Handbok i norrøn filologi [PDF]

Zitiervorschau

Handbok i norrøn filologi redigert av Odd Einar Haugen

FAGBOKFORLAGET

Copyright © 2004 by Fagbokforlaget Vigmostad & Bjørke AS All rights Reserved Printed in the EU for Fagbokforlaget ISBN 82-450-0105-8 Omslag ved Gita S. Norheim Forsida gjev att ei plate i kvalbein frå Troms, 34,5 cm lang og 29 cm brei, dekorert med to dyrehovud i profil, kan hende brukt som ei form for strykebrett. Det er funne meir enn 40 slike plater i Noreg. Layout og sideombrekking: Gjøvik Trykkeri A.s

Boka er trykt med stønad frå Lærebokutvalet for høgare utdanning Dette er bok nr. 157 i LNUs skriftserie Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Postboks 6050, Postterminalen 5892 BergenTlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: [email protected] www.fagbokforlaget.no Det er oppretta ei eiga nettside for denne boka: http://www.hf.n 0/i/nordisk/handbok

Innhald

Forord ............................................................................................................. Forkortingar og teikn .................................................................................... Normaliseringsreglar ....................................................................................

7 9 14

Innleiing .......................................................................................................... av Odd Einar Haugen

15

1 Håndskrift- og arkivkunnskap ....................................................................... av Jon Gunnar Jørgensen

27

2 Tekstkritikk og tekstfilologi av Odd Einar Haugen

81

..........................................

3 Runologi ........................................................................................................ av Karin Fjellhammer Seim

119

4 Paleografi ........................................................................................................ av Odd Einar Haugen

175

5 Edda- og skaldedikt av Else Mundal

215

6 Sagalitteraturen av Else Mundal

......................................................................................

............................................................................................. 267

7 Syntaktisk utvikling ...................................................................................... av Marit Christoffersen

303

8 Person- og stadnamn av Inge Særheim

....................................................................................

337

9 Gammalislandsk og gammalnorsk språk ..................................................... av Jan Ragnar Hagland

375

10 Mellomnorsk språk ......................................................... av Endre Mørck Namneformer .................................................................................................. Litteratur ........................................................................................................ Illustrasjonar .................................................................................................. Register ..........................................................................................................

407 451 457 481 485

Forord

Det er ikkje mangel på artiklar og bøker om emne i norrøn filologi, i alle fall om ein tek med det som er trykt på dei andre nordiske språka, og på engelsk, tysk og fransk. Utvalet på norsk er mindre. Og endå mindre av dette finst å få kjøpt i bokhandelen. Pensum for faget har derfor vore prega av fotokopiar og fromme ønske om at littera­ turen kan lånast på biblioteket. Då ei nasjonal samarbeidsnemnd for norrøn filologi vart oppretta i 2002, bestemte nemnda seg alt på det første møtet for å utarbeide ei handbok i faget. Ansvaret for dei ulike kapitla vart fordelt på deltakarane, og redaksjonsansvaret gjeve til underteikna. Opphavleg hadde vi tenkt oss handboka som ei nokså spesialisert pensumbok for faget norrøn filologi og for vidarekomne studentar i nordisk, forutan for dei nye bachelorprogramma i mellomalderstudiar. Men Fagbokforlaget og Landslaget for norskundervisning fekk nyss om planane, og til vår glede uttrykte dei ønske om å gje ut boka i LNU-serien. Det har gjeve oss inspirasjon og større armslag. Det inneber også at målgruppa for boka er utvida. Vi har derfor prøvd å framstille stoffet slik at det kan vere tilgjengeleg for eit breiare publikum, både i og utanfor Landslaget for norskundervisning, og vi trur at boka også kan fungere som eit referanseverk i mange samanhengar. Kan hende vil nokre av kapitla kunne brukast som tilleggslitteratur for interesserte elevar i den vidaregåande skolen. Samarbeidet med Fagbokforlaget ved forlagsredaktør Bente Getz Sollie og pro­ duksjonssjef Trond Jellestad har vore det beste, og har gjeve oss mange verdifulle synspunkt på korleis ei bok bør utformast og tilpassast marknaden. Sidan arbeidet med handboka kom i gang hausten 2002, har kapitla sirkulert blant forfattarane, og dei har gjeve kvarandre gjensidig og grundig kritikk. Fleire enkeltkapittel har også vore lesne av kollegaer, som har hjelpt til å forbetre boka. Stefån Karlsson, Reykja­ vik, skal takkast for oppklarande hjelp med kap. 2, og Nils Dverstorp, Oslo, for nyt­ tige merknader til kap. 4. Tre personar fortener ein særskilt takk for den hjelpa dei har gjeve med fleire av kapitla: Guðvarður Mår Gunnlaugsson, Reykjavik, som sjenerøst har delt sine kunn­ skapar i paleografi, kodikologi og tekstkritikk med oss; Kjartan Ottosson, Oslo, som har prøvd ut fleire av kapitla i undervisninga og gjeve mange innsiktsfulle råd (og redda oss frå nokre arbeidsulykker), og endeleg hovudkonsulenten, Rune Kyrkjebø, Bergen, som har gjeve konkrete og velfunderte råd for oppbygginga av alle kapitla. Trass i all god hjelp er det ingen tvil om at boka kunne ha vore lagt opp annleis, og at det er moment vi skulle ha teke med, og truleg også moment vi kunne ha sløyfa.

8

Forord

Vi har heller ingen illusjonar om at boka er feilfri. Ansvaret for alle manglar må vi ta i fellesskap. Til slutt skal vi rette ein takk til Høgskolen i Agder, som finansierte eit arbeids­ møte for forfattarane på Dømmesmoen i mai 2003, og til Læreboknemnda, som har gjeve økonomisk stønad til prosjektet. Bergen, 1. juni 2004 Odd Einar Haugen

Forkortingar og teikn

Allmenne forkortingar avd. avh. bd. bl. bl.a. ca. cm d. d.e. d.e. d.y. dvs. e.a. e.Kr. eks. el. ev. f. f. ff. f.eks. f.Kr. germ. gno. ie. ill. isl. jfkap. 1. m.a. m.m. m.v. mfl. no.

-

-

— -

-

—

avdeling avhandling band / bind blad blant anna / andre circa (om lag) centimeter død det er den eldre (etter eit namn) den yngre (etter eit namn) det vil seie eller anna / andre etter Kristi fødsel eksempel eller eventuelt fødd følgjande side (etter eit sidetal) følgjande sider (etter eit sidetal) for eksempel (= til dømes) før Kristi fødsel germansk gammalnorsk indoeuropeisk illustrasjon islandsk jamfør kapittel line / linje mellom anna / andre med meir med vidare med fleire (= et al.) norsk

10 norr. nr. nyno. o.a. 0 . 1.

osb. osv. p.g.a. pkt. r s. sp. St. Sta. str. t.d. utg. v var.

F orkortingar

-

og teikn

norrønt nummer nynorsk (dvs. nyare norsk språk) og anna / andre og liknande og så bortetter (= et cetera) og så vidare (= et cetera) på grunn av punkt rekto (forside av eit blad) side spalte sankt (sanctus); om mannleg helgen sankta (sancta); om kvinneleg helgen strofe til dømes (= for eksempel) utgåve / utgjevar verso (bakside av eit blad) variant

Språkvitskaplege forkortingar Nokre av dei språkvitskaplege forkortingane kan ha fleire tydingar (t.d. A og a), men dei er brukte i klart åtskilde samanhengar, slik at tolkinga skal vere eintydig. 1. 2. 3. A a

-

adv. akk. an attr. best. D dat. DO dual. E

-

1. person 2. person 3. person akkusativ eller verbaladverbialplass setningsadverbialplass eller a-stamme (= sterk maskulin a-type, t.d. armr) adverb(ial) akkusativ an-stamme (= linn maskulin a-type, t.d. granni) attributiv bruk bestemt form dativ dativ direkte objekt dualis (total) ekstraposisjon

Forkortingar

e f. F fem. G gen. i ija inf. 10 ja K komp. m.

M mask. mod. no. mod. n. n N nom. leddsetn. nom. norr. NP nøyt. O ö O.kvantor obj. obl. oml. OP P part. perf. part. pers. pl. pos.

og teikn

11

e-verb (= undergruppe av déma-klassa, t.d. duga) feminint substantiv femininum (hokjønn) eller forfelt i setningsskjema femininum (hokjønn) genitiv genitiv i-stamme (= sterk maskulin i-type, t.d. gestr) ija-verb (= døma-klassa av linne verb, t.d./øra) infinitiv indirekte objekt ja-stamme eller ja-verb (= substantiv med j-innskot eller teljaklassa) konsonant eller konjunksjon(sfelt) komparativ maskulint substantiv maskulinum (hankjønn) maskulinum (hankjønn) moderne norsk modalverb nøytralt substantiv subjektsplass i setningsskjema nominativ, nøytrum (inkjekjønn) eller plass for objekt og predi­ kativ i setningsskjema nominal leddsetning nominativ norrønt nominalt ledd nøytrum (inkjekjønn) objekt ö-stamme (= sterk feminin ar-type, t.d. rngn) eller ö-verb (= kasta-klassa av linne verb) kvantor som modifiserer eit objekt objektsform oblike kasus omlydssubstantiv objektspredikativ preposisjon partisipp perfektum partisipp person pluralis (fleirtal) positiv

12 pp pres. part. pres. pret. proadv. pron. prosubj. refl. rel.setn. S I Sbjk S.kvantor SAdv. sgSP st. subj. sup. SV. u ubest. v vb V VAdv Vfin. Vinf.

Forkortingar

-

og teikn

preposisjonsledd presens partisipp presens preteritum proadverb(ial) pronominal bruk prosubjekt refleksiv relativsetning subjekt setning subjunksjon kvantor som modifiserer eit subjekt setningsadverb(ial) singularis (eintal) subjektspredikativ sterk subjektsform superlativ svak (= linn) u-stamme (= sterk maskulin u-type, t.d. VQllr) ubestemt form plass for finitt verbal i setningsskjema verb vokal eller plass for infinitt verbal i setningsskjema verbaladverb(ial) finitt verbal infinitt verbal

Teikn og typografiske konvensjonar kursiv

-

h a lv fe it

-

K A P IT E L A R

-

generelt brukt for utheving av namn eller omgrep, alltid for namn på litterære verk, både sagaer og dikt (og i nokre tilfelle handskrifter), til dels også for attgjeving av norrøne ord i nor­ røn ortografi (slik m.a. i kap. 5 og 8); i litteraturlista er kursiv brukt for titlar på bøker og tidsskrift brukt for alternativ utheving, for translitterering av runeteikn (slik i kap. 3), og til dels som supplement for kursiv (slik i kap. 5, der innrim er vist i kursiv og stavrim i halvfeit, jf. s. 247) brukt for utheving (forfattamamn er markerte slik i innleiinga) alternativ, f.eks. hauld / odelsbonde

Forkortingar

... I ... / ... I

-

[ ... ]

-

< ... >

-

* ...

-

“ ... ”

-

‘ ... ’

-

r ... -

-

og teikn

13

linjeskifte i attgjeving av runeskrifter, dikt og annan tekst. fonemskrift, dvs. attgjeving av dei distinktive einingane i språket (slik brukt i kap. 3, 4, 8, 9 og 10) lydskrift i det internasjonale fonetiske alfabetet, IPA (slik brukt i kap. 3, 4, 9 og 10), også brukt ved markering av lakunar, [...] (slik i kap. 3 og 8), og i nesten alle kapitla ved utfyllingar gjorde av forfattaren eller utgjevaren (i litteraturlista kan det gjelde tilføying av utgjevingsår, utgjevingsstad, forlag, ev. års­ tal for første utgåve) grafemskrift, dvs. attgjeving av sjølve skriftteiknet (slik brukt i kap. 3, t.d. s. 157); elles er enkle sitatteikn, mykje brukte for attgjeving av skriftteikn (slik i kap. 4 og 9) rekonstruerte former (slik brukt i kap. 8, jf. tekstboks s. 357) eller tapte verk (slik brukt i kap. 2 s. 89) sitat eller omgrep; i litteraturlista brukt rundt titlar på artiklar i tidsskrift eller kapittel i bøker (lærebøker, antologiar, festskrift o.l.) særleg brukt om ordtydingar, t.d. åll m. ‘stripe’ (slik ofte i kap. 5 og 8), også for sitatteikn inne i sitatteikn, t.d. “Om bruken av ‘gåseauge’ for sitering”. omfang av kjenning (slik brukt i kap. 5, jf. t.d. s. 236 ff.)

Endeleg finst det eit sett av kritiske teikn som blir brukte i utgåver og transkripsjonar. Eit oversyn over desse finst i kap. 2, tekstboksen s. 96.

Normaliseringsreglar

I denne handboka har vi valt å gjennomføre ein einsarta ortografi for all normalisert tekst på norrønt. Det inneber at vi brukar ‘j ’ for halvvokalen, og dermed ‘jafn’ sjølv om den siterte utgåva har ‘iafn’. Vidare brukar vi nektingsprefikset ‘Ú-’ heller enn ‘ó-’, t.d. úvinr ‘uven’. Mest slåande er det at vi har gjennomført aksent over alle lange vokalar, også ved dei to teikna ‘0 ’ (der mange utgåver, og Norrøn ordbok har ‘æ ’) og ‘æ ’ (der dei fleste utgåver utelet aksent). Med tanke på skandering i metrik­ ken og språkvitskapleg analyse meiner vi at det er ein fordel å gjennomføre aksent over alle lange vokalar. Reint typografisk er det også til hjelp, fordi det tradisjonelle skiljet mellom ‘æ ’ og ‘æ ’ blir nesten usynleg i kursiv i ei skrift som Times (som er brukt her og i Norrøn ordbok), jf. ‘œ’ (= ‘æ ’) mot læ' (= ‘æ ’). Her må lupa fram! Men ved å bmke teikna ‘ø’ og ‘æ ’ (og fonten ReykjavikTimes) blir det mykje lettare å sjå skilnaden, ‘ø ’ mot ‘a?’. Gjennomført bruk av aksent over lang vokal finn ein også i Adolf Noreen, Altnordische Grammatik (siste utg. 1923) og i Ordbog over det nor­ røne prosasprog (1989-). Transkripsjonane i kap. 4 og 9 er derimot strengt diplomatariske og følgjer føre­ legget svært nøyaktig, både med omsyn til utval av teikn, ord og linjedeling. Elles er den originale ortografien uendra når det har vore eit poeng å drøfte ortografien, slik som i gjennomgangen av ulike eddautgåver i kap. 2, s. 102. Den moderne norske språkforma er derimot ikkje normalisert i særleg grad. Her er kapittel på bokmål (1, 3, 7 og 10) og på nynorsk (resten av boka), og lesarane vil fort oppdage at det er ein viss skilnad i den nynorske språkføringa - nokre skriv t.d. med e-infmitiv, andre med a-infmitiv. Slik sett reflekterer handboka den språklege varia­ sjonen i moderne norsk. To mykje brukte ord har vi likevel valt å normalisere i dei nynorske kapitla. Tekst er gjennomført hankjønn (teksten, tekstane, ikkje teksta, tekstene), og vi har brukt fleirtalsendingane -er og -ene på handskrift i tydinga ‘handskriven bok, kodeks’, altså fleire handskrifter, ikkje fleire handskrift. Ettersom forkortingar kan vere vanskelege på alle språk, har vi valt å føre inn også vanlege brukte forkortingar i forkortingslista, så mykje meir som ein kan finne både osb. (‘og så bortetter’) og osv. (‘og så vidare’) i ulike kapittel, begge i tydinga et cetera på god latin. Elles kan vi vise lesarane til ordbøker over moderne norsk, særleg dei uunnverlege handordbøkene Bokmålsordboka og Nynorskordboka (begge på Universitetsforlaget, Oslo). Ein kan også søkje i desse på nettet, kvar for seg eller samla: http://www.dokpro.uio.no/ordboksoek.html

Innleiing av Odd Einar Haugen

Det som framfor alt kjenneteiknar filologien, er det kjeldenære studiet av tekstar frå farne tider eller fjerne kulturar. Slik er det også for den norrøne filologien, som er studiet av språk, litteratur og kultur i Noreg og på Island i mellomalderen. Filologien gjev oss ei forståing og oppleving av kulturar som skil seg frå vår eigen både i tid og mentalitet. Gjennom tekststudiet kan vi oppleve at denne avstanden minskar, og at vi får kunnskap om og nærleik til dei menneska som ein gong skapte dei tekstane vi stu­ derer. Då ser ein også at avstanden ikkje treng vere stor, verken i tid eller rom, før det er behov for eit filologisk studium, eit studium som tek på alvor at det alltid vil vere språklege og kulturelle skilnader, sjølv i det heilt nære. Filologien omfattar dess­ utan det som ofte er kalla reale studiar, det vil seie studiar av den historiske og kul­ turelle bakgrunnen for språket og litteraturen. Det gjer at filologien femner over mange disiplinar. Målet for filologien er å samle desse disiplinane i eit felles pro­ sjekt, styrt av ønsket om større innsikt i og mindre avstand til kjeldene. Mange har hevda at breidda i filologien rett og slett er halsbrytande og ikkje kan sameinast med den aukande spesialiseringa i faget. I Collins’ ordbok over engelsk frå 1979 er philology oppført med tilføyinga “no longer in scholarly use”. Men filolo­ gien dukkar opp på nytt, uforferda, for eksempel i den amerikanske retninga “new philology” på byrjinga av 1990-talet. Og det er kan hende ikkje tilfeldig at Collins har stroke parentesen i seinare utgåver av ordboka, for om ein ikkje vil plukke stu­ diet av fortida fullstendig frå kvarandre og studere kvart fenomen i isolasjon, uav­ hengig av andre fenomen, er det eit permanent behov for å sjå språklege, litterære og kulturelle fenomen i samanheng. I ei slik forståing av filologien vil den aldri kunne løftast ut av ordbøkene eller fjernast frå studiet ved høgskolar og universitet. Med denne boka vil vi gje ei samlande framstilling av emne som kvar for seg har utvikla sine eigne fagtradisjonar og til dels sin eigen terminologi. Med få unntak er desse emna anten dekte i store og til dels krevjande avhandlingar, ofte i bokform, eller i korte og komprimerte leksikonartiklar. Her ønskjer vi å gje ei innføring i eit mellomformat - kortare enn bokforma, men lengre og med betre rom for resonne­ ment og eksemplifisering enn dei typiske leksikonartiklane. Vi ønskjer vidare å gje eit kjeldenært perspektiv på kvart enkelt emne. Handboka inviterer lesarane til å brette opp erma og sjølve prøve seg på dei tekstane og det materialet vi legg fram. I dette perspektivet, meir enn i noko anna, ligg filologien. Denne boka er i første hand skriven for eit norsk publikum, men vi har eit frimo­ dig håp om at ho også kan nå ut til eit nordisk publikum. Trass i dei openberre skil­ nadene som har utvikla seg mellom dei nordiske språka, har dei eit felles opphav, og det var knapt meir enn dialektskilnader i tidleg mellomalder, den gong språket i Nor-

16

O dd Einar H augen

den kunne omtalast som dQnsk tunga, ‘dansk språk’. Studiet av den norrøne filolo­ gien kan vere med på å forsterke og synleggjere alt det som er felles, både språkleg og kulturelt, i Norden. Vi håpar derfor at boka kan vere til hjelp for alle nordiske stu­ dentar som søkjer fordjuping i det gamle vestnordiske språket - “fomvastnordiskan” som svenskane gjeme kallar det.

Lesing på langs og på tvers Denne boka kan med fordel lesast på langs, frå første side og utover. Vi har ordna stoffet i det som vi meiner er ei naturleg rekkjefølgje, og vi har lagt vinn på å sam­ ordne terminologien og å unngå unødvendig overlappingar. Men boka kan også lesast på tvers, etter det som har særleg interesse. Kvart kapittel er skrive slik at det kan studerast for seg, og alle er avslutta med ei liste over vidare lesnad. Litteratur­ listene er samla bak i boka, og her er også eit register. Ettersom dette er ei bok som skal gjere lesarane fortrulege med dei norrøne kjel­ dene, er det rimeleg å starte med det største og rikaste materialet: handskriftene sjølve. Jo n G u n n a r Jø r g e n s e n forklarar korleis handskriftene er oppbygde, korleis dei vart produserte, og kva for arkiv og bibliotek som no tek vare på dei. Inndelinga av handskrifter i format blir forklart, og like eins dei formelliknande handskriftsignaturane, slike som Holm perg 6 fol og AM 619 4°. Vidare fortel kapitlet om dei som åtte handskriftene, korleis dei vart samla inn frå 1500-talet av, korleis mange forsvann i forlis, i brannar eller rett og slett vart skorne opp til anna bruk, og korleis dei store danske samlingane har vore fordelte mellom Danmark og Island; eit skifte som vart avslutta for berre få år sidan. Kapitlet er runda av med ei kort innføring i den gamle brevkunsten, diplomatikken, som ikkje berre er interessant i seg sjølv, men også svært viktig fordi diploma er ein så stor del av den gamle norske litteratu­ ren - mot slutten av 1300-talet fell talet på bokhandskrifter sterkt, slik at vi har vi få andre kjelder til norsk språk- og litteraturhistorie i seinmellomalderen enn nettopp diploma. Handskriftene er berarar av tekst, og det neste kapitlet, av O d d E ina r H a u g e n , tek for seg sjølve tekstomgrepet. Teksten er ein vev, blir det ofte sagt, men kva gjer ein med denne veven i den norrøne filologien? Etter ei innleiing om tekstomgrepet drøfter kapitlet korleis den gamle og den nye filologien (frå 1990-talet av) ser på tek­ sten og rekonstruksjonen av denne. Dernest forklarar kapitlet korleis tekstutgåvene er oppbygde, kva som ligg i dei ulike teikna som er brukte, og korleis det kritiske apparatet nedst på sidene skal forståast og brukast. Til slutt går kapitlet gjennom den tekstkritiske metoden og viser korleis denne er eit forsøk på å analysere eit handskriftmateriale, slik at utviklinga av teksten gjennom avskrivingsprosessen kan kartleggjast og leggjast til grunn for sjølve utgåva. Kapitlet er avrunda med refleksjonar over fomyingspotensialet i elektroniske utgåver. Når alt kjem til alt, representerer ikkje desse noko avgjerande brot med tradisjonell utgjevingspraksis. Men dei har ein

17

Innleiing

fleksibilitet - på godt og vondt - som for tida er under utprøving i mange utgjevingsprosjekt. Runene er det første alfabetet som er brukt i Norden. Dei eldste innskriftene kan vere så gamle som frå rundt 150-200 e.Kr., og runene var i dagleg bruk lenge etter at det latinske alfabetet vart innført på 1000-talet. K a r in F jel lh am m er S eim er cice­ rone i dette stoffet og opnar med ein oppklaringsrunde omkring lesing og tolking av innskrifter. Deretter går ho gjennom utviklinga av runealfabetet, frå den eldste rek­ kja på 24 raner, via rekkja på 16 raner fram til dei mellomalderlege runene, som vart brakte parallelt med det latinske alfabetet. Under denne gjennomgangen gjev ho ei rekkje døme på runeinnskrifter, og på grunnlag av fotografi eller kalkeringar (avteik­ ningar) tek ho lesarane gjennom kvart steg: lesing, tolking - og kommentar. Det er eit variert utval innskrifter, både med omsyn til datering, proveniens (kvar innskrif­ tene høyrer heime) og ikkje minst sjanger. Her er både fromme, religiøse innskrifter og høgst frimodige meldingar - menneska i mellomalderen hadde ikkje noko mindre spekter enn i dag, og fordi ranene var så lette å riste, får vi små glimt av kvardags­ lege forhold som vi ikkje i same grad får i dei forseggjorde pergamenthandskriftene. Runene fristar mange, og det er ikkje mangel på lettbeinte og høgst spekulative bidrag på dette feltet. Kapitlet i denne handboka er ei nødvendig motvekt, og lesaren får eit godt inntrykk av korleis runologane arbeider i praksis. Etter gjennomgangen av runealfabetet gjev O d d E in a r H a u g e n ei innføring i braken av det latinske alfabetet. Paleografien - læra om gammal skrift - går langt til­ bake, og for å forstå det alfabetet som vart innført i Norden, er det nødvendig å byrje med eit blikk på den romerske kapitelinnskrifta, og deretter følgje utviklinga av uncialskrifta, insulærskrifta og den revolusjonerande karolingiske minuskelen, utvikla på Karl den stores tid. Etter ein gjennomgang av dei viktigaste termane i paleografien tek kapitlet for seg periodeinndelinga i norrøn skriftutvikling og går deretter gjen­ nom dei viktigaste skriftteikna og utforminga av desse. Hit høyrer også ein gjen­ nomgang av forkortingsteikna (abbreviaturane), som vart meir brakte i norrøn skrift enn i nokon annan folkespråkleg litteratur. Kapitlet inneheld eit titals faksimilar frå norske og islandske handskrifter med tilhøyrande transkripsjon. Desse er tenkte som øvingsmateriale og viser at det ikkje er så vanskeleg å lese mange av dei gamle per­ gamenthandskriftene - i alle fall dei handskriftene som ikkje har vore utsette for ska­ dar eller sterk slitasje. Kapitlet om den norrøne poesien er forfatta av E l se M u n d a l . Her får lesarane ei innføring i dei to hovudtypane: eddadiktinga og skaldediktinga. Den første er ei anonym dikting, på felles germansk bakgrunn; den andre ei sæmordisk dikting, der nesten alle dikta er knytte til ein namngjeven skald. For begge typane blir det gitt ei innføring i versemåla og dei poetiske verkemidla - heiti (synonyme uttrykk) og ken­ ningar (omskrivingar, til dels i mange ledd), og ulike rimformer (stavrim, innrim og enderim). Kapitlet inneheld eit utval på tolv skaldestrofer, med forklaring av dei poe­ tiske verkemidla, attgjeving i prosaform og omsetjing til moderne norsk. Dette er krevjande stoff, men strofene er så fyldig kommenterte at den som arbeider seg gjeni

!

ropcvic

nyfi.umnajt (mS/MOTeta u.*rnu B.B. MasiKO-:.ci;ot

18

Odd E inar Haugen

nom kapitlet, vil få eit innsideblikk i ei dikting som også er ein kunst - ein idrett, i den opphavlege tydinga av dette ordet. Den norrøne prosalitteraturen er stor og omfattande, og det er ikkje mogleg å gje eit fullt litteraturhistorisk oversyn i denne handboka. Dette kapitlet, som også er skrive av Else Mundal, opnar med eit overblikk over dei store sjangrane utanom sak­ prosaen (lovtekstar, diplom, lærd litteratur o.l.). Først kjem dei sjangrane som er felles for den norske og den islandske litteraturen, særleg legendelitteratur og konge­ soger, og deretter dei særeigne islandske sjangrane - bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger (tidlegare ofte kalla ættesoger), fomaldarsoger og dei korte småstubbane, tættene. Islendingesogene har fått særleg plass, med drøfting av både struktur og tematikk. Kapitlet inneheld teksteksempel som viser korleis same episo­ den kan vere utforma i ulike soger, og korleis dette har vore utnytta i striden mellom friprosa (at sogene byggjer på ein munnleg tradisjon) og bokprosa (at sogene er å rekne som forfattarskapte verk). Kapitlet er tenkt som eit supplement til reine litte­ raturhistoriske framstillingar og konsentrerer seg derfor om dei analytiske perspek­ tiva som har vore utvikla i det norrøne litteraturstudiet. Syntaks har lenge vore eit stebarn i den norrøne filologien. Grammatikarane på 1800-talet og byrjinga av 1900-talet konsentrerte seg om fonologi (lydlære) og mor­ fologi (formlære), og nådde ikkje alltid fram til syntaksen; A do lf N o reen Altnordische Grammatik (siste utg. 1923) er det fremste dømet i så måte. Framleis er M a r iu s N y g a a r d Norrøn syntax (1905) eit standardverk i faget. M ar it C hristof ­ f e r se n er med på å rette opp dette mishøvet gjennom sitt kapittel om språklege utvik­ lingslinjer. Her byrjar ho med urnordisk og drøftar leddstillinga på dette språksteget, både i heilsetningar og i leddsetningar. Med bakgrunn i moderne språktypologi ser ho på leddstillinga for dei tre hovudkatagoriane subjekt (S), verbal (V) og objekt (O). I gjennomgangen av norrønt er fokuset først retta mot plasseringa av verbet, som både kan stå på første (VI) og andre plass (V2) i setninga. Den første posisjonen er som kjent ikkje mogleg i moderne norsk, anna enn i spørjesetningar. Deretter drøftar forfattaren subjektet - og mangelen på dette - i norrønt, herunder dei såkalla oblike subjekta, dvs. subjekt i andre kasus enn nominativ. Kapitlet er avslutta med ei drøf­ ting av hovudkategoriane i forhold til feltskjemaet, som er ein mykje brukt modell for moderne nordiske språk, og som også kan tilpassast eldre språksteg. Gjennom heile kapitlet er det brukt autentiske teksteksempel, med syntaktisk analyse og omsetjing til moderne norsk. Det norrøne namnematerialet møter vi kvar dag, både i form av stadnamn som har gammal form, som til dømes i namn på bispedømma (Bjørgvin og Nidaros) eller lagmannsrettane (Eidsivating og Gulating), og i personnamn som frå slutten av 1800talet har vore tekne inn att i eldre form, t.d. Sigurd i staden for Sjur. In g e S æ rheim fører lesarane gjennom dette feltet. For personnamna forklarar han først reglane for namngjeving og viser deretter korleis mange av namna er oppbygde i ulike namneledd, nokre med dyrenamn, andre med mytologiske namneledd, og mange med ledd som vitnar om makt og strid. Han viser også korleis namnebruken skifter over tid, og

Innleiing

19

gjev plass til drøfting av tilnamn - ikkje alle like flatterande. Stadnamna i Noreg er mange og varierte; forfattaren vel å ta lesarane på ei ferd frå Oslo, inst i Viken, og langs kysten, til Bjørgvin, og vidare nord i landet. Her blir den eine namnetypen etter den andre illustrert. Etter eit innsmett om riktig gamle namn, av indo-europeisk opp­ hav eller endå eldre, går forfattaren over til å drøfte namn i vesterveg, og dernest gardsnamna og inndelinga av desse i ulike namneklasser. Dette kapitlet er avrunda med eit oversyn over dagens namneforsking. For den som vil lære seg norrønt språk, går vegen først om grammatikkar og tekstutgåver som legg tekstane fram i normalisert språkform. Men dette er ei forenkling av den norrøne språktilstanden, og med denne handboka ønskjer vi å ta lesarane heilt fram til kjeldene, i den ortografien dei faktisk har. Det er Ja n R a g n a r H a g l a n d som er førar her, og han har valt å ta gammalnorsk og gammalislandsk kvar for seg. Dei syntaktiske skilnadene mellom norsk og islandsk er små, så hovudvekta ligg på mor­ fologi og særleg fonologi. Utgangspunktet er gammalislandsk språk rundt 1150, der vi kan støtte oss til ei forvitneleg samtidig kjelde, Den første grammatiske avhand­ ling. Utviklinga i islandsk blir kartlagd fram til 1350, og norsk blir så kontrastert med islandsk. Kapitlet går gjennom dei tradisjonelle målmerka som skil mellom norsk og islandsk, og illustrerer dette med eit utval på åtte tekstprøver. Tekstprøvene er også attgjevne i normalisert ortografi - men det følgjer ikkje noka omsetjing til moderne norsk. Dette skal lesarane få bryne seg på sjølve. Ein kort gjennomgang av tid- og heimfesting av norrøne tekstar avsluttar kapitlet. Skilnaden mellom den normaliserte og den unormaliserte, autentiske språkforma aukar monaleg i seinmellomalderen, i den perioden som vi gjeme kallar mellom­ norsk tid (frå midten av 1300-talet til byrjinga av 1500-talet). I kapitlet til E n d r e M ørck blir lesarane konfronterte med utviklinga frå det klassiske norrøne språk­ systemet til ei nyare språkform, tettare opp til moderne norsk. Den framstillinga som forfattaren gjev, er den mest systematiske som hittil ligg føre, og byggjer på eit stort materiale. Stoffet er krevjande, ikkje berre fordi kapitlet handlar om eit formverk i forenkling der det kan vere vanskeleg å skilje ut hovudlinjene frå detaljane, men også fordi vi manglar dei hjelpemidla som vi har til “klassisk” norrønt - det finst ingen grammatikk eller ordbok over mellomnorsk. Utbytet av kapitlet er at det gjev ei betre forståing av tekstar som er viktige for norsk språkhistorie, og som hittil har vore min­ dre påakta enn tekstane frå 1200- og 1300-talet. I tillegg har kapitlet eit moderne lingvistisk perspektiv på kjeldematerialet. Det er eit perspektiv som har vore eit sakn for denne perioden.

Hjelpemiddel - og korleis ein kan finne dei Det er mogleg å lese mange av kapitla i denne boka utan kjennskap til norrønt språk, og vi ønskjer ikkje å heise opp vindebrua for nokon. Men for å få fullt utbyte av boka krevst det lesekunnskap i norrønt. Det kan ein skaffe seg på fleire måtar, og her kan

20

Odd E inar Haugen

ein også trygt gå i bokhandelen og rekne med å finne dei hjelpemidla som trengst i form av grammatikk, ordbok og leseverk. Det er eit godt utval av nyare norske grammatikkar over norrønt. Klassikaren er framleis R a g n v a l d I v e r se n Norrøn grammatikk, som første gong kom ut i 1923, og seinare i fleire nye utgåver, seinast revidert av E y v in d F jeld H alvo rsen i 1973 og framleis i handelen. Denne grammatikken er sterkt språkhistorisk (diakront) orien­ tert, slik tradisjonen var på slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet. Seinare har det kome til fleire grammatikkar som har eit meir synkront perspektiv, slike som E sk il H a n s s e n , E lse M u n d a l og K å r e S k a d b e r g Norrøn grammatikk (1975, no utseld), T erje S p u r k l a n d Innføring i norrønt språk (1989 og seinare opplag) og O d d E in a r H a u g e n Grunnbok i norrønt språk (1993,4. utg. 2001) - den sistnemnde boka har også dataoppgåver. Ein kort grammatikk av E rling G eo rg L a r s e n , Nor­ røn grammatikk (1969) er også tilgjengeleg, om enn ikkje i handelen. Om dette ikkje skulle vere nok, finst det ein instruktiv grammatikk på engelsk, M ichael B ar n e s A new introduction to Old Norse (1999). I praksis er det berre ei ordbok som er aktuell, nemleg L e iv H eg g sta d , F in n H ø d n e b ø og E rik S im e n s e n , Norrøn ordbok (siste utgåve 1990). Dette er ei hendig ord­ bok i eitt band, som har vore i handelen meir eller mindre samanhengande sidan den første utgåva (av M a r iu s H æ g st a d og A l f T o r p ) kom ut i 1909 under tittelen Gamalnorsk ordbok. Ordboka vart revidert av Leiv Heggstad i 1930 og er no utgje­ ven på Det Norske Samlaget, utvida og oppdatert av Finn Hødnebø og Erik Simen­ sen. Denne ordboka er mykje brukt også i andre nordiske land. Dei verkeleg interesserte kan skaffe seg eit antikvarisk eksemplar av den store ordboka til Jo h a n F r it z n e r , Ordbog over Det gamle norske Sprog (2. utg. 1883-96), i tre solide band, med eit ti Ileggs band ved F in n H ø d n e b ø i 1972. Etter ei tilvenjing til frakturskrifta kan ein gle seg over det enorme arbeidet som Fritzner la ned i ord­ boka, frå førsten av ved sida av prestegjerninga si, seinare på heiltid. Som dei fleste ordbokforfattarar nådde han ikkje å fullføre verket, men då han døydde i sitt åttiandre år, var han komen eit godt stykke ut i bokstaven S. Ein annan kjend filolog, C arl R ic h a r d U n g e r , fullførte verket. I denne ordboka er det eit rikt utval av eksempel frå tekstane, som det av plassgrunnar er mykje mindre av i Norrøn ordbok. I nær framtid reknar vi med at Fritzners ordbok vil vere tilgjengeleg over nettet, og då med vanleg antikva skrift på www.menota.org. Fritzners ordbok er framleis den største norrøne ordboka som finst, og boka utmerkjer seg ikkje minst ved svært gode definisjonar. For tida er ei ny, mangebands ordbok under utgjeving i København, Ordbog over det norrøne prosasprog. Den har hittil kome ut med eitt registerband (1989) og to ordboksband, a-bam (1995) og ban-da (2000). Når denne ordboka blir fullført, vil den ganske sikkert bli det nye standardverket. Den byggjer på eit større kjeldemateriale enn noka anna norrøn ord­ bok, og har omsetjingar til både dansk og engelsk. Når det gjeld tekstar, er det ikkje mangel på omsetjingar til norsk - i alle fall om ein held seg til dei mest kjende verka. Heimskringla - eller Snorres kongesoger -

Innleiing

21

finst i nesten kvar heim, etter at den store folkeutgåva kom i 1900 med dei kjende og etter kvart definitive illustrasjonane til Halfdan Egedius, Christian Krohg, Gerhard Munthe, Eilif Peterssen, Erik Werenskiold og Wilhelm Wetlesen. Eddadikta er omsette fleire gonger, først i ei kraftfull, nynorsk form av Iv a r M o r t e n ss o n -E g n u n d (seinare revidert fleire gonger) og deretter i ei meir daglegspråkleg omsetjing til bok­ mål av L ud v ig H o lm -O l s e n . Av einskilde soger finst det ei lang rekkje, særleg på Det Norske Samlaget, der serien Norrøne bokverk (frå byrjinga kalla Gamalnorske bokverk) vart opna i 1907, og eit femtitals bøker har vore utsende. Dei mest kjende av desse er framleis å få i handelen, medan andre må leitast fram i antikvariat eller på bibliotek. Som følgje av den norske språksituasjonen er mange soger å finne i omsetjingar til begge målformene. Fleirtalet er nok omsett til nynorsk, men sentrale verk som Heimskringla, eddadikta, fleire islendingesoger og Kongsspegelen finst i omsetjing til bokmål. Det kan vere noko vanskelegare å finne tekstutgåver på originalspråket i bokhan­ delen. Ein stad å starte kan vere Norrøne tekster i utval (1994 og seinare), som inne­ held ei samling tekstar i original språkform med parallell omsetjing til moderne norsk. Dernest finst det ei rekkje utgåver i serien Nordisk filologi, både eddadikt, islendingesoger og andre verk. Dette er studieutgåver, og av den grunn er det tale om hefta bøker med enkelt bokutstyr, men ein skal ikkje skode hunden på håra - eller norrøne tekstutgåver på omslaget. Den som vil gå opp i standard og pris, skal sjå på serien íslenzk fornrit, som har mange sentrale tekstar, m.a. alle islendingesogene, og dertil pent bokutstyr og solide innleiingar (på islandsk). Denne serien vart igangsett på 1930-talet og har seinare vore meir eller mindre uavbrote i handelen. På Island finn ein også mange utgåver med nyislandsk ortografi for eit breiare publikum; skil­ naden mellom nyislandsk og klassisk norrøn ortografi er ikkje så stor, men den kan vere større i tekstgrunnlaget. Dette kjem vi tilbake til i kap. 2 nedanfor. Etter kvart hamnar norrøne tekstar også på internett, men ein kan ikkje alltid rekne med at desse har den same standarden som dei trykte utgåvene. Nokre tekstar er utlagde av entusiastiske bidragsytarar, av og til utan at dei har avklart kven som har opphavsretten. Ettersom tekstar blir frigjevne etter ein viss sperreperiode (her til lands 70 år etter at forfattaren eller utgjevaren er død), kan ein rekne med at utgåver frå 1800-talet kan leggjast ut på nettet utan at det vil kome ein advokat og banke på døra. Derfor vil ein finne ei overvekt av slike tidlege, frigjevne tekstar, der det kan ha kome nye og betre utgåver seinare. Fleire av nettutgåvene har elles nyislandsk, ikkje norrøn ortografi.

Norrønt, skandinavisk, vikingtid og mellomalder Det høyrer med til alle fag at det er usemje om terminologi og definisjonar. Slik er det også i den norrøne filologien, der alt det første ordet, norrøn, må kommenterast. Her til lands blir norrønt brukt om det språket, den kulturen og den litteraturen som

22

Odd E inar Haugen

var felles mellom Noreg og Island, like frå landnåmet av Island på slutten av 800talet til kontakten mellom dei to landa svann på 1400-talet. Til det gamle norrøne området høyrer også Grønland og vesterhavsøyane, dvs. Færøyane, Shetland (Hjaltland) og Orknøyane, og norrøne busetnader på Dei britiske øyane, m.a. Caithness i Skottland (Katanes), Hebridane (Suðreyjar), Man, delar av Irland og store område i Nordvest-England, og for ei kortare tid også Normandie (kartet på s. 360 viser kor stor spreiing det i si tid var tale om). Lenge brukte ein Oldnorsk (eller, som hos Fritzner, Det gamle norske Sprog) om både norsk og islandsk, men på slutten av 1860talet tok Gustav Storm til orde for å brake nemninga norrønt (eller norsk-islandsk). Termen Oldnorsk innebar ei annektering av islandsk språk og kultur som ikkje kunne forsvarast, verken den gongen eller seinare. Men ikkje alle er like glad i nemninga norrønt, og på islandsk er det også slik at norrænn tyder ‘nordisk’ heilt allment. Det sentrale oppslagsverket Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder (1956-78) har omgått problemet og valt termen vestnordisk (vn.). På engelsk finn ein som oftast Old Norse, men også Old Norse-Icelandic. Den tyske termen er Altnordisch, og sjølv om denne i praksis omfattar alle dei nordiske språka - det som ein på engelsk kunne kalle Medieval Nordic - har den i praksis ofte vore assosiert med det vestnordiske. Når vi har valt å halde fast ved termen norrøn i denne boka, er det fordi den er så grunnfest i norsk, det vere seg i skolen (norrønlinjene på dei gamle gymnasa), litteraturen (serien Norrøne bokverk) eller studiefaga ved lærestadene. Når det er behov for det, skal vi likevel skilje mellom ulike variantar av norrønt, i praksis mellom dei to hovudvariantane gammalnorsk og gammalislandsk - særleg gjeld dette i kap. 9. Norden og Skandinavia er heller ikkje eintydige omgrep. Norden er i dag eit geo­ grafisk område som i tillegg til Island, Færøyane, Noreg, Danmark, Sverige og Åland også omfattar Grønland og Finland. Men frå ein språkleg synsstad er nordisk eit min­ dre område; då fell finsk, samisk og grønlandsk (inuittisk) utanfor. Det er i den siste, språkleg og kulturelt bestemte tydinga vi brukar termen nordisk i denne boka, når ikkje anna er sagt. Skandinavia er ein del av Norden og omfattar tradisjonelt dei tre landa Noreg, Sverige og Danmark. På engelsk er det rett nok ein tradisjon for å brake Scandinavia om heile det nordiske området, geografisk, språkleg og kulturelt, slik at t.d. finsk språk blir ein del av “Scandinavian Studies”. I denne boka skal vi halde fast ved at Skandinavia omfattar dei tre landa Danmark, Sverige og Noreg og dermed er skilt frå dei seinare koloniserte øyane i vest, Færøyane og Island. Alle dei nemnde landa er nordiske og høyrer til Norden, men berre dei tre første kan med rette omta­ last som skandinaviske. Heller ikkje tidsperioden går fri for terminologiske kvaler. Mellomalderen blir som regel sett frå ca. 500 til 1500 (reformasjonen). Det er ein lang periode og dekkjer over eit tidsrom med store historiske, kulturelle og språklege omveltingar. Derfor blir vikingtida ofte skilt ut som ein eigen periode, frå om lag 800 til midten av 1000-talet, då kristendommen var innført og hadde teke med seg ein ny skriftkultur bygd på det latinske alfabetet. I mange samanhengar blir mellomalderen brakt i ei snevrare tyding,

Innleiing

23

om perioden etter vikingtida, frå midten av 1000-talet til om lag 1500. Denne grense­ draginga er særleg aktuell for dei to kapitla som arbeider med det største tidsspennet, nemleg kap. 3 om runer og kap. 8 om person- og stadnamn. Dei andre kapitla byggjer i all hovudsak på tekstar skrivne i det latinske alfabetet og plasserer seg dermed etter vikingtida, i den perioden som utan atterhald kan kallast mellomalderen.

Det som ikkje fekk plass Ei handbok på rundt 500 sider er verken lita eller lett, men det er langt frå at ho kan gje full dekning av alle dei felta som den norrøne filologien omfattar. I dei store filo­ logiske handbøkene som vart utgjevne i Tyskland på slutten av 1800-talet, vart den germanske filologien (der norrønt spela ei sentral rolle) omtalt i solide Grundriss på fleire tusen sider. Og seinare oppslagsverk, som det nyss nemnde Kulturhistorisk lek­ sikon over nordisk middelalder, er på over 20 band - og det berre for ein del av den norrøne filologien, kulturhistoria. Utvalet av emne for denne handboka er dels bestemt av det vi tykte mangla mest i tilgjengelege læremiddel, dels av det som på fornuftig vis kunne få rom i kapittel på 35-45 sider. To sentrale emne er ikkje dekte i boka, og det er av plassgrunnar, ikkje fordi emna på noko vis er perifere. Det første emnet er den norrøne litteraturhistoria. I Norsk litteratur i tusen år (2. utg. 1996) gjev B jarne F idjestø l ei konsis og spennande framstilling av den norrøne bokheimen, med hovudvekt på nokre få verk - i praksis dei som var pensum på nor­ disk grunnfag i Bergen då boka vart skriven. Dette er ein utmerkt stad å starte, både for den som er heilt ny i studiet, og for den som vil ha ein repetisjon av sentralt stoff. For det vidare perspektivet er det naturleg å gå til litteraturhistoria til L u d v ig H o lm O l s e n , som fyller mesteparten av det første bandet i Cappelens litteraturhistorie (1974 og seinare opplag). Holm-Olsen har fokus på den norske litteraturen og fer langt lettare over dei islandske bidraga. Her må ein supplere med andre framstil­ lingar, t.d. Jó n a s K r ist jå n sso n Eddas and Sagas (1988) eller Islensk bókmenntasaga (bd. 1, 1992, ved G u ð r ú n N o r d a l , S verrir T ó m a sso n og V é st e in n Ó l a s o n , og bd. 2, 1993, ved B ö ðv a r G u ð m u n d s s o n , S verr ir T ó m a s s o n , T orfi H. T u l in iu s og V éstein n Ó l a s o n ). Framleis verd å lese er framstillinga til F re d r ik P a a sc h e i det første bandet av den “gamle” litteraturhistoria, redigert av F r a n c is B u l l mfl., “Norges og Islands litteratur inntil utgangen av middelalderen” (ny utg. 1957). Det same gjeld litteraturhistoriene i serien Nordisk kultur (bd. 8 B, 1953), der S ig u r d u r N ordal skriv om prosalitteraturen og JÓN H e l g a so n om den norrøne poesien. Verd å nemne er også det sosiologiske perspektivet som er utvikla av P r e b e n M e u l e n gracht S ø r en sen i Saga og samfund (1977). Det andre emnet er norrøn mytologi og religion. Her er vi også i den situasjonen at det finst fleire tilgjengeleg lærebøker. P eter A n d r e a s M u n c h Norrøne gude- og heltesagn vart første gong utgjeven i 1840 og har seinare kome ut i ei rekkje nye utgåver, med eit tilføydd kapittel av M a g n u s O l s e n og løpande kommentarar ved

24

Odd Einar H augen

Det er heilt uvanleg at ei bok har eit så langt liv, og gjennom dei grundige merknadene til Holtsmark blir det nesten eit arkeologisk stykke bok- og kulturhistorie. Dessverre finst det ikkje lenger noka utgåve i handelen der merkna­ dene til Anne Holtsmark er tekne med. Den siste kom ut i 1981 og må skaffast anti­ kvarisk eller lånast på bibliotek. Styrken til Munch er den gode attforteljinga av dei norrøne mytane - dette er eit verk som framleis fungerer utmerkt for den som vil vite kva som står om dei gamle gudane i kjeldene, med gode og dekkjande handlingsreferat. Ei nyare og meir systematisk framstilling frå ein religionshistorisk synsstad er skriven av Anne Holtsmark, Norrøn mytologi: tru og mytar i vikingtida (1970 og seinare opplag), omsett til svensk under tittelen Fornnordisk mytologi: tro och myter i vikingatiden (1992), og A n d e r s B æ k ste d Nordiske guder og helte (3. utg. 2001), som er omsett til norsk (3. utg. 2002) og tidlegare også til svensk (2. utg. 1996). Rikt illustrerte bøker manglar heller ikkje, t.d. Menneske og makter i vikingenes verden (1994) av G r o S t e in s l a n d og P r e b e n M e u l e n g r a c h t S ø r e n s e n (også denne omsett til svensk, 1998). I ei lettare gate, men verd å nemne er attforteljingane til T or Å g e B r in g s v æ r d , rikt illustrerte i ti band i serien Vår gamle gudelære (1985-95), og dei freidige teikneseriane Valhall til dansken P eter M a d s e n (både i hefteformat, på fleire språk, og på DVD). A n n e H o ltsm a r k .

Ei handbok, likevel?

Nemninga handbok er ikkje eintydig. Nokre ser på handbøker som små, kompakte trykksaker, gjeme i mjukband, lette å bere, lette å bla i. Men det er nok av store hand­ bøker på marknaden. Håndbok for riksarkivet, for eksempel, er ein tungvektar på 640 sider. Den bleiknar likevel i forhold til Handbuch der Literaturwissenschaft, som er på 15 solide band, eller endå romfrægare, Neues Handbuch der Literaturwissen­ schaft, på 22 band. Eigentleg er handbok ein krevjande, ja nesten pretensiøs tittel. I nemninga ligg det at boka skal gje eit breitt og representativt oversyn over emnet, utan påfallande hol og utelatingar. Skal det gjerast til gagns, blir resultatet lett eit verk i mange band. Det har ikkje vore vårt mål, og vi meiner det er mogleg å gje ei brei dekning i eit mindre format - i det som lenger framme er kalla eit mellomfor­ mat. Men breiddekravet er der, uomgjengeleg. Derfor har denne innleiinga brukt litt tid på å kommentere det som vi av ulike grunnar ikkje har kunna ta med, og derfor vil kvart kapittel vere avslutta med ei kommentert liste over vidare lesnad. Eit mål med denne handboka er å leggje fram det som vi meiner er eit felles grunnlag for faget, i ei oversiktleg form og med eit klart fokus på at norrøn filologi er eit fag som heile vegen har nærleik til kjeldene. I den definisjonen som Nynorskordboka gjev av handbok, heiter det at det er bok som “gjev ei heilsleg utgreiing av det viktigaste i eit fag”. At handboka lever opp til eit slikt krav, kan vi ikkje love; kan hende må vi søkje tilflukt i den oppmuntrande tilføyinga, “ei større lærebok”.

Innleiing

25

Norrøn filologi etter tusenårsskiftet Denne boka kjem ut samtidig med den største reforma nokon gong av norske uni­ versitet og høgskolar. Gamle fag blir brotne opp og nye studieprogram oppretta. Som alltid er det eit press på dei historiske disiplinane i faget, og i morsmålsfaget er dette tydelegare enn på lenge. Den norrøne filologien vil finne sin plass i fleire av dei nye studieprogramma, men kan tape terreng i etablerte fag. Utfallet av dette kjenner vi ikkje, men trua på faget bør ikkje vere svekt av den grunn. Gamle disiplinar har ein forunderleg tendens til å bli fornya med jamne mellomrom, slik vi har sett med den “nye” filologien. Dei forfattarane som står bak denne boka, er alle fødde frå midten av 1940- til midten av 1950-talet og representerer ein av mange generasjonar i eit fag som her til lands vart grunnlagt som universitetsfag i første halvpart av 1800-talet. Etterkrigsgenerasjonen er til gjengjeld godt representert, med deltakarar frå seks sentrale lære­ stader i landet. Neste generasjon kan velje å definere og formidle faget på andre måtar enn det vi har gjort i denne boka. Det skal ein gle seg over, og om denne boka kan vere med på å skape interesse for faget i ein ny generasjon, har boka oppnådd kanskje sitt fremste mål.

1 Håndskrift- og arkivkunnskap av Jon Gunnar Jørgensen

Norrøn filologi er i bunn og grunn studiet av skriftlige kilder p å norrønt språk. Norrønfilologer arbeider dels m ed å fortolke de gamle tekstene, dels med å tilrettelegge dem fo r andre forskere ved å utarbeide gode kildeutgaver. Bortsett fra runeinnskriftene, som vil bli behandlet i et senere kapittel, fo re ­ ligger disse tekstene m ed f å unntak i brev og håndskrifter, skrevet m ed blekk på pergament eller papir. Vi kan trygt si at fa g et vårt er tuftet p å disse doku­ mentene, disse fysiske gjenstandene, som faktisk finnes i arkiver og forskningsbiblioteker rundt oss. Hva vi enn sysler m ed innen dette faget, så må vi forholde oss til disse. Derfor må vi også ha kunnskap om kildene som gjen­ stander, vite hvordan de er bygget opp, hvordan de er overlevert, og hvor de er å finne.

Håndskrevne bøker Om man studerer en trykt bok fra boktrykkerkunstens barndom og sammenlikner den med et forseggjort håndskrift fra middelalderen, er det slående hvor mye de har felles. Bøkenes oppbygning og arkitektur ble formet i en manuskripttradisjon, og boktrykkerkunsten var først og fremst en mekanisering av dette gamle håndverket. Håndskriftens stil, overskriftenes plassering, farger, bruk av forstørrede initialer og en rekke andre trekk viser tydelig slektskapen mellom den trykte boka og det gamle manuskriptet. Men det er likevel noe vesentlig ved framstillingsteknikken som skil­ ler de trykte bøkene fra manuskriptene. Trykte bøker fra samme opplag er nemlig prinsipielt identiske, mens manuskripter er prinsipielt ulike, selv om de inneholder samme verk. Ved manuell kopiering vil det alltid forekomme avvik i teksten. Det er

H åndskrift-

og arkivkunnskap

31

også en grunnleggende forutsetning for den tekstkritiske metode (se kap. 2, s. 105 ff.). Forskjellene skyldtes imidlertid ikke bare tilfeldige endringer og unøyaktighet. Da man produserte ett eksemplar ad gangen, kunne man også skreddersy eksemplaret etter ønsker og behov. Dette gjorde hver håndskrevet bok, hver kodeks, til et enestå­ ende dokument.

Kodeks Ordet kodeks (latin: codex) betyr ‘bok’ og brukes helst om håndskrevne bøker. Den latinske grunnbetydningen er ‘tre(stamme)’, og betegnelsen er trolig overført til bok fordi man skrev på trestykker innsmurt med voks, eller muligens fordi det var vanlig å binde bøkene inn i trepermer. Det germanske ordet bok henger antakelig også sam­ men med ordet for treet “bøk”. Kunsten å produsere bøker kom til Norden med kris­ tendommen. Boka er derfor knytta til latinsk skrift, og det er grunnen til at latin ble kalt bokmål på norrønt. Skrivekunsten var saktens ikke ny i Norden da bøkene gjorde sitt inntog. I mange hundre år var det blitt ristet runer i tre, stein og metall, og denne kunsten levde videre lenge etter at det latinske alfabetet var blitt kjent. Men runene hørte ikke til innenfor bokkunsten. Det finnes riktig nok eksempler på enkelte min­ dre innslag med runeskrift i bøker, men det hører til sjeldenhetene. Det store unnta­ ket finner vi i det danske håndskriftet Codex runicus (ill. 1:2). Den tekniske oppbygningen av en håndskrevet pergamentkodeks er temmelig lik oppbygningen av en moderne, trykt bok. Bladene er sydd sammen i små hefter, som igjen er bundet sammen til ei bokblokk. Blokka er så bundet inn mellom to permer. De små heftene kalles legg. Et legg består normalt av fire stykker pergament eller papir. Disse legges sammen i en bunke, brettes i to og heftes sammen med en tråd i falsen. Resultatet blir et hefte som består av åtte blader, eller altså seksten sider. Grun­ nen til at den vanlige størrelsen på legget var åtte blader, var sikkert at det gav en passe tykk enhet som lot seg brette pent sammen, uten at det ble for store spenninger i sammenføyningen. Men størrelsen kunne likevel variere noe. Både mindre og større legg forekommer, særlig når det er praktiske grunner for det, som at plassen skal passe med teksten mot slutten av boka. Vi ser også ofte at et enkeltblad er sydd inn i legget for å gi litt ekstra plass. En latinsk betegnelse for legg er quaterni (firergruppe). Bakgrunnen for betegnelsen er åpenbar, det skulle normalt bestå av fire hele dobbeltblader, som altså gav seksten sider. Det er morsomt å merke seg at standardstørrelsen på et legg (ark) i en moderne trykt bok fremdeles er seksten sider. For at bokbinderen skulle vite å sette leggene riktig sammen, finner vi ofte såkalte kustoder nederst på leggets siste side. Det kan være tall eller bokstaver, eller ofte de første ordene på neste legg. Slike begynnelsesord har en egen benevning, reclamantes (lat. “gjenrop”). Kustoder forekommer oftere i yngre enn i eldre norrøne hånd­ skrifter, og i enkelte yngre papirmanuskripter finner vi kustoder nederst på hvert eneste blad. Det tyder på at skriveren ikke brukte ferdigheftete legg, men at han selv

34

Jon Gunnar Jørgensen

Penn Den delen av utstyret som det var enklest å lage, var pennen. Ordet penn (norrønt penni m.) kommer fra latin penna og betyr fjær. Redskapen ble laget nettopp av ei vingefjær, gjeme fra gås. Den rørformede fjæra ble herdet i fin, oppvarmet sand før den ble skåret til. Den ble først formet med et skrått snitt i den tykkeste enden. Så ble den ble splittet med pennekniven og var klar til bruk. Etter en stund ble pennen slitt, men da skar man bare av fjæra på ny, splittet den, og skrev videre. Splitten gav kraf­ tige streker eller fine hårstreker avhengig av trykket på pennen og splittens vinkel mot pergamentet. Dette ble utnyttet i kalligrafien og gjorde skriftbildet levende og vakkert.

Blekk Blekk er en farget væske som bmkes til å skrive med. Det norrøne ordet blek n. er lånt fra gammelengelsk blcec, som er det samme som vi kjenner fra moderne engelsk, black ‘sort’. Det ble skrevet med blekk allerede i de eldgamle kulturene i Egypt og i Kina. Det var ulike oppskrifter, men hovedbestanddelene var et fargestoff - gjeme sot - og et bindemiddel. Ved å blande inn fargestoffer fra ulike planter og mineraler kunne man få blekk i forskjellige farger. Vanlige stoffer var sinober, mønje, oker, sepia, purpur og mye annet. I begynnelsen av middelalderen fant man fram til jemgallusblekk, og det er denne typen blekk som er blitt brukt i de norrøne middelaldermanuskriptene. Hovedingre­ diensene var gallussyre, jemvitrol og et fargestoff. Gallussyre er et garvestoff som ble presset fra gallepler, det er slike “vorter” som bl.a. ofte ses på eikeblader på grunn av sopp og snyltedyr (gallveps). Gallussyren danner fargeløse, vannløselige salter som oksiderer og skiller ut et sort bunnfall når det kommer luft til. Fargestoffet i blandingen tjente bare til å gjøre blekket synlig inntil det hadde oksidert. Den brune eller sorte skriften vi ser i manuskriptene, skyldes altså ikke den opprinnelige blekkfargen, men det sorte stoffet som framkommer i oksidasjonsprosessen. På Island kunne det være vanskelig å finne gallepler til hjemmeprodusert blekk. I stedet skal avkok av melbærlyng ha gjort nytta. Melbærlyng inneholder også rikelig med garvestoffer.

Skrivemateriale P erg a m en t. Skrivematerialet var i middelalderen laget av skinn, bearbeidet til per­ gament. Betegnelsen for materialet er knytta til oldtidsbyen Pergamon, et kultursen­ trum i Lilleasia, der pergamentet ifølge Plinius d.e. (d. 79 e.Kr.) først skal ha blitt produsert i 170 f.Kr. Plinius forteller om oppfinnelsen i sin store naturhistorie (13. bok), og det er antakelig han som har innført betegnelsen pergament. Historien hans er kanskje ikke helt troverdig, men ganske morsom. Egypterne skal ha sett med uro på at biblioteket i Pergamon vokste seg så stort og rikholdig. Av frykt for at det skulle true posisjonen til biblioteket i Alexandria, skal de ha stoppet eksporten av papyrus og med det ha tvunget fram utviklingen et nytt materiale. Bruk av skinn som skrive­ materiale er kjent helt tilbake til det første århundre før Kristi fødsel. Den eldre latin-

III. 1:6. En gammelnorsk palimpsest: Et salgsbrev fra 1551 (DN XXI 954) er skrevet over den utraderte teksten til et gridsbrev fra 1430. Det er ikke lett å se den utraderte teksten, men den er faktisk tydelig nok til at det har lykkes å lese den og utgi den i DN (XXI 316). Den kan skimtes under den yngre ~ teksten og i feltet mellom den yngre teksten og seglremmene, særlig på venstre halvdel av bladet.

38

Jon G unnar Jørgensen

bøker som ikke lenger hadde interesse, kunne skjæres opp og brukes til praktiske for­ mål. I Norge er det funnet mange verdifulle håndskriftfragmenter i innbindingen av yngre bøker og protokoller. Det var også vanlig å skjære remmer av brukt pergament for å feste segl til brev og dokumenter (se diplomer, s. 71 ff.). Et morsomt eksempel på slik ressursutnytting finner vi også i foret på en gammel bispehatt (mitra) fra Skålholt. Det er skåret til av blader fra et norsk håndskrift fra 1200-tallet. Det har vist seg at disse fragmentene stammer fra samme bok som inneholder Strengleikar, Upps UB DG 4—7. Gjenbruken hadde sammenheng med at pergament var dyrt. At materialet var ver­ difullt, var også med på å framtvinge de sinnrike systemer og konvensjoner for abbreviaturer (dvs. forkortelser, se kap. 4, s. 207 ff.). Vi forstår lett at prisen ble høy når vi tenker på den møysommelige framstillingsprosessen. Det trengtes også mange dyr for å skaffe skinn til en bok. En praktkodeks som Flateyjarbók består av 225 bla­ der i største format (folio). Det betyr at 113 kalver har måttet ofre livet for littera­ turen. En fordel med pergamentet var likevel at det kunne produseres alle steder, og kalveskinn har ikke nødvendigvis alltid vært en knapphetsressurs. Da man i oldtiden skrev på papyrus, måtte råstoffet hentes fra Nildalen. Selv etter at papiret var tatt i bruk, tok det lang tid før det trengte ut pergamentet. Papir og pergament ble lenge bmkt parallelt, og selv i boktrykkerkunstens første tid var det ikke uvanlig å trykke på pergament. Det har forresten blitt produsert bøker av pergament også i nyere tid. Pergament til boktrykk kalles velin, eller også velinpergament, siden betegnelsen også blir bmkt om en type papir velin(-papir). P a p ir. I senmiddelalderen blir papiret tatt i bmk på norrønt område, men det var slett

ingen ny oppfinnelse. Kineserne kunne produsere papir allerede i det 2. århundre e.Kr., men voktet hemmeligheten godt. Under slaget ved Samarkand i 751 tok ara­ berne kinesiske krigsfanger, og blant dem fantes det noen papirmakere. Araberne brakte papiret til Europa tidlig i middelalderen, og med korsfareme kom kunsten til den kristne verden. Det vanligste råstoffet i papirproduksjon var linkluter. Disse ble moset i vann til en tyntflytende masse. Arkene ble formet på et nett av tråder spent i en ramme, tørket og glattet. Den første papirmølla i Danmark ble etablert av Tycho Brahe alt på 1570-tallet. Lenge var likevel forbruket basert på import. På 1500- og 1600-tallet var det Frank­ rike som dominerte papirproduksjonen, mens det på 1600-tallet særlig var hollen­ derne som tok seg av distribusjonen. Senere på 1600-tallet kom hollenderne også sterkere inn på produksjonssiden. Allerede før 1300 begynte italienerne å sette vannmerker i papiret, og etter hvert ble det vanlig. Vannmerkene kan gi opplysninger om produksjonssted og -tid for papiret, og ofte kan de kaste lys over kodeksens oppbygning og historie. De ble laget ved hjelp av metalltråder som ble festet til nettverket i papirformen. Trådene var for­ met for hånd og kunne lett forskyve seg under bruk og rengjøring av formene. Der­ for er ikke vannmerkene i papir fra samme produsent helt kongruente, ikke engang i

42

Jon Gunnar Jørgensen

Småformater Vi har få norrøne middelalderhåndskrifter i mindre format enn oktavo, men de fin­ nes. Formatene “ 12mo” (duodecimo) og (16mo) (sedecimo), og for den saks skyld enda mindre, kaller vi småformater. “ 12mo” er delt slik at hvert ark gir seks dobbeltblader, altså 12 blader. Bøker som ofte finnes i småformater, er almanakker, svar­ tebøker (f.eks. “Vinjeboka”) og ikke minst bøker som inneholder legender, bønner o.l., og som har hatt en slags relikviefunksjon. Formatsystemet bygger ikke på noen fast millimeterstandard, og det kan faktisk være ganske stor variasjon i størrelsen på kodekser som regnes til samme format. Derfor kan vi i manuskriptbeskrivelser ofte støte på karakteristikker som “stor oktav” eller “liten kvart”. Variasjoner i størrelsen skyldes også beskjæring. Manuskriptene ble alltid beskåret ved første gangs innbinding, og de ble beskåret på nytt ved nyinnbinding. Ofte ser vi at beskjæringen har kommet farlig nær tekstfeltet på bokbladene. Det hender også at teksten er skadet. Tilføyelser i margene, marginalnotiser, er sær­ lig utsatt ved beskjæring.

Innhold Vi kan grovt sett dele inn håndskriftmaterialet i tre hovedkategorier etter innhold: 1 Juridiske tekster, slikt som brev og forvaltningsdokumenter, lover og jordebøker. 2 Lærdomslitteratur, herunder encyklopedisk litteratur, poetica, grammatica, dannelseslitteratur o.l. Det vil være naturlig også å regne en del av den kirkelige litteraturen til denne kategorien, i alle fall messebøker, kanskje også homilier (prekener, evangeliefortolkninger), selv om homiliene er overlevert sammen med legendarisk litteratur. 3 Episk og poetisk litteratur, fordelt på en rekke underkategorier og sjangrer: sagaer, tåtter, dikt, legender. Innholdet i en kodeks kan være sammensatt. Likevel ser vi som regel at det er en idé bak sammensetningen. Det hender nok at materiale fra ulike kategorier er satt sam­ men i en kodeks, men da vil det gjeme likevel være en tematisk sammenheng, slik som f.eks. at homilier og legender som nevnt kan opptre sammen, som i Gammel­ norsk homiliebok. Gammelnorsk homiliebok fra begynnelsen av 1200-tallet (AM 619 4°) er en av de aller eldste bevarte norrøne kodekser. Navnet har den fått etter inn­ holdet, som blant annet består av homilier, prekener. Disse er perikopisk ordnet (dvs. ordnet kronologisk etter kirkeåret), begynner med juledagspreken og avsluttes med allehelgendagspreken. Men i tillegg til homiliene finner vi også andre tekster med religiøst, oppbyggelig innhold, som en oversettelse av Alkuins lære om dyder og las­ ter {De virtutibus et vitiis) og en samling mirakelfortellinger om Olav den hellige, oversatt fra den latinske Passio et miracula Beati Olavi. Olavsmiraklene er behørig perikopisk plassert ved olsok.

H åndskrift-

og arkivkunnskap

43

Det er helt vanlig at de håndskrevne bøkene inneholder mer enn ett verk, gjeme med en viss tematisk orden. Enkelte kodekser kan inneholde store tekstsamlinger. Möðruvallabók (AM 132 fol) er en stor islandsk kodeks fra midten av 1300-tallet som inneholder hele ti islendingesagaer og en tått. Hauk Erlendsson tilhørte kong Håkon 5.s nærmeste krets og var i 1302 lagmann i Oslo (Borgarting) og senere i Bergen (Gulating). Det er bevart en stor bok som han trolig har skrevet store deler av med egen hånd. Hauk var selv islending, og boka hans, Hauksbók, havnet også på Island. Hauksbók er senere delt, trolig i tre deler, som i dag har signaturene AM 371, 544 og 675 4°, der Hauks egen hånd vel å merke bare er å finne i de to førstnevnte. Innholdet er sammensatt av historisk stoff (Landnámabók), islendingesagaer og oversatte sagaer og encyklopedisk stoff, samt en versjon av VQluspå som er tilføyd etter Hauks tid. Et kjent håndskrift som inneholder lærdomslitteratur, er det såkalte Codex Wormianus av den yngre Edda (AM 242 fol). Foruten Snorres Edda inneholder boka de fire såkalte grammatiske avhandlingene. Den tematiske sammenhengen mellom disse tekstene er tydelig nok, selv om det kanskje er overraskende for mange å finne Edda sammen med all den grammatiske litteraturen. Men Edda er som kjent en lære­ bok i skaldskap, en norrøn poetikk, og poetikken hørte nettopp hjemme i den klas­ siske skolelærdommen som en del av grammatikken. Det kan være fruktbart å være oppmerksom på den helhetlige komposisjon og ordning av innholdet av en kodeks. Det kan si noe om hvilken sammenheng tekstene ble brukt i, kaste lys over bokkulturen og også gi holdepunkter til hjelp for fortolk­ ningen. Dette aspektet har lett for å bli borte når tekstene behandles og analyseres som enkeltverk, men har fått mer oppmerksomhet i de senere år i forbindelse med “den nye filologien” (se kap. 2, s. 88 ff.). I denne sammenhengen skal man imidler­ tid være klar over at innholdet i kodeksene kan være endret i årenes løp. De enkelte delene av en kodeks slik vi kjenner den i dag, trenger ikke bestandig å ha hørt til mel­ lom de samme permene.

Illuminasjoner Det kunne legges mye kostnad og arbeid i den kunstneriske utsmykningen av hånd­ skriftene. Det var nokså vanlig at skriveren brukte to farger under skrivningen, sort og rødt, men flere farger forekommer også. Overskriftene ble gjeme skrevet med rødt og plassert mot høyre marg på samme linje som brødteksten. Mer kunstferdig utført er initialene som innleder nytt kapittel eller nytt avsnitt. De kunne være sirlig malt i flere farger og pyntet med bilder (illuminasjoner) knyttet til tekstens tema. Disse utsmykningene ble i noen tilfeller utført av skriveren selv, men ikke sjelden av spe­ sialiserte kunstnere etter at skriveren var ferdig med sitt. Kunstnerne kunne være omreisende, så de ferdigskrevne bøkene kunne bh liggende en tid før illuminasjo­ nene ble utført. I noen tilfeller ble det aldri gjort eller ikke fullført, og det er ikke uvanlig å se at skriveren har gjort plass til initialer uten at de er fylt inn.

46

Jon Gunnar Jørgensen

Illuminasjonene kunne også være selvstendige illustrasjoner, uavhengig av skrif­ ten. Blant illuminasjonene finner vi de vakreste kunstverker, i skinnende farger og ofte med gull. Illuminasjon betyr ‘noe som lyser’; det kan vi forstå når vi ser dem i håndskriftene. Fargene har stått seg godt mot tidens tann, og det er imponerende å se hvor klart og skinnende de vakre initialene og illuminasjonene fremdeles lyser på pergamentbladene.

Bøkenes verdi Fra norske diplomer har vi tallrike vitnesbyrd om at bøker var kostbar eiendom. De er ført opp blant kostelige gjenstander i registre over eiendelene til rikfolk og insti­ tusjoner, eller som vi skal se, taksert og trygt sikret med pant ved utlån. Illustrerende er historien om Olav Endridssøn, som i 1317 fikk låne fire bøker med juridisk inn­ hold fra Mariakirken i Bergen da han skulle til utlandet for å studere. Bøkene ble verdsatt til 14 mark brent (dvs. rent) sølv. En mark tilsvarte ifølge et dokument fra 1303 (DN II 67) verdien av fire fullverdige kyr, så her var det snakk om verdien av en betydelig buskap. Olav måtte pantsette både jordegods og løsøre for å få med seg bøkene. Men det gikk ikke bedre enn at den stakkars mannen tre år senere havnet i pengenød i Briigge. Der måtte han selv pantsette bøkene hos en flandersk kjøpmann for å dekke en gjeld på 16 pund sterling (DN II 129; 138). I England ville han på denne tida fått “bare” to kyr for pundet (Rogers 1866), men det skyldtes helst at kjøpekraften for sølv var større i Norge enn i utlandet. På bakgrunn av bøkenes høye verdi har mange undret seg over hvordan det kunne vokse fram en så rik bokkultur i et karrig land som Island. I et lett humoristisk fore­ drag i “Modem Humanities Research Association” (Cambridge, 1952) drøftet den kjente islandske filologen Sigurður Nordal dette tankekorset. Han kalte foredraget “Time and Vellum”, og framholdt at tid og kalveskinn nettopp var de ressurser de islandske bøndene hadde nok av i middelalderen: Husdyrhold var den viktigste næringen i landet, og siden de fleste kalver likevel ble slaktet ukesgamle, var til­ gangen på skinn ganske god, og pergamentproduksjon var en utmerket måte å nytte­ gjøre seg skinnene på. Klær og sko kunne man lage bedre av saueskinn. Islandsk jordbruk var ifølge Nordal også lite arbeidsintensivt, så det var også god tilgang på den store tidsressursen som var nødvendig for å bearbeide skinnene.

Håndskrifteierne Selv om Sigurður Nordals hypotese kan bidra til å forklare den økonomiske siden av den rike islandske bokkulturen, står det fast at bøker var svært dyre gjenstander i mid­ delalderen - på Island som i Norge - og det sier seg selv at bøker var langt fra alle­ mannseie. De fleste bøker tilhørte institusjoner og øvrighetspersoner. Boksamlinger fantes i kirker, i klostre og i statsadministrasjonen. De norske kongene viser tidlig en sterk litterær interesse. Dessuten fantes det enkelte private boksamlinger. Bokkulturen

Håndskrift-

og arkivkunnskap

47

hadde i Norden sitt utspring i kirken, og det er på det rene at kirker og klostre forble viktige sentra for skriftkultur og bokproduksjon. En stor del av bøkene har liturgisk innhold eller annen tilknytning til kirken, og det er naturlig at denne litteraturen var å finne i kloster- og kirkebibliotek. Et inventarium (fortegnelse over løsøre) fra Hoiar på Island viser at bispesetet i 1397 eide 234 bøker, som er en imponerende samling. Flere islandske bokfortegnelser vitner om store samlinger ved kirker og klostre. At bøker var å regne som en forutsetning for klosterdrift, er det ingen tvil om. Det har også nedfelt seg i regelen for cistercienserordenen. Der er det nevnt ni bøker som skal finnes i armariet (bokskapet) ved grunnleggelsen av et kloster. Men det var nok vanlig med atskillig større boksamlinger enn dette. Vi har også enkelte inventarier og spredte opplysninger om boksamlinger i norske kirker og klostre til forskjellige tider. I Tautra kloster i Trondheimsfjorden fantes det like før reformasjonen 70 gamle bøker på et loft. En klosterkirke i Konghelle eide i 1485 21 liturgiske og andre reli­ giøse bøker. I Nidaros domkapittel fantes i 1550 79 verker i 87 bind, men blant disse var det nok noen trykte bøker. Flere brev dokumenterer at bøker er gitt fra privatper­ soner til kirker og klostre som testamentariske gaver. Giverne var gjeme prester og høyere geistlige, men også lekfolk. Vi har tydelige tegn på at bokinteressen i klostrene ikke var begrenset til det vi i dag oppfatter som religiøse skrifter. I islandske klostre ble det skrevet både kongesa­ gaer og islendingesagaer. Særlig er klostrene på Þingeyrar, Möðmvellir og Helgafell kjent for sin skrivevirksomhet. Karl Jonsson, som skrev i alle fall første del av Sverris saga, var en tid abbed på Þingeyrar, og de to munkene Odd Snorresson og Gunnlaug Leivsson, som skrev hver sin saga om Olav Tryggvason, hørte begge hjemme der. Enkelte forskere mener at det meste av islandsk litteratur, også sagalitteratur, har blitt til i klostrene (se f.eks. Lönnroth 1964). Skjønt bildet nok er noe mer sammen­ satt, ble det uten tvil produsert sagalitteratur i klostrene, og vi må kunne gå ut fra at klosterbibliotekene også inneholdt denne type litteratur. Også i Norge har det vært interesse for det vi vil kalle verdslig litteratur blant kir­ kens menn. Vi kjenner ikke navnet på så mange skribenter fra middelalderen, men blant dem som presenterer seg, er tilknytningen til kloster- og kirkeliv tydelig. Forfatteren til en av de gamle latinske norgeshistoriene, Historia de antiquitate regum Nonvagiensium (Historien om de gamle norske kongene), kaller seg “Theodoricus monachus” (Tore eller Tord munk), kanskje hørte han til på Nidarholm kloster. Den trolig eldste riddersaga-oversettelsen, Tristrams saga, er gjort av “broder Robert”, på oppdrag av kong Håkon Håkonsson. Geistlige opptrer også som eiere av sagahåndskrifter. I Heimskringla-håndskriftet Eirspennill har kanniken “throndonis gerdari” skrevet navnet sitt (kannik er det samme som korbror, medlem av domkapitlet ved et bispesete). Det latiniserte navnet viser til Trond Gardarsson, som senere ble erkebiskop (1371-1381). En annen erkebiskop som vi vet hadde en større boksamling, var Aslak Bolt. Da han kom til Nidaros i 1429, brakte han med seg 20 bøker blant sine eiendeler (se DN V 586). I Nidaros byttet Aslak til seg en praktfull nordfransk bibel fra midten av 1200-tallet. Den ble gjenfunnet i domkirkemuren i 1710 og finnes nå i Deichmanske bibliotek i Oslo.

48

Jon G unnar Jørgensen

På innsiden av permen i en gammel norsk bok i universitetsbiblioteket i Uppsala (UppsUB C 546) finnes det en fortegnelse over en stor samling middelalderhåndskrifter. Lista inneholder 36 titler (32 bind) ordnet etter emne i tre grupper, theologica (13 titler), grammatica (15 titler) og norrøne bøker (8 titler), og vitner dermed om den største norske privatboksamlingen vi kjenner fra middelalderen. Boka som inneholder fortegnelsen, har tilhørt klosterbiblioteket i Vadstena, og flere av de bøkene som er nevnt i fortegnelsen, har også hørt hjemme der. En av bøkene på lista inneholdt sagaen om Didrik av Bem, og denne kan med stor sikkerhet identifiseres med en kodeks som i dag finnes i Kungliga Biblioteket i Stockholm (Holm perg 4 fol). Det er det viktigste håndskriftet av Þiðriks saga og er ganske sikkert blitt til i Bergen rundt 1300. Det er sannsynlig at denne og flere bøker har kommet til birgittinerklostret i Vadstena fra datterklostret Munkeliv i Bergen en gang på 1400-tallet. Eieren av biblioteket som er registrert på lista, navngir seg selv “b aquila”, men det har vært diskutert hvordan denne opplysningen skal tolkes. Gustav Storm mente det måtte bety “biskop Ame”. Han tenkte seg at “aquila”, som betyr “øm”, kunne være en latinisering av “Ame”, og Ame Sigurdsson var biskop i Bergen 1305-1314 (jf. Storm 1877b). Men denne forklaringen har blitt kritisert, fordi det ville være unatur­ lig å blande den norrøne formen “biskup” med den latinske “aquila”, og at man dess­ uten på norrønt ville vente at tittelen kom etter navnet. På den annen side passer inn­ holdet av biblioteket godt med biskop Ames bakgrunn og interesser, slik han er kjent fra andre kilder (se Stefån Karlsson 1979 og Anna Elisa Tryti 1999). Det skulle være velkjent at litteraturen ble dyrket også utenfor klostermurene. Snorre Sturlasson og nevøen Sturla Tordsson er gode representanter for islandske stormenn som både må ha hatt rike boksamlinger og selv drevet en bred litterær virk­ somhet. Snorre har sannsynligvis samarbeidet nært med geistlige. På gården hans, Reykholt, var det kirke med flere prester. Både islendingesagaene og kongesagaene vitner om at den litterære interesse hos kongen og i hans nærhet går langt tilbake. Skaldene hadde fornemme posisjoner i hirden og tilhørte kongens nærmeste krets. Den engelske krønikeskriveren Simon av Durham forteller at Olav Kyrre gjeme hadde bøker mellom hendene, og vi husker at kong Sverre selv lot skrive sin saga. Snorre Sturlasson gjestet to ganger Skules og Håkon Håkonssons hoff, og Magnus Lagabøte engasjerte Sturla Tordsson til å skrive sagaen om seg selv og om faren, Håkon Håkonsson. Med det som i politisk forstand ofte kalles Norges storhetstid, fulgte også en lit­ terær blomstring. På Håkon Håkonssons tid slår den boklige interessen ut i full blomst. Det vokste fram en betydelig litterær virksomhet ved hoffet, både nyskriving og oversettelse. Kongen har sikkert selv hatt en verdifull boksamling, og det har også hans nærmeste familie. I København (Det Kongelige Bibliotek) finnes det en prakt­ full fransk psalter (d.e. samling av salmer eller bønner) fra ca. 1230 som har tilhørt Håkons datter, Kristin. En engelsk psalter fra omtrent samme tid som tilhørte dron­ ningen, Margrete Skulesdatter, finnes i Berlin (ill. 1:11). Påfallende mye av den litteraturen som angår Norge, er skrevet av islendinger.

50

Jon G unnar Jørgensen

Mange av de bevarte norrøne bøkene som fantes i Norge i middelalderen, er også skrevet på Island. Det fikk P.A. Munch til å tenke seg at islendingene i middelalde­ ren har drevet bokeksport til Norge (1873: 291-92), en idé som den islandske for­ skeren Stefán Karlsson senere har utdypet grundig i en ofte sitert artikkel (1979). Mange håndskrifter har nok kommet til landet som gaver til stormenn eller klostre, men man kan også tenke seg et regulært salg av bøker.

Vokstavler Bortsett fra runeinnskriftene er det ikke mange norrøne tekster som er overlevert på annet enn mykt materiale, dvs. skinn eller papir. Vi vet imidlertid at et annet materi­ ale har vært i bruk, nemlig vokstavler. De hadde den fordel framfor pergamentet at de lettere kunne brukes om igjen, og ble trolig brukt som kladdebøker. Treplater med en opphøyet kant rundt sidene ble smurt inn med et vokslag, slik at man kunne skrive i voksen med en spiss redskap. Siden kunne man varme opp voksen og slette skrif­ ten igjen. Seks slike tavler ble i 1885 funnet under gulvet i Hopperstad stavkirke i Sogn og Fjordane. De måler ca. 4 x 8 cm og inneholder notater om en odelssak kort før 1300. Dette funnet er enestående i Norden, men slike tavler har nok likevel vært utbredt. Tekst og bilder av Hopperstad-tavlene finnes som nr. 69 i faksimileutgaven Norske diplomer til og med år 1300 (Hødnebø 1960).

Humanismen - den nye tid Da den norske politiske velmaktstiden ebbet ut, gikk det også nedover med bokkulturen, i alle fall når det gjaldt verdslig litteratur. I tiden fra svartedauden og fram mot reformasjonen er det få tegn til boklig interesse i Norge utenom kirkelivet. Men nett­ opp med reformasjonsårhundret våknet bokinteressen på ny, og de gamle sagahåndskriftene ble igjen brakt fram i lyset.

Oversettelser og sagastudier I 1551 skrev den lærde forvalteren av kongsgården Skoge ved Bergen, Laurents Hanssøn, en kortfattet oversettelse av Heimskringlas første del. I forordet beklager han at det for tiden er så få gamle bøker å finne i Norge, noe han forklarer med ade­ lens tilbakegang i landet. Han bemerker dessuten at det er få som kan lese de bøkene som finnes, og at de som forstår dem, er enda færre. Det er interessant at Laurents knytter bokkulturen til adelen. Det passer godt med det vi vet om den høviske bok­ interessen i Norge i høymiddelalderen. Men nettopp på Laurents Hanssøns tid vok­ ser det fram et miljø i Bergen som viser ny interesse for den gamle litteraturen. Denne kretsen knytter an til en sterk og viktig europeisk kulturstrømning, som vi gjeme omtaler som humanismen, eller renessansehumanismen. Den kjennetegnes

Håndskrift-

og arkivkunnskap

51

bl.a. av en sterk interesse for historisk litteratur og en akademisk lærdomsdyrking fri­ gjort fra den kirkelige dogmatiske dominans som hadde preget middelalderen. En rekke universiteter ble bygget opp under innflytelse av humanismen. Både Sverige og Danmark fikk sine første universiteter på denne tiden (Uppsala 1477, København 1479). Humanismen skapte et veldig bokmarked, og med boktrykkerkunsten ble mulighetene for å tilfredsstille etterspørselen radikalt forbedret. På kontinentet hadde det primært vært den klassiske litteraturen og den latinske krønikeskrivningen som hadde stått i sentrum for interessen. Men herfra ble det byg­ get en bro over til de norrøne kongesagaene. Brobyggeren var den store danske humanisten Christjem Pedersen (d. 1554). I 1514 fikk han utgitt den store danske krøniken Gesta Danorum i Paris. Verket var skrevet på latin av Saxo Grammaticus ca. 1200, og inneholdt Danmarks historie fra de eldste tider og fram til forfatterens samtid. Utgivelsen ble en stor suksess, og Christjem Pedersen planla senere en over­ settelse til dansk som han ville supplere med tilleggsstoff fra andre kilder. I den for­ bindelse må han ha fått opplysninger om at slikt stoff fantes i gamle norrøne skrifter i Norge. Han fikk en nordmann i Bergen til å oversette utdrag fra noen slike sagahåndskrifter. Dette har trolig skjedd i årene like før reformasjonen og er det eldste kjente eksemplet på det vi kan kalle vitenskapelig bruk av sagatekster. Vi vet ikke med sikkerhet hvem som skrev disse ekserptene, men det er god grunn til å tro at det var Jon Simonssøn (1512-1575), som senere skulle bli lagmann i Agder og en vik­ tig hjemmelsmann for sagaoversetteren Peder Claussøn Friis (1545-1614). Det var ikke tilfeldig at den nye sagainteressen oppsto nettopp i Bergen. Bergen var Norges portal mot Europa, og de europeiske kulturstrømningene nådde landet denne veien. Dessuten har sagamanuskripter trolig ligget i dvale i boksamlinger i byen fra eldre tider. Med humanistene i Bergen får vi også flere sagaoversettelser og historiske arbeider basert på norrøne middelaldertekster. De viktigste er Christjem Pedersens ekserpter og to oversettelser av henholdsvis Mattis Størssøn og Laurents Hanssøn. Den første helhetlige kongesagautgivelsen på dansk var Peder Claussøn Friis’ oversettelser, skrevet dels på 1590-tallet, dels få år senere, men først utgitt i København 1633, flere år etter Peders død. Peder var ikke selv en del av Bergensmiljøet, men kan likevel knyttes til dette gjennom sin mentor, Jon Simonssøn. De danske historikerne trodde nok ennå rundt 1600 at den viktige sagalitteratu­ ren stammet fra Norge. Det var helt naturlig, for kongesagaene handlet jo først og fremst om norsk historie, og de kjente håndskriftene kom også herfra. Men så omkring århundreskiftet blir man oppmerksom på Islands betydning, ikke minst på grunn av skriftene til Amgrímur Jónsson (1568-1648). Etter oppfordring fra bisko­ pen i Hoiar skrev Amgrimur Brevis commentarius de Islandia (1593), et informativt skrift som var ment som korrektiv til uriktige opplysninger om Island som var fram­ kommet i utlenlandske skrifter. Senere skrev han Crymogæa, en historisk-topografisk islandsbeskrivelse, beregnet på utenlandske lesere. Her henviser han til sagalit­ teraturen og opplyser blant annet at det islandske språket var det samme som ble brukt over hele Norden i oldtiden. Crymogæa kom ut i 1609, men hadde da allerede

52

Jon Gunnar Jørgensen

vært kjent i flere år blant danske lærde. Amgrfmur var så lenge han levde, en viktig islandsk kontakt for historikere og lærdomsmenn i Danmark, blant annet for profes­ sor Ole Worm, grunnleggeren av den nordiske oldtidsforskning ved Københavns uni­ versitet. Det var også Worm som i 1633 fikk utgitt Peder Claussøns sagaoversettelser.

Boksamlinger Oppbygningen av universitetene og den historiske interessen som fulgte med huma­ nismen, førte til stor etterspørsel etter de gamle håndskriftene. Boksamlinger ble bygget opp i tilknytning til universitetene og ikke mindre av velstående privatmenn med lærde interesser. Christjem Pedersen blir regnet som Danmarks første historiograf. Etter hans død etablerte den danske kongen historiografembetet som fast insti­ tusjon. Kjente lærdomsmenn som Hans Svaning, Anders S. Vedel og Arild Huitfeldt betjente dette embetet i annen halvdel av 1500-tallet. De samlet en del viktige hånd­ skrifter, og disse fulgte embetet og ble regnet som offentlig eiendom. Men i denne tiden var faktisk private samlere vel så aktive med å sikre seg norrøne kodekser, og dette var fortsatt tilfellet gjennom det meste av 1600-tallet. En del manuskripter hav­ net i den kongelige samlingen, som fram til grunnleggelsen av Det Kongelige Biblio­ tek helst var å regne som en privatsamling. Det var Frederik 3. som straks etter sin tiltredelse i 1648 gmnnla Det Kongelige Bibliotek. Han var selv meget bokinteressert og sørget personlig for å øke bibliotekets samlinger, ikke minst av norrøne bøker. Han ansatte også en translatør for å oversette sagalitteratur, en stilling som islen­ dingen Tormod Torfæus bekledte noen år fra 1660. De offentlige bibliotekene vokste sterkt på 1600-tallet, både i Danmark og Sve­ rige, og flere store privatsamlinger ble etter hvert tatt inn i de offentlige, enten ved kjøp eller som gaver. Signaturer som “Thott” eller “Don. Var.” i Det Kongelige Bibli­ otek i København er minner om eldre privatbiblioteker. Grev Otto Thott (d. 1785) var i sin tid en av Danmarks rikeste menn og testamenterte en liten del av boksamlingen sin til biblioteket. Denne “lille delen” bestod av 6000 bind trykt før 1530 og over 4000 manuskripter, blant dokumentene fantes det enkelte norrøne. “Don. Var.” står for “[e] donatione variorum”, eller altså “[fra] diverse gaver”. Samme spor finner vi f.eks. i samlingene i universitetsbiblioteket i Uppsala, der signaturen “DG” eller “De la G” viser til en boksamling som i 1699 ble donert av den svenske adelsmannen Gabriel de la Gardie. De norrøne håndskriftene som fantes i Norge, ble brakt ut av landet både gjen­ nom offentlige kanaler og med private samlere. Det er ikke så lett å spore håndskrif­ tenes bevegelser, så full oversikt over denne prosessen kan vi nok aldri få. Men et visst inntrykk er det mulig å danne seg på grunnlag av eiemotiser og andre notater eller dokumentert anvendelse. Mange håndskrifter har satt spor etter seg i Norge under den humanistiske demringen på 1500-tallet. Det gjelder f.eks. en rekke kongesagahåndskrifter. De fleste kjente Heimskringla-håndskriftene har kommet inn i

H åndskrift-

og arkivkunnskap

53

danske samlinger fra Norge. Vi kan utlede at Eirspennill var kommet til Danmark før 1570 og Codex Frisianus før ca. 1600. Kringla var i bruk i København ca. 1630, og Universitetsbiblioteket fikk Jöfraskinna i 1655 fra Brostrup Gedde, som hadde arbei­ det i Norge. En samling som faktisk er registrert, tilhørte den tyske legen Henrik Høyer som virket i Bergen. Samlingen hans inneholdt bl.a. norrøne manuskripter. I 1619, etter at Høyer var død, ble samlingen ekspropriert av Kongen og innlemmet i Universitetsbiblioteket. Da ble det også laget en fortegnelse over bøkene (trykt i Birket Smith 1882). Håndskrifter fra Island kom til København dels ved organisert innsamling, dels ved at islandske lærde sendte dem sørover til de offentlige samlingene, dels ved at studenter eller andre tok dem med seg ut, kanskje for å finansiere studiene. Den islandske biskopen Brynjólfur Sveinsson (1605-1675) var selv en meget kunnskaps­ rik filolog. Han sendte flere verdifulle håndskrifter til Kongen; mest kjent er Codex Regius av den eldre Edda, som Brynjólfur tilegnet seg i 1643 og sendte til Køben­ havn i 1662 med Tormod Torfæus (1636-1719), som da var i kongelig ærend på Island nettopp for å samle håndskrifter. I annen halvdel av 1600-tallet vokste interessen for norrønt materiale også i Sve­ rige. En nøkkelperson her var den islandske studenten Jón Jónsson frå Rúgstöðum, Jonas Rugman. Det var ufredstider i Norden, og Jón ble tatt i arrest da skipet han reiste med på vei til Danmark, ble kapret av svenskene. I bagasjen hadde han noen håndskrifter som fanget svenskenes interesse, og dermed var Jóns framtid sikret, om ikke slik han selv hadde planlagt den. Han fikk utdannelse og stilling som oversetter og islandskspesialist i Sverige. Det var også meningen at han skulle samle hånd­ skrifter for svenskene på Island, men det er tvilsomt at samlerferdene hans gikk lenger enn til København. Med Rugman som nøkkelperson bygget svenskene opp en stor organisasjon omkring historiografiske studier og sagautgivelse i skarp konkur­ ranse med Danmark. Arbeidet ble organisert under et “Antikvitetskollegium”. Noen håndskrifter fantes i Sverige fra før, men samlingen ble nå betydelig utvidet. Tjue år etter at Torfæus hadde samlet håndskrifter for danskene, reiste en annen islending, Jón Eggertsson, landet rundt i samme ærend, men for svenske oppdrags­ givere. Selv om kong Christian 5. hadde nedlagt forbud mot å avhende manuskripter til andre enn danskekongens ombudsmann, lyktes det Jón å skaffe svenskene den største samlingen islandske håndskrifter de noen gang fikk tak i. Samme år hadde danskekongen sendt en ny mann, på samlerferd, Hannes Þorleifsson. Hvor mye han fant, vet vi ikke, for skipet hans forliste på hjemveien med sin dyrebare last. Den mest kjente islandske samleren er nok Ame Magnusson (Ámi Magnusson, 1663-1730). Det er fordi han bygget opp den største samlingen av norrøne hånd­ skrifter noensinne, og fordi denne samlingen fremdeles er intakt. Ame var sent ute, og da han kom i gang med sin innsamling, var de fleste hele middelalderkodekser kjøpt opp av andre og brakt ut av landet. Men takket være hans iherdighet og dype innsikt ble resultatet likevel imponerende. Han har selv lakonisk formulert en innsamlingshistorie på sitt karakteristiske latiniserte islandsk:

54

Jon Gunnar Jørgensen

yiui

A -á g t lt

få

.

^*1

/f/(í f ‘l) fteinveg£ ok i jfubte 'faa fafttg ooer m) SDJuren, og inb kaftala, at menn n) megu eigi uti vera, paa en gaflning, ot golf iffe funne «are edur kaftala veria, J>a er gott at reifa n) ube eHerforfóare gajlnittgett, ba er gobt upp o) goda ftolpa af digri- eik, ok iid- at reife op ó.) foffoarligc ©tolper af tpf an i ■ krimik = m t R : ni Rn = i h i r i n U ]

þ u rir au k h a lu a rþ r raistu stain þin si a f t u [ ...] / tu a lf u in tr hafþi kristin tum r u irit in u r ik i[...]

Þórir ok Hallvardr reistu stein þinsi ept(ir)... Tolf vetr hafði kristindómr verit í Noregi ‘Tore og Hallvard reiste denne steinen etter... Tolv vintrer hadde kristendommen vært i Norge’ Innskriften har ingen b-rune, men f h og f m, og dessuten samme kortkvistruner som Dynna og Galteland. Ord med nasal, lav vokal ser det ikke ut til å være. Men /o/ skrives med u-runen (þurir, nuriki), så her er ingen spor av nyut­ viklet o-rune som i Galteland-innskriften. Det betyr ikke nødven­ digvis at Kuli må være eldre enn Galteland, men skrifthistorisk står den på et tidligere stadium.

///. 3:21. Kulisteinen (N449). Minneinnskrift fra Nordmøre med runer av blandingstypen. Inn­ skriften har det første norske belegg både på navnet på landet vårt og på ordet 'kristendom .

Runologi

155

Språklig har innskriften noen særegenheter, þ in si fins bare i et par norske runeinnskrifter og er mye vanligere i danske vikingtidsinnskrifter. Det må tilsvare þenna. tu a lf u in tr stemmer ikke helt med det en mener å vite om vestnorsk språk i sein vikingtid, og det har vært foreslått fremmed innflytelse, østfra, sørfra eller vest­ fra. Derimot er auk ok normal norsk, kjent fra mange runeinnskrifter; auk har også seinere litterære belegg. Kuli-innskriften har vært kalt “Norges dåpsattest” på grunn av B-linjen: ‘Tolv vintrer hadde kristendommen vært i Norge’, n u rik i er det eldste belegget vi har på landsnavnet vårt på norsk. Dateringen er tilsynelatende nøyaktig, men hvilken begi­ venhet det er tenkt på og regnet ut fra, vet vi ikke. Det har vært foreslått hendinger under både Håkon den gode, Olav Tryggvason og Olav Haraldsson. Funn av trerester i grunnen nær stedet der en mener steinen opprinnelig var reist, tolkes som rester etter en gammel brolegging, og det er foreslått at steinen var en “brostein” (jf. Dynna). Trerestene er dendrokronologisk datert til 1034, det vil si at analyse av årringene viser at treet ble felt det året. Hvis steinen er en “brostein” (uten å nevne ‘gjorde bro’), og hvis den er samtidig med trerestene fra 1034, kan den begivenheten innskriften teller år etter, være Mostertinget, som historikerne plasserer i første halv­ del av 1020-årene. Vi skal merke oss det sterkt hypotetiske i denne tankerekken. En pendant til Kulisteinen er den staselige danske rune- og billedsteinen som ble reist i Jelling på Jylland i andre halvdel av 900-tallet, og som seinere er kalt “Dan­ marks dåpsattest”. Den kan fortelle at den er latt reise av kong Harald (Gormsson), “den Harald som vant seg hele Danmark, og Norge, og gjorde danene kristne”. Landsnavnet vårt staves her n u ru ia k (akkusativ), som kan oppfattes som “Norvæg”. Kulisteinen er den eneste norske runesteinen som er blitt undersøkt ved såkalt mikrokarteringsteknologi. Den er forsøkt “lest” ved hjelp av lasermålinger som kan registrere høydeforskjeller i overflaten som er så små at de ikke kan sees med det blotte øye. Jan Ragnar Hagland har tolket resultatet av målingene og foreslått noen nylesninger. To skal nevnes her: Alle s-runene i A-linjen ser ut til å ha formen *1 , ikke 1 (jf. Dynna). Videre kan det leses u m rit i stedet for Liestøls u irit. Det tolkes som perfektiv partikkel um og partisipp av verbet rétta: hafdi ... um rétt, at kristen­ dommen snarere “hadde rettet på, bedret (ting)” enn “hadde vært” i Norge i 12 år. Saklig sett kommer det vel ut på ett, men det nye forslaget uttrykker tydelig positiv holdning til kristendommen mens det gamle ga en nøytral konstatering. Kanskje Kuli-innskriften er misjonspropaganda i tillegg til å ære en avdød? Det store og iøynefallende korset på bredsiden må også ha signalisert kristen tilknytning på lang avstand.

Runeskriften endrer seg igjen. Entydiggjøring av flerverdige runer Vi har sett i Dynna og Galteland at runeskriften endres utover 1000-tallet, med skifte av fonemverdi fra / r / til /y/ for den runen som står på sisteplass i 16-tegns-futharken, og med skifte fra nasale, lave vokaler til /o/ for den fjerde runen i rekken. Men fort­

156

Karin F jellhammer S eim

satt er det bare 16 enheter i skriftsystemet, siden disse endringene bare er et skifte av fonemverdi. Går vi fram til slutten av 1 100-tallet, har også antall enheter i skriftsystemet økt betraktelig, og det er nå i prinsippet én rune for så godt som hvert eneste fonem i språket. Endringsprosessen kan ikke kartlegges i detalj, fordi ganske få innskrifter kan dateres sikkert innenfor denne overgangsperioden. Men sluttproduktet kjenner vi, og det er i hovedsak to strategier for entydiggjøring vi kan registrere: 1 ) bruk av diakritiske merker for å angi sekundærverdien av flerverdige runer, og 2 ) splitting av grafiske varianter fra vikingtidssystemet slik at primærverdier og sekundærverdier fordeles entydig på de opphavelige variantene. Den første strategien resulterer i det som kalles punkterte eller stungne runer. Det diakritiske merket har form av et punkt eller en liten strek, og det brukes først og fremst på de flerverdige konsonanttegnene. En punktert t-rune, 1, får sekundærver­ dien /d/, en punktert b-rune, B, får sekundærverdien /p/, en punktert k-rune, P, får sekundærverdien /g/. Også i-runen punkteres til 1, den får sekundærverdien /e/. Men punkteringen medfører ikke at de upunkterte runene nå kun opptrer med primærverdien sin. Det er tydelig at det å punktere ikke er obligatorisk. De upunkterte 1 B P I fortsetter som flerverdige runer gjennom hele middelalderen, det er bare de punkterte motstykkene som er entydige. Også andre runer enn de fire som er nevnt ovenfor, kan sporadisk opptre med punkt, for å markere et eller annet avvik fra den vanlige lydverdien. Et eksempel på det finner vi i et dansk håndskrift som helt igjennom er skrevet med runer, noe som i seg selv er unikt. Der forekommer punktert 1-rune, som sannsynligvis markerer en litt annen uttale (kanskje palatalisert?) enn vanlig, upunktert 1-rune (se foto av en side fra den såkalte Codex runicus og nærmere omtale i kap. 1 , s. 30). Den andre strategien, splitting av varianter, har ført til at vikingtidens a-rune, realisert som både \ og t, der begge variantene betegnet både /a/ og /æ/, blir til middelalderens enverdige H for /a/ (nå translitterert a) og enverdige f for /æ/ (nå translitterert æ). Også runen for de lave, nasale vokalene, den som viste overgang til lo/ i Galteland, hadde flere formvarianter i vikingtiden. Vi har sett \ (Dynna, Galteland) og $ (Hedeby), men det var flere, for denne fjerde runen i futharken er særlig utsatt for speilvending. Oppsplitting av variantene her gir i norsk runeskrift \ for /o/ og f hovedsakelig for /ø/. Det ser ikke ut til å ha blitt noen fast standard for hvordan de rundede vokalene /ø/ og /o/ (ø) skal markeres, idet f også kan opptre for /o/, og en tredje variant, Í, en mellomform som ikke er kjent fra vikingtiden, ser ut til å ha ver­ dien / 0 /, men også sporadisk /o/.

157

Runologi

Runerekken i middelalderen Etter at det latinske alfabetet kom til Norden med kristendommen, påvirket det nye skriftsystemet etter hvert runeskriften. Vi tror at dette skriftmøtet er en iallfall med­ virkende årsak til den nye entydiggjøringen av de gamle flerverdige runene. Et godt indisium på den tette kontakten mellom de to skriftsystemene er det faktum at enkelte runeristere eksperimenterer med runeformer som skal tilsvare latinske bok­ staver som strengt tatt ikke trengs for å skrive norrønt språk, men som er brukt i håndskriftene, som , , , og . De opptrer først og fremst i runetekster på latin, men forekommer også i norrøne innskrifter. Runeekvivalenter til , og er sjeldne, og formene kan variere fra runerister til runerister. En c/z-rune er mer frekvent. Den er resultat av en form for oppsplitting av varianter, idet de to s-runene 1og Hfordeler seg med 1for og H for og i norsk middelalderskrift (i dansk og svensk runeskrift er fordelingen motsatt). Men H har ikke definitivt skiftet verdi, den opptrer fortsatt også for . Futhark-innskrifter med de 16 “gamle” runene ble likevel fortsatt produsert i hele middelalderen, til tross for at skriftsystemet som sådant var vesentlig utvidet, som beskrevet ovenfor. Det har vært hevdet at grunnen til at futharken, både den eldre og den yngre, i det hele tatt ble ristet, var at den var en kraftig magisk formel. Men uan­ sett om det kanskje fantes personer som hadde inkludert runerekken i sitt repertoar av magiske remedier, var futharken primært et alfabet, en opplisting av alle skrift­ tegnene i en bestemt rekkefølge. Og et alfabet må demonstreres og memoreres og øves på hvis man skal lære å lese og skrive, følgelig må også alfabetet sette spor etter seg i innskriftmaterialet. Sammenliknet med de eldre periodene er det bevart en stor mengde futhark-innskrifter fra middelalderen. For de eldre runene og for vikingtidsrunene inneholdt futharken samtlige enheter i skriftsystemet (henholdsvis 24 og 16). I middelalderen ble skriftsystemet todelt, med futharken på 16 runer som et grunnalfabet og de nye entydiggjorte runene som dels obligatoriske, dels fakultative enheter i en ustrukturert gruppe ved siden av. De nye runene opptrer ikke som noen fast bestanddel i futharken. En liten gruppe futhark-inn­ skrifter har imidlertid noen få runer tilføyd til slutt, som N15 (kirkeklokke fra Oslo):

rn M

r

n

M r

1

B t n

H

h

f u þ o r k h n i a s t b l m y p æ z

Selv om runeristeme i middelalderen hovedsakelig brukte 16-tegnsfutharken for å demonstrere og memorere runene, hadde de altså flere enn 16 tegn til disposisjon når de virkelig skulle skrive. De kunne også sporadisk finne på å ordne alle tegnene i skriftsystemet i samme rekkefølge som det latinske alfabetet og slik synliggjøre hele tegninventaret. Vi skal gjøre det samme i form av en idealisert abc-runerekke:

\ B H 1 f r Y * I Y r T h A B,K R ' 1 Þ Pl * i H + * a

b

c

d

e

f

g

h

i

k

l

m

n

o

p

r

s

t

þ

u

x y

z

æ

ø

158

Karin F jellhammer S eim

Begge p-runene er tatt med, med komma mellom. Plassene for og er ikke fylt ut. Som nevnt eksperimenteres det med runeekvivalenter for også disse latinske bokstavene, men ingen kvalifiserer til en plass i en idealisert abc-rekke med vanlige middelalderruner. Det vanlige er at det brukes k-rune for og u-rune for . Det er heller ikke særlig vanlig med en egen x-rune, men her er det satt inn en punktert h-rune, Både den og den upunkterte h-runen opptrer sporadisk med bokstavverdi , antakelig fordi runen ^ minner om denne bokstaven.

Middelalderinnskrifier (etter ca. 1 100)

Før ca. 1960 bestod størsteparten av de da kjente middelalderinnskriftene av inn­ skrifter som stod i kirkene våre, på innvendige og utvendige vegger, på søyler, grav­ steiner og inventar i vid forstand. Etter brannen på Bryggen i Bergen i 1955 ble det gjennom flere år foretatt grundig arkeologisk utgravning av branntomten, og det duk­ ket opp over 500 nye runeinnskrifter blant funnene. Seinere er det gjort tilsvarende funn under bakken i andre middelalderbyer, både i Norge og ellers i Norden (f.eks. Lund, Sigtuna og Gamla Lødøse utenfor Gøteborg). Flertallet av innskriftene består nå av tekster på små tilskåme trepinner eller på beinstykker. Antall bevarte funn indi­ kerer at den totale produksjonen av tekster med runeskrift må ha vært betraktelig i middelalderbyene, og innholdet viser at denne skriften nå får anvendelse både i næringsvirksomhet og i det vi kan kalle fritidssysler i vid forstand. Det fins eiermerkelapper til varer, brev om vareleveranser og betaling, kjærlighetsdiktning, skriveøvelser, grov skjemt og fromme bønner, samt antatt beskyttende og helbredende for­ mularer og amuletter, for å nevne noe av materialet. Mengden av skriftstykker og bredden i innhold vitner om et nyutviklet syn på skrift og tekstproduksjon, utløst av den opprinnelig importerte latinskriftkulturen. Runeskriften var enklere og mer “demokratisk” enn den latinske skriften, siden runene var som skapt for å skjæres i tre, trepinner var gratis og lett tilgjengelige (i motsetning til det dyre spesialutstyret til håndskriftproduksjon), og de fleste eide en kniv. Runene var dessuten en ypperlig utendørsskrift, trepinnene tålte vær og vind, og de kunne til og med falle i vannet uten at skriften ble ødelagt. Men selv om rune­ skriften var en billig skrift, var den ikke nødvendigvis (bare) en fattigmannsskrift. Vi vet lite om hvilke samfunnslag som behersket denne formen for skrivekunst. Kanskje var det flere som kunne runer enn latinske bokstaver, men vi ser at personer som helt klart må ha vært skriftkyndige med latinske bokstaver på pergament, også med latinsk språk, kunne gripe til kniv og runer i gitte tilfeller. Både geistlige og konge­ lige har etterlatt seg runeinnskrifter. Sannsynligvis var valget av skriftsystem og skriveredskaper i mange tilfeller situasjonsbetinget, ikke avhengig av personlig stilling og stand.

159

Runologi

VOKALER bakre

fremre

urundede

urundede

rundede

rundede

høye

i

A

n

mellomhøye

f

*

A

lave

+

A

III. 3:22. Seinest fra slutten av 1100-tallet har runeskriften igjen blitt et system av entydige tegn. Figuren viser en idealisert og lett forenklet framstilling av systemet for vokaltegn i middelalderrunene. Sammenliknet med det systemet som er framstilt i ill. 3:14, har det skjedd både punktering, oppsplitting av tidligere varianter og endring av fonemverdi.I. K O N S O N A N T E labiale

alveolare

plosiver

g B

nasaler

Y

Y

frikativer

r

Þ

sibilanter

1

1

I

vibranter

R

likvider

r

R velare

Y Y

*

III. 3:23. Systemet av konsonanttegn i middelalderrunene. Runene som betegner plosivene, er nå i prinsippet entydige igjen, og det skilles mellom stemte og us temte plosiver ved hjelp av punkteringen. I praksis fungerer ofte de upunkterte runene likevel som flerverdige, for både stemt og ustemt plosiv. Runetegn for “håndskriftstegnene” , , , og er ikke tatt med i figuren.

(a) Kirkeinnskrifter T in g v o ll k ir k e (N446) Mange kirkeinnskrifter er skjødesløst ristet og av nokså blandet innhold (f.eks. korte bønner og hjertesukk, personnavn og uforståelige skriblerier). Denne velformede innskriften i Tingvoll kirke på Nordmøre står på en marmorkvader som er innfelt i veggen over alteret, og er en offisiell innskrift i den forstand at det er byggherren som meddeler seg. Teksten innledes med et lite kors og har et nytt lite kors foran det siste ordet.

160

K arin Fjellhammer S eim

III. 3:24. Tingvoll (N446). Byggherren for Tingvoll kirke oppfordrer på et iøynefal­ lende sted leserne om å he for hans sjel.

\ Y : BIÞ : NRI : Pf^R' : MHR : ^ÞR : T+RN : tfhh : IR rnRÞn+m : ' h þ : þ +kh : w nrrn: m : ir = rhm : r m w m : YIH : YI h hl HK : MM : T l h H R : W W W : B * M Y : lh IP : 11 : P Í H H R : \Y ' P + RÞI : »P : : Þ+ 1H iHriH e k b iþ firi g u þ r s s a k a r y þ r læ r þ a m e n n e r / u a r þ u æ ita s ta þ þ æ n n a o k a lla þa e r r a þ a k u n n u / b ø n m in a m in n iz k s a lo m in n a r ih æ lg u m b ø n o m en / e k et g u n n a r o k g æ r þ i e k h u s þ æ tta u a le te

Ek hið fyrir Guds sakar yör lærða mennt er varðveita stað þenna, ok alla þá er ráöa kunnu bøn mina: minnizk sálu minnar í helgum bønum. En ek hét Gunnar, ok gerða ek hús þetta. Valete! ‘Jeg ber for Guds skyld dere lærde menn, som forvalter dette (hellige) sted, og alle dem som kan tyde min bønn: minnes min sjel i hellige bønner. Og jeg het Gunnar, og jeg gjorde dette hus. Vær hilset!’ Dette er en fullt utviklet runeskrift med entydiggjorte tegn. Dessuten er alle lange konsonanter dobbeltskrevet, etter mønster av håndskriftortografien. Valete er en latinsk hilsen: ‘vær hilset!’ Mulig talemålsform skinner igjennom i et for hét. Slikt h-bortfall i framlyd foran vokal forekommer sporadisk både i andre runeinnskrifter (f.eks. Vinje I nedenfor) og i gammelnorske og gammelislandske håndskrifter. Didrik Arup Seip forklarer i sin språkhistorie dette fenomenet med at det gjelder trykksvake ord. Slikt h-bortfall, også utenfor trykksvak stilling, fins imidlertid dialektalt i vår tid

161

Runologi

både i engelsk, svensk og norsk språk, gjeme ledsaget av h-innsetting foran vokaler der den ikke hører hjemme. Det kalles halvemål, og forekommer i Norge mest fra Sunnmøre og sørover Vestlandet et stykke. Talemålstrekk fins også i endingsvokalismen, med varierende notasjon som i k u n n u mot sa lo (jf. kap. 9, s. 389 ff.). Genitivsformen g u þ r s er heller ikke ene­ stående, den forekommer både i andre runeinnskrifter og i håndskrifter. Seip viser at innskudd av /r/ mellom /þ/ og andre konsonanter forekommer også i mange andre ord, og han karakteriserer det som segmentasjon for å forhindre assimilasjon mellom /þ/ og den følgende konsonanten. Nyere språkutvikling ser vi i verbformen i g æ r þ i ek mot klassisk, normalisert gerda ek. Innskriften henvender seg til prester (lærda menn) som skal forestå kirken (stad i betydningen ‘hellig sted, kirkelig stiftelse’), og til alle (andre) som kan tyde, dvs. lese (råda) Gunnars bønn eller ønske. Kirken dateres til begynnelsen av 1200-tallet, og ingen ting ved runene strider mot en slik tidfesting. Isolert sett kan ikke runene dateres nærmere enn til etter ca. 1150. Ikke bare byggherrer som Gunnar har etterlatt seg runeinnskrifter. I to stavkir­ ker i Hallingdal, Ål (revet, men innskrifter bevart) og Torpo, har det vi tolker som byggmester og byggelag, skrevet navnene sine. I begge tilfeller er det mer tilfeldig plasserte innskrifter, der en Torolf sier han “gerði kirkju þessa”, og så følger en rekke mannsnavn. I Høre stavkirke i Valdres kan en innskrift tolkes slik at brødrene Erling og Audun lot hogge tømmer til kirken den sommeren Erling jarl falt i Nidaros, dvs. 1179. Siden det står “létu høggva”, er brødrene heller blant dem som bekostet kirken enn blant håndverkerne.

I (N I70) Vinje stavkirke i Telemark er forlengst revet, men det ble tatt vare på to trestykker med runeinnskrifter på fra kirken. De skal stamme fra en dørkarm. Vinje I utgjør én lang linje som både innledes og avsluttes med kors. V inje k ir k e

1IKTlRÞR : u r i u • m

: R+ 1'1 : RMHR : MMR : M n N R : HP I h : t H I R : B 4 U I T 1

: IR : Hh : PT/kN : * I M 1 :

ni Þ : ' ÍHRRI : N Þ n R : BHhH : 'lh

W : f l l MI : t I N : W : BRTÞRH :

: N N

: 1IT : ' + H R :

sig u rþ r ia ls s u n r æ is t r u n a r þ e s a r lo u g a r d a g e n æ ftir b o to lf s m æ s o e r a n fly þ i h igat o k u ild i æ ig i g a g a til s æ ta r u iþ s u æ r r i fo þ u r b a n a sin o k b r o þ r a

Sigurdr Jarlssun reist rúnar þessar laugardaginn eptir bótolfsmessu, er hann fiýði hingat ok vildi eigi ganga til sættar vid Sverri,fQdurbana sinn ok brødra ‘Sigurd Jarlssønn ristet disse runene lørdagen etter botolfsmesse, da han flyktet hit og ikke ville gå til forlik med Sverre, sin fars og sine brødres banemann’

162

Karin Fjellhammer S eim

///. 3:25. Vinje I (NI 70). Politisk meningsytring fra borgerkrigstiden ristet på en kirkedørkarm av en av kong Sverres motstandere på flukt gjennom Telemark.

Til forskjell fra Tingvolls f har Vinje Í for /ø/. Noen egen rune for et eventuelt fonem /o/ (q) brukes ikke (foþur), men slik skrivemåte med fins også i håndskriftene, så det behøver ikke være noen defekt ved runeskriften som sådan (men jf. ovenfor s. 156 om eget tegn for AV). Lang konsonant markeres ikke konsekvent: þesar, mæso, sæ tar, sin mot suærri. Tradisjonell runeortografi er det også i higat og gaga, med utelatt nasal konsonant foran /g/. Som i Tingvoll er en /h/ i framlyd forsvunnet i et lite, antakelig trykklett ord (her an). Runeristeren er sønn av jarlen Erling Skakke og halvbror av kong Magnus Erlingsson. Her er han på flukt fra kong Sverre, som han kaller sin fars og sine brø­ dres banemann. Innskriften er datert til lørdagen etter botolfsmesse (17. juni), men året er på tradisjonelt vis ikke angitt. Det har vært drevet skarpsindige dateringsforsøk ut fra Sverresagaens fortelling om hvor de involverte personene var til enhver tid. Men sagaen følger ikke alle hele tiden og nevner aldri at Sigurd dro gjenom Telemark på flukt fra Sverre. Magnus Olsen har det best underbygde dateringsforslaget, 21. juni 1197, forutsatt at sagaen er rett så langt den går.

Runologi

163

Nok en person av høy byrd fra kretsen rundt kong Sverre har etterlatt seg en runeinnskrift som er bevart til vår tid. Den står på en liten trepinne funnet i Bergen, og er formet som et brev. Avsenderen er Sverres sønn, Sigurd Lavard, som bestiller våpenutstyr fra en ikke navngitt person. (b) Byinnskrifter Det fins runeinnskrifter også i noen bykirker. Nidarosdomen alene har over 40. Her skal vi imidlertid konsentrere oss om byinnskrifter i betydningen ‘innskrifter funnet nede i bygrunnen’. De følgende innskriftene er ikke ment å være representative for de respektive byene, men det er forsøkt å dekke flere typer innhold og samtidig ha med noe fra alle de fire byene som har innskrifter. Bergen har ca. 650 slike innskrif­ ter og også det største utvalget av emner. Trondheim har ca. 120, Oslo rundt 50 og Tønsberg ca. 30 innskrifter. Siden de fleste er funnet ved arkeologiske utgravninger og i en større kontekst, kan de ut fra konteksten ofte dateres rimelig bra til runeinnskrifter å være. Iallfall kan de dateres relativt, dvs. i forhold til andre innskrifter i samme utgravingsfelt. Det store antallet nokså godt daterte innskrifter gir oss et mye bedre bilde av runeskrif­ ten i middelalderen enn vi hadde før byfunnene. Runeinnskrifter som ennå ikke er publisert i korpusutgaven, har naturlig nok ikke noe N-nummer. De identifiseres med B-nummer hvis de er funnet i Bergen, A-nummer hvis de er funnet ellers i Norge. Det gjelder også nyfunn utenfor byene, for eksempel runesteiner som dukker opp i husmurer eller røyser. Innskriftene er ordnet etter disse nummerrekkene i Runearkivet i Oslo, som er et sentralt register for hele landet. Også disse innskriftene får N-nummer etter hvert som de publiseres i kor­ pusutgaven, derfor har noen av byinnskriftene nedenfor N-nummer, andre har Aeller B-nummer. Bergen (N649)

Innskriften står på en firkantet trepinne med runer på alle fire sidene. Den er delvis avspikket, og derfor mangler slutten på tre av linjene. Den siste linjen er så kort at den er komplett. Innskriften kan på arkeologisk grunnlag dateres til 1300-tallet. a. b. c. d.

r n n h u n t n r K R U i n ' i m ■i n [ . . . ] pnt>' w ' i m i p n i r ^ pciTOhpclemuNcmiefb~penp4ici h f o r , v e d r > vér.

Dieresis: ö To prikkar over vokal er også kalla tr e m a (etter fransk) eller t ø d la r (etter tysk). I yngre islandske handskrifter førekjem dette ved sida av dobbel akutt aksent for å markere lengd. I tysk går diereses tilbake til ein liten overskriven e og vart brukt over opp­ havleg omlydde vokalar, å , ö og U (merk at desse alternativt kan skrivast a e , o e og u e). Svensk brukar både å o g Ö, m e n y heller enn u , og islandsk har berre ein vokal med dieresis, ö. I fransk blir trema brukt for å vise at to vokalar ikkje skal uttalast som dif­ tong, n o é l, C itr o e n .

Prikk: ó Ein enkel prikk er brukt i norrøne, særleg islandske handskrifter for å markere lengd over konsonantar, både ved vanlege minusklar og kapitelar. I moderne nordisk blir ikkje dette teiknet brukt.*I

for folkespråka i Europa; irsk, engelsk og tysk vart skriftfeste svært tidleg, medan dei nordiske språka kom fleire hundre år seinare. Eksisterande teikn vart brukte så langt råd var, men der språka hadde lydar som mangla i alfabetet, vart nye teikn innførte. I engelsk vart mneteiknet ‘þ ’ (thom) innlånt for å dekkje den dentale frikativen, den

182

O dd E inar Haugen

som vi har i moderne engelsk thing, og ‘p’ (wynn) for den runda v-lyden, som i moderne engelsk word. Det latinske alfabetet har knapt endra seg på dei rundt tusen åra som er gått sidan det vart innført i Norden. Bokstaven ‘å’ kom inn på 1500-talet, først i svensk, og seinare i dansk og norsk, der ‘aa’ heldt stand til 1900-talet. Vi har også innført eit systematisk skilje mellom ‘i’ og ‘j ’ (den første som vokal, den andre som konsonant) og mellom ‘u ’ og ‘v’ (tilsvarande). Begge para er brukte i mellomalderleg skrift, men stort sett i fri variasjon. Dessutan har vi utvida alfabetet med nokre aksentar; i tillegg til akutt aksent, t.d. ‘lét’ (preteritum av late), som var i bruk i norrøn tid, har vi fått gravis aksent i nokre ord, t.d. i ‘lét’ (presens av late) og cirkumfleks i andre, t.d. i ‘fðr’; i svensk også dieresis, ved vokalane ‘å ’ og ‘ö’. Under det skandinaviske rettskrivingsarbeidet på 1860-talet var det nære på at ‘å ’ og ‘ö’ hadde vore innførte i norsk og dansk til erstatning for ‘æ’ og ‘ø ’, men slik gjekk det som kjent ikkje. Meir nytt er det eigentleg ikkje. På den andre sida brukar vi ikkje lenger ‘þ’ (thom) og ‘ð ’ (eth, stungen d) i norsk, og vi klarar oss også utan ‘9 ’ (o med kvist) i moderne norsk er den stort sett gått over til ‘o ’ (gsp > osp) eller ‘ø ’ (gl > øl). Som vi skal sjå nedanfor, har vi knapt bmkt dette teiknet i norsk; det førekjem i eldre islandske handskrifter og er teke opp i den norrøne normalortografien. Islendingane brukar framleis ‘þ ’ og ‘ð’, men der har ‘ø ’ og ‘9 ’ falle saman i ‘ö’. Utforminga av dei enkelte skriftteikna har heller ikkje endra seg stort sidan alfa­ betet vart innført i Norden. Dette har samanheng med at den eldste skrifta i Norden var basert på den karolingiske minuskelen (ill. 4:5), om enn med nokre innslag frå engelsk (insulær) skrift. Den karolingiske minuskelen vart lagd til grunn då renessansetypografane på 1400- og 1500-talet skapte antikvaen (av latin antiquus, ‘gam­ mal’). Det gjorde dei i opposisjon til det som då var moderne, den gotiske skrifta. Gutenbergs bibel er ei av dei mange bøkene som er trykte i gotisk skrift etter møn­ ster av samtidige handskrifter (ill. 1:1, s. 29). Den trykte versjonen av gotisk skrift kallar vi fraktur, “broten skrift”; i dag er han lite brukt utanom i avishovud, i Slftetv poåten og dei store landsdelsavisene. Her til lands vart han erstatta av antikvaskrifter på slutten av 1800-talet, men i Tyskland var frakturen i allmenn bruk heilt til 1941. Då proklamerte Adolf Hitler - fullstendig utan historisk grunnlag - at frakturen var “jødeskrift” og skulle forkastast. Antikvaen og skrifter avleidde av denne har over­ teke som den allmenne trykkskrifta i den vestlege verda. Dei eldste formene av det latinske alfabetet hadde ikkje nokon skilnad på små og store bokstavar. Somme skrifter hadde berre dei store bokstavane, som i den romer­ ske majuskelskrifta (ill. 4:2) eller uncialskrifta (ill. 4:3): ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ

Paleografi

183

Andre skrifter hadde berre dei små bokstavane, slik som vi kan sjå i minuskelskriftene (ill. 4:5): abcdefghiklmnopqrstvxyz Utforminga av majusklane har nesten ikkje endra seg om vi jamfører skrifta i ill. 4:2 med vår moderne skrift. Dette gjev oss eit fast haldepunkt, for utviklinga av minusklane har vore meir komplisert. I dag reknar vi det som opplagt at dei store og små bokstavane høyrer saman i det same alfabetet. Men historisk sett har dei ulikt opp­ hav, og det var først etter ein lang prosess at dei vart samanføydde i eitt system. Denne prosessen var enno ikkje fullført i den mellomalderlege skrifta. Eit anna og kan hende uventande trekk ved eldre skrift er at det ofte ikkje var noko ordmellomrom. Tekstane vart skrivne med samanhengande skrift, scriptio continua. 111. 4:2 er eit godt døme på dette, medan vi i ill. 4:3 kan ane konturane av ordmellomrom. Når det latinske alfabetet kom til Norden, var ordmellomrommet innarbeidd i skrifta. Men ein skal ikkje gå lenger enn til runeinnskriftene for å finne rikeleg med døme på manglande ordmellomrom. Sjølv om norrøne handskrifter har ordmellomrom, førekjem det at to ord er samanskrivne, særleg preposisjon + etter­ følgjande ledd, slik iminu for i minu i ill. 4:1 er døme på, og like eins i latin, t.d. inconspectu for in conspectu, ill. 4:5,1. 3. Omvendt er det mange døme på at saman­ sette ord vart delte, t.d. “hopuð kirkiu”, ill. 4:16,1. 7.

Terminologi Vi kan trekkje eit hovudskilje mellom tolinjes- og firelinjesskrifter. Bokstavane i ei tolinjesskrift får alle (med enkelte unntak) plass innanfor den same høgda; ingen har overlengder eller underlengder. Majusklane er av dette slaget: AVE MARIA. Nokre få unntak er det, som t.d. at Q alltid har underlengd, og at J har det i somme skrifter, som vist her i Baskerville. Bokstavane i ei firelinjesskrift kan ha overlengder eller under­ lengder. Slik er det med minusklane, der t.d. b og k har overlengder, p og q under­ lengder. Fleirtalet av minusklane plasserer seg mellom dei to midterste linjene, som t.d. a og x. Den romerske majuskelskrifta (ill. 4:2) er ei tolinjesskrift, og det same gjeld den noko yngre uncialskrifta (ill. 4:3), men her ser vi ein tendens til utvikling av over­ lengder og underlengder i bokstavar som ‘D ’, ‘H’, ‘G ’ og ‘P’. Den karolingiske minus­ kelen (ill. 4:5) er derimot ei full firelinjesskrift. Vår moderne skrift omfattar begge typane og brukar tolinjesskrift for dei store bokstavane og firelinjesskrift for dei små. Store og små bokstavar har mange namn. Etter innføringa av boktrykkjarkunsten vart dei store bokstavane plasserte oppe i setjekassene, og dei små nede, der dei var lettare å plukke fram - dermed fekk ein upper-case og lower-case letters. Dei små bokstavane er mest brakte og heiter derfor (etter tysk) gemena på svensk. Store bok­ stavar blir også kalla versalar, både på tysk og norsk. Av praktiske og historiske grannar skal vi her brake termane majuskel (av latin majusculus, ‘stor’) og minuskel

184

O dd E inar H augen overlengd

inngangsstrek

topplinje

hovudstav sidestav .........., ' (bistav) tverrstrek . hals

, krok

overhøgd

skutderlinje

"1

I

f x-høgd

grunnlinje bolle el. lykkje

trykkstrek

underhøgd

botnlinje underlengd

^ n g s stre k

III. 4:6. Nemningar for dei enkelte delane av bokstavteikna (dels frå paleografisk, dels frå typografisk terminologi). Merk at bokstaven f er ein av dei få som har både over- og underlengd. Majuskelen ‘Þ ’går på si side ikkje under grunnlinja.

(av latin minusculus, ‘liten’) om dei to typane. Vi skal då definere dei slik at majusklar er bokstavar i tolinjeskrifter og minusklar i firelinjeskrifter. Skiljet mellom store og små bokstavar utvikla seg som nemnt over tid og var enno ikkje systematisk gjennomført i mellomalderskrifta. Såleis finn ein ofte døme på for­ større minusklar, t.d. ‘3.’, brukte i same funksjon som majusklar. Og omvendt kunne majusklane ha redusert høgd, på linje med dei vanlege minusklane. Slike majusklar kallar vi kapitelar, og dei er framleis brukte i moderne skrift, kapitelar. I dag tener kapitelar til utheving eller variasjon, om lag på linje med kursiv skrift. Slik omamental bruk førekjem også i dei norrøne handskriftene, men spesielt for den island­ ske skrifta var at kapitelar kunne brukast i staden for dobbel konsonant, t.d. ‘heRa’ for herra, eller TryGvi’ for Tryggvi. Dermed kan ein med ein viss rett setje opp eit firedelt system for bokstavtypar, som vist i ill. 4:7.I. rrnrin

□□□□

□ mnmnmnm

a

a

□ anm aiD m

A

A

III. 4:7. Bokstavtypologi. Liten minuskelform er våre vanlege “små” bokstavar; stor majuskelform våre “store” bokstavar. Liten majuskelform er det vi også kallar kapi­ telar, og som framleis blir brukt i moderne typografi til utheving. Dei store minus­ klane er derimot ikkje brukte lenger.

Paleografi

185

Det er viktig å merke seg at dette systemet aldri vart fullt utvikla. Ikkje alle minusklane vart bmkte med forstørra former, og ikkje alle majusklane vart brukte som kapiteler. Døme på forstørra minusklar har vi i ill. 4:14,1. 1, ‘aufap’, og kapitelar, ‘fiNar’ for sinnar, ill. 4:17,1. 13, og ‘pýR’ for fyrr, ill. 4:20,1. 6 . 1 moderne skrift kan vi seie at skiljet mellom minuskel og majuskel i mange tilfelle er distinktivt, slik at det er ein motsetnad mellom t.d. “berg” (fjell) og “Berg” (person- eller stadnamn). Noko tilsvarande skilje oppnår vi ikkje med kursiv, berg vs. berg, eller med kapitelar, Berg vs. b e r g . Det vi då skapar, er ei framheving; den same effekten kunne vi ha oppnådd ved bruk av sperring, b e r g , med halvfeit skrift, berg, med halvfeit kursiv, berg, eller fleire andre typografiske verkemiddel. Eit anna skilje kan vi trekkje mellom formell skrift og kursivskrift. I den formelle skrifta er kvar bokstav skriven for seg, sjølv om bokstavane etter kvart kunne kome til å stå så tett at dei overlappa, t.d. ‘o’ og ‘c’ i ordet ‘oc’, ill. 4:11, 1. 2, eller ‘d’ og ‘o’ i ordet ‘dolofa’, ill. 4:21, 1. 5. Den formelle skrifta var dominerande i bokhandskriftene og er derfor ofte kalla bokskrift. Men denne termen er ikkje heilt god, fordi vi finn formell skrift også i mange av dei eldste breva (jf. ill. 4:18), og etter kvart vart kursivskrifter brukte også i bøker (jf. ill. 4:13). I kursiv skrift (av latin curro ‘springe’) heng bokstavane saman, slik som i vår moderne skjønnskrift. Brevet i ill. 4:12 er eit døme på dette. På 1300-talet utvikla det seg ei mellomform mellom den gotiske formelle skrifta og kursiven. Det er den såkalla halvkursiven som har trekk frå begge, eksemplifisert i ill. 4:13.1 faglitteraturen finn ein også termar som formata for det vi her kallar formell skrift, media for halvkursiv og cursiva for kursiv. I oppbygginga av dei enkelte bokstavane skil vi mellom trykk- og hårstrekar. Dette skiljet reflekterer breidda av pennesplitten og vinkelen i forhold til grunnlinja, og kan ofte vere svært markert. I skriftprøvene i dette kapitlet er det særleg tydeleg i ill. 4:2 og 4:3, mindre i ill. 4:4 og 4:5. Den gotiske formelle skrifta, textualis, utnyt­ tar dette trekket i høg grad, som vi ser i ill. 4:21, i mindre grad ill. 4:20, som har ei rundare form av gotisk formell skrift. Ei skrift som har tydeleg skilje mellom trykkog hårstrekar, kallar vi duolineær. I mange bokstavar kan vi skilje mellom hovudstaven, som i ‘1’ og ein eller fleire sidestavar, t.d. kroken i ‘r’ eller dei to sidestavane i ‘k’ (strengt sett er det berre ein sidestav, fordi denne delen av bokstaven vart typisk skriven med eitt pennestrøk). Nokre bokstavar er danna av ei lykkje, som ‘o’, eller ein hovudstav og ei lykkje, ‘b ’. Tverrstrek førekjem m.a. i ‘f . Nokre teikn har berre korte stavar, minimar, slike som ‘i’, ‘m’, ‘n’ og ‘u’. For å skilje dei frå kvarandre er det ofte sett til aksent over ‘i’, som vart skriven utan prikk. Legg merke til at ordet minim i seg sjølv berre inneheld minimar. 111. 4:1 er eit godt døme på eit minim-ord. Skriftteikn som er danna av to bokstavar, kallar vi ligaturar. Hit høyrer både slike som kan ha særskild lydverdi, som ‘æ’ og ‘a/’ (den siste for normalortografiens ‘ø’ eller ‘au’), men også samanvaksne teikn utan særskild lydverdi, t.d. ‘R’ for ‘k’ + ‘f (eller omvendt), ‘h’ (‘h’ + ‘f ) og ‘þ’ ( ‘þ’ + ‘f ) . Mange ligaturar har teke utgangspunkt i ‘a’, t.d. ‘qf for ‘a’ + ‘p’ i ill. 4:17,1. 9, ‘hqsa’. I det islandske handskriftet AM 645

186

O dd E inar H augen

W l f E U o c 'f ic t jp f e & ' - p í t ð i | U l r o a l t ^ j ie jj g

g fo rw

jK rpult) -prop- p o n ^ tip Irp flrjrc rfr tr u f ig fb fø e - b f y f a t é b j u m v b f c o n x rh v p c p l& € td v g p fy v & m v n im y m h æ

grpjtttjrv

|g€b gaman liÉblpon rörofh Inm cmffrjijian on møfcla jdSj-. yojL|\rn k l& rp ia ^ gplrpcmg- tifjia n piHp jtáfcW m flm g y lp » g íb x # - j ^ ö r o f li g o o p l k 1 2

3 4 5 6

n & Lg rd e -

i g lifjv

bæle blac papecccð peccn peaba leg peþe pcpiþeð • geonö populö piöe pongap hpeopað bupg fceöe bepfcað bponö bið on cyhce æleð ealö gepcpeon unmupnlice gæpca gippapc þæt geo guman heolðan þenöen him on eopþan onmeöla pæp popþon Ic leoppa gehpone læpan pille þæc he ne agæle gæpcep þeappe neon gylp geoce þenöen goð pille þæt he hep

III. 4:8. Insulœr spiss-skrift - med karolingisk påverknad (English pointed hand). Utdrag av gammalengelske dikt i Exeter Book. Exeter, Chapter Library 3501. Ca. 950. Merk at ‘d’ = ‘d’, ‘p’ = ‘f , ‘j ’ = ‘g ’, ‘p’ = ‘r’, f ’ og T = ‘s’, ‘c ’ = ‘t’, og ‘p ’ - V ( ‘w’).1

Precerico inperfecco docebacw/- a te • þu cæhcefc nu æp. Precerico perfecco • doccu/w erac a nobis ■pe cæhcon • and ppa 3 popð • Infiniciuo modo • docen a me uolo ■íc pylle 4 cæcan • docen a nobis uolumus • pe pýllaþ cæcan ■Ac 5 þipep gemecep nif nan neoö • G erundia vel parcici 1

2

///. 4:9. To skrifttypar i same dokumentet: karolingisk minuskel (latinsk tekst), attgjeve i halvfeit, og insulær spiss-skrift (engelsk tekst), attgjeven i normal skrift. Ut­ drag frå Ælfrics grammatikk. Cambridge University Library, MS. HH. 1. 10. Første halvpart av 1000-talet. Merk ligaturane av ‘c’ og ‘t’ (1. og 2. linje) og av ‘r’ og ‘f (siste ord, 5. linje).

187

Paleografi

tft&irlínj U$r

1it*tr tøtwtRr 4r^t«ar Vy*t^

Tt»C

tn

« ttf ts w ^ n ? K ^ tl t}m t*c ' Ý t'A ^ A r 9 f

^aí^'Vj^áuw* ft^^^fírrtwtigr «faf^T&btn dc |» t * t t * í n ^ r v í m : A iy v í» L 'A T

& X‘p< q p t l a n á - m ^ i ö ^ í S « K | r

j,jgala tofír-«rfhi tøtplc*v m tXQQ ir? c I.

2

her hæpr landuemar bolk oc

3

oc fægir i pýrfta kap/ndo vm no

V tb o $ A£ flllT 110

4

regs konungs vtboð ap alre no

rlSu* C au tT irtu i

5

regs alþýðu. Capitulum

. Þet 7 ER tip ia x tø M V |fjra k o f g æ í h rM in rm iB &

tii^ø fimoc meitar tnæm

8

pýrft vjphap at landuær

9

nar bælki varom at ic.íi«

10 hin kroípæfti fannr guð

c h n s tu s

oc

11

guðs fon oc mcpýíar manu

á m ^ ií^ d ^ X y é a m ftlc v fllb fho 2 i ic r v ii^ tn e r -

12

konnngr alra konnnga ap huerium

13

alt vald ftiom oc virðíng.

jCtV o i\ w t t i b orwtfufcti f f i & t i f c å n c e q & e m å tta m %

14

fe voi væmd oc varðuæiz

15

la alra noieghs manna nu o c

16

æpenlegha. I þæff hins fa

17

ma vars herra le.sus

18

ne fkall var loghlegr noiegs

19

konnngr raða boðe oc banne oc

A $ \J

fc f vcpfttmm.varom ocmi&ap %

t e j $ u e a # t $ n a rv tø g fm

* v$\ ] j*u m tt& tø rø trfe rtiu ø ti ^ rø .m o C T n ltJ ja r^ n M ^

c h n s tu s

20

vtparum varom oc raða at

21

laghum en

22

guði till dyrðar fer till ga

23

gns. en off till þarpýnda -

æ ig h i

nap

at vlaghum

III. 4 : 1 1 . G o t i s k f o r m e l l s k r ift. U td r a g f r å la n d s v e r n b o lk e n i Landslova, i h a n d a til T o r g e ir H å k o n s s o n . A M 3 0 5 f o l , b l. 1 0 v , s p . A , l. 1 - 2 3 . C a . 1 3 0 0 .

192

O dd E inar H augen

“Q t ø

I ^

f V * * 6 ~ mI

te ! -:-C e '

^

< * * * * ^ ', $ ^ fV /W ^ * ) £ 9

m *'«4 ~ m

a%

- p 1

2 3 4 5 6 7 8 9

fJ

Ål

J

L

Jn pr/mis J ønaffylke a beitzftodh Ap brattaberghe iij pund malt iij fpøn frnørs oc mork fylp«i7\v oil eign bygt pire mork. Ap etilwik xij aura hol, bygt fire v aura. Ap wikom j veftragardenow halfrar marka bol, by# i pire øyre Ap bidiniow, ij aura bol leigoburd/?er, bygi pire ij aura Ap hwamfeinge marka bol ij luter eignar, bygt fire øyre Ap bergfnefe xviij aura bol bygt fire ij fpon Ap figafad/zom ij pund malt mork sylfuers fpon fmørs oil eign ok xl

III. 4:13. Gotisk halvkursiv. Utdrag frå omtalen av Øyna fylke i Aslak Bolts jordebok. Riksarkivet, NRA Miinchen perg. 4292, s. 3. Ca. 1430. Forstørra.

1280 og har røter i den kursivskrifta som vart utvikla i England, cursiva anglicana. Vi veit at det var engelske skrivarar i Noreg på denne tida, m.a. Gabriel klerk som skreiv fleire diplom rundt 1290. Ei mellomform er den såkalla halvkursiven, som etter kvart vart mykje brukt i bøker. Denne skrifta, som er vist i ill. 4:13, er mindre flytande enn kursiven, men ras­ kare å skrive enn den formelle skrifta. Den gjev ofte inntrykk av å vere skriven med ein litt for grov penn. Skrifta er mange stader omtalt med dei litt nedlatande nem­ ningane hybrida og bastarda - den siste fordi skrifta har dobbelt opphav, både den formelle og den kursive utforminga av gotisk. Sjølv om år 1300 kan setjast som ei grense for overgangen til gotisk skrift, vil det ikkje seie at det var ei einsarta karolingisk skrift som var i bruk gjennom 11 0 0 - og 1200-talet. Alt så tidleg som rundt 1200 må skrifta klassifiserast som sein karolingisk eller helst førgotisk (protogotisk), i samsvar med t.d. Derolez (2003: kap. 3). Sam­ tidig forsvinn det insulære preget på skrifta, med unntak av at enkelte bokstavformer

Paleografi

193

får eit forlengd liv i ny utforming, særleg den låge forma av /, ‘f ’. Som vi skal sjå nedanfor, får denne ei ny, lukka utforming på 1300-talet, ‘p’, i tråd med den gotiske skriftstilen.

Skrift og sjanger Opp gjennom historia er det mange døme på at enkelte skrifttypar har hatt bestemte bruksområde eller vore knytte til særskilde regionar eller nasjonar. For eksempel var frakturskrifta lenge ei form for nasjonal skrift i Tyskland, medan franskmenn og ita­ lienarar brukte antikvaskriftene etter klassisk mønster - trass i at den gotiske skrifta først vart utvikla i Frankrike. Lenger tilbake vart uncialskriftene ofte brukte for bibelhåndskrifter. Det er truleg ei forenkling å seie at dette var ein medviten kontrast til bruken av majuskelskrift for dei “heidne” forfattarane, men det er ingen tvil om at uncialskrifta følgde med den kristne misjonen nordover i Europa og fekk ei lang historie og særeigen utvikling på dei britiske øyane. I England møttest som nemnt to skrifttradisjonar på 900-talet: den irske, insulære spiss-skrifta og den kontinentale, karolingiske minuskelen. Den første skrifta vart mykje brukt i folkemålslitteraturen, medan den andre vart dominerande i skrifter på latin. Når dei to tradisjonane støytte saman, kunne skriftene brukast om kvarandre. Eit forvitneleg døme på dette har vi i eit handskrift av Ælfrics grammatikk over gammalengelsk frå byrjinga av 1000-talet. Her brukar skrivaren systematisk den karo­ lingiske minuskelen i den latinske teksten, men skiftar til insulær spiss-skrift så snart teksten gjev døme på gammalengelsk. I ill. 4:9 ser vi dette skiftet i kvar av dei fire linjene (jf. transkripsjonen). Då utgjevinga av norrøne tekstar tok til på midten av 1600-talet, vart norrøn tekst nesten alltid trykt i den “klassiske” antikvaen. Det same galdt parallelle omsetjingar til latin, medan omsetjingar til nordiske språk oftast vart trykte i den vanleg brukte frakturen. I Johan Fritzners Ordbog over Det gamle norske Sprog (1883-96) er dette gjort slik at norrøne ord står i antikva og ordforklaringane i fraktur. Antikva vart også brukt for latinske ord og namn i bøker som elles var sette i fraktur, omtrent slik vi i dag kan sitere gresk med det greske alfabetet i antikvaskrift.

Periodeinndeling Den eldste islandske og den eldste norske skrifta skil seg på fleire punkt. Medan det kan seiast med nokså stor visse at den norske skrifta kom frå England, er ikkje opp­ havet like eintydig når det gjeld skrifta på Island. Her er det også mogleg å spore tyske førebilete, m.a. på bakgrunn av at ein av dei første misjonsbiskopane kom frå Tyskland, Bernhard frå Saksland (inn saxlenzki), og Isleiv Gissursson, den første islandske biskopen (1056-1080), var utdanna i Herford i dagens Tyskland (Westfa-

194

Odd E inar Haugen

i\p S ra n a ya< \e• vm em atøyTm cf*

o t * 1 1 AujBp Titjrf

S p h etr- m r- m anåf- oc Kol^tnørc* oc yct tm o íf *r A p 5 craur>n-.tn--manå| - ! p K i k i f b c m i . g t i i eytocjy i f pnouaticfc botp -mopc- Ap Ofc • -nu ■ manaj^nnacq' 1 1 - p N y t o tu * v -mai«&' * te tt\ cp ^oppati fta|> ; K p

6 U|»apej1a -

Sketrm qp. ^

A p ®wnrarønn-^pmi*-miral' A p ömipytc* g-Tnauåj»*IA p S y a p r ø k i m - v-manat’ V ecm cp t aUaprpJ^

Åp O n gnífprc-m m m r^ '

Ap ySyiraføTpe-lialfp ann^tiriwíl» • Ap ttftatne *•*** wianáj^ Ap C i L .

mmiaf

1 Ap Stemapage .i. manaþapmatp. oc .11. aupap filpf 2 Ap Heiz .mi. manaþarmafer. oc holp more. oc pet miolf

3 Ap Straumi .xii. manaþarmaíer. 4 Ap Þiouanele. holp mope. 5 Ap Vpfoliwi .i. manaþarmaír. 6 Þetta ep pýpip nopþan ftaþ;

Ap Rikifheimi .vin. eptogap Ap Ofe .1111. manaþapmatep

Ap Ongulfpic .in. manaþarmater. 7 Ap Gloþap0 ýki. Skettmgp. Ap Spinafætpe. halpp annap 8 Ap Dumbafteim .xiin. manaþarmater. manaþarmater. Ap Tiftáme .xi. manaþarmaíer. 9 Ap Diuppíc .v. manaþarmater. Ap Eiþi .viii. manaþarmalíT. 10 Ap Spapuaftoþum .v. manaþarmaíer. 11 Þetta ep í aldapipþi. ///. 4:14. Karolingisk-insulær skrift. Eigedomsliste frå Munkeliv kloster i Bergen (berre ei enkelt side på slutten av eit latinsk handskrift). GKS1347 4°, bl. 62v. Norsk. Ca. 1175. Merk at ‘p’ = ‘f , f ’ = ‘r ’, T - V og ‘p ’ = ‘v’.

195

Paleografi

m Æ gm K f t iý r tV y m n a t ^ W l ^ u W r m n t g ð f '

to n a 'v

i a n i \) d ^ 2 i ^ e t årttcM tf v rv ti& C rx \ h 1 immehi r V t W e t n n 4a \avtcitiS \yíf \)Á%& otaís ^ s.n í *tvýtclagaiv Vé et^V rvA uå £ o i l> o n u 41 ( í ^ v ^ Q r . ^ v i

„

fitim a é & p i Í «tiy ttlagat4^ V m jgvi 4 Í karaagcl

W 5 m $ 1 ( g e Æ ttiu tn

U t\vt s o # o U a

/4 na»«v rn » » jw \ y e i m . p y n *

j Å evW u Bý1^^.^n Æ n íW $ a tm ^ t^ S %*%

e m ti

r \3‘

< }

wi5ó A>a^®4rö tct ^pat~ c[ \* c ^ n T i.^ a

•

UgmcTtf ca^nW&efc1ír>^)átvcft^A. tm^an c^j>**woT^uí^íetn l

1 með mægm oc ftýrc hinnar hælgu þnnnmgar fæður oc fonar 2 oc andanf hælga þef drotenf er ræðr oc nkir nu oc í hpem tið í pe3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

D ý r le g a r fagur fara uwm lonnd .111-10 . rolld perallda. críftin fra íarteinum hmnf hælga oláff konungs. oc í mýccla garðe er kirkia goi honum til dýrðar. En fpa bar át einu finni at konungen í mýccla garðe biuggiz til bardaga mote hæiðnuw konunge æinum. Siðan fýlgtu þæir liði finu oc oUofc á þegar oc bæiðufc. Ða bar æigi bætr at en þeir íllu menn fengo figr á þæim. oc feldo í þeirri fýnr konungenom flefta þa girkia. oc pæringia er honu/n fýlgðu. En þeir aðrer er upp ftoðo. þa pætto fér æníkis annars er liggia þar drepnum. Þa qpælðufc oll rað fýn konongenom. oc 01 pilnaðesf hann þa næfta undan qpamo. Nu í þæim I.

III. 4:15. Førgotisk skrift. Gammalnorsk homiliebok. AM 619 4°, bl. 56v, l. 12-23. Norsk. Ca. 1200-1225.1 dette og andre handskrifter kan det vere vanskeleg å tolke hårstrekane - når dei står over vokalar, vil ein gjerne tolke dei som aksentar, men oversjå dei i andre posisjonar.

196

Odd E inar H augen

tutføriec cdr.tøfétM dretMiuJ ji fcc^dmo^

oflotn

[n * fö a n y d w ^ j i d t ^ i

euu

C trv e ríio U ö m Iio f:i

€Tj»et* eigutn

u jp d r

w g u tn y t? a m ltn d ttijs r 1 2 3 4 5

nu hepi ec talt. b a ð e r m æ lto þ e tta u m k írk íu r. Þ a t er nu þpi neft at per fkolom kír kíum þeím ollom upp hallöa. oc krift num öome er Olapr hírai helge oc Grímkell biicop fette a monftrar þíngi. oc þeím ollom 6 er fiðan paro gorpar. En kirkia er ein i 7 pýlki hperíu er per kollom hopuð kirkíu 8 er pér eigum aller pýlkif menn gerð upp at 9 hallða. En ep fu kírkía brotnar oc palla 10 homftaper. þa eigum pér tímbrí a tupt III. 4:16. Førgotisk skrift. Den eldre Gulatingslova. DonVar 137 4° (Codex Rantzovianus), bl. 7r, l. 5-14. Norsk. Ca. 1250.

len). På den andre sida er det fleire trekk i sjølve skrifta som peikar mot England. Teiknet for den dentale frikativen, ‘þ ’, er som nemnt ovanfor innlånt frå runeskrifta. Dette teiknet er ikkje omtalt med sitt nordiske runenamn þurs, men med sitt engel­ ske namn thorn (som det framleis heiter på islandsk). Vidare er det grunn til å rekne med engelsk påverknad bak bruken av teikna ‘y ’ og ‘eo’ for dei fremre runda voka­ lane [y] og [ø].

Paleografi

197

Den eldste islandske skrifta vi kjenner, er som nemnt ei rein karolingisk skrift (jf. ill. 4:10). Først eit stykke ut på 1200-talet kjem det insulære innslag, og då etter påverknad frå Noreg. Den eldste norske skrifta har på si side eit uomtvisteleg insulært preg. Aller tydelegast ser ein det i nokre av dei eldste austnorske handskriftene. Ikkje fullt så tydeleg er det i dei eldste vestnorske handskriftene, t.d. i ill. 4:14. Men sjølv her kan vi leggje merke til bruken av karakteristiske insulære teikn som ‘f ’ for ‘f ’ (det første ordet i kvar linje, ‘Ap’) og ‘p’ for V (‘Steinapage’ i 1. linje), medan teiknet ' f også førekjem i karolingisk skrift. Til å vere eit norsk handskrift er det uvanleg at ‘þ ’ er brukt i alle posisjonar, også der ein seinare fekk ‘ð’, t.d. ‘norþan staþ’ i 6 . linje. Andre norske handskrifter frå denne tida brukar ‘þ ’ i byrjinga av ord og ‘ð’ i andre stillingar etter engelsk mønster; det er også den fordelinga vi finn i nor­ røn normalortografi (þing, men stadr og bod). Eit stykke ut på 1200-talet dukkar insulære teikn som nemnt opp i islandske handskrifter, etter alt å døme på gmnnlag av norsk påverknad. I tillegg til ‘þ ’, som hadde vore i bruk heilt frå byrjinga, kjem dei insulære teikna ‘ð ’, ‘p’ (for ‘f ’) og ‘p’ (for ‘v’) også inn i islandsk skrift. Både i norsk og islandsk skrift finn vi desse teikna utover heile 1200-talet. Nokre insulære teikn, slike som ‘p’ (for ‘r ’), førekom berre i norsk og gjekk tidleg ut av bruk, og ‘3 ’ (for ‘g’) vart etter det vi veit, ikkje teken i bruk i det heile. I islandsk vart ‘ð ’ erstatta med ‘d’ utover på 1300-talet og er nesten heilt ute frå rundt 1400 (først på 1800-talet kjem dette teiknet inn att i fullt omfang i islandsk). I norsk skrift tok ‘ð ’ til å bli utskift med ‘d ’ alt på slutten av 1200-talet, men det er først rundt midten av 1300-talet at den stort sett er borte. Den insulære ‘p’ fall ut av både norsk og islandsk skrift rundt 1300. Lengst liv fekk den insulære forma ‘f ’, som etter kvart i gotisk utforming levde til eit stykke ut på 1400-talet i norsk skrift og i islandsk skrift heilt til 1600-talet. Gjennom 1200-talet kan vi spore ein gradvis overgang både i norsk og islandsk skrift. Linjene blir tettare, bokstavavstanden minkar, og x-høgda aukar, slik at overlengdene blir relativt kortare. Det er tale om ei fortetting både i det horisontale og det vertikale planet. I tillegg blir linjene tydelegare markerte, slik at skrifta i høgare grad framtrer som eit gitterverk, som ein tekstur. Det er likevel ingen skarp overgang å spore, og det er mange handskrifter som har tydelege overgangstrekk. Som nemnt ovanfor blir skrifta på 12 0 0 -talet rekna til ein eigen førgotisk (protogotisk) periode, seinast av Derolez (2003). 111. 4:19 er eit godt døme på dette. Skrifta kan enno ikkje kallast gotisk, men den har mista mykje av den runde utforminga frå den karolingiske minuskelen, slik den er i Reykjaholtsmåldagi (ill. 4:10). Skrifta i ill. 4:15, 4:16, 4:17,4:18 og 4:19 høyrer til denne førgotiske perioden. Formell skrift er kjenneteikna ved at kvar bokstav er skriven for seg sjølv. Kursivskrifta har derimot samband mellom kvar bokstav og har gjeme større innslag av lykkjer, forutan at mange bokstavar er forenkla - t.d. kan både ‘a ’ og ‘0 ’ ha tilnærma like former. Fleire av dei eldste diploma er skrivne i formell skrift, t.d. kongebrevet i ill. 4:18. Utover på 1300-talet blir dette stadig sjeldnare, og skrifta i diploma er då nesten utan unntak ei kursivskrift. Døme på dette har vi i ill. 4:12. I bøker, derimot,

198

Odd E inar Haugen

aerno tn e tttr ac fedatip Æctøjmro

i t»ai

fe&atogc.ícf.eotnalmCá? o&å &(å£féodm.ttr

tagr ebiir

i

y d u t ij $ ft tT ö ^ lt n w o a r Jg g W t »

f øribcofc e.Jt}T tømg ^ e-tøe^fti arj^j> ^ glap^r tna.1m ^ u jxto fé# t e f jg iø p n .

cfcrt lggpeb

i r á t '__— f.í*? . . . .'V í'í

. r __.

Í b m t . T Í 'p M * ( i .i tå .\ te t te u p a f å t k $ a t o

M

^

f f e * e f j * a Cf

J*m ar. t & atrftgmo i * J ? e f* 4 j * £ $ $ f å c i e t $ . v é t i d e l a r .

1 Þ e i m einom m o n n o m er rett at ftamla upp at løgrétto þa er p a r feal kø;a log eda. lop. er vm mal m a n n a fcolo 3 mæla. oc þeim o ð io m er ýztir ero þeira er þar ero c o m m r. ut 4 lagr er huerr m. mo rc o m . er e/g/ gøi/r sva. o c a fa foc er 5 pill. En ep menn troðaz sva mioc at løgrétto 6 py r øndeoft eda. gera þar hrang p a t eda. haréýfti 7 at pvr þv/ ap glapaz mal m a n n a o c v a r d a r p a t fio rb a u g sG a rd fem øll 8 þingf ap glopon. Ep p e ir m e n n cowa til løgrétto 9 er p a r eigo fetor eN aður hapa fetz iru/n þeira. þa 10 fcolo p e ir beiða se r ruwa. oc er hinom pitif la/ft ep 11 p e ir g a n g a p a lbrot. En ep p e i r híra pið þa er rumf 12 er beitt, o c v a r d a r p a t m. Marca utlegd, þa feal eiganðe 13 beiða feto im a r m e d v a tta . o c v a r d a r p a t fio rb a u g sG a rd . ep þa er 14 pamat. Pat e r o alt ftepno facir. o c feal q u e d ia ix. he im ilis 15 b u a þcíi' er foiir er Ul iio r b a u g s faca eN .v. til utlegðar.I. 2

III. 4:17. Førgotisk skrift. Grågås (lovsamling). GKS 1157 fol (Konungsbok), s. 84, sp. B, l. 11-25. Islandsk. Ca. 1250.

200

O dd E inar Haugen

efcJ*raryaffin y d fkoittyirtm» phrAxfmaýSm yj&c,en1*Htefí>r&nl yamr knmyanSnr gjrøgrifipnrSz nray yi£§ana,

g

Jarø(«nHflriHa yitir.Jjaye

malte$o$ttn/

ayromiSe ttkiryairan;vjibe?.\}:\>

Farpa!ni K»cblvitr>afkaUk]>crJ>c yalWia.jm ^ fkalfry.vmmnijaril mmiunfci.iyimipmnkaftaJ^ntik (tJ khi rtfei|>atyarnSeSjgntScTfínaynfynjSelajjSefyrimer * arJ|onyill xtgi afwflømtotymanaSønigijawaSamatm Y mka.^ary^Si yxk Ijon m«*fíngtilhií^ >fcly\iminTHgeti

}jm.^Ti xmmfcergacekrvigitvetrylmr.ÝfyaIjuíptiugií$

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

nng fæl ek þer at pæði. ok pal fkolu pit min fýftir. læýna ýðare hærpift pinr minum pæði. en þer fætið rað til parar brottpærðar. N v gængr Sigurði ut ap kaftalanow. ok iboigena pmr ko«o«gana ok hapa þæir fett alla þæira piðiö’ðoi. Þa mællte Noiðungr konongr Goðe pinr. hape þer ap trunaðe rekit part ærænde. ok æp þer hapeð þat pal til lýcta læitt þa íkal ek þer þat pal launa. þu íkallt pæra minn Jarll íminu nki. ipir margum kaftalom. ok mik klu nki. þa fparaðe Sigurði hærra ap trpnaðe fagðe hon mer at hon pill æigi aþæffom tolpmanaðom giptazt æða mann taka. ok at pæði pæk hon mer firw gullring, ok fe hær nu ringen hærra. En ærændet gat ek æigi bætr plutt. ok fpa hialpe mer guð

III. 4:19. Førgotisk skrift. Þiðriks saga af Bem. Holm perg 4 fol, bl. llv , l. 7-17. Norsk. Ca. 1275-1300.I.

III. 4:20 (til høgre).Gotisk formell skrift. Stjóm (Bibel-omsetjing). AM 227 fol, bl. 38r, sp. A, l. 9-28. Islandsk. Ca. 1350. Frå 1. Mosebok 2 5 .1 denne skrifta er det ofte vanskeleg å skilje mellom ‘v’ og ‘u ; sikre døme på ‘v’finn ein i ordet ‘von’, l. 20, og på V i ‘mundi’, same linje.

202

O dd E inar Haugen

er den formelle skrifta einerådande på 1 1 0 0 - og 12 0 0 -talet, men utover på 1300-talet blir det stadig vanlegare med gotisk halvkursiv i bøker, som vist i ill. 4:13. Med atterhald om at årstala ikkje skal tolkast for strengt, kan vi konkludere med denne periodeinndelinga for norsk og islandsk skrift:

1150-1200 I2IKI I.3UO

N oreg

Isla n d

karolingi sk-ins ulær

karolingisk

1300-

førgotisk gotisk

Dei enkelte skriftteikna Mange bokstavar har nesten identiske grunnformer i karolingisk, insulær og gotisk skrift. Her skal vi konsentrere oss om dei bokstavane som skil seg ut, anten ved at dei har avvikande former, eller ved at dei har særprega variantar. ‘a’ Den karolingiske ‘a’ har open hals, slik som i moderne antikva. Frå rundt 1250 tek halsen til å bøye seg ned heilt mot bollen, og vi får ein såkalla toetasjes ‘a ’. Dette er hovudtypen i gotisk skrift, og denne overgangen er ofte brukt som dateringskriterium for norske handskrifter, helst på den måten at eit handskrift med toetasjes ‘a ’ må vere yngre enn rundt 1250.1 islandsk skrift skjedde denne overgangen noko seinare, slik at den karolingiske forma først vart fortrengd på 1300-talet. I kursivskrifta kom det inn ein halslaus ‘a ’, liksom i dagens kursivform ‘a ’; denne kan til tider vere vanske­ leg å skilje frå ‘o ’. Som nemnt ovanfor er bokstaven ‘a ’ utgangspunkt for ei rekkje ligaturar, både slike som har ein eigen lydverdi (t.d. ‘a/’ og ‘æ ’), og slike som ikkje har det (t.d. ‘qp’). I tidleg karolingisk skrift fanst det også ein open ‘a’ som kan minne om ein ‘u ’. Denne førekjem primært som forkortingsteikn plassert over linja, jf. ill. 4:15,1. 3, ‘íu-i'a’. ‘d’ Bokstaven ‘d’ hadde rett hovudstav i dei aller eldste handskriftene (jf. ill. 4:10,1. 1, ‘heimaland’), men førekjem alt frå rundt 12 0 0 med bakoverbøygd overstav, gjeme kalla “mnd d”, ‘ö ’. I gotisk skrift er overlengda ofte bøygd ned mot bollen, slik at resultatet minner om eit åtte-tal, mest utprega i kursivskrift; jf. t.d. ill. 4:20, 1. 1, ‘öuugum’ og ill. 4:13,1. 1, ‘beitzftodh’. ‘Ð ’ og ‘ð ’ I samsvar med engelsk skrift brukar dei eldste norske handskriftene ‘Ð ’ som majuskel. Dette er eit særtrekk i norsk skrift; sjå døme i ill. 4:15,1. 8 , ‘Ða’. Islandsk skrift,

Paleografi

203

og etterkvart norsk, brukte heller ‘Þ ’. Minuskelforma ‘ð’ vart stundom skriven med ein tverrstrek, men som oftast med ei lita lykkje til høgre for hovudstaven. Det er verd å merke seg at i norske diplom vart eit d-liknande teikn brukt som forkorting for ‘d’ + vokal, t.d. ‘yðr’ = ‘yder’. ‘f ’ Den karolingiske ‘f ’ har same form som i moderne antikva. Men i den engelske insulærskrifta hadde dette teiknet ei heilt anna utforming, ‘f ’, og denne ser vi døme på i ill. 4:14, 1. 1 mfl., ‘Ap’. Seinare kunne dei to krokane skrivast som to punkt, jf. ill. 4:16, 1. 8 , ‘pýlkif’. Den øvste kroken kunne også lukkast, som i ill. 4:11, 1. 10, ‘krofpæfti’, eller begge krokane, ‘p’. Dette vart det vanlege i islandsk skrift, jf. ill. 4:20,1. 18, ‘pann’. Den insulære f-forma levde vidare i gotisk skrift, sjølv om han eigentleg er ein framand fugl der. Ei forklaring kan vere at ein del frekvente norrøne ord byrjar på ‘f ’ (t.d. fyrir og fra), og det er praktisk å plassere eit forkortingsteikn over ei låg form av bokstaven. Vi finn døme på dette i ill. 4:17, 6 . linje, 1. ord, og 7. linje, 2. ord, og i ill. 4:20, 2. linje, 3. ord, og 11. linje, siste ord. Den insulære /-forma fortrengde den karolingiske i løpet av 12 0 0 -talet, men i nokre handskrifter blir ‘f ’ brukt i latinske ord (etter det same prinsippet som skrivaren av Ælfrics grammatikk la til grunn, ill. 4:9). ‘g’ Denne bokstaven er ein av dei som varierer mest i handskriftene, og kan brukast også i forsøk på å bestemme skrivarhender. Den karolingiske g-forma har ei open avslut­ ning av underlengda, ‘g’, t.d. i ill. 4:14,1. 1, ‘Stemapage’, men ikkje alltid, jf. t.d. ill. 4:10,1. 2, ‘gnþungr’. Etter kvart vart den opne g-forma lukka, ‘g \ og slik er det all­ tid i gotisk formell skrift, t.d. ill. 4:19, 1. 1, ‘nng’ (her og seinare brukar vi eit litt større utval av teikn enn det som er gjort i transkripsjonane). ‘h’ Den tidlegaste forma av ‘h’ har ein sidestav som knapt går under grunnlinja, jf. ill. 4:14,1. 3, ‘Rikifheimi’, men utover på 1200-talet fekk sidestaven underlengd og vart bøygd inn mot hovudstaven, ‘1)’, jf. ill. 4:18,1. 4, ‘Ijærbýrgi’. ‘i’og T Desse bokstavane var alltid utan prikk, men kunne ha ein aksent for å skilje dei frå andre minimar. Bokstaven ‘j ’ er ofte brukt som den siste av fleire minimar i romartal, t.d. ‘vííj’, og i yngre skrift også for å markere lang fil, ‘íj’. Den er elles lite brukt på 12 0 0 -talet, anna enn stundom i opning av ny setning, men breier seg i gotisk skrift, særleg i diploma, jf. t.d. ill. 4:12.

204

O dd E inar Haugen

‘k ’ Bokstaven ‘k’ vart jamt skriven slik at den øvre delen av sidestaven gjekk ut i ei lykkje frå hovudstaven, ‘k’. I islandske handskrifter ser ein også at den nedre delen kan slutte seg til hovudstaven, ‘b ’, liksom den seinare insulære ‘f ’-forma, ‘p’.

Bokstaven ‘1’ gjev ikkje rom for særleg variasjon, men sambandet av to T-teikn (altså ein geminat) vart ofte attgjeve med ei knekt form i islandsk skrift, ‘V. Dette kan vi nok tolke som ei form for ligatur, der det eine T-teiknet er stabla over det andre. ‘m ’ Bokstaven ‘m ’ førekjem ofte (særleg i namn) med ei uncial form, både i minuskelstorleik, ‘cp’ og i majuskelstorleik, ‘0}’. Den høgre staven er ofte trekt ned under linja, som vist her, men ikkje alltid. ‘n ’ Bokstaven ‘n ’ går som oftast ikkje under grunnlinja, men i nokre handskrifter kunne han vere avslutta med eit strøk under linja, som oftast ved ordslutt, ikkje ulikt det som gjeld for ‘1)’ og den unciale ‘cp’. Denne forma må likevel skiljast frå ‘q’, brukt for /ng/, i islandske handskrifter. I kapitelen V er midtstaven ofte nesten tverrstilt, og også den kan vere avslutta med ein bøyg under linja, ‘y’. V Til liks med ‘a’ er ‘o’ gjenstand for mange modifikasjonar. I islandsk skrift vart bok­ staven utstyrt med ei lykkje (krøll), først under bokstaven, ‘g \ og seinare over, ‘ö’ (også ‘ø’ førekjem med lykkje, ‘ø ’ og ‘0 ’). Bruken av ‘ø’ går tilbake til den tidlegaste perioden, medan ‘ð’ dukkar opp på midten av 1200-talet. (Bokstaven ‘g’ blir omtalt som ‘o med kvist’ i norsk, men det internasjonale namnet er ogonek, polsk for Titen hale’ - dette teiknet blir nemleg brukt også i polsk, i ‘§’ og ‘ø’.) Ein annan modifi­ kasjon, vanleg i norsk skrift, er ‘ c p ’ , jf. t.d. ‘mcpýíar’ ill. 4:11,1. 11. Dette skal nok tol­ kast som ei redusert form av ligaturen ‘œ ’, sjølv om teiknet til dels kan sjå ut som ein ‘o’ med ei laus lykkje. ‘r ’ Den insulære r-typen, ‘p ’, gjekk tidleg ut av bruk, og den rette, karolingiske forma ‘r’ overtok. Denne kunne stundom ha ein hovudstav som gjekk under linja, ‘f’. Alt frå dei eldste handskriftene førekjem det ei rund form, “r rotunda”, Y. Frå først av stod denne etter ‘o’ (og bokstavar utvikla av denne, ‘q ’, ‘ø’, ‘æ ’), ‘got’, ill. 4:15,1. 5. Deretter kjem han inn etter andre runda bokstavar, som ‘b’, ‘ö ’ og ‘ð’, t.d. ‘oðtom \ ill. 4:17, 1. 3. Til slutt kjem den runde forma også inn etter rette bokstavar; både i norsk og islandsk skrift blir han alt vanlegare på 1400-talet. Bruken av T’ tener såleis som eit dateringskriterium.

Paleografi

205

I dei eldste handskriftene er den høge 5 -forma, ‘f’, dominerande, og frå midten av 1200-talet kan denne strekkje seg under linja, ‘f’. Den runde s-forma, ‘S ’, finst alt i dei eldste handskriftene, som t.d. i ill. 4:14, 1. 1. Etter kvart blir den runde 5-forma også brukt i minuskelstorleik, V , særleg i slutten av ord, jf. t.d. ill. 4:15,1. II ‘ænfkis’ og ‘annars’. Til liks med den insulære/-forma var den runde 5-forma eigna til å brukast saman med interlineære forkortingsteikn, t.d. i ill. 4:17, 1. 5, ill. 4:20,1. 12. Det tyske teiknetfi, “skarp s”, er opphavleg ein ligatur av ‘f’ og V , brukt for ustemt [s], I unge norske handskrifter dukkar dette teiknet opp som forkorting for skilling. ‘f I bokstaven ‘f gjekk hovudstaven sjeldan noko særleg over tverrstreken (som snarare vart ein toppstrek), ‘c ’. I moderne skrift er ‘f avstikkande på det viset at han går over, men berre litt over x-høgda. Forma ‘c \ som held seg innanfor x-høgda, kan såleis seiast å inngå i eit enklare system. ‘u’ og ‘v ’ Skiljet mellom desse to bokstavane er ofte uskarpt, og i dei fleste handskrifter ser det ut til at det anten er ‘u’ eller ‘v’ som dominerer. Bokstaven V kan ha eit opningsstrøk som går nesten heilt ned til grunnlinja, t.d. i ‘von’, ill. 4:20,1. 2 0 .1 denne prøva finn ein også mange døme på ‘u ’, som i samanlikning har meir parallelle strøk i dei to stavane. Så lenge ein hadde den insulære forma ‘p’ (fram til ca. 1300), vart denne jamleg brukt for konsonanten /v/, medan ‘u ’ vart brukt for vokalen /u/, jf. t.d. ill. 4:14, 4:16, 4:18 og 4:19. Bokstaven ‘w ’ dukkar opp relativt tidleg, men det er først mot slutten av 1300-talet at han blir meir allment brukt, ofte i opninga av ord. y Bokstaven ‘y’ har ei rekkje ulike former heilt frå dei eldste handskriftene. Det er van­ leg å skilje mellom fleire tidlege typar av ‘y’ —i den eldste er det den venstre staven som blir trekt under linja, seinare overtek den høgre staven (men ikkje alltid). Hreinn Benediktsson (1965: 24) gjev nærmare detaljar om denne utviklinga. For å skilje ‘y ’ frå den insulære v-forma, ‘p’, vart det ofte brukt ein diakritisk prikk, ‘ý’, t.d. i ill. 4:15,1. 1, ‘ftýrc’. ‘z’ Bokstaven ‘z’ har ikkje tverrstrek i dei eldste handskriftene, jf. ill. 4:17,1.7, ‘glapaz’, men etter kvart blir tverrstrek, ‘z ’, vanleg; jf. ill. 4:20,1. 16, ‘piølgaz’.

206

Odd E inar H augen

Kapitelar Eit særtrekk ved islandsk skrift er den utbreidde bruken av kapitelar for å markere lang konsonant, det vi gjeme kallar geminatar (av latin g e m in i, ‘tvillingar’). Med kapitel forstår vi her majuskelformer som fell innanfor x-høgda av skrifta, t.d. ‘eiN’ og ‘heRa’ for normalortografiens ein n og h e rra . Merk at den siste forma ikkje må for­ vekslast med den r-typen som ofte blir brukt for å gje att ein r-variant i urnordisk, t.d. gastiR , ‘gjest’. Dei vanlegaste kapitelane i islandsk er V (den mest frekvente),‘r ’ , ‘g ’ og ‘s ’ (denne kan rett nok vere vanskeleg å skilje frå minuskelforma av mnd s, ‘s’). Sjeldnare er V og ‘ m ’ . Norsk har berre omamental bmk av kapitel, t.d. ‘Goðe’ for ‘góði’, ill. 4:19,1. 5. Slik bmk førekjem også i islandsk, t.d. ‘ga r ð ’, ill. 4:17,1. 7.

Ugaturar Ligaturar er samanskriving av to bokstavar. Slike vart ofte bmkte for å markere nye vokalkvalitetar - norrønt språk hadde ni vokalar, medan det latinske alfabetet berre kunne varte opp med ‘a ’, ‘e’, ‘i ’, ‘o ’, ‘u ’, forutan ‘y’ (frå gresk) og ligaturen ‘æ’. Til­ bake stod ‘ø ’, som D e n f ø r s te g ra m m a tisk e a v h a n d lin g treffande nok sa var danna av ‘o ’ og tverrstreken i ‘e’ - i engelsk ofte skriven med digrafen ‘eo’. Ein variant er ‘cp ’ ; som nemnt ovanfor skal denne oppfattast som ein redusert ligatur av ‘o’ og ‘e ’. Verre var det med den u-omlydde ‘a’, som i normalortografien og i enkelte handskrifter er notert med ‘ø’. For denne vart det delvis brukt ligaturar av ‘a’ + ‘v ’ eller ‘a’ + ‘o’, ‘a/’ og ‘æ ’ . Hit høyrer også den spegelvende forma av ‘ c p ’, nemleg ‘ æ ’ ; den skal tolkast som ei redusert form av ligaturen ‘ao’, utan hals på ‘a ’. Døme på desse ligaturane har vi i Ta/ft’, ill. 4:17, 1. 10 (rett nok for diftongen /au/), og ‘fæður’, ill. 4:15, 1. 1. Diftongen ‘ey’, som truleg hadde uttalen [øy] alt i gammalnorsk tid, vart stundom skriven med ein ligatur av ‘a ’ + ‘y’, ‘a/'. I yngre islandske handskrifter førekjem også ligaturen ‘aa’ for å markere lang vokal, t.d. ‘ær’, 1. 13 i ill. 4:20. Endeleg skal nemnast ein del ligaturar av den høge s-forma + ‘h ’, ‘k ’ eller ‘þ’, der hovudstavane har falle heilt saman, og ein berre kan sjå at det er ein høg ‘f’ på det at hovudstaven bøyer av til høgre i overkant (sjå døme s. 185 ovanfor). Typologisk minner desse om fleire av binderunene.

Diakritiske teikn Aksent vart ofte brukt distinktivt for å skilje ut minimar, særleg ‘i’ og ‘j ’. I eit visst omfang vart aksent også brukt for å markere vokallengd. Dette er tilrådd i D e n fø r s te g r a m m a tis k e a v h a n d lin g , og delvis gjennomført i nokre islandske og norske hand­ skrifter (m.a. i delar av G a m m a ln o r s k h o m ilie b o k ). I norrøn normalortografi er aksent alltid brukt slik. Prikk over teikn vart brukt for å markere lengd på konsonan­ tar og kunne jamvel brukast over kapitelar, t.d. ‘heka’ for h e rra - smør på flesk, kunne ein seie.

Paleografi

207

Etter mønster av latinsk skrift blir lykkje (krøll) brukt over eller under enkelte vokalar. I latinske handskrifter førekjem ofte “e caudata”, ‘§ \ for ‘æ’ (jf. ‘comeø’, ill. 4:5,1. 2). Denne bruken vart overteken i norsk og islandsk skrift og utvida til også å omfatte ‘ø’ og i analogi med denne, ‘ø \ Begge bokstavane kan ein finne med lyk­ kje over, ‘é’ og ‘ð’, og dessutan ‘0’ (jf. ‘kø;a’, ill. 4:17,1. 2). Bokstaven ‘9 ’ har som nemnt fått plass i normalortografien, men var nesten berre brukt i islandske hand­ skrifter, og helst før 1300. Elles finn ein like gjeme ‘o’ eller ligaturar som ‘a/’ og ‘æ \ Endeleg skal det nemnast at i islandske handskrifter frå reformasjonstida finn ein bruk av dobbel prikk, hovudsakleg for å markere lengd. Denne doble prikken kan vere vanskeleg å skilje frå dobbelaksent, så ein kan finne begge teikna i tekstutgåver, altså både ‘áá’ og ‘át’. Nokon eigentleg skilnad mellom dei to teikna er det ikkje.

Forkortingsteikn Forkortingar finn ein langt tilbake i skrifthistoria. I nokre tilfelle kan det ha vore av religiøse grunnar, som bruken av dei heilage namna, nomina sacra, i kristne hand­ skrifter. Oftast var det for å spare plass i handskriftet. Forkortingsystemet vart etter kvart utvida med nye teikn og dessutan med bmk av interlineære bokstavar. Då norsk og islandsk språk vart skriftfest, følgde forkortingssystemet med på laget. Norrøne skrivarar vidareutvikla det på enkelte felt, og særleg på Island vart det flittig brukt. Mange av dei islandske handskriftene er blant dei mest forkorta i heile den mellomalderlege folkespråkslitteraturen. Eit blikk på den islandske Konungsbók av Grågås i ill. 4:17 viser dette. I linje 3 er tolv av dei tretten orda forkorta, to av dei attpåtil med to forkortingsteikn kvar. Det vanlegaste av alle forkortingsteikna er den horisontale streken. Den kan bru­ kast til å forkorte nær sagt kva som helst og minner om bruken av punktum i moderne tid. Ofte forkortar streken nasalane ‘m ’ og ‘n ’, og særleg i norske handskrifter er dette den vanlegaste bruken - så vanleg at streken går under namnet nasalstrek. Men det er langt frå den einaste bruken. Ein del forkortingar har ei nokså fast fortolking, som t.d. ok-teiknet ‘z’, men ikkje reint få er sterkt kontekstbundne. I nokre tilfelle kan det utarte til rein stenografi, som berre er forståeleg ut frå innhald eller sjanger, t.d. ‘v. p í g . ’ = ‘varðar þat fiorbaugsgarð’ (ill. 4:17,1. 13). Forkortingane blir gjeme inndelte i fire hovudtypar:1 1 Suspensjon. Dette er avkorting (trunkering) av ord, der ein eller fleire boksta­ var er kutta frå slutten av ordet, t.d. ‘s.’ for ‘sonr’ eller ‘sagði’ (eller andre former av dette verbet). Suspensjonar er ofte markerte med punktum, ikkje sjeldan både før og etter ordet, ‘.s.\ Typologisk svarar suspensjonane til den vanlegaste forkortingstypen i moderne norsk, som ‘t.d.’, ‘eks.’ o.l.

208

Odd E inar Haugen

2 Kontraksjon. Dette er utelating av ein eller fleire bokstavar inne i ordet, t.d. ‘kgr.’ for ‘konungf. Også kontraksjonar kan markerast med punktum, men her er bruken av horisontal strek vanlegare. Om ein eller fleire av bokstavane har overlengd, t.d. ‘h’, ‘k ’, ‘1 ’ eller ‘þ ’, kryssar streken desse i same høgda som over andre bokstavar. Kontraksjonar er mindre brukte i moderne norsk, men ‘jfr.’ for ‘jam­ før’ eller ‘jevnfør’ er eit døme. 3 Interlineære teikn. Dette er bokstavar som er plasserte over andre bokstavar, og dermed mellom linjene i teksten. Oftast er det vokalar som står for ‘r ’ eller ‘v’ + vokalen (stundom omvendt), bortsett frå ved ‘a’ der det fanst ein eigen variant, opphavleg ei open, u-liknande form av ‘a ’, som vart brukt for ‘ra’, og etter kvart også for ‘ar’ og ‘va’. For ‘ar’ kunne også interlineær ‘r ’ brukast. At ‘a’ opptrer så ofte her, har samanheng med at dette er ein svært vanleg trykklett vokal, og for­ kortingar råkar ofte trykklette stavingar i ordet. Denne forkortingstypen er ikkje brukt i moderne norsk. 4 Særskilde teikn. Dette er teikn med eit bestemt innhald, og fleire går tilbake til dei tironiske notane (oppkalla etter Ciceros frigjevne slave, Tiro). Mest kjend av alle er teiknet for konjunksjonen ‘ok’ (latin ‘e t’), som liknar eit sju-tal, ‘z’. Ampersanden, ‘& ’, høyrer til denne typen. Dette er eigentleg ei samanskriving av ‘E t’, den latinske konjunksjonen med tydinga ‘og’, noko vi lett kan sjå i enkelte utformingar av teiknet, t.d. *&’. Andre døme frå nyare tid kan vere valutateikn som ¥ (yen) og $ (dollar). Her skal vi leggje fram dei viktigaste forkortingsteikna etter eit anna perspektiv, nemleg om dei opptrer som ordinære teikn på grunnlinja, eller om dei står over, gjen­ nom eller under grunnlinjeteikn, altså i diakritisk posisjon. Lista er ikkje fullstendig, men vi har prøvd å få med dei viktigaste typane, forutan dei som førekjem i faksimilane i dette kapitlet. Oppløyste forkortingar blir attgjevne i kursiv. A 1 Forkortingsteikn på grunnlinja - med nokså fast tyding z 0

* t Y Y

ok / oc ed el. ed con el. kon rum kross madr fé

døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme:

faoður z fonar = fgður ok sonar m; = m ed oa = konti eo£ = eo rum tfefta = krossfesta Y = madr bu f = bxtfé

Hit høyrer også for et ‘og’ og V for est ‘er’, jf. ill. 4:5. Fleire av desse teikna har variantar. Ok-teiknet ‘z’ kan også ha rett avslutning

Paleografi

209

av hovudstaven ‘7 ’ og fekk etter kvart tverrstrek, V (t.d. i ill. 4:19,1. 1, ill. 4:20, 1. 16). Semikolonteiknet kan ha samanskriven form, ‘3’. Con-teiknet kan også ha ei opnare form, som eit ni-tal, ‘9’. Rum-teiknet er eigentleg ein rund r Y med tverrstrek, der tverrstreken kan reknast som forkortingsteikn for ‘um ’. Tverrstreken førekjem også i samband med kapitel r, ‘r ’. A 2 Forkortingsteikn på grunnlinja - med skiftande tyding ymis tyding

døme:

.kgr. = konungr s. = son/', sagdi

Punktumet er brukt for både suspensjonar og kontraksjonar, til dels kombinert med horisontal strek (B 2 nedanfor). Punktumet kan stå etter ordet, eller også både føre og etter. Ein særskild type er dublering av innleiande bokstav for å uttrykkje fleirtal, t.d. ‘.ff.’ for synir. Denne typen har vi framleis i moderne norsk, der t.d. ‘eks.’ står for eitt eksempel og ‘ekss.’ for fleire eksempel, eller ‘s. 20 f.’ står for s. 20 og påfølgjande side, medan ‘s. 20 ff.’ står for s. 20 og fleire påfølgjande sider. B 1 Forkortingsteikn i diakritisk stilling - med nokså fast tyding Plasseringa av grunnlinjeteiknet er vist med ein stipla sirkel i dette oversynet. 9

1

a a r

1 0

us (også v.v) er el. ir også r, ei, eir, æi, æir ur (også yr) ra el. ar, va va ar ri el. ir også vi og il ro el. or også vo (vp) dublering

døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme: døme:

la9 = \ms, h9 - hus ga = gerd é = er, j$a = þe/ra fpdi = spwrði pm = fram qd = kvað, I - svá þeg = þegar liþ = hrz'ð, vþa = vz'rða jj - þvf, c = til ö°ttÍN = dróttinn, tjg = borg qlom = kvplum up = upp

Også fleire av desse teikna har varierande former. Den opne a-forma ‘ c ’ (i faglit­ teraturen ofte omtalt som eit omega-teikn) finst i ei yngre utforming som minner om eit 7i-teikn, ‘ Ur-teiknet kan også ha form av ein tilde, ‘ o ’, til dels avslutta i begge endar, så det minner om eit liggjande åtte-tal, ‘ o ’. Dei interlineære vokalane står hovudsakleg for r (stundom v) + vokalen, eller i nokre tilfelle omvendt. Ved a er situasjonen meir innfløkt, fordi ein har den gamle opne a-forma for ra og etter kvart også ar eller va, medan den ordinære a-

210

Odd Einar Haugen

forma helst blir brukt for va, og interlineær ‘r ’ for ar. Også konsonantar kan bru­ kast interlineært som forkortingsteikn. Dei står for vokal + konsonanten (eller nærliggjande konsonant), og då med nokså stor variasjon i vokalkvaliteten. Inter­ lineær ‘c’ kan brukast for ek(k) eller eg, t.d. ‘e ’ = tk, interlineær ‘d ’ for ad, ed, id, og interlineær ‘t ’ for at, ad, id, it. Interlineære teikn kan også brukast som kontraksjonsteikn, særleg når dei representerer bøyingsendinga i ordet. Døme på dette frå ill. 4:17 er ‘m ’ = mgnnum, 1. 1, ‘m ’ - manna, 1. 2 og 7, ‘v ’ = vatta, 1. 13. Andre vanlege former er ‘v’ = vom (dvs. våru) og ‘f ’ = foro (dvs. fóru). B 2 Forkortingsteikn i diakritisk stilling - med skiftande tyding 5

ymis tyding

døme:

p = prestr þ = þat

han = hann kgr - konungr

Den horisontale streken er - ved sida av punktumet - det mest brukte og fleirtydige forkortingsteiknet av alle. Ofte, men langt frå alltid, står streken for utelaten nasal, m eller n. Elles er han brukt i alle slags suspensjonar, t.d. ‘ m ’ el. ‘m ’ = ‘menn’, og kontraksjonar, t.d. ‘H åa’ = ‘kiVkja’. I samband med ligaturane av T + ‘h’, ‘k’ eller ‘þ’ (dvs. ‘h ’, ‘R’ og ‘þ’) blir den horisontale streken ofte brukt som forkortingsteikn, t.d. ‘6 ’ for ‘hans’ og ‘fj’ for ‘þe.vs’. Ulike bøyingsformer av verbet skulu blir ofte for­ korta med strek over ‘1’, t.d. ‘ft’ = ‘skal’, ‘fclo’ = ‘fcolo’ (dvs. skulu). Det same gjeld verbet mæla, t.d. ‘mta’ = ‘mæla’, ‘mlo’ = ‘mælto’ (dvs. mæltu). Streken kan også brukast i samband med dublering for fleirtal, t.d. ‘He’ for konungar. Særskilt kan ein merke seg bmken i nomina saera, dvs. forkortingar som ‘lhc’ for iesus, ‘ihm’ for iesum, ‘xpc’ for christus og ‘xpm’ for christum (jf. ill. 4:11,1. 17). Dette er i realiteten greske bokstavteikn i latinsk utforming, så det kan vere nærliggjande å rekne nomina saera som eigne, komplekse forkortingsteikn. Streken står nesten alltid over x-høgda (og kryssar dermed bokstavar med overlengd). I nokre tilfelle kan han også liggje under grunnlinja, t.d. ‘þ ’ = þeir (el. þeim).

Skiljeteikn og rettingsteikn Det allmenne skiljeteiknet i handskriftene er punktumet. I form fell det saman med suspensjonsteiknet, som vi har sett ovanfor, så det kan til tider vere eit definisjons­ spørsmål om ein har å gjere med eit skiljeteikn (interpunksjonsteikn) eller forkor-

///. 4:21 (til høgre). Gotisk formell skrift (missaleskrift). Munkeliv-psalteriet, skrive av Birgitta Sigfusdotter, ca. 1450. No i Domkapittelbiblioteket, Praha. - Salmane 119 (120) og byrjinga av 120 (121).

Paleografi

mbulittr dmum tbmaútutttdaU tøf$tnti|utø: %almøit4tölöfcQk, Cctur 4itt girtD^pmtirftéx &b tøujii4 íölödxmjöoøTttepatttttis anrtc: tit Gtvbomb* utíuft c tfttamnTtvttnfimtib'?refcmttuM ttotø úttt aú tticátCfot»tjtf$íjt# octntrjutrtti cmn pannniö;w itíteíyuptá$ájtmcgte* fimu onúö* mco^ttnmtfc^» _^tmíe vanxt MtxtMmfóV} Unmefuxdtmq fcnt rcíúitcrUf1 1 Ad 2 3 4

5 6 7 8

9 10 11

12 13 14

15 16

d o m in u m

cu m

tribularer clamaui; e t exaudiuit me. D o m in e libera a n vn a m m&am ala bijs miquis; e t almgua dolofa Q u id detur u b i aut quid apponatur tibi ad linguaw dolofam. Sagitte potentis acute; cum carbonibu.v defolatoujs He u m ihi qu ia i«colatus mew.s prolongatus e.st; habitaui cum habitantib«.v cedar multum i«cola fuit an im a mea. Cum hijs qui oderuHt pacem eram pacificus; cum loquebai illis íwpugnabawt me gratis. LEuaui oculos meos \n montes; vnde veniat auxiliuw m ih i. Auxi hum meum a d o m in o ; q ui fecit celuw e t terram .

211

212

O dd E inar Haugen

x J s K t ø

U y X |

* 3

U m j. ^

h a Ii

H

f v.»« Ur£> IlAftmhAflt'jrHnr J j*k Í M° * f"** [|«ahaJ?*(■$*»•«% H>LJ^feJnA A rm

1 2

3 4 5 6

7

i

J * | f i J* » * * ^

U w iiiJ

X ^ H W M t k ^ A ^ »'}l H O -A ^ U n g *

[vejizla gioi med inu mæfta kappi. t a la o la p f konungs Þ a ær olafr konungr hapði þar æigi længi dualz uar þar emn hverna dag at hann hæimti a fteynur uiþ fik figurþ mag finn ok aftu moþnr fma ok hrana foftra finn þa tok olafr konungr fua til oiþ a. Sua ær fægir hann fæm yði ær kunmkt at ek em kominn hingat til landz ok uerit aði langa

III. 4:22. Jens Nilssøns avskrift av Jöfraskinna (1300-1325), utført i 1567-68. AM 37 fol, bl. 150r, l. 8-14. Her frå Olafs saga ins helga, kap. 35. Jöfraskinna brann i København i 1728, bortsett frå nokre blad som då var i Sverige, no Holm perg 9 II fol. Dette er elles eit godt døme på ei nøyaktig, akademisk avskrift (om denne termen, sjå kap. 1, s. 58f).

tingsteikn. Punktum vart generelt brukt for å markere pause i teksten, og kan verke ganske tilfeldig plassert etter moderne reglar. Ved sida av punktum kan ein finne ordinært kolon, ‘ omsnudd semikolon (punctus elevatus) ‘ r ’, dieresis-komma, ‘ y ’, og spørjeteikn, ‘ °? Sitatteikn vart ikkje brukt, så når desse står i normaliserte utgåver, er det alltid eit tilskot frå utgje­ varen. Det er for resten verd å merke seg at bruken av sitatteikn i moderne språk skif­ ter mykje, sjølv i Norden. På islandsk blir vanlegvis eit eldre tysk system brukt, ,,sitat“, medan ein i andre nordiske land ofte ser dei opphavleg franske teikna, «sitat» (eller »sitat«), og stadig oftare dei som er brukte i anglo-amerikansk typografi, “sitat”. Sjå Haugen (1998) for eit oversyn.

Paleografi

213

Når skrivarane ønskte å rette noko i teksten, kunne dei skrape ut og skrive over. Men like gjeme valde dei å setje prikkar under ordet, og føye til den rette forma over linja eller i margen. Lengre tilføyingar står i margen, med tilvisingsteikn under eller over linja, som oftast ein liten hake.

Skrivarhender Vi kjenner få skrivarar av bokhandskrifter frå mellomalderen. Eitt av unntaka i Noreg er Torgeir Håkonsson, som skreiv fleire staselege lovhandskrifter i gotisk hand; i til­ legg til AM 305 fol (ill. 4:11) skreiv han AM 302 fol, AM 56 4° og AM 78 4°. Pål Styrkårsson skreiv 22 diplom og truleg også handskriftet AM 114 a 4°, som inneheld kong Sverres Tale mot biskopane. Verd å nemne er også islendingen Hauk Erlendsson (d. 1334), som skreiv delar av den samlinga som no går under namnet Hauksbók (AM 371, 544 og 675 4°), eit regulært privatbibliotek. I Noreg kan ein identifisere rundt 12 0 skrivarar av lovhandskrifter, men berre eit fåtal av desse er kjende med namn. Identifikasjon av skrivarar skjer derfor med namn som ‘hand 1’, ‘hand 2’ osv., og ein snakkar like gjeme om skrivarhender som om skrivarar. Skrivarane av diplom er mindre anonyme, særleg dei som skreiv på vegner av kongen. Eivind Vågslid har prøvd å gje eit oversyn over alle norske skrivarar opp til 1400, og til dels heilt fram til 1580. Sjølv om mange av desse er anonyme, har han identifisert ikkje mindre enn 800 namngjevne skrivarar i det materialet han har gått gjennom, rundt 3650 diplom. Det bør tilføyast at dette arbeidet er omstridd; dels har Vågslid vore kritisert for å føre for mange brev til ei hand (Hagland 1990), dels for å oversjå brev som truleg er av same skrivar (Blom 1992 og Bakken 1997). Ettersom ein del skrivarar har etterlate seg både diplom og handskrifter, og dei kan vere sikkert identifiserte i diploma, er det mogleg å bruke diploma som eit arkimedisk punkt for å identifisere skrivarar i handskriftene (som nesten aldri namngjev seg). Stefån Karlsson har gjort slik identifisering for islandske handskrifter i fleire av sine arbeid. Ein og annan gong trer skrivaren fram som person. Ein av dei vi får vite namnet på, er birgittinamonna Birgitta Sigfusdotter, som arbeidde i Munkeliv kloster i Ber­ gen. Ho skreiv av eit psalter (Davids-salmane) rundt 1450, og i tillegg til sjølve skrifta prydde ho arbeidet med store bokstavar (initialar) og teikningar (illuminasjonar) som fylte desse initialane. 111. 4:21 viser ei side frå hennar hand. Heilt fornøgd var ho ikkje, for ho legg til i ein notis at arbeidet nok kunne ha vore gjort betre. Munkelivs-psalteriet er eitt av dei få illuminerte handskriftene som vart laga i Noreg, og det er også eitt av dei siste bokhandskriftene som vart produserte her til lands. På 1400-talet og seinare er det breva som er vår hovudkjelde til norsk skrifthistorie. Når biskop Jens Nilssøn i åra 1567-68 skreiv av handskriftet Jöfraskinna (frå byrjinga på 1300-talet), gjorde han det i ein medviten imitasjon av mellomalderleg skrift, ikkje i si eiga skrift (ill. 4:22). På denne tida var den mellomalderlege bokskrifta historie.

214

Odd Einar Haugen

Vidare lesnad Ei samla framstilling for heile den nordiske paleografien, like fram til nyare tid, er gjeven av Lars Svensson (1974). For studiet av islandsk skrift er første stopp Hreinn Benediktsson (1965), som gjev ei svært god, men krevjande framstilling av den eld­ ste skrifta, i eit lingvistisk perspektiv. Gode faksimilar og transkripsjonar hjelper lesarane i gang på eiga hand. For norsk er framleis Didrik Arup Seip (1954) eit stan­ dardverk, mindre systematisk enn Hreinn Benediktsson, men svært fyldig og med kronologisk gjennomgang av både norsk og islandsk skrifthistorie. For svensk skrifthistorie er Sam Jansson [1943] veleigna, og for dansk Erik Kroman [1943], Kortfatta, men innhaldsrike artiklar for alle dei fire nordiske landa finn ein elles i The Nordic languages (bd. 1, 2002), ved Stefån Karlsson, Odd Einar Haugen, Herluf Nielsen og Börje Westlund. Eit moderne standardverk om antikk og mellomalderleg paleografi er Bernhard Bischoff (1990). Den norrøne skriftkulturen er godt dekt i Ludvig HolmOlsen (1990), som er ei lett tilgjengeleg, men fagleg solid og rikt illustrert framstil­ ling. Islandske handskrifter er presenterte i ei tilsvarande rikt illustrert bok av Jonas Kristjånsson, Handritaspegill (1993), og i parallell engelsk utgåve, Icelandic Manuscripts (1993). For studiet av originaldokumenta kjem ein ikkje utanom dei mange faksimileutgåvene som har vore utgjevne på 1900-talet. Av forbausande høg kvalitet er det paleografiske atlaset til Kristian Kålund (1905-07), som har enkeltsider med til­ høyrande transkripsjon av mange sentrale norske og islandske handskrifter. Elles finst det ei rekkje faksimileutgåver med gode innleiingar i seriar som Corpus codicum Norvegicorum medii aevi (1950—), Corpus codicum Islandicorum medii aevi (1930-56) og Early Icelandic Manucripts in Facsimile (1958-93). For studiet av norske diplom skal Finn Hødnebø (1960) og Erik Simensen (2002) nemnast sær­ skilt; her finn ein både gode faksimilar, transkripsjonar og omsetjingar. I moderne lingvistikk blir skriftstudiet gjeme omtalt som grafonomi, t.d. i den konsise framstillinga til Sture Allén (1971), og termane grafem og allograf blir sette opp som motsvar til fonem og allofon. Det er ikkje noko i vegen for å framstille paleografien i denne terminologien; når det ikkje er gjort i dette kapitlet, er det mest av praktiske årsaker, fordi så mykje av faglitteraturen brukar andre og meir tradisjo­ nelle termar. Innføringsbøker i typografi gir ofte ein god historisk bakgrunn til utviklinga av trykt skrift og tek opp tråden der paleografien sluttar. Ei fin innføring på norsk er Øivin Rannem (1988), medan Robert Bringhurst (1996) er ein av dei beste på eng­ elsk språk, i ei uvanleg kresen utforming. For den som vil vite meir om sjølve hand­ verket bak dei mellomalderlege skriftene, er Michelle R Brown og Patricia Lowett (1999) ein god start; for kalligrafi allment kan Christopher Haanes (1995) tilrådast. Det finst mange gode innføringar i skrifthistoria, m.a. den rikt illustrerte Andrew Robinson (1996), som kartlegg alle typar skrift, og Donald Jackson (1982), som kon­ sentrerer seg om det latinske alfabetet.

Edda- og skaldedikting av Else Mundal

Lenge fø r det fanst ein skriftleg litteratur i Norden, fan st det ein stor munnleg litteratur, fø rst og frem st eddadikt og skaldedikt, som vart overleverte munnleg frå generasjon til generasjon. Både eddadiktinga, m ed gudedikt og heltedikt, og skaldediktinga har gått inn i verdslitteraturen, og utgjer difor viktige delar av den norrøne filologien. F leirtalet av heltedikta byggjer p å ein fellesgermansk segnkrins, og vitnar om at Norden levde i kontakt m ed sørlegare kul­ turar også fø r kristninga. Gudedikta er eineståande kjelder til den norrøne mytologien, og derm ed viktige kjelder til den førkristne norrøne kulturen. Delar av den norrøne skaldediktinga må seiast å tilhøyre den m est intellektu­ elt krevjande diktinga i verdslitteraturen, og er derm ed eit sterkt vitnemål om at vikingane ikkje berre var illiterære, brutale barbarar. D et kulturelle nivået skaldediktinga fortel om, kan gje ein viktig bakgrunn fo r å forstå den rike folkespråklege litteraturen som voks fram på norrønt område, spesielt p å Island, etter at dei norrøne områda vart innlemma i den europeiske skriftkulturen.

Eddadikting Gudedikt og heltedikt Eddadiktinga er anonym dikting. Storparten av dikta må ha vorte til i den førlitterære tida, og har gått i munnleg tradisjon i ein lang periode før dei vart skrivne ned. Etter innhaldet vert eddadikta tradisjonelt delte i to hovudtypar, gudedikt og heltedikt. I dikt av begge typane møter ein ikkje sjeldan prosaavsnitt inne i dikta, og dei kan vere overleverte i ei ramme av prosa. Prosaavsnitt i dikta har av og til vore tolka som

216

Else M undal

“erstatning” for tapte strofer, og rammetekstane i handskriftene er sjølvsagt utforma av skrivarar. Men prosaen i dei poetiske tekstane bør ein kanskje sjå i samanheng med poesien i dei norrøne prosasjangrane. Den norrøne diktinga i munnleg tid - som i skriftleg tid - var etter alt å døme blanda sjangrar av poesi og prosa. Vi har dikt utan prosa, vi har dikt med prosa, vi har prosa med dikt, og vi har prosa utan dikt. Gudedikta er nordisk dikting som saknar parallellar innanfor det german­ ske området. Det er fleire typar av gudedikt. Eit dikt som VQluspå gjev eit oversyn over heile den mytiske historia. Andre dikt gjev att mytologisk kunn­ skapsstoff, gjeme i form av dialog eller monolog. Vafþrúðnismál, Grímnismál, Alvíssmál og Håvamål er dikt av denne typen. Slike kunnskapsdikt som består av dialog eller monolog, kan vere sette inn i ei rammeforteljing. Håvamål skil seg ut frå dei andre ved at det ikkje berre gjev mytologisk kunnskapsstoff, 111. 5:1. Rök-steinen frå byrjinga av 800men gjev menneska gode råd for dette talet har ei innskrift på rundt 750 runer og livet. Nokre av gudedikta er episke og er eit viktig språkhistorisk dokument. Her gjenfortel mytar, t.d. Þrymskviöa, som finn vi dessutan den eldste dokumenterte fortel korleis Tor vann hammaren sin strofa i fornyrðislag. Strofa byrjar med dei tilbake ved å reise til jotunverda to horisontale linene nedst på framsida av utkledd som brud, og Hymiskvida, som steinen, som vi ser på dette fotografiet. fortel om korleis det gjekk til då Tor fiska Midgardsormen. Skirnismål fortel om guden Frøy som forelska seg i jotunkvinna Gerd. Dei episke dikta kan fortelje om ein lang tidsperiode, eller dei kan skildre ein situasjon. Forma kan vere autoral, hendingane vert då fortalde av ein forteljar, den kan vere scenisk eller blanda autoral/scenisk. Ei rein scenisk form har vi i eit dikt som Skirnismål. Den blanda forma, som ein gjeme kan seie viser slektskap med framstillingsforma i sagalitteratu­ ren, er den vanlegaste. Det er også eit par dikt som er bygde opp som ei senna, ‘trette’. Det gjeld Hárbarðsljóð, som er ei trette mellom Odin og Tor, og Lokasenna, der Loke skjeller ut gudar og gudinner etter tur.

Edda -

og skaldedikting

217

Innanfor heltediktinga finst det delar av dikt som kan karakteriserast som kunnskapsdikting, t.d. i Reginsmål og i Sigrdrífumál finst det parti med gode råd av lik­ nande type som i Håvamål. Det finst også parti av dikt som kan karakteriserast som ei senna, t.d. i Helgakviða HjQrvarðssonar og i Helgakvida Hundingsbana II. Men i heltedikta skjer alt innanfor ei episk ramme. Dikta kan fortelje om hendingar over eit langt tidsrom, eller dei kan vere situasjonsdikt. Dei har ei blanda autoral/scenisk form med overvekt på det eine eller det andre. Dei fleste heltedikta knyter seg til ein segnkrins som fortel om helten Sigurd Fåv­ nesbane. Dette er ein fellesgermansk segnkrins. Det tyske Nibelungenlied frå høg­ mellomalderen byggjer på den same segnkrinsen. Dei såkalla Helge-dikta, derimot, dikta om Helge Hundingsbane og Helge Hjørvardsson, byggjer på nordisk segnstoff. På germansk område utanfor Norden finst det også overlevert dikt om heltar som har mykje til felles med den norrøne heltediktinga, t.d. diktet Beowulf frå engelsk (angel­ saksisk) område, og Hildebrandslied frå tysk område. Dei norrøne eddaversemåla liknar mykje på versemåla i den folkespråklege diktinga innanfor dei andre german­ ske områda, og den norrøne eddadiktinga er å sjå som ei utvikling frå ei felles ger­ mansk dikting. Innanfor nordisk område finst der runeinnskrifter i eddaversemål, t.d. på Rök-steinen i Östergötland (ill. 5:1). Dette er handfaste prov på at denne typen dikting på det tidspunktet innskriftene vart laga, framleis var levande og produktiv innanfor eit større område enn der denne diktinga seinare vart bevart. I alt er det overlevert rundt 40 eddadikt, når ein også reknar med dikt som er over­ leverte, heilt eller delvis, utanfor hovudhandskriftet Codex Regius av Edda (GKS 2365 4°). I tabellen på dei to neste sidene er eddadikta oppførde i samsvar med rek­ kjefølgja i Codex Regius. Dessutan er gudedikt som er overleverte i andre hand­ skrifter, tekne med i oppstillinga. Heltedikt i fomaldarsoger er derimot ikkje tekne med. I tabellen er det også eit oversyn over kva for versemål dikta er i. I denne opp­ stillinga er fleire versemål oppførde berre der innslaget av eit anna versemål enn hovudversemålet er relativt omfattande. Vi kjem tilbake til ein gjennomgang av versemåla på s. 224 ff. nedanfor. Heltedikt, både heile dikt og strofer, finst også inkorporerte i fomaldarsoger. Til dømes finst Hlgðskviða - som spreidde vers - i Hervarar saga ok Heidreks konungs. I same soga finst også Heiðreksgátur. Det såkalla Hjalmars dødskvad er overlevert både i Qrvar-Odds saga og i Hervarar saga. Vikarsbålkr finst i Gautreks saga og Hrókskviða i Hålfs saga, for å nemne nokre. I si Danmarks-krønike har Saxo gjeve att heltedikt av eddadikttype i latinsk omsetjing, t.d. Bjarkamål, som det også finst ein liten rest av i norrøn språkform. Både Saxos latinske gjendiktingar og enkelte lausrivne strofer i eddaversemål i ulike kjelder, t.d. to versliner av Heimdallargaldr i Snorres Edda, tyder på at det finst einskilde gudedikt og heltedikt som har gått tapt. Grensa mellom gudedikt og heltedikt er ikkje alltid heilt klar. Dikt som Vglundarkviða, Gróttasgngr og Fjglsvinnsmål står på grensa mellom dei to kategoriane. Dei har tradisjonelt oftast vore rekna som heltedikt, men dei mytologiske innslaga er

218

E lse Mundal

G u d e d ik t

Tittel

Versemål

Handskrift

Vpluspå

fomyrðislag

Codex Regius og Hauksbók

Håvamål

ljóðaháttr

Codex Regius

Vafþrúðnismál

ljóðaháttr

Codex Regius, delvis i AM 748 4°

Grímnismál

ljóðaháttr og fomyrðislag

Codex Regius og AM 748 4°

Skímismál (Fpr Skímis)

ljóðaháttr og galdralag

Codex Regius, til og med str. 27 i AM 748 4°

Hárbarðsljóð

ljóðaháttr og fomyrðislag

Codex Regius, frå slutten av str. 19 i AM 748 4°

Hymiskviða

fomyrðislag

Codex Regius og AM 748 4°

Lokasenna

ljóðaháttr

Codex Regius

Þrymskviða

fomyrðislag

Codex Regius

Alvíssmál

ljóðaháttr

Codex Regius

Baldrs draumar (Vegtamskviða)

fomyrðislag

AM 748 4°

Rígsþula (Rígsmál)

fomyrðislag

Codex Wormianus av Snorres Edda

Hyndluljóð

fomyrðislag

Flateyjarbók

Gróttaspngr

fomyrðislag

Codex Regius av Snorres Edda

Fjplsvinnsmál (med Grógaldr)

ljóðaháttr

Unge papirhandskrifter

Forspjallsljóð (Hrafnagaldr Óðins)

fomyrðislag

Unge papirhandskrifter

også sterke i desse dikta. Også sjølve avgrensinga av kva som skal reknast som edda­ dikt, er problematisk. Dikta som berre finst i unge papirhandskrifter, er ofte ikkje tekne med i utgåver av eddadikt fordi dei har vore rekna som unge etterlikningar. Det same gjeld dikt som er overleverte i fomaldarsoger.

Overlevering Alt vi har overlevert av eddadikting, finst i islandske handskrifter. Vi har ingen sikre haldepunkt for at eddadikt vart skrivne ned på pergament i Noreg eller andre stader i Norden utanom på Island. Men vi har all grunn til å rekne med at eddadikting var kjend innanfor heile det nordiske området. Eddadiktet H å v a m å l er sitert av den nor­ ske skalden Ø yvind Finnsson i minnediktet over Håkon den gode, H á k o n a r m á l . Runeinnskrifter i eddaversemål finst som nemnt bevarte i Skandinavia. Landskap, fauna og flora i mange eddadikt peikar også mot Skandinavia. Motiv som er kjende

E

d d a

-

o g

skaldedikting

219

Heltedikt Tittel

Versemål

Handskrift

Vplundarkviða

fomyrðislag

Codex Regius, litt av prosainnleiinga i AM 748 4°

Heigakviða HjQrvarðssonar

fomyrðislag og ljóðaháttr

Codex Regius

Helgakviða Hundingsbana I

fomyrðislag

Codex Regius

Helgakviða Hundingsbana II fomyrðislag

Codex Regius

Grípisspá (Sigurðarkviða Fáfnisbana I)

fomyrðislag

Codex Regius

Reginsmál (Sigurðarkviða Fáfnisbana II)

Ijóðaháttr og fomyrðislag

Codex Regius

Fáfnismál

ljóðaháttr og fomyrðislag

Codex Regius

Sigrdrífumál

ljóðaháttr og fomyrðislag

Codex Regius

Brot af Sigurðarkviðu

fomyrðislag

Codex Regius

Guðrúnarkviða I

fomyrðislag

Codex Regius

Sigurðarkviða in skamma

fomyrðislag

Codex Regius

Helreið Brynhildar

fomyrðislag

Codex Regius, Spguþátlr af Noma-Gesti

Guðrúnarkviða II

fomyrðislag

Codex Regius

Guðrúnarkviða III

fomyrðislag

Codex Regius

Oddrúnargrátr

fomyrðislag

Codex Regius

Atlakviða in grønlenzka

málaháttr og fomyrðislag

Codex Regius

Atlamál in grønlenzku

málaháttr

Codex Regius

Guðrúnarhvpt

fomyrðislag

Codex Regius

Hamðismál

fomyrðislag og málaháttr

Codex Regius

frå heltedikta om Sigurd Fåvnesbane, finst på norske kyrkjeportalar (jf. ill. 5:3), og motiv både frå heltedikt og gudedikt finn vi att i balladar frå skandinavisk område. Eddadikt kan ha vorte til både i Skandinavia og i dei områda der folk frå Skandina­ via slo seg ned i vikingtida. To av dei overleverte eddadikta har også tilnamnet “det grønlandske” i Codex Regius. Det gjeld Atlakviða og Atlamål. Det viser at i alle fall skrivaren av dette handskriftet - med rette eller urette - har hatt den førestellinga at desse to dikta har vorte til på Grønland.

220

E lse M undal

Vi reknar med at eddadikt vart skrivne ned frå munnleg tradisjon først tidleg på 1200-talet. Snorre Sturlasson siterer mange eddadikt i si lærebok i skaldskap, Edda, som vart skriven i 1220-åra, men vi veit ikkje sikkert om Snorre siterer dikta frå eit handskrift eller frå munnleg tradisjon. Hovudhandskriftet for dei fleste eddadikta, Codex Regius (GKS 2365 4°), er frå ca. 1275, men dette handskriftet er ei avskrift, eller truleg avskrifts avskrift. Det finst også restar av eit systerhandskrift til Codex Regius, AM 748 4°, som sannsynlegvis også berre har innehalde eddadikt. Mønste­ ret ser altså ut til å ha vore at eddadikta vart skrivne ned i samlehandskrifter for slik dikting, men nokre er også skrivne ned i handskrifter med blanda innhald, og nokre kan vere skrivne ned frå munnleg tradisjon på eit seinare tidspunkt enn byrjinga av 1200-talet då dei fleste eddadikta fekk skriftleg form. Dette gjeld m.a. dikta i fomaldarsogene. Fleire av desse dikta kan vere unge, men fomaldarsogene inneheld også gamal dikting, t.d. Hlgðskviða.

Dikta i Codex Regius I Codex Regius er innhaldet redigert slik at først står gudedikta og deretter heltedikta. Gudedikta er ordna slik at først står det mytologiske oversiktsdiktet Vgluspå, som fortel om verda frå skapinga til undergangen i ragnargk (dvs. gudanes undergang) og om den nye jorda som så vil stige or havet for andre gong. Deretter følgjer dikta om Odin, så eit dikt om Frøy og så dikta om Tor. Diktet om meistersmeden Volund, som smidde seg vengjer og rømde frå fangen­ skapet, står på overgangen mellom gudedikta og heltedikta. Segnstoffet bak dette diktet er også kjent både frå tysk og engelsk område. Deretter følgjer dikta om hel­ tane Helge Hundingsbane og Helge Hjørvardsson, og så dikta om segnhelten Sigurd Fåvnesbane. Helgedikta og dikta om Sigurd er knytte saman ved at Helge Hun­ dingsbane er gjord til halvbror til Sigurd. Om Sigurd Fåvnesbane og personane rundt han har vi heile 15 dikt eller fragment av dikt. Den dramatiske historia om Sigurd, som høyrde til ætta volsungane, om Gudrun, av ætta gjukungane, og om Brynhild og menneska rundt dei er fortald ved at dei ulike dikta, nokre gamle, nokre truleg unge, er ordna kronologisk. Dikta kan stundom overlappe kvarandre, slik at same historia vert fortald fleire gonger, og dikta kan gje ulike variantar av historia. Bak desse hendingane det er fortalt om i dei norrøne heltedikta, kan vi ane eit ekko av historiske hendingar på kontinentet frå det 3., 4., 5., og 6 . hundreåret. Atle skal vere hunarkongen Attila. I forteljingane om Gudruns slekt, gjukungane, har ein meint å finne refleksar av historiske hendingar som galdt det austgermanske folket burgundarane. I året 437 fall burgundarkongen Gundahari i eit slag mot hunarane (jamfør Atle som drap Gunnar). Forteljinga om kong Jormunrek som drap Svanhild, har visse likskapstrekk med ei forteljing som ein finn hjå historikaren Jordanes (500talet), om gotarkongen Ermanarik (d. 375). Han fortel at hovdingane hadde svike den gamle kongen då hunarane kom. Som hemn tok kongen kona til ein av hovdingane

E dda-

og skaldedikting

221

III. 5:2. Franks casket er eit skrin i kvalbein, med inskripsjon i angelsaksiske runer og illustrasjonar både frå germanske heltesegner og kristen lære. Det vart laga i Northumberlandpå midten av 600-talet, og er no i British Museum i London. Her er framsida av skrinet, der vi truleg ser smeden Volund som står over det hovudlause liket av ein av dei to kongssønene han tok livet av, medan han held hovudet i tonga. Bodvild, kongsdottera, rekkjer han ein ring, tilsynelatande uvitande om kva som har skjedd. Til høgre dei tre vise mennene og Jesusbarnet.

og let henne slite sund mellom ville hestar. Brørne hennar prøvde å hemne henne, men klarte berre å såre kongen. Om Sigurd Fåvnesbane sjølv har ein historisk modell, er meir uvisst. Vi ser at det som i dei historiske hendingane var strid og motsetningar mellom heile folkeslag i folkevandringstida, har segna gjort til motsetningar og strid mellom heltar og ættene deira, og personar som levde med fleire hundre års mellomrom, har segna gjord samtidige. Dei innfløkte og uoversiktelege motiva for at heile folk tøma saman, er erstatta med motiv som lysta etter rikdom (Fåvnes gull), kjærleik og krav om hemn. Det kontinentale segnstoffet som vi møter i den norrøne heltediktinga, er ei sterk påminning om at Norden, også i tida før kristninga, hadde kontakt med og mottok sterke kulturelle impulsar frå kontinentet.

Dateringsproblematikken Tidfestinga av mange dikt, både heltedikt og gudedikt, er omstridd. Snorres Edda siterer mange eddadikt, og dei må i alle fall ha vore kjende då dette verket vart skrive på byrjinga av 1200-talet. Dikta som er samla i Codex Regius frå ca. 1275, må vere eldre enn dette handskriftet, og dersom dei har stått i det handskriftet som var føre­ legg, eller føreleggs førelegg, til Codex Regius, så er dei eldre enn også dette hand-

222

E lse M undal

Persongalleriet kring Sigurd Fåvnesbane Heltedikta fortel at Sigurd drap draken Fåvne og tok alt gullet som draken låg på. Han trulova seg med valkyrja Sigrdriva (Brynhild), men gløymde henne og gifte seg med Gudrun Gjukesdotter etter å ha fått ein gløymselsdrikk. Gudrun hadde brørne Hogne, Gunnar og Guttorm. Gunnar vart gift med Brynhild etter at Sigurd bytte utsjånad med Gunnar og reid gjennom elden kring borga til Brynhild. Ho hadde svore at ho ville gifte seg berre med den mannen som kunne klare det. Etter at Brynhild oppdaga at ho var lurd, eggja ho Gunnar til å få Sigurd drepen, og let Gunnar forstå at Sigurd hadde vore hennar elskar då han reid inn i borga hennar med Gunnars utsjånad. Først etter at Sigurd er drepen, fortel ho sanninga, at Sigurd la eit nake sverd mellom dei i senga. Fleire av dikta dveler ved Gudruns sorg over den døde Sigurd, men Brynhild tok livet av seg, og valde å følgje Sigurd, sin første kjærleik, på bålet. Gudrun vart gift med Atle, bror til Brynhild. Han let brørne hennar drepe som hemn for Brynhilds død. Då drap Gudrun sønene ho hadde med Atle, og gav dei som mat til mannen sin som hemn for brøme sine, før ho brende Atle og alt hans folk inne. Gudrun gjekk så til havet og ville drukne seg, men ho dreiv avstad til landet til kong Jonaker som ho vert gift med og fekk nye søner. Der voks også dotter til Gudrun og Sigurd, Svanhild, opp. Ho vart gift med ein gamal konge, Jormunrek, som tok livet av henne ved å slite henne mel­ lom ville hestar fordi han trudde ho var utru med sonen hans. Gudrun sende så dei to unge sønene sine for å hemne systera, men overmakta vart for stor for dei to unge gutane, dei hogg hender og føter av Jormunrek, men fall sjølve.

skriftet. Nokre få dikt er siterte i andre tekstar, slik som Håvamål (str. 76/77), som er sitert av skalden Øyvind Finnsson like etter 960, og Fåfnismål (str. 6 ), som er sitert i Sverris saga. Det eldste handskriftet der eit dikt har stått, eventuelt det eldste hand­ skriftet der eit dikt er sitert, gjev ei fremre grense i tid for det aktuelle diktet, ein ter­ minus ante quem. Dikta må vere eldre enn dei handskriftene der dei først finst, men kor mykje eldre er ofte vanskeleg å vite. Nokre forskarar har meint at enkelte dikt, både heltedikt og gudedikt, kan vere unge og har vorte til som eit resultat av den same interessa for fortida som førde til at eddadikta vart nedskrivne, eventuelt som ein pastisj endå seinare. Mange av edda­ dikta må vi likevel rekne med er dikting frå heiden tid. Men eddadikta er vanskeleg å tidfeste, og det vil alltid vere eit spørsmål kva vi eigentleg tidfester når vi freistar å tidfeste eit eddadikt: form eller innhald. Eddadikta er mindre faste i forma enn skaldedikta. Dikta kunne til ei viss grad endrast gjennom den munnlege traderinga. Strofer kunne falle bort og nye strofer verte dikta til, og nye dikt kunne avløyse gamle dikt om dei same emna. Kriteria som ulike forskarar har lansert for å prøve å bestemme om eit dikt er gamalt eller ungt, har dels vore språklege kriterium, dels stilistiske, dels innhaldsmessige. Eit mykje diskutert språkleg kriterium for datering har vore bruken av utfyllingspartikkelen of/um. I skaldedikta, som ofte kan daterast sikrare enn eddadikt, er

E dda -

og skaldedikting

223

///. 5:3. Forteljinga om Sigurd Fåvnesbane er illustrert i fleire bilete på portalen frå Hylestad stavkyrkje (Valle i Setesdalen),frå 1100-taIet, no i Oldsaksamlinga i Oslo. Her ser vi meistersmeden Regin som smir det sverdet som Sigurd skal drepe draken Fåvne med.

224

Else M undal

denne partikkelen brukt oftast i dei eldste dikta, og bruken minkar etter kvart. Om det same gjeld for eddadikta, skulle høg bruk av utfyllingspartikkelen vere eit indisium på at diktet var gamalt. Andre teikn på høg alder kan vi ha der rimet krev arkaiske (gamle) former, t.d. der ord med opphavleg vr i framlyd (som seinare i norrøn tid taper v-en) rimar på ord som byrjar på v, eller der eldre former på to stavingar (t.d. séa, ‘sjå’) høver betre med dei metriske reglane enn yngre kontraherte former med éi staving (t.d. sjå). Men elles kan arkaiske former vere eit usikkert kriterium på at eit dikt er gamalt, for ein skald kan sjølvsagt bruke arkaiske ordformer som eit stilmiddel, og yngre ordformer er like eins eit usikkert kriterium på at eit dikt er ungt, for unge former kan ha avløyst eldre former under den munnlege traderinga. Også visse stiltrekk har vore brukte som dateringskriterium. Til dømes har variasjon i strofelengd som ein finn i ein del dikt i fomyrðislag, som både kan ha færre og fleire versliner enn dei normale åtte, vore sett som eit indisium på at diktet er gamalt. Også påverknad frå skaldediktinga har vore brukt som eit dateringskriterium, det same har lån og allusjonar, som i alle fall kan gje støtte til relative dateringar, om ein klarer å avgjere kva veg lån og allusjonar har gått. Innhaldsmessige dateringskriterium har særleg gått ut på å skilje ut eddadikt som viser slektskap med balladane i innhald, motiv og framstillingsform, som unge. Trass i eit omfattande forskingsarbeid på å datere eddadikt og på å finne kriterium for datering, er problemet langt frå løyst. I nokre tilfelle kan eitt kriterium tyde på at eit dikt er gamalt, eit anna på at det er ungt. For ei grundigare drøfting av dateringsproblematikken, sjå Fidjestøl 1999.

Eddaversemål Eddadikta er dikta i relativt enkle versemål. I motsetning til heltediktinga innanfor andre germanske område, er den norrøne diktinga strofisk, dvs. at den er inndelt i faste grupper av versliner. Dette viser truleg ein påverknad frå skaldeversemåla, som har åtte versliner i strofa. I eddaversemåla talar vi om kortliner, full-liner og langliner. Ei kortline er den eine av to versliner som er bundne saman med rim. Ei langline er to kortliner som er bundne saman med rim. Kortliner og langliner har vi i alle eddaversemål. Ei full-line er ei versline som berre rimar på seg sjølv. Slike versliner finn vi i eddaversemålet Ijóðaháttr. I dette kapittelet er eddadikta stilte opp med ei line for kvar kortline (sjå kap. 2 , s. 100 ff., om korleis ulike utgåver gjer dette). Rimet som var brukt i eddadiktinga, var eit framlydsrim, eit stavrim. Ein konso­ nant i framlyd rima på den same konsonanten i framlyd, dvs. at eit ord som t.d. byrja på h, rima på eit anna ord som byrja på h (konsonantgruppene sp, st og sk rima berre på seg sjølve, dvs. sp rima berre på sp, st berre på st og sk berre på sk). Vokal (også diftong) rima på ulik vokal/diftong. Halvvokalen j rima som vokal. V, som også opp­ havleg var ein halvvokal, rima normalt som konsonant, men det finst døme som tyder på at v også kunne rime som vokal. Dei trykktunge og dei trykklette stavingane var ikkje plasserte i eit fast mønster i forhold til kvarandre. Eddaversemåla har såleis ikkje fast rytme. Men kvar kortline i

224

E lse M undal

denne partikkelen brukt oftast i dei eldste dikta, og bruken minkar etter kvart. Om det same gjeld for eddadikta, skulle høg bruk av utfyllingspartikkelen vere eit indisium på at diktet var gamalt. Andre teikn på høg alder kan vi ha der rimet krev arkaiske (gamle) former, t.d. der ord med opphavleg vr i framlyd (som seinare i norrøn tid taper v-en) rimar på ord som byrjar på v, eller der eldre former på to stavingar (t.d. séa, ‘sjå’) høver betre med dei metriske reglane enn yngre kontraherte former med éi staving (t.d. sjå). Men elles kan arkaiske former vere eit usikkert kriterium på at eit dikt er gamalt, for ein skald kan sjølvsagt bruke arkaiske ordformer som eit stilmiddel, og yngre ordformer er like eins eit usikkert kriterium på at eit dikt er ungt, for unge former kan ha avløyst eldre former under den munnlege traderinga. Også visse stiltrekk har vore brukte som dateringskriterium. Til dømes har variasjon i strofelengd som ein finn i ein del dikt i fomyrðislag, som både kan ha færre og fleire versliner enn dei normale åtte, vore sett som eit indisium på at diktet er gamalt. Også påverknad frå skaldediktinga har vore brukt som eit dateringskriterium, det same har lån og allusjonar, som i alle fall kan gje støtte til relative dateringar, om ein klarer å avgjere kva veg lån og allusjonar har gått. Innhaldsmessige dateringskriterium har særleg gått ut på å skilje ut eddadikt som viser slektskap med balladane i innhald, motiv og framstillingsform, som unge. Trass i eit omfattande forskingsarbeid på å datere eddadikt og på å finne kriterium for datering, er problemet langt frå løyst. I nokre tilfelle kan eitt kriterium tyde på at eit dikt er gamalt, eit anna på at det er ungt. For ei grundigare drøfting av dateringsproblematikken, sjå Fidjestøl 1999.

Eddaversemål Eddadikta er dikta i relativt enkle versemål. I motsetning til heltediktinga innanfor andre germanske område, er den norrøne diktinga strofisk, dvs. at den er inndelt i faste grupper av versliner. Dette viser truleg ein påverknad frå skaldeversemåla, som har åtte versliner i strofa. I eddaversemåla talar vi om kortliner, full-liner og langliner. Ei kortline er den eine av to versliner som er bundne saman med rim. Ei langline er to kortliner som er bundne saman med rim. Kortliner og langliner har vi i alle eddaversemål. Ei full-line er ei versline som berre rimar på seg sjølv. Slike versliner finn vi i eddaversemålet Ijóðaháttr. I dette kapittelet er eddadikta stilte opp med ei line for kvar kortline (sjå kap. 2 , s. 10 0 ff., om korleis ulike utgåver gjer dette). Rimet som var brukt i eddadiktinga, var eit framlydsrim, eit stavrim. Ein konso­ nant i framlyd rima på den same konsonanten i framlyd, dvs. at eit ord som t.d. byrja på h, rima på eit anna ord som byrja på h (konsonantgruppene sp, st og sk rima berre på seg sjølve, dvs. sp rima berre på sp, st berre på st og sk berre på sk). Vokal (også diftong) rima på ulik vokal/diftong. Halvvokalen j rima som vokal. V, som også opp­ havleg var ein halvvokal, rima normalt som konsonant, men det finst døme som tyder på at v også kunne rime som vokal. Dei trykktunge og dei trykklette stavingane var ikkje plasserte i eit fast mønster i forhold til kvarandre. Eddaversemåla har såleis ikkje fast rytme. Men kvar kortline i

Edda -

og skaldedikting

225

eit eddadikt har to trykktunge posisjonar (hevingar) og normalt to trykklette (sen­ kingar). Unntaket er full-lina i Ijóðaháttr som kan ha tre hevingar. For å forstå metrikken i norrøn dikting må ein både vege, måle og telje stavingar: 1 Vekt Ei staving kan i norrønt språk vere trykktung eller trykklett. Trykktunge stavingar kan ha i alle fall to grader av trykk - fullt trykk og bitrykk. Bitrykket fell ofte på andre lekk i samansetjingar eller på avleiingar, men kan også falle på andre posi­ sjonar. I norrøne versemål vil trykktoppane (med svært få unntak) falle på sta­ vingar med fullt trykk. Stavingar med bitrykk inngår i senkingane i verslina, som lette stavingar. 2 Lengd Ei staving kan i norrønt språk vere kort eller lang. Korte stavingar har kort vokal + kort konsonant, t.d. vera. Lange stavingar har lang vokal/diftong + kort konso­ nant, t.d. sól, kort vokal + lang konsonant eller konsonantgruppe, t.d. barn, eller lang vokal/diftong + lang konsonant eller konsonantgruppe, t.d. haust. I det siste tilfellet seier vi gjeme at stavinga er overlang, men i metrikken vert det ikkje skilt mellom lange og overlange stavingar. Lengda på stavinga blir målt frå vokal til neste vokal, eventuelt ordslutt. Kva som står føre vokalen, tel normalt ikkje. I normalisert ortografi vil lange vokalar vere markerte med aksentteikn (vår) og lange konsonantar med fordobling (skinn). Konsonantsamband av to eller fleire ulike konsonantar er lange (hauit). Alle diftongar er lange (skaut), bortsett frå dei to kortdiftongane jQ (/prð) og ja (fyall). I metrikken gjeld visse spesialreglar for kva som skal reknast for lang og kort staving. Desse reglane er det gjort greie for nedanfor. 3 Tal I kvar line blir stavingane talde. Ettersom kjernen i ei staving er ein vokal, inne­ ber dette i praksis å telje frå vokal til neste vokal. I nokre tilfelle kan to stavingar trekkjast saman til ei, t.d. så es > sås. Slike samandragingar finn ein både i prosa og i det poetiske språket, men i det poetiske språket kan samandraging ofte nyt­ tast for å redusere talet på trykklette stavingar. Kjelder frå norrøn tid gjev ikkje utfyllande opplysningar om reglane for norrøn metrikk. Visse haldepunkt får vi i skaldedikt som Håttalykill (av Ragnvald Kaie Kolsson og Hall Torarinsson) og i Snorres Håttatal, som er dikt som reknar opp ver­ semål, og i norrøne poetikkar som Snorres Edda og i den såkalla Tredje grammatiske avhandling av Snorres brorson Olav Tordsson. Særleg Snorres verk er også ei viktig kjelde til norrøn dikting fordi han har så mange sitat frå både skaldedikt og eddadikt, samstundes som det er eit lærd verk om norrøn poesi. Men reglane for norrøn metrikk og dei ulike norrøne versemåla er i høg grad utleidde av dei norrøne edda-

226

Else M undal

Metriske symbol I skanderinga av norrøne vers er detvanleg åsetje opp dei metriske symbola for seg sjølv (altså ikkje over verselina, slik ein ofte ser det i skandering avlatinsk poesi). D esse er dei vanleg brukte teikna:

^ ^ x ^ ^ I

lang staving med fullt trykk lang staving med bitrykk kort staving med fullt trykk kort staving med bitrykk trykklett staving, der det ikkje spelar noka rolle om stavinga er lang eller kort lang eller kort staving m ed fullt trykk lang eller kort staving m ed bitrykk skilje m ellom delar av ei line (cesur), normalt slik at det berre er ei heving i kvar del av lina

Stavingar med bitrykk vart rekna som lette stavingar, dvs. at dei går inn i senkingane i lina.

dikta og skaldedikta av forskarar i nyare tid. Det som vert presentert som metriske reglar, vil difor ofte vere ulike forskarar sine freistnader på å forklare det som ser ut som avvik frå norma, særleg når det gjeld stavingstal i verslina og kva som skal reknast som lang eller kort staving. Dei “reglane” for norrøn metrikk som vert gjevne i denne artikkelen, er slike som det er relativt brei semje om mellom forskarane. Ein forskar som vart svært tonegjevande for synet på norrøn metrikk, var Eduard Sievers med avhandlinga Altgermanische Metrik (1893). Han meinte at verset i den germanske, og herunder den norrøne eddadiktinga, kunne tilbakeførast til fem grunntypar.

1 A. —x 1—x 2 B. X—1X— 3 C. X—1—X 4 D. ^ 1^ ^ X 5 E. ALx u

el. el.

— 1—x —

—x —1—

Det er stavingane som er markerte som trykktunge, som gjeld som tunge stavingar i den norrøne metrikken, og dei to trykktoppane (hevingane) fell på desse stavingane. Stavingar som har bitrykk, inngår i senkingane i verslina. Men vi må rekne med at styrken av trykket i stavingar med bitrykk kunne variere. Stavingar med bitrykk kunne bere både stavrim og innrim, slik som tunge stavingar (når det gjeld stavrimet, skjer dette rett nok unntaksvis). Det finst ikkje heilt klare reglar for når ei staving i metrik-

Edda -

og skaldedikting

S T A V I N G framlyd

m

kjerne

utlyd

ey

= ey

Ó

= mó

i

nn

= inn

h

au

st

= haust

spr

a

ng

= sprang

227 III. 5:4. Stavingsstruktur i norrønt. Alle stavingar har ein stavingskjerne, men stavingsframlyden og stavingsutlyden kan mangle.

ken skal ha bitrykk. Men vi må rekne med bitrykk i andre staving i trestavingsformer (t.d. Bjgrgynjar) og i andre staving i samansette ord på to stavingar (t.d. harðgeðr), og dessutan kunne avleiingsendingar få bitrykk (t.d. lendingar). I tostavingsformer (rot + bøyingsending) der rotstavinga ikkje bar ein av trykktoppane i verslina, må ein nor­ malt rekne med at rotstavinga skal ha bitrykk, unntaket kan vere ord som normalt vil stå trykklett i setningssamanhengen - slik som t.d. hjelpeverb. Einstavingsformer som tilhøyrer ordklasser som normalt vil ha trykk i setningssamanhengen (substantiv, finitte verbformer, adjektiv, demonstrativ), vil også ofte få bitrykk. I den skjematiske oppstillinga over grunnformer fører Sivers opp berre lange trykktunge stavingar. Men norrønt språk hadde også korte trykktunge stavingar. Trykktoppen —kan oppløysast eller kløyvast i ^ x . Det vil seie at ei kort trykktung staving i verslina gjev plass til ei ekstra staving. Men som ein hovudregel kan den andre trykktoppen vere kort når han følgjer rett etter ei lang trykktung staving, x - I ^ x (variant av C-typen), eller når han kjem etter lang trykktung staving og lang staving med bitrykk, ^ I (variant av A-typen). Slike variantar er difor å sjå som normale versliner. Den andre trykktoppen kan her vere både lang og kort (^). I vers av D- og E-typen kan også senkinga med bitrykk falle på kort staving når stavinga med bitrykk følgjer rett etter lang trykksterk staving. Senkinga med bitrykk kan her vere både lang og kort (^). Dette fenomenet vert kalla forkorting. Reglane for kva som er kort og lang staving, som igjen kan ha konsekvensar for kva som er normalt stavingstal i verslina, følgjer i prinsippet dei same reglane som i prosa, men ikkje heilt. Kortstava einstavingsord som stod trykktungt, kunne i visse tilfelle reknast som lange. Sievers avgrensar dette til dei tilfella der det påfølgjande ordet byrjar på vokal (1893: 58). Lang staving med utlydande lang vokal vart rekna som kort når neste staving byrja på vokal (typen búa). Overskytande stavingar kunne reduserast ved enklitisk samandraging av visse småord med føregåande staving, t.d. så es til sås, sva at til svåt, haldi at til haldit. Fenomenet vert kalla bragarmål, og er omtalt av Snorre som kommentar til str. 8 i Håttatal.

228

E lse M undal

Innanfor eddadiktinga ser vi at dei metriske reglane ikkje alltid vart følgde. Sær­ leg vil talet på trykklette stavingar kunne variere innanfor eddaversemåla. Dette ser vi også i det eldste belegget vi har på ei strofe i eddaversemål, strofa på Rök-steinen frå byrjinga av 800-talet (ill. 5:1 s. 216). Det finst også forskarar som har stilt seg noko skeptiske til at talet på trykktunge stavingar i lina i eddaversemål - bortsett frå siste lina i halvstrofa i Ijóðaháttr - alltid var to. Det finst nemleg for mange versliner der det kan kjennast naturleg å leggje inn tre trykktoppar (sjå Jónas Kristjånsson 1988: 35). Fornyrðislag. Det vanlegaste eddaversemålet var fornyrðislag. Dette versemålet møter ein i særleg grad i episke dikt. Rimet er i dømet under (VQluspå 31) markert med feit type: Ek så Baldri blóðgum tivur Óðins bami, ørlgg folgin; stóð um vaxinn vgllum hæri mjór ok mjgk fagr mistilteinn. Ei strofe i fornyrdislag hadde normalt åtte kortliner (dvs. fire langliner), som i dømet ovanfor. Strofa kunne vere både kortare og lengre, men talet på kortliner var alltid deleleg med to sidan det alltid gjekk to kortliner på ei langline. I kvar langline var det stavrim mellom dei to kortlinene. Kvar kortline hadde to tunge stavingar, og rimet låg på to eller tre av dei fire tunge stavingane i langlina. Ein av funksjonane til stavrimet i eddaversemåla var å framheve orda som bar det sentrale innhaldet i strofa. I dømet ovanfor ber konsonanten b rimet i første langlina, v rimet i tredje langlina og m rimet i fjerde langlina. I dømet ovanfor har vi vokalrim i andre langlina der ó rimar på ø. I den første kortlina i ei langline bar ei eller begge dei tunge stavingane rim. Dei rimberande lydane i den første kortlina vart kalla støttestavar eller studiar (norr. stuöill). I den andre kortlina innanfor langlina var det berre ei av dei tunge staving­ ane som bar rim. Denne rimstaven vart kalla hovudstav (norr. hQfuðstafr). Hovudstaven skulle normalt liggje på den første av dei to trykktunge stavingane i verslina, men det finst ganske mange unntak frå denne regelen innanfor eddametrikken. I dømet ovanfor ser vi at linene 2, 3, 4 og 6 består av to tostavingsord, og sidan trykket ligg på rotstavinga i norrønt, vil sjølve ordstmkturen i språket ofte passe med A-typen hjå Sievers. I verslinene 2, 3 og 6 er begge dei trykktunge stavingane lange. Om siste staving i eit tostavingsord er heilt trykklett eller har bitrykk, vil vere avhengig av om vi har bøyingsending (t.d. bami), avleiing (t.d. búandi) eller saman-

Edda -

og skaldedikting

229

sett ord (t.d. mistil+teinn, ú+vinir). Bøyingsending er trykklett, men avleiing og sistelekk i eit samansett ord kan ha bitrykk. Sievers reknar med bitrykk når siste sta­ vinga er lang. I blóðgum, versline 2, er avleiingsstavinga synkopert, og siste stavinga er ei trykklett bøyingsending. I Odins, versline 3, har vi avleiingsstaving og siste sta­ vinga er lang, men ifølgje Sievers er bitrykket i denne typen former ofte ignorert (1893: 59-60). Vi har dermed normale versliner av A-typen, -ax I —x. I versline 4 er rotstavinga kort i det samansette ordet som ber den første trykktoppen, ørlgg. Verslina kan skanderast som ^ x I —x. I forhold til dei fem grunntypane er verslina for kort, men innanfor eddadiktinga er slike unntak frå normalen ganske vanlege. I første verslina kan ein nok diskutere om det er ek eller så som ber første hevinga. Det vert eit spørsmål om kva ord skalden eller framføraren ynskjer å fram­ heve. Men det er meir sannsynleg at ei finitt form av verbet står trykktungt enn at eit pronomen står trykktungt. Dersom ein legg trykket på så, er første verslina ei line av C-typen, x ^ I ^ x . Også kombinasjonar av einstavingsord kan passe inn i meteret for A-typen, som i versline 5. Partikkelen um utgjer den trykklette stavinga i den første delen av lina, den andre trykktunge stavinga, vax-, er lang sidan x står for konsonantsambandet ks, og verslina kan skanderast som ei normal line av A-typen, —x I —x. I versline 7 ber orda mjór og mjgk bokstavrim, og står såleis trykktungt. Den siste trykktunge stavinga, mjgk, er ei kort staving (diftongen er ein såkalla kortdiftong), og siste stavinga, adjektivet fagr, er det rimeleg å lese med bitrykk, verslina kan skan­ derast som -ax I vi-a ; og kan oppfattast som ein variant av A-typen. Line 8 i strofa ovanfor skil seg ut ved at verslina berre har ei senking. Lina kan skanderast som —^ . At andre trykktoppen ligg på andrelekken i eit samansett ord, er heller ikkje særleg vanleg, men ein del døme finst. Med dei atterhalda som er tekne her, kan vi skandere strofa slik: Ek så Baldri blóðgum tivur Oðins bami, ørlgg folgin; stóð um vaxinn vgllum hæri mjór ok mjgk fagr mistilteinn.

XA U x A X

1A X

AX 1 A x v4 X 1 — X AX 1 A x AX 1 A x A X 1 vi A -A. ii/ | -A.

Dersom ein utvida verslina i fornyrdislag med ei trykklett staving, fekk ein eddaversemålet málaháttr. Dette er eit mindre brukt versemål enn fornyrdislag, men vi finn det i dikta Atlamål, Atlakvida og Hamdismål - i dei to siste meir eller mindre gjen­ nomført. Ljóðaháttr. Eddaversemålet Ijódaháttr var særleg brukt i læredikt, t.d. i Håvamål. Strofa i dette versemålet hadde alltid seks versliner, og strofa var delt i to halvstro-

230

Else M undal

fer. Dei to første verslinene, kortlinene, i halvstrofa var bundne saman med stavrim til ei langline etter dei same reglar som i fornyrdislag, medan den tredje verslina,/«//lina, hadde to rimstavar som rima på seg sjølve (rimet markert med feit type i dømet nedanfor). Den tredje verslina hadde normalt to trykktunge stavingar, men kunne ha tre. Dersom den tredje verslina i halvstrofa vart gjenteken, helst som ein lydleg og innhaldsmessig variant, fekk vi versemålet galdralag. Den suggererande gjentakinga har vore karakteristisk for dette versemålet. I Snorres døme på galdralag i Håttatal (str. 101) er stilmiddelet gjentaking også brukt utanom dei to full-linene. Galdralag er ikkje gjennomført i eit heilt dikt, men strofer eller halvstrofer i galdralag finst i Ijóðaháttr-dikt. I dømet nedanfor, Håvamål 1, er første halvstrofa døme på galdra­ lag, andre halvstrofa er døme på normal Ijóðaháttr: Gáttir allar, áðr gangi fram, um skoðaz skyli um skygnaz skyli; þvíat úvíst er at vita hvar úvinir sitja á fleti fyrir. Når det gjeld plasseringa av rimet, kunne det kanskje diskuterast om dei to kortlinene i første halvstrofa har konsonantrim eller vokalrim. Alternativet til å leggje rimet på gåttir og gangi ville vere å leggje det på allar og ådr. Rimet i eddadiktinga vil nor­ malt tene til å markere dei viktigaste orda i samanhengen, og det vil tale for å la eit substantiv og eit finitt verb bere rimet. Om ådr skulle bere rimet, måtte ordet også stå trykktungt, og metrisk ville det gje ei uvanleg versline. Det rimelegaste er altså å rekne med at det er konsonanten g som ber rimet i dei to kortlinene i første halv­ strofa. I dei to full-linene er det i begge tilfella konsonantsambandet sk som ber rimet. Dei to full-linene er ikkje knytte saman med rim, men to full-liner i galdralag vil ofte ha same rim fordi den andre fullina er ein lydleg og innhaldsmessig variant av den første. I dei to kortlinene i andre halvstrofa er det konsonanten v som ber rimet trass i at nektingspartikkelen ú står framfor den rimberande stavinga. I full-lina i siste halvstrofa er det konsonanten/som ber rimet. Vi har sett at talet på trykklette stavingar i verslinene i eddaversemåla kunne vari­ ere noko. I Ijóðaháttr (og galdralag) er det ein større fridom til å variere talet på lette stavingar enn i dei andre eddaversemåla. Særleg stor er fridomen i første kortlina i halvstrofa. I dømet ovanfor er første kortlina i første halvstrofa, Gåttir allar, ei heilt normal line av A-typen, og kan skanderast som -^x I-^-x. Første kortlina i andre halv­ strofa har derimot betydeleg fleire stavingar. Her kan ein også diskutere om hovudtrykket skal leggjast på nektingspartikkelen eller på rotstavinga i det samansette ordet som ber rimet. Men andrestaving i samansette ord, som normalt får bitrykk, kan bere rim (sannsynlegvis vil bitrykket då vere så tungt at det er liten skilnad mel­

E dda -

231

og skaldedikting

lom normal trykktung staving og staving med bitrykk). Lina kan skanderast som —x ^ x x I ^ x . Talet på lette stavingar kan her reduserast ved hjelp av saman­ draging (sjå reglane ovanfor om bragarmál), men variasjonen i lette stavingar er betydeleg, og kan ikkje berre aukast til over det normale, men kan også reduserast heilt til null, som i den ofte siterte langlina frå Håvamål 76/77: Deyr fé, deyja frændr

—I — —x I —

I den andre kortlina i Ijóðaháttr vil talet på lette stavingar ikke verte redusert til null, men talet på lette stavingar kan også her variere. Andre kortlina i første halvstrofa ovanfor kan skanderast som ^ x I ^ , andre kortlina i andre halvstrofa i dømet ovanfor kan skanderast som I ^ x (første trykktoppen er då lesen som lang etter reglane ovanfor, s. 227). I lange Ijóðaháttr-linet vil fleire av dei lette stavingane ha bitrykk. Som nemnt er det eit diskusjonstema om talet på trykktunge stavingar i kortlinene i eddaversemål alltid var to, eller om det eventuelt kunne vere tre. Ikkje minst ein del versliner i Ijóðaháttr-diktinga aktualiserer dette spørsmålet. Når det gjeld full-lina i Ijóðaháttr (og galdralag) er det brei semje om at den kan ha to eller tre trykktunge stavingar. Full-linene i første halvstrofa i dømet ovanfor har to trykktunge stavingar. Den første kan skanderast som x ^ x I ^ x , den andre som x—x I vi x . Full-lina i andre halvstrofa kan nok lesast både med to og tre fullt tunge stavingar, antan som ^ - x x ^ x I vi x , eller som — x x I vi x I vi x . Igjen med atterhald om alternative løysingar kan vi skandere strofa slik: Gåttir allar, áðr gangi fram, um skoðaz skyli um skygnaz skyli; þvíat úvíst er at vita hvar úvínir sitja á fleti fyrir.

I L

L

X

| vi

X vi X X — X

I vi X I vi X

— X — — X X ^

I ^

^

I v ix

X

^ x x vi x I vi x el.

—

X X

I

vi X

I vi X

Det spesielle norrøne poetiske språket med bruk av heiti, ‘poetiske ord’, og ken­ ningar, ‘poetiske omskrivingar’, finn vi også i eddadiktinga, men ikkje på langt nær i det omfang som i skaldediktinga, og dei kjenningane som er brukte, er gjeme enkle å tolke, og er sjeldan meir enn to-lekka. Samanlikna med syntaksen i vanleg prosa kan syntaksten i eddadikta vere noko friare, men vi finn ikkje det radikale brotet med dei vanlege syntaktiske reglane i prosaspråket, som vi kan finne innanfor skaldedik­ tinga.

232

Else M undal

Skaldedikting Skaldar Vi har overlevert dikting frå rundt 250 namngjevne skaldar frå tida før ca. 1300. Vi har dessutan overlevert ein god del anonym skaldedikting. I Skáldatal, ei liste - i to litt ulike versjonar - frå 12 0 0 -talet over skaldar som var knytte til ulike fyrstar og hovdingar, er det også nemnt namn på ein del skaldar som vi ikkje har overlevert dik­ ting etter. Den eldste norrøne skalden vi har overlevert dikting etter, er Brage Boddesson den gamle. Han levde i Vest-Noreg i første halvdel av 800-talet, i tida før rikssamlinga. Det einaste større kvadet som er overlevert etter Brage, Ragnarsdråpa, skildrar bilete med mytologisk innhald som skal ha vore framstilte på eit skjold som skalden fekk frå kong Ragnar Lodbrok, som truleg var ein dansk konge. Brages namn er også knytt til ein norsk og ein svensk småkonge. Alt i den eldste tida ser vi altså klart avteikna det mønsteret som vert tydeleg seinare, at fyrstehoffa vert senter for skal­ dediktinga. Skaldane Torbjørn Hornklove, Audun Illskælda og Tjodolv frå Kvin var knytte til Harald Hårfagre. Tjodolv var skalden bak Ynglingatal, som førde ætta til ynglingane attende til det mytiske opphavet. Også to av dei eldste kvinnelege skal­ dane vi kjenner til, Hild Rolvsdotter og Jorunn Skaldmøy levde på denne tida. Fram til siste halvdel av 900-talet er hirdskaldane norske. Den siste av dei betydelege nor­ ske hirdskaldane er Øyvind Finnsson Skaldespille som var skalden til Håkon den gode, og dikta minnediktet over kongen, Hákonarmál. Seinare slutta han seg til Håkon jarl, og dikta Håleygjatal, som fører slekta til ladejarlane attende til guden Odin og jotunkvinna Skade, og dermed gav ladejarlane eit like ærefullt opphav som kongsætta hadde fått i Ynglingatal. Hirda til ladejarlane var den siste bastionen for den heidne skaldediktinga. I dette miljøet fanst det også fleire islandske hirdskaldar, t.d. Glum Geiresson, som dikta både til Eirik Blodøks, Harald Gråfell og Håkon jarl, og Einar Helgesson Skåleglam, skalden bak det kjende diktet til Håkon jarl, Vellekla. To andre betydelege skaldar frå den same perioden er islendingen Ulv Uggesson, som dikta Húsdrápa, som fortel om bilete i halla til den islandske hovdingen Olav På, og Eiliv Godrunsson som dikta Þórsdrápa. Fleire islandske skaldar møter vi også som hovudpersonar i islendingesoger. Det gjeld Egil Skallagrimsson (Egils saga Skallagrimssonar), Gisle Sursson (Gisla saga Súrssonar), Tormod Kolbrunarskald (Fåstbrødra saga), og hovudpersonane i dei såkalla skaldesogene, Kormak Ogmundsson (Kormåks saga), Hallfred Vandrådeskald (Hallfreðar saga), Gunnlaug Ormstunge (Gunnlaugs saga ormstungu) og Bjørn Hitdølakappe (Bjarnar saga Hitdølakappa). Nokre av desse skaldane var også knytte til norske kongar som hirdskaldar. Til dømes var Hallfred hovudskalden til Olav Tryggvason. Hovudskalden til Olav den heilage var Sigvat skald. Etter Sigvat er det overlevert

Edda -

og skaldedikting

233

meir skaldedikting enn etter nokon annan skald. Amor Jarleskald (som fekk tilnam­ net sitt fordi han dikta om jarlar på Orknøyane) dikta Hrynhenda, det første store dik­ tet vi kjenner i versemålet hrynhent, til Magnus den gode. Hovudskalden til Harald Hardråde, som hadde mange skaldar knytte til seg, var Tjodolv Amorsson. Diktet Sexstefja (eit dikt som har hatt seks ulike stev) fortel om bedriftene til Harald Hard­ råde. Frå 1000-talet og seinare vart det å vere hirdskald nærmast ein islandsk profesjon. Men den norske kongshirda heldt fram med å vere eit senter for skaldedikting også på 1000-talet, 1100-talet og 1200-talet. Fleire av dei norske kongane var sjølve betydelege skaldar. Det gjeld både Olav den heilage (d. 1030) og halvbroren hans, Harald Hardråde (d. 1066). Skaldediktinga levde sjølvsagt også utanfor den norske hirda. Kor lenge skaldediktinga var produktiv i Noreg utanfor hirdmiljøet, som etter kvart vart dominert av islandske skaldar, er det vanskeleg å fastslå med full visse. Men restar av dróttkvætt-dikting på runepinnar som vart funne under utgravingane på Bryggen i Bergen frå 1200-talet, tyder på at skaldediktinga i Noreg levde lenger enn ein tidlegare rekna med. Ein av dei betydelege skaldane på 1100-talet, Ragnvald Kaie Kolsson, brukar å vere rekna som orknøysk skald sidan han vart jarl på Orknøyane. Men han kan også med god gmnn reknast som norsk skald sidan han voks opp i Noreg, og det er overlevert skaldedikting etter han frå tida før han vart jarl på Orkn­ øyane. På Island var skaldediktinga produktiv heilt inn i seinmellomalderen. Denne diktinga kom etter kvart på ymse måtar til å gå inn i skriftkulturen, men fungerte til dels som ei munnleg dikting også i den skriftlege tida (sjå Guðrún Nordal 2001). I sin poetikk Edda behandlar Snorre Sturlasson både eddadikt og skaldedikt som granskar og lærd forfattar, men han er samstundes sjølv skald.

Skalden og samfunnet Skalden hadde prestisje i det norrøne samfunnet. I og med at han dikta om bedriftene til kongar og fyrstar, hadde han makt over ettermælet deira, og i den norrøne æres­ kulturen gav dette stor makt. Skalden kunne gje eller fråta ære, og han hadde i tidleg norrøn tid noko av den same rolla som historieskrivaren fekk seinare i mellomalde­ ren, og som pressa har i vår tid. Skaldane er også ofte å finne mellom kongen sine fremste rådgjevarar. Mange av dei tilhøyrde sjølve dei øvste sosiale laga i samfunnet. For dei skaldane som ikkje gjorde det, kunne nettopp evnene i skaldskap gje innpass i krinsar i samfunnet som elles ville ha vore stengde. Dei fleste skaldar vi kjenner til, var menn, men det fanst også kvinnelege skaldar (sjå Mundal 1983). Ein har gjeme sett på skaldediktinga som diktinga til ein kulturell elite i samfun­ net. Til ein viss grad er nok dette rett, men det faktum at skaldediktinga vart teken vare på i ein munnleg tradisjon, i mange tilfelle i fleire hundre år, før diktinga vart skriven ned, tyder på at skaldediktinga må ha vore kjend og dyrka i vidare krinsar enn av ein liten elite.

234

E lse Mundal

Ulike typar skaldedikt Innhaldet i skaldedikta kunne variere. Ei viktig gruppe skaldedikt var hyllingsdikt til kongar og jarlar. Slike dikt skildra gjeme kampane og slaga til ein fyrste, og rosa han for mot, gavmilde og andre positive eigenskapar (sjå Fidjestøl 1982). Hyllingsdikt som i midtpartiet av diktet hadde stev (gjentaking av versliner med faste mellom­ rom), vart kalla dråpa. Eit slikt dikt vart rekna for finare enn eit hyllingsdikt utan stev, som vart kalla flokkr. Men hyllingsdikt ville normalt vere dikta i krevjande ver­ semål, dei fleste i dróttkvætt (sjå nedanfor s. 246 ff.). Genealogiske dikt som Ynglingatal og Hdleygjatal fører fyrsteætta attende til eit mytisk opphav. Desse dikta er dikta i det enklare versemålet kviðuháttr (sjå nedanfor s. 260). Nokre skaldedikt var minnedikt over døde, t.d. Hákonarmál. Nokre minnedikt eller ervekvede var også dikta i enkle versemål. Skaldedikt kunne ha mytologisk innhald og handle om heidne gudar, t.d. Þórsdrápa. Såkalla lausavisur (sg. lausavisa) var frittståande strofer som kunne handle om praktisk talt kva som helst, kampar, sjøferder, dei kunne gje uttrykk for skaldens kjærleik til ei kvinne (mansgngr), eller skalden kunne dikte hånleg om ein uven. Om strofa var ærekrenkjande og inneheldt nid, var dette strengt forbode etter lovene, og den som vart utsett for niddikting av grovt slag, hadde rett til å hemne seg med drap. I kristen tid vart det også dikta skaldedikt om kristne emne og dikt til ære for helgenane. Eit av dei kjende skaldedikta av denne typen er Geisli, eit dikt om helgenkongen Olav den heilage, som Einar Skulesson sa fram i Kristkyrkja i Nida­ ros, truleg i samband med opprettinga av erkebispesetet i 1152 eller 1153.

Overleveringa av skaldediktinga Vi må rekne med at berre ein liten del av den skaldediktinga som ein gong fanst, er overlevert. I sagalitteraturen er det nokre gonger nemnt at skaldedikt vart rissa på kjevle. At dette i enkelte tilfelle kan ha vorte gjort som hjelp for minne, kan ein ikkje sjå bort frå, men større omfang kan dette neppe ha hatt. (At dmttkvætt-strofer finst på runepinnar frå Bergen frå 1200-talet, seier ikkje nødvendigvis noko om praksis i eit førlitterært samfunn.) Eitt døme på at ei skaldestrofe er overlevert i runeskrift frå den førlitterære tida, har vi likevel i innskrifta på Karlevi-steinen (Öland) frå rundt år 1000 (ill. 5:5). Strofa er eit minnedikt over ein dansk hovding, truleg dikta av ein islending. Men slik samtidig overlevering er unntaket. Den skaldediktinga vi har overlevert frå den førlitterære tida, har gått i munnleg tradisjon, gjeme gjennom fleire hundre år. I mange tilfelle er overleveringssituasjonen heller ikkje god. Det meste av dikta om kongar er overleverte i kongesoger frå slutten av 110 0 -talet og utover som dokumentasjon på sanninga i det forfattaren skriv. Einskilde strofer er då tekne ut av konteksten i diktet, og det vil seie at dikta, slik vi no har dei, i svært mange tilfelle er rekonstruksjonar av utgjevaren, som har samla saman strofer som han har meint høyrde saman, frå ulike kjelder og handskrifter. Dikta kan altså ofte vere fragmenta­ riske, vi kan ikkje vere sikre på at stroferekkefølgja er rett, eller at alle strofer som er rekna til eit dikt, verkeleg tilhøyrer dette diktet.

E dda -

og skaldedikting

235

III. 5:5. Runesteinen frå Karlevi på Oland er frå rundt år 1000, og inneheld ei strofe i dróttkvætt. Dette er den første kjende ned­ skrivinga av ei dróttkvættstrofe.

Skaldedikt er også overleverte i andre sagasjangrar enn kongesoger. Mange islen­ dingesoger inneheld også skaldekvad, framfor alt lausaviser. Særleg når det gjeld skaldestrofene som er overleverte i islendingesoger, har det i mange tilfelle vore omstridd om strofene er ekte, dvs. dikta av den soga seier er skalden, eller om dei har vorte til på eit seinare tidspunkt, eventuelt dikta av forfattaren av soga. Korleis teksten i einskilde tilfelle skal gjengjevast, kan også ofte vere gjenstand for tvil og diskusjon. Den teksten vi finn i handskriftene, er ikkje den teksten som vart skriven ned, men ein tekst som etter den munnlege traderinga også har gått i skriftleg tradering; og der vi har ei strofe overlevert i fleire handskrifter, er det ikkje sjeldan skilnader mellom handskriftene. Strofene i dette kapitlet er siterte etter Finnur Jónssons restituerte tekst i B-banda av Den norsk-islandske skjaldedigtning (1912-15). Tekstvariantane frå handskriftene finst i A-banda, som det også er vist til. Finnur Jónssons utgåve er etter snart 100 år framleis standardutgåva av skaldedikta. Ei ny utgåve, Norse-Icelandic Skaldic Poetry of the Scandinavian Middle Ages, er no under arbeid.

236

Else M undal

Dróttkvætt-strofer - tekstsamling Skaldedikta er vanskeleg tilgjengelege tekstar. Strofene nedanfor dannar tekstgrunn­ laget for og gjev døme på dei ulike sider ved skaldespråket og skaldekunsten som vert drøfta i dei etterfølgjande underkapitla. Strofene er valde ut slik at vi både har døme på gamal skaldedikting og yngre, og slik at strofene gjev gode døme på dei sider ved skaldediktinga som vert drøfta spesielt. Sidan handboka primært er skriven for norske studentar, har norske skaldar fått etter måten stor plass. Ein tilrådd arbeidsmåte kan vere at ein startar med å gjere seg kjend med tekstane ved å lese kommentarane, omsetjinga - og gjeme slår opp ukjende ord i ei norrøn ordbok. Under arbeidet med skaldedikt vil ein også ha bruk for ei ordbok for det poe­ tiske språket. Ei slik ordbok er Lexicon Poeticum, i ny utgåve ved Finnur Jónsson (1931). To særtrekk ved den norrøne poesien er som før nemnt heite (norr. heiti), som er poetiske ord, synonym i vid forstand, og kjenningar (norr. kenningar), som er poe­ tiske omskrivingar som erstattar ein del høgfrekvente substantiv. Desse to sentrale termane vert forklarte i større detalj s. 247 ff. nedanfor. Under lesinga av dei ein­ skilde underkapitla, som tek døme frå tekstsamlinga, går ein tilbake til skaldestrofene og studerer døma slik dei står i konteksten i strofene. Så kan ein arbeide seg gjennom tekstsamlinga på nytt, denne gongen med sikte på å forstå heile saman­ hengen. I tekstsamlinga er skaldane presenterte med norrøne, ikkje norske, namneformer, slik dei står i Finnur Jónssons utgåve. Sjå appendikset s. 451-56 for ei jamføring av norske og norrøne former. Som elles i handboka har alle lange vokalar lengdeteikn også ‘æ ’ og ‘ø’ (hjå Finnur Jónsson og i mange andre utgåver vil ein finne ‘æ ’ og ‘œ’, utan bruk av lengdeteikn, men elles ‘á’, ‘é ’, ‘í ’, ‘ó’, ‘ú’ og ‘ý ’). I omsetjingane er kjenningane utskilde i halve hakeparentesar med tydeordet i mnde parentesar, t.d. rjotunens hovudknusaU (Tor). Bragi Boddason, Ragnarsdrápa 16 og 17 (Skj. IA: 4; IB: 4), norsk skald frå første halvdel av 800-talet ofte omtalt som Brage den gamle. Diktet skildrar bilete på eit skjold, som skalden seier han har fått av ein Ragnar. Dei to siterte halvstrofene skil­ drar scena der Tor fiskar Midgardsormen. 16. Vaðr lá Viðris arfa vilgi slakr, es rakðisk, á Eynæfis øndri, Jørmungandr at sandi. Prosaordfølgje: Vaðr Viðris arfa lá vilgi slakr á Eynæfis gndri es Jørmungandr rakðisk at sandi.

E dda -

og skaldedikting

237

Kommentar: Vadr. ‘fiskesnøre’. Vidris arfa: kjenning for ‘Tor’. Vidrir er eit Odins-heite; arfa er gen. av arfi, ‘arving/son’. jQrmungandr. ‘den voldsomt store gand’, kjenning for ‘Midgardsormen’. Ordet gandr tyder ‘gand’, ‘kjepp’ og ‘ulv’. Eynæfis gndri: kjenning for ‘skip’. Eynæfir er sjøkongenamn; gndri er dat. av Qndurr, ‘ski’. Omsetjing: rVidres arvings"1 (Tors) fiskesnøre låg slett ikkje slakt på rsjøkongens skin (skipet) då rden voldsomt store gand"1 (Midgardsormen) vart slept mot land/langs sjøbotnen. 17. Ok borðróins barða brautar þvengr enn ljóti á haussprengi Hrungnis harðgeðr neðan starði. Prosaordfølgje: Ok borðróins barða brautar þvengr enn ljóti starði neðan harðgeðr á haussprengi Hrungnis. Kommentar: þvengr barða brautar. Kjenning for ‘Midgardsormen’. þvengr tyder ‘reim’; barða er gen. av barði, ord for ‘skip’; brautar er gen. av braut, ‘veg’; ‘skipets veg’ er kjenning for ‘hav’, ‘havets reim’ er kjenning for ‘Midgardsormen’. Til barda står adjektivet borðróins, ‘som er rodd på begge sider’, og til heile kjenningen (dvs. til grunnordet) står adjektivet enn Ijóti og adjektivet harðgeðr, ‘hardhuga’. Hrungnis haussprengi: Kjenning for ‘Tor’. Hrungnir er namn på ein jotun; haussprengir, ‘ein som sprengjer/knuser hovudskalle’; ‘den som sprengjer Hrungnes hovudskalle’ er kjenning for ‘Tor’. Omsetjing: Og rdet på begge sider rodde skipets vegs stygge og hardhuga belten (Midgardsormen) stirde nedanfrå på rjotunens hovudknusar"1 (Tor). H ildr H ro lfsd óttir, lausavise (Skj. IA: 31; IB: 27), norsk skald, ca. 900. Hild var mor til Gange-Rolv. Konteksten strofa er overlevert i, fortel at Hild kjem til kong Harald Hårfagre og bed om miskunn for sonen som kongen har lyst fredlaus, men vert avvist. Då kvad ho denne strofa.

Hafnið Nefju nafna, nú rekið gand ór landi; horskan hglða barma, hví bellið því, stillir? ilt ’s við ulf at ylfask,

238

Else M undal

Yggr valbrikar, slikan; munat við hilmis hjarðir høgr, ef rinnr til skogar. Prosaordfølgje: Hafnið Nefju nafna, nú rekið gand ór landi; horskan hølda barma, hví bellið því, stillir? ilt’s við slikan ulf at ylfask, Yggr valbrikar; munat við hilmis hjarðir høgr, ef rinnr til skogar. Kommentar: hafnið: 2. pers. pl. av verbet hafna, ‘vrake, vise bort’. Nefju: gen. av Nefja, som var tilnamnet på far til Hild, Rolv Nevja. gandr ordet har m.a. tydinga ‘ulv’, men også ‘trolldomsreiskap’ som den trollkunnige sender ut. beila: ‘utføre noko’, ‘vere voldsom’ (beila e-n e-u). barma: akk. av barmi, ‘bror’, eigentleg ‘ein som har soge av same bryst’. hQlda: gen. pl. av lujldr, ‘hauld/odelsbonde’, her brukt som poetisk ord for ‘mann’. stillir. poetisk ord for ‘konge’. Valbrikar Yggr: kjenning for ‘krigar/mann’, her i tiltale til kongen. Yggr ,‘den grusomme’, er eitt av Odin sine namn; valbrik er kjenning for ‘skjold’, val tyder ‘kampplass, brik tyder ‘skiljevegg’, kjenningen gjev eit bilete av skjolda som ligg att på valplassen som skiljevegger mellom dei døde. ‘Skjoldets Odin’ er ein kjenning for ‘krigar/mann’. hilmis: gen. av hilmir, poetisk ord for ‘hovding/konge’. Omsetjing: De vrakar Nevjas namne, no jagar De ein ulv or landet, kvifor er De vold­ som mot hauldars kloke bror, konge? det er ilt å ulve seg mot ein slik ulv, rvalens skiljeveggers (skjoldets) Odinn (konge/krigar), han vil ikkje vere fredeleg mot kongens hjord om han spring på skogen. T o rf-E in a rr, lausavise 5 (Skj. IA: 32; IB: 28), lågætta frilleson av Ragnvald Mørejarl, som vart jarl på Orknøyane rundt 900. Ragnvald vart drepen av ein av sønene til kong Harald Hårfagre, og som hemn drap Torv-Einar kongens son. Strofa skal vere kveden då Einar fekk vite at kongen sjølv var på veg for å ta hemn for sonen.

Margr verðr sekr of sauði, seggr med fggru skeggi, en ek at ungs i Eyjum allvalds sonar falli; hætt segja mér hglðar við hugfullan stilli; Haralds hefk skarð i skildi (skalat ugga þat) hgggvit.

E dda -

og skaldedikting

239

Prosaordfølgje: Margr verðr sekr of sauði, seggr með fggru skeggi, (eller: Margr seggr með fggru skeggi verðr sekr of sauði,) en ek at allvalds ungs sonar falli i Eyjum; segja mér hgldar hætt við hugfullan stilli (skalat þat ugga); hefk hgggvit skarð i skildi Haralds. Kommentar: allvalds: gen. av allvaldr, ‘eineveldig styrar’, heite for kongen. Omsetjing: Mang ein mann vert dømd skuldig på grunn av sauer (dvs. for å ha stole sauer), mann med fagert skjegg! (tiltale til Harald Hårfagre?) - eller: mang ein mann med fagert skjegg vert dømd skuldig på grunn av sauer - men eg på grunn av fallet til kongens unge son [her] i øyane; menn seier at det truar meg ein fare frå den modige kongen (det skal eg ikkje ottast); eg har hogge eit skard i Haralds skjold. Korm ákr Qgm undarson, Sigurðardrápa 1 (Skj. IA: 79; IB: 69), islandsk skald, hovudpersonen i Kormdks saga. Strofa er frå ei dråpa til Sigurd jarl frå rundt 960. Heyri sonr å, Syrar, sannreynis, fentanna, grr, greppa lætk uppi jastrín, Haralds, mina. Prosaordfølgje: Heyri grr sonr sannreynis Haralds á - lætk uppi mina fentanna Sýrar greppa jastrin. Kommentar: sannreynis Haralds, kjenning for ‘Håkon jarl’, sannreynis er gen. av sannreynir, ‘sann prøvar’, dvs. ‘trufast ven’. Håkon jarl, far til Sigurd jarl, er i kongesogelitteraturen framstilt som ein viktig støttespelar for kong Harald Hårfagre. sonr sannreynis Haralds er tiltale til Sigurd jarl. fentanna Syrar greppa jastrin: kjenning for ‘dikt\ fentanna er gen. pl. av fentgnn som er kjenning for ‘stein/klippe’. Kjenneordet/erc tyder eigentleg ‘sump/blautmyr’, men kan også brukast som heite for ‘hav’. Når tgnn, ‘tann’, kan vere gmnnord i ein kjenning for ‘stein’, så er bakgrunnen at steinane ifølgje den norrøne skapingsforteljinga var skapte av tennene til urjotnen Yrne. Desse tennene fanst i urhavet av jotu­ nens blod. Syrar er gen. av Sýr som er eitt av namna på Frøyja, ‘klippas Frøya’ er kjenning for ‘jotunkvinne’. greppa er gen. pl. av greppr, ‘mann’, og ‘jotunkvinnas menn’ er kjenning for ‘jotnar’. I det samansette ordet jastrin, er siste lekken elvenamnet Rin, som kan brukast som eit heite for ‘elv’, jast tyder ‘gjær’, og ‘jotnanes gjærelv’ er ein kjenning for ‘dikt’. Her ser vi at grunnordet, jastrin, ‘gjærelv’, eigent­ leg er ein kjenning som tyder ‘øl, mjød’. ‘Jotnanes gjærelv’, eller ‘jotnanes øl’, skal vekkje assosiasjonar til skaldemjøden. Omsetjing: Høyr på, raske son til Haralds trufaste ven, eg opnar for mi Tiavtenners (klippers) Frøyas (jotunkvinnes) menns (jotnars) gjærelv^ (dikt).

240

E lse Mundal

Eyvindr Finnsson skåldaspillir, lausavise 14 (Skj. IA: 74; IB: 65), norsk skald, siste halvdel av 900-talet. Strofa er frå rundt 970. På denne tida har den høgætta Øyvind Finnsson vorte ein fattig mann, dels på grunn av uår. Konteksten strofa står i, fortel at Øyvind får høyre at det er sild å få kjøpe lenger sør i landet, og han bru­ kar sine siste midlar, m.a. ei kappenål han hadde fått frå islendingane som takk for ei dråpa, på å kjøpe sild. Fengum feldarstinga fjgrð ok galt við hjprðu, þanns álhimins útan oss lendingar sendu; mest selda ek mínar við mævørum sævar (hallæri veldr hvpru) hlaupsildr Egils gaupna. Prosaordfølgje: Fengum feldarstinga þanns álhimins lendingar sendu oss titan, ok galt við fjprð-hjprðu; ek seida mest minar hlaupsildr Egils gaupna við mævørum sævar (hallæri veldr hvøru). Kommentar: fjgrð-hjgrðu: kjenning for ‘sild’. Grunnordet hjgrd tyder ‘bøling’, ‘fjor­ dens bøling’ er ein treffande kjenning for fisk som går i stim. Vi har her døme på tmesis, sjå s. 253 f. nedanfor. ålhimins lendingar. Her er første lekken i ordet islendingar erstatta med ein kjenning for ‘is’, dlhiminn, ‘ålens himmel’. sævar mævgrum: kjenning for ‘sild’. Første lekk i mævgrum er eit adj. som tyder ‘smal’, mævgrum er dat. pl. av mævgr, ‘smal pil’, ‘sjøens smale piler’ er kjenning for ‘sild’. hlaupsildr Egils gaupna: kjenning for ‘piler’. Egil er namnet på ein segnfigur som var ein god skyttar; gaupna er gen. pl. av gaupn, ‘hand/handflate’; hlaupsildr tyder ‘laupande sild’, ‘laupande sild frå skyttarens hender’ er kjenning for ‘piler’. Omsetjing: Eg tok kappenåla som rålhimmelens lendingar1 (islendingane) sende meg frå Island og selde den for Tjordens bøling1 (sild); eg selde alle mine rlaupande sild frå skyttarens hender1 (piler) for rhavets smale piler1 (sild), uåret valdar eitt og anna. Eilífr G oðrúnarson. Þórsdrápa 17 (Skj. IA: 151; IB: 143), levde rundt år 1000, ukjent om han var norsk eller islandsk. Denne strofa i Þórsdrápa fortel om møtet mellom Tor og jotunen Geirrød. Jotunen kastar ein brennande gjenstand mot Tor, som kan oppfattast som ein kjenning for ‘lynet.’ I så tilfelle kan diktet fortelje ein opphavsmyte om korleis toreguden fekk makt over lynet (sjå Mundal 1991). Scena synest å parodiere mottakinga av gjester. Dei vart vanlegvis trakterte med mat og drikke. I str. 15 og 16 har jotunen kasta ein gjenstand som både gjev assosisjonar til

T ittel

241

lynet og til mat, i str. 17 følgjer “drikken” etter. Diktet er dårleg overlevert, og eit par ordformer i Finnur Jónssons retta tekst har kome fram ved retting og har ikkje støtte i handskriftene, det gjeld formene eisa og grþrasis (for kommentarar til tekstrettingane sjå Mundal 1991: 243). Svát hraðskyndir handa hrapmunnum svalg gunnar lyptisylg á lopti langvinr síu Þrpngvar, þás prþrasis eisa ós Hrímnis fló drósar til þrámóðnis Þrúðar þjóst af greipar brjósti. Prosaordfølgje: Svát hraðskyndir gunnar, langvinr Þrgngvar, svalg handa hrapmun­ num lyptisylg síu á lopti, þás ós eisa grþrasis Hrímnis drósar fló þjóst af greipar brjósti til þrámóðnis Þrúðar. Kommentar: langvins ÞrQtigvar. kjenning for ‘Tor’. ÞrQngvar er gen. av Þrgng som er eit heite for ‘Frøya’; langvinr tyder ‘trufast ven’, og ‘Frøyas trufaste ven’ er kjen­ ning for ‘Tor’. gunnar hradskyndir: kjenning for ‘Tor’, gunnar er gen. av gunn, ‘strid’; hradskyndir tyder ‘ein pådrivar’; ‘kampens pådrivar’ er kjenning for ‘Tor’. handa hrapmunnum: poetisk omskriving for ‘hendene som grip om noko’. ós eisa: ós er eit adj. som står til eisa, som er eit ord for ‘eld’. siu lyptisylg: kjenning for toreskya? siu er gen. av sia, ‘gneiste, eld’, sylg er akk. av sylgr, ‘svelg, drikk’, og lyptisylgr tyder ‘oppløfta drikk’. grþrasis Hrímnis drósar: kjenning for ‘jotun’, eventuelt for ‘Tor’. Hrimnis er gen. av Hrimnir som er jotunnamn; drósar er gen. av drós, ‘kvinne’; ‘jotunens kvinne’ er kjenning for ‘jotunkvinne’; grþrasis er gen. av grþrasir, ‘den som lystar etter. ‘Den som lystar etter jotunkvinne’ er kjenning for ‘jotun’, men høver også på Tor. þrámóðnis Þrúðar: kjenning for ‘Tor’. Þrúðar er gen. av Þrúór, som er namnet på dottera til Tor; þrámóðnis er gen. av þrámóðnir, ‘den som i sitt sinn lengtar etter’. ‘Den som i sitt sinn lengtar etter Trud’ er her kjenning for ‘Tor’. greipar brjósti: kjenning for ‘hand’, greipar er gen. av greip, ‘den delen av handa som ein grip med’; brjósti er dat. av brjóst, her ‘fremste delen av noko’; greipar brjóst er kjenning for ‘handflata’ (der fingrane går ut frå handa som armane frå brystet). Omsetjing: Slik at rkampens påskundar^ (Tor) svelgde med hendenes raske munnar (hendene som knyter seg) reldens oppløfta drikk”1 (toreskya?) i lufta, då rjotunens sprutande eldn (lynet?) [som vart Tors etter mottakinga] flaug med ofse mot Tor frå [jotunens] hand.

242

E lse M undal

H a llfr e ð r v a n d r æ ð a sk á ld , lausavise 10 (Skj. IA: 169; IB: 159), islandsk skald, og

hovudpersonen i Hallfreðar saga. Strofa er frå siste halvdel av 990-åra. Strofa er ei av dei der skalden sjølv (om strofa er ekte) gjev uttrykk for dei vanskane han har ved å gå over til kristendomen og gje avkall på dei gamle gudane. Sá ’s með Sygna ræsi siðr, at blót eru kviðjuð; verðum flest at forðask fomhaldin skøp norna; låta allar ytar Oðins ætt fyr róða; verðk ok neyddr frá Njarðar niðjum Krist at biðja. Prosaordfølgje: Sá ’s siðr með Sygna ræsi at blót eru kviðjuð; verðum at forðask flest fomhaldin skøp noma; allir ýtar láta ætt Óðins fyr róða; ek verð ok neyddr frá niðjum Njarðar at biðja Krist. Kommentar: Sygna ræsi: kjenning for ‘sogninganes (nordmennenes) konge’, ræsi er dat. av ræsir, heite for ‘konge’. låta fyr róða er eit fast uttrykk som tyder ‘forlate, vrake’. Omsetjing: Den sed er hjå sogninganes konge at blot er forbodne, vi må halde oss unna alle nomeavgjerder som ein trudde på før; alle folk vrakar Odins ætt; også eg vert tvinga bort frå Njords ættingar for å tilbe Kristus. G r iss S æ m in g sso n , lausavise (Skj. IA: 174; IB: 164), islending, rivalen til Hallfred Vandrådeskald i Hallfredar saga. Dersom strofa er ekte, er ho frå rundt år 1000. Kon­ teksten strofa står i, fortel at Hallfred har oppsøkt gamlekjærasten sin, som no er gift med Gris, medan mannen er borte. Då Gris kjem heim, møter han den scena som han skildrar i strofa.

Nú þykki mér nøkkurr, námskorð, vesa orðinn (litk hvi sumt mun sæta) sveimr, meðan ek vas heiman, hér hafa gestir gørva - gengr út kona þrútin (þerrir sjáligr svarri) slaug þungliga (augu). Prosaordfølgje: Námskorð, nú þykki mér nøkkurr sveimr vesa orðinn, meðan ek vas heiman; litk hvi sumt mun sæta; hér hafa gestir gørva þungliga slaug; kona gengr út þrútin, sjáligr svarri þerrir augu.

E dda -

og skaldedikting

243

Kommentar: n á m s k o r ð : kjenning for ‘kvinne’, n á m = n á m d u k r, ‘kvinneleg kles­ plagg’, sk o rð tyder - når ordet er brukt som gmnnord i kvinnekjenningar - ‘nokon som ber noko’. sv a r r i: heite for ‘kvinne’. Omsetjing: rNåmduksberarn (kvinne), no synest meg ei ufredeleg handling vere gjord, medan eg var heimanfrå (eg ser kva noko av dette tyder); her har gjester gjort ei tung skamløyse; kvinna går ut truten [av gråt]; den vakre kvinna tørkar augo. Ó láfr H a r a ld sso n , lausavise 8 (Skj. IA: 221; IB: 211-12) norsk konge d. 1030,

strofa frå rundt 1025. Av konteksten der strofa er overlevert, går det fram at kongen dikta strofa til ei Ingebjørg Finnsdotter. Strofa kan karakteriserast som ein mansong (,m a n sg n g r , jf. ovanfor s. 234). Nær ’s sem upp or eisu, innar litk til kvinna, snót hver svá mjøk láti seg mér, loga bregði; mik hefr máli sykvinn mest á skømmu fresti (gekk ek of golf at drekka) Gramr ok brattir hamrar. Prosaordfølgje: Nær ’s sem loga bregði upp ór eisu; litk innar til kvinna; seg mér, hver snót láti svá mjøk; mik hefr Gramr ok brattir hamrar sykvinn máli mest á skømmu fresti (gekk ek of golf at drekka). Kommentar:

heite for ‘kvinne’. uttrykket løyner kvinnenamnet I n g ib jg r g . G r a m r er heite for konge, In g i er også heite for konge, og i det poetiske språket kan eit heite erstatte eit anna heite for det same; forma h a m r a r er eit synonym til forma bjQ rg (pl. av bjarg, ‘berg’). Det norrøne ordet for ‘berg’, bjQ rg, er rett nok ikkje etymologisk det same ordet som sistelekken i kvinnenamnet, -bjQ rg i In g ib jg rg . Namnelekken har etymologisk samanheng med verbet b ja r g a , ‘berge’; formene er såleis homonyme, men i skaldespråket kan homonymitet utnyttast til å skape dobbel meining (sjå under ofljóst, s. 255 f. nedanfor). Adjektivet b r a ttir er ikkje naudsynleg for meininga, men står som ei utfylling til ham rar. sn ó f.

G ram r ok b r a ttir h a m ra r.

Omsetjing: Det er nærmast som logar slår opp or ei eldmørje, eg ser lenger inn til kvinnene, sei meg, kva for ei kvinne er det som er så kaut; rGramr og bratte hamrar 1 (Ingibjørg) har på kort tid mest fråteke meg målet (eg gjekk over golvet for å drikke).

244

E lse M undal

S ig v a tr sk å ld , lausavise 11 (Skj. IA: 268-69; IB: 248), islandsk skald, strofa frå

1020-åra. Sigvat gjev uttrykk for glede etter at dottera, Tova, har vorte døypt. Dróttinn, hjalp þeims dóttur (dýrr ’s þínn vili) mína heim ór heiðnum dómi hóf ok nafn gaf Tófu; helt und vatn enn vitri (varðk þeim feginn harða momi) mínu bami móðrakkr Haralds bróðir. Prosaordfølgje: Dróttinn, hjalp þeims hóf dóttur mina heim ór heiðnum dómi ok gaf nafn Tófu; dýrr es þínn vili; móðrakkr bróðir Haralds erm vitri helt minu bami und vatn; varðk harða feginn þeim momi. Kommentar: Haralds bróðir: Olav Haraldsson, halvbror til Harald Hardråde. Omsetjing: Herre, hjelp han som løfte dotter mi heim or heidendomen og gav henne namnet Tova (herleg er din vilje); den kloke og modige Haralds bror heldt barnet mitt under vatn (eg vart svært glad over den morgonen). R ø g n v a ld r K a li K o lsso n , lausavise 2 (Skj. IA: 505; IB: 479) norskfødd, jarl på Orknøyane frå 1135/36. Strofa er frå perioden medan Ragnvald budde i Noreg.

Vér høfum vaðnar leimr vikur fimm megingrimmar; saurs vara vant, er vørum, viðr, i Grimsbø miðjum; nú ’r þats møs of myrar meginkátliga løtum bránda elg á bylgjur Bjørgynjar til dynja. Prosaordfølgje: Vér høfum vaðnar leirur megingrimmar fimm vikur; saurs vara vant viðr, er vørum í miðjum Grimsbø; nú ’r þats løtum branda elg dynja meginkátliga á bylgjur of møs mýrar til Bjørgynjar. Kommentar: mgs myrar, kjenning for ‘hav’, mgs er gen. av mgr, ‘måse (måke)’; myrar er akk. pl. av myr, ‘myr, vått land’. branda elg: kjenning for ‘skip’, branda er gen. pl. av brandr som i pl. m.a. er ordet for to tynne plankar i stamnen på skip, som drakehovuda kvilte på; elg er akk. av

Edda -

og skaldedikting

245

elgr, ‘elg’, som saman med mange andre namn på store dyr er eit vanleg grunnord i kjenningar for ‘skip’. Omsetjing: Vi har i fem veker vade fryktelege leirsørper, det mangla ikkje på lort, der vi var midt i Grimsby; no er det (no skjer det) at vi med stor glede let rstamnplankeelgenn (skipet) renne fram på bølgjene over rmåsens våte landn (havet) til Bergen. Snorri Sturluson, Håttatal 6 (Skj. IIA: 53; IIB: 62) islandsk forfattar og skald, strofa er frå ca. 1218.1 diktet er strofa døme på nýgervingar-stil. Sviðr lætr sóknar naðra slíðrbraut jQfurr skríða, ótt ferr rógs ór réttum ramsnákr fetilhamsi; linnr kná sverða sennu sveita bekks at leita, ormr þyrr vals at varmri víggjQll sefa stígu. Prosaordfølgje: Sviðr jgfurr lætr sóknar naðra skríða slíðrbraut; rógs ramsnákr ferr ótt ór réttum fetilhamsi; sverða sennu linnr kná at leita sveita bekks; vals ormr þyrr sefa stigu at varmri viggjgll. Kommentar: jQ fu rr. heite for ‘konge’. sóknar nadra: kjenning for ‘sverd’, nadra er akk. pl. av nadr, ‘orm’ (også heite for ‘sverd’); sóknar er gen. av sókn, ‘strid’. wgs ramsnåkr: kjenning for ‘sverd’, rógs er gen. av róg, ‘strid’; snåkr er eit ord for ‘orm’; ram- står som eit adjektivtillegg og tyder ‘sterk’. fetilhamsi-. kjenning for ‘slire’, fetil er rotform avfetill, ordet vert m.a. brukt om den berereima som sverdslira og skjoldet hang i; hamsi er dat. av hams, ‘skal’, ‘ham’ (t.d. ormeham). sverda sennu linnr: kjenning for ‘sverd’, sennu er gen. av senna, ‘tale, trette’, ‘sverdas trette’ er kjenning for ‘kamp’; linnr er heite for ‘orm’, ‘kampens orm’ er kjen­ ning for ‘sverd’. sveita bekks: poetisk omskriving for ‘blodbekk, rennande blod’, sveiti, ‘svette’, er også heite for ‘blod’. vals ormr: kjenning for sverd, ‘valens orm’. sefa stigu: kjenning for bryst, sefa er gen. av sefi, ‘hug, sinn’; stigu er akk. pl. av stigr, ‘sti, veg’, ‘hugens vegar’ er kjenning for ‘bryst’. viggjQll: kjenning for ‘blod’. Gjgll er namnet på ei elv i norrøn mytologi; vig tyder ‘strid’, ‘stridselv’ erkjenning for ‘blod’.

246

Else M undal

Omsetjing: Den kloke konge let rstridsormanen (sverda) skride slirevegen, rstridens sterke slagne"1 (sverdet) fer rasande or den rette rberereimas hamsn (slira); rsverdas trettes (kampens) orm "1 (sverdet) kan å leite opp blodbekken, rvalens ormn (sverdet) fer snøgt gjennom rsinnets stigar"1 (brystet) til den varme rstridselvan (blodet).

Dróttkvætt Det vanlegaste skaldeversemålet var dróttkvætt (dvs. versemålet som høver for kon­ gen, dróttinn, og hans følgje). Som alle skaldeversemål har dróttkvætt-stioíene åtte liner (det eine unntaket er diktet Krákumál som har ein slags dróttkvætt- variant med ti versliner). Dróttkvætt har normalt seks stavingar i lina og tre av dei er tunge. Vi får ei dróttkvétt -line når vi utvidar ein av Sievers fem grunntypar med ei lang tung og ei lett staving (-^ x). Dróttkvétt-Yma. har altså trokeisk utgang. Unntaksvis kan ei versline i dróttkvætt ende på ei trestavingsform slik at nest siste staving har bitrykk (sjå strofa etter Kormak s. 239 ovanfor). I kommentarane til enkelte strofer i Håttatal (m.a. str. 7 og 8 ) viser Snorre korleis stavingstalet i dróttkvætt-Ymsr kan variere, men reglane er her likevel mykje fastare enn innanfor eddadiktinga. I motsetning til eddadikta som berre har ein type rim, stavrimet, finn vi innanfor skaldediktinga tre typar av rim, stavrim, innrim og enderim. I dróttkvétt møter vi stavrimet og innrimet. Enderimet møter vi i skaldeversemålet runhent (sjå s. 260 nedanfor). Reglane for stavrimet er i hovudsak dei same som innanfor eddadiktinga, men reglane er fastare. Også her rimar konsonant på lik konsonant (sp, st og sk rima berre på seg sjølv), og vokal/diftong rima på ulik vokal/diftong. To og to versliner var bundne saman med stavrim. Første line (oddelinene) hadde to rimstavar, dei vart kalla støttestavar {studiar). Andre versline (dei like linene) hadde ein rimstav, som vart kalla hovudstav (hQfudstafr). Denne rimstaven skulle liggje på første tunge staving i lina. Unntak frå denne regelen finst i den eldste diktinga og i enkelte mindre krevjande variantar av dróttkvætt. Innanfor eddadiktinga hadde stavrimet som ein funksjon å understreke dei viktige og meiningsberande orda i setningssamanshengen. Den funk­ sjonen kan ein neppe seie at stavrimet har innanfor dmttkvætt-diktmga.. Dei aller fleste dróttkvætt-strofer hadde innrim i tillegg til stavrim. Medan stav­ rimet var bore av ein konsonant eller av ein vokal, eventuelt diftong, og var eit framlydsrim, var innrimet bore av ei staving, dvs. vokal/diftong og etterfølgjande konso­ nantar). Desse stavingane kunne også liggje inne i ordet. Regelen vart etter kvart at to stavingar i kvar line rima på kvarandre. Den eine rimstavinga låg alltid på nest siste staving i lina, den andre kunne plasserast fritt på ei tung staving (eller staving med bitrykk) lenger framme i verslina. Den vanlegaste varianten av dróttkvætt hadde halvrim, skothending (ulik vokal og lik konsonant), i dei ulike linene, og fullrim, aðalhending (lik vokal og lik konsonant), i dei like linene. Døme på dette har vi i strofene til Kormak Ogmundsson, Snorre Sturlasson og Ragnvald Kaie Kolsson (å og Q, 1. 5, har falle lydleg saman i språket til Ragnvald). Men spesielt i den eldre skal-

E dda -

og skaldedikting

247

dediktinga vert desse reglane brukte noko fritt. Som døme på drdttkvætt, med noko fri bruk av hendingar, kan vi sjå på ei halvstrofe frå Ragnarsdråpa av Brage den gamle (str. 17) som skildrar scena der guden Tor fekk Midgardsormen på kroken. Stavrimet er markert med feit type, innrimet med kursiv. I tillegg er linene skanderte etter Sievers system (med dei atterhalda som er tekne ovanfor, s. 226 ff.): Ok bordróins barda brautar þvengr enn ljdti á haussprengi Hrangnis hardgeðr neðan slardi

X— I — X I — X —X I —X I—X X—

I— X t — X |

X IA x

Ved m.a. å variere reglane for braken av innrimet vart det laga nye variantar av drdtt­ kvætt. Den enklaste typen drdttkvætt, háttlausa, mangla innrim, den aller vanskele­ gaste varianten av drdttkvætt, alhent, hadde dobbelt fullrim, dvs. fire stavingar som bar innrim, i kvar versline.

Heite og kjenningar

Skaldespråket skilde seg frå vanleg prosa ved at det hadde eit eige poetisk ordforråd. Poetiske ord som erstatta vanlege prosaord, vart kalla heite (norr. heiti). Vanlege prosaord kunne også erstattast av poetiske omskrivingar, kjenningar (norr. kenningar). Heite Dei poetiske orda, heita, kan vi sjå som eit slags synonym til dei vanlege prosaorda som vert erstatta, men når vi ser på heita som synonyme ord, må vi for fleire av kate­ goriane av heite operere med eit svært utvida synonymomgrep. Nokre heite er arkaiske ord som har gått ut av vanleg språkbruk, eller er sjeldne i vanleg prosa, t.d ord som marr, ‘hav',jd r, ‘hest’, verr, ‘mann’. Ei ganske lita gruppe av heite kan ha opphav i tabuspråk. Slike heite er t.d. ord for villdyra ulv og bjørn, som bassi og vetrlidi, ‘årsgamal [bjørn]’, for ‘bjørn’, og heidingi, ‘ein som går på heia’, og glami, ‘ein som yler’, for ‘ulv’. Mange ord som er i vanleg bruk i prosa, kan også brukast som heite, men då med ei anna (ei vidare) tyding enn den tydinga ordet har i vanleg språkbruk. Til dømes kan ord som salt, fjgrdr, flód, vegr, djup, hylr, bekkr, fors, båra og mange fleire alle fun­ gere som heite for ‘sjø’. Når eit ord som bekkr kan fungere som heite for ‘sjø’, fun­ gerer det som heite via den felles overkategorien ‘vatn’. På same måten kan eit ord som sveiti, ‘svette’, fungere som heite for ‘blod’ fordi orda sveiti og bidd har den fel­ les overkategorien ‘kroppsvæske’. Vi ser i skaldespråket ein klar tendens til å brake ord med trongt semantisk innhald som heite for vanlege prosaord med vidt semantisk innhald. Det ser vi eit klart døme på i heita for ‘sjø’. Andre klare døme er braken av ord som ekkja, ‘enkje’, mær, ‘møy’, og brúdr, ‘brud’, som heite for ‘kvinne’. Også ord for ‘del av noko’ kan fungere som heite for heilskapen (pars pro toto).

248

Else M undal

Til dømes kan eit ord som kjglr, ‘kjøl’, fungere som heite for ‘skip’. Også ord for det stoffet noko er laga av, kan fungere som heite for gjenstanden, t.d. stål som heite for ‘våpen’, eik som heite for ‘skip’, askr som heite for ‘spyd’ (spydskaftet kunne vere av ask). Nokre heite har eit heilt anna semantisk innhald enn det ordet det er heite for. Ordet jgfurr er t.d. eit vanleg heite for ‘hovding/konge’, men tyder opphavleg ‘villgalt’. Gudinnenamn (og mytiske kvinnenamn) kan vere heite for ‘kvinne’. Ord for tre (feminine ord) som bjQrk,þQll, eik, lind, selja osv. kan vere heite for ‘kvinne’. Dei mytologiske namna er også grunnord i kjenningar for ‘kvinne’, og det same er dei feminine trenamna. Desse heita kan kanskje vere grunnord i kjenningar som har gått over til å fungere som heite åleine. Nokre heite er nylaga poetiske ord som t.d. fylkir. Dette er heite for ‘hovding/ konge’ som tyder ‘ein som set opp fylking’. Slike nylaga heite har, som mange andre heite, ei mykje trongare semantisk tyding enn det prosaordet det erstattar. Mange nylaga poetiske ord har også tilknyting til segnverda eller mytologien. Til dømes er siklingr eit heite for ‘konge’, men er eigentleg eit ord for medlemer av ei dansk kongsætt, ordet bragningr er eit anna heite for ‘konge’, men tyder eigentleg ‘ætting av Bragl', som er namnet på ein norrøn gud. Tilknyting til segnverda eller mytologien har vi også i den typen heite som pri­ mært er namn på ein gjenstand eller person i segnhistorie eller myte. Til dømes var Grani namnet på hesten til Sigurd Fåvnesbane, men er i skaldespråket heite for ‘hest’ generelt. Gramr var namnet på sverdet til Sigurd og kan brukast som heite om sverd generelt. Egill var namnet på ein segnfigur som var ein god skyttar, og kan brukast som heite for ‘skyttar’ (sjå strofa av Øyvind Skaldespille, s. 240). Ei særleg gruppe av heite er andre namn på gudane enn dei vanlege namna. Sær­ leg for Odin finst det mange såkalla Odins-heite - Hjalmar Falk (1924) reknar opp ikkje mindre enn 169 Odins-heite. Også for fleire av dei andre gudane finst det slike “poetiske” namn, men ikkje på langt nær så mange som for Odin. Heita for Odin karakteriserer gjeme sider ved guddomen, t.d. Yggr, ‘den grusomme’, eller dei kan vere motiverte ut ifrå guden sine ulike roller og framtoningar i mytane, t.d. Grimr, ‘den som er forkledd’, eller Qrn, som truleg er motivert ut ifrå myten som fortel at Odin frakta skaldemjøden til Valhall i ømeham. Mange av Odins-heita er samansette ord, og i nokre tilfelle får vi då flytande overgangar mellom heite og kjenningar. Eit Odins-heite som Geirlgðnir, ‘den som innbyr til kamp’, kan formelt også oppfattast som ein kjenning med kjenneordet i rotform (sjå nedanfor). Heita vert, som kjenningane, bmkte som erstatning for dei mest høgfrekvente substantiva i skaldespråket. Det har funnest opprekningar av slike poetiske ord, namnetuler, til hjelp for skaldane. Ei opprekning av dvergenamn finn vi i Voluspå, og handskrifter av Snorres Edda inneheld mange namnetuler som er prenta i Finnur Jónssons utgåve av skaldedikta (Skj. IA: 649ff, IB: 656ff.).

E dda-

og skaldedikting

249

Eitt omgrep - 38 heite I S k a ld s k a p a r m á l reknar Snorre opp desse heita for ‘mål, tale’: orð, orðtak, orðsnilli, tala, saga, senna, þræta, sgngr, galdr, kveðandi, skjal, bifa, hjaldr, hjal, skval, glaumr, þjarka, gyss, þrapt, skálp, hól, skraf, døl ska, ljóðæska, hégómi, afgelja, rgdd, hljómr, rómr, ómun, þytr, g ‘skipets veg’ = ‘hav’

III. 5:7. Tvikennt er ein kjenning som inneheld ein annan kjenning. Vi nøstar kjen­ ningen opp frå byrjinga av. Den første kjenningen er barða brautr ‘skipets veg’ (dvs. havet), og denne kjenningen, med det aktiviserte tydeordet, ‘hav’, vert kjenneord i neste lekk, ‘havets belte’. Beltet kring havet er Midgardsormen, og det er tydinga av heile konstruksjonen. Ettersom kjenneordet skal stå i genitiv, står begge delane av den første kjenningen i denne kasusen, barða brautar. Men når vi siterer kjenningen isolert, set vi grunnordet i nominativ, barða brautr.

Har vi kjenningar med fire lekkar eller meir, talar vi om retó-konstruksjonar (av ver­ bet reka, ‘drive av stad’. Eit godt døme på ein reføi-kjenning har vi i strofa etter Kormak Ogmundsson (s. 239). Her er også grunnordet erstatta med ein kjenning. Kjenningmaterialet kan delast inn i kjenningtypar. Ein kjenningtype er t.d. kjen­ ningar for ‘kvinne’ med mytologisk kvinnenamn som grunnord og ord for ‘gull/smykke’ som kjenneord, t.d. høfudgolls Fulla, ‘hovudgullets Fulla’. Ein annan kjenningtype for det same tydeordet får vi dersom vi vel eit ord for ‘land’ som grunn­ ord, t.d. gulIs grund, ‘gullets land’. Det er også ein kjenning for ‘kvinne’. Kjenningar for ‘skip’ med eit ord for ‘(stort) dyr’ som grunnord og ord for ‘hav’ som kjenneord, t.d. unnar hestr, ‘bølgjenes hest’, utgjer også ein talrik kjenningstype.

Edda -

251

og skaldedikting

‘dikt'

‘jotnar’

‘jotunkvinne'

‘klippe’

‘øl’, ‘mjød’

‘menn’

‘Frøya’

‘hav’

‘tann’

‘gjær’

fen

tanna

Sýrar

greppa

t

f

f

f i

fen

tpnn

Sýr

greppr

‘elv

jast

rin t

jastrin

III. 5:8. Rekit er ein kjenning som har fire eller fleire lekkar, og til liks med tvikennt må den nøstast opp frå byrjinga av. Denne kjenningen inneheld dessutan eit heite, ettersom fen normalt tyder ‘sump, blautmyr’, men her er brukt i tydinga ‘hav’. At heite inngår i kjenningar er ganske vanleg. Meir uvanleg er det at grunnordet er ein kjenning.I

I prinsippet er både grunnord og kjenneord innanfor ein kjenningtype opne klas­ sar, dvs. at grunnordet skal kunne bytast ut med alle synonym for gmnnordet, og kjenneordet skal kunne bytast ut med alle synonym for kjenneordet. Det denotative innhaldet som tydeordet står for, vil vere uendra, men det konnotative innhaldet, dvs. assosiasjonsinnhaldet, vil skifte med val av kjenningtype og med val av grunnord og tydeord innanfor same kjenningtypen. Det er eit interessant, og heilt sentralt, spørs­ mål innanfor skaldediktforskinga i kva grad skaldane medvite har valt kjenningtypar, og grunnord og kjenneord innanfor kjenningtypane for dei erstatta tydeorda, med tanke på assosiasjonsinnhaldet kjenningane ville skape. Det var substantiv som vart erstatta av heite og kjenningar, og dei substantiva som vart omskrivne med kjenningar, tilhøyrde det sentrale ordforrådet i språket. Rudolf Meissner, som har gruppert kjenningane etter tydeord (Meissner 1921), opererer med 106 ulike tydeord, men dei aller fleste kjenningar står for 10-15 høgfrekvente ord i skaldespråket; dette låge talet av aktuelle tydeord letta tolkinga. Også det faktum at det store kjenningmaterialet kunne delast inn i eit langt lågare tal av kjenningtypar, og at ein kjenning kunne tolkast på bakgrunn av andre kjenningar innanfor same kjenningtypen, letta tolkinga.

252

E lse M undal

N okre kjenningar f o r ‘krigar’, ‘våpen’ o g ‘orm ’ Ein kan vanskeleg gje noko fast tal for kor mange kjenningtypar det finst, for innde­ linga vil til ei viss grad byggje på skjønn. Innanfor nokre kjenningtypar finst det mange kjenningar, innanfor andre færre. Her er det valt ut tre sentrale typar, og det er vist korleis oppbygginga av dei kan varierast. Mann/krigar: h j a r a r B a ld r , ‘sverdets Balder’. Kjenneordet kan skiftast ut med andre ord (kjenningar) for ‘våpen’. Grunnordet kan skiftast ut med namn på (sjeldnare kjenningar for) andre gudar. Pil/våpen: r a n d a r r e g n , ‘skjoldets regn’. Kjenneordet kan skiftast ut med andre ord (kjenningar) for skjold, Grunnordet kan skiftast ut med andre ord (sjeldnare kjenningar) for ‘regn’, ‘nedbør’, ‘skur’, ‘byge’. Orm: l y n g s f i s k r , iyngens fisk’. Kjenneordet kan skiftast ut med andre ord (kjenningar) for ‘lyng’, ‘lyngmark’. Grunn­ ordet kan skiftast ut med andre namn på eller ord (sjeldnare kjenningar) for ‘fisk’.

Inndelingane av kjenningane etter tydeord eller kjenningtype er relativt uproble­ matisk. Mange forskarar har også prøvt å dele inn kjenningmaterialet vidare i grup­ per av kjenningar etter ulike kriterium (sjå Fidjestøl 1974: 12, 32-33 og 35). Alle freistnader på inndelingar kan få fram viktige ulikskapar innanfor materialet. Å feste seg ved ei bestemt inndeling er difor neppe tenleg. Dei norrøne kjenningane utgjer også eit materiale som ikkje er heilt klart avgrensa. Som påpeikt er det ikkje ei absolutt og skarp grense mellom heite og kjen­ ningar. Kjenningar av typen Haralds bróðir (strofa til Sigvat skald, s. 244) er svært enkle, og er umiddelbart forståelege dersom ein kjenner slektskapsforholdet omskri­ vinga refererer til. I kjenningar av denne typen er det tvilsamt om ein kan seie at kjenneordet og grunnordet er opne kategoriar, og om det ikkje er umogeleg, er det vanskeleg å omskrive kjenneord eller grunnord med nye kjenningar. Ei poetisk omskriving av typen blakkr bjórr, ‘svart øl’ (blod), fungerer som ein kjenning, men fyller ikkje formelt kravet til ein kjenning der både grunnord og kjenneord skal vere substantiv. Denne typen poetiske omskrivingar kallast gjeme adjektivkjenningar. Regelen om at korkje grunnordet eller kjenneordet skal vere synonym til tydeordet, synest heller ikkje å gjelde utan unntak. Omskrivinga handa hrapmunnar, ‘hendenes raske munnar’ for ‘hendene som grip om noko’ (strofa til Eiliv Godrunsson, s. 241) fyller strengt teke ikkje kravet til ein ekte kjenning, men slike “kjenningar” finst det likevel nokre av. Som påpeikt under omtalen av heite kan mytologiske kvinnenamn og feminine trenamn fungere både som heite for ‘kvinne’ og som gmnnord i kjen­ ningar for ‘kvinne’. Dette kan også synast som brot på reglane for korleis kjenningar skal dannast, men ein skal likevel leggje merke til at desse heita fungerer som heite for ‘kvinne’ berre etter ein tillært litterær konvensjon, dei er ikkje naturlege syno­ nym. (Den same dobbelfunksjonen finst også ved ein del andre ord, sjå t.d. kom-

E dda-

og skaldedikting

253

mentarane til strofa av Snorre Sturlasson s. 245.) Det finst også poetiske omskri­ vingar som både gjev god meining i seg sjølv og som dessutan fungerer som kjen­ ningar med eit anna innhald. Døme på denne typen kjenningar har vi t.d. i Håkonarmål 7 der skalden Øyvind Finnsson seier: fellflóð fleina / í fjgru Stordar. Uttrykket flód fleina, ‘pilanes flod’ eller ‘flod av piler’ er eit dekkjande uttrykk for det tette pilregnet under slaget, men uttrykket er også ein korrekt kjenning for ‘blod’. Det vil variere frå skald til skald, og frå periode til periode, kor mange og kor lange og tunge kjenningar som vart brukte. Særleg på slutten av 900-talet møter vi ein svært kjenningsrik stil hjå mange skaldar. Bruken av kjenningar, særleg av mytologiske kjen­ ningar, fall drastisk etter kristninga, for så å ta seg opp att etter ei tid. Sannsynlegvis har dette samanheng med ei litt usikker holdning hjå dei første kristne skaldane til det “heidne” skaldespråket, men kristninga førde likevel ikkje til eit brot i tradisjonen. I den kristne skaldediktinga vart det laga nye kjenningtypar for ‘Gud’, ‘himmel’ osv.

Agrammatisk ordstilling, setningsoppløysing, stål og tmesis Ei side ved skaldespråket som auka vanskegraden betydeleg både for skald og publi­ kum, var at skalden ikkje var bunden av syntaktiske reglar i det vanlege språket. Ord­ stillinga i skaldediktinga var agrammatisk. Det vil seie at ord kunne kastast om kvar­ andre på ein måte som ikkje var tillate i prosa, det galdt også lekkane i kjenningane, som kunne skiljast frå kvarandre. Også ord og setningslekkar frå fleire setningar kunne vere fletta saman på ein måte som ikkje var tillaten i prosa. Då har vi set­ ningsoppløysing. Alt dette gjorde den norrøne skaldediktinga til ei intellektuelt svært krevjande dikting som stilte store krav både til skald og publikum. Men som det går fram av tekstsamlinga av dróttkvætt-strofer, vil det variere mykje kor agrammatisk språket i ei skaldestrofe er. Agrammatisk språk er ikkje eit krav i dróttkvætt-diktinga. I mange skaldestrofer kan det finnast ei innskoten setning. I den normaliserte tekstsamlinga av dróttkvætt-strofer er desse innskotne setningane, som vert kalla stål (norr. stål), sette i parentes, der det er to, står det eine stålet mellom tankestrekar. Stå­ let er ikkje obligatorisk. Det kan finnast i den eine av dei to halvstrofene i ei skal­ destrofe, stundom i begge, og det hender også at det finst to innskotne meiningar i ei halvstrofe. Vi ser av strofene i tekstsamlinga av drottkvætt-strofer at stålet oftast står samla som eit innskot som deler hovudmeininga i halv strofa (meining er her ei hovudsetning, eventuelt med tilknytt undersetning, eller fleire hovudsetningar som høyrer saman i ei logisk tankerekkje). Men stålet kan også vere splitta, og stålet og hovudmeininga fletta i kvarandre. Fleire meiningar vil då liggje parallelt i halvstrofa. Eit døme på dette har vi i strofa av Gris Sæmingsson s. 242. Hovudmeininga er mar­ kert med feit skrift, første stål med rett skrift, og andre stål med kursiv. hér hafa gestir gQrva gengr út kona þrútin þerrir sjáligr svarri slaug þungliga augu.

254

E lse M undal

Innhaldet i stålet er gjeme ein sidekommentar frå skalden til det han diktar om, eller til situasjonen strofa er framsagd i. Han kan seie noko om sin eigen situasjon, eller gje uttrykk for eigne kjensler od. Som oftast vil stålet ha eit innhald som gjer det enkelt å skilje stålet frå hovudmeininga. Men det finst også tilfelle der stålet og hovudmeininga kan gli over i kvarandre. Det er helst tilfelle der hovudmeininga består av fleire hovudsetningar i ei logisk tankerekkje. I den siterte halvstrofa ovanfor t.d. kan det dis­ kuterast om skaldens to kommentarar om kvinna skal oppfattast som stål. Den splitting og oppløysing av meining som agrammatisk ordstilling og setningsoppløysing medfører, har vi i skaldespråket også på ordnivå. Som vi har sett, kan lekkane i ein kjenning (der kjenneordet står i genitiv) splittast. I og med at kjen­ ningen erstattar eitt ord, kan ein også sjå på splittinga av lekkane i ein kjenning som ei slags ordkløyving. Men ordkløyving eller tmesis brukar ein om det fenomenet at i skaldespråket kan samansette ord - også kjenningar der kjenneordet står i rotform, og kjenneordet og grunnordet dermed dannar eit samansett ord - splittast. På s. 240 finn vi døme på tmesis i fjQrd-hjQrdu i strofa av Øyvind Finnsson. Førstelekken i kjenningen for ‘sild’, kjenneordet fjgrd- (rotform av fjgrdr), er her skild frå grunn­ ordet, hjgrdu (dat.). I samansette namn kan vi også av og til finne bruk av tmesis. Olav Tordsson, som omtalar fenomenet i Den tredje grammatiske avhandling, bra­ kar verslinene eki vas ógn á Stiklar / úblíö stQÖum sidan, ‘den ublide strid på Stikle­ stad var (ikkje) liten sidan’, som døme. Her er lekkane i namnet Stiklarstaðir skilde frå kvarandre. Ei litt enklare form for tmesis har vi der lekkane i namnet berre er kasta om kvarandre, t.d. á stad stiklar. Agrammatisk ordstilling, setningsoppløysing, som ofte er kombinert med bruk av stål, og tmesis er stiltrekk som i høg grad er med på å gje skaldespråket eit anaturalistisk preg.

Nykrat-stil og nýgervingar-stil Innanfor skaldediktinga møter ein to svært ulike stilarter. Den eine er kalla nykratstil, den andre nýgervingar-stil. Nykrat-siútn (nykr, ‘nøkk’) vert også kalla finngålknat (finngålkn, ‘skapning som er menneske oppe og dyr nede’). Begge desse termane går på at stilen - som nøkken eller ein finngålkn - blandar element som ikkje høver saman. I ei skaldestrofe i nykrat-stil vil bileta som kjenningane aktiviserer, ikkje harmo­ nere. Kjenningane kan kalle fram ulike bilete frå heilt ulike område, og ein kan få eit inntrykk av at bileta kolliderer. Ei side ved «y^rat-stilen er også at verb og adjektiv har eit semantisk innhald som korresponderer med tydeordet til kjenningen, ikkje med grunnordet i kjenningen som dei grammatisk står til. Eit godt døme på dette har vi i Ragnarsdråpa 17 (s. 237 ovanfor). Adjektivet hardgedr, ‘hardhuga’, og verbet stardi, ‘stirde’, står formelt til grunnordet i kjenningen þvengr, ‘reim’. Men þvengr er ein daud gjenstand som korkje kan vere hardhuga eller stire. Vi ser at semantisk korresponderer desse orda med det unemnde tydeordet i kjenningen, ‘Midgards-

E dda -

og skaldedikting

255

ormen’. Det er mogeleg at dette forholdet er ei hjelp for tolkinga, og orda som korresponderer med det unemnde tydeordet, er tmleg også med på å aktivisere bile­ tet av tydeordet på ein klarare måte enn der adjektiv og verb semantisk korrespon­ derer med det same ordet som dei grammatisk står til. I nýgervingar-stilen skal kjenningane i ei strofe harmonere med kvarandre, og dei bileta som vert aktiviserte ved den første kjenningen, skal det byggjast vidare på i eventuelle seinare kjenningar i strofa. Her vil også adjektiv og verb korrespondere både semantisk og grammatisk - med grunnordet i kjenningen, og ikkje med tyde­ ordet, eventuelt kan dei semantisk korrespondere med begge. Snorres str. 6 i Håttatal (s. 245 ovanfor) er hans døme i dette diktet på ei dróttkvætt-strofe i nýgervingarstil. Her ser vi at alle kjenningane for ‘sverd’ byggjer på det same biletet av sverdet som orm, grunnordet i kjenningen for ‘slire’ er hams, som også kan brukast om ‘ormeham’, og soknar nadr, ‘stridsormen’ (sverdet), skrid slirevegen.

Ofljóst Ofljóst kallast ulike teknikkar for å dikte slik at ein får inn ei dobbel meining i strofa. Skaldane kunne sjølvsagt utnytte alle dei sjansar som normalt låg i språket til å skape dobbel meining. Men skaldespråket gav rikare høve til dette enn normalspråket. Den agrammatiske ordstillinga kombinert med t.d. to kjenningar i halvstrofa kunne i enkelte høve gjere det mogeleg å ta saman lekkane i kjenningane på ulike måtar og dermed opne for fleire tolkingar, men ofl/óvMeknikkane utnyttar i særleg grad synonymitet og homonymitet i språket. Det svært utvida synonymomgrepet, der synonyme ord som berre var synonyme etter ein tillært konvensjon, kunne erstatte kvarandre, kunne også opne for dobbelmeining, like eins det forholdet at skaldespråket inneheldt svært mange homonyme ord. Eit ord som jqrd t.d. hadde tydinga ‘jord’, men var også namnet på mora til guden Tor. Homonymitet kunne utnyttast direkte, men ein kunne også, om ein ville dikte ofljóst, setje inn heite eller kjenning for det eine homonymet, og meine det andre. Såleis kunne både homonymitet og synonymitet utnyttast samstundes til å gje dobbelmeining. Når ein dikta ofljóst, var det også tillate å sjå bort frå vokalkvantitet. Ei relativt vanleg form for ofljóst ser ut til å ha vore å løyne namn. Døme på dette har vi i strofa til Olav den heilage (s. 243). Når kongen seier mik hefr måli sykvinn / mest á skgmmufresti / Gramr ok brattir hamrar, ‘Gram og bratte hamrar har på kort tid mest fråteke meg målet’, så kan det ved første augnekast sjå ut som kongen har vorte mållaus over ein segnkonge (Gram) og ei naturoppleving, men under overflata ligg det ei anna meining. Gramr kan erstatte førstelekken i namnet IngibjQrg fordi Gramr er segnkongenamn og Ingi er segnkongenamn. Etter det utvida synonymomgrepet som gjeld inn­ anfor skaldediktinga, er dei to orda synonyme fordi dei har den felles overkategorien ‘segnkonge’, og kan erstatte kvarandre. Siste lekken i namnet er løynt på ein minst like snedig måte. Det er mogeleg at skalden kan ha oppfatta bjgrg og hamrar som

256

E lse M undal

synonyme ord for ‘fjellskrent’, og i så tilfelle er eit synonym erstatta med eit an n amed tillegg av adjektivet b r a ttir . Men no har namnelekken -b jg rg i In gibjQ rg ingen etymologisk slektskap med bjQ rg i tydinga ‘fjellskrent’. Ordet som er siste lekken i kvinnenamnet, heng etter vanleg oppfatning etymologisk saman med verbet b ja rg a , og tyder ‘berging’. Men når skalden har erstatta bjQ rg i In gibjQ rg med (b r a ttir ) h am ­ r a r , så er dette likevel fullt i samsvar med reglane i skaldespråket når ein diktar o fljó st. B jQ rg i tydinga ‘berging’ og b jg r g i tydinga ‘fjellskrent’ er homonyme ord, og eit synonym for bjQ rg i tydinga ‘fjellskrent’ kan setjast inn for b jg rg i tydinga ‘ber­ ging’. Den merkelege omskrivinga løyner altså kvinnenamnet In gibjQ rg. Eit mogeleg døme på o jljó s t har vi også i strofa til Hild Rolvsdotter (s. 237). Strofa opnar med verslina H a fn ið N e fju n a fn a , ‘De vrakar/viser bort Nevjas namne’. Men o f ljó s t gjev høve til å sjå bort frå vokalkvaliteten. H a fn id kan ein difor også for­ stå som H a f n id (imperativ brukt om ynske). Om Hild - i det løynde - seier ‘Ha Nevjas namnes nid’, og dermed kastar ei forbanning over kongen, høver det svært godt i konteksten.

Den kunstnarlege effekten av skaldespråket Den kunstnarlege effekten av skaldespråket er i særleg grad knytt til den rikdomen av assosiasjonar og førestellingsbilete som vert vekte til live gjennom kjenningane og - i mindre grad - gjennom heita. Skalden kan gjennom nokre få kjenningar skape assosiasjonar som vekkjer til live store delar av mytologien eller segnhistoria. At dette skjer i strofer der mytologi eller segnhistorie er tema, som i strofene etter Brage den gamle eller Eiliv Godrunsson, er å vente. Men gjennom kjenningar og heite kan assosiasjonane til mytologi eller segnhistorie aktivisere førestellingsbilete frå desse sfærane heilt uavhengig av tema i strofa. Dette ser vi t.d. i strofa etter Hild Rolvs­ dotter, der ho brukar Odinsnamnet Y g g r som grunnord i krigarkjenningen som står for kongen. I konteksten i strofa der Hild konsekvent omtalar sonen sin som ein ulv, vil jamføringa mellom kongen og Odin truleg aktivisere dei mytologiske førestel­ lingane om Odins siste kamp mot ulven Fenre. I strofa etter Kormak vil den lange kjenningen for ‘d i k t ’, f e n ta n n a S y r a r g r e p p a ja s tr in , under vegs i tolkinga av kjen­ ningen aktivisere førestellingar om den norrøne skapingsforteljinga, gudinna Frøya, ei jotunkvinne, menn, jotnar, myten om skaldemjøden, og ved at elvenamnet Rin, er brukt som heite for ‘elv’, får vi truleg også aktivisert førestellingar om segnene om Volsungane og gullskatten som vart senka i elva Rin (Rhinen). Kjenningane som er motiverte ut ifrå mytologi og segnhistorie, er kunnskaps­ baserte, dvs. at dei krev kunnskap om mytologi og segnhistorie hjå publikum for å fungere. Andre kjenningar som t.d. b r a n d a e lg r (strofa av Ragnvald Kaie Kolsson, s. 244) og v a ls o r m r (strofa av Snorre Sturlasson, s. 245) fungerer meir umiddelbart. Grunnordet, som gjeme har ein likskap med tydeordet anten når det gjeld form eller funksjon, og kjenneordet som tilordnar gmnnordet den same sfæren som tydeordet, skaper til saman dei assosiasjonane som gjev tolkinga, sjølv om kunnskap om kjen-

E dda -

og skaldedikting

257

ningtypar som gjev hjelp til å tolke ein kjenning på grunnlag av liknande kjenningar, også er ein viktig føresetnad i tolkingsprosessen. Mengda og arten av dei førestel­ lingar og bilete som ulike typar av kjenningar aktiviserer, kan variere, men for alle typar av kjenningar gjeld det at dei tilfører strofa eit assosiasjonsinnhald, eit konnotativt innhald som ligg der ved sida av det denotative innhaldet, dvs. det innhaldet som står tilbake når kjenningane vert erstatta med tydeorda. (Når både kjenningane og tydeorda er tekne med i omsetjingane i tekstsamlinga av dróttkvætt-strofer, er det nettopp for å få fram den doble meininga som kjenningane tilfører strofa.) Den biletskapande effekten vil variere frå kjenningtype til kjenningtype. Ein kjenning som Haralds bróðir (strofa til Sigvat skald, s. 244) er relativt lite biletska­ pande. Ein kjenning som bauga deilir, ‘ringanes utdelar’ (konge), gjev klare og sterke førestellingsbilete, men aktiviserer truleg i mindre grad eit bilete av tydeordet fordi det biletet kjenningen gjev, verkar “sant” eller kanskje snarare naturalistisk, og vil gje god meining utan at biletet av tydeordet vert klart aktivisert. Kjenningane for ‘sild’, sævar mévQrar, ‘havets smale piler’, og for ‘piler’, hlaupsildr Egils gaupna, ‘laupande sild frå skyttarens hender’ (strofa til Øyvind Finnsson, s. 240), aktiviserer truleg meir eller mindre absurde bilete der biletet av piler og biletet av sild glid over i kvarandre. Ein kjenning som den nyss nemnde branda elgr, ‘stamnplankeelg’ (skip) (strofa til Ragnvald Kaie Kolsson, s. 244) skaper eit klart anaturalistisk bilete, eit bilete av noko som ikkje finst, og her vert biletet som kjenningen skaper, og biletet av tydeordet liggjande og flimre ved sida av kvarandre, eller det eine over det andre. Den kunstnarlege effekten er i alle fall ikkje minst der kjenningane skaper anaturalistiske bilete. Desse merkelege bileta kan også ha ein mnemoteknisk funksjon. Nett­ opp fordi dei er så merkelege, er dei lette å feste i minnet. Assosiasjonsinnhaldet kan i nokre tilfelle verke tilsikta, og er med på å under­ byggje det denotative innhaldet. Når t.d. Hild Rolvsdotter vel eit namn for Odin som grunnord i ein kjenning for kong Harald Hårfagre, der tema i strofa er kongens kon­ flikt med ulven (Gange-Rolv) og trugsmålet frå han, så verkar dette så velvalt, sidan det var Odin og ikkje ein annan av gudane som til slutt tapte for ulven, at det er van­ skeleg å tru noko anna enn at valet er medvite og assosiasjonane tilsikta. I andre til­ felle skaper kjenningane bilete og assosiasjonar som ikkje knyter seg til det sentrale innhaldet i strofa. I kjenningen fentanna Syrar greppa jastrin i strofa av Kormak vil dei første lekkane i kjenningen, som gjev assosiasjonar til den norrøne skapingsmyten, Frøya, jotunkvinne og menn, vere assosiasjonar som skal føre fram til tolkinga av kjenneordet i kjenningen for ‘skaldemjød/dikt’. Dei bileta og assosiasjonane som desse lekkane av kjenningen skaper, kan ikkje seiast å vere knytte til tema i strofa oppmodinga til å lytte til diktet - og vi får assosiasjonar og bilete som ligg som ein flimrande kollasj rundt det sentrale innhaldet i strofa utan eigentleg å vere knytt til dette. Grunnordet i kjenningen, jastrin, ‘gjærelv’, som eigentleg i seg sjølv er ein kjenning for ‘øl’, ‘mjød’, gjev assosiasjonar som meir støttar opp under det denota­ tive innhaldet. Grunnordet gjev assosisjonar til at diktet fløymer som ei mektig elv. Det gjev unekteleg eit svært elegant inntrykk der skalden gjennom kjenningane

258

E lse Mundal

skaper bilete og assosiasjonar som vert kopla til og underbyggjer bodskapen i strofa. Dei friare assosiasjonane og bileta gjev nok eit mindre elegant inntrykk, men her kan den kunstrarlege effekten liggje i overraskingsmomentet og i inntrykket av kunst­ narleg overflod. Også utanom kjenningane dyrkar skaldane eit biletskapande språk. Krigarane matar ulven, gjev ramnen føde, fargar sverda raude osv. Slike uttrykk har ofte vore brukte som døme på at innhaldet i skaldediktinga er stereotypt. Men det desse uttrykka vantar i originalitet, tek dei att i biletskapande effekt. I kjenningane vert eitt substantiv erstatta med to eller fleire. Skaldespråket er såleis rikare på substantiv enn normalspråket. Substantiva er også dea ordklassen som gjennomgåande er mest biletskapande. Både kjenningane i seg sjølve som eit lit­ terært verkemiddel og det forholdet at kjenningane automatisk vil auke substantivprosenten i språket, er med på å gjere skaldespråket biletskapande. Også det faktum at heita gjennomgåande har eit snevrare semantisk innhald enn dei prosaorda som vert erstatta, er med på å auke den biletskapande effekten, for ord med trongt semantisk innhald, t.d. bráðr, ‘brud’, vil gje klarare bilete enn ord med vidt semantisk innhald, t.d. kona, ‘kvinne’. Det same ser vi i mange kjenningar som fokuserer på visse sider eller funksjonar ved tydeordet, t.d. i dei mange kjenningar for ‘menn’ eller ‘konge’ som har eit nomen agentis som grunnord. Ein kjenning for ‘mann’ som brimdýra stýrir, ‘brimdyras styrar’, og ein kjenning for ‘konge’ som bauga deilir, ‘ringanes utdelar’, fokuserer på ei avgrensa side ved mannsrolla (skipsstyrar) og ved rolla som konge (gavmild utdelar av ringar), og gjev difor skarpe førestellingsbilete. Kjenningane, som alltid erstattar eitt ord med fleire, kan også ved den plassen dei fyller i halvstrofa, gje ein “masseeffekt” som kan utnyttast kunstnarleg. Ein lang og assosiasjonsrik kjenning vil tiltrekkje seg merksemd. Når den lange kjenningen for ‘Midgardsormen’, med tilhøyrande adjektiv, i Brages Ragnarsdrdpa 17, harðgeðr boröróins barða brautar þvengr enn Ijóti, fyller meir enn halve halvstrofa, understre­ kar det også at dette verdsuhyret som buktar seg gjennom strofa, er uhorveleg stort. I Edda gjev Snorre Sturlasson klart uttrykk for at han ser nýgervingar-stilen som langt meir kunstnarleg vellukka enn nykrat-stilen. Snorre kjem med desse kommen­ tarane i tilknyting til Håttatal 6 (s. 245) som er hans døme på nýgervingar-stil. I nýgervingar-stilen held skalden fast på eitt bilete, og er det fleire kjenningar i strofa, må dei dannast i harmoni med kvarandre. Men dersom bileta skifter, så seier Snorre at det kallar folk nykrat, “ok þykkir þat spilla”, ‘og det meiner ein øydelegg’. Snorres eige døme på nýgervingar-stil verkar kanskje noko stivt, men mange skal­ dar utnyttar denne stilen meistarleg, t.d. Hild Rolvsdotter (s. 237), som held fast på biletet av ulven gjennom heile strofa. Nýgervingar-stilen kan også gje gjennomførd setningsmetaforisering som t.d. i strofa til Egil Skallagrimsson frå Hqfudlausn (sjå s. 260 nedanfor). Når Egil seier berk Odins mjgð / á Engla bjgd, ‘eg ber Odins mjød til engelskmennenes land’, eller endå betre om bjgd her tyder ‘bord’: ‘eg ber Odins mjød på engelskmennenes bord’, som igjen tyder ‘eg seier fram eit dikt i England’, så

E dda -

og skaldedikting

259

ser vi at heile setninga støttar opp under og korresponderer med assosiasjonane og bileta som grunnordet i kjenningen for dikt, mjQÖ, skaper. Den kunstnarlege effekten til njgervingar-stilen ligg nettopp i den elegante og gjennomførde biletbruken. Men den negative vurderinga som Snorre gjev uttrykk for når det gjeld nykratstilen, og som truleg også er representativ for smaken i Snorres samtid, kan ikkje alltid ha vore vurderinga av denne stilen. Dei to stilartane ser vi lever side om side praktisk talt så langt tilbake som vi kjem i litteraturhistoria, og mange av dei kjende skaldane diktar i denne stilen. Den kunstnarlege effekten til nykrat-stilen, der bileta kolliderer og verb og adjektiv rettar seg etter tydeordet og ikkje etter grunnordet i kjenningen, som i Ragnarsdråpa 17 (s. 237), ligg truleg mest i overraskingsmomentet. Den lange kjenningen for ‘Midgardsormen’ i denne strofa har þvengr, ‘reim’, som grunnord; når grunnordet knyter til seg adjektivet harðgeðr, ‘hardhuga’, og ver­ bet starði, ‘stirde’, har vi som nemnt ovanfor element som ikkje høver saman. Det er neppe å sjå som ein feil, men som ei understreking av det anaturalistiske stilidealet. Av dei to stilartane, nýgervingar-stilen og nykrat-stilen, er nykrat-stilen den mest anaturalistiske, og reindyrkar den hangen til biletkollisjon som er grunnleggjande for sjølve kjenningen som kunstnarleg verkemiddel ved at kjenneord og grunnord akti­ viserer bilete frå ulike sfærar. Også bruken av innrimet, hendingane, som innanfor dróttkvætt kunne variere frå inkje i håttlausa til dobbel adalhending i alhent, påverka oppfatninga av kor kunst­ narleg vellukka strofa var. Om det siste versemålet seier Snorre i kommentaren til str. 44 i Håttatal, som er døme på alhent: “Þessi þykkir vera fegrstr ok vandastr, ef vel er ortr", ‘Dette [versemålet] synest vere det fagraste og mest utsøkte, om det er vel dikta.’ Det som gjer versemålet vakkert og utsøkt, er nok klangfylden som framstår gjennom alle dei rimande stavingane. Kanskje kunne også vokalkvaliteten i innrimet i nokre tilfelle brukast til å understreke innhaldet. Magnus Olsen, som har gjeve ein grundig analyse av strofa til Hild Rolvsdotter (s. 237), meiner innrimet får fram skri­ ket frå den ulukkelege mora (Olsen 1942). Når versemålet alhent vart så høgt vurdert - i alle fall av Snorre og hans samtid - så er sikkert også ein sterkt medverkande grunn til dette at versemålet var sett på som svært vanskeleg. Ei side ved det norrøne kunstomgrepet som vi møter det i skaldediktinga, var nettopp knytt til vanskegraden. Rett nok finn vi også i den eldre skaldediktinga strofer som formidlar skaldens meining klart og tydeleg når det var tenleg eller nødvendig, som t.d. Bersgglisvisur av Sigvat skald, der skalden gjev sine klare råd til den unge kongen Magnus den gode. Men normalt ville ikkje skaldens mål vere å uttrykkje seg klart og enkelt, men tvert om på ein måte som var ei intel­ lektuell utfordring. Skaldediktinga var ein íþrótt, ‘idrott’, og skaldekunsten var dermed knytt til språkleg prestasjon, til å presse språkets yteevne til grensene. Eit overordna tilsikta kunstnarleg mål vart å fange det munnlege ordet i ei form og binde det til bilete som gav det flyktige talte ordet eit langt liv i minnet. Det er dette kunst­ narlege målet Øyvind Finnsson t.d. siktar til når han i siste strofe av Håleygjatal omtalar diktet som ei steinbru.

260

E lse M undal

Andre skaldeversemål Skaldane kunne også bruke eddaversemål. Hákonarmál av Øyvind Finnsson t.d. er i eddaversemålet málaháttr (s. 229 ovanfor), med innslag av Ijóðaháttr, og Ynglingatal og Håleygjatal er i kviðuháttr, som ein kan sjå som ein strengare normert variant av eddaversemålet fornyrðislag. Som i fornyrðislag har kvar versline to trykktoppar, men oddelinene har (normalt) berre ei trykklett staving, slik at verslina berre får tre stavingar. Eit anna skaldeversemål som også kan karakteriserast som formalisert fornyrðislag, er tøglag. Versemålet har same stavingstal i lina som fornyrdislag, men same rimkrav som dróttkvætt. Innanfor dei korte verslinene vart det vanskeleg å opp­ fylle rimkrava. Den høge vanskegraden har truleg gjort sitt til at versemålet vart rekna som “fint”, og dei fleste bevarte dikt i tøglag er dråpaer, men tøglag er eit rela­ tivt lite brukt versemål. Det er usikkert kor gamalt versemålet er. Snorre siterer i Skáldskaparmál ei strofe i tøglag som han tillegg Brage den gamle, men dei neste kjende dikta i dette versemålet er dei to dråpaene om kong Knut den mektige av Sigvat skald (Knútsdrápa) og av Torarin Lovtunge (Tøgdrdpa) frå 1030-åra. Norrøn skaldedikting fekk også versemål med enderim. Skaldedikting med ende­ rim vert kalla runhent utan omsyn til metrisk form elles. Runhent kan altså ha både to, tre og fire trykktoppar i lina, men runhent med to trykktoppar vert rekna for å vere det opphavlege. Dette versemålet møter vi første gongen i diktet HQfudlausn (ca. 950), som Egil Skallagrimsson sa fram for kong Eirik Blodøks i York for å redde livet. (Ei strofe i runhent av Skallagrim, sitert i Egils saga, kap. 27, vert ikkje rekna som ekte.) Det har vore vanleg å rekne med at den enderimande norrøne skalde­ diktinga har oppstått under påverknad frå latinsk dikting med enderim. Enderimet i norrøn skaldedikting er alltid kombinert med stavrimet. I det enderi­ mande versemålet runhent bind begge dei to rimtypane saman to og to versliner. Enderimet i runhent er altså alltid parrim, men det hender at same rimet vert brukt gjennom heile halvstrofa, eller til og med gjennom heile strofa. Rimet kan vere einstavingsrim eller tostavingsrim. Enderimet representerte eit nytt og annleis poetisk verkemiddel i den norrøne skaldediktinga, men ein kan ikkje seie at det vart særleg mykje nytta. Eit dikt som Hgfuölausn er likevel eit høgdepunkt i den norrøne skalde­ diktinga, og om det faktisk er det eldste diktet i runhent, må den enderimande innovasjonen ha gjort eit overraskande og mektig inntrykk då det første gongen vart sagt fram, som ei strofe frå diktet (str. 2 ) skulle kunne demonstrere: Buðumk hilmir 1q5, ák hróðrs of kvgð, berk Oðins mjgð á Engla bjgð; lofat visa vann, vist mærik þann; hljóðs biðjum hann, þvíat hróðr of fann.

E dda -

og skaldedikting

261

Kommentar: Hilmir: poetisk ord for ‘fyrste’. I qö : ‘innbyding’. hróðrs: gen. sg. av hróðr, ‘ros’, ‘lovkvad’. kvgð: ‘krav’. Engla: gen. av englar (pl.), ‘engelskmenn’. bjgd: ‘land’, er kanskje også brukt som identisk med bjóð, ‘bord’. visa: oblik form av visi, ‘hovding’. vann lofat: dikta rosande. mærik: ‘eg heidrar’, av mæra ‘heidre’ + enklitisk pronomen -(e)k. Omsetjing: Fyrsten baud meg opphald, eg har krav om lovdikt [på meg], eg ber rOdins mjød"1 (dikt) til engelskmennenes land (eventuelt: på engelskmennenes bord), eg dikta rosande for hovdingen, visseleg heidrar eg han, eg bed han om togn, for eg fann (eg har fått til) eit lovkvad. Etter dróttkvætt var hrynhent det viktigaste skaldeversemålet. Dette versemålet kan karakteriserast som ei utviding av dróttkvætt-lina med ein troké, —x, og vi får eit versemål med fire trykktoppar i lina og normalt åtte stavingar. Dróttkvætt har også trokeisk utgang, men verslina i hrynhent vert avslutta med to trokear (nest siste trykktunge staving kan vere kort), og vi får dermed ein sterkare tendens til fast rytme enn i andre norrøne versemål. I byrjinga av verslina skulle rytmen i prinsippet kunne vere friare, men vi ser ofte ein klar tendens til trokeisk rytme gjennom heile strofa. Også på eit anna viktig punkt ser vi ei nyutvikling i hrynhent i samanlikning med annan norrøn dikting. Medan halvstrofa, med få unntak, var den syntaktiske eininga i dei andre versemåla, ser vi i hrynhent ein tendens til at verslina vart den syntaktiske eininga. Det er sjølvsagt den lange verslina som gjer denne utviklinga mogleg. Hrynhent møter vi første gongen i diktet Hafgerðingadrápa (seks versliner bevarte). Det er etter tradisjonen dikta av ein sudrøying (mann frå Hebridane) på slut­ ten av 900-talet, men det er omstridd om strofa er ekte. Det neste kjende diktet i dette versemålet er lovkvadet Hrynhenda til Magnus den gode av Amor Jarleskald (1046). I dei neste par hundreåra er hrynhent relativt lite bmkt samanlikna med dróttkvætt, men frå 1300-talet vart hrynhent det leiande skaldeversemålet, og det vart spesielt knytt til den religiøse diktinga. Eit høgdepunkt i hrynhent-diktinga er mariadiktet Lilja av Øystein Åsgrimsson frå midten av 1300-talet. Dette diktet gjorde versemå­ let hrynhent så populært at det seinare gjeme vart omtalt som liljulag. Også hrynhent er eit versemål som ein reknar med har oppstått under påverknad frå latinsk dikting, og det har særleg vore peikt på trokeisk tetrameter som eit sann­ synleg førebilete. Med tendensen til fast rytme og med tendensen til å gjere verslina til syntaktisk eining - som motverka setningsoppløysing - gjev hrynhent-diktinga eit meir “moderne” inntrykk enn diktinga i dróttkvætt. Skaldane brukte framleis kjenningar og heite og mange retoriske verkemiddel, men stilen har vorte enklare, målet er ikkje

262

E lse M undal

lenger å uttrykkje seg på ein måte som gav publikum ei intellektuell utfordring. Skal­ dane av den religiøse hrynhent-åikXmga i seinmellomalderen hadde ein religiøs bod­ skap å formidle, og idealet vart derfor claritas, Guds bodskap skulle formidlast klart og tydeleg. Dette nye kunstsynet kjem også eksplisitt fram i str. 98 i Lilja: Så, er óðinn skal vandan velja, velr svå mørg í kvæði at selja hulin fomyrðin, at trautt må telja, tel ek þenna svá skilning dvelja; vel því at hér má skýr orð skilja, skili þjóðir minn ljósan vilja, tal óbreytiligt veitt af vilja, vil ek at kvæðit heiti Lilja. Kommentar: Den siterte strofa har parrim, og kunne isolert sett definerast som runhent med fire trykktoppar, men i Lilja finn vi sporadisk både parrim og kryssrim som ekstra ornamentikk i enkelte strofer. Også bmken av dunhent, at andre og fjerde verslina i ei halvstrofe byrjar med ei form av det ordet som den føregå­ ande verslina enda på, som er konstituerande for ein variant av dmttkvætt, er i denne strofa av Lilja brukt som ekstra retorisk pynt innanfor versemålet hrynhent. I andre verslina kan det sjå ut som vi har brot på regelen at hrynhent-lina endar på to trokear, men det trykklette at kan dragast saman med den føregåande trykk­ lette stavinga til ei trykklett staving. óðinn: akk.sg. bestemt form av óðr, ‘skaldskap, dikt’. Omsetjing: Den som skal velje utsøkt skaldskap, vel å gje så mange dunkle fomord i kvadet at ein knapt kan telje [dei], eg seier at han såleis hindrar forståinga; sidan ein her kan forstå vel dei klare ord, forstår folk min klare vilje, enkle ord gjevne med lyst, eg vil at kvadet heiter Lilja. Mellom strofene til Brage den gamle i ein anaturalistisk tung stil med ein biletbruk som kviler i eit heide univers, og Øystein Åsgrimssons Lilja med ein kristen tema­ tikk og ein kunstvilje som har claritas som eit overordna mål, er det eit langt sprang. Den eldste skaldediktinga hadde utan tvil ei sterk forankring i den heidne kulturen. Når bruken av mytologiske kjenningar i ein periode etter kristninga avtok sterkt, er det rimeleg å tru at dette, i all fall delvis, har samanheng med kristninga. Bruken av mytologiske kjenningar tok seg opp att etter ei tid, men det er eit spørsmål om asso­ siasjonane som dei mytologiske kjenningane då skapte, hadde det same rike mei­ ningsinnhaldet som i den heidne tida. Både kristninga i seg sjølv, som gradvis erstatta det heidne verdsbiletet med eit kriste verdsbilete, og skriftkulturen, som gradvis gjorde den opphavlege munnlege skaldekunsten til skriftleg dikting, endra funda-

E dda -

og skaldedikting

263

mentalt det samfunnet og den kulturen der skaldediktinga hadde oppstått. Utviklinga innanfor skaldekunsten har samanheng med desse djuptgripande kulturelle endrin­ gane.

Opphavet til skaldekunsten Det har vore sett fram ulike teoriar for å forklare korleis det spesielle skaldespråket har oppstått. Enkelte element i skaldespråket møter ein også i det poetiske språket i andre kulturar, t.d. poetiske ord og poetiske omskrivingar meir eller mindre av same type som dei to-lekka kjenningane. At syntaksen kan vere friare i poesi enn i prosa, er også eit relativt vanleg fenomen. Men i det norrøne skaldespråket møter ein like­ vel ein kombinasjon av til dels ekstreme poetiske verkemiddel som til saman gjev eit svært spesielt poetisk språk. For å forklare opphavet til dette språket, har det vore lansert fleire teoriar. Hallvard Lie gjev i ‘Natur og ‘Unatur i skaldekunsten (1957: 251ff.) eit oversyn over dei eldre opphavsteoriane og kallar dei profantabu-teorien, sakraltabu-teorien, fossil-teorien og verstvang-teorien. Som opphavsmann til profantabuteorien nemner Lie Axel Olrik (Lie 1957: 251). Olrik hadde lagt merke til at det var ein viss likskap mellom tabuuttrykk i språket til fiskarane på Shetland og norrøne heite. Olriks teori gjekk ut på at ein måtte leite etter opphavet til kjenningspråket i tabuførestellingar hjå fiskar- og jegerfolk som utforma eit tabuspråk av omsyn til dei usynlege maktene dei hadde rundt seg. Som opphavsmann til sakraltabu-teorien nemner Lie Friedrich Kauffmann (Lie 1957: 252). Sakraltabu-teorien minner mykje om profantabu-teorien i og med at dei begge har opphav i eit tabuspråk. Eit sakralt tabuspråk kunne vere knytt til ritual i samband med død, gravferd o.l. og til møtet med det heilage. Men problemet er at vi ikkje har bevart eit slikt tabuspråk. Det er tenkjeleg at enkelte heite og kjenningar kan ha opphav i tabuspråk. Men særleg langt i å forklare det spesielle norrøne skaldespråket kjem ein neppe med desse teoriane. Dei to tabuteoriane, som var oppe i den vitskaplege diskusjonen rundt hundreårskiftet 1900, fekk aldri særleg stor tilslutning. Den såkalla fossil-teorien skriv seg også frå den same perioden. Opphavsmannen til denne teorien er Hjalmar Falk (Lie 1957: 241). Som det ligg i ordet, fossil-teorien, gjev denne teorien uttrykk for ganske negative oppfatningar av kjenningen. Som Falk såg det, utvikla kjenningspråket seg i negativ retning. Hjå dei eldste skaldane gav kjenningane oftast enno konforme bilete, men etter kvart vart kjenningane fossil, stivna, unaturlege restar av eit eldre naturleg og levande biletspråk, eller sagt med Falks eigne ord: “omskrivningeme er blevne forstenede formler, pressede blomster uden rod” (Falk 1889: 255). Fossil-teorien er ein dekadanseteori. Kjenningspråket har gått gjennom ei degenerering, det har utvikla seg frå det naturlege til det unaturlege, og kjenningane har fjerna seg frå metaforane som kunne oppfattast umiddelbart.

264

E lse M undal

Verstvang-teorien gjev uttrykk for ei grunnholdning til kjenningspråket som lik­ nar sterkt på den holdninga ein møter i fossil-teorien. Begge desse teoriane har eit negativt syn på kjenningen frå eit estetisk synspunkt. Verstvang-teorien er ingen direkte dekadanseteori slik som fossil-teorien. Men skaldespråket med bruk av kjen­ ningar og heite vert etter denne teorien å sjå som ei rein naudløysing som skaldane måtte ty til for å klare å oppfylle dei strenge metriske reglane i skaldediktinga. Målet har vore å uttrykkje seg naturleg og å mane fram klare førestellingsbilete som ved vanlege metaforar, men dette har ikkje vore mogeleg på grunn av den strenge metrik­ ken. Öenne oppfatninga av skaldespråket møter ein meir eller mindre klart uttalt hjå mange forskarar på slutten av 1800-talet og utover på 1900-talet. Men Lie ser Finnur Jónsson som den eigentlege utformaren av teorien (Lie 1957: 240). Finnur Jónssons ofte siterte ord i ei bokmelding frå 1890: “Det er versets formelle indretning, særlig rim- og rimbogstavsprincipet, hvorpå omskrivningeme og benævnelseme i al deres mangfoldighed beror” (Finnur Jónsson 1890: 387), viser at han meinte bmken av heite og kjenningar var styrt av metrikken. Verstvang-teorien kan ein seie representerte det rådande synet på skaldespråket i første halvdel på 1900-talet. Det fanst forskarar som opponerte mot det synet at skal­ despråket var fanga i ei tvangstrøye av ein streng metrikk, m.a. Wolfgang Krause (1930). Etter hans syn var forholdet mellom dei metriske reglane og det poetiske språket nærmast omvendt. Det var ikkje det poetiske språket som underordna seg metrikken, men metrikken som føydde seg etter ånda i diktet. Verstvang-teorien og det synet på skaldespråket som Finnur Jónsson og fleirtalet av skaldediktforskarane hadde stått for, kom først under massiv kritikk med arbeida til Hallvard Lie på 1950-talet (Lie 1952; 1957). Hans hovudinnvending gjekk på at det aldri hadde funnest eit klassisk stilideal i den heidne norrøne skaldediktinga, som Finnur Jónsson og andre la til grunn for sitt syn. Skaldane hadde aldri hatt natura­ lisme, det enkle og klare uttrykket som eit mål. I den norrøne skaldediktinga var anaturalisme stilidealet. Hallvard Lie lanserte i “Skaldestilstudier” ein teori som knytte opphavet til den anaturalistiske skaldestilen til anaturalismen i den materielle kun­ sten. Han kasta fram den tanken at den anaturalistiske skaldestilen kunne ha oppstått meir eller mindre spontant då skalden Brage den gamle stod andsynes den oppgåva å skildre bileta på det skjoldet han i Ragnarsdråpa seier han har fått av kong Ragnar. At skaldestilen kan ha oppstått spontant, kan vere noko vanskeleg å godta. Det vert vanskeleg å forstå korleis ein slik diktekunst kunne fungere i samfunnet dersom reglane og mønstera ikkje voks fram og fekk aksept i ein prosess som gjekk over tid. Men Hallvard Lies teori innebar meir enn at Brage den gamle vart lansert som ein mogeleg opphavsmann til den anaturalistiske skaldestilen. Viktigare var at han peikte på anaturalismen som eit felles kunstnarleg mål både for den materielle kunsten og ordets kunst i det tidlege norrøne samfunnet. Anaturalismen i den materielle kunsten kan ein ikkje sjå som tvang av noko slag. Det vert også eit argument for at anatura­ lismen i skaldediktinga ikkje er resultatet av tvang, men av ein medviten kunstvilje. Men om ein ser eit samband mellom den materielle kunsten og ordets kunst, så

E dda-

og skaldedikting

265

Naturalisme og anaturalisme Parallellane mellom den materielle vikingtidskunsten og ordets kunst er påfallande. Dyreornamentikken er eit sentralt element i alle stilartane i vikingtidskunsten. Denne kunsten kan karakteriserast som ein anaturalistisk kunst, og i den kunstnarlege fram­ stillinga av “dyret” (som kan vere dyr av ulike slag, ofte slangar) er dei naturlege for­ mene meir eller mindre oppløyste og stiliserte. Lengst går oppløysinga av biletet i den yngste av stilartane i vikingtida, Umes-stilen, som var dyrka frå 900-talet og utover (ill. 5:9). I den klart anaturalistiske stilen vil ein likevel ofte kunne finne noko meir naturalistiske element innsprengde i anaturalismen, t.d. eit klart gjenkjenneleg dyrehovud eller andre kroppsdelar. Anaturalistisk og naturalistisk framstilling kan også vere blanda på den måten at dei finst i ulike felt, som på biletsteinen i ill. 5:10, der naturalistiske figurar er innramma av oppløyste dyrefigurar i eit flettverksmønster. Men ved sida av den anaturalistiske kunsten finn vi i vikingtida også ein naturalistisk kunst, slik som i ryttarfiguren i eit gravfunn frå Birka frå 900-talet (ill. 5:11). Innanfor den norrøne poesien har vi ein naturalistisk stil i eddadiktinga og ein ana­ turalistisk stil i skaldediktinga. Men innanfor skaldediktinga ser vi at graden av ana­ turalisme - som i den materielle kunsten - kan variere, frå den sterkt anaturalistiske stilen med setningsoppløysing og høg bruk av kjenningar, t.d. i strofa etter Kormak Ogmundsson, til den relativt naturalistiske stilen, t.d. i strofa etter Hallfred Vandrådeskald. Ei blanding av stilane som liknar på den blandinga i den materielle kunsten der stilartane fyller ulike felt, har ein i skaldediktinga der hovudmeininga i strofa kan vere uttrykt i ein klart anaturalistisk stil, men stålet har normalprosa, t.d. i strofa etter Øyvind Finnsson Skaldespille. 111. 5 :9 . S p e n n e f r å E id a n g er. S p e n n a e r i så k a lla U rn e s-stil, e in s til so m e r o p p k a lla e tte r tre sk u rd e n p å U rn e s s ta v k y rk je i In d re S o g n . I.

III. 5:10. B ile tste in f r å S a n d a p å G o tla n d . Frå G o tla n d h a r v i e i u v a n le g r ik sa m lin g a v biletsteinar, so m o fta s t m e d ru n ein n skrifter.

III. 5 :1 1 . R y tta r fig u r f r å e it g r a v fu n n i B ir k a (9 0 0 -ta le t). B ir k a lå g v e d M å la re n , n o k o v e s t f o r S to c k h o lm , o g v a r e in a v d e i v ik tig a s te h a n d e ls ­ b y a n e i N o rd e n i v ik in g tid a .

266

Else M undal

er det ikkje sikkert at den eine kunstarten har opphav i den andre. Dei mest anaturalistiske trekka ved skaldane sitt språk kan også forklarast som ein intem prosess inn­ anfor ordets kunstart. Skaldediktinga var ein íþrótt, og ei side ved idrottsomgrepet den gongen som i dag var å prestere, å bryte grensene for det mogelege. Hallvard Lie var også inne på det logiske sambandet mellom det norrøne íþróttsomgrepet og anaturalismen i ordets kunst (Lie 1952: 9), og var dermed eigentleg inne på ei forklaring av anaturalismen i skaldekunsten som gjer teorien om skaldespråkets genetiske opp­ hav i den materielle kunsten overflødig. Om ein ser det norrøne i/jrøffsomgrepet i forhold til språket, vert spørsmålet: Kva er skalden i stand til å gjere med språket, kor langt kan han tøye grensene? I skaldespråket står dei fonologiske og morfologiske reglane stort sett uendra. Men skalden viser si makt over språket, sin idrott eller si evne til å få til det umogelege, ved å påtvinge språket ein annan syntaks enn den naturlege, og likevel få språket til å uttrykkje meining, og han viser det same ved å påtvinge orda i språket eit nytt seman­ tisk innhald, som når Øyvind Skaldespille får sildr til å tyde ‘piler’, eller som når orda ekkja og mær i det poetiske språket får den vidare tydinga ‘kvinne’. Anaturalis­ men i skaldespråket kan ein sjå som ein naturleg konsekvens av at skaldediktinga var ein idrott, og i ein kultur der anaturalistiske stiltrekk elles var rådande i kunsten, låg vegen open for skaldane i den retninga.

Vidare lesnad Eduard Sievers (1893) er eit grunnleggjande verk innanfor norrøn metrikk som fekk mykje å seie for ettertida. Det er framleis aktuelt, sjølv om mange i dag vil stille spørsmål ved enkelte av dei reglane han stiller opp. Ein ny oversiktsartikkel over nor­ røn metrikk som byggjer på Sievers, er Kari Ellen Gade (2002). Instruktive artiklar med svært fyldige bibliografiar om eddadikt (av Joseph Harris) og om skaldedikt (av Roberta Frank) finst i Carol J. Clover og John Lindow (utg. 1985). Dateringsproblematikken når det gjeld eddadiktinga, er behandla i Bjarne Fidjestøl (1999). Grundig drøfting av sentrale sider ved skaldekunsten finst i Hallvard Lie (1952 og 1957). Ei framstilling av kjenningsystemet som er påverka av strukturell tenking, finst i Fid­ jestøl (1974). Freistnader på å ordne kjenningane i grupper etter ulike motiveringar finn vi i Erik Noreen (1921) og i Wolfgang Mohr (1933). Ulike sider ved den nor­ røne fyrstediktet er behandla i Fidjestøl (1982). Preben Meulengracht Sørensen (1998) drøfter samanhengen mellom skaldekvad og sagalitteratur. Ei instruktiv inn­ føring i den yngre skaldediktinga som vart del av den islandske lærde skriftkulturen, finst i Guðrún Nordal (2001).

6 Sagalitteraturen av Else Mundal

Sagalitteraturen inneheld verk som har gått inn i verdslitteraturen, og utgjer difor ein viktig del av norrøn filologi. Kapittelet om den norrøne sagalitteratu­ ren avgrensar seg i hovudsak til den episke, norrønspråklege prosalitteraturen som fortel om heimlege emne, som i større eller mindre grad byggjer på munn­ leg tradisjon og vert rekna som spesiell for det norrøne området. Dette er den litteraturen som etter vanleg inndeling i nyare tid vert omtalt som kongesoger, bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger, fornaldarsoger og tåttar. Avgrensinga av den heimlege sagalitteraturen mot europeiske sjangrar er ikkje uproblematisk. Særleg legendene, den europeiske krønikelitteraturen og den høviske riddardiktinga har på ulike måtar berøringspunkt med sagalitte­ raturen. Denne litteraturen er difor kort omtalt i eigne avsnitt eller i samband med norrøne sjangrar. Ei fyldig litteraturhistorie vil gje den turvande bak­ grunnskunnskapen for dette kapittelet om sagalitteraturen som er meint å supplere litteraturhistoriske framstillingar ved å leggje vekt på utviklinga innanfor dei ulike sagasjangrane og på særtrekk ved sagalitteraturen. Om­ talen av særtrekka ved sagalitteraturen tek utgangspunkt i islendingesogene som tener som eit samanlikningsgrunnlag for dei andre sagasjangrane.

Dei norsk-islandske sagasjangrane Sagalitteraturen vert rekna som spesiell for det norrøne området, men det er likevel viktig å hugse på at denne litteraturen vart ikkje til i ein kultur utan kontakt med resten av Europa. Både før vi fekk den eigentlege sagalitteraturen, og parallelt med at denne vart skriven, vart europeisk litteratur av mange slag introdusert i Norden: kyrkjeleg lit-

268

Else Mundal

teratur - både til hjelp for forkynninga og for presteutdanninga, historisk litteratur, lærd litteratur innanfor ulike felt, og høvisk underhaldningslitteratur. Denne litteratu­ ren og dei litterære miljøa som formidla, til dels skapte, slik litteratur, dannar ein vik­ tig bakgrunn for å forstå framveksten av den norrøne sagalitteraturen. (I dette kapitlet vert saga brukt som overordna sjangememning, i samsvar med utbreidd praksis, og soge om dei enkelte formene, slike som kongesoger, bispesoger o.a.) Frå ca. 1150 har vi eit islandsk anonymt verk, den såkalla Første grammatiske avhandling, som fortel kva slags litteratur som inntil då hadde vorte skrive på folke­ språket på Island. Forfattaren reknar opp lover, genealogiar, religiøs litteratur (det er uklart om det ordet han brukar, þýðingar helgar, tyder ‘omsett religiøs litteratur’ eller ‘lærd religiøs litteratur’) og skriftene til Are Frode. Ein kan også seie at Første gram­ matiske avhandling i seg sjølv innvarslar ein ny type litteratur på folkespråket, lærd litteratur. Det er i denne opprekninga ikkje nemnt litteratur som kan karakteriserast som sagalitteratur, men ein sjanger som fekk mykje å seie for framveksten av den norrøne skriftlege sagalitteraturen, kan løyne seg under þýðingar helgar, nemleg legendene, og under Ares skrifter kan det løyne seg litteratur om kongar. Are Frode er den einaste forfattaren som er nemnd i Første grammatiske avhand­ ling. Den seinare kongesogeforfattaren Snorre Sturlasson seier i prologane til Den sær­ skilde Olavssoga og Heimskringla at Are var den første som skreiv historiske fortel­ jingar (frødi) på norrønt språk. Av verka til Are er Islendingabók, frå ca. 1130, bevart i to unge avskrifter. Dette er ei kortfatta framstilling av den islandske historia med vekt på den islandske kyrkja. Det er også sterke grunnar til å tru at Are kan vere forfattaren bak den første Landnámabók, og vi veit av Islendingabók, som nemner Konunga ævi, og av tilvisingar til Are i seinare litteratur at han har skrive om norske kongar. Sjølv om Are truleg var den første islandske forfattaren som skreiv på folkesprå­ ket, så var han ikkje den første forfattaren. Ein noko eldre samtidig var Sæmund Frode. Han skreiv også eit verk, om norske kongar, som ikkje er bevart. Dette må ha vore skrive på latin. Det Are og Sæmund har skrive om norske kongar, må etter alt å døme ha vore svært kortfatta verk, og har hatt mønster i europeisk krønikeskriving. Om Sæmund veit vi også at han studerte i Paris, og han har sjølvsagt vore kjend med europeisk litteratur. Dette er før tida for den eigentlege sagalitteraturen. Men i dei nærmaste generasjonane etter Sæmund og Are si tid skjer det ei voldsom litterær utvikling på Island, og det vert etter kvart svært tydeleg at det litterære livet på Island utviklar seg annleis enn i Noreg og i resten av Norden. I framstillinga nedanfor vert kongesoger, bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger, fomaldarsoger og tåttar omtalte som særskilde sjangrar, i samsvar med den inndelinga av sagalitteraturen som vart vanleg på 1900-talet. Men som det skulle gå fram av omtalen, har alle grupper av soger innanfor sagalitteraturen visse fellestrekk, slik at ein også kunne forsvare å oppfatte dei ulike gruppene av soger som undersjangrar. Innanfor nokre grupper av soger - det gjeld i særleg grad konge­ sogene - finst det også store ulikskapar verka imellom, faktisk så store at det kan vere vanskeleg å argumentere for at fellestrekka er så omfattande at dei kan vere

S agalitteraturen

269

sjangerkonstituerande. I det heile er det slett ikkje uproblematisk å bruke sjangeromgrepet på den norrøne sagalitteraturen. Den inndelinga i ulike sagasjangrar som det i dag er vanleg å operere med, har berre eit svakt grunnlag i mellomalderkjeldene, og inndelinga og fleire av termane for dei ulike sjangrane skriv seg frå nyare tid (sjå Lönnroth 1964: 9ff.). Kriteria for inndelinga i kongesoger, bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger og fomaldarsoger kan ved første augnekast også verke ganske overflatiske, sidan dei viktigaste kriteria synest å vere type hovudperson, tid for handling og stad for handling. Det er likevel mogeleg at inndelinga etter desse kriteria har såpass store konsekvensar for t.d. stoffutval, komposisjon og framstil­ lingsform at dei ulike gruppene av soger trass alt vil skilje seg såpass klart frå kvar­ andre at inndelinga er praktisk teneleg.

Den heimlege legendelitteraturen Legendelitteraturen vert eigentleg ikkje rekna til den norrøne sagalitteraturen. Også dei heimlege legendene er å sjå som eit reint framhald av den europeiske legendetradisjonen. Vi har sikre haldepunkt for at den europeiske legendelitteraturen vart introdusert i Norden alt i kristningstida, og i alle fall den korte legendesjangeren mirakelet var pro­ duktiv som ein munnleg sjanger alt i første halvdel av 1000-talet. Dette har vi sikre prov for i skaldedikt om Olav den heilage av dei islandske skaldane Sigvat skald og Torarin Lovtunge. Dei dikta begge sine kvad kort tid etter at kongen var død, og dei fortel om mirakel som skal ha skjedd i samband med at kong Olav vart drepen (1030), ved skrinlegginga året etter, og når pilegrimar oppsøkte heilagdomen hans i Nidaros. Munnlege jartegner må det også ha funnest i tilknyting til dei andre norske helgenane som vart dyrka alt på 1000-talet, Sta. Sunniva og St. Hallvard. Skriftlege legender om Olav den heilage, både på latin og norrønt, får vi i løpet av siste halvdel av 1100-talet, kanskje tidlegare (sjå Mortensen og Mundal 2003). Også skriftlege legender om Sta. Sunniva skriv seg frå dette tidsromet, sannsynlegvis også om St. Hallvard. Om den heilage orknøyjarlen Magnus (truleg d. 1115) vart det også skrive legen­ der frå rundt midten av 1 10 0 -talet (ei seinare skriftleg kjelde seier 28 år etter hans martyrium). Island fekk sine nasjonale helgenar seinare enn Noreg. Men rundt år 1200 vert dei to islandske bispane Torlak og Jon lyste heilage, Torlak i 1199, Jon i 1200. Vi veit at det vart lese opp jartegner om Torlak på Alltinget i samband med helgenkåringa, og tidleg på 12 0 0 -talet vart det skrive legender om begge dei heilage bispane. Også ein tredje islandsk biskop, Gudmund, som det var planar om å lyse heilag, vart det skrive soger om, nokre av dei med eit klart legendarisk preg (sjå under bispesoger, s. 285 nedanfor). Dei eldste legendene i oldkyrkja var martyrlegender som fortalde om lidingane til martyrane. Dei vert også kalla pasjonslegender (latin passio, ‘liding’). Etter at kristendomsforfølgingane tok slutt, fekk kyrkja ein ny type helgenar, menneske som vart haldne for heilage på grunn av sitt fromme liv. Om slike helgenar vart det skrive legender som fortalde om livet deira, vitalegender (latin vita, Tiv’) - i norrønt språk

270

E lse M undal

N orrøne tekstkategoriar og det norrøne forfattaromgrepet Dei norrøne sagasjangrane er tekstkategoriar som ikkje utan vidare kan ekvivalerast med moderne tekstkategoriar som roman, novelle osv. I den vitskaplege diskusjonen av fleire sagasjangrar har det også vore eit tema om sagatekstane er å sjå som historie eller dikting, noko som også har konsekvensar for synet på forfattaren si rolle. Når t.d. ei islendingesoge ikkje fullt ut tilsvarar ein roman - heller ikkje ein historisk roman - så er ein viktig grunn at forfattarane, i større eller mindre grad, har hatt ein munnleg tradisjon å ta omsyn til, og som dei nok har kjent seg bundne av, både i innhald og form, på ein annan måte enn ein romanforfattar i moderne tid. Vi ser av formuleringar i teksten at forfattaren ofte stiller seg som ein i rekkja av tradisjonsberarar som gjengjev ein tradisjon han har frå andre. I nokre tilfelle finn vi formuleringar som “nokre seier, andre seier”. Dette kan dels vere ein litterær konven­ sjon, men det er neppe tvil om at slike formuleringar også signaliserer forfattarens syn på sitt eige verk og si eiga rolle. Det er ganske talande at det norrøne språket ikkje har eit eige ord for ‘prosaforfattar’. Termen s a g a , som er avleia av verbet s e g ja , ‘seie/fortelje’, indikerer også at den skriftlege sagalitteraturen er sedd som framhald av den munnlege forteljinga. Ein sagaforfattar må likevel ofte ha lagt mykje til av sin eigen skapande fantasi, og den samanhengande skriftlege soga er eit forfattarprodukt. Men han framstiller seg ikkje sjølv som skaparen av sitt eige verk, men som ein for­ midlar og tradisjonsberar. Truleg såg ein i det norrøne samfunnet ikkje forfattarens omforming og tildikting som vesensulik den fridomen som også forteljarane på det munnlege stadiet hadde til å gje tradisjonen sitt personlege preg. Den avstanden mellom forfattar og verk som moderne litteraturteori prøver å få fram i ein for­ klaringsmodell som skil mellom forfattaren utanfor verket og forteljaren i verket, ligg inne i sjølve forfattaromgrepet når ein snakkar om “forfattar” i tilknyting til norrøn sagalitteratur. Desse forfattarane vedkjenner seg på ein måte ikkje si rolle som skapande forfattarar, men framstiller seg som forteljarar med avstand til det fortalde. At dei går inn i ei forteljarrolle, rokkar på ingen måte ved det faktum at forteljingane deira ofte er stor kunst.

finn vi nemninga lifssaga, ‘livssoge’. Både passiolegender og vitalegender var gjeme etterfølgde av ei samling mirakel (latin miracula) som i det norrøne samfunnet vart kalla jartegner (norr. jartegnir). På den tida det vart skrive legender i Norden, var den opphavlege passiolegenda, som skildra lidingane til martyrane, ikkje lenger ei pro­ duktiv litterær form. Legendene om dei helgenane som vert framstilte som martyrar, Olav, Sunniva, Hallvard og Magnus, er difor eigentleg vitalegender, men er kalla passio. Legendene om dei islandske heilage bispane er vitalegender med legendene om heilage bispar som mønster.

S agalitteraturen

271

Også holdninga til den historiske sanninga i sagasjangrane seier mykje om kva lags forfattar og kva slags tekstkategori vi har med å gjere. Forfattarane bak alle dei realistiske sagasjangrane gjev den framstillinga at dei fortel om hendingar som ein gong har funne stad. Men i kva grad dei var i stand til det, vil variere, m.a. med avstan­ den i tid til hendingane det vert fortalt om. Kor vidt eller trongt sanningsomgrepet til forfattarane var, kan også variere. Ein forfattar av t.d. ei kongesoge, vil arbeide noko annleis enn ein forfattar av ei islendingesoge. Han kan byggje på munnleg tradisjon/anekdotar, og på kvad, truleg inkorporerte i ein prosatradisjon. Kvada får etter kvart som ein hovudfunksjon å dokumentere sanninga i det fortalde, og den uttalte vil­ jen til å gjengje historisk sanning vert dermed særleg sterkt understreka. Dersom det er skrive om emnet før, kan han byggje på eldre skriftlege kjelder, gjeme utan å endre førelegget noko særleg. Skriv han om den nære fortida, kan han byggje på forteljin­ gane til augnevitne, eller også det han sjølv har sett og høyrt, og han formar og omfor­ mar det heile ved hjelp av sin eigen skapande fantasi. Sluttproduktet, t.d. Snorres kongesoger, har ikkje den forma som vi ville vente hjå ein historieskrivar. I eit histo­ rieverk ville vi vente at historikaren gjorde greie for kjeldene sine, at han ville setje fram ein tese som han argumenterte for og mot, og at han ville presentere eit forskings­ resultat. Men kongesogeforfattarane arbeidde ikkje på denne måten. Deira tese om kva som hadde hendt, korleis hendingane hadde funne stad, og om dei kausale samanhen­ gane i historia vert presenterte i form av ei forteljing - som saga, og dei kan gje sin historiske analyse i form av dikting. I sagalitteraturen vil h is to r ie , (fri) d i k t i n g og tradisjonsbunden f o r t e l j i n g (med eller utan utgangspunkt i historiske hendingar) inngå i ulike blandingsforhold i dei ulike sagasjangrane (i fomaldarsogene vil rett nok det historiske innslaget vere mikrosko­ pisk). Tekstkategoriane som vert skapte, tilsvarar ikkje fullt ut moderne tekstkategoriar, og forfattarane som skaper desse tekstkategoriane, er korkje historieskrivarar eller diktarar, dei er begge delar. Men dei er først og fremst sagaforteljarar som går inn i ein gamal forteljetradisjon, anten dei fortel om pålitelege hendingar i den nære fortida, truverdige hendingar i den fjernare fortida eller fullstendig eventyrlege hendingar i ei endå fjernare fortid.

Legendene måtte i utgangspunktet skrivast på kyrkjespråket latin, men vart i dei fleste tilfelle straks omsette til folkemålet. Samstundes med at dei eldste heimlege legendene vart skrivne, og truleg noko før, byrja også omsetjingsarbeidet av den europeiske legendelitteraturen. Vi har overlevert fragment i norsk språkform av legender frå ca. 1150 eller kort etter (AM 655 IX 4°). Den omsette legendelitteratu­ ren til norrønt mål vart i løpet av mellomalderen ein omfattande litteratur. Denne lit­ teraturen var den eldste episke prosalitteraturen som låg føre på norrønt mål, og er difor svært interessant i ein litteraturhistorisk og sjangerhistorisk samanheng.

272

Else M undal

Kongesoger Kongesogene voks fram som skriftleg litteratur før dei andre norrøne sagasjangrane, og medan bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger og fomaldarsoger er særislandske sagasjangrar, vart det skrive litteratur om kongar både i Noreg og på Island. Etter verka til Sæmund og Are er det første verket om kongar som vi kjenner til, Hryggjarstykki av islendingen Eirik Oddsson. Verket er tapt, men i forteljinga om Sigurd Slembes død i Heimskringla ser det ut for at Snorre kopierer eit lite stykke frå dette elles bortkomne verket. Det er noko omdiskutert kor langt tidsrom dette verket har fortalt om. Sannsynlegvis har det byrja med 1130, då kong Sigurd Jorsalfare døydde, og det har anten enda med 1139, då Magnus Blinde og Sigurd Slembe døydde, eller det har enda med 1161 då Inge Krokrygg døydde. Det har også vore argumentert for at verket berre har konsentrert seg om dei få åra 1136-1139, og framstilt Sigurd Slembe som heilag (Bjami Guðnason 1978). Vi veit ikkje sikkert når verket er skrive. Har det fortalt om hendingar fram til 1161, er det sjølvsagt skrive etter dette året. Kvar Hryggjarstykki vart skrive, veit vi heller ikkje, men etter det Snorre skriv om Eirik Oddssons lange opphald i Noreg og heimelsmennene hans (Upphaf Inga konungs, kap. 11), er det mest sannsynleg at soga er skriven i Noreg. Vi veit heller ikkje kor fyldig framstillinga i Hryggjarstykki var, men sidan forfatta­ ren skriv om samtida og den nære fortida, er det grunn til å tru at vi her finn ei langt fyldigare framstilling enn hjå Sæmund og Are. Det Snorre har kopiert frå Hryggjar­ stykki, tyder også på ei relativt fyldig framstilling. I Noreg vart det også skrive fleire verk av norske forfattarar i siste halvdel av 1100-talet. Det latinspråklege verket Historia Norwegie vart truleg skrive på Aust­ landet i perioden 1160-1175. Dette breitt opplagde verket i latinsk høgstil byrjar med ei utgreiing om geografiske forhold i Noregsveldet. Deretter fortel forfattaren om dei norske kongane og fører historia deira tilbake til eit mytisk opphav. Forfattaren byg­ gjer her på skaldediktet Ynglingatal. Historia Norwegie har opphavleg sannsynleg­ vis fortalt historia like opp til samtida til forfattaren, men siste delen har gått tapt, og slik verket er overlevert, endar det med at Olav Haraldsson kjem til Noreg og krev trona i 1015. Eit anna, litt yngre verk ber namnet Historia de antiquitate regum Norwagiensium, ‘Historia om dei gamle norske kongane’. Verket er forfatta av ein som kallar seg Theodoricus, er dedisert til erkebiskop Øystein, og har vorte til i det lærde miljøet kring den nyopprette erkebispestolen i Nidaros rundt 1180. Dette verket er overlevert fullstendig, og dekkjer tidsromet frå og med Harald Hårfagre fram til Sigurd Jorsalfars død. I Historia de antiquitate regum Norwagiensium er det vist til eit tapt latinsk verk, Catalogus regum Norwagiensium. Som tittelen tyder på, har dette truleg vore eit heilt kortfatta verk. Vi har også ei norsk kongesoge på norrønt språk, som høgst sannsynleg skriv seg frå Nidaros-miljøet, Agrip af NóregskonungasQgum. Dette anonyme verket frå rundt 1190 har byrja med soga om Halvdan Svarte, og har truleg gått fram til kong Sverres regjeringstid. Men siste del av soga har gått tapt; slik vi har verket, endar det rundt 1140.

S agalitteraturen

273

På Island vart det i 1190-åra skrive to soger på latin om kong Olav Tryggvason. Munken Odd Snorresson frå klosteret på Þingeyrar skreiv den eine av desse sogene. Den latinske originalen er ikkje bevart, men vi har soga i norrøn omsetjing. Like etter skreiv Gunnlaug Leivsson, også munk i klosteret på Þingeyrar, ei soge om Olav Tryggvason, like eins på latin. Denne soga er ikkje overlevert korkje på latin eller norrønt, men delar av dette verket har gått inn i Den store soga om Olav Tryggvason. Under styringstida til kong Sverre vart islendingen, den seinare abbeden, Karl Jonsson engasjert av kongen sjølv til å skrive soga om han. Karl Jonsson byrja på arbeidet i Noreg medan “kongen sjølv sat over” som det står i prologen, og skreiv første del av soga, som er kalla Grýla, i 1180-åra - Karl returnerte til Island i 1188. Det har vore noko omdiskutert kor langt Grýla går. Sverris saga vart fullførd etter Sverres død i 1202, anten av Karl Jonsson sjølv eller av ein annan. Bgglunga sQgur fortel om tidsromet mellom kong Sverre og kong Håkon Håkonsson (1202-1217). Soga, som fortel både om birkebeinarkongane og baglarkongane i perioden, finst i to variantar, ein som fører forteljinga fram til ca. 1 2 1 0 , og ein som fortel om heile perioden. Det har vore ulike syn på kva for ein av desse versjonane av soga som er eldst. Ein har rekna med at den anonyme forfattaren er islending. Når soga er skriven, veit vi ikkje sikkert, men ho er skriven før soga om Håkon Håkonsson vart skriven. Den eldste litteraturen om Olav den heilage er dei legendene vi fekk på slutten av 110 0 -talet (jf. ovanfor), innanfor sagalitteraturen er den eldste biografien om helgenkongen det verket som har vore kalla Eldste saga. Det finst berre nokre fragment av dette anonyme verket. Forfattaren har vore islandsk, og dateringa er usikker. Det har vore datert så tidleg som rundt 1155 og så seint som rundt 1200. Ein norsk redak­ sjon av Eldste saga er Legendariske saga, som vart til tidleg på 1200-talet. Ei tredje Olavs-soge som vi kjenner til, er soga til islendingen Styrme Kåresson frå ca. 1220 eller litt før. Denne soga har gått tapt, men ein del stoff frå henne kan identifiserast som innskot i interpolerte handskrifter (handskrifter som er utvida med stoff frå ei eller fleire kjelder) av Den særskilde Olavssoga av Snorre. Utgangspunktet til Styrme har også vore ein redaksjon av Eldste saga. Morkinskinna er ei samling kongesoger som skil seg ut ved å ha mange innskotne og underhaldande småsoger, tåttar (norr. þáttr, ‘stykke, bolk, eig. ein av trådane i eit reip’). Denne samlinga finst berre overlevert i eit hardt medfare handskrift frå slutten av 1200-talet, men den opphavlege soga vart skriven rundt 1220. Soga byrjar med å fortelje om Magnus den gode og Harald Hardråde. Handskriftet har, slik det er over­ levert, fleire lakuner, og slutten av soga har gått tapt. Teksten endar med forteljinga om drapet på kong Sigurd og kong Øystein, sønene til Harald Gille. Innhaldet i den opphavlege Morkinskinna kan ha skilt seg noko frå innhaldet i det bevarte handskrif­ tet. Det har vore ei vanleg oppfatning at svært mange av tåttane i den bevarte Mork­ inskinna ikkje var med i den opphavlege soga, men dette synet er vanskeleg å prove (sjå Årmann Jakobsson 2002: 30-59). I tåttane er det ein islending som er den eigent­ lege hovudpersonen, og tåtten handlar om den islandske heltens møte med kongen.

274

E lse M undal

Soga, og i særleg grad det bevarte handskriftet, er difor døme på ei soge med eit kla­ rare islandsk perspektiv erm det som er vanleg innanfor denne sjangeren. Fagrskinna, også kalla Noregs konunga tal, vert gjeme halden fram som døme på ei nøktern og rasjonalistisk kongesoge, som til og med legg lite vekt på at Olav Haraldsson var helgen. Også denne soga vart skriven rundt 1220 eller i 1220-åra, tru­ leg like etter Morkinskinna. Det er stor semje om at verket er skrive i Noreg, i Trøn­ delag, men det er meir usikkert om forfattaren er nordmann eller islending. Som fleire andre kongesoger byrjar denne med soga om Halvdan Svarte, og soga endar med slaget på Re (1177). Med Snorres kongesoger når kongesogeskrivinga eit høgdepunkt. Etter at Sigurður Nordal skreiv avhandlinga Om Olaf den helliges saga - En kritisk undersøgelse (1914), har ein rekna med at Snorre skreiv soga om Olav den heilage først, Den særskilde Olavssoga, sannsynlegvis i slutten av 1220-åra. Den særskilde Olavssoga er etterfølgd av ei mirakelsamling. Seinare innarbeidde han denne soga i det store samleverket Heimskringla, som byrjar med den mytiske forhistoria Ynglinga saga, som byggjer på skaldediktet Ynglingatal, og endar med slaget på Re. I seinare tid er det reist tvil om det var Snorre som komponerte den samlinga av kongesoger som går under tittelen Heimskringla (Louis-Jensen 1997). Grunnlaget for denne tvi­ len er at Heimskringla som vi kjenner verket med kongesogene før Olav den heilage (.Heimskringla I), ein revidert versjon av Den særskilde Olavssoga utan mirakelsam­ ling (Heimskringla II), og sogene om kongane etter Olav den heilage (Heimskringla III) som ei samanhengande forteljing, har etter alt å døme berre funnest i handskrif­ tet Kringla (ca. 1270) og i avskrifter etter dette handskriftet. Men sjølv om dei tre delane av Heimskringla skulle ha vorte samanarbeidde til ein heilskap av ein annan enn Snorre (Louis-Jensen gjer framlegg om Snorres brorson Olav Tordsson Kviteskald), kan Snorre likevel vere forfattaren av alle delane. Kongesogene i Heims­ kringla byggjer på svært mykje av den eldre skriftlege litteraturen om kongar, og verket har eit omfang som langt overskrid dei eldre verka om kongar. Den norske kongen Magnus Lagabøte engasjerte islendingen Sturla Tordsson, ein annan brorson av Snorre, til å skrive soga om faren, Håkonar saga Håkonarsonar, og soga om seg sjølv, Magnúss saga. Soga om Håkon Håkonsson er bevart, av soga om Magnus finst det berre eit par fragment overlevert. Sturla Tordsson oppheldt seg høgst sannsynleg i Noreg i perioden 1263-1271, og Sturla skreiv truleg soga om Håkon Håkonsson i åra 1264-1265. Han kom siste gongen tilbake til Noreg i 1278, og soga om Magnus vart truleg påbyrja då. Det vart ikkje skrive soger om dei norske kongane etter Magnus Lagabøte, og soga om denne kongen representerer eit sluttpunkt for kongesogelitteraturen. Seinare i mellomalderen får vi likevel omarbeidingar og omformingar av eldre soger. Etter 1300 vart soga om Olav Tryggvason i Heimskringla utvida med stoff frå andre soger om denne kongen. Denne redaksjonen vert kalla Den store soga om Olav Tryggva­ son. Også Den særskilde Olavssoga av Snorre vart i seinmellomalderen interpolert med stoff henta frå andre soger om helgenkongen. Den mest omfangsrike av dei

S agalitteraturen

275

interpolerte sogene om Olav den heilage er den Olavssoga som finst i Flateyjarbók, som vart skriven av to prestar i åra 1387-1394. I tillegg til den litteraturen om norske kongar som vi har eller kjenner til gjennom til­ visingar i seinare kjelder, kan det også ha funnest soger som har gått fullstendig tapt. Det var heller ikkje berre norske kongar og jarlar som stod i sentrum for dei island­ ske sagaskrivarane. Skjgldunga saga, skriven rundt 1200, har gått tapt i den opphav­ lege norrøne forma, men er kjend i ei latinsk omsetjing av Arngrímur Jónsson (1568-1648). Soga fortel om den danske forhistoria fram til Gorm den gamle (d. ca. 950), og fører den danske kongsætta attende til Skjold, son til Odin. Knjtlinga saga, som legg hovudvekta på historia om dei danske kongane i historisk tid, vart skriven seinare, truleg rundt 1260-1270. Også Orkneyinga saga, som fortel om jarlane på Orknøyane, har mykje til felles med kongesogene. Slik vi har soga, er ho ein seinare redaksjon av ei soge som vart skriven på slutten av 1100-talet. Jómsvíkinga saga frå rundt eller like etter 1200 har som høgdepunkt i forteljinga jomsvikingane sitt åtak på den norske Håkon jarl og slaget i Hjørungavåg. Færeyinga saga, som også vart skriven tidleg på 1200-talet, liknar på Orkneyinga saga i det at soga fortel historia om øysamfunnet gjennom for­ teljinga om eit par av dei fremste ættene på øyane. Men sidan Færøyane ikkje var eit jarledøme, har Færeyinga saga vel så mykje til felles med islendingesogene som med kongesogene. Ei anna soge frå tidleg på 1200-talet som også er vanskeleg å plassere innanfor dei sjangrane ein tradisjonelt deler sagalitteraturen inn i, er ívars saga Håkonarsonar, ei soge som fortel om ein norsk stormann som ved inngifte var knytt til den norske kongsætta. Ivar Håkonsson var gift med dotter til Magnus den gode. Dei to norrønspråklege sogene om dei danske kongane, Orkneyinga saga, Færey­ inga saga, Jómsvíkinga saga og Ivars saga Håkonarsonar er alle anonyme, og sjølv om ein ikkje kan fastslå det med full visse i alle tilfella, har det vore vanleg å rekne med at alle desse sogene har vorte til på Island. Som denne gjennomgangen har vist, er dei verka som fortel om norske kongar, ein svært heterogen litteratur. Eigentleg er det problematisk å snakke om kongesogene som ein sjanger. Innanfor denne litteraturen kan ein trekkje opp fleire utviklingsliner. Det er også tydeleg at kongesogene har fleire røter. Dei har ei rot i den europeiske krønikelitteraturen om kongar, dei har ei anna rot i legendelitteraturen, og dei har henta stofftil­ fang, og kanskje i nokon grad mønster for framstilling, frå munnleg forteljetradisjon. Dei bortkomne verka av Sæmund og Are Frode og dei norske latinske verka er å sjå som klare avleggjarar av den europeiske krønikeskrivinga. Sidan det vart skrive legendelitteratur om Olav den heilage, i alle fall frå tidleg i andre halvdel av 1100talet, er det også å vente at den seinare “verdslege” litteraturen om denne kongen ville verte påverka av legendesjangeren. Det er rett nok ikkje særleg påfallande i Eld­ ste saga, men Legendariske saga følgjer komposisjonen frå legendene med vita + miracula, og trass i at ein gjeme har framheva motsetninga mellom den “legenda-

276

Else M undal

riske” litteraturen om helgenkongen og den “historiske” litteraturen om helgenkongen, t.d. i Fagrskinna og hjå Snorre, så er det legendariske preget også tydeleg hjå Snorre. Den særskilde Olavssoga inneheld også ei mirakelsamling, og i dei interpolerte Olavssogene er det nettopp legendarisk stoff som ofte er innføydd. Påverknaden frå legendesjangeren er også tydeleg i andre soger enn dei som fortel om helgenkongen Olav den heilage. Når Bjami Guðnason meinte at forfattaren av Hryggjarstykki prøvde å framstille Sigurd Slembe som heilag, så var bakgrunnen den at det tekststykket som er kopiert frå verket i Snorres kongesoger, og som fortel om Sigurd Slembes død, har klare likskapstrekk med forteljinga i legender om ein hel­ gens død. (Snorre nemner sjølv kjeldegrunnlaget sitt i Heimskringla, Soga om Haraldssønene, kap. 11.) No har vi ingen kjelder som fortel at tilhengjarane til Sigurd Slembe prøvde å framstille han som heilag. Likskapen med legendesjangeren er det difor kanskje meir nærliggjande å forstå på bakgrunn av at legendemønstera var vel­ kjende for forfattarane, dels fordi dette var ein utbreidd litteratur, dels fordi forfatta­ rane i mange tilfelle hadde kyrkjeleg utdanning. Ludvig Holm-Olsen har også påvist klare legendariske trekk i Sverris saga (Holm-Olsen 1953: 91ff.). Ei opplagd for­ klaring er at dette var eit nærliggjande litterært mønster å ty til for den geistlege forfattaren Karl Jonsson. Dessutan måtte det høve godt med Sverres ideologi at han vart framstilt som utvald av Gud. Det legendariske mønsteret er også tydeleg i Odd Snorressons soge om Olav Tryggvason, og det vi kan identifisere som stoff frå Gunnlaug Leivssons soge om den same kongen i Den store soga om Olav Tryggvason, tyder på at det same også gjeld denne soga. Det legendariske mønsteret i desse sogene om Olav Tryggvason som opphavleg vart skrivne på kyrkjespråket latin, er så klart at det har gjeve grunnlag for spekulasjonar om at dei har inngått i eit program for å gjere Olav Tryggvason til islandsk helgen. Men sjølv om programmet skulle vere mindre pretensiøst og berre ta sikte på å presentere han som den islandske kristningskongen, så kunne det vere gode mønster å finne i legendelitteraturen. I særleg grad i Snorres kongesoger merkar ein at dette er ein litteratur som eksis­ terer side om side med islendingesogene. Seinare, i kongesogene til Sturla, møter vi ei framstillingsform som av og til kan vise påverknad frå riddardiktinga, og vi får annalistiske innslag og ei framstilling som ber merke av at forfattaren m.a. har bygt på kongens arkiv. Frå dei eldste bortkomne verka på 1100-talet til den interpolerte Olavs-soga i Flateyjarbók ser vi at utviklinga innanfor litteraturen om kongar går frå svært kortfatta verk til store samlehandskrifter. Denne utviklinga har dels samanheng med ein trend innanfor den europeiske litterære utviklinga, der ein også kan observere ein tendens til ei utvikling mot stadig meir omfangsrike verk (Clover 1982). Dels ville utviklinga frå dei frode menns korte notat til den fyldige og detaljrike framstillingsforma kome som ei naturleg følgje av at forfattarane som skreiv om kongar, tidleg byrja å skrive om samtida og den nære fortida, og dels har knapp eller fyldig framstillingsform også samanheng med sanningsomgrepet til forfattarane. Når dei frode menn skreiv svært kortfatta, så er det rimeleg å sjå dette i samanheng med ei uttalt kritisk holdning til

S agalitteraturen

277

kjeldene og ein vilje til å fortelje sant. Med det legendariske mønsteret fekk underet ein plass innanfor den realistiske ramma for kongesogelitteraturen. Sjølv om forfattarene som skreiv om dei norske kongane, nok hadde som mål å fortelje “sanninga” om fortida, ser vi at sanningsomgrepet kunne vere meir eller mindre trongt. Litteraturen skulle også underhalde, og dei gode anekdotane fekk difor sin plass. Det ser vi for før­ ste gongen tydeleg i eit verk som den anonyme soga Agrip. I sine kongesoger drama­ tiserer Snorre stoffet, legg inn motiv og knyter handlingar saman. Gjennom diktinga viser han oss “den sanne historia” slik han tenkjer seg den kunne vere, der ein moderne historieskrivar ville gje oss tesar og argumentasjon. På 1100-talet ser vi at latinen framleis har ei sterk stilling mellom forfattarane som skreiv om kongar. Dette har sjølvsagt samanheng med at litteraturen om kongar har ei rot i den europeiske krønikeskrivinga. Det ser ut som bruken av latin hadde ei sterkare stilling i dei litterære miljøa i Noreg enn på Island, dei tre latinske norske krønikene i siste halvdel av 1100-talet kan tyde på det. Rett nok vart det på Island skrive soger om Olav Tryggvason på latin, men dersom ein skal sjå desse sogene i samanheng med legendesjangeren, eller med eit ynske om å spreie kunnskap om denne store kristningskongen innanfor Kyrkja, så hadde desse forfattarane eigentleg ikkje noko val. Det er også verdt å leggje merke til at også norske miljø så avgjort tok del i pro­ duksjonen av litteratur om kongar, og der vi har islandske forfattarar, ser vi i nokre tilfelle at dei arbeidde i Noreg eller hadde den norske kongen som oppdragsgjevar. Det siste fortel oss også at kongesogene er politisk litteratur. Dette er litteratur som kongar kunne bruke i si interesse. Kongesogeforfattarane overtok noko av den same rolla som skaldane hadde hatt monopol på i den munnlege tida. Det er også ein nærmast genetisk samanheng mellom kongesogene og skaldedik­ tinga om kongar. Snorres Ynglinga saga og like eins det forfattaren av Historia Norwegie skriv om tida før Halvdan Svarte, er nærmast ein prosaparafrase av skaldedik­ tet Ynglingatal. Den norske krønikeforfattaren Theodoricus seier i prologen at islen­ dingane minnest så vel forteljingar om gamal tid fordi dei har kvad som fortel om fortida. Etter kvart som det voks fram ein omfattande litteratur om kongar, kom mange kongesogeforfattarar i høg grad til å byggje på eldre skriftleg litteratur. Men i den eldste tida, og til ei viss grad også seinare, var munnleg tradisjon også ei vik­ tig kjelde for forfattarane. I denne tradisjonen kan skaldekvada ha utgjort ein viktig kjeme. Den eldste kongesoga som siterer skaldestrofer, er truleg Agrip. Eldste saga, som kan vere frå den same perioden, siterer også nokre skaldestrofer. Skaldestrofene her kan dels inngå i den løpande forteljinga, dels vert dei brukte som sanningsprov på det som vert fortalt. Den siste funksjonen vert den typiske bmken av skaldestro­ fer i kongesogelitteraturen. Hjå Snorre er denne dokumentasjonsbruken i prologen sett i samanheng med kjeldeverdien til skaldedikta. Til slutt vart dokumentasjons­ bruken av skaldestrofer innanfor kongesogeskrivinga eit tomt formkrav, som når Sturla Tordsson i soga om Håkon Håkonsson siterer skaldestrofer av seg sjølv som vitnemål om det han sjølv nettopp har fortalt i prosateksten.

278

E lse M undal

Dei særislandske sagasjangrane Rundt 1200 startar ein svært produktiv periode i den islandske litteraturhistoria. Vi får no framveksten av fleire nye skriftlege sagasjangrar som bispesoger, verdslege samtidssoger, islendingesoger og fomaldarsoger. Produksjonen av kongesoger held fram, og med ein sterkare islandsk dominans enn på 1100-talet. Den gamle eddadik­ tinga vert skriven ned, og den heimlege skaldediktinga vert gjord til gjenstand for gransking, gjeme i samanlikning med klassisk dikting. Samstundes vert den euro­ peiske riddardiktinga introdusert. Denne vart først omsett i det norske hoffmiljøet, men denne diktinga vart også ein svært populær litteratur på Island, og berre på Island vart riddarsogene ein produktiv sjanger. 1200-talet er stordomstida i den islandske litteraturhistoria i mellomalderen. Det har alltid vore ei fascinerande gåte korleis ein skal forklare dette blømande litterære livet på øya i Nord-Atlanterhavet i utkanten av Europa med eit folketal som rundt 1200 tmleg låg på mellom 50 000 og 60 000, og som i den perioden det litte­ rære livet blømde rikast, nærmast hadde ein borgarkrigsliknande tilstand. Ei god forklaring kan neppe gjevast, men det er mogeleg å peike på nokre sider ved det islandske samfunnet som kan gje moment til ei forklaring: Då Kyrkja kom med skriftkulturen til Island, kom skriftkulturen til eit samfunn som på førehand hadde ein blømande munnleg kultur, og særleg skaldediktinga var ei intellektuelt krevjande dikting som stilte store krav både til skald og publikum. Den unge skriftkulturen på Island starta på ingen måte på eit kulturelt nullpunkt. Litt av forklaringa på den raske kulturelle veksten kan liggje her. Det kan også vere ein viktig bakgrunn for å forstå den rike litterære produksjonen som skyt fart på Island frå rundt 1200, at landet i siste halvdel av 1 10 0 -talet får produktive lærde miljø som kjem med originale bidrag inn­ anfor fleire vitskapar (sjå t.d. Jónas Kristjånsson 1988: 115-33). Dette er igjen eit vitnemål om at det generelle kulturelle nivået i landet var høgt. Den islandske nasjo­ nen var også heilt spesiell som ein ung nasjon som hugsa sin eigen fødsel. Medvitet om eit slikt startpunkt i historia kan ha gjeve ein sterkare inspirasjon til å feste min­ net til pergamentet enn det som var tilfelle i andre land. Det er også mogeleg at sær­ trekk ved sjølve samfunnsstrukturen i det islandske samfunnet la vilkåra til rette for det blømande litterære livet som oppstod nettopp her. Det islandske samfunnet var tmleg meir kulturelt homogent enn dei fleste andre samfunn i mellomalderen. Det fanst store sosiale skilnader i samfunnet frå det eigedomslause tenarskapet og fattige småbønder - i den eldste tida også trælar - på botnen av samfunnet til dei mektige og rike hovdingane på toppen av samfunnet. Men alle levde som bønder i eit bonde­ samfunn, og hovdingen og husfolket hans levde gjeme tett saman i eit felles hushald. Sjølv om rikdomen var skeivt fordelt i samfunnet, fanst det ingen priviligert adel, og presteskapet, også det høgare presteskapet, gjekk ut frå bondesamfunnet og hadde rot i ein bondekultur. Dei store sosiale skilnadene i samfunnet, som ser ut til å ha vorte stadig større framover mot 12 0 0 -talet, tilseier at det også utanfor kyrkje- og klostermiljø kunne

S agalitteraturen

279

finnast miljø som hadde økonomisk overskot og tid til å drive med litterær verksemd. Det spesielle for Island var at verdslege litterære miljø fanst i ein bondekultur, og at dei kyrkjelege miljøa langt på veg delte kultur med bondesamfunnet. Desse forholda kan ha skapt grobotn for kulturell vekst og for ein heilt spesiell litteratur, ein realis­ tisk litteratur som skildra livet til heltar i eit bondesamfunn på den tid bonden elles var ein komisk figur i den europeiske litteraturen.

Forholdet mellom munnleg tradisjon og skriftleg saga Dei fleste verka innanfor sagalitteraturen vil i større eller mindre grad byggje på ein munnleg tradisjon, direkte eller indirekte. Men korleis forholdet var mellom dei munnlege tradisjonane og det skriftlege verket, vil variere frå sjanger til sjanger inn­ anfor sagalitteraturen. Nokre sagasj angrar hadde klare litterære mønster i eldre euro­ peisk litteratur. Som vi har sett, galdt det kongesogene, og det galdt også ein sjanger som bispesogene som hadde klare mønster i legendelitteraturen. Men innhaldet måtte forfattarane - særleg dei eldste - finne i munnleg tradisjon, både som prosa og kvad. Etter kvart vart også eldre soger ei viktig kjelde for kongesogeforfattarane, og når vi kjem så langt fram i tid som til Snorre Sturlasson, ser vi at han i høg grad henta stofftilfanget frå eldre skriftlege verk. Sidan det innanfor sagalitteraturen både finst verk som fortel om fjern fortid og verk som fortel om samtid og nær fortid, vil det også variere kva slags munnleg tra­ disjon sagaforfattarane hadde for handa. Om den fjernare fortida kan det ha funnest munnlege tradisjonar som var slipte i den munnlege traderinga og utvikla etter episke lover. Når det galdt hendingar i samtid og nær fortid, kunne dei munnlege forteljing­ ane meir vere av typen memorat (forteljingar om det folk hugsar). Sagaforfattarane kunne også bruke dei munnlege tradisjonane på ulik måte. Dei kunne bruke munn­ lege tradisjonar, t.d. underhaldande anekdotar, om lag slik desse lydde i den munn­ lege forteljinga, eller dei kunne bruke munnleg tradisjon og memorat som eit råstoff der dei drog ut dei opplysningar dei trong for å kunne gje si eiga framstilling. Inn­ anfor alle sagasjangrar kunne forfattarane gjere begge delar, men i nokre sagasjangrar, islendingesoger, fomaldarsoger og tåttar, ser det ut for at den episke forteljinga som direkte byggjer på munnleg tradisjon - eller har henta mønster i munnleg tradi­ sjon - har sett eit sterkare preg på framstillingsforma enn i andre sjangrar. Forholdet mellom den munnlege tradisjonen og det skriftlege verket har i særleg grad vore eit diskusjonstema i forhold til sjangrane islendingesoger og fomaldarso­ ger. I avhandlinga Die Anfange der islåndischen Saga (1913) lanserte den sveitsisktyske forskaren Andreas Heusler termane friprosa og bokprosa for dei to syna på for­ holdet mellom munnleg tradisjon og skriftleg saga, som var eit heitt diskusjonstema på hans tid. Friprosa var termen for det gamle synet som hadde vore herskande like til dei siste tiåra av 1800-talet. Etter dette synet kunne dei munnlege tradisjonane ha samla seg til soger alt på det munnlege stadiet, og når det galdt relativt korte soger, kunne desse, etter friprosasynet, ha gått over til skriftleg form med svært små

280

Else M undal

endringar. Alt tidleg på 1800-talet hadde fleire forskarar gjort unntak for lange soger som dei meinte meir var å sjå som forfattarprodukt. Det synet på sagalitteratur som Heusler karakteriserte som friprosa, galdt opphavleg alle sagasjangrar som bygde på ein tradisjon med betydeleg avstand til hendingane, men på Heuslers tid hadde det for lengst vorte klart at kongesogene var å rekne som verk av individuelle forfattarar, og Heusler såg også på kongesogene som bokprosa. Eit syn som fell innanfor friprosalæra, gjekk ut på at avrunda forteljingar, tåttar, i den munnlege tradisjonen etter kvart samla seg til større soger. Dette synet vart klarast utforma av svensken A.U. Bååth i avhandlinga Studier öfver kompositionen i några islåndska åttsagor (1885). Tått-teorien var for så vidt gamal på Bååths tid, det som var nytt hjå Bååth, var at han prøvde å forklare korleis tåttane hadde samla seg til soger. Han meinte det var lagnadstrua som batt tåttane saman. Det sagasynet som Heusler kalla bokprosa, gjekk ut på at det på det munnlege sta­ diet ikkje fanst samanhengande munnlege soger, berre lause tradisjonar som forfat­ tarane hadde samla og brukt som eit råmateriale for sine eigne verk. Frå dei siste tiåra av 1800-talet og utover hadde dette synet fått sterkare og sterkare tilslutning også når det galdt islendingesogene (for så vidt også når det galdt fomaldarsogene, men dei stod i mindre grad i fokus for diskusjonen). Heusler stod sjølv på friprosaistane si side i debatten. Ein annan sentral forskar innanfor denne skulen var den norske folkeminne- og sagaforskaren Knut Liestøl. Heusler rekna tyskaren Konrad Maurer som grunnleggjaren av bokprosalæra. Sei­ nare vart forskarane i den såkalla islandske skulen, Björn Magmisson Olsen, Sigurður Nordal og Einar 01. Sveinsson dei fremste representantane for denne ret­ ninga i sagaforskinga. I polemikken mellom friprosaistane og bokprosaistane fekk bokprosaistane etter kvart eit klart overtak i debatten. Eit nytt omslag i sagasynet kom i 1960-åra med arbeida til den amerikanske saga­ forskaren Theodore M. Andersson. Dette omslaget innebar ikkje ei tilbakevending til det gamle friprosasynet, men Andersson la igjen større vekt på tradisjonen enn det bokprosaistane hadde gjord, og han meinte å vise at forteljestrukturen i islendinge­ sogene, det såkalla konfliktskjemaet (sjå s. 297 nedanfor) var utvikla i den munnlege forteljetradisjonen. (For ei meir utførleg framstilling av endringane i synet på saga­ litteraturen fram til 1960-åra, sjå Mundal 1977.) I dei siste tiåra har mange forskarar frå ulike synsvinklar lagt vekt på forholdet mellom munnleg tradisjon og skriftleg saga. Ein tidstypisk tendens har vore å kom­ binere interessa for sogene som litterære kunstverk med interessa for tradisjonsgrunnlaget. Hjå fleire forskarar møter ein idear som har visse trekk til felles med den gamle tått-teorien i det at interessa vart retta mot mindre forteljestrukturar både i det skriftlege verket og i den bakanforliggjande tradisjonen (sjå t.d. Lönnroth 1976; Byock 1982: Heinrichs 1985; Clover 1986). Lönnroth snakkar om building blocks, Byock om feudem (forteljeeiningar som byggjer opp framstillingar av “the feud”, ‘feiden’), og Heinrich om Erzåhleinheiten. Clover dreg inn som eit samanliknings­ grunnlag for sagalitteraturen det ho kallar “the long prose form” i andre kulturar.

S agalitteraturen

281

Samanlikninga viser at i lengd overskrid dei fleste islendingesogene det som i dei andre kulturane er vanleg maksimumsgrense for samanhengande munnlege fortel­ jingar. Stilen i dei skriftlege islendingesogene finn ho å vere sterkt avstikkande frå stilen i den munnlege prosaforma i andre kulturar. På dette grunnlaget dreg ho den konklusjonen at den norrøne kulturen hadde ikkje ein munnleg langprosa, men deri­ mot ein munnleg kortprosa. Heile soger fanst såleis ikkje på det munnlege stadiet, men tåttane, kortforteljingane, kunne verte oppfatta som del av ein større heilskap. Denne større heilskapen kallar Clover the immanent saga. Den immanente soga er i motsetning til det friprosaistane tenkte seg - ein ikkje-realisert storleik. Denne “soga” kan vere dei minne som vert vekte til live hjå tilhøyrarar og forteljar når ein episode om ein helt vert fortald, om andre episodar som fortel om den same helten, og som dermed gjev den forståingsramma den kortare realiserte forteljinga vert tolka og forstådd innanfor. Dette vil seie at den immanente soga aldri er ein fast storleik, men vil variere med tradisjonskunnskapane til den som høyrer eller fortel ei munn­ leg forteljing.

Parallelltekstane

Innanfor ulike sagasjangrar vil ein kunne finne tekstar som er parallelle og nærmast like ord for ord i to verk. Særleg mykje av dette finn ein innanfor kongesogelitteraturen. At parallelltekstar innanfor kongesogelitteraturen var resultat av skriftleg variasjon, at den eine teksten hadde vore kjelde for den andre, eller at dei eventuelt hadde felles kjelder, skulle det ikkje vere tvil om etter kongesogegranskingane til Gustav Storm (1873). Den verkelege kjeldekritiske granskinga av kongesogelittera­ turen kan ein seie vart grunnlagt nettopp av han, og etter Storms syn hadde kongesogeforfattarane ordna og redigert stoffet sitt som dei hadde valt og vraka i så vel frå munnleg tradisjon som frå skriftlege kjelder. Storm tok dermed klart avstand frå det synet som tidlegare var hevda t.d. av Keyser i hans posthume litteraturhistorie (Keyser 1866), at kongesogene, som islendingesogene, fanst som samanhengande soger på det munnlege stadiet. Men parallelltekstane var framleis eit viktig diskusjonstema i debatten mellom friprosaistar og bokprosaistar når det galdt islendingesogene, like til inn på 1960talet. Heusler hadde sjølv argumentert for at parallelltekstar - forteljingar om same hending med relativt lik ordlyd i to islendingesoger eller i to variantar av same soge - viste døme på munnleg variasjon. Parallelltekstane vart då også døme på kor fast tradisjonen kunne vere på det munnlege stadiet. Liestøl tek problemet opp att i avhandlinga Upphavet til den islendske ættesaga (1929). Han drøfter her kjenne­ merke på skriftleg og munnleg variasjon. Når det galdt parallelltekstane av den typen der to soger fortalde same episode, konkluderte Liestøl med at forklaringane kunne vere samansette, og at ei blanding av munnleg og skriftleg variasjon kunne vere ei sannsynleg forklaring (Liestøl 1929: 45). Av parallelltekstar av den typen der større eller mindre delar av ei islendingesoge finst i to variantar, rekna Liestøl opp fem til­

282

Else Mundal

felle der spørsmålet om munnleg eller skriftleg variasjon var aktuelt (Liestøl 1929: 49f.). Det eine tilfellet, Hallfredar saga, viser etter Liestøls syn døme på skriftleg variasjon. Når det gjeld Bandamanna saga, Gisla saga Súrssonar og Harðar saga ok Hólmverja, tek Liestøl ikkje endeleg stilling. Han kjem fram til at det einaste sikre dømet på munnleg variasjon fanst i dei to variantane av Ljósvetninga saga i midt­ partiet av soga. Liestøl la spesielt vekt på at ei vandresegn (om Gudmunds fosterfar og myggen) viser større språkleg likskap i dei to versjonane av soga enn i den omliggjande teksten. Liestøl meinte dette var det ein burde vente dersom dei to variantane av soga var resultat av munnleg variasjon, ei vandresegn burde vere enno meir stabil enn annan munnleg tradisjon. Dersom ein hadde skriftleg variasjon, burde ein deri­ mot vente den same graden av variasjon i vandresegna og i den omliggjande teksten. Dei to variantane av vandresegna om Gudmunds fosterfar og myggen i Ljósvetninga saga er prenta i íslenzk fornrit 10, s. 28,1. 16 - s. 29,1. 13 (A-versjonen) og s. 37,1. 20 - s. 38,1. 9 (C-versjonen). Dei er her attgjevne på motståande side. Diskusjonen av “dette eine sikre dømet” på munnleg variasjon i sagalitteraturen vart teke opp att av Hallvard Magerøy i artikkelen “Eventyrvariantar og sagaversjonar. Ei jamføring” (Magerøy 1969). Magerøy viste at det språklege samsvaret mel­ lom eventyrvariantar som var uavhengige nedteikningar frå munnleg tradisjon var klart mindre enn mellom parallelltekstane i islendingesogene. Det vart eit argument for at parallelltekstane i islendingesogene var resultatet av skriftleg variasjon. Når det gjeld den språklege likskapen i parallelltekstane på motståande side, konkluderte Magerøy med at også typen av språkleg samsvar tydde på skriftleg og ikkje munnleg variasjon. Magerøy dreg særleg fram at tekstane viser stor språkleg likskap også der dette ikkje er viktig for å få fram meininga eller poenget i forteljinga. I dei siste tiåra har det vore semje om at dei døma ein finn på parallelltekstar (i prosa) innanfor sagalitteraturen - av alle sjangrar - er å sjå som resultatet av skriftleg variasjon. Avskriving i mellomalderen var normalt ikkje slavisk gjengjeving av føre­ legget bokstav for bokstav - eller ord for ord. Ein avskrivar kunne ha som mål å kopi­ ere førelegget nøyaktig. I slike tilfelle vil avskrifta ha berre mindre umedvitne endringar, og vi får tekstar som står svært nær kvarandre. Men avskrivarar kunne også behandle førelegget friare og gjere både små og store endringar. Det er ein glidande overgang frå skrivaren som kopierer eit førelegg nøyaktig, til den omarbeidande skri­ varen som lagar ein ny versjon av ei soge eller eit sogeavsnitt, til forfattaren som hen­ tar stoff frå mange skriftlege kjelder og komponerer eit nytt verk. Resultatet av skrift­ leg variasjon kan difor verte svært ulikt frå tekst til tekst (jf- kap. 2, s. 109). Parallelltekstane gjev oss interessante innblikk i mellomalderens tekstproduksjon og korleis sogeforfattarane arbeidde. Parallelltekstar kan også seie noko om den rela­ tive kronologien mellom ulike verk og dermed om den litteraturhistoriske utviklinga.

Sagalitteraturen

283

A-versjonen Þat er nú at segja, hvat er til hafði orðit með [þeim] brøørum, þá er þeir váru ungir sveinar, at Guðmundr átti sér fóstra, ok unni hann honum mikit. Ok einn dag svaf hann úti í skini, en sveinninn sat undir hgfðum honum, en mý settisk á skallann honum. En Guðmundr sópaði af með hendi sinni, ok þótti honum sem fóstra hans myndi mein at vera. En Einarr gekk hjá ok mælti: “Sér þú eigi, bróðir, at þér vinnr þetta ekki, því at þat sezk jafnskjótt aptr á. Ok skara heldr til øxarhymunni, er þú hefir hjá þér.” Hann gerir svá, veik til øxarhyrnunni í høfuø honom fóstra sínum, en mýit lyptisk á brott, en skallinn bløddi. Karl vaknaði ok mælti: “Ertu ørr, er þú vinnr á mér?” Guðmundr mælti: “Nú it fyrsta ftnn ek þat, at eigi eru ráðin Einars bróður míns heil við mik.” Ok af þessu eldi lengi síðan.

C-versjonen Þat er sagt frá þeim bráðrum, þá er þeir váru ungir, at Guðmundr átti sér fóstra skølløttan, ok unni hann honum mikit. Ok einn dag er hann svaf úti í sólskini settisk mý mart á skalla honum. En Guðmundr rakaði á brott með hendi sinni, ok þótti honum sem fostra sinum myndi mein at verða. Einarr mælti: “Høgg þú til øxi þinni, vinr, i skalla karlinum.” Hann gerði svá, at hann tók øxina ok nartaði i skallann, svå at skallinn bløddi, en mýit hófsk upp. Þ á vaknaði karlinn ok mælti: “Erfitt er nú, Guðmundr, er þú vinnr á mér.” Hann sva­ rar: “Nu finn ek i fyrsta sinni, at ráðin Einars eru eigi af heilu við mik. Må ok vera, at at því komi optar.” Ok heldr eldisk þeim hér langr úþokki af, brøørum.

Det skal no forteljast kva som hende mel­ lom dei brøme då dei var unge gutar. Gud­ mund hadde ein fosterfar, og han elska han høgt. Ein dag sov han ute i solskinet, og guten sat med hovudet hans i fanget, og ein mygg sette seg på skallen hans. Men Gud­ mund sopa den bort med handa si, og det syntest han som fosterfaren kunne få ilt av [myggen]. Men Einar gjekk der, og sa: “Ser du ikkje, bror, at dette nyttar ikkje for deg, for den set seg like fort igjen. Dytt hel­ ler til med hjørnet av øksa som du har hjå deg.” Han gjer så, svinga til med øksehjørnet i hovudet på fosterfaren sin. Myggen flaug bort, men skallen blødde. Kallen vakna og sa: “Er du galen, sidan du går til åtak på meg?” Gudmund sa: “No først for­ står eg at råda til Einar, bror min, ikkje er velmeinte råd til meg.” Av denne hendinga sat det lenge att eit agg.

Det er fortalt om dei brørne då dei var unge, at Gudmund hadde ein skalla foster­ far, og han elska han høgt. Ein dag då han sov ute i solskinet, sette det seg ein mygg på skallen hans. Men Gudmund jaga den bort med handa si, og det syntest han som fosterfaren kunne få ilt av [myggen], Einar sa: “Hogg til med øksa di, ven, i hovudet på kallen.” Han gjorde så at han tok øksa og sneia i skallen så at skallen blødde, men myggen letta. Då vakna kallen og sa: “Ille er det no, Gudmundr, når du går til åtak på meg.” Han svarar: “No forstår eg for første gong at råda til Einar er ikkje [gjevne] av velvilje mot meg. Det kan også vere at det vil gå slik oftare.” Og her av vart følgja hel­ ler ein lang uvenskap mellom dei, brøme.

284

Else M undal

Bispesogene

Island fekk sitt eige bispesete på Skålholt då Isleiv vart bisp i 1056.1 1106 vart bispe­ setet på Hoiar oppretta. På Island, som ikkje hadde kongemakt, fekk bispane truleg av den grunn ein særleg posisjon i samfunnet. Alt Adam av Bremen (ca. 1040-1085) for­ tel i Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (bok 4, kap. 36) at islendingane såg på bispen sin som ein konge. Den same vurderinga av bispen vert gjenteken i den islendske bispesoga Hungrvaka (kap. 5). Om bispen på Island nærmast var å sjå som ein statsberande institusjon på line med kongen i dei skandinaviske landa, kan dette gje ein del av forklaringa på at det på Island vart skrive soger om bispane. Det er mogeleg at alt det første verket på norrønt språk som vi kjenner til, Islendingabók av Are Frode, har mønster i den europeiske sjangeren bispekrønika, nærmare bestemt i Adam av Bremens verk (sjå Mundal 1994). Verket vert gjeme karakterisert som ei kortfatta islandshistorie. Men i denne islandshistoria vert Kyrkja og bispestolane eit meir og meir overordna tema, og Islendingabók endar som ei rein bispestolskrønike med fokus på bispestolen i Skålholt. Også verket Kristni saga, som fortel om kristninga av Island og den første kristne tida, endar, som íslendingabók, med å fortelje om dei islandske bispane. Slik vi har Kristni saga overlevert, er det eit verk frå siste halvdel av 1200-talet, og truleg frå Sturla Tordssons hand, men mange meiner at verket opphavleg vart til på 1100-talet. Ingen av desse verka kan direkte karakteriserast som bispesoger, men dei demonstrerer at Kyrkja og bispane hadde ei heilt sentral stil­ ling i det islandske samfunnet, og at bi spe- eller bispestolskrøniker derfor var eit nærliggjande litterært mønster for den eldste framstillinga av islandsk historie. Til liks med kongesogene har dei islandske bispesogene også ei rot i den euro­ peiske legendelitteraturen. Bispen var ein vanleg hovudperson i vitalegendene. Som fortalt ovanfor s. 269 fekk Island rundt 1200 to bispar som sine første helgenar. Beina til Torlak Torhallsson (d. 1193) vart tekne opp i 1198, og han vart lyst heilag på All­ tinget i 1199, og Jon Ogmundsson (d. 1121) vart lyst heilag året etter. Soger - eller vitalegender - om desse to heilage bispane, opphavleg på latin, vart utarbeidde kort tid etter at dei var lyste heilage (av den latinske soga om Torlak finst eit lite brot). Vi veit ikkje kven som skreiv soga om Torlak, men soga om Jon vart skriven av den same Gunnlaug Leivsson som også skreiv ei soge om Olav Tryggvason. Om Torlak veit vi at det vart lese opp jartegner på Alltinget både i 1198 og 1199, og sogene om desse heilage bispane er også etterfølgde av ei jartegnsamling (mirakelsamling), som gjeme er vanleg både ved vita- og passiolegender. Torlaks-jartegner finst også i tre separate jartegnsamlingar. Sogene om desse heilage bispane vart straks omsette til norrønt, og dei vart seinare omarbeidde, slik at begge finst i tre versjonar på norrønt mål. Den andre soga om Jon vart skriven først på slutten av 1200-talet (Berg Sokkesson har vore nemnd som ein mogeleg forfattar), og den tredje soga vart skriven tidleg på 1300-talet. Den andre soga om Torlak er skriven etter 1222 (Sæmund Jonsson, son til Jon Loptsson, som døydde det året, er omtalt som død), den tredje soga om Torlak har med jar­ tegner som skal ha funne stad i 1325, og er skriven etter dette tidspunktet.

Sagalitteraturen

285

Ein tredje biskop, Gudmund Aresson (d. 1237), vart også dyrka som heilag. Om han vart det skrive ei soge, sannsynlegvis kort tid etter at han døydde. Denne soga går under tittelen Prestsaga Guðmundar góða fordi handlinga berre er førd fram til det tidspunktet då Gudmund vart bisp. Grunnen til dette kan vere at forfattaren (tru­ leg abbed Lambkår Torgilsson d. 1249) døydde før det planlagde verket vart ferdig. Først på 1300-talet vart det skrive bispesoger om Gudmund. Den såkalla A-soga frå første halvdel av 1300-talet, som byggjer på Prestsaga Guömundar góða og på fleire verdslege samtidssoger, kan karakteriserast som ei “verdsleg soge”. Tre andre sogeversjonar, omtala som B-, C- og D-soga, har eit meir legendarisk preg. B-soga kan vere den første som har hatt som siktemål å framstille Gudmund som heilag, og ei samling av jartegner som Gudmund skulle ha utretta, og som etter alt å døme hadde vorte skriftfeste på 1200-talet (sjå Sverrir Tómasson 1993: 258ff.), er innlemma i soga. Men som helgensoge må verket seiast å vere relativt mislukka, og det kan vere grunnen til at C-soga vart skriven (C-soga, som kan vere skriven av Berg Sokkesson, er enno ikkje utgjeven). Den yngste av sogene, D-soga, er skriven av abbeden Amgrim Brandsson (d. 1361) truleg like etter 1350. Soga ber preg av å vere skriven for eit utanlandsk publikum, og er truleg ein freistnad på å få Gudmund kanonisert. I til­ felle har soga opphavleg vore skriven på latin. Sogene om dei islandske heilage bispane er ein direkte avleggjar av dei euro­ peiske bispelegendene og er komponerte over det same mønsteret: 1 Barndomen 2 Ungdomen 3 Bispevalet der den komande bispen vegrar seg mot å ta på seg det ærefulle oppdraget 4 Episodar frå bispens liv som har som funksjon å underbyggje det seinare helgenryet 5 Døden og omstenda kring denne Etter soga om bispens liv følgjer gjeme ei jartegnsamling. Desse punkta er lette å finne att i sogene om dei heilage bispane. Det vart ikkje skrive soger berre om dei heilage bispane. Tidleg på 1200-talet, tru­ leg like etter 1206 (Gissur Hallsson, som forfattaren omtalar som heimelsmann på ein måte som tyder på at han er død, døydde dette året), vart Hungrvaka skriven. Soga fortel om dei første bispane i Skålholt, og er truleg skriven som ei “innleiing” til soga om den heilage Torlak. Også fleire av dei seinare bispane fekk sine soger. Det vart skrive ei soge om Torlaks etterfølgjar, Pål Jonsson (d. 1211), kort tid etter hans død, sannsynlegvis av same anonyme forfattar som skreiv Hungrvaka. Det vart også skrive ei soge om bispen Arne Torlaksson, som var bisp i Skålholt i perioden 1269-1298. Soga følgjer ikkje handlingane fram til bispens død, men endar med vin­ teren 1290-1291. Slutten av soga kan ha gått tapt, eller soga har aldri vore fullførd. Også dette var ei samtidssoge, og skriven tidleg på 1300-talet.

286

Else M undal

Bispesogene som er samtidssoger, er gode historiske kjelder som gjev interes­ sante innblikk i det islandske samfunnet og islandsk kyrkjeliv på 1200-talet. Ikkje minst interessant som ei historisk og kulturhistorisk kjelde er Lårentius saga, som fortel om Laurentius Kalvsson, bisp i Hoiar 1324-1331. Soga gjev eit usminka bilete av interne stridar i den islandske kyrkja og av livet ved den norske erkebispestolen i Nidaros. Soga er truleg skriven rundt 1350 av Einar Havlidesson (1307-1393), som hadde hatt eit nært samarbeid med Laurentius. Den siste av dei islandske bispane i mellomalderen som fekk si eiga soga, var den norskfødde bispen til Skålholt, Jon Halldorsson (d. 1339). Eigentleg kan dette verket snarare karakteriserast som ein tått enn som ei bispesoge. Jon Halldorsson er kjend for at han var ein ivrig dyrkar av korte og oppbyggjelege forteljingar, exempla (sg. exemplum). Den vesle forteljinga om Jon Halldorsson er eigentleg ei lita exempelsamling som er innramma av ei kort innleiing om Jons studiar i Bologna og Paris, og ei avslutning som fortel om bispens død. To av hendingane det vert fortalt om i desse exempla, skal ha hendt Jon sjølv. Mønsteret frå bispelegendene er sjølvsagt mindre klart i sogene om bispar som ikkje var heilage, enn i sogene om dei heilage bispane, men dette mønsteret ligg like­ vel under som eit grunnskjema i alle desse sogene. Men dei islandske bispane på 1100-talet og tidleg på 1200-talet var gjeme gifte menn, og bispane, både då og sei­ nare, kunne spele ei betydeleg politisk rolle i det islandske samfunnet. Bispesogene kan difor også fortelje ein god del om bispens forhold til familien og til andre hov­ dingar i samfunnet. Dette gjeld til dels også sogene om dei heilage bispane, og det finst ein glidande overgang mellom bispesoger og dei verdslege samtidssogene. Arna saga og Prestsaga Guðmundar góða er også innlemma i Sturlunga saga (den første berre i Reykjafjarðarbók). Vi ser at dei islandske bispesogene vert skrivne i to avgrensa tidsbolkar. Den første tidsbolken vert innleidd med dei latinske sogene om dei heilage bispane Jon og Torlak rett etter 1200 og avslutta med Prestsaga Gudmundar góða, som sannsynlegvis ikkje er skriven svært lenge etter at bispen døydde i 1237. Den neste tidsbolken då det vert skrive bispesoger, byrjar på slutten av 1200talet eller rundt 1300 med den andre soga om Jon og vert avslutta med abbed Amgrims soge om Gudmund og soga om Laurentius rundt midten av hundreåret. I perioden mellom desse to tidsbolkane er det likevel mogeleg at det har vore arbeid på gang med ei bispesoge om Gudmund. Som nemnt har jartegner som Gudmund skal ha utført, truleg vore nedskrivne alt på 1200-talet. Den såkalla prestesoga om Gudmund har fleire forskarar meint er første delen av ei ufullførd bispesoge, og B-soga nemner i føreordet at det var samla stoff til ei soge {menn hgfdufjglda bréfa ritai). I utviklinga av sjangeren bispesoger ser vi noko av den same utviklinga som inn­ anfor kongesogene og fleire andre sagasjangrar. Verka vert meir og meir omfangs­ rike. Sogene som vart skrivne kort tid etter 1200, er svært kortfatta. Sogene som vart skrivne på 1300-talet, er alle - bortsett frå verket om Jon Halldorsson som eigentleg er ein tått - omfangsrike verk. I stilen ser vi at bispesogene lett tek farge av skiftande stilretningar. Dei eldste sogene på norrønt språk har ein enkel stil med eit religiøst

S agalitteraturen

287

farga språk. Gudmundar saga (A-soga) og Årna saga er skrivne i ein stil som min­ ner om dei verdslege samtidssogene, medan Amgrims redaksjon av Gudmundar saga goda frå midten av 1300-talet har ein tung, lærd, retorisk stil.

Verdslege samtidssoger

Dei verdslege samtidssogene fortel om islandsk historie på 1100- og 1200-talet. Vi veit ikkje nøyaktig når dei eldste verdslege samtidssogene vart skrivne, men sann­ synlegvis skjedde det i den same perioden som dei fleste islendingesogene vart til. Desse sogene gjev også eit interessant innblikk i det islandske samfunnet i den perioden den islandske kulturen hadde sin største blømingsperiode. Bakgrunnen for den store litterære produksjonen på 1200-talet var ikkje eit fredeleg samfunn med ro og stabilitet, snarare ein nesten borgarkrigsliknande tilstand. Noko av den litterære produksjonen fann stad innanfor klostera, men mykje litteratur vart også forfatta i verdslege miljø. Dei verdslege samtidssogene fortel m.a. om menn som vi kjenner som forfattarar av kongesoger og verdslege samtidssoger, t.d. Snorre Sturlasson og Sturla Tordsson. Vi ser at forfattarane også er å finne mellom menn som sjølve stod midt oppe i dei blodige politiske stridane. Forholdet kan godt vere at dei tørka blod av hendene den eine dagen og blekk den andre. Dei fleste samtidssoger er berre bevarte i samleverket Sturlunga saga. For å gje ei kronologisk framstilling har redaktøren av Sturlunga saga delt opp og stykkja saman eldre soger. Der fleire soger fortalde om den same perioden, vart som regel den fyldigaste framstillinga vald. Mange av dei verdslege samtidssogene kan difor ikkje rekonstmerast utan lakuner. Derimot ser det ikkje ut for at redaktøren i særleg grad har omarbeidd teksten i dei eldre sogene, så språk og stil gjev eit bra bilete av dei opphavlege sogene. Redaktøren har sjølv skrive nokre kortare samanbindande avsnitt og mindre forteljingar, t.d. Geirmundar þáttr og Haukdøla þáttr. I og med at redaktøren endrar teksten i dei eldre sogene svært lite, arbeider han på ein annan måte enn dei eldre kongesogeforfattarane, t.d. Snorre, som normalt ville omarbeide eldre tekstar han brukte. Redaktøren - og han er kalla redaktør og ikkje forfattar arbeider meir som redaktørane av dei store, interpolerte sogene om Olav Tryggvason og Olav den heilage seinare på 1300-talet. Samtidssogene i Sturlunga saga dekkjer perioden 1120-1264. Arna saga biskups, som vart innlemma i den yngre redaksjonen, fører handlinga vidare til vinteren 1290/91. Den sentrale soga i samlinga er Islendinga saga av Sturla Tordsson (1214-1284) som utgjer nesten halvdelen av Sturlunga saga i den opphavlege forma. Sturla fortel her m.a. om svært dramatiske hendingar i si eiga ætt, til dels hendingar han sjølv har teke del i eller vore vitne til. Han fortel t.d. om drapet på sin eigen far­ bror Snorre Sturlasson. Også dei andre samtidssogene gjev ofte inngåande og detal­ jerte skildringar av svært dramatiske hendingar i den blodige sturlungatida. Bortsett frå at vi veit at Sturla Tordsson skreiv Islendinga saga, er forfattarane til dei andre verdslege samtidssogene ukjende. Det har vore gissa på at forfattaren av

288

E lse M undal

Sturlunga saga Rundt 1300 vart dei verdslege samtidssogene samla i eit verk som går under namnet Dette samleverket finst i to litt ulike redaksjonar, ein i K ró k sfja rð a rb ó k (frå ca. 1360) og ein i R e y k ja fja r ð a r b ó k (siste fjerdedel av 1300-talet). Dei eldre sjølvstendige sogene som inngjekk i samlinga S tu r lu n g a sa g a , var:

S tu r lu n g a sa g a .

Soge

T id sro m som e r d e k t

Porgils saga ok Hafiiða

1117-1121

S tu rlu sa g a

1 1 4 8 -1 1 8 3

Prestsaga Guflmundar góða

1161-1203

( iu fim iiiiftir sa g a d y ra

1 1 X 5 -1 2 1 K)

Hralns saga Sveinbjamarsonar

1203-1217

M c iid in g u sa g a

1 1 8 3 - 1 2 6 2 e lle r 1 2 6 4

Pórðar saga kakala

1242-1247, byrjing og slutt manglar

S \ in fe llin g .i sa g e -■ m ed g e n e a lo g ia r

1 2 4 9 -1 2 5 2

Den opphavlege redaksjonen av S tu r lu n g a s a g a finst i K r ó k s fja r ð a r b ó k . I R e y k ja har vi ein utvida redaksjon av S tu r lu n g a sa g a . Her er P o rg ils sa g a ska rd a (dekkjer fyldig åra 1252-1258, fragmentarisk overlevert), S tu r lu þ á ttr (fortel om dei siste leveåra til Sturla Tordsson), jartegner som fortel om biskop Gudmund Arason, og A r n a s a g a b is k u p s innarbeidde.

fj a r ð a r b ó k

Þórdar saga skarda er Tord Hitnesing, og at redaktøren av Sturlunga saga er Tord Narvesson (d. 1308), men sikker kunnskap om dette har vi ikkje. At dei verdslege samtidssogene for det meste er anonym litteratur, er eit forhold som er med på å gjere tidfestinga av dei einskilde sogene usikker. Men det er rime­ leg sikkert at fleire av dei individuelle sogene som fortel om den eldste delen av den perioden som er dekt av dei verdslege samtidssogene, vart skrivne tidleg på 1200talet. Guðmundar saga dyra vart truleg skriven kort tid etter at hovudpersonen døydde i 1212, Sturlu saga og Þorgils saga ok Haflida er truleg også skrivne i dei første tiåra av 1200-talet. Dei første verdslege samtidssogene får vi altså om lag sam­ stundes med dei første bispesogene - og med dei første islendingesogene. Dei sei­ nare verdslege samtidssogene ser ut til å vere skrivne relativt kort tid etter hending­ ane dei fortel om. Sturla Tordsson arbeidde truleg med íslendinga saga i sine siste leveår, og det kan vere grunnen til at handlinga ikkje er førd lenger fram enn til 1260åra. Den uskarpe grensa mellom bispesoger og verdslege samtidssoger som viser seg ved at eit par soger om geistlege menn er innlemma i Sturlunga saga, viser seg også i at ei av dei verdslege samtidssogene har visse fellestrekk med sogene om heilage bispar. Ramn Sveinbjømsson i Hrafns saga Sveinbjarnarsonar låner trekk frå ein

S agalitteraturen

289

helgen, og døden hans vert framstilt som ein martyrdød. Forfattaren låner også motiv frå soga om St. Thomas av Canterbury. Berre siste delen av Hrafns saga Sveinbjarnarsonar er innlemma i Sturlunga saga, men denne soga er bevart fullstendig som ei separat soge. Dei verdslege samtidssogene er skrivne over ein relativt kort periode, og det er vanskeleg å peike på klare utviklingsliner innanfor sjangeren. Porgils saga ok Haflida har ei mindre tett framstillingsform enn dei andre samtidssogene. Forkla­ ringa på dette er truleg den relativt lange tida mellom hendingar og nedskriving som måtte føre til at forfattaren hadde mindre detaljerte kunnskapar om dei hendingane han skreiv om. I forma kan denne samtidssoga nærme seg islendingesogene. Elles ser ein i samleverket Sturlunga saga, og for så vidt også i Sturlas Islendinga saga, som Sturla tmleg hadde tenkt som ein del av ei samanhengande islandshistorie med Landnámabók, Kristni saga og Islendinga saga, ein tidstypisk tendens til å samle eldre lit­ teratur i omfangsrike verk. Dei verdslege samtidssogene har kanskje ikkje dei same litterære kvalitetane som islendingesogene. Dei har ei meir kompakt form. Informasjonsmengda er så stor at det kan vere vanskeleg å få oversyn. Men skildringane i dei verdslege samtidssogene kan gjere eit uhyre sterkt inntrykk nettopp fordi vi veit at dette ofte er skildringar av augnevitne. Det er skildringar av menneske som sjølve var involverte i hendingane og gjeme personleg kjende menneska dei skreiv om.

Islendingesogene

Vi har overlevert i underkant av 40 islendingesoger - når ein også reknar med unge og etterklassiske verk. Dei er alle anonyme. Dette har dels vore sett i samanheng med at den munnlege tradisjonen bak denne skriftlege sjangeren kan ha vore så omfat­ tande at dei som førde sogene f pennen, ikkje har kjent seg som verkelege forfatta­ rar. Islendingesogene har saman med fomaldarsogene og tåttane det til felles at verka innanfor desse sjangrane - med unntak av nokre unge og etterklassiske verk - byg­ gjer på munnleg tradisjon med lang avstand til hendingane det vert fortalt om. Det er ikkje usannsynleg at den gjennomførde anonymiteten til desse sjangrane på ein eller annan måte har samanheng med synet på forholdet mellom munnleg tradisjon og skriftleg verk. Det har gjennom tidene vore kasta fram teoriar om kven som kan vere forfattar til den eine og den andre islendingesoga. Det er t.d. ein gamal teori at Snorre Sturlasson har skrive Egils saga Skallagrimssonar. Men ingen av desse teoriane let seg veri­ fisere. Skiljet mellom dei anonyme islendingesogene og sjangrane der ein kjenner forfattamamn, er når alt kjem til alt ikkje særleg markert. Som vi har sett, er dei forfattamamna som er knytte til bispesogene, i mange tilfelle meir eller mindre godt underbygde gissingar. Dei fleste verdslege samtidssogene er også anonyme. Det same gjeld fleire kongesoger. Fordi islendingesogene er anonym litteratur, er det vanskeleg å tidfeste dei ein­

290

Else M undal

skilde sogene, og tidfestinga av mange soger er omstridd. Friprosaistane rekna med at den munnlege forteljetradisjonen stod på si høgd på det tidspunktet dei første sogene vart skrivne, og at den skriftlege forma førde til eit forfall i forteljekunsten. Dei meinte såleis at dei beste sogene måtte vere dei eldste. Bokprosaistane meinte at dei første forfattarane av islendingesoger måtte ha hatt visse startvanskar. Det fanst nemleg ingen klare mønster i den europeiske litteraturen for korleis ein skulle skrive litterære verk med bønder som hovudpersonar. Ein noko hjelpelaus komposisjon kunne såleis vere kjennemerke på høg alder. Det er ikkje enkelt å finne klare krite­ rium for å datere islendingesoger. Drøftinga av desse problema har meir tent til å demonstrere kor store dei metodiske problema er, enn til å gje klare haldepunkt for datering av einskilde soger (sjå t.d. Einar 01. Sveinsson 1958). Med grunnlag i bok­ prosaistane sitt syn på utviklinga innanfor sagaskrivinga delte Sigurður Nordal like­ vel sogene inn i kronologiske grupper basert på ei tenkt utvikling innanfor sjangeren (Sigurður Nordal 1953: 235ff.). Ei noko mindre finmaska inndeling enn hjå Sigurður Nordal er inndelinga i arkaiske, klassiske og etterklassiske soger. Denne tredelinga av sogene, med ei stor overlapping i tid mellom dei to første gruppene, møter ein i fleire framstillingar av islendingesogene (sjå t.d. Vésteinn Olason 1993: 42). Argumenta for å karakterisere ei soge som arkaisk har dels vore den språklege stilen i handskriftet, dels nær tilknyting til kongesogelitteraturen (t.d. Egils saga), og dels famlande og hjelpelaus komposisjon (t.d. Heiðarvíga saga). Det denne inndelinga ikkje tek omsyn til, er at det kan ha funnest gode og mindre gode forfattarar både tid­ leg og seint på 1200-talet. Dessutan er det ikkje alltid lett å skilje mellom gamle og unge stiltrekk, og fleire soger har vore plasserte både svært tidleg og svært seint på 1200-talet (sjå Jonas Kristjånsson 1972; Bjami Guðnason 1994; Mundal 2000). Dei etterklassiske sogene, som er skrivne på 1300-talet, og nokre truleg også på 1400talet, skil seg gjennomgåande langt klarare frå dei to andre gruppene av soger enn dei såkalla arkaiske og klassiske sogene skil seg frå kvarandre. Medan islendingesogene på 1200-talet er fast forankra i den islandske historia og realismen, og gjev seg ut for å fortelje om historiske hendingar som fann stad ein gong for lenge sidan, taper dei yngste sogene fotfeste i historia. Nokre av dei unge sogene kan byggje på tradisjon, andre kan vere reine forfattarprodukt. I forma vil islendingesogene utan rot i histo­ riske hendingar fjeme seg frå sagarealismen og nærme seg ikkje-realistiske sjangrar som fomaldarsoger eller islandske riddarsoger. Realismen i sagalitteraturen synest altså å vere bunden til den litteraturen som pretenderer å fortelje historie. Islendingesogene legg handlinga til den perioden då landnåmsmennene braut opp frå Noreg og slo seg ned på Island. Mange soger byrjar handlinga med utferda frå Noreg, og dei fortel om dei første generasjonane i det nye landet. Dei fleste sogene fører handlinga fram til tidspunktet rundt kristninga. Unntaksvis kan handlinga liggje litt seinare, som i Bandamanna saga, som fortel om hendingar rundt 1050. Nokre islendingesoger er biografiar, og har ein helt som ein klart utpeikt hovud-

291

S agalitteraturen

Hovudinndeling av islendingesogene Ei inndeling av islendingesogene tre store grupper finn vi hjå mange forskarar. Det er vanskeleg å fastsetje ein relativ kronologi innanfor dei tre gruppene, og nokre av sogene, t.d. dei som her står som den første og den tredje i gruppa av arkaiske soger, meiner fleire forskarar er unge soger. Den relative kronologien mellom sogene i oppstillinga nedanfor må difor oppfattast som usikker.

Arkaiske soger (1200-1280)

H ø n s a -P d r is sa g a

B ja rn a r sa g a H itd ø la k a p p a

B a n d a m a n n a sa g a

H e ið a rv íg a sa g a

H ra fn k e ls sa g a

F d stb rø d ra sa g a

N jå ls sa g a

G rø n le n d in g a sa g a D ro p la u g a rso n a sa g a

Etterklassiske soger (1300-1450)

K o rm å k s saga

G re ttis sa g a

H a llfre d a r sa g a

F ló a m a n n a sa g a

E g ils sa g a S k a lla g rim ss o n a r

K ja ln e s in g a sa g a

L jó sv e tn in g a sa g a

F ljd ts d ø la sa g a

V ig a -G lú m s sa g a

P o rste in s s a g a S íð u -H a lls s o n a r

R e y k d ø la sa g a

H a r ð a r sa g a o k H ó lm v e r ja

E iriks sa g a ra u d a

variant av soga har funnest)

V á lla -L jó ts sa g a

F in n b o g a s a g a r a m m a

V á p n firð in g a sa g a

P o r s k fir d in g a s a g a ( G u ll-P d r is sa g a )

V atnsdøla saga

(eldre

S v a rfd ø la sa g a K r d k a -R e fs sa g a

Klassiske soger (1240-1310)

B å r d a r s a g a S n æ fe llså s s

L a xd ø la sa g a

F lå v a rd a r s a g a Is fir d in g s

G u n n la u g s sa g a o rm stu n g u

P d r d a r s a g a h re d u

G isla sa g a S ú rs so n a r

V ig lu n d a r sa g a

E yrb yg g ja sa g a

G u n n a rs sa g a K e ld u g n ú p sfífls

person. Dette er sogene med den mest oversiktlege handlinga, og dei har som regel eit relativt overkomeleg persongalleri. Dersom slike soger fortel om fleire generasjonar, er forteljinga om generasjonane før heltens generasjon kortfatta. Gunnlaugs saga omstungu er eit typisk døme frå denne gruppa. Eit døme på ein noko meir utbygd og komplisert biografi er Gisla saga Súrssonar. Nokre islendingesoger fortel om livet til mange generasjonar. Eit typisk døme på ei slik soge, som kan kallast ættesoge, er Laxdøla saga. Desse sogene er omfangsrike, og persongalleriet er stort. Nokre soger rettar ikkje interessa mot ei eller eit par ætter, men meir mot eit heilt bygdelag. Eit typisk døme på ei slik soge, som kan kallast heradssoge, er Eyrbyggja saga. Også ei slik soge har eit stort persongalleri, og her kan komposisjonen verte laus og hand-

292

E lse Mundal

lingsgangen lite oversiktleg. Desse tre typane islendingesoger er ikkje klart skilde frå kvarandre. Ein biografi kan ha trekk frå ættesogene (Gisla saga Súrssonar). Njáls saga er helst ei blanding av biografiar (Njål og Gunnar) og heradssoge, og Egils saga Skallagrimssonar har klare trekk frå ættesogene ved at soga fortel fyldig om dei første generasjonane, men etter at Egil vert førd inn i soga, er han den klart utpeikte helten. Dei formelle hovudpersonane, dvs. berarane av den ytre handlingsgangen, i islendingesogene er alltid menn. Men i nokre soger kan kvinner også få stor inter­ esse. Det gjeld særleg soger der kjærleiken vert eit sentralt tema, t.d. Laxdøla saga. Dette kan til ein viss grad vise påverknad frå den omsette riddardiktinga. Elles er ikkje kjærleik eit særleg sentralt tema i islendingesogene, og det er oftast eit tema som er underordna feidar og kamp mellom menn. Kvinna og kvinnas kjærleik kan vere objektet heltane kjempar om. Det er neppe tvil om at i islendingesogene er livet stort sett sett gjennom augo til menn, og det er grunn til å tru at forfattarane er menn. Eit unntak kan vere Laxdøla saga. Det sentrale tema i islendingesogene er feidar mellom menn, strid og hemn. Sogene skildrar det dramatiske livet til menneske som prøver å leve med ære i ein kultur der æra heile tida må hevdast og forsvarast. Islendingesogene har klare fellestrekk, trass i at dei har svært ulik lengd, og trass i at nokre har eit stort persongalleri og ein komplisert forteljestruktur med mange handlingstrådar, medan andre kan vere relativt enkle forteljingar. Sogene er bygde opp kring ein konflikt mellom to jamsterke partar (om konfliktskjemaet sjå s. 297 nedanfor). Desse partane er to heltar, ætter eller grupperingar på Island. Konflikten toppar seg i eitt, stundom fleire, klimaks, som oftast er eit drap. Egils saga Skalla­ grimssonar er spesiell mellom islendingesogene ved at Egils motstandar ikkje er ein annan islandsk helt. Motstandarane til Egils ætt var det norske kongehuset. Med få unntak tilhøyrer heltane i islendingesogene dei fremste ættene i landet, og det er livet til dei høgare sosiale laga i samfunnet sogene gjev eit bilete av. Dei ano­ nyme forfattarane som må ha fått bokleg lærdom, var ikkje nødvendigvis å finne i kyrkje- og klostermiljø, men har høgst sannsynleg kome frå rike og mektige ætter. Dette forholdet aktiviserer spørsmålet om kva slags klassesynspunkt sogene gjev uttrykk for. Gjev dei uttrykk for synspunkta og ideologien til ein overklasse, eller kan også andre synspunkt kome fram, t.d. i ei soge som Bandamanna saga, som gjev eit avslørande bilete av hovdingane i samfunnet? Det er også eit spørsmål kva samfunn desse sogene eigentleg gjev eit bilete av. Dei gjev seg ut for å fortelje om fortida, men det dei eigentleg gjev, er 1200-talet sitt bilete av fortida. Det er også rimeleg å rekne med at forfattarane ér farga av si eiga samtid, og at sogene derfor også vert kjelde til kunnskap om det islandske samfun­ net i forfattarane si samtid. Sidan sogene er skrivne langt inn i kristen tid, er det også eit spørsmål i kva grad sogene - eller nokre av sogene - kan spegle ein kristen ideo­ logi. Etter som forfattarane er medvitne om at dei skriv om den heidne tida, og stort sett passar seg for anakronismar, kan vi ikkje vente at ein slik ideologi ligg open i dagen, men den kan lettast kome fram i dei sogene som fører handlinga inn i den kristne tida. Dei brytingar som fann stad i samfunnet på 1200-talet og i sinnet til den

S agalitteraturen

293

einskilde forfattaren - anten han var geistleg eller verdsleg - mellom den gamle æresideologien og kristen ideologi, bør vi også vente er spegla i sogene. Fokuseringa på æresideologi og hemn i denne litteraturen kan nettopp vere eit uttrykk for at den gamle ideologien med rot i det heidne samfunnet har vorte eit problemområde som dei kristne forfattarane bearbeider gjennom diktinga. Sidan islendingesogene er skrivne parallelt med dei verdslege samtidssogene, og dei to sjangrane gjev eit bilete av det islandske samfunnet på ulike tidspunkt, er det også eit spørsmål om dei to sjangrane frå opphavet av var sedde i samanheng, om det idealiserte biletet av fortida i islendingesogene var tenkt å gje ein kontrast til den blo­ dige sturlungetida.

Fornaldarsoger Fomaldarsogene fortel om heltar som levde i tida før landnåmet på Island. Flandlinga er såleis for det meste lagd til Noreg og Skandinavia elles, men som i resten av den norrøne diktinga kan store delar av den kjende verda liggje innanfor den geografiske horisonten til helten. Men skildringa i fomaldarsogene av tid og miljø gjev eit fjemt og diffust bilete. Dette er også ikkje-realistiske soger. Det er difor ikkje ei skarp grense mellom menneskeverda og ei mytisk verd, og i nokre soger kan helten krysse grensene til trollverda, som gjeme ligg i nord og i aust. Forfattarane sitt mål har ikkje vore å for­ telje soger som skulle verte oppfatta som pålitelege, sjølv om nokre av heltane i nokre fornaldarsoger kan vere historiske personar som levde i tida før den norske rikssamlinga. Sjølv om det i nokre soger skulle finnast ein aldri så liten historisk kjeme, er fomaldarsogene fiksjon, og den primære funksjonen er underhaldningsfunksjonen. Fomaldarsogene er som islendingesogene anonym dikting, og mange av sogene kan byggje på ein munnleg tradisjon som går langt tilbake. Andre soger, spesielt nokre av dei som vart til i seinmellomalderen, kan vere reine forfattarprodukt som vart skapte etter mønster av dei eldre sogene. Fomaldarsogene deler ein gjeme inn i tre grupper. Den første av desse er soger som deler emne med heltediktinga. Ei av dei mest kjende fomaldarsogene, Vglsunga saga, er ein prosaparafrase over heltedikta i segnkrinsen om Sigurd Fåvnesbane. Hervarar saga inneheld det gamle eddadiktet Hlgðskviða. Sogene av denne typen fortel om dramatiske hendingar, og dei har ein tragisk grunntone. I det liknar desse fomaldarsogene islendingesogene. Den andre gruppa av fornaldarsoger kan karakte­ riserast som vikingsoger. Emnet her er vikingtokt og kampar mot farlege motstanda­ rar. Også nokre av desse sogene, t.d. Qrvar-Odds saga og Ragnars saga loðbrókar, kan ha ein tragisk grunntone. Ei tredje gruppe fornaldarsoger kan karakteriserast som eventyrsoger. Dei inneheld eventyrlege motiv, og helten ferdast mellom troll og over­ naturlege vesen. Døme på slike soger er Ilinga saga Gríðarfóstra og Egils saga einhenda ok Asmundar berserkjabana. Sogene av denne typen har ein lystig tone og lukkeleg slutt. Mange fornaldarsoger kan vere ei blanding av dei ulike typane, sær­ leg glid det vi her har kalla vikingsoger og eventyrsoger, over i kvarandre.

294

Else M undal

Tendensen til å samle stoff til større teksteiningar som vi finn innanfor fleire sjangrar, viser seg i fomaldarsogene i ein tendens til å kjede fleire soger saman i ein slags sagasyklus, t.d. VQlsunga saga og Ragnars saga loðbrókar; Qrvar-Odds saga, Ketils saga Ivfiings og Grims saga lodinkinna\ Friðþjófs saga og Þorsteins saga Vikingssonar; Gautreks saga og Hrolfs saga Gautrekssonar. Ein kan seie at fomaldarsogene og kongesogene har eit slags felles utgangspunkt i den typen kongesoger som fører kongsætta tilbake til ei mytisk fortid, Ynglinga saga og Skjgldunga saga. Helten i fomaldarsogene er gjeme konge eller kongsson, men kan også tilhøyre eit noko lågare sosialt lag, særleg i eventyrsogene. I sogene som deler emne med heltediktinga, kan kvinnene - som i heltedikta - ha sentrale rol­ ler, og Hervarar saga har tittel etter ein kvinneleg hovudperson, Hervgr. Nokre fomaldarsoger viser påverknad frå riddardiktinga både i stil og motiv, og på Island, der riddardiktinga vart ein produktiv sjanger, og det vart komponert originale riddarsoger med mønster i dei omsette riddarsogene, utvikla dei originale riddarsogene seg til ein slags blandingssjanger av fomaldarsoger og riddarsoger. Fomaldarsogene har gjeme ei lausare og meir episodisk oppbygging enn t.d. islendingesogene. Heltane er typar, og det er inga djup personskildring. Vi veit ikkje nøyaktig når dei eldste fomaldarsogene fekk skriftleg form, men dei er som skriftleg sjanger truleg noko yngre enn islendingesogene. Hovudmengda av sogene vart skrivne frå ca. 1250 og utover på 1300-talet. Nokre tilhøyrer også slut­ ten av mellomalderen, eller til og med etterreformatorisk tid. Fomaldarsogene er utan tvil primært underhaldningslitteratur. Men dei vil som all annan litteratur reflektere det samfunnet dei vart til i, og sogene kan vere interessante som kjelder til ideologi og tenkjemåte i seinmellomalderen (sjå Mundal 2003). Denne ikkje-realistiske diktinga som dyrka ein helt som gjeme har overnaturlege evner og kan hamle opp med både berserkar og troll, og heltinner som gjeme er trollkunnige, og som kan opptre i mannsroller som kvinnelege krigarar, var ein produk­ tiv litteratur over ein lengre periode enn nokon av dei andre sagasjangrane. Dersom vi ser fomaldarsogene i samanheng med heltedikta og det munnlege forstadiet til dei skriftlege sogene, representerer fomaldersogene ei lang og ubroten litterær line av ikkje-realistisk, heroisk og fantastisk dikting som eksisterte parallelt med den realis­ tiske sagalitteraturen. Denne diktinga har røter tilbake til tida før den realistiske saga­ litteraturen fanst, og var framleis produktiv etter at det ikkje lenger vart skrive islen­ dingesoger.

Tåttar I tillegg til dei store sagasjangrane finst det eit større tal kortare forteljingar, dei såkalla tåttane. Tematisk kan desse kortforteljingane knyte seg til alle sagasjangrar. Hovudpersonen kan vere konge, bisp, verdsleg hovding frå hundreåra etter sagatida, helt frå sagatida og helt frå forn gid, dvs. frå same tida som fomaldarsogene fortel frå. Tidsgapet mellom den tida islendingesogene fortel frå, og den tida dei verdslege

S agalitteraturen

295

samtidssogene fortel frå, er delvis dekt av tåttane. Her finn ein ikkje det klare skiljet mellom nokre tekstar som dekkjer sagatida, og andre tekstar som dekkjer sturlungetida. Mange tåttar legg handlinga til styringstida til Harald Hardråde, altså ein litt sei­ nare periode enn den islendingesogene fortel om. Sjølv om tåttane tematisk kan slutte seg til alle sagasjangrar, vil dei fleste tåttane ha som hovudperson ein islandsk helt som lever i sagatida - eller litt seinare. Men samanlikna med islendingesogene, der heltane gjennomgåande tilhøyrer rike og mektige ætter, vert heltane i tåttane rekrutterte frå eit breiare sosialt lag. Her møter vi den lutfattige heidersmannen Audun frå Vestfjordane og ølseljaren Ølkovre. Her finn vi også heltar som ein skulle tru mangla den karakter og dei evner som skulle til for å gjere ein mann til helt i det norrøne samfunnet, slik som Reidar den fåvise (inn heimski), som knapt nok var sjølvhjelpt med vit, som tåtten om han seier. Grensa mellom soge og tått kan vere noko flytande, og det finst tekstar som både er omtalte som tått og som soge. Nokre tåttar har ein komposisjon som er bygd opp kring heltens biografi eller etter det same konfliktskjemaet som ein finn i islendinge­ sogene. Theodore M. Anderssons eksempeltekst for å demonstrere konfliktskjemaet (Andersson 1967) var ein tått. Dei fleste tåttar har likevel eit klart mindre omfang enn sogene og ein enklare forteljestruktur. Dei er normalt bygde opp kring ein episode som det dramatiske høgdepunktet. Dette er ofte episodar av ein type som også kan inngå i mange soger, særleg i islendingesoger. Heltens reise til Noreg og møte med kongen er eit svært vanleg motiv i mange tåttar. Heltens møte med kongen kan i nokre tilfelle utvikle seg til ein konflikt, eller nesten-konflikt, som islendingen likevel alltid kjem godt ut av, om ikkje anna ved å stikke av tilbake til Island. I desse tekstane er islendingen helten, og den norske kongen er motparten, eller ein sentral biperson. (For nærmare analyse av desse tåttane sjå Harris 1972.) Tekstane av denne typen repre­ senterer ein bindelekk mellom sjangrane islendingesoger og kongesoger, og er eit interessant vitnemål om kor sentral den norske kongen har vore i islandsk tradisjon og sagaskriving - også utanom dei kongesogene som kan ha vorte til på norsk initiativ. Tåttane er dels overleverte som sjølvstendige forteljingar i handskriftene, men svært mange tåttar - som i ymse utgåver gjeme er gjevne ut som sjølvstendige tek­ star - finst berre overleverte som inkorporerte delar av andre verk, svært mange finst i kongesoga Morkinsldnna. I slike tilfelle kan det vere vanskeleg å vite om tåtten har funnest som ein sjølvstendig tekst før den vart inkorporert i soga der den er overle­ vert, eller om den fekk si skriftlege form først som del av det større verket. Spørs­ målet kan ha innverknad på korleis ein vil tolke og analysere ein del tåttar.

Særtrekk ved stil og komposisjon i sagalitteraturen Sagastilen nådde si høgste kunstnarlege form i sjangeren islendingesoger, men karakteristiske trekk ved denne stilen kjenneteiknar også i større eller mindre grad dei andre sjangrane innanfor den heimlege sagalitteraturen.

296

E lse M undal

I komposisjonen vil dei ulike sagasjangrane skilje seg noko frå kvarandre. Eit fellestrekk for sjangeren islendingesoger er at dei er bygde opp kring ein konflikt mellom to jamsterke partar som toppar seg i eit klimaks, som oftast er eit drap (sjå Andersson 1967). I innleiinga tek soga svært ofte utgangspunkt i landnåmet. Sentrale personar vert presenterte, og miljøet for handlinga vert rissa opp. I korte soger vert dei fleste sentrale personar presenterte i innleiinga. I lange soger med eit stort per­ songalleri og i soger som fortel om mange generasjonar, vert nye personar førde inn etter kvart som handlinga skrid fram. Konflikten mellom to partar i soga kan byrje med ei mindre fornærming. Men i det norrøne samfunnet var omsynet til æra viktig. Om ein mann ville leve med ære og ikkje få skam, måtte han verje både si eiga ære og ætta si ære. Mot eit overgrep ville ikkje berre den fornærma personen reagere, men også slektningane. Om ein mann skulle hevde æra si og halde på posisjonen sin i samfunnet, måtte han hemne overgrep med ei minst like stor fornærming som den han sjølv hadde vore ute for. Slik kunne ein konflikt, som hadde byrja med ei min­ dre fornærming, gjennom ein serie med stadig meir alvorlege overgrep, vekselvis frå kvar av partane og med stadig fleire slektningar involverte, utvikle seg til ein ættefeide som enda med drap. Drap ville krevje hemn, som ikkje kunne vere noko mindre enn eit nytt drap. Forteljinga om hemnen vil såleis automatisk følgje etter klimaks i soga. Etter hemnen får vi ei nedbygging mot eit rolegare og mindre spaningsfylt handlingsnivå, og det vert fortalt om korleis det kjem i stand forsoning mellom dei stridande partane. Til slutt vert dei sentrale gjenlevande personane “førde ut or soga”, og handlinga vert avrunda. Ikkje alle soger høver like godt inn i det skjemaet som er sett opp i tekstboksen på neste side med dei faste punkta innleiing, konflikt, klimaks, hemn, forsoning og avslutning. I nokre soger kan punkta klimaks og hemn verte gjentekne slik at vi får fleire klimaks med påfølgjande hemn, og i nokre soger kan det vere vanskeleg å avgjere kvar klimaks ligg. Sogene høver i varierande grad inn i konfliktskjemaet, men skjemaet kan likevel vere nyttig for å få fram likskapar og ulikskapar mellom sogene. Det er også mogeleg at konfliktskjemaet med fordel kan brukast på mindre delar av soger, men då slik at punkta klimaks og hemn vert punkt som kan realiserast, eller ikkje realiserast. Innanfor mindre forteljeeiningar i soga kan konflikten utvikle seg til ein handlingstopp - eit klimaks - men kan også avbrytast, slik at vi straks får forsoning. Brukt på denne måten kan konfliktskjemaet tillempast på tekstar innanfor mange sagasjangrar. Men i dei overordna forteljestrukturane skil sagasjangrane seg frå kvarandre. Bispesogene har sitt overordna komposisjonsmønster frå bispelegendene. Dei verds­ lege samtidssogene står krønika nærmare enn islendingesogene. Framstillinga er meir jamn, og byggjer normalt ikkje opp til ein stor handlingstopp - eller eitt klimaks - slik konfliktskjemaet som eit overordna handlingsskjema for verket legg til grunn. Krøni­ kene og sogene om kongar er innbyrdes så ulike at det er vanskeleg å sjå dei som ein sjanger om ein legg fellestrekk i overordna komposisjon til grunn. Men felles for mange kongesoger vil likevel vere at dei er bygde opp kring kongens veg til makta,

S agalitteraturen

297

Konfliktskjemaet og reiseskjema Konfliktskjemaet (etter Andersson 1967) har i særleg grad relevans for islendingesoger, og reiseskjemaet (etter Harris 1972) for tåttar. Begge desse skjemaa kan også vere nyttige reiskapar for å analysere handslingsekvensar innanfor fleire sogesjangrar. K o n flik ts k je m a e t

R e is e s k je m a e t

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

Innleiing (Introduction) Konflikt (Conflict) Klimaks (Climax) Hemn (Revenge) Forsoning (Reconciliation) 6 Avslutning (Aftermath)

6

Innleiing (Introduction) Reise inn (Joumey in) Avvising (Alienation) Forsoning (Reconciliation) Reise ut (Joumey out) Avslutning (Conclusion)

reisene hans kringom i landet og kampen mot indre og ytre fiendar. Fomaldarsogene kan også vere ganske ulike innbyrdes, men gjennomgåande er desse sogene karakte­ riserte av ei meir episodisk oppbygging enn islendingesogene. Komposisjonen i tåttane vil også variere både med kven av dei store sagasjangrane tåttane knyter seg til, og med innhald i tåtten, men felles for svært mange tåttar er at dei fortel om ein islen­ ding som reiser til den norske kongen, og forteljinga er strukturert etter det såkalla reiseskjemaet (jf. tekstboksen ovanfor). Framstillinga i islendingesogene som i resten av sagalitteraturen er alltid kronolo­ gisk. Det vil seie at det vert fortalt om hendingane i den rekkefølgja dei skjer. I så omfattande og breitt opplagde framstillingar som vi har i dei fleste islendingesoger, vil forfattarane måtte flytte blikket og fortelje kva som skjer på fleire stader samstun­ des. Då vil forfattaren først fortelje kva som skjer ein stad, t.d. der helten i soga er, og så gripe attende i tid og fortelje kva som skjer på ein annan stad, t.d. der motstanda­ ren til helten er. Når forfattaren såleis fører fleire handlingstrådar framover jamsides, seier vi at framstillinga er fleirstrenga. At forfattaren slepper ein handlingstråd og grip attende i tid for å plukke opp ein annan handlingstråd, er ikkje brot på det kronolo­ giske prinsippet, men eit naudsynleg forteljeteknisk grep. Framstillinga i islendingesogene glid kronologisk framover, men ikkje jamt. I denne sjangeren finn vi ei stadig veksling mellom stilleståande framstilling (t.d. der personar vert presenterte, og der vi har skildring), mellom kortfatta referat, fyldig referat og dramatisering (samtale). Eit relativt langt tidsrom kan vere drege saman i eit kortfatta referat av typen: “Så sat dei heime den vinteren, og det skjedde ikkje noko.” Men når det skjer noko forfattaren fmn det verdt å fortelje om, vert referatet fyldigare til viktigare hendingane er, og det fyldigaste referatet glid gjeme over i opp­ trinn med dramatisert framstilling. I islendingesogene kan så stor del av teksten som nærmare 50 % vere dramatisert. Forma er altså episk-dramatisk. Den stadige veks­ linga mellom stilleståande framstilling, kortfatta referat, fyldig referat og dramatise­ ring gjev spenst og liv til framstillinga. Samstundes vert dei hendingar og episodar

298

E lse M undal

som forfattaren har skilt ut som dei viktigaste, spesielt fokuserte ved ei breiare fram­ stillingsform. Dette lettar tileigninga av verket. Alle andre sagasjangrar har mindre dramatisering enn islendingesogene, sjølv om det kan vere variasjonar innanfor dei einskilde sjangrane. Mindre dramatisering kring handlingstoppane og eit meir jamt referat med ei stor informasjonsmengd gjer sitt til at framstillinga, særleg i dei verdslege samtidssogene og i mange kongesoger, verkar tettare og mindre oversiktleg. I mange islendingesoger finn vi også skaldestrofer innfletta i prosateksten. I islen­ dingesogene er det vanleg at strofene inngår som del av den løpande teksten og står som ein replikk eller ei utsegn som vert uttalt av ein av dei handlande personane. I dei verdslege samtidssogene er skaldestrofer inkorporerte på same måten. Den typiske bruken av skaldestrofer i kongesogene vart derimot helst å dokumentere san­ ninga i det som alt var fortalt i prosaen. Alle sagasjangrar kan innehalde skaldestro­ fer, men det er ikkje eit krav. Innanfor alle sagasjangrar finst det verk som ikkje inne­ held kvad (bevarte kongesoger siterer rett nok kvad, men vi reknar med at dei eldste norrønspråklege verka om kongar som Ares verk og Hryggjarstykki truleg ikkje har sitert kvad). I mange fomaldarsoger er også strofer innskotne i prosaen, men der vil strofene normalt vere strofer i eddaversemål, ikkje skaldeversemål. I soger innanfor alle sagasjangrane brukar forfattarane gjeme draumar, spådomar og varsel. I islendingesogene har dette først og fremst ein samanbindande funksjon. Særleg i dei lange og stoffrike sogene treng forfattaren slike kunstgrep for å halde verket saman. Tileigninga av stoffet vert lettare når ein har fått eit hint om korleis handlinga vil utvikle seg. Samstundes vil spådomar om kva som vil skje i framtida, vere med på å auke spaninga. Når det er varsla at det vil skje eit drap, sit publikum i skrekkblanda spaning og ventar på oppfyllinga av spådomen. I sagalitteraturen er det bortimot ein fast regel at store og viktige hendingar, som eit drap, er vel førebudde og aldri kjem overraskande på publikum. Betydninga av draumar som eit komposisjonelt verkemiddel vert i ein del tilfelle understreka ved at ein dveler ved draumen, først ved at han vert fortald og deretter ved at han vert tolka. Tolking kan i nokre til­ felle vere nødvendig for å forstå varselet. Men i mange tilfelle er draumar så stereo­ type at det er opplagt kva dei tyder. I islendingesogene vil tolking av ein draum, også av dei som er stereotype og enkle å tyde, følgje etter forteljinga av draumen som eit fast punkt i tekstoppbygginga. Det vil også vere det vanlege innanfor dei fleste andre sagasjangrane. Men i samtidssogene, derimot, vil draumen gjeme stå åleine. Det er også eit trekk som er med på å gjere samtidssogene tyngre og mindre oversiktlege enn islendingesogene. Bruken av spådomar og draumar som openberrar framtida, har også ein funksjon på eit anna plan enn den forteljetekniske. Når framtida kan openberrast, har dette samanheng med den norrøne lagnadstma. Det ligg under som eit grunnleggjande tema i nesten all sagalitteratur at lagnaden for alle menneske er bestemt på føre­ hand. Draumar og spådomar kan også elles vere brukte til å støtte opp under tematik-

S agalitteraturen

299

ken i eit verk. I Gisla saga Súrssonar, til dømes, kan dei to draumekvinnene som viser seg for Gisle i draum, tolkast slik at dei inngår i den religiøse tematikken i soga. Den gode draumekvinna representerer kristendomen og kristne verdiar, den vonde draumekvinna representerer heidendomen. Dei to kjempar om den gode heidningen Gisle ved inngangen til den kristne tida. Draumar som er med på å understreke tema­ tikken i verket - ved sida av at dei har ein varslingsfunksjon - vil ein kunne finne i all sagalitteratur, men denne funksjonen er særleg vanleg i bispesogene og elles i verk med ein kristen tematikk. I islendingesogene har vi det vi kallar ei objektiv framstillingsform. Forfattarane kan nok ha ei klar holdning til det dei fortel, og til personane i verket, men dei held seg sjølv i bakgrunnen, og tek ikkje ordet for å vende seg til publikum med vurde­ ring og kommentar. Når dei presenterer sogepersonane, kan dei dra fram både positive og negative sider, men dei gjev inntrykk av at vurderinga er den allment aksepterte i samfunnet. I den grad vi får ei vurdering av handlingane til personane i soga, vil også forfattaren nesten alltid løyne seg bak den allmenne opinionen, og t.d. seie at “dette tykte folk ille om”. Den objektive framstillingsforma deler dei andre norrønspråklege sagasjangrane i det store og heile med islendingesogene. I bispesogene, som har bispelegendene som eit litterært mønster, burde ein vente ei klarare svart/kvitt-teikning der bispen var framstilt som god, medan motstandarane var framstilte som vonde menneske. Ein kan nok finne klare restar av eit slikt mønster, men også bispesogene er under påverknad av den objektive stilen i sagalitteraturen. I samtidssogene der forfattarane skriv om den konfliktfylte sturlungetida der dei kanskje sjølve stod midt oppe i stri­ den - slik tilfellet var med Sturla Tordsson - burde opphavssituasjonen til tekstane tilseie at forfattarane gav så klart uttrykk for sympatiar og antipatiar at det gjekk ut over den objektive forma. Det er ikkje tilfelle, og den objektive stilen i forteljingane om den nære fortida har difor ein sterk kunstnarleg effekt. Klare brot med objektiv forteljestil har vi i dei latinske kongekrønikene. Her har vi ei subjektiv form der forfattarane ope gjev uttrykk for oppfatning av personane og vurdering av hendingane. Litt av den subjektive stilen frå latinske krøniker og legen­ der kan ein her og der finne restar av i kongesogelitteraturen, som direkte eller indi­ rekte byggjer på slike verk. Personane i islendingesogene er sedde utanfrå, og vi lærer dei å kjenne først og fremst gjennom det dei seier og gjer. Mot, sjølvhevding og handlekraft er oppvur­ derte eigenskapar. Menneska i islendingesogene er teikna som runde karakterar med både sterke og svake, positive og negative sider. Dei vert difor heile og levande men­ neske. Hjå dei fleste sagaheltar er dei positive karaktertrekka meir dominerande enn dei negative. Desse sagaheltane er gjeme lyse både av sinn og skinn, omgjengelege, vakre og omtykte, t.d. Gunnar i Njåls saga. Denne heltetypen vert gjeme omtala som den lyse sagahelten. Andre sagaheltar kan ha meir av negative eigenskapar, ha eit vanskeleg temperament og eit gåtefullt sinn, og til det mørke sinnet står gjeme ein mørk og lite vakker utsjånad. Som eit typisk døme kunne ein nemne Egil i Egils

300

E lse M undal

saga. Dette er dei såkalla mørke sagaheltane. Ein annan heltetype er vismannen, t.d. den kloke Njål i Njåls saga. I islendingesogene kan både heltane og motstandarane deira langt på veg vere skildra med dei same karaktertrekka. Den som vert framstilt som ein motstandar til ein av heltane i soga, treng ikkje vere framstilt som ein skurk. Gjennomgåande er det nok fokusert sterkare på dei negative sidene til dei som står mot helten, enn på hel­ tens eigne negative karaktertrekk. Men når forfattaren av ei islendingesoge skaper sympati for ein sagahelt, gjer han det ikkje primært ved å svartmale motstandarane og kvitmale helten, men ved å setje helten i sentrum for interessa. At menneska i sagalitteraturen vert skildra med sine individuelle særtrekk, gjeld i særleg grad dei mest sentrale personane. Når vi kjem ut i rekkja av bipersonar, svinn dei individuelle draga meir og meir, og vi kan få rein typeteikning. I alle islendingesoger er det menn som er dei formelle hovudpersonane i den for­ stand at dei er berarar av den ytre handlingsgangen. Men i nokre soger kan også kvin­ ner spele ei stor rolle. Dei kan påverke handlingsgangen indirekte ved at dei er objekt for mennene sine kjensler, eller ved at dei er det objektet mennene kjempar om. Kvinnene kan også styre handlingsgangen ved å eggje mennene til å utføre det dei vil. Det er stort sett dei same karaktertrekka som er oppvurderte hjå kvinner som hjå menn. Ei sagakvinne som lever opp til dei mannlege ideala med hemn og ære som sentrale omgrep, vert gjeme omtalt som den sterke sagakvinna. Dei fleste sagakvinner tilhøyrer denne typen. I nokre soger møter vi også ein veikare kvinnetype som er farga av det romantiske kvinneidealet i den omsette høviske diktinga. Desse sagakvinnene kan verte knekte av motgang og døy av sorg, som t.d. Revna i Laxdøla saga. Den trollkunnige kvinna er også ein kvinnetype som ein møter i mange soger. Desse kvinnene står sjeldan sentralt i persongalleriet, og i skildringa av dei nærmar vi oss typeteikning. Den framsynte gamle fostermora er også ein biperson som er med i mange soger, her har vi nærmast rein typeteikning med få individuelle særdrag. Kvinnene i islendingesogene er nok svært ofte sedde gjennom mannen sine augo og vurderte etter hans målestokk. Mannen vert vurdert etter karaktereigenskapane sine. Kvinna vert dessutan vurdert etter korleis ho brukar dei sterke eigenskapane sine til å støtte - eller gå mot - dei mennene ho etter normene i samfunnet burde støtte. Det vil variere noko frå sjanger til sjanger og også mellom verk innanfor sagasjangrane kor mange og kor godt utbygde personkarakteristikkar teksten har. I soger som bispesoger og kongesoger vil sjølvsagt bispen og kongen stå så klart i sentrum for interessa at der gjeme vert mindre plass for eit stort tal andre utbygde personka­ rakteristikkar. Dessutan kan modellar for personkarakteristikkar i framand litteratur - bispeportrett i bispelegender og biletet av helgenkonge, rex justus eller tyrannus av og til skine gjennom i tekstar innanfor desse sjangrane. Også i samtidslitteraturen vil talet på utbygde personkarakteristikkar gjennomgåande vere lågare enn i islen­ dingesogene, men dei som finst, kan vere fascinerande og gje eit klart inntrykk av at forfattaren gjev eit bilete av levande modellar. Personkarakteristikkane i fomaldarsogene skil seg frå personkarakteristikkane i dei andre sagasjangrane ved at vi her

Sagalitteraturen

301

ikkje har runde karakterar. Også heltane i denne litteraturen er typar med få indivi­ duelle særdrag, og vi ser ein tendens til at vi får eit meir eller mindre fast typegalleri som går att frå soge til soge. Islendingesogene har autoral framstillingsform, men forfattaren gjev ikkje inn­ trykk av å vere allvitande. Lesarane får sjå det som hender, gjennom det ein forfattar som sjølv står utanfor hendingane, har å fortelje. Når vi i romanar frå nyare tid har autoral form, kan forfattaren vere allvitande og gje inntrykk av at han veit alt om per­ sonane sine og om dei forhold han fortel om. Slik er det ikkje i sagalitteraturen. Når forfattaren her ikkje gjev inntrykk av å vere allvitande, har det nok samanheng med at han vil gje - eller gjev seg ut for å gje - ei sann framstilling av historiske hendingar som fann stad ein gong for lenge sidan. Stundom kan han gje att fleire tradisjonar og fortelje at nokon seier dét, andre seier dét. Han gjev inntrykk av at det han har å for­ telje, er hendingar som det ein gong fanst vitne til, og han fortel berre slikt som slike vitne kunne sjå og høyre, eller det personane som tok del i handlingane, kunne for­ telje til andre. Forfattarane går nesten aldri inn i personane og fortel kva dei tenkte og følte. Når dette ein hende gong skjer, kjennest det nærmast som brot på sjangerreglane. Også på dette punktet er det i tekstane med rot i europeisk legende- og krønikelitteratur vi finn dei fleste og klaraste brota på det som ser ut som ein regel i sagalitteraturen: at den autorale forfattaren ikkje er allvitande, han har ikkje skapt personane sine. Han er berre ein forteljar. Islendingesogene, saman med delar av sagalitteraturen elles, står i ei særstilling innanfor den europeiske mellomalderlitteraturen som ein realistisk litteratur. Saman­ likna med seinare realistisk dikting har sagarealismen sine særtrekk. Særleg i islen­ dingesogene har vi med få unntak ei sterk idealisering av landnåmstida og menneska som levde i denne perioden. Sagarealismen kan ein difor kalle idealisert realisme. Sagaforfattarane gjer eit snevrare og meir stereotypt utval frå livet enn det ein van­ legvis finn i realistisk dikting. Det finst eit omgrep i den norrøne kulturen, sgguligt, dvs. ‘det som er verdt å fortelje om’. Islendingesogene fortel nettopp om det som etter smaken i samfunnet var verdt å fortelje om, t.d. feidar og store bedrifter. I skil­ dringa av bedriftene til sagaheltane finn vi ofte overdrivingar som bryt mot grensene av det som kan kallast realistisk framstilling. Denne medvitne balanseringa på grensa til det truverdige er også eit særtrekk som er med på å karakterisere sagarealismen. Også i islendingesogene kan ein finne overnaturlege innslag, t.d. kan gjengangarar opptre i fleire soger. Men i den “realistiske” litteraturen er grensene til det overna­ turlege markerte, medan denne grensa meir er viska ut i dei fantastiske, ikkje-realistiske fomaldarsogene der helten uproblematisk kan krysse grensene til trollverda. Som vi har sett, synest sagarealismen å vere avhengig av ei forankring i historia og i ein tradisjon om hendingar som folk trudde hadde funne stad. Der forankringa i historia losnar, som i mange av dei etterklassiske islendingesogene som synest å vere bortimot rein fiksjon, ser vi at framstillingsforma i sogene fjernar seg frå sagarealis­ men og nærmar seg stilen i dei ikkje-realistiske og fantastiske fomaldarsogene. Forskarane i den islandske skulen såg utviklinga av den islandske litteraturhisto-

7 Syntaktisk utvikling av Marit Christoffersen

Studiet av syntaks på eldre språksteg og sammenlikning av forholda mellom språkstega er hovedelementet i historisk lingvistikk. Historisk lingvistikk er en selvstendig disiplin, men den gir samtidig et viktig bidrag til filologien i vid forstand: til tokning og forståelse av kildene vi har fra middelalderen. Filolo­ gien har først og frem st vært opptatt av teksttolkning og tekstene som helheter, og dessuten av de mindre, språklige enhetene, som utgjør skrift- og lydsyste­ met og formverket. Syntaksen er blitt sett p å som et forholdsvis uinteressant studieobjekt. Ikke minst gjelder dette leddstilling, som oftest er blitt stem oder­ lig behandlet i grammatikker og håndbøker og gjerne oversett i en fdologisk beskrivelse.

Språkutvikling - forklaring og beskrivelse Denne artikkelen vil presentere noen trekk ved den syntaktiske utviklinga som har funnet sted fra de eldste kildene vi har, de umordiske runeinnskriftene fra om lag 150-750 og fram til språket kan sies å være “nyere norsk” på 1500-tallet. Det er ei radikal utvikling som finner sted fra urnordisk og fram til det sekstende hundreåret, mens vi må kunne si at språket har utviklet seg forholdsvis lite i løpet av de siste fem hundreåra sammenliknet med de foregående sju-åtte. Hovedvekta i framstillinga lig­ ger på forholda i urnordisk og norrønt. Mange har grublet over hvorfor språkendringer finner sted, og om det er noen sammenheng mellom endringer på de ulike språklige nivåene, altså i lydverk, bøyingsverk og setningsstruktur (syntaks). Var det lydutviklinga, blant annet det bortfal­ let av endinger vi kjenner fra synkopetida, som “ødela” kasusendingene vi finner i

304

M arit Christoffersen

urnordisk, og dernest dette bortfallet som førte til syntaktiske endringer, eller kunne det være tendensen til fastere ordstilling i urnordisk i forhold til i germansk som førte til endringer i lyd- og formverk? Sannsynligvis er det atskillig mer sammensatte for­ klaringer på disse språkendringene enn de noe forenkla sammenhengene som spørs­ måla ovenfor synes å antyde. Vi må nok stort sett nøye oss med å prøve å beskrive viktige egenskaper ved språka på de ulike stadier for å fange opp hovedtrekk ved de endringer som finner sted. Å forklare hvorfor endringene skjer, derimot, er et svært interessant, men langt mer ambisiøst prosjekt. Det er derfor beskrivelsen som vil være hovedemnet for denne artikkelen. I språkvitenskapen settes det ofte beskrivende merkelapper eller etiketter på språka: Vi sier at moderne tysk er et kasusspråk, mens norsk ikke er det, fordi vi i tysk setter setningsledda i forskjellige kasus når de f.eks. opptrer som subjekt, direkte eller indirekte objekt i setningen, mens de samme ledda i moderne standard norsk ser like ut (bortsett fra i personlige pronomen). Slike merkelapper kan si oss noe om én forskjell mellom norsk og tysk, men sier lite om de øvrige forskjellene, og ingenting om likheter mellom disse to språka. De gir uttrykk for ett viktig trekk i beskrivelsen, samtidig med at andre trekk overses eller utelates fordi de ikke er sentrale eller rele­ vante i sammenhengen eller i fokus for forskerens interesse på et gitt tidspunkt. Også stadiene fra urnordisk fram til moderne norsk kan fanges opp av slike karak­ teristikker som på forskjellige måter gir uttrykk for vesentlige sider ved språket. En dominerende hypotese innen nyere lingvistisk forskning er at visse språklige egen­ skaper gjeme henger sammen, at de så å si opptrer i knipper: Finner vi ett trekk ved et bestemt språk, har det oftest flere av trekka i samme knippe.

Setningen I sentrum for syntaksen, også for historisk syntaks, står setningen. Det er gjort tall­ rike forsøk på å gi gode setningsdefmisjoner så lenge språkvitenskapen har eksistert. Her vil vi rett og slett definere setningen som ei (skriftlig) ytring som minst må inne­ holde et finitt verbal (altså en verbform som er bøyd i tempus, person og modus). Hvorfor ikke subjektet er en like sentral del av setningsdefinisjonen vår, kommer vi tilbake til. Vi kan dele setningene inn i to hovedtyper: helsetninger og leddsetninger. En helsetning er en selvstendig setning, altså en setning som ikke fungerer som et setningsledd i en annen setning, mens en leddsetning står som ledd eller eventuelt ledd-del i en annen setning. Vi studerer setningen som del av et hele (en sammenheng eller kontekst), og dess­ uten som en selvstendig eller uselvstendig enhet, alt etter om det dreier seg om en helsetning eller en leddsetning. Vi er i tillegg interessert i hvilke setningsledd set­ ningen må eller kan inneholde på det enkelte språksteg, og i hvilken rekkefølge disse setningsledda står, og om det f.eks. er noen forskjell på rekkefølgen mellom ledd i hel- og leddsetning. Vi er dessuten opptatt av hvordan det enkelte setningsleddet er

S yntaktisk

utvikling

305

bygd opp. Kort sagt belyser vi i syntaksen setningen og dens deler fra tre vinkler: en kontekstuell (forholdet til sammenhengen), en formell (ledd- og setningsstruktur) og en funksjonell (hel- eller leddsetning, subjekts- eller objektsfunksjon). Felles for hele den perioden vi skal studere, blir dermed spørsmål som dreier seg om • hvilke setningsledd setningen må inneholde • leddas syntaktiske funksjon • rekkefølgen mellom ledda i hel- og leddsetning • oppbygningen til det enkelte setningledd

Setninger og ledd Det er en nær sammenheng mellom syntaks og morfologi. Om en tenker seg at “sum­ men av syntaks og morfologi” er relativt konstant i de språka vi kjenner i verden, vil det gjeme være slik at en større eller mindre del av den kommunikasjonsoppgaven den enkelte setning har, utføres med syntaktiske virkemidler, f.eks. leddstilling, mens en annen del utføres av morfologien, bøyingsverket, f.eks. kasusbøyning i substantiv og person- og tallbøyning i verb. Noen språk har “lite” syntaks og “mye” morfologi, eller om man vil si det på en annen måte: et komplekst bøyningsverk som gjør at rekkefølgen mellom ledda blir mindre vesentlig for at vi skal skjønne innholdet i setningen. Urnordisk har f.eks. en mer kompleks morfologi enn nyere norsk. Det vil si langt flere bøyningsendelser. I teorien skulle en tro at en derfor ville finne ganske stor variasjon når det gjelder leddstillinga, siden hvert enkelt ledd er så klart markert for den funksjonen det har i setningen. Men etter kildene vi har fra urnordisk å dømme, er det tydelig at bestemte rekkefølger er vanligere enn andre. Likevel kan vi ikke komme forbi at selve funksjonen til de enkelte setningsledda primært kommer til uttrykk gjennom kasusendelsene på dette språksteget og ikke gjennom ledd­ stillinga. Om språk(steg) med kompleks morfologi sier en derfor gjeme at leddstillinga er fri, nettopp fordi rekkefølgen mellom ledda i seg selv ikke har betydningsbærende funksjon. Det at ei leddstilling er fri i denne forstand, betyr imidlertid ikke at den er tilfeldig eller likegyldig. En term som tidligere ofte ble brukt om språk med “mye” eller kompleks morfologi i eldre språkvitenskapelige framstillinger, er syntetisk språktype, mens typen med “mer” syntaks, det vil si der leddstillinga har betydning for forståelsen av setningsinnholdet, vanligvis ble kalt analytisk. Ovenfor brukte vi termen kasusspråk, men noen god term for å fange opp det motsatte har vi ikke. Sammenlikner vi urnordisk og moderne norsk, har morfologien utvilsomt blitt enklere (alle kasusendelser er falt vekk), og leddstillinga har helt klart fått en annen funksjon: Det er stort sett ved hjelp av leddstilling (og til en viss grad av trykk og tone) vi som avsendere i moderne norsk forteller våre mottakere hvilket setningsledd som er subjekt og hvilket som er objekt i ei ytring som har form av en setning.

306

M arit Christoffersen

Andre moderne språk, som islandsk, kan ha morfologien godt bevart. Islandsk markerer fremdeles prinsipielt forskjellen på subjektet og objektet ved hjelp av kasusendelser, men har på den annen side heller ikke særlig større frihet enn moderne norsk til f.eks. å begynne setningen med objektet selv om kasusendelsene normalt sier noe om setningsleddfunksjonen til de ledda setningen inneholder. Her er det morfologiske systemet sannsynligvis bevart gjennom en sterk skriftmålstradisjon og en bevisst språkpolitikk, samtidig med at setningsmønsteret er blitt relativt fast, i tråd med utviklinga i de andre germanske språka.

Subjektstvang og subjektsegenskaper I moderne skandinavisk (norsk, svensk og dansk) er subjektet blitt en nødvendig del av setningen, språket har subjektstvang. Bare unntaksvis, som i imperativkonstruksjoner, vil vi likevel kalle ei ytring for en helsetning når subjektet mangler. Subjek­ tet har dessuten visse egenskaper som det er alene om: Det styrer refleksivisering, som i “Jeg vasker meg og mine klær, mens Kari vasker seg og sine klær”. Dessuten kan det strykes ved sideordning, og det blir flytta fram til helt spesielle plasser i set­ ningen, plasser som er forbeholdt dette leddet. Men i urnordisk, i norrønt og i tidlig mellomnorsk oppfører subjektet seg på mange måter mer likt de øvrige nominale ledda i setningen, til en viss grad også med hensyn til plassering. Det har altså ennå ikke fått alle de subjektsegenskapene som hører til det moderne subjektet, kan vi si. For det første er det ikke et like obligatorisk ledd i setningen som på det moderne språksteget. Det er heller ikke alene om å styre refleksivisering, og det er ikke alene om å kunne strykes ved sideordning. Én grunn til at dette er mulig, kan være personbøyninga i verba. En annen grunn kan være kasusmarkeringa vi vanligvis finner i nominale ledd. Sammen bidrar disse trekka til å gjøre setningen betydningsmessig entydig selv om subjektet ikke kommer til uttrykk. Den egenskapen at subjektet kan mangle uten at en setning blir ugrammatisk, pluss visse andre trekk som synes å være korrelert med denne “mangelen”, utgjør et knippe med språktrekk som blir sett på som en såkalt parameter, altså en samling med språktrekk som enten har en minus- eller en plussverdi i det enkelte språket (i motsetning til de såkalte universelle trekk som fins i alle språk). I tidas løp kan parameterverdien skifte, og da endres alle trekka ideelt sett samtidig. Den parameteren som enten tillater eller ikke tillater at setningen mangler sub­ jekt, blir gjeme kalt null-subjekt-parameteren. De trekka som antas å henge sammen med denne parameteren, er gjeme “fri ordstilling”, “mye” morfologi og i tillegg den noe innfløkte og også omstridte karakteristikken “ikke-konfigurasjonell” struktur. Karakteristikken konfigurasjonell gir uttrykk for den egenskap at setninger og ledd i prinsippet er bygd opp på samme måte, og dermed kan analyseres etter samme modell, f.eks. ved stadige todelinger av strukturen, gjennom en binær forgreining. Karakteristikken ikke-konfigurasjonell innebærer på den annen side at strukturen ikke nødvendigvis er binær, men f.eks. “flat”, og at en dermed også kan tenke seg å

S yntaktisk

utvikling

307

synliggjøre språkstrukturen med andre oppdelinger enn de binære forgreiningene i en beskrivelsesmodell. Svært mange av de syntaktiske endringene vi studerer på veien fra urnordisk til moderne norsk, kan henge sammen med null-subjekt-parameteren. Forskerne synes ikke å være helt enige om når parameteren skifter verdi fra minus til pluss, altså når subjektet blir obligatorisk i skandinavisk. Dette forskes det fremdeles ivrig på. Skif­ tet av verdien fra minus til pluss i null-subjekt-parameteren er kanskje den viktigste syntaktiske endringa som skjer fra urnordisk til moderne norsk. Blant annet det forholdet at subjektet ennå ikke er blitt obligatorisk og “noe for seg sjøl”, har inspirert språkforskere til å danne en hypotese om at noen språk typologisk er det vi kan kalle konfigurasjonelle og noen er ikke-konfigurasjonelle. Der­ som subjektet er “blitt noe for seg sjøl”, skilles subjektet ut på første analysesteg, som i den kjente omskrivningregelen X —> NP,VP, der X er et symbol for setningen, NP svarer til det grammatiske subjektet og VP predikatet (herunder det finitte verba­ let). Vanligvis illustreres dette i en trestruktur med binær forgreining (ill. 7:1). I den grammatiske analysen fortsetter vi så videre med oppdeling i binære forgreininger i et såkalt konfigurasjonelt språk.

I

NP

VP

ill. 7:1. Setning med to ledd: en nominalfrase (subjektet) og en verbfrase (predikatet med det finitte verbalet).

1 den motsatte språktypen står subjektet mer på linje med de øvrige nominale set­

ningsledda. Det er ennå ikke blitt “noe for seg sjøl”. Slike språk analyseres derfor vanligvis med en “flat struktur”, der alle de nominale ledda så å si står i samme for­ hold til det finitte verbalet, og der vi ikke så lett kan se den første todelinga eller videre todelinger (ill. 7:2).

1

NP

VP

NP

III. 7:2. Setning med tre ledd: to nominalfraser (f.eks. subjekt og direkte objekt) og en verbfrase.

308

M arit C hristoffersen

I konfigurasjonelle språk ser det dessuten ut til å være en sterk tendes til kontinuitet eller sammenheng mellom underledd og kjeme i f.eks. substantivfraser og kanskje også i preposisjonsfraser, mens ikke-konfigurasjonalitet på den annen side implise­ rer en sterkere tendens til diskontinuitet eller kløvning i de de samme frasetypene: Vi kan finne deler av samme frase på ulike plasser i setningen, underledd kan stå både foran og etter kjernen.

Urnordisk Til tross for at de umordiske runeinnskriftene kan dateres til en periode som spenner over hele 600 år, ser de relativt ensartet ut rent språklig. Forskerne er ikke helt enige om hvorvidt runeinnskriftene avspeiler skrift- eller talespråk, eller om dialektal vari­ asjon kommer til uttrykk. De fleste av de umordiske innskriftene er forholdsvis korte. Bare ytterst få av dem står dessuten i noen språklig sammenheng. Kontekst vil dermed være lite relevant for studiet av umordiske kilder. Et lite mindretall av innskriftene inneholder et finitt ver­ bal og svarer til den definisjonen av setningen vi gav ovenfor. Å beskrive syntaktiske forhold har tradisjonelt ikke vært hovedoppgaven til runo­ logene. De er her i godt selskap med filologene som først og fremst konsentrerer seg om etymologi, lyd- og formverk, altså de disipliner av språkvitenskapen som tradi­ sjonelt har vært sett på som sentrale byggesteiner. Vi kan forsvare dem med at iden­ tifikasjonen av ordformer og av ordklasse- og leddfunksjoner dessuten er primære oppgaver som danner forutsetningen for at en i neste omgang skal kunne si noe meningsfullt om syntaktiske og tekstuelle forhold. Men vi må beklage at siden runo­ logene har vært så lite opptatt av syntaks, har det følgelig blitt skrevet svært lite om syntaksen i runeinnskriftene. Antallet umordiske runeinnskrifter som presenteres, varierer fra 115 til 127 i håndbøkene til Krause (1971), Antonsen (1975) og Makaev (1996). Bare i et mindre antall av eksempla kan en si noe om forholdet mellom setningsledda. Antonsen byg­ ger sine relativt dristige konklusjoner om leddstillingsforholda på 46 av i alt 121 inn­ skrifter og foretar i tillegg en kronologisk inndeling av dem. I det følgende vil noen enkelte runeinnskrifter bli trukket fram som illustrasjons­ materiale og sett på fra syntaktisk synsvinkel. Den mer generelle omtalen og tolk­ ningen av disse innskriftene fomtsettes imidlertid kjent fra andre kilder, altså fra tra­ disjonelle språkhistoriske framstillinger og leksika, og de kan studeres nærmere i de nevnte håndbøkene. Innskriftene omtales derfor i bestemt form i presentasjonen nedenfor, eksempelvis Tune-innskriften fra Østfold.

S yntaktisk

utvikling

309

Helsetningen i urnordisk Hvor mange av de om lag 200 innskriftene vi har i urnordisk språkform, som inne­ holder en helsetning som i sin tur vil kunne si oss noe om leddstillingsforhold, vil være avhengig av tolkningen en gir av innskriften. Vilkåret for at vi har med en set­ ning å gjøre, må dessuten som nevnt være at innskriften inneholder et finitt verbal, noe forskerne slett ikke alltid er enige om i lesningen av én og samme runeinnskrift. Siden urnordisk ikke har subjektstvang, burde vi her teoretisk sett finne setninger som bare inneholder et finitt verbal pluss et direkte objekt. Det er påfallende at slike setninger glimrer med sitt fravær i det overleverte runematerialet. Når runeinnskrif­ ten inneholder et finitt verbal, ser den nærmest i 10 0 % av tilfellene ut til også å inne­ holde et ledd vi kan identifisere som subjekt. Fragmentariske innskrifter består først og fremst av proprier, formler og (deler av) runealfabetet, i den grad tolkningen av dem er klar. Runematerialet avspeiler nok bare til en viss grad syntaktiske forhold i urnordisk, og vi bør være svært varsomme med å trekke dristige, statistiske konklu­ sjoner på grunnlag av de få funn vi har til disposisjon. Tme-innskriften fra Østfold, datert til 400-tallet e.Kr., har både en for- og bak­ side, som utvilsomt står i en viss sammenheng med hverandre (se også omtalen av denne innskriften i kap. 3, s. 133 ff. og forklaring på tegnet r s. 128). Forsiden inne­ holder en helsetning der ledda til dels lar seg identifisere, og der to personer, Vi og Odrid, navngis: 1

Ek wiwaR after woduride witadahalaiban worahto [runoR] Jeg, Vi, gjorde (runer) etter Odrid, brødherren

Baksiden inneholder en annen setning der samme mannsnavn, Odrid, forekommer. En slik kontekst mellom to innskrifter er det sjelden vi finner i runematerialet. Men vi vet jo fremdeles ikke hvem de to “hovedpersonene”, Vi og Odrid, er og har ingen mulighet til å finne ut mer om dette, dessverre. Vi må derfor konsentrere oss om de mer setningsinteme forholda i analysen av denne og de øvrige runeinnskriftene. Det finitte verbet i (1) er w o ra h to , som kan identifiseres som 1. pret. sg. av et verb, ‘gjorde’. Setningen inneholder i tillegg et subjekt som står aller fremst, prono­ menet ek, ‘jeg’. I tillegg fins tydeligvis et adverbial i form av et preposisjonsuttrykk: after w o d u rid e w ita d a h a la ib a n , og kanskje et direkte objekt, [ru n on ], som i dette tilfellet kommer etter det finitte verbalet. Men det er høyst usikkert om det i det hele tatt har stått et ord etter dette setningsleddet her. Sammenlikner vi den umordiske set­ ningen med oversettelsen til moderne norsk, er forskjellen først og fremst at vi fin­ ner to setningsledd foran finitt verbal i urnordisk. På begge språkstega begynner set­ ningen med subjektet.

310

Marit Christoffersen

Ser vi på Kjølevik-innskriften fra Rogaland, som dateres til om lag 450, finner vi set­ ningen 2

... ek hagustaldaR hl(a)aiwido magu minino Jeg, Hogstald, begravde sønnen min

Setningen begynner, på samme måte som (1), også med et subjekt pluss en apposi­ sjon (som vi samlet må betrakte som ett ledd funksjonelt sett), dessuten inneholder den et finitt verbal i 1 . pret. sg., h l(a )a iw id o . og et direkte objekt, m a g u m in in o , som består av et substantiv og et eiendomspronomen i en oblik kasus. Mens det i (1) står to setningsledd framfor finitt verbal, altså både subjekt og et adverbial, som vi pekte på ovenfor, står det i (2 ) bare ett ledd på denne plassen, og leddstillinga er helt lik den vi finner i oversettelsen til moderne norsk. Disse to set­ ningene illustrerer dermed en viktig forskjell mellom urnordisk og moderne norsk: Urnordisk er ikke det vi kan kalle et gjennomført V2-språk, eller det følger ikke V2regelen, som moderne norsk gjør, siden vi finner eksempler som (1). Med V2-språk mener vi språk der det finitte verbalet normalt står som det andre leddet i setningen. I håndbøkene jeg viser til, framkommer det at plassen til det finitte verbalet varierer svært i innskriftene fra urnordisk: Finitt verbal står riktignok svært ofte (i om lag 40 %) på andreplass som i (2), men det kan også stå på tredjeplass som i (1), eller på fjerdeplass og også noen ganger på førsteplass i setningen. Finitt verbal står også på andreplass i Gummarp-innskriften fra Blekinge i Sverige, som er datert til om lag 600-650. Denne innskriften er riktig nok problematisk fordi det første leddet, h a þ u w o la fa , ser ut til å stå i akkusativ. Innskriften eksisterer bare i avtegninger, så det er mulig at a-runen er uriktig avtegnet, eller også kan det være at det har stått en preposisjon foran ordet, f.eks. aftu (se mer om dette i Krause 1966: 205-09). Det avgjørende i vår sammenheng er imidlertid posisjonen til det direkte objektet, s t a b a þ r ia . 3

haþuwolafa sate staba þria fff Hodulv satte tre staver jff

Eksempla (2) og (3) er like på nok et punkt: I begge disse helsetningene står det direkte objektet, m a g u m in i n o (substantiv pluss eiendomspronomen i en oblik kasus) og s t a b a þ r ia (substantiv pluss tallord i en oblik kasus), etter det finitte ver­ balet. Med andre ord eksemplifiserer de begge et såkalt (S)VO-mønster. Dette er et setningsmønster der objektet eller “objektliknende ledd” står etter finitt verbal. Det er dette mønsteret vi vanligvis finner i moderne skandinavisk.

S yntaktisk

utvikling

311

Den kjente Gullhorn-innskriften fra Gallehus, Sønderjylland i Danmark, datert til om lag 400, viser derimot en annen struktur, et såkalt (S)OV-mønster, der det direkte objektet, h o r n a , står framfor finitt verbal, ta w id o : 4

ek hlewagastiR holtijaR horna tawido

Jeg, Legjest fra Holt, laget hornet I den moderne norske oversettelsen må vi nødvendigvis sette det direkte objektet etter finitt verbal her. Med disse eksempla er vi midt inne i en spennende og uavsluttet diskusjon om hvilken språktype urnordisk hører til. Er urnordisk et SOV- eller et SVO-språk? Antonsen (1975) mener det har foregått ei syntaktisk utvikling som kan attesteres gjennom de umordiske innskriftene: Han prøver å vise at de yngste er eksempler på et (S)VO-mønster, mens de eldre framviser (S)OV. Dette forutsetter at vi godtar hans inndeling av materialet så vel med hensyn til tolkning og kategorisering som til kro­ nologi og eventuell dialekttilhørighet innenfor det germanske området. Når det gjel­ der tolkning, kan f.eks. et eksempel som ( 1 ) ikke sies å være entydig med hensyn til plasseringen av det direkte objektet, siden lesningen er så usikker, og dette illustre­ rer noe av problematikken når vi skal trekke konklusjoner på grunnlag av det umor­ diske runematerialet. Det vi imidlertid kan konstatere, er at vi finner så stor variasjon at det ikke kan slås fast med sikkerhet om urnordisk er et OV- eller et VO-språk. Vi må foreløpig nøye oss med å slå fast at språket i denne perioden ser ut til å være i en syntaktisk overgangsfase, noe flere forskere peker på. I urnordisk fins det leddstillingsvariasjon som ser ut til å bygge på andre prinsip­ per enn det rent grammatiske (f.eks. at subjektet normalt står foran objektet). For eksempel hevder Faarlund (1987) at leddstillingsvariasjonen i urnordisk først og fremst avspeiler et mer pragmatisk prinsipp som han kaller “referanse- og empatiprinsippet”: Ledd med anaforisk referanse kommer aller først, dernest ledd som har en høyere grad av empatisk referanse (nærhet til den talende) enn de andre ledda. Ellers synes Faarlund å mene at leddstillinga er fri. Selv om denne hypotesen er inter­ essant, må en kunne si at runeinnskriftene gir lite grunnlag for bekreftelse eller avkreftelse av den, siden så få av innskriftene har noen kontekst. Graden av empati er det heller ikke alltid lett å uttale seg med sikkerhet om i slike enkeltstående utsagn som runeinnskriftene er. Det er svært sannsynlig at urnordisk setningsmønster kunne gi rom for en viss variasjon som skyldes pragmatiske forhold, f.eks. motsetningen mellom kontekstuelt gitt kontra nytt {tema versus rema), slik både norrønt og moderne norsk kan gjøre. Men det er vel rimelig å anta at det også i urnordisk har vært noen tendenser i ret­ ning av dominerende leddstillingsmønstre med utgangspunkt i setningsledda, altså et mer grammatisk prinsipp for leddstillinga. Ofte vil det være sammenfall mellom det grammatiske prinsippet, altså rekkefølgen mellom setningsledda S, V og O, og et

312

M arit C hristoffersen

pragmatisk prinsipp for rekkefølge. Dette ser vi f.eks. når subjektet som står fremst i setningen, utgjøres av pronomenforma ek, 1 . person, det ordet av alle ord i voka­ bularet i et enkeltspråk som må sies å ha størst nærhet til den talende.

Leddsetningen i urnordisk

I håndbøkene jeg har nevnt, listes det bare et par eksempler på leddsetninger. Eksem­ pla fra Björketorp- og Stentofteninnskriften er to nesten likelydende relativsetninger. De dateres begge til om lag 600-650 og er funnet i Blekinge i Sverige: 5

sa r þat barutR den som bryter det

6

sa þat bariutiþ den (som) bryter det

Vi ser at leddstillinga er lik i begge setningene. Et direkte objekt, þ a t, står framfor finitt verbal, b a r u tit/b a r iu tiþ . På førsteplass står det påpekende pronomenet, sa , som svarer til norrønt sd. (5) har i tillegg r , som vi må formode representerer den relative partik­ kelen, er . I moderne norsk vil vi normalt i tilsvarende relativsetninger ha det direkte objektet etter finitt verbal, som oversettelsen viser, men ennå i moderne norsk kan vi i visse kontekster og stilarter finne tilsvarende leddstilling som vi har i urnordisk: Den som det gjør, han er uklok! Bruk av ei slik leddstilling i moderne norsk krever utvil­ somt et sterkt trykk på det direkte objektet, her det. Det er mulig å forklare leddstillinga i leddsetningen her og i tilsvarende eksem­ pler fra urnordisk (og seinere norrønt) på minst tre måter: a Det kan være at leddsetningen avspeiler et OV-mønster. b Det kan videre være at enkle pronomenfraser oppfører seg annerledes enn substantivfraser med tilsvarende funksjon ville gjøre, og gjeme står foran finitt ver­ bal. c Det kan også være at det forkommer en spesiell type inversjon i leddsetningen, en inversjon som gjeme blir kalt stilistisk inversjon, som tillater andre ledd enn sub­ jektet å stå foran finitt verbal.

Rekkefølgen mellom kjerne og underledd i fraser

Materialet fra urnordisk innholder først og fremst ulike former av nomen i vid forstand, pluss noen finitte verbalformer, både av sterke og svake verb. Her fins noen perfektum partisipp-former og kanskje én infinitiv. Det gir oss et svært lite materiale å bygge på når det gjelder frasenivået. Det forekommer bare tre sikre preposisjoner: after, an og or, men ingen postposisjoner. Ett preposisjonsuttrykk har vi allerede sett i (1).

S yntaktisk

utvikling

313

Der opptrer videre et titall adjektiv og om lag 15 ulike pronomenformer. I (2) ser vi f.eks. at eiendomspronomenet m in in o står etter det substantivet det står til, mens vi i (3) finner tallordet þ r ia etter substantivet: 3

haþuwolafa sate staba þria fff Hodulv skar tre runer fff

På baksiden av (1) står derimot uttrykket þrioR d o h triR , altså med motsatt rekke­ følge mellom substantiv og tallord. På Vetteland-steinen fra Rogaland, datert til om lag 350, finner vi (i Carl Marstranders lesning) substantivfrasen magOR m in a s s t a in a , ‘sønns min stein’ = ‘min sønns stein’, og på Bø-steinen, som også er fra Rogaland fra rundt 500, står det h n a b u d a s h la iw a ‘Hnabuds grav’. I begge eksempla står altså underleddet i frasen i genitiv framfor kjernen. Det ser ikke ut til å være eksempler på motsatt rekkefølge i de overleverte innskriftene. Noen helt entydige konklusjoner om plasseringen av underledd i urnordisk er det likevel umulig å trekke. Til det er for det første materi­ alet altfor lite. For det andre kan det dessuten være pragmatiske, typologiske og til og med rytmiske årsaker til at et underledd får den plassen det får i den enkelte runeinnskriften, og med bare et par eksempler på hver kategori kan vi lett komme til å trekke svært forhastede konklusjoner. Som det framgår i tekstboksen på neste side, trekkes det i den greenbergske typologien inn en rekke karakteristika som sies å være typiske for de ulike språktypene, de såkalte universalier, eller “nesten-universalier”, i tillegg til rekkefølgen mellom de sentrale setningsledda. Rekkefølgen mellom de sentrale setningsledda ser nemlig ut til å henge sammen med andre variasjoner vi kan sette opp i motsetningspar, f.eks. forekomsten av preposisjonsuttrykk versus postposisjonsuttrykk og plasseringen av underledd, spesielt av adjektivet, men også av genitivsledd og determinativer foran eller etter kjernen i substantivfraser. Visse knipper med trekk synes å opptre sammen avhengig av om språket hører til den ene eller den andre typen (jf. null-subjektparameteren jeg omtaler ovenfor): a VSO-språk er f.eks. alltid preposisjonelle, mens SOV-språk med overveiende sannsynlighet er postposisjonelle. b I alle språk med dominerende VSO-rekkefølge forekommer også mønsteret SVO, enten som det eneste eller som det vanligste alternativet, c VSO-språk tenderer mot å ha adjektivet etter substantivet statistisk sett. Alt i alt fins det ikke nok overlevert materiale til å uttale seg bastant om regler for leddstillinga i urnordisk, verken når det gjelder rekkefølgen mellom setningsledda eller mellom deler av fraser. Tendensen går klart i retning av et VO-mønster, om vi kan bygge på frekvens i de overleverte eksempla der vi har både finitt verbal og direkte objekt representert. Vi ser videre visse tendenser når det gjelder rekkefølgen mellom

314

M arit Christoffersen

underledd og kjerne i enkelte frasetyper, men med så få overleverte eksempler som vi har til disposisjon både når det gjelder setninger og fraser, bør vi ikke være skråsikre på at de overleverte innskriftene gir oss et riktig bilde av syntaksen i urnordisk.

Språktypologi Den amerikanske lingvisten Joseph Greenberg (1915-2001) bygde på studier av 30 enkeltspråk da han etablerte et sett av såkalte universalier. De hypotesene han setter fram i sin berømte artikkel fra 1963, Som e universals o f gram m ar with p articu lar refe­ rence to the order o f m eaningful elem ents, har fascinert og inspirert mange lingvister og ulike lingvistiske retninger. Greenberg skiller først og fremst mellom ulike språktyper ut fra den plassen det finitte verbalet står på i såkalte “umarkerte helsetninger” som har setningsledda sub­ jekt og objekt i tillegg til det finitte verbalet. Han kommer fram til at VSO-, SVO- og SOV-språk er de vanligste: Finitt verbal (V) står altså på første-, andre- eller tredje­ plass i de fleste av de språka han har undersøkt. Greenberg finner ut at mange andre syntaktiske og morfologiske trekk står i sam­ menheng med denne typeinndelingen. Han etablerer 45 såkalte universalier - de fleste er “nesten-universalier” - som først og fremst dreier seg om leddstilling, men også om en del morfologiske kategorier og trekk, f.eks.: Universalium 1:1 utsagnssetninger som har subjekt og objekt, er den dominerende rekkefølgen nesten alltid slik at subjekt kommer før objektet. Universalium 42: Alle språk har pronominale kategorier med minst tre personer og to tall. Styringsretning Mange forskere har prøvd å trekke ut mer generelle universelle regler på grunnlag av funnene til Greenberg og andre, f.eks. at det skulle finnes en fast “styringsretning” for alle språklige relasjoner der ulike typer kjerne pluss underledd er representert. Rekke­ følgen VO vil i et slikt perspektiv signalisere at styringsretningen går m ot høyre, dvs. at kjernen står foran underleddet, mens OV signaliserer det motsatte. Men heller ikke disse lingvistene får kartet til å stemme helt med terrenget: Her fins mange unntak fra generelle regler om styringsretning, selv om der er visse påfallende tendenser. V1-,V2- og V3 -språk Typologiseringa i VI-, V2- og V3-språk ser på plassen til det finitte verbalet isolert fra de øvrige setningsledda. Moderne norsk er i et slikt perspektiv et typisk V2-språk: Både i hel- og leddsetning vil finitt verbal normalt stå på andreplassen, dvs. etter bare ett enkelt setningledd (ikke nødvendigvis bare etter ett annet enkeltord). VI-leddstil­ ling fins i moderne norsk i imperativ og i spørsmål. I andre språk kan det normale være at setningen begynner med V (VI) eller har finitt verbal på tredjeplass (V3). Et fellestrekk ved de typologiseringer vi kort og overflatisk har presentert her, er at de alle har beskrivende, snarere enn forklarende kraft.

S yntaktisk

utvikling

315

Norrønt Fra perioden 800 og framover til 1500-tallet har vi overlevert om lag 6000 runeinn­ skrifter i Norden. Dessuten fins det store samlinger med håndskrifter og håndskriftsfragmenter. Det overleverte tekstmaterialet vitner om ulikheter mellom norsk og islandsk og om dialektforskjeller i Norge. Disse ulikhetene berører ortografi og lydutvikling, slik vi ser nivåene reflektert i håndskriftene, og de angår også noen trekk ved morfologien. Det er derimot ikke mulig å peke på store syntaktiske skilnader mellom norsk og islandsk. De prosatekstene vi har overlevert, representerer mange ulike undersjangrer og skrivestiler. Det er helt klart at det fins variasjoner når det gjelder forekomsten av visse syntaktiske konstruksjoner tekstene imellom. Likeledes er det klart at det forekommer visse dominerende mønstre. Her vil vi stort sett holde oss til hovedlinjene. På samme måte som i urnordisk, uttrykker norrønt de syntaktiske funksjonene ved kasus, og finitt verbal samsvarer i person og tall med subjektet. Underledd i fra­ ser samsvarer med kjernen i frasen med hensyn til kjønn og tall. Sammenliknet med urnordisk har det skjedd en del endringer i lyd- og formverket. Av det overleverte runematerialet er det syntaksen i den svenske delen som er blitt grundigst undersøkt. Selv om det nok kan være noen (dialekt)forskjeller, er det like­ vel rimelig å anta at den setningsbygningen vi finner i runeinnskrifter med norrøn språkform, enten disse kommer fra østlig eller vestlig område, ikke avviker vesent­ lig fra setningsbygningen i tekstkorpus fra norrønt for øvrig. Eksempla fra norrønt vil for enkelhets skyld bli hentet fra den delen av materia­ let vi har overlevert i det latinske alfabetet, altså fra håndskriftmaterialet (fra prosa­ tekstene i Haugen 1994, med mine oversettelser til moderne norsk). I tillegg vil noen få eksempler fra lovspråket (Magnus Lagabøtes landslov) bli presentert.

Helsetningen i norrønt

V2-regelen V2-regelen som vi kommenterte ovenfor, er gjennomført: Bare ett setningsledd står normalt framfor finitt verbal, på “temaplass” eller i “forfeltet” (se tekstboksen på s. 317). Det er oftest det grammatiske subjektet som står først i setningen, som i de to sideordna helsetningene i (7), eller det er et adverbialt ledd som står fremst, som i (8). Men i prinsippet kan det være setningsledd av alle typer som fyller denne plas­ sen: setningsadverbialet (9), direkte objekt, som i (10), et indirekte objekt som i (11), predikativ (12) eller infinitt Verbal (infinitiv eller partisipp) i (13) og (14). Frekven­ sen for de ulike ledda varierer tekstene imellom, og kan variere om vi f.eks. sam­ menlikner leddstillinga i setninger som inngår i opptrinn og dialoger med referat innen én og samme tekst. Slike detaljer kan vi imidlertid ikke gå nærmere inn på her.

316

7

8

9

10

11

M arit C hristoffersen

S Vfin. S Vfin. Miðgarðsormr gein yfir oxahgfuðit en øngullinn vá í góminn orminum 69.26 Midgardsormen gapte over oksehodet, og kroken boret seg inn i gommen på ormen VAdv. Vfin. S En í dagan stóð Hymir upp ok klæddisk ... 69.1 Men ved daggry stod Hyrne opp og kledde seg ... SAdv. Vfin. S SP Vadv. Eigi er maðrinn alsekr meðan eigi er háðr féránsdómr 169.28 Ikke er mannen helt fredløs, mens (det) ikke er holdt feransdom DO Vfin. S Mart hefir þú mælt i morgun til vår ... 107.23 Mangt har du sagt til oss her på morgenen ... 10 Vfin. S Hrafnkell elskaði eigi annat goð meir en Frey, ok honum gaf hann DO alla hina beztu gripi sína halfa við sik 145.40 Ravnkjell elsket ingen annen gud mer enn Frøy, og ham gav han halvt med seg i alt det gildeste han eide

12

SP Vfin. S Furðu bleikr er þessi maðr 123.23 Svært blek er denne mannen

13

Vinf. Vfin. DO Merkja skal dróttinsvikann 115.4 Merke skal jeg kongssvikeren

14

Vinf. Vfin. S DO Feilt hefir hon þá menn er mér hafa litizk eigi ústerkligri en Þórr er 63.40 Felt har hun de menn som ikke synes meg å være svakere enn Tor er

Faarlund (1990) trekker inn spisstilling av infinitt verbal, som i de to siste eksempla, i diskusjonen om hvorvidt norrønt er et konfigurasjonelt språk eller ei. I moderne norsk er det utvilsomt langt vanligere å flytte et direkte objekt til forfeltet sammen med infinittet i slike tilfeller, selv om vi må presisere at det fins mange unntak, som

S yntaktisk

317

utvikling

Feltanalyse Feltanalyse er en beskrivelsesmodell for grammatisk analyse som ble utviklet for moderne dansk av Paul Diderichsen for om lag 60 år siden, og som seinere har vært mye bmkt både i grammatikkundervisning og i syntaktiske framstillinger i Norden. Den bru­ kes f.eks. i N orsk referansegramm atikk (1997) sammen med andre tilnærmingsmåter. Sentrale trekk ved modellen

•

Analysen er “topologisk”: Det vil si at den plasserer setningsledda langs en horisontal linje i forhold til hverandre. Analysen opererer med ett skjema for helsetninger og ett for leddsetninger. Analysen regner med at en setning er inndelt i felt, som dernest er inndelt i plasser. Noen av plassene kan være tomme. På visse plasser kan det stå flere ledd samtidig.

• • • •

Kritikk m ot modellen

•

Analysen må egentlig være foretatt på forhånd, før en setning “plasseres inn” i et feltskjema. Analysen får ikke fram noe hierarkisk forhold mellom setningsledda. Analysemodellen må ofte utvides med andre felt og plasser for å kunne brukes som redskap i beskrivelsen.

• •

K

E

n

V

E

S lu t t f e lt

M id t f e lt

F

V

a

N

A

III. 7:3. Skjema f o r m oderne norske helsetninger.

Helsetninger i moderne norsk kan være innledet av en konjunksjon (K). Deretter kom­ mer forfeltet (F), hvor ledd av mange funksjonkategorier kan opptre, men bare ett av gangen. Både konjunksjonsfeltet og forfeltet kan være tomt. M idtfeltet har som hoved­ regel tre plasser: v (finitt verbal) n (subjekt) og a (Sadv.), dvs. de ledd som “danner set­ ningen” i grammatisk forstand. Sluttfeltet inneholder V (infinitt verbal), N (“nominale” verbalbestemmelser som DO, 10 og SP). A står for Vadv. I moderne norsk er det et nokså vanntett skott mellom de to feltene: Infinitt verbal (V) står som grensevakt her. I tillegg kan skjemaet utvides med ledd i såkalt “ekstraposisjon” (E), både foran forfeltet (“løst forfelf’) og etter sluttfeltet.I S lu t t fe lt

M id t f e lt

S b jk V

a

n

V

N

A

III. 7:4. Skjema fo r m oderne norske leddsetninger.

I leddsetninger mangler forfeltet, og konjunksjonsfeltet er erstattet av et felt for subjunksjoner (Sbjk), dvs. for det som tradisjonelt er kalt underordnende konjunksjoner. Ellers er ledda de samme. Rekkefølgen i m idtfeltet avviker fra helsetningens ved at a står mellom s og v. Leddstillinga i sluttfeltet er den samme som i helsetningen.

318

M arit Christoffersen

i oversettelsen av disse eksempla. Men det at objektet aldri ser ut til å følge med fram i forfeltet i norrønt, bruker altså Faarlund i sin argumentasjon for at verbalfrasen ikke er en like klar syntaktisk enhet på norrønt som i moderne norsk. Vi får en diskonti­ nuitet i verbalfrasen, og diskontinuitet er som nevnt ett av kjennetegna på ikke-konfigurasjonalitet.

Unntak fra V2-regelen Her kan finnes noen tilsynelatende unntak fra V2-regelen når setningen har det vi kan kalle “løst forfelt”, som i (15a), der en adverbialfrase, þá, står i forfeltet, mens det foregående leddet (med samme funksjon) står som løst forfelt eller i ekstraposisjon:

15 a

Vadv. Vadv. En eptir þat er hann var á brott riðinn ór heraði, þá safnar Sámr at sér mgnnum 159.3 Men etter at han hadde ridd ut av herredet, samlet Såm folk om seg

I noen slike eksempler er det en svært løs forbindelse mellom det leddet som står i ekstraposisjon og resten av setningen, slik som i (15b), som er hentet fra Magnus Lagabøtes landslov (Keyser og Munch 1848: 121.2) og her gjengis i normalisert språkform. Setningsforbindelsen vil i moderne språk i slike tilfeller gjeme bli karak­ terisert som ugrammatisk eller anakolutisk (ufullstendig):

15 b

Seiler DO? VAdv.Vfin. Hus þau øll er i hans leigumåla eru ok brenna þau upp af váða þá á leiglendingr at flytja timbr á tuft ok allan tilfanga til slikra husa sem áðr stóðu á Alle de husene som er i leiekontrakten hans og de brenner opp av vådeild, da har leilendingen å føre tømmer til tomta og alt utstyret til slike hus som før stod på (tomta)

Denne setningen virker ugrammatisk, også i oversettelsen som er gitt. Det som gjør den ugrammatisk sett med moderne øyne, er at det leddet som står i ekstraposisjon, ikke får noen plass i den syntaktiske strukturen i resten av setningen. Det danner en form for tema: Det er om disse husene det snakkes, men grammatisk sett har leddet ingen plass i den syntaktiske strukturen i helsetningen med adverbialet þá i forfeltet. Vi kan tenke oss at avsender begynner på en setning der Hús þau qII ... var tiltenkt rollen som grammatisk subjekt, men at avsender så å si sporer av. Dette står i mot­ setning til forholdet i (15a), der vi kan si at det adverbiale leddet i ekstraposisjon så å si blir “resymert” eller “oppsummert” i adverbialet þá. Begge ledda har her samme syntaktiske funksjon. Med andre ord er den syntaktiske strukturen intakt. Slike konstruksjoner fins det ikke så mange av i norrønt, men de har likevel fått språkforskere til å se en sammenheng mellom norrønt og det som kalles temapromi-

S yntaktisk

utvikling

319

nente språk. I slike språk er det tema-rema-strukturen som styrer selve oppbygningen av “normalsetningen”, og ikke subjekt-verbal-prinsippet: Det en “snakker om”, kom­ mer først i setningen, og den grammatiske forbindelsen i setningen er det ikke så nøye med. Det er utvilsomt litt mer av slike konstruksjoner i norrønt enn vi har i moderne norsk, så i så måte kan vi si at norrønt er mer temaprominent enn det mo­ derne språksteget er. Svært sjelden kan også regelrette brudd på V2-regelen forekomme, der flere set­ ningsledd står framfor finitt verbal, som i disse to eksempla fra Strengleikar (Laustiksongen), der vi i (16a) finner både subjektet og et adverbial foran verbet, og i (16b) hele tre ledd framfor:

16 a

S VAdv. Vfm. En hann þegar gladdisk mjøk ... 291.9 Straks ble han svært glad ...

16b

DO 10 SAdv. Ok þat þeim eigi mislíkaði ... 289.22 Og det mislikte de ikke ...

Disse eksempla er, om ikke enestående, så meget sjeldne forekomster. Det er nok rimelig å betrakte dem som feilkonstruksjoner vi (kanskje) kan tilskrive oversetteren.

VI i helsetningen Når det gjelder leddstilling, er vel den mest påfallende forskjellen mellom norrønt og moderne skandinavisk at norrønt tillater at det finitte verbalet står på førsteplass i vanlige utsagnssetninger. I moderne norsk er denne leddstillinga med “tomt forfelf ’ eller VI-leddstilling forbeholdt setningstypen spørsmål (og imperativ). Spørsmål der setningen er innledet med finitt verbal, finner vi også i norrønt:

17

18

Vfin. S Fell akam nøkkut i høfub mér? 59.5 Falt det ei eikenøtt i hodet på meg? Vfin. S Er eigi þat at þú vilir svikja mik? 99.7 Det er vel ikke så at du vil svike meg?

Men i tillegg vil alle som leser en norrøn prosatekst, raskt oppdage at V 1 også fore­ kommer i ganske vanlige utsagnssetninger som vi må oversette til moderne norsk med subjektet først. Normalt forekommer V 1 ikke som første setning i en tekst. Denne bruken av VI-leddstilling kalles derfor ofte narrativ inversjon eller diskurs-

320

M arit C hristoffersen

kohesjon, som kanskje er en bedre term. I denne betegnelsen ligger det at inversjo­ nen er et avsendervalg som markerer tekstbinding: Det er en tekstlig, innholdsmes­ sig sammenheng mellom den verbinnledete setningen og konteksten. Inversjonen forekommer når en helsetning knyttes til det foregående ved sideordneren ok (19), eller når setningen står uten bindeord (20):

19

20

Vfin. S VAdv. Þá rann upp sól, ok litu bøndr allir til sólarinnar 107.29 Da rant sola opp, og alle bøndene snudde seg mot sola Vfm. S Vfin. S Var þá allgóðr byrr ok heldr hvass. Sigldi hann þá norðr fyrir Jaðar. De hadde god bør, men heller kvass. Han seilte nordover langs Jæren. Vfin. S Var veðr vått ok mjgrkvaflaug n^kkur. 109.17 Været var vått, og det var litt drivtåke

Etter sideordneren ok finner vi normalt Vl-leddstilling i norrønt. Denne sideordne­ ren tåler normalt ikke å ha subjektet like etter seg. Men i noen tilfeller kan forfeltet etter ok likevel være utfylt. Da er det utfylt med et annet ledd enn subjektet, f.eks. adverbial i (21):

21

VAdv. Vfm. S DO Ok þar umhverfis saumaði hon gylita bókstafi ... 291.19 Og deromkring sydde hun med gullforgylte bokstaver ...

Sideordneren en krever derimot alltid at forfeltet er utfylt, enten ved subjektet eller et annet setningledd, som i (22) med subjektet og i (23) med setningsadverbialet eigi:

22

23

S Vfin. En Karkr varð hræddr og felmsfullr ok greip knif mikinn af linda sér ... 99.19 Men Kark ble redd og fælen og tok en stor kniv av beltet s itt... SAdv. Vfin. .. .e n eigi sýnisk mér þetta ráðligt 163.26 ... men ikke synes dette meg tilrådelig

Subjektet i slutten av helsetningen Det er uvanlig i moderne skandinavisk å finne det grammatiske subjektet i slutten av helsetningen. Men også dette kan forekomme i norrønt under visse betingelser. Først og fremst skjer det når subjektet refererer til noe kontekstuelt nytt. Eller det kan fore­

S yntaktisk

utvikling

321

komme når subjektet er spesielt langt og f.eks. har et underledd i form av en ledd­ setning (da har det også som oftest mye nytt informasjonsinnhold). Når subjektet refererer til noe kontekstuelt nytt, kan det med andre ord stå på samme plass som det direkte objektet i overflatestrukturen. I moderne norsk er det slik at det grammatiske subjektet oftest faller sammen med tema i setningen. Dersom det leddet som normalt ville ha blitt subjekt, ikke har visse egenskaper (først og fremst bestemthet) som samtidig gjør det til en god kandidat for temaplassen, ligger det i språket vårt muligheter for å unngå å begynne setningen med et slikt ledd. Vi setter inn et formelt subjekt, et tomt det. Presenteringskonstmksjonen er én slik mulighet, som i Det sitter kråker på taket. Utbrytningskonstruksjonen er en annen: Det var Haugen han het! Vi får i begge tilfeller et innholdstomt ledd i forfeltet, en ren plassholder, en slags vikar både for subjektet og for temaet. Moderne norsk krever nemlig at helsetningen har et grammatisk subjekt, og at temaplassen er fylt med et språktegn samtidig. Men slik er det ikke i norrønt: Her kan et ikke-tematisk subjekt gjeme stå mot slutten av setningen uten at setningen er ugrammatisk, og verbet vil normalt sam­ svare med dette subjektet (men slett ikke alltid). Samtidig trenger ikke plassen foran finitt verbal - forfeltet - å være utfylt, eller den kan være utfylt med et setningsledd som er en bedre temakandidat. Vi får altså setninger der det ser ut til at det pragma­ tiske prinsippet, det at tema (kjent informasjon) gjeme kommer før rema (ny infor­ masjon), styrer rekkefølgen mellom ledda og så å si “overstyrer” den vanlige (gram­ matiske) leddstillinga med subjektet først. Dette skjer fordi subjektet mangler både noen av de egenskapene som gjør det til en god subjektkandidat, og noen av egen­ skapene som gjør det til en god temakandidat. I så måte kan vi nok si at norrønt er mer temaprominent enn moderne norsk. I norrønt behøver vi altså heller ikke “kompensatoriske tiltak”, som å sette inn et formelt subjekt “det”, dersom det grammatiske subjektet ikke er tema i setningen, slik vi må i moderne norsk, fordi vi har denne muligheten for å la et grammatisk sub­ jekt som ikke samtidig er tema, stå nærmere slutten av setningen, på objektplassen. I (24) ser vi at oversetteren i Haugen 1994 faktisk velger å oversette det grammatiske subjektet i setningen etter ok med direkte objekt i stedet for subjekt: ...og hadde med seg son til Gudbrand som gissel Kanskje gjør han det nettopp for å unngå at et ledd som inneholder ny informa­ sjon kommer før finitt verbal, som i oversettelsen nedenfor, der den sideordna set­ ningen har et slikt ledd med ukjent informasjon i forfeltet, nemlig sønn til Gudbrand:

24

Vfin. VAdv. S Síðan fór konungr heim til herbergis, ok fór með honum sonr Guðbrands í gisling ... 105.16 Siden for kongen hjem til herberget sitt, og sønn til Gudbrand dro med ham som gissel

322

M arit Christoffersen

I andre eksempler fra norrønt vil vi i en moderne skandinavisk oversettelse måtte sette inn et formelt subjekt, det.

25

Vfin. S Þá gerðisk reiðarþruma mikil, ok kom dúfa ór lopti med krossmarki ... 277.4 Da kom det et stort tordenbrak, og det kom ei due fra himmelen med korsmerke ...

Formelt subjekt av denne typen mangler i norrønt, i tråd med null-subjekt-parameteren. Skjønt i sporadiske eksempler med þat kan en lure på om en ser de første tilløp til slike konstruksjoner, som i (26) sammenliknet med (27): 26

Þat var einn morginn snemma at borbjørn karl vaknar 159.32 Det var en morgen tidlig at gamle Torbjørn våknet

27

Sá atb u rð r varð á einum sunnudegi at Olåfr konungr sat í håsæti sinu yfir borðum ... 119.24 Den hendinga skjedde på en søndag at kong Olav satt til bords i høysetet sitt . . .

Agram m atisk leddstilling D en avvikende leddstillinga vi kan finne i den norrøne poesien, blir gjem e kalt agram­ matisk. D et vil si at leddstillinga på ingen måte følger de normalreglene for leddstil­ ling som rår i prosaen i vanlige helsetninger, der vi har finitt verbal på andreplass og vanligvis det grammatiske subjektet (eller oblikt subjekt) først. Agrammatisk leddstil­ ling kan gjelde hele setningen eller deler av setningen, spesielt de poetiske omskrivningene, k je n n in g e n e (jf. kap. 6, s. 000). Finner vi denne typen avvik i prosa, har vi en tendens til å forklare dem som språkfeil av et eller annet slag. For eksempel anty­ des det at bruddet på V2-leddstilling i eksem pla 16a og b kan være m ulig (direkte eller indirekte) innflytelse fra den teksten Laustiksongen er oversatt fra. I skaldediktinga er brudd både på denne regelen og på andre leddstillingsprinsipper det normale snarere enn unntaket.

Oblikt subjekt Én leddtype som har vært mye omdiskutert i faglitteraturen de siste åra, er såkalt “oblikt subjekt”. Et oblikt subjekt er et ledd som står i en oblik kasus (dativ eller akkusativ), som korresponderer til et ledd som (oftest) har en av de semantiske rol­ lene patiens eller benefaktiv, men som på det moderne språksteget gjeme fungerer

S yntaktisk

323

utvikling

som grammatisk subjekt: Vi sier jeg synes, du fryser, men på norrønt heter det mér sýnisk, jf. 107.15 og pik kell, jf. 69.4. Endre Mørck har sannsynliggjort at vi ikke har med noe oblikt subjekt å gjøre i norrønt i slike tilfeller, men at denne typen ledd snarere bør gis den tradisjonelle ana­ lysen som DO/IO og omtales som “subjektaktige” oblike ledd, som i det allerede del­ vis siterte eksempel (21): 21

(Ok þar umhverfis saumaði hon gyllta bókstafa), at henni var harmr ok hug­ sott at dauða hans 291.19 Og deromkring sydde hun med gullforgylte bokstaver at for henne var det blitt sorg og lengsel ved døden hans

Det oblike leddet som tradisjonelt blir analysert som DO/IO, blir altså gjeme subjekt i moderne skandinavisk, som i den alternative oversettelsen: at hun hadde blitt sorg­ full og lengtende ved døden hans. De som derimot mener at vi har med oblike subjekt å gjøre i slike tilfeller, hev­ der at slike oblike ledd allerede på det eldre språksteget har svært mange egenskaper felles med det normale subjektet, selv om de ikke står i nominativ. Én slik subjektsegenskap er at det ofte spisstilles eller står like etter finitt verbal, altså på én av de typiske subjektplassene. Et slikt syn forutsetter at en ser på selve kasusmarkeringa som relativt overflatisk og lar andre egenskaper enn de formelle dominere i defini­ sjonen av de enkelte setningsledd. Nominalt ledd i forfelt

like etter Vfin

på seinere plasser

+/- tema

+ tema

- tema

III. 7:5. Den tematiske strukturen for helsetningen i norrønt.

Ledd i forfeltet behøver altså ikke nødvendigvis å være tematiske, selv om de ofte er det. Når et ledd i forfeltet ikke er tematisk, signaliseres dette gjeme ved kontrastivt trykk på dette leddet. Nominale ledd like etter finitt verbal er derimot alltid tema­ tiske, mens nominale ledd på en plass lenger til høyre ikke er tematiske. I sein mellomnorsk og moderne norsk har vi ikke lenger mulighet for å sette et grammatisk subjekt på noen annen plass enn de to første, altså enten i forfeltet eller på plassen like etter finitt verbal. Vi har heller ikke lenger mulighet for å ha et “subjektaktig” oblikt ledd på plassen like foran eller etter finitt verbal.

324

M arit C hristoffersen

Leddsetningen i norrønt Det typiske formelle trekket ved leddsetningen er at den innledes av en subjunksjon (eller av en frase som gjeme sammen med er eller at fungerer som subjunksjon). Dette gjelder både norrønt og moderne norsk. I norrønt har vi også de samme hoved­ typene av leddsetninger som i de moderne skandinaviske språka, men enkelte av subjunksjonene er ennå ikke blitt like spesialisert i betydningen semantisk entydige. Ikke minst gjelder dette er, som kan ha et mangfold av (semantiske) funksjoner. Andre, som ef, har bare én entydig funksjon, nemlig vilkår: 28

Ok e/allir hlutir i heiminum, kvikvir ok dauðir, gráta hann, þá skal hann fara til åsa aptr, en haldask með Helju e/nøkkurr mælir við eða vill eigi gráta 75.5 Dersom alle ting i verden - levende og døde - gråter over ham, da skal han dra tilbake til æsene, men forbli hos Hel dersom noen taler imot og ikke vil gråte

Men såkalt “spørreforma vilkårssetning” av typen Har du føttene, har vi skoene fins også, riktignok svært sjelden utenom lovspråket. Her begynner setningen med finitt verbal, og den mangler subjunksjon. Eksempel (29) er hentet fra Magnus Lagabøtes landslov (utg. Keyser og Munch 1848: 168) og er her gjengitt normalisert: 29

Stelr hann þriðja sinni til eyris, láti húðina Stjeler han en tredje gang til en verdi av en øre, skal han miste huden sin

I tillegg finner vi i norrønt såkalt infinitt neksus (en type “småsetning”), som også fungerer på samme måte som leddsetninger. Oftest er de direkte objekt i setningen de står inne i. Denne typen konstruksjon var vanligere i norrønt enn den er i moderne norsk, der vi stort sett bare har den bevart i setninger med såkalt “objektsinfinitiv” av typen jeg så henne komme = jeg så at hun kom. I norrønt har vi muligheten for såkalt “akkusativ med infinitiv” eller “nominativ med infinitiv” spesielt ved verbet fiykkja (som i eksemplet nedenfor):

30

dat. akk. med inf. Vel þykki mér Þjalfi renna skeiðit ... 61.24 147 tykkes meg Tjalve å springe i lø p et...

V2-regelen i leddsetningen og plassen til setningsadverbialet e i g i I moderne skandinavisk har hel- og leddsetningen ulik struktur i midtfeltet. I ledd­ setningen har vi en spesiell leddstilling som ofte kalles BIFF-regelen (= i Bisetning står Ikke Framfor Finitt verbal) der setningsadverbialet står mellom subjektet og finitt verbal: fordi han ikke kom. Leddsetningen i norrønt har derimot samme setningsstruktur som helsetningen:

S yntaktisk

utvikling

325

Det vil si at setningsadverbialet, f.eks. eigi, står på samme plass i begge setningstyper, som i helsetningen i (31) og leddsetningen i (32). Med andre ord følger ledd­ setningen i norrønt V2-regelen, mens leddsetningen på det moderne språksteget følger V3-regelen.

31

...o k ...o g

32

Vfm. S SAdv. fundu þeir eigi fyrr at herr lå fyrir þeim ... 111.2 S Vfin. Sadv. de merka ikke noe før hæren lå rett framfor dem ...

S Vfin. SAdv. Guðrún mælti, bað þræla svá segja jarli at hon myndi eigi til hans koma, nema hann sendi eptir henni Þóru af Rimul 95.18 S SAdv. Vfin. Gudrun bad trellene si det til jarlen, at hun ikke ville komme til ham med mindre han sendte Tora fra Romul etter henne ...

Forfelt i leddsetningen? Det ser ut til at det i norrøne leddsetninger er vanligere enn i moderne norsk å ha et forfelt. Det vil si en plass mellom subjunksjon og finitt verbal der vi kan finne ledd med ulike funksjoner, og altså ikke bare subjektet (selv om det vanligste også i nor­ rønt er at vi nettopp finner subjektet på denne plassen). Noen forskere mener at ledd­ setningen har et forfelt av akkurat samme type som helsetningen, og betrakter derfor dette fenomenet som en form for tematisering eller topikalisering. De som derimot mener at den spisstillinga som finner sted i leddsetningen, er av en annen type enn den vi finner i helsetningen, gir den et eget navn, stilistisk inversjon. Disse hevder blant annet at denne inversjonen særlig forekommer når leddsetningen av en eller annen grunn ikke har subjekt, eller når det leddet som formelt er subjekt, mangler noen av de sentrale subjekts- (eller tema)egenskapene og derfor står på en plass lenger til høyre i setningen. Det at subjektet står nærmere setningsslutten, åpner i sin tur for at plassen framfor finitt verbal kan fylles av andre ledd. Setningsadverbialet eigi kan f.eks. spisstilles i begge setningstyper, som i helset­ ningen og leddsetningen i (33):

33

SAdv. Vfin. S SP SAdv. Vfin. Vinf. S Eigi er maðrinn alsekr meðan eigi er háðr féránsdómr 169.28 Ikke er mannen helt fredløs så lenge det ikke er holdt feransdom

326

M arit Christoffersen

Det direkte objektet kan spisstilles i begge typer (34) og (35):

34

DO Vfin. S Sull hafði hann á føti niðri á ristinni 205.13 En svull hadde han på foten, nede på rista

35

DO Vfin. Vinf. (Þá bauð Olibrius) at hana skyldi festa upp ok berja með vQndum 269.39 (Da bød Olibrius) at de skulle feste henne opp og slå henne med stokker

En annen forklaring som har vært lansert på at det ser ut til å være et forfelt også i leddsetningen, er at en rett og slett vil unngå VI-mønsteret vi så ovenfor, som en da ser på som et kjennetegn ved helsetningen. Et argument som taler mot denne forkla­ ringen, er at dette forfeltet til og med også kan være tomt slik det ofte er i helset­ ningen. Men dette må sies å være høyst uvanlig i leddsetninger i fortellende prosa. Sammenlikn de to relativsetningene i samme avsnitt (36) og (37), der finitt verbal i det første tilfellet står umiddelbart etter relativpartikkelen (forfeltet er altså tomt), mens predikativet står foran finitt verbal og fyller forfeltet i det andre:

36

Vfin. SP Hann åtti døttur þá sem hét Margrét 267.27 Han hadde en datter som hette Margreta

37

SP Vfin. Margrét var uppfødd skammt frå borg þeiri er Anthiochia heitir 267.32 Margreta vokste opp nær den byen som heter Antiokia.

Fri eller fast leddstilling? Ei lita oppsummering Både i hoved- og leddsetningen har vi sett at det er visse hovedregler for leddstillinga. Den er på ingen måte fri i den forstand at selve identifikasjonen av setnings­ ledda totalt overlates til kasusmarkering og samsvarsbøyning. På den annen side bidrar nettopp kasusmarkering og samsvarsbøyning til at også pragmatiske og ryt­ miske prinsipper kan gjøre seg gjeldende. Slike prinsipper er det imidlertid vanske­ lig å redegjøre mer systematisk for enn jeg har gjort i ill. 7:5 ovenfor. Faarlunds refe­ ranse- og empatiprinsipp kan være verd å undersøke nærmere når det gjelder de pragmatiske forholda. Det er ikke minst når verbfrasen er sammensatt, at vi ser at leddstillinga i norrønt er friere enn den er i moderne norsk. For selv om det eksisterer en regel for f.eks. rekkefølgen mellom direkte og indirekte objekt, en regel som i hovedsak er lik rege­ len i moderne norsk, der det indirekte objektet normalt står framfor det direkte, kan denne regelen krysses av andre prinsipper. På samme måte er det når ulike typer

S yntaktisk

utvikling

327

adverbiale ledd tas med i betraktningen. Det er altså først og fremst utfyllingene til verbet og i tillegg de frie adverbiale ledda som varierer med hensyn til plassering i forhold til den infinitte verbalforma, som vi skal se nedenfor.

Rekkefølgen mellom direkte og indirekte objekt Den interne rekkefølgen mellom et direkte og indirekte objekt er lik rekkefølgen i moderne norsk når vi ikke her har erstattet det indirekte objektet med omskriving ved preposisjonsfrase, slik som man har gjort i oversettelsen av (41) og (42): Det indi­ rekte objektet står foran det direkte. Den umarkerte leddstillinga mellom disse ledda finner vi ideelt sett i eksempler der begge ledd er omtrent like korte eller lange og er av samme frasetype. Det kan altså tenkes at det gjør seg gjeldende andre regler f.eks. når ett av ledda er en pronomenfrase eller er et spesielt kort setningsledd. Når begge ledd er substantivfraser, er rekkefølgen 10 - DO, som i:

38

39

IO DO ... ok at hann teli unnasta hennar sinn harm ok hugsótt um þenna atburð 291.23 ...o g at han skulle fortelle kjæresten hennes om sorgen og lengselen hennes over denne hendinga IO DO ...þ á b a ð h a n n rnønnum sinum lifs ... bad han om liv for mennene sine

171.29

Det samme finner vi når IO er pronomenfrase, mens DO er substantivfrase:

40

IO DO Nu vil ek segja yðr einn atburð ... 289.8 Nå vil jeg fortelle dere om en hendelse ...

41

IO DO ... þá førbi hann honum fuglinn ...s å gav han fuglen til ham ...

...291.25

Og også når IO er substantivfrase og DO pronomenfrase:

42

IO DO Sendimenn jarls søgbu meynni þetta 269.4 Sendemennene til greven sa dette til møya

328

M arit Christoffersen

Når begge ledd er pronomen, forekommer imidlertid også rekkefølgen DO - 1 0 : 43

... þá vissi hann at faðir hennar unni henni svå mikit at hann myndi eigi gipta DO IO hana honum ... 285.12 ...d a visste han at far hennes elsket henne så mye at han ikke ville gifte henne med ham ...

(S)VO eller (S)OV ved sammensatt verbal - både hel- og leddsetning Typologisk sett er norrønt et V2-språk. Dersom verbalet ikke er sammensatt, er det også lett å se at det er et VO-språk. Greenberg bygger som nevnt på setninger med enkelt verbal i sin typologi. Men trekker vi inn setninger der verbalet er sammensatt, er ikke bildet lenger fullt så ukomplisert: Verbalbestemmelsene ser ut til å kunne stå på svært mange ulike plasser både i forhold til hverandre og i forhold til det infinitte verbalet. Tenker vi oss feltanalysen brukt på norrønt, vil vi få mange setninger der sluttfeltet ikke innledes med infinitt verbal, som vist i ill. 7:6 nedenfor. Hos noen teoretikere står V for både finitt og infinitt form av verbalet, selv om dette bryter med tradisjonen fra Greenberg. Setter vi V lik også infinitt hovedverb (som Endre Mørck gjør i kap. 10), blir det ikke like klart at norrønt er entydig VO, for ledd i verbalfrasen kan jo stå både foran og etter infinitt verbal. Det at ledda også kan stå foran infinitt verbal, ser ut til å gjelde leddsetningen i noe høyere grad enn helsetningen. Om dette skal tilskrives “rester av SOV-mønstre”, eller om det snarere skyldes at leddstillinga var friere enn den er i moderne norsk, må forbli spekulasjoner. Noe egentlig SOV-mønster i greenbergsk forstand har vi etter mitt syn ikke, siden det finitte verbalets plass er så fast, og siden Greenbergs typologi i utgangspunktet nett­ opp er basert på plassen til dette setningsleddet og ikke på det infinitte verbalet. Det er svært vanskelig å sette opp faste regler for den innbyrdes rekkefølgen mel­ lom verbalbestemmelsene og for forholdet mellom infinitt form av verbet og verbal­ bestemmelsene. Siden vi finner så mye variasjon, er det rimelig å tro at vi her står overfor et “avsendervalg”, der også setningsrytmen kan ha spilt en rolle. Med andre ord er det tale om fakultative leddstillingsvarianter når det gjelder infinitt verbal og verbalbestemmelsene. Disse danner ikke den faste frasen med en viss rekkefølge som vi er vant til i moderne norsk. Det er en klar tendens til at verbalbestemmelsene (DO, 10, SP, VAdv.) kommer etter både finitt og infinitt, og det er en klar tendens til at ledd i form av pronomenfraser gjeme står foran infinitt verbal mens substantivfraser gjeme står etter. Lange adverbiale ledd vil på samme måte gjeme stå etter infinitt verbal, mens korte adver­ biale ledd kan stå foran. Det er rimelig å tilskrive denne variasjonen et rytmisk prin­ sipp. Men også nærheten (den semantiske tilhørigheten) til verbalet kan spille inn.

S yntaktisk

utvikling

329

Direkte objekt, som i (44) pluss adverbial, som i (45), står etter infinitt verbal:

44

45

Vinf. DO Þurfa muntu, Þjalfi, at leggja þik meir fram, ef þú skalt vinna leikinn 61.20 Du må nok legge deg mer frampå, Tjalve, om du skal vinne i tevlinga. Vinf. DO Vadv. En Sigvatr var inn mesti vinr Erlings ok hafði þegit gjafar af honum Vinf. Vadv. ok verit með honum 111.9 Sigvat var god venn med Erling og hadde fått gaver av ham og vært med ham

Direkte objekt (pronomen) står foran infinitt verbal i helsetningen i (46) og i den efinnledete leddsetningen i (47), som er nesten synonym med den i (44):

46

47

DO Vinf. En mi hefi ek þann fundit, því at þú áttir kost at taka hvårtveggja frå mér, dýrit ok svå lif mitt ... 137.2 Og nå har jeg møtt den mannen, for du hadde høve til å ta fra meg både dyret og livet m itt... ... ok kallar þess meiri ván at hann sé vel at sér búinn of skjótleikinn ef DO Vinf. hann skal þessa íþrótt inna 61.13 ... og han mener ellers at han bør være uvanlig snarføtt skal han greie denne tevlinga

Adverbial står foran infinitt verbal:

48

Vadv. Vinf. Þá er þau hpfðu litla hríð gengit... 57.1 Som de nå hadde gått en liten stund...

Både adverbial og direkte objekt står foran infinitt verbal:

49

Vfin. DO Vadv. “Svå er håttat,” segir hann, “at þú ert með bami, ok skal þat barn lit Vinf. bera, ef þú fiáðir meybam ...” 193.9 “Det er så,” sier han, “at du er med barn, og det barnet skal bæres ut om du føder et jentebarn ...”

330

M arit Christoffersen

Leddstilling i skjemaform Det trengs flere plasser i feltskjemaet for å beskrive den norrøne leddstillinga enn for å beskrive leddstillinga i moderne norsk, dels fordi verbalbestemmelsene kan stå både foran og etter infinitt verbal, og fordi et ikke-tematisk subjekt kan stå mot setningsslutten, som vi har sett ovenfor. Det skillet vi opererer med mellom “midtfelt” og “sluttfelt” i feltskjemaet når vi skildrer de moderne skandinaviske språka, er ennå ikke etablert. K

E

M id t f e lt / s lu t t f e lt

F V

n x/N

a/A _

N /n2 . J

A

V

A

j N /n3

A

III. 7:6. Setningsskjema for norrønt. For norrønt viser setningsskjemaet i ill. 7:6 alle muligheter i både hel- og leddset­ ninger, bortsett fra at ledd i ekstraposisjon framfor forfeltet ikke forekommer i ledd­ setninger. (I kap. 10, s. 435, har Endre Mørck valgt å sette opp skjemaet for mel­ lomnorsk noe annerledes.) Begge setningstyper har forfelt, forfeltet kan være tomt, videre kan subjektet stå i forfeltet, enten på plassen like etter finitt verbal eller på en seinere plass både i hel- og leddsetning. “Subjektaktige” oblike ledd kan stå foran eller like etter finitt verbal. Setningsadverbialet står på samme plass i begge set­ ningstyper. Tradisjonelle sluttfeltsledd kan opptre både foran og etter infinittet, og i én og samme setning kan noen ledd stå foran og andre etter, og deler av ledd kan befinne seg på hver sin side av infinitt verbal.

Rekkefølgen mellom kjerne og underledd i fraser Rekkefølgen mellom kjerne og underledd varierer i de relativt få, sikre eksempla vi har fra urnordisk. Også i norrønt er det stor variasjon når det gjelder rekkefølgen mel­ lom kjernen i en substantivfrase og ulike typer underledd, som genitivsuttrykk, adjek­ tiv og ulike typer determinativer: Underledd kan stå foran og etter kjernen eller even­ tuelt fordele seg på begge sider av kjernen. Med andre ord har de faste mønstrene som vi har for rekkefølgen av ledd i slike fraser i moderne norsk, ennå ikke festet seg. Et annet påfallende trekk når vi sammenlikner norrønt med moderne norsk, er at fraser kan være diskontinuerlige, altså at kjerne og underledd kan stå på ulike plas­ ser i én og samme setning. Ett av argumentene for at norrønt er et ikke-konfigurasjonelt språk, er som nevnt tidligere nettopp denne muligheten for diskontinuerlige fra­ ser. Vi så ovenfor at Faarlund mener at verbet og en verbalbestemmelse som direkte objekt har en noe løsere struktur enn i moderne norsk, i og med at infinitt verbal pluss direkte objekt ikke kan spisstilles samtidig, slik vi vanligvis gjør (om enn ikke helt obligatorisk) på det moderne språksteget.

S yntaktisk

utvikling

331

Den indre oppbygningen av fraser blir brukt som kjennemerke på de ulike språktypene i Greenbergs språktypologi. I og med at forholda i norrønt ikke er entydige når det gjelder rekkefølgen mellom kjerne og underledd, er det ikke mulig å bruke rekkefølgen mellom delene i fraser som noe klart argument for at norrønt er et (S)VO-språk. Det er likevel ikke slik at rekkefølgen mellom kjerne og underledd er helt tilfeldig. Den er nok i mange tilfeller først og fremst motivert ut fra setningsrytmiske forhold, der ordtrykk og ordlengde spiller inn. Den relativt frie rekkefølgen mellom kjeme og underledd skaper ikke tolkningsproblemer så lenge kasusbøyning og samsvarsbøyning står ved lag. Her vil vi nøye oss med å gi noen eksempler på hovedtypene av substantivfraser med ulike rekkefølger mellom delene og på diskontinuerlige fraser. Det gis eksem­ pler på underledd i form av adjektiv, possessiver, demonstrativer og kvantorer og på underledd i form av en substantivfrase i genitiv. Frasene gjengis i den grammatiske form de har i teksten, og oversettes ikke: • kjeme + adjektiv som underledd vqIIu víða ok fagra 67.21, blót mikil 145.39, skørungr mikill 189.19 •

adjektiv som underledd + kjeme góð íþrótt 61.13, íslenzkr maðr 129.30, útlend ambátt 145.16, mikilli rás 151.28, blám klæðum 153.11, ljósan lepp 161.7, vænn maðr 189.16

• kjeme + possessiv som underledd goð vár 101.31, liði sínu 103.11, goð þeira 105.19, hindrvitni yðra 107.19 • possessiv som underledd + kjeme sitt erendi 103.40, sinni mildi ok miskunn 107.7, yðart traust ok vinåttu 115.12, yðarri deilu 117.24, þín eiga 117.26, várr úvinr 129.40, minn undirmaðr 185.17 • kjeme + demonstrativ som underledd hestrþessi 175.29, tíðendi þessi 183.35 • demonstrativ som underledd + kjeme þenna flokk 157.38, þá frændr 159.26, sjá maðr 161.6, þessir menn 167.12 • kjeme + kvantor som underledd slåtr allt 61.8, skeið nøkkur 61.12, trog eitt 61.6 • kvantor som underledd + kjeme einhvem mann 61.32, tveim drykkjum 61.37, einn morgin 159.32, eitt sumar 189.26

332

M arit C hristoffersen

•

kjerne + underledd i genitiv dQgum Haralds konungs hins hårfagra 145.10, son Guðbrands 103.18, fund konungs 103.40, skeiðin Erlings 109.26, fall Erlings 111.10, gneggi Freyfaxa 151.36, svip mannsins 117.27

•

underledd i genitiv + kjerne stafkarls stig 131.22

•

Flere underledd av ulike typer kan stå foran kjernen, som i: margir aðrir ágætir menn 103.1, allir hans menn 117.30, inum sárum mgnnurn 123.40, mgrg herfilig orð 155.29

•

Eller de kan stå etter kjernen: Qlpt eina væna ok fagra 191.14, hafit þat it djúpa 55.39

Diskontinuerlige fraser Underledd av ulike typer (her satt i kursiv) kan stå på begge sider av kjernen: einn maðr félitill 189.38, þrjá dali ferskeytta 65.35, Óláfs saga Tryggvasonar 95.1, Óláfs saga ins helga 101.1, rikara mann ngkkurn 65.22, einu skipi fggru 133.24, þetta bragð Eyvindar 179.5 Underledd kan stå skilt fra kjerne og øvrige underledd, noe som først og fremst fore­ kommer når ett av underledda er kvantoren engi eller en leddsetning innledet med at: Synir Erlings váru engir þar 115.19, ... at helzt vill hannþat taka til a t ... 61.31

Diskontinuerlige paratagmer Også paratagmer kan være diskontinuerlige: vitr maðr ok hógværr 189.14, En er soðit var þá settisk Þórr til náttverðar ok þeir lagsmenn 55.14, Þórr fór fram á leið o k þeir félagar ... 59.29.

Mellomnorsk tid Fra mellomnorsk tid har vi diplommaterialet pluss noen lovavskrifter og jordebøker å bygge på, men ingen litterære tekster. Diplommaterialet er likevel mangfoldig på flere måter. Det er ikke alltid like lett å avgjøre i hvilken grad et brev er preget av fremmed innflytelse. I tillegg er her mye formler, og selve sjangeren og diplomets tradisjonelle oppbygning kunne nok føre til faste formuleringer som brøt med det vi må formode var det mellomnorske dagligspråket, iallfall til en viss grad.

S yntaktisk

utvikling

333

Kort karakteristikk av forholda i mellomnorsk De to formelle trekka, kasusbøyning og samsvarsbøyning, får et enklere system i mellomnorsk tid. Endre Mørck peker på viktige tendenser i denne utviklinga: Det blir færre kasusformer, substantiv får i mange tilfeller én grunnform, og i verbbøyninga går vi mot et skille mellom entall på den ene siden og flertall på den andre. Likevel er mye av formverket bevart i forhold til moderne norsk, slik at vi også i mel­ lomnorsk får en god del leddstillingsvariasjon der rent formelle trekk ved enkeltorda er med på å vise hvilken syntaktisk funksjon de har som ledd eller leddeler i set­ ningen. Når det gjelder endringer fra norrønt, pekes det spesielt på at leksikalsk styrt kasusbruk forsvinner før det generelle kasusbortfallet: Vi kan få nominativ i det som i norrønt var et “subjektaktig” oblikt ledd, verb som styrer dativ eller genitiv i nor­ rønt opptrer nå med akkusativ, og preposisjonsledd kan avløse f.eks. genitiv. Diplommaterialet er preget av ortografisk mangfold og stor variasjon i formver­ ket. Men når det gjelder syntaksen, kan vi ikke si at her er like stor variasjon. De hovedregler som gjelder for leddstillinga i norrønt, videreføres i mellomnorsk, ser det ut til (se mer om dette i kap. 10). Det vil si at V2 gjennomføres i helsetningen på noen unntak nær (eksempler fra Diplomatarium Norvegicum, i min oversettelse):

50

IO Vfin. S Ollom monnom theim som thetta bref sea eder høra Sender Gertru[d DO Jejpsdotter Quedio gudis ok sina ... (I 861, år 1462) Alle de menn som ser eller hører dette brevet, sender Gjertrud Jakobsdatter Guds og sin hilsen ...

VI kan fremdeles forekomme etter sideordneren ok eller når setningen bindes til konteksten uten sideordneren:

51

Vfin. S DO Skal fomemphde Her alf tessa iorder ok fiske frelsligha Vinf. fylgia ok bruka ... (I 861, år 1462) Herr Alf skal også fritt bruke disse jordene og fisket f r itt...

Leddsetningen har ennå ikke fått den karakteristiske BIFF-leddstillinga som i mo­ derne norsk. Selv om det kan finnes sporadiske eksempler på at setningsadverbialet står mellom subjektet og finitt verbal, som i (52), er leddstillinga i (53) det normale:

52

S Sadv. Vfin. Vadv. ... ath han ey var i Radh eller daadh ... at han ikke var med på d e t... (V 960, år 1493)

334

53

M arit C hristoffersen

S Vfin. Sadv. DO Ok effter thy ath han hadhe ekke thetbreff till stadha ... (V 952, år 1490) og fordi han ikke hadde det brevet med seg ...

Leddsetningen framviser fremdeles større variasjon på plassen mellom subjunksjon (eller subjunksjonsliknende ord) og finitt verbal enn vi finner i moderne norsk. På det moderne språksteget er det først og fremst det grammatiske subjektet eller en subjektsvikar vi finner på denne plassen. I de to relativsetningene nedenfor finner vi der­ imot det direkte objektet eller infinitt verbal like etter subjunksjonen somler.

54

55

10 DO Vfin. (Ollom monnom them) som thetta bref sea eder Høira ... (IV 931, år 1454) (Alle de menn) som ser eller hører dette brevet... Vinf. Vfin. (til sanninda her wm setthom mith ... firir þetta bref) er giort war a byglande ... (IV 930, år 1453) Til bekreftelse på dette setter vi vårt ...p å dette brevet som ble skrevet på Bygland ...

Verbalbestemmelsene kan stå både foran og etter infinitt verbal, som i norrønt, både i hel- og leddsetning. De står foran i (56), etter i (57):

56

57

DO 10 Vinf. Tha skal iek thet enghen annan selie vten Her Alf ... (I 861, år 1462) Da skal jeg ikke selge dette til noen andre enn Herr A lf... Vinf. 10 DO ... ath jak haffuer giffuid myn doterson Alff knuthson hwarth x marka bool jordar som jak ærffde effter myn ffader ok mina moder ... (II 810, år 1455) ...a t jeg har gitt min dattersønn, Alf Knutsson, hvert tiende markebol av det jordegods jeg arvet etter min far og min mor ...

Oppsummering Forskjellene mellom norrønt og moderne skandinavisk er så store at språka kanskje representerer ulike språktyper (Faarlund 2003: 9). I norrønt har vi ikke subjektstvang. Leddstillinga er forholdsvis fri, og temaplassen foran finitt verbal i helset­ ningen kan være tom. Leddsetningen har ikke fått det spesielle setningsmønsteret

S yntaktisk

utvikling

335

med negasjonen foran finitt verbal ennå. Vi har kasusbøyning av substantiva. På det moderne språksteget er subjektet blitt et obligatorisk setningsledd. Temaplassen må alltid være utfylt. Kasus i substantivbøyninga har falt vekk, og leddstillinga er blitt mye fastere. Mellomnorsk står bokstavelig talt i en mellomposisjon: Vi finner ei fri­ ere leddstilling enn i moderne norsk, men vi har bevart en god del av kasusbøyninga. Subjektet er ikke blitt obligatorisk, og temaplassen behøver ikke være utfylt. Det fins her sporadiske eksempler på leddsetningsmønster med negasjonen framfor finitt ver­ bal, men hovedregelen er som i norrønt. Sentrale likheter når vi ser norrønt, mel­ lomnorsk og moderne skandinavisk under ett, er at alle tre språkstega følger V2-regelen i helsetningen, og at det grammatiske subjektet pluss oblikt subjekt normalt står rett framfor eller rett etter finitt verbal.

Videre lesning For snart hundre år siden, i 1905, utkom Marius Nygaard, Norrøn syntax. Dette ver­ ket er fremdeles den eneste større framstillinga av norrøn syntaks som vi har på norsk. Selv om språkvitenskapelige teorier og metoder har endret seg mye de siste femti åra, ruver fremdeles dette verket som en glimrende eksempelsamling for lingvister, språkhistorikere og filologer. En helt ny syntaks skrevet av Jan Terje Faarlund, The syntax of Old Norse (2004), gir et svært viktig bidrag til videre syntaktiske stu­ dier. I The Nordic languages (utg. Bandle mfl. 2002, bd. 1), fins det mange enkeltartikler der syntaks og leddstillingsforhold presenteres fra ulike synsvinkler. Ellers er svært mye av det som skrives og er skrevet om mellomnorsk syntaks, også relevant for norrønt (jf. kap. 10). I antologien Språk i endring drøftes enkeltfenomener med forskjellige teoretiske innfallsvinkler (utg. Faarlund 2003). For eksempel tar Laila Sakshaug opp refleksivisering i et optimalitetsteoretisk perspektiv i artikkelen “Endring i refleksiv referanse fra norrønt til moderne norsk”.“Subjektaktige oblike ledd”, eller oblikt subjekt, som fenomenet oftest blir kalt, har stått i fokus for fors­ kernes interesse de siste åra, se f.eks. Jóhanna Barðdal og Þórhallur Eyþórsson (2003). Også mer generelle oversiktsverk i historisk lingvistikk kan gi inspirasjon og øke forståelsen av forholda i norrønt: Jan Terje Faarlund, Syntactic change: Toward a theory of historical syntax (1990), og Alice Harris og Lyle Campbell, Historical linguistics in cross-linguistic perspective (1995) kan nevnes her. Når det gjelder språktypologi, er Greenbergs banebrytende artikkel fra 1963 fremdeles verd å lese i sin helhet.

Person- og stadnamn av Inge Særheim

Ved hjelp av namn kan ein - i tale og skrift - skilja ut og identifisera perso­ nar, stader o.a. Somme namn har eit språkleg innhald som fortel noko om namneberaren. For oss er dei norrøne namna viktige kulturhistoriske kjelder som gjev opplysningar om språk, kultur og samfunn langt attende i tida. Det er handskrifter frå mellomalderen som gjev oss tilgang til dei norrøne namna, særleg person- og stadnamna. Også på runeinnskriftene finst det mange namn. Dette kapitlet handlar om person- og stadnamn som var i bruk i vestnordisk språkområde i vikingtida og nordisk mellomalder, dvs. ca. 800-1500 e.Kr. Både namn som er laga i norrøn tid, og namn som går attende til tidle­ gare språkperiodar, blir omtala.

Kjelder og namnefunksjon I islendingesogene er det nemnt ei rekkje personar og stader på Island og i Noreg. Namna er eit naturleg og viktig innslag i sogene. Personnamna identifiserer personar som er med i forteljinga, og stadnamna gjer greie for kor handlinga finn stad. Stun­ dom blir handlinga gjennom namna knytt til personar og stader som er kjende for lesarane, noko som er med på å sannsynleggjera historia. I utdraget nedanfor frå Hrafnkels saga Freysgoda er det t.d. fortalt om Hallfredr, far til Hrafnkell, og om trælkvinna Arnþrúðr, og det blir gjort greie for kvifor det heiter Arnþrúðarstaