljaštvo revolu cionarna snaga u u vjetim a re­ volucionarnog rukovodstva (K P ) i sazrijevanja ideje da je se­ ljaštv o saveznik radničke klase — do zahtjeva i realizacije po­ stav ljen ih ciljeva: jedinstvenog fro n ta rad n ik a i seljaka u borbi p ro tiv vladajućeg režim a i društveno-ekonom skih odnosa. U toj b o rb i K PJ je isticala i ostvarivala ove svoje zahtjeve: stvaranje čv rste veze izm eđu rad n ik a i seljaka preko jedinstvenog klasnog in teresa, povezivanje nacionalnog i seljačkog p itan ja , pom oć se­ ljaštvu n ep riznatih nacija i n arodnosti, za stu p an je stavova o p ri­ rodnom savezništvu ek sp lo a tiran ih seljaka i radnika, p erm an en t­ na b o rb a za p rid o b ijan je sred n jih seljak a za političke akcije, su rad n jo m »odozdo« m eđu seljacim a i »odozgo« s rukovodstvi­ m a političkih stran a k a, savez rad n ik a i seljak a pod vodstvom KP u te o riji i n eposrednoj akciji i zahtjev za ostvarivanje vlasti rad n ik a i seljaka. R ješen je p ostavljenih za d atak a nije bilo lako naći i provesti, tim više što je u sta ro j Jugoslaviji radništvo bilo m alobrojno, a K PJ p ro g an jan a i za b ra n jen a . S toga je, pored NRPJ, sindikalno o rgan iziran p ro le ta rija t u otvorenoj bo rb i p red sta v ljao njegovu p o litičk u o rg an izaciju .100 Ipak, danas m ožem o reći, u osnovnim p o stav k am a i zadacim a K PJ je o stv arila svoj h isto rijsk i zadatak u gran icam a realnih m ogućnosti, bez obzira na p ro p u ste, p rip re ­ mivši e k sp lo a tiran o seljaštvo i radništvo za p red sto jeću revoluciju. Z ajednički in teresi se ljsk a i rad n ik a su došli do punog izražaja u je d in stv en om istu p a n ju protiv postojećega režim a i ulaskom u NOB. Savez ko m u n ista Jugoslavije i seljaštvo u p o slijera tn om periodu K PJ—SKJ je u p o slijeratn o m perio d u p red sta v ljala osnovnu id e jn u p o litičku snagu u d ru štv u . S voju političku akciju SK je u sm je rav ao na to da se in stru m e n tim a ekonom ske politike i d ru štveno-političkim ak c ijam a stv a ra ju p retp o stav k e i o stv aru ju ciljevi d ru štv en o g razvitka i u oblasti p o ljo p riv red e — kako d ru štv en o g tako i individualnog sektora. To je rezultiralo u u b rzav an ju u k u p n ih d ru štv en ih p ro m jen a na selu i poljoprivredi. Tim p ro m jen am a je išlo u prilog, u osnovi, pozitivno raspolo­ ženje seljaštv a, odnosno prih v a ćan je p a rtijs k e inicijative i po1M B o siljk a J a n ja to v ić , » S in d ik aln i p o k r e t u b o r b i K PJ / a je d in s tv o ra d n ič k e k la se H rv a ts k e , m e đ u ra tn o g r a z d o b lja « , u: V I I I k o n fe r e n c iju za g re b a čk ih k o m u n is ta i ra zv o j K P J -S K J ka o m o d e r n e p a r tije ra d n ič k e k la se, s tr . 316. P a r tija je č e s to o k u p ­ lja la veći b r o j r a d n ik a n e g o što je b ilo o b u h v a ć e n o u o k v irim a s in d ik a ta (B . J a n ja to vić, » S in d ik aln i p o k r e t, n je g o v a o r g a n iz ir a n o s t, k la sn a o š tr in a i u k c io n a d je la tn o s t u g o d in a m a uo č i r a ta i re v o lu c ije « , u: Č e tiri d e c e n ije S a v eza k o m u n is ta H r v a ts k e , s tr . 110).

litike. O slobađanje i razvoj proizvodnih snaga u poljoprivredi i društvu, prom jena društveno-ekonom skih odnosa u agraru i transform acija ukupnih socio-kulturnih institucionalnih osnova i sistem a vrijednosti u selu i seljaštvu, rezultat su velikim dijelom praktičkih inicijativa i n asto jan ja K PJ—SKJ. Pored tog praktičkog aspekta, koji se najčešće u istraživa­ njim a sela i poljoprivrede uzim a kao cilj101, potrebno je istaknuli značenje K P J -S K J u inicijativam a i neposrednom zalaganju na teorijskom razrađivanju koncepcija i m odela društvenog razvoja. Prve inicijative i osnove teorijskog p ristu p a došle su iz KPJ—SKJ. Čitavo razdoblje, odnosno etapa socijalne revolucije karak teri­ stična je po tome što se u njoj neprestano odvijala klasna borba za ostvarivanje generalne društvene politike razvoja socijalizm a i nastojanja da se iz negativnih i pozitivnih rezultata realizacije n o rm a livnog koncepta u datoj praksi potiče d aljn je teorijsko kon­ cipiranje socijalističkog društva. Ta k arak teristik a prisutna je i eksplicitc vidljiva i u oblasti odnosa KP-SKJ i seljaštva. Odnos KPJ—SKJ prem a seljaštvu, poljoprivredi i selu ima stanoviti k o ntinuitet u jugoslavenskom socijalističkom razvoju. Takav kontinuitet se može pratiti i u zem ljam a u kojim a je pobi­ jedila socijalistička revolucija bez obzira na različitosti uloge i po­ ložaja seljaštva u socijalističkim društvim a. Naime, tvrdnja o kon­ tinuitetu tog odnosa i njegovog evoluiranja polazi od teze o kon­ tin u itetu uloge KP (KPJ—SKJ), kao političke snage u socijalizmu i socijalnoj revoluciji općenito. To znači da je P artija osnovni k reato r politike i dinam ike socijalne revolucije, bez obzira na to koje je instrum ente i sredstva upotrebljavala u (kreiranju) ostva­ rivanju (svojih) ciljeva radničke klase na vlasti. U početku je bila p roleterska država osnovni društveni, ekonom ski, politički i klasni integracioni m ehanizam. U ovisnosti od odnosa KPJ—SKJ prem a razvoju socijalizm a (socijalne revolucije) preko države, u toj fazi, ovisio je i odnos KPJ—SKJ prem a seljaštvu. Svaka prom jena tog odnosa prem a socijalističkom sistem u, čiji je ona bila kreator, rellektirala se i na odnos prem a seljaštvu. Odnos prem a seljaštvu je deduciran iz odnosa prem a državi. Država je tada vodila osnov­ nu bitku za stvaranje integralnog društveno-ekonom skog sistem a i za razvoj proizvodnih snaga društva. Stoga o ovom periodu i D osad a šn ja istra ž iv a n ja o d n o sa Saveza k o m u n is ta Ju g o sla v ije i se lja štv a (sela) su m a lo b ro jn a . Z n ač ajn ija su č e tiri istra ž iv a n ja i to: S. S u v a r, I. M aed alen ić i J. Je lić, D tu'stvene p ro m je n e i d je lo va n je k o m u n ista u selu (o b jav ljen o p o d istim naslovom ) A grarni in stitu t Z ag reb . Z ag reb , 1968; M. T o m in . M. R ad ić, P. M arković, J. Bogdanović. K. K ilib a rd a i V. T o d o ro v ić, S a m o u p ra v n o a n ga žira n je in d iv id u a ln ih p o ljo p r iv ­ rednih proizvođača i uloga S a veza k o m u n ista , 1972. c o d ine; B. D im ković, S a vez k o m u ­ nista i selo (o b jav ljen o : S e lja štv o i k o m u n is ti na selu , Novi S a d , 1973); I. C ifrić, B. D im ković, S. L ivada, I. M ag d alcn ić, V. P u ljiz, D. R ad m an o v ić i M. Z u p an čić, Djelovanic S K J u selu i p o ljo p r iv re d i (ša p iro g ra fira n o , C e n ta r za d ru štv e n a istra ž iv a n ja Sve u č ilišta u Z agrebu , Z ag reb . 1978). Sva istra ž iv a n ja rađ e n a su u v rije m e ili n e p o sre d n o p re d n a jz n a č a jn ije p a rtijs k e skupove ili veće a k cije u o b la sti a g ra rn e p o litik e u S K J. k o ji su ih i in ic irali. Istraž iv an jim a su s a k u p lje n i d rag o c jen i m a te rija li, k oji su još n ed o v o ljn o isko- a -j /l p š te m . P re d sta v lja ju v rlo d o b ru p o d lo g u i za k o m a p artiv n e a n aliz e. * r/0

