Ilustrowana historia świata. Tom 4 [PDF]

Zitiervorschau

��· ILUSTROWANA

1STORlA .6flll"""

s

l...-..

ILUSTROWANA

TOM4 Lata 1708 1913 ·

redakcja naukowa prof. dr hab. Henryk Samsonowicz

li1 l.MJ

MUZA SA

1708-1835

Rewolucja i niepodległość iek XVI I I jest często nazywany "wiekiem rewolucji" i oświecenia. W latach 1 708- 1 835 wybuchały rewolucje przeciw rządom w wielu częściach świata. Rewolucyjne zmiany następowały również w rolnictwie, przemyśle, nauce, technice i medycynie, transporcie i w kulturze; pojawiły się nowe formy literatury. Rewolucje polityczne wynikały z silnego sprzeciwu znacznej części społeczeństwa wobec zasad rządzenia państwem. W Ameryce Północnej, Afryce Północnej i Grecji ludność buntowała się przeciw obcemu panowaniu. We Francji obywatele doprowadzili do egzekucji króla i próbowali wprowadzić demokrację. Jednakże nie wszystkie wystąpienia zbrojne zakończyły się sukcesem. W Wielkiej Brytanii jakobici (tzn. zwolennicy Jakuba i dynastii Stuartów), którzy chcieli zastąpić panującego króla własnym pretendentem do tronu, zostali łatwo pokonani. Po niemal rocznej walce polskie powstanie listopadowe ( 1830-183 1 ) zakończyło się klęską i drastycznym ograniczeniem autonomii "Królestwa Polskiego". Stłumione zostały rozruchy

W

w Chinach i wystąpienia przeciw rosnącej potędze kolonialnej . W Europie właściciele ziemscy i inżynierowie zapoczątkowali innowacje, które zrewolucjonizowały rolnictwo i przemysł. W miejsce dóbr wytwarzanych ręcznie, maszyny parowe produkowały olbrzymie ilości tkanin na ubrania i narzędzi. Para została użyta do napędzania statków i pierwszych pociągów. Ważne odkrycia zostały dokonane we wszystkich dziedzinach wiedzy. Filozofowie urnocnili szacunek dla ludzkiej inteligencji. Poeci wychwalali wolność i wyobraźnię ludzką. Po raz pierwszy uczeni zrozumieli, jak działa elektryczność i zaczęli klasyfikować zwierzęta i rośliny w odrębne gatunki. Poczyniono postępy w chemii i medycynie, szczepienie przeciw ospie uratowało tysiące ludzi.

T Pierwszą linię kolejową z wagonem pasażerskim oddano do użytku w 1825 r. Kursowal on pomiędzy Stock/on a Darlington. Osiągal prędkość 24 km/h.

477

1 708-1835 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA

Ameryka

Europa

1709 Rosja zwycięża Szwecję

1728 Bering rozpoczyna badanie Alaski.

w bitwie pod Połtawą. 1713 Pokój w Utrechcie kończy wojnę o sukcesję hiszpańską. 1740 Fryderyk 11 Wielki w Prusach. 1740-1748 Wojna o sukcesję austriacką. Prusy zdobywają Ś ląsk na Austrii. 1756-1763 Wojna siedmioletnia. 1762 Katarzyna 11 w Rosji. 1n2, 1793 11795 rozbiory dokonane przez Rosję, Prusy i Austrię doprowadzają do likwidacji państwa polskiego. 1783 Włączenie Złotej Ordy wraz z Krymem do Rosji. '1789 Wybuch rewolucji francuskiej. 1791 3 maja Polski Sejm uchwala Konstytucję 3 Maja. 1791 wrzesień Francuski parlament uchwala pierwszą konstytucję Francji. 1792 Ogłoszenie Republiki Francuskiej. 1793 Egzekucja króla Francji, Ludwika XVI. 1794 Insurekcja kościuszkowska - pierwsze polskie powstanie narodowe. 1799 Napoleon Bonaparte dochodzi do władzy jako pierwszy konsul. 1806-1807 Zwycięstwo Napoleona w wojnie z Prusami i Rosją. Utworzenie Księstwa Warszawskiego. 1812 Wojna Napoleona z Rosję. 1815 Bitwa pod Waterloo. Restauracja dynastii Burbonów na tronie Francji.

Afryka

1710 Algieria uzyskuje autonomię. 1714 Trypolitania staje się niezależna od imperium osmańskiego. 1730 Wzrost potęgi królestwa Borno (środkowy Sudan).

-

1759 Brytyjczycy odbierają Francuzom Quebec. 1763 Wielka Brytania zyskuje panowanie nad Kanadą. 1n5-1783 Wojna o niepodległość trzynastu brytyjskich kolonii północnoamerykańskich. 1n6 Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych. 1789 Jerzy Waszyngton zostaje pierwszym prezydentem Stanów Zjednoczonych.

1803 Zakup Luizjany przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (USA). 1808-1828 Ruchy niepodległościowe w Ameryce Południowej.

1819 USA kupuje Florydę od Hiszpanii.

478

1n6-1786 Fulani organizuje państwa muzułmańskie w Afryce Zachodniej. 1n9-1781 11793 Wojny między plemieniem Xhosa i burskimi (holenderskimi) osadnikami w Południowej Afryce. 1798 Wyprawa wojenna Napoleona do Egiptu. 18Ó6 Wielka Brytania podporządkowuje sobie holenderską kolonię Przylądka (Dobrej Nadziei). 1811 Mehmet Ali-Pasza obejmuje rządy w Egipcie, uniezależniając się stopniowo od sułtana tureckiego. 1818-1828 Królestwo Zulusów pod rządami Czaki. 1822 Utworzenie Liberii - pierwszego formalnie niepodległego państwa w czarnej Afryce. 1829 Grecja uniezależnia się od Turcji w wyniku powstania (od 1821 r.). 1830 Francja rozpoczyna podbój Algierii.

·--1 708-1835 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA

•

...

o

•

0

"!):�

Srodkowy Wschód

0t!> o

Daleki Wschód

Australia l Oceania

1700-1800 Długi okres zaburzeń wewnętrznych na wyspach we wschodniej części Oceanii.

1736 Nadir Szach przejmuje władzę w Persji, detronizując dynastię Safawidów.

1736 Cesarz Cz'ien Lung obejmuje władzę w Chinach. 1739 Nadir Szach, wladca Persji, atakuje Indie.

1747 Początek panowania dynastii Durrani w Afganistanie.

1793 Sułtan Selim III rozpoczyna reformy wojskowe i administracyjne w Turcji. Lew i Słońce zostają w 1834 r. symbolami Persji (obecnie Iran).

1757-1824 Zjednoczenie Birmy pod panowaniem dynastii Konbaung. 1757 Bitwa pod Plassey. Wielka Brytania zyskuje kontrolę nad większą częścią Indii. 1761 Zdobycie Pondicherry przez Anglików. Wielka Brytania ogranicza wpływy francuskie w Indiach. 1795-1804 Powstanie Białego Lotosu przeciwko rządowi centralnemu w Chinach. 1799 Sułtan Tipu, władca Majsuru, zabity przez Anglików. 1803-1818 Marathowie walczą przeciw rosnącej potędze Anglików w Indiach.

Maczugi wojenne mieszkańców wysp mórz południowych.

176B-1n9 Kapitan James Cook aż do swej śmierci bada Południowy Pacyfik. 1788 Wielka Brytania zaklada kolonię karną w Nowej Południowej Walii. 1789 Bunt brytyjskich marynarzy na okręcie Bounty prowadzi do zasiedlenia wyspy Pitcairn. 1793 Pierwsi wolni osadnicy przybywają do Australii. 1829 Wielka Brytania ogłasza zachodnią Australię częścią swego imperium.

l 1

479 l

1708-1835 Świat W Ameryce Północnej Stany Zjednoczone osiągnęły niepodległość, ale to pogorszyło położenie Indian. Wielu Judzi przybywało z Europy i zagarniało coraz więcej ziemi. W Ameryce Południowej i Środkowej tamtejsze kolonie także walczyły o niezależność od Hiszpanii i Portugalii, osiągając stopniowo zwycięstwo. W Europie, Prusy i Rosja stały się największymi potęgami europejskimi, podczas gdy rewolucja francuska 1 789 r. sygnalizowała koniec feudalnej monarchii absolutnej we Francji. W Wielkiej Brytanii nowe wynalazki zrewolucjonizowały rolnictwo, transport i przemysł i szybko rozprzestrzeniły się na resztę świata. W Afryce, plemiona Fulani, Zulu i Buganda ustanowiły nowe królestwa. Kraje północnoafrykańskie zrzuciły zwierzchnictwo tureckie. W Indiach upadło imperium Wielkich Mogołów, a Wielka Brytania i Francja walczyły o panowanie nad tymi terenami. Chiny podbiły Tybet, ale miały problemy wewnętrzne. Japonia, izolując się, zakazała kontaktów z Zachodem. W Oceanii przybycie Europejczyków zagroziło tradycyjnemu sposobowi życia .

480

Ocean Spokojny

T Pierre Dominique Toussaint L 'Ouverture dowodzi/ powstaniem niewolników przeciw francuskim kolonistom na Haiti.

o�:.

..,.. Brytyjscy koloniści w Indiach żyli w dostatku i luksusach. Zatrudniali Hindusów jako służbę, by usługiwali im na każdym kroku.

..,.. W czasie wojen toczonych przez Napoleona niemal cala Europa była zaangażowana w zwalczanie francuskiej ekspansji. III>- Swiątynia Niebios

w Pekinie (Chiny). Cesarz modli/ się tu o dobre zbiory.

.

"

. •

'

III>- Podróże kapitana Cooka były pierwszą próbą naukowego poznania Australii i Oceanii. Na NowejZelandii spotkał Maorysów, plywających zwrotnymi łodziami wojennymi.

AUSTRIA l PRUSY 1708

Wojna o sukcesję tronu hiszpańskiego: żołnierze brytyjscy i austriaccy zwyciężają Francuzów

m w bitwie pod Oudenaarde. Wielka koalicja Austrii,

Holandii i Anglii walczy przeciw Francji, która jest sprzymierzona z państwami niemieckimi i włoskimi. Rosja: król Szwecji, Karol XII, wkracza

na Ukrainę. Car Piotr Wielki wprowadza reformy władz administracji.

1709

Wielka Brytania: Abraham Darby konstruuje piec

� koksowy do wytopu rudy żelaza. Rosja: Piotr Wielki zwycięża Szwedów pod Połtawą.

1710

Rosja: W rezultacie ekspansjonistycznej polityki Piotra Rosja znalazła się w stanie wojny z Turcją (do

1711

r.). Algieria staje się autonomiczną

częścią Turcji.

1711

Karol VI, władca Austrii, zostaje cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (do

1740

r.).

Cesarski pałac letni Schónbrunn w Wiedniu zbudowany w latach 1696-1730.

1712

Wielka Brytania: Thomas Newcemen skonstruował

1713

Pokój w Utrechcie kończy wojnę o sukcesję tronu

� pierwszy silnik tłokowy napędzany parą.

hiszpańskiego. Król Hiszpanii, Filip V, rezygnuje z pretensji do tronu francuskiego i traci część posiadłości hiszpańskich w Europie. Francuska dominacja w Europie zostaje ograniczona. Święte Cesarstwo Rzymskie: cesarz Karol VI ogłasza "sankcję pragmatyczną", aby zagwarantować, że jego dzieci odziedziczą jego ziemie bez podziałów. Od

1720

r. stało się jasne, że jego

córka, Maria Teresa, będzie jego następczynią i Karol spędził ostatnie lata swego panowania umacniając jej pozycję w kraju i wśród głównych potęg europejskich. Prusy: Fryderyk Wilhelm l

1740 r.). Powiększa on stałą 80000 żołnierzy, czyniąc z Prus jedną

zostaje królem (do armię do

z najsilniejszych potęg militarnych ówczesnej Europy.

482

Austria i Prusy W 1 7 1 1 r. Karol VI, arcyksiążę Austrii, został cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Ponieważ nie miał syna, starał się zapewnić następstwo tronu swej córce Marii Teresie. W ciągu ostatnich lat swego życia zdołał zyskać zgodę głównych państw na tak radykalną zmianę zasad dziedziczenia tronu (zw. sankcją pragmatyczną). Gdy Karol umarł w 1 740 r., trzech władców zgłosiło pretensje do korony przeciw Marii Teresie: Karol - władca Bawarii, król Hiszpanii - Filip V i August - władca Saksonii i Polski. Sytuacja stała się bardziej skomplikowana, gdy do konfliktu włączyły się Prusy. Zajęły prowincję Austrii - Śląsk. Prusy były popierane przez Francję, Bawarię, Saksonię, Sardynię i Hiszpanię. Jednakże Wielka Brytania, Węgry i Niderlandy wspierały Marię Teresę. W 1742 r. Karol, władca Bawarii, zostaje cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, T Fryderyk Wielki był królem Prus w latach 1740-1786. Był odważny, ambitny i bezvaględny, wręcz cyniczny w swej polityce. Pod jego władzą Prusy stały się mocarstwem. Ale w wojnach, które prowadził, utraciły życie lub zdrowie setki tysięcy ludzi.

1 708-1713

MARIA TERESA 1717 Narodziny. 1740 Po śmierci ojca dziedziczy Austrię, Węgry, Śląsk, Czechy, Włochy i Niderlandy.

1765 Współrządzi

Świętym Cesarstwem Rzymskim wraz ze swym synem Józefem.

1780 Umiera.

a Prusy otrzymują Śląsk. Po jego śmierci w 1 745 r. cesarzem zostaje Franciszek Lotaryński, mąż Marii Teresy. Wojna zakończyła się w 1 748 r. na mocy pokoju w Akwizgranie, który pozostawił Marii Teresie Austrię, Czechy i Węgry. Podczas panowania Fryderyka Wilhelma I Prusy stały się jedną z głównych potęg europejskich. Jego następca, Fryderyk Wielki, wykorzystał armię do walki z potęgami takimi, jak Austria, Francja i Rosja i do końca swego panowania w 1 786 r. dwukrotnie powiększył terytorium Prus .

A Podczas wojny o sukcesję tronu Austrii piechota francuska i brytyjska stoczyły w 1145 r. bitwę pod Fontenoy. Wielka Brytania i Francja popierały przeciwne strony w wojnach mających rozstrzygnąć, kto powinien panować w Świętym Cesarstwie Rzymskim. Francuzi wygrali bitwę i zdobyli Niderlandy Austriackie (obecnie Belgia).

..,. Prusy były początkowo jednym z małych państw w pólnocnych Niemczech. Ich terytorium zwiększa/o się gwałtownie między XVI a XVIII wiekiem, gdy pruscy władcy podbili wiele nowych ziem. Podczas swego panowania Fryderyk Wielki przyłączy/ Śląsk i część Polski, zagrabioną w l rozbiorze.

483

1708-1835 Sztuka Wiek XVI I I był okresem ogromnych osiągnięć we wszystkich gatunkach sztuki. W Chinach wielki kunszt osiągnęły rzeźby w nefrycie. W Japonii rozwinął się drzeworyt, a poezja haiku stała się bardziej popularna. W Europie powstawały genialne dzieła kompozytorów Handla, Beethovena i Schuberta. Największe uznanie u współczesnych mieli artyści malarze Constable, Ingres i Goya. Powieściopisarze, eseiści i dziennikarze wprowadzili nowe formy. Poeci neoklasycystyczni dążyli do elegancji, podczas gdy późniejsi romantycy preferowali styl silnie emocjonalny. W teatrze rozwinął się balet, a opera święciła triumfy.

• Rycina Fala japońskiego mistrza Hokusai (zmarł w 1848 r.) należy do cyklu rycin przedstawiających przede wszystkim Górę Fuji. W Japonii w XVII wieku nastąpiło odrodzenie drzeworytnictwa i stało się ono bardzo popularne. Hokusai rozwinął je w dziedzinę sztuki.

• Przez wiele lat Europejczycy próbowali naśladować techniki używane przez chińskich producentów porcelany. Tę figurkę wykonano w Miśni w 1765 r.