govorim o kao o političkom odnosu i etapi. U njoj je seljačko p ita ­ n je jo š ak tu elno kao p ita n je po d ršk e seljaka borbi p ro le ta rija ta za d o k id an je n ajam n ih odnosa i eksploatacije u cijelini. D rugačiji p o sta je odnos p rem a seljaštvu onda kada se m ijenja i uloga države u p riv re d i, k ad a slabi n je n a neposredna in teg ra­ tivna d ru štv en a i ekonom ska uloga. Tu ulogu p reu zim aju proiz­ vodne org an izacije koje sam o sta ln ije vode svoju ekonom sku poli­ tik u (naravno, u sk lad u s općim po litič k im ciljevim a i postavkam a SKJ). T ada se više ne odvija osnovna b orba protiv »kulaka« niti klasnog n e p rija te lja , b a r ne onakvog kakvog ga p ro le ta rija t i KP vide n ep o sred n o nak o n p objede oružane revolucije, nego je poenta stav ljen a n a razvoj proizvodnih snaga koje mogu seljaštvo bez većih so cijalno-ekonom skih ko n flik ata u k lju čiti u d ru štv en u p ro ­ izvodnju. P ro širiv anje d ru štv en ih in icijativ a i in ten cija i na seljački s ek to r stv ara i d ru g ačije a k c en tira n je p ita n ja k o ja se nalaze u n ep o sred n o j p ra k tič k o j politici. To ne znači da se potp u n o gubi p o litičk i asp ek t odnosa SK J p re m a seljaštvu. D apače, on je p ri­ su tan , ali više u sm islu p ro m ic a n ja u ekonom sku i socijalnu sferu, te se tak o d p o k az u je kao a sp e k t klasnog odnosa općenito p rem a seljaštv u . P a rtija n e m ije n ja svoj tem eljn i klasni odnos prem a seljaštv u , je r ga n e m ije n ja n i revolucija. Ona m ijen ja svoj odnos u to lik o u k o liko n e s ta je seljaštv a kao posebne klase. D eklasira­ n je m seljaštv a, u k o n te k stu in tegralnog p rocesa u razvoju socija­ lne revolucije, je n ja v a ju o štric e klasnog odnosa kao konfliktnog odnosa, a ja č a ju integracione veze izm eđ u seljaštv a (proizvođača n a v la stitim sred stv im a rada) i rad n ičk e klase (proizvođača na d ru štv en im sred stv im a rada). S eljak a je n a jp rije tre b alo »klasno rastočiti«, proizvodno de­ zin te g rira ti i p rip re m iti za ponovno ekonom sko i socijalno in te ­ g rira n je, ali n a osnovam a k o je je stv ara la revolucija. N aim e, d ru ­ štv en i se k to r p o ljo p riv red e p o sta je ekonom ski i organizaciono sp o so b n iji d a p reuzm e ulogu in teg riraju ćeg fak to ra. Iako se uloga d ržave p ra k tič k i, u ekonom skom sm islu neposrednog angažira­ n ja u pro izv odnji, sm an ju je, d ru g a č iji ekonom ski odnos prem a seljaštv u se n ije m ogao e ta b lira ti bez snage društvenog sektora, a p o litič k i v o đa je o stao isti — (KPJ) SKJ. Z n ačajn o je ista ći i to da K om unistička p a rtija (Savez kom u­ n ista ) Ju g o slavije u čitavom ovom p erio d u od završetka NOB n ije »napustila« seljaštvo — n ije ga se o drekla, u n ato č nekim sla­ bo stim a. Iak o se u p ra k s i m ože u pojed in im p erio d im a ja sn o vidje­ ti težak ek o n om ski položaj seljaštv a u odnosu na druge d ru štv e­ ne g ru p e i slojeve, p a i n e riješen a socijalna p ita n ja — n eriješen a u sm islu rav n opravnog odnosa d ru štv a p rem a seljaštvu kakav su, n a p rim je r, im ali rad n ici n a d ru štv en im sredstvim a rada, SKJ nije zastu p ao tezu o klasno-socijalnoj n ejed n ak o sti proizvođača (se­ lja k a u o d n o su na druge proizvođače). 477

Stavovi K P J -S K J prem a seljaštvu, poljoprivredi i selu, ve­ zani su za nekoliko grupa problem a društvenog razvoja (prom a­ trano kronološki): — proces stvaranja socijalističkog zadrugarstva, njegovo intenzivno širenje i konačno ukidanje, o d u staja­ n je ;162 izgradnja kooperativnog sistem a zadrugarstva i njegovo etab liran je kao dijela podruštvljavanja poljoprivrede individualnog s ek to ra;10:1 intenzivno podruštvljavanje poljoprivrede i izgradnja sistem a k rupnih poljoprivredno-industrijskih gospodarstava sa organizovanom kooperacijom 164 i koncepcija udruživanja rada i sredstava.165 »■- N akon o ru ža n e faze so c ija listič k e rev o lu c ije , m a js k im p ro g la s o m C K K PJ 1945 uodinc. »R adnom n a ro d u g ra d a i sela« (Arhiv za radnički pokret, B e o g rad , CK K PJ 1945/83), izre če n o jc d a jc stv o re n sav ez ra d n ik a i se lja k a . O d ta d a se u n iz p a r tijs k ih d o k u m e n a ta iz g ra đ u je p o ste p e n o k o n c e p c ija so c ija listič k e p o ljo p riv re d e . T ak o se o d m a h u p o č e tk u n aglaša v a o b n o v a i u n a p re đ iv a n je p o ljo p r iv r e d e (P ro g ra m K PJ na V kon g resu K PJ u B e o g rad u u ju lu 1948. g o d in e ). U n je m u j e p o se b a n o d je lja k o so c ija lističk o m p r e o b r a ž a ju i u n a p re đ iv a n ju p o ljo p r iv r e d e i k u ltu r n o m u z d iz a n ju sela. Slično se govori i u R ezo lu ciji V k o n g re sa K P J (V id i: V kongres KPJ, ste n o g ra m i B eograd. 1949). T o je v rije m e p o č e tk a in te n z iv ira n ja z e m ljo ra d n ič k o g z a d ru g a rstv a . ( 0 tom e je p isa o E d v a rd K a rd e lj, » Z cm ljo rad n ič k o z a d ru g a rstv o u p la n sk o j p riv re d i« . Komunist, 3/1947). U sije č n ju 1949. g o d in e , n a I I p le n u m u C K K PJ u B e o g rad u , d o ­ nesena je R ezolucija o o sn o v n im z ad a cim a p a rti je u o b la sti so c ija listič k o g p r e o b ra ž a ja sela i u n a p re đ e n ja p o ljo p riv re d n e p ro iz v o d n je (Borba, 3. I I 1949. g o d in e ), a n a o sn o v u K ardeljevog re f e r a ta »Zadaci n a še p o litik e n a selu« , (Komunist, 2. m a rt 1949). U tim d o k u m e n tim a jc is ta k n u to u b rz a v a n je p r o m je n a n a se lu . k a o i b o r b a p r o tiv k o n ­ k re tn ih sla b o sti. Ne id e sc f ro n ta ln o u n a p a d e n a k u la k e . K ra je m 1949. g o d in e (20. p ro sin c a), u p u ć en o jc p ism o C K K PJ sv im Ć K K P r e p u b lik a u k o je m u se istič e p o š ti­ vanje p rin c ip a d o b ro v o ljn o sti k o d se lja k a p rilik o m u la s k a u z e m ljo ra d n ič k e z ad ru g e. To je »Zadaci p a rtije n a d a lje m ja č a n ju o rg an iz ac io n o g u č v ršć e n ja se lja č k ih ra d n ih zadruga i d rž a v n ih p o ljo p riv re d n ih d o b a ra « . Partijska izgradnja, B e o g rad , ja n u a r 1950. U v rije m e p r ip r e m a n ja te re n a za o d u s ta ja n je o d k o lc k tiv iz a c ije z n a č a jn iji su U p u tstv o p a rtijs k im o rg an iz ac ija m a za d a ljn ji p re o b ra ž a j sela (Borba, 25. n o v e m b a r 1951); a o so ­ b ito d o k u m e n ti VI k o n g resa K P J (Z ag reb , s tu d e n i 1952. g o d in e) n a k o je m jc d o n e sen a Rezolucija o zad a cim a k o m u n is ta u o b la sti p o ljo p r iv r e d e (Šesti kongres KPJ, B e o g rad , 1952): član a k E . K a rd e lia . »O n e k im p ro b le m im a n a še p o litik e n a selu« (» N ap rijed « . Z agreb. 1953. i Borba, 29. I I I 1953); U re d b a o im o v in sk im o d n o sim a i re o rg an iza ciji SRZ (seljač k ih r a d n ih z ad ru g a). N ak o n to g a p o z n a to jc n iz g o v o ra i č la n a k a E . K a r d e lja i V. B a k arić a o p ita n jim a p o ljo p riv re d e i sela. N ajz n a č a jn iji je d o k u m e n t Program SKJ, d o n e sen n a S e d m o m k o n g re su S K J. L ju b lja n a , tra v a n j 1958. g o d in e . (Sedm i kongres SKJ, B e o g rad , 1958. s tr . 291—293 301—302, 356—361. i R e zo lu cija, s tr . 418. i 424). O sta v o v im a u P ro g ra m u sc p o se b n o osvrćem o u d a ljn je m te k s tu . u< U d a ljn jo j p a rtijs k o j p o litic i, z n a č a jn o jc s p o m e n u ti slije d e ć e d o k u m e n te i skupove: P lenum C K S K J, s r p a n j. 1962. g o d in e , n a k o je m u j e p o d n io r e f e r a t S lav k o K o m a r »P roizvodno -ek o n o m sk i p ro b le m i i z ad aci u d a lic m ra z v o ju p o ljo p riv red e « (K o ­ m u n is t. B eograd 1962); V II I k o n g res S K J. B e o g rad , 1964. g o d in e (V III kongres SKJ, ste n o g ram i. K u ltu ra . B e o g rad . 1965); s je d n ic a IK C K S K J 10. s ije č n ja 1966. g odine: »O a k tu c ln im d ru štv e n o -c k o n o m sk im p ita n jim a raz v o ja p o ljo p riv re d e i sela« (Ekono­ mika poljoprivrede, 7/1966) u k o jim a se is tič e p ita n je d e eta tiz a c ije i ra z rje ša a d m in istra tiv n ih p r e p r e k a e k o n o m sk im z a k o n im a ; IX k o n g res S K J 1969. g o d in e sa rezolucijom (Deveti kongres SKJ. S a ra je v o 1969); z a tim I k o n fe re n c ija S K J k o ja je d o n ije la rez o lu ciju »Razvoj so c ija listič k ih o d n o sa u p o ljo p riv re d i i n a se lu i z ad aci Saveza k o m u n is ta Ju e o sla v ijc« . P r ip r e m a za o v u k o n fe re n c iju o a g ra ru b ila je X s je d ­ nica P re d sje d n ištv a SK J s r p n ja 1970, n a o sn o v u re f e r a ta S . D o ro n jsk o g »A grarna p o li­ tik a i zadaci Saveza k o m u n is ta Ju g o sla v ije (Borba. 2. X I 1970). Z ak lju čc i P re d sje d ništv a SK J o o stv a riv a n ju rez o lu cije I k o n fe re n c ije S K J u sv o je n i su n a 31. sje d n ic i P re d sje d n ištv a . I,;i Za k o n c ip ira n je i o stv a riv a n je id e je o u d ru ž iv a n ju r a d a i sre d sta v a i p o litik u SK J p rem a selu i se lja štv u z n a č a ja n je X k o n g re s S K J (B e o g ra d , m a ja 1974. god in e), na ko je m u je d o n e sen a R e zo lucija » S o c ija listič k o s a m o u p ra v n o o rg an iz o v an je f razv o j p o ljo p riv red e i zad aci SK J« (Deseti kongres SKJ. B c o e ra d , 1974, s tr . 254—261); Je d a n a ­ esti ko n g res S K J (B e o g ra d . lip n ja 1978.) u o k v iru Rez.oluciic »Uloga i z ada ci S K J ti b o rb i za razvoi so c ija lističk o g sa m o u p ra v lja n ja i za m a te r ija ln i i d ru štv e n i n a p re d a k zcm lic« u nrv o m d ije lu , u ta čk i 17. g ovori se o p ro b le m im a p o ljo p riv re d e , o d n o sn o a g ro in d u s triisk o g k o m n lc k sa . A k ccn at jc n a k r u o n o i in d u s trijs k o j p ro iz v o d n ji i u d r u ­ živ an ju p o ljo p riv re d n ik a . (Jedanaesti kongres SKJ, Referat i završna riječ druga Tita. Rezolucije, Statut SKJ. T /davački c e n ta r K o m u n ist. B c o era d , 1978); V idi i m a terija le D vanaestog k o n g resa SK J. ~

470 ‘» /O

I.

S elja štvo u članstvu i socijalnoj str u k tu r i Saveza kom unista Jugoslavije

Još u p red ratn o m razdoblju, KPJ je im ala pored članova i brojne sim patizere iz redova seljaka (zem ljoradnika). Taj proces ulaska seljak a u članstvo KPJ je nastavljen u toku oružane laze soci­ jalističke revolucije. U to k u četverogodišnje oružane revolucije on je bio n ajintezivniji. Iz ta dva perioda — period starojugoslavenskog k ap italističkog d ru štv a i o ružane revolucije — ne postoje statistik e koje bi bile dovoljno sređene i u potrebljive. Tek nakon toga p o sto ji sistem atsk o p raćen je k re ta n ja članstva u K PJ—SKJ, pa tako i seljaka u članstvu P a rtije .160 Problem , koji u ovom k o n te k stu razm atram o , je ste k retan je seljaštva u p a rtijs k o m članstvu, što d o brim dijelom pokazuje ; odnos K PJ—SKJ p rem a seljaštvu. B roj članova, ne može biti re ­ levantan p okazatelj u cjelini za odnose P artije i seljaštva, je r se seljačk a klasa rastače p rocesim a deagrarizacije i b ro jč an o sm a­ n ju je. Ona m ijen ja svoje socijalno-klasno biće. No, relativnim usp o red b am a mogu se uočiti neka in teresan tn a k retan ja. Ovdje je p ro b le m značajan iz dva asp ek ta: (1) iz asp ek ta klasnog saveza rad n ik a i seljak a i (2) iz asp ek ta djelovanja K PJ—SK J u ostva­ riv a n ju p ro g ram a, s relevantnim referencam a na socijalne p ro ­ m jen e u selu. Veća z a stu p lje n o st seljak a u SKJ p retp o stav lja i njihovo veće angažiranje na p rovođenju p a rtijs k e politike na selu. U ovom o d je ljk u ćem o u k ra tk o analizirati: k re ta n je b ro ja seljak a (zem ljoradnika, p o ljo p riv red n ik a) u članstvu Saveza ko­ m u n ista Jugoslavije i seljaštv o u socijalno-profcsionalnoj s tru k ­ tu ri članova Saveza k o m u n ista Jugoslavije. Za odnose Saveza k o m u n ista Jugoslavije i seljaštv a značajno je p ra titi k re ta n je članstva u d osadašnjem razdoblju. Podaci nam p o k azu ju da se u ap so lu tn o m i relativnom iznosu sm an ju je b ro j s eljak a u član stv u Saveza k om unista. B roj seljak a u članstvu K PJ u 1946. godini iznosio je 130 157 ili 50,4% od uku p n o g b ro ja član­ stva. U 1961. godini ta j je b ro j iznosio 108 903 ili 10,4%, a u 1981. godini 83 567 ili 3,9%. Iz toga se vidi da je u čitavom p erio d u od 1946. do 1981. godine u k u p an b ro j članova Saveza k om unista u staln o m p o rastu , a b ro j seljak a u op ad a n ju . U stvari, m ože se reći da je ten d en cija broja seljaka u članstvu S K J o b rnuto propor­ cionalna s te n d en cijo m kreta n ja u ku p n o g broja članova Saveza k o m u n ista Jugoslavije (T abela 100). P roces sm an jiv an ja b ro ja seljak a u članstvu SK J odvija se »skokovito«, tj. zadržava se na određenom nivou, p a zatim rap id n o ,M E v id e n tir a n je č la n o v a K P J-S K J p o s o c ija ln o m s a s ta v u d o 1953. g o d in e b ilo je n a o s n o v u s o c ija ln e p r ip a d n o s ti u t r e n u t k u p r ije m a u S K J. O d 1953. g o d in e se v odi s ta tis t ik a s o c ija ln o g sa s ta v a p r e m a s o c iia ln o m p o r ije k lu č la n o v a S K J. (V idi o to m e S. F ilip i. V . M alić. D. P e tro v ić : Socijalna struktura SK J i pravci njenog razvoia, C K S K J. B e o g ra d . 1968, š a p ir o g ra fira n o . s tr . 7; B . V u šk o v ić . Teme! i na^ strukturalna obi­ lježja i tendencije u organizaciji Saveza kom unista, C e n ta r za d r u š tv e n a istra ž iv a n ja P r e d s e d n iš tv a C K S K J. B e o g ra d . 1974. g o d in e , s tr . 2—3 ( š a p iro g r a f ir a n o ) . g d je sc u k a z u je n a n e k e n e d o s ta tk e s ta tis t ik e u S K J.

A JQ

opada. Najveći broj (apsolutni) zabilježen je u 1952. godini, kada je u članstvu SKJ bilo 330 454 seljaka, a n ajm an ji u 1972. godini sa 60 233 seljaka članova SKJ. Vrlo se često iz te konstatacije izvodi tem eljni zaključak da je deagrarizacija osnovni i jedini uzrok sm anjenja seljaka u SKJ. Ako bi ona bila jedini uzrok za sve prom jene, tada bi se s p ro ­ cesom deagrarizacije, tj. sm anjivanjem b ro ja seljaka, sm anjivao ne isamo relativan broj seljaka-kom unista već i apsolutan broj kom unista-seljaka (tj. članova SKJ koji su ipo zanim anju indi­ vidualni poljoprivrednici — seljaci). Naim e, nestajanjem (sm anji­ vanjem) seljaka nestajalo bi (proporcionalno bi se sm anjivao broj) kom unista-seljaka. P ostotak seljaka članova SKJ u poljo­ privrednom stanovništvu iznosio je u 1948. godini 2,18%, a u 1971. godini 0,83%, u 1981. godini se ta j broj povećava i iznosi 1,95%. Znači d a se taj iznos sm anjio za gotovo tri 'puta. D eagrarizacija je sa sobom »odnijela« i dio članova SKJ (ko­ m unista-seljaka). (Tabela 101, kolona 9). M eđutim , pogledam o li p ostotak p oljoprivrednika članova SKJ u odnosu na ukupno članstvo SKJ (kolona 6), tada vidim o da se broj članova SKJ (koTabela 100

258 303 285 147 482 938 530 812 607 443 704 617 772920 700 030 654 669 624 806 648 616 735 066 829 953 935 856

130157 104 000 231 032

50,4 46,9 47,8

263 474

43,4

330 454 189392 148 277 117 283 111915 130 783 121 684 134 862

42,8 27,1 22,7 18,8 17,2 17,3 14,7 14,4

i

% seljaka od svih

Ukupno članova

1946. 1947. 1948. 1949 1950. 11951. 1952. 1953. 1954. 1955. 1956. 1957. 1958. 1959.

Članova selj.-poljopr

Godina

Kretanje ukupnog broja članova KPJ-SKJ i broja članova — seljaka u posleratnom periodu*) Indeksi 1953.=100

’> 36,9 40,7 69,0 75,8 86,8 100,7. 110,4 100,0 93,5 89,3 92,7 107,9 118,6 133,7

.2. o 68,7 122,0 139,1 174,5 100,0 73,3 61,9 59,1 69,1 64,2 71,2

Iz v o n : S . F ilip i, V. M ilić, D . P e tro v ić , n a v ed . d je lo ; S ta tis tič k i p re g le d i S K J ; S ta tistič k i po d a ci o S K J iz m eđ u Pe to g i J e d a n a e sto g k o n g re sa S K J; M a te rija li D v an aes­ to g k o n g resa — p o d a ci izm eđ u J e d a n a e sto g i D v an a esto g k o n g re sa S K J (p o d ac i z a 1946.

^gQ

1960. 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969. 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981.

1 006 285 1 035 003 1 018 331 1019 013 1 031 634 1046202 1046 018 1 013 500 1 146 084 1111682 1 049 184 1 025 476 1 009 947 1076 711 1 192 466 1 302 843 1460267 1 623 612 1 774 624 1 884475 2 041 272 2 117 083

131 206 108 903 97 932 87 793 77 906 77 341 77 134 75 270 84 329 81243 68 415 64 867 60233 60570 62 956 66 624 71724 78 492 82 707 84 751 87 109 83 567

13,0 10,4 9,6 8,6 7,6 7,4 7,4 7,4 7,4 7,3 6,5 6,3 6,0 5,6 5,3 5,1 4,9 4,8 4,7 4,5 4.3 3,9

143,7 147,9 145,5 145,6 147,4 149,5 149,4 144,8 163,7 158,8 149,9 146,5 144,3 153,8 170,34 186,11 208.60 231,93 253,50 269,19 291,59 302,42

69,3 57,5 51,7 46,4 41,4 40,8 40,7 39,7 44,5 42,9 36,1 34,2 31,8 32,0 33,24 35,17 37,87 41,44 43,66 44,75 45,99 44,12

m u n ista-seljaka) sm an jio za p rek o deset p u ta (u 1948. godini je iznosio 47,8%, a u 1981. godini 3,9%). N astala je razlika u sm an ji­ v an ju b ro ja k o m unista-seljaka u tom razd o b lju (sm an jen je za oko tr i p u ta ), k o ju ne m ože o b ja sn iti sam o deagrarizacija. P ostav­ lja se, dakle, p itan je : gdje su ti kom u n isti »po za n im an ju seljaci«? Za te p ro m jen e zn a č a jn iji su neki drugi fak to ri kao što je politika p rijem a , isk lju čiv a n ja, svojevoljnog n a p u š ta n ja ili sk id an ja s evi­ d en cije članstva. P odaci nam , ta k o đ er, p o k az u ju da je p ro cen tu aln o učešće seljak a članova SK J u p o ljo p riv red n o m stanovništvu m a n je nego učešće u k u p n o g članstva SK J u uk u p n o m stanovništvu, štav iše, ten d en cije su im (o d 1948. do 1981) o b rn u te . (V idi T abelu 101, od­ nosno kolone 9 i 7). To jse, ta k o đ e r, m ože p ra titi i n a p rim je rim a jm eđu p o je d i­ nim rep u b lik am a (Tabela 102), gdje se m ogu vidjeti očiti p rim jeri d a je seljaštv o n a K osovu oko 2,5 p u ta , a u Sloveniji oko 25 p u ta m a n je u k lju čen o u SK J od u k u pnog stanovništva. Bio bi očito p re tje ra n izraz d isk rim in ac ije, ali n ije p re tje ra n o ako se istakne d a v je ro ja tn o seljaštv o n ije m a n je odano politici SK J od ostalih so cijaln ih g ru p a stan o v n ištv a (ukupnog stanovništva), izuzim ajući, n a o d ređ en i način, sam o ra d n ičk u klasu. 481 31

O H S nA isiu A O ireis u io u p o jA u d o f jo d uioiidnojn n f ^ S GAOUE[D GOJTlipSJAIjdof[Od o,0 o h s

3

5 o a g o

T1A1SIUAOUG1S u ioudn ojn r. I M S baou tji ? E5JIUpo.lAUdof|Od 0 0 OHS riAisruAOUGis u io u d n ^ n A' n f> IS TJAOUBjO 0/0

|.

o •a

£ .o o a. * 00 3

I M S n A isu B jo n O S BAOUBjD B^IUpOJAUdofjOd 0/0

O S

OAlSUBj? oudnojQ

•2 •a a .o 1 J)

nA}§IUAOUB1S u io u d n o jn n S o u p o jA u d o fio d o/o

.§ *3

OAl§IUAOUB1S O Up3JAU do{lO d oudrioiQ

•5 '5 oo w) a « hfN ro m 10 to 10 > 00 vO vi O

^

s~ '5 '3s ■05 .02 . 02

■5 rt ^

513

s opštinskim nivoom jc desetostruko m anje. Zastupljenost mlađe-srcdnje i srednje generacije u CKSKJ takođe je m anje nego na dva druga posm atrana nivoa organizovanja u SKJ. U sastavu Cen­ tralnog kom iteta SKJ relativno je n ajp risu tn ija (37%) stara gene­ racija (56 i više godina), a za njom sledi starija-srednja generacija (36,4%). Obe ove starosne grupe znatno su više zastupljene u sa­ stavu CKSKJ nego u članstvu SKJ: stara generacija je dvostruko zastupljenija u sastavu CKSKJ *nego u članstvu (37% : 18,3%), a starija sred n ja generacija tro stru k o više (36,4% : 10,3%). U celini gledano, sam o jedna četvrtina članova CKSKJ im a m anje od 46 godina, a u s tru k tu ri članstva ta starosna skupina (do 46 go­ dina) čini više od tri četvrtine. S tarosna stru k tu ra članova CKSKJ izabranih na X II kon­ gresu 1982. godine u još većoj m eri odstupa od starosnog sastava članstva. S tara generacija koja jc u sastavu CKSKJ izabranom na XI kongresu bila relativno n ajb ro jn ija postala je posle XII kon­ gresa SKJ i apsolutno dom inantna: njeno učešće je povećano sa 37% na 53,4%! S tarosna s tru k tu ra članova SKJ može se, uz male korekcije, p rikazati u obliku piram ide, sa širokim dnom i uskim vrhom, a starosna stru k tu ra CKSKJ u obliku izvrnute piram ide. Nije lako objasniti uzroke nesrazm ernog udela starijih gene­ racija koji se očituje u rukovodstvim a svih političkih partija. Je­ dan deo objašnjenja valja svakako tražiti u činjenici da je politika (između ostalog) veština koja se postepeno uči i da zato rukovo­ đenje partijom zahteva određeno iskustvo. Uz to, partijsk i lideri često nastoje da zadrže svoj položaj zbog socijalnih pogodnosti (moći, uticaja, ugleda) koje im on obezbeđuje. Oni u tome uspe vaju koristeći se upravo ovlašćenjim a koja proizlaze iz h ijerar­ hijskog položaja na kome se nalaze. Drugim rečim a, sami položaji u s tru k tu ri p artijske organizacije (i organizacija uopšte) obezbeđ u ju njihovim nosiocim a pretpostavke (instrum ente) pomoću ko jih mogu da se na njim a dugo zadrže; stalnost rukovodstava pro ­ izlazi iz hijerarhijskog principa p artijsk e organizacije. Mislimo da u lom e treba p re tražiti ključ za objašnjenje naglašenih geronlokratskih tendencija, nego u psihološkim činiocima, kako to, na prim er, čini M. Duverger u svojoj kapitalnoj studiji o političkim partijam a. On piše: »Privrženost starim licima i duboki konzer­ vativizam mase im aju ovde odlučujuću ulogu. Ali nisu samo oni u p itanju: možda izvesna ljubom ora, duboka i m račna igra u tome im a odlučujuću ulogu. S uperiornost u godinam a je jedina koja ne prouzrokuje nikakve zavisti: jedina koja ne šokira osećanje jednakosti. P riznati superiornost starijeg ne im plicira priznavanje vlastite inferiornosti, je r se može postati isti kao on stareći. Egalitarno osećanje i rivalitet generacija suprotstavljaju se da bi se suprotstavili podm lađivanju kadrova u dem okratskim p artija­ m a « . 215 Kod Duvergera jc reč, kako pokazuje citirani fragm ent, o ,u L es p a rtie s p o litiq u e s , s tr . 188—189.

514

elitističk o m p ristu p u , koji a priori negira članstvu m ogućnost p rin ­ cipijelnog i racionalnog o predeljenja. M isaono zaleđe njegovih sh v atan ja je te o rija »dem okratskog elitizma« o kojoj smo rasp rav ­ ljali na drugom m estu.21« d. Pol M edu rukovodiocim a političkih p a rtija dom iniraju m uškarci. P rem da su žene m anje zastu p ljen e i u član stv u ,217 ta nesrazm era je izraženija u sastavu rukovodstva. Lako sc uočava čvrsta kore­ lacija izm eđu po la članova i zastu p ljen o sti u organim a p artija : što je viši nivo rukovodstva, z a stu p lje n o st žena je m anja. Posebno je m alo učešće žena u izvršno-političkim organim a radničkih p artija (p olitbiroim a, se k re ta rija tim a , nacionalnim savetim a itd.). Na p ri­ m er, u sastav u p o litb iro a izabranih n a kongresim a šest kom unistič­ kih p a rtija n a vlasti od 1971. do 1976. godine (KP Bugarske, KP K ube, Poljske u je d in je n e radničke p a rtije , KP R um unijc, M ađar­ ske so cijalističke radničke p a rtije i KPSS) učešće žena je iznosilo sam o 4,4%. Udeo žena u istom razd o b lju bio je znatno veći u p o litb iro im a zapadnoevropskih kom unističkih p a rtija ( 1 1 %), a još veći (23%) u izvršno-političkim organim a pet zapadnoevropskih so cijald e m o k ratsk ih p a rtija (SP A ustrije, SP Portugala, Radnička p a rtija N orveške, L aburistička p a rtija Velike B ritanije, SDP Švedske). N ajn ep o voljnija je situ a cija u lom pogledu u Savezu kom u­ n ista Jugoslavije je r u sastav u P redseđnišlva CKSKJ izabranog na X II kongresu 1982. godine nem a ni jedne žene. N ezadovolja­ vajuće je učešće žena i u sastavu C entralnog kom iteta Saveza ko­ m u n ista Jugoslavije. U sastavu tog organa izabranog na D esetom k ongresu 1974. godine žene su činile 11% što je d vostruko m anje od z a stu p lje n o sti žena u sastavu Saveza k o m unista u istoj godini (22%). Taj ra s k o ra k je m eđutim , još više povećan je r je učešće žena u CKSKJ izabranom na D vanaestom kongresu 1982. godine opalo na 9,3% što je tr o s tru k o m a n je od učešća žena u članstvu SKJ koje je u m e đ u v rem en u p o raslo na 26,1%. U celini uzev, izneti podaci p o k az u ju da u pogledu polne stru k ­ tu re nem a b itn ih razlika izm eđu g rađ an sk ih i rad n ičk ih p artija . K ao arg u m en t u p rilog toj hipotezi može da posluži p o d atak da ni u jed n o j italijan sk o j p a rtiji, od k ra jn je levice do k ra jn je desni­ ce, učešće žena u nacionalnom rukovodstvu 1967. godine nije p re ­ m ašivalo je d n u desetinu. Isto je i sa učešćem žena u regionalnim ru k o v o d stv im a p a rtija u to j ze m lji .218 Da ovde n ije reč sam o o nepovoljnoj s itu a ciji u je d n o j godini k o ja se m ože p rip isa ti dejstvu situ acio nih fa k to ra već o dugogodišnjem tre n d u govori po5“ P o litič k a so c io lo g ija , s tr . 144— 156. . . . . . . 517 U češće ž e n a u č la n s tv u r a d n ič k ih p a r ti ja k re ć e se o d je d n e č e tv r tin e d o (b liz u ) je d n e p o lo v in e ( u J e d in s tv e n o j s o c ija lis tič k o j p a r ti ji N em ač k e ž en e , n a p r im e r, č in e 47,6°/o č la n s tv a ). U g r a đ a n s k im p a r ti ja m a u č ešć e ž en a n e p r e la z i je d n u p e tin u . Sl’ G. S a n i, n a v e d , č la n a k , s tr . 119.

datak da su žene u razdoblju 1945— 1963. godine činile 8,7% ruko­ vodilaca KP Italije i 2,7% dem ohrišćanskih rukovodilaca.-’11* Neke političke p artije preduzim aju, m eđutim , mere da stanu na put potisnutosti žena iz sastava rukovodećih organa. Tako je, na prim er, u S tatu tu SP F rancuske (1974) usvojena odredba po kojoj u svim partijsk im organim a m ora biti najm anje 1 0 % žena. To n asto jan je je dalo rezultate što se vidi po podatku da je 1975. godine u Izvršni kom itet SP F rancuske izabrano 11% žena, a dve godine kasnije 14%, dok ih ranije, pre stupanja na snagu S tatuta, nije bilo, ili su bile samo simbolično zastupljene u sastavu tog organa. U pogledu žena u rukovodstvim a građanskih p artija situacija je, takođe, nepovoljna. Navedimo, na prim er, podatak da je tek svaki treći rukovodilac am eričkih p a rtija (u Sitlu i Mineapolisu) i svaki šesti rukovodilac kanadskih p artija (u V ankuveru i Vinipengu) žena. Nešto povoljnija situacija u am eričkim partijam a nego u kanadskim rezultira iz činjenice da su one internim p ra­ vilima obezbedile minim alno prisustvo žena u sastavu rukovodstva Ali iznete proporcije (1/3, odnosno 1/6) kriju još veću nejedna­ kost u stvarnosti, jer, kako jedno istraživanje pokazuje ,-’20 proce­ nat učešća m uškaraca je neuporedivo veći na gornjim (strateškim ) nivoima p artijske hijerarhije. Isto istraživanje pokazuje da žene koje su dostigle više nivoe h ijerarhije u am eričkim i kanadskim partijam a, posvećuju više vrem ena partijskom radu nego m uš­ karci na istim nivoima hijerarhije. Pošto su podaci o potisnutosti žena uzeti iz različitih partija (radničkih, građanskih; na vlasti, u opoziciji), koje uz to deluju u osobenim društveno-ekonom skim i kulturnim uslovima (soci­ jalističke zemlje, kapitalističke zemlje, ekonomski nerazvijene zem lje), uzroci nepovoljnog položaja žena o kome govore ti podaci ne mogu se tražiti u osobenostim a ove ili one partije pojedinačno uzete, nego u dubljim činiocima. Tu pre svega mislimo na podre­ đen položaj žena u ekonom skom i uopšte društvenom životu, snaž­ no prisustvo u različitim političkim kulturam a stava da je politika »muški posao«, diferenciranu socijalizaciju žena u pravcu vršenja isključivo uloge domaćice i majke, itd. Zaključne napomene Izneti podaci su, nadamo se, dovoljno dokumentovali na početku poglavlja iznetu tvrdnju da su sve savremene političke partije nehomogene u pogledu sastava svojih članova, birača i ru­ kovodilaca. Ali iz toga bi bilo pogrešno izvesti zaključak da su one nehomogene na isti način, tj. da su sve političke partije po :,t Isto , s tr. 120. :n H. C lark e, A. K o rn b e rg , »Moving Up th e Political E sc ala to r: W omen Partv O fficials in the U nited S lates and Canada«, The Jou rn a l o f P olitics, b r. 2, 1979.

o I6

svojoj socijalnoj s tru k tu ri identične. U tom pogledu uočljive su raziike izm eđu s tru k tu re p artijsk o g članstva i birača, s jedne stran e, i rukovodilaca, s druge stran e . Kad je reč o članstvu i biračim a, p rezentirani podaci sugerišu stav da se, i pored neho m ogenosti socijalnog sastava, u većini p a rtija , radničkih i g rađ an ­ skih, može identilikovati osnovno socijalno-klasno jezgro. K lasni sastav po p ravilu inože da posluži kao k rite riju m dem arkacije rad n ičk ih i g rađanskih p a rtija . Istin i za volju, uočili sm o i ten­ d enciju o p ad a n ja učešća ili b arem stagnacije radničke klase u sastavu članstva i b irača radničkih p a rtija , ali ta te n d en cija nije d o m in an tn a, pa su hie et nunc rad n ičk e i građ an sk e p a rtije u pogledu svog socijalnog sastava d istin k tn e organizacije. Takva se ocena, m eđutim , ne bi m ogla izreći u pogledu s tr u k ­ ture p a rtijsk ih rukovodilaca. P rem d a su izneti podaci o sastavu p a rtijs k ih ru k o v o d stav a (s obzirom n a p o s m a tra n a obeležja) p a r ­ cijalni, oni ipak om ogućavaju da se odgovori na p ita n ja p o stav lje­ na na po četk u ovog odeljka. Odgovori i na prvo i drugo p itan je su afirm ativ n i. Rukovodioci nesum njivo čine d istin k tiv n u grupu u odnosu na članstvo vlastitih p a rtija , a rukovodioci različitih p a r­ tija su izm eđu sebe veom a slični. N a osnovu p reze n tira n ih poda taka može se čak tv rd iti da p o sto ji veća sličnost izm eđu rukovod­ stava različitih p a rtija , nego izm eđu ru k ovodstava i članova n jihovih p a rtija . Tu n ije reč sam o o s tru k tu ra ln o m preseku sastav a p a rtijs k ih rukovodstava već i o istosm ernim te n ­ d en cijam a na osnovu kojih se m ože fo rm u lisati p retp o stav k a o jo š većoj stru k tu ra ln o j sličnosti p a rtijs k ih rukovodstava u b u ­ d ućnosti. Izneti podaci d o p u šta ju da se sasvim provizorno skicira »rob o t-portret« rukovodioca savrem ene političke p a rtije . N jegove su k a ra k te ristik e sledeće: obavezno je ne-radničkog za n im an ja, visoko obrazovan, zn atno je veće s ta ro s ti od članova i m uškog je pola. P rezen tiran i podaci p okazuju d a je sličnost »robot-portreta« sa stv arn o m situ acijo m u toliko veća ukoliko se više penjem o po vertik ali p a rtijs k e organizacije. Podaci o socijalnoj s tr u k tu ri političkih p a rtija (radničkih i građ an sk ih ) d a ju o n jim a nadasve važne indikacije. Preko s tru k ­ tu re moguće je rek o n stru isa ti politik u ili (ako je reč o p a rtiji u opoziciji) p o litičku o rije n ta c iju p a rtije . Učešće pojedinih so cijal­ nih g ru p a u p a rtijsk o m članstvu odgovara grosse m ode zalaganju p a rtije za in terese tih grupa. U s tru k tu ri p a rtija m oguće je »pre­ poznati« ne sam o njihovu o p štu o rije n ta c iju , nego i način na koji deluju. To se može lako pokazati na p rim e ru k o m unističkih p a r­ tija u zem ljam a »realnog socijalizm a« u kojim a je za ob av ljan je velikog b ro ja važnih d ru štv en ih poslova neophodno da pojedinac d o bije saglasnost nadležnog p a rtijsk o g organa. To ima d ire k tan uticaj na so cijalnu s tru k tu ru p a rtije je r u n ju ulaze (u većem procen tu od ostalih) pripadnici onih socijalnih sku p in a koji zbog 517

svojih stru čn ih i d ru g ih k v alifik a cija m ogu d a o b a v lja ju p o slo v e za k oje je neophodna sa g la sn o st p a r tije . N aglašavajući važnost e m p irijsk e d a to s ti, to g a š to čin i d r u š ­ tveno biće p a rtije uo p šte, svesni sm o d a e m p irijs k a d a to s t n ije cela istina o p a rtiji. S vođenje p a r tije sam o n a so c ija ln u s tr u k tu r u — k oja je ste je d n a dim enzija p a rtijs k o g bića — o n em o g u ćav a da se sagledaju d u b lje istine o p a rtiji. Do iste g re šk e d ovodi red u k o vanje p a rtije na org an izaciju (n ačin d e lo v a n ja ) k o ja je ta k o đ e jedna od dim enzija e m p irijsk o g bića p a rtije . U o b a s lu č a ja svo­ đenje p a rtije na to što u d ato m tre n u tk u e m p irijsk i je s te (o rg a­ nizacija ili s tru k tu ra ), gubi iz vida ciljeve k o jim a p a rtija teži. I s ti­ canje značaja i onoga čem u p a r tija teži ne srne, n a ra v n o , d a baci u zasenak to što p a rtija je ste; kao što je n e o p ra v d a n o svesti p a r ­ tiju na em p irijsku d ato st, n eo p rav d a n o je isto ta k o p a rtiju ocenjivati sam o po dim enziji budućeg, onog što su n je n i ciljevi. Apsolutizovanje važnosti socijalnog s astav a p a rtije k o je o s ta v ­ lja van svog horizonta dim enziju bud u ćeg ne d a je p o tp u n uvid ni u sve dim enzije aktuelnog, isk u stv en o d ato g bića p a rtije . Jer podatak o socijalnoj s tru k tu ri ne govori, izm eđu ostalo g , n iš ta o tome kakav je uticaj pojed in ih socijalnih g ru p a u p a rtiji. D om i nantno statističko učešće rad n ik a u s tru k tu r i ne znači ipso fa c to njihov dom inantan uticaj na politiku p a rtije . P ro tiv fe tiš iz ira n ja partijske stru k tu re govori, izm eđu ostalog, to što su p ro cesi birokratizacije u kom unističkim p a rtija m a na vlasti došli do punog izražaja u vrem e kada je učešće rad n ik a u sastav u tih p a r tija bilo izuzetno visoko i da je do ideološkog za o k re ta s o c ija ld e m o k ra ts k ih p a rtija u kojem su napušteni m nogi so cijalističk i ciljevi d ošlo krajem pedesetih godina, upravo u razd o b lju velikog učešća ra d ­ nika u njihovom članstvu i u rukovodstvim a.

518

TABELARNI PRILOG Osnovni podaci o članstvu SKJ u 1981, 1982. i u prvoj polovini 1983 *

Izvor:

C K S K J — S e k to r

za o rg a n iz a c io n u

iz g ra d n ju

SK

i k a d ro v sk u

p o litik u

SK .

nuipoS nupoqjojd nsoupo n bj|iizb^[

gu

1

12

15 161

•1861 caoubi? fo.iq ucdn^iQ

š 'i in u n s >IS ijijsn d B U

;| s 2

o f p u s p iA D

5

ouf’ioAafoAS

iuo5 nf|i|si |U 3 f |t U U d OAOUOd

po

14 778

0861 GAOUBJ5

f° j e

Federacija

Tabela 1 K re lan je broja članova SK u 1981. godini

96

bSoj

U procentim a

mnfunnjjs TIB1SQ piuptu !UDA]S

564 6

2 705

-AKjpZ

28 746

-luiuipv

4 655

p iu p c j iu a i' j u jjs

piupnj

i

U B J IU ip j i

uafuazuj pO A ZJO jd

•jdo'fiod

610 2 155

p iu A c .id

usiiuouo^g

7 722

piupcj luSnc^v

581

piupcj lujnijn^i

434

168

JU P A S O JJ

106 987

oudnsjfi

JNA

Članovi SK

Tabela 3

po

zanimanju

u 1981.

18 429

■piA l'pU J

£

PM*

PM*

~-

o o'

IO

00.

vO PO*

oo PO

ON

n.

"i PM

PM

PM

rt. IO*

10

IO IO

•n o

PM o'

PM o'

o

o

o'

o'

IO PO

o. po'

PM. PO*

PM PM

ON.

po. pm'

pm'

psi xd

o. r -'

IO

o o'

«X | IO

pm'

no'

n.

PO

ON pn'

pm'

PO. PM

rt*

PM o'

o.

On

IO PM

o'

-

o

IO o'

nO o'

PM, o'

PM o'

o'

o'

PM o'

1 1

o'

PN o'

o'

o'

PO o'

PO o'

V© o'

PO o'

o'

r-. rt'

ri o

nO

o'

PM o'

pm

o'

o'

o'

'O. o

PM o*

IO o'

PO, o'

o'

o'

po. po'

po'

rt. PO

PM, rO*

PO, PO

PO,

rt'

po'

to. po'

pm'

o. po'

o. pm'

ON' |

t-"

-O

r-. f"

oo.

r -'

oo'

NO r t'

PO oo'

PN, r-'

IO N©'

o. PM

**1

n©

IO

00. IO

O. PO

o. pm'

IO o'

1

po

r-~'

CN

_r

PO

po po'

r-~_ IO

vO o' PO

o

PM

PO

NO oo PM

OO

PO PO

on

pm' po

PO

OO PM

PO

§

8

8

8

8

8

8

8

8

8

rt

o

IO

1u X

c

O' o*

o o

o o

rtc

« c

ao

oo.

00

2 3 rtc

o i0H3 C QU Od 3 C/i Ocod

rt

rt iž I rt rt se 5

’c o ć/5

1 rt fc/i

od C/i

od c/i

Od C/i

od C/i

U

o a

c ‘C (U

X)

c o o o Ud

fU

< C/i

0

1 Ou < co

_rt ‘5 JN A

U procentima

oo Tl’

on

o

-a

£

U1

JNA

rn

NO

13 4

rn

-

oo m 640

22o

P -* 0

-

Članovi SK po nacionalnoj opredeljetiosti u 1981.

1

lu e lije ) j

iq js

Tabela 4

ON

876

i la jA .T f

oo

in m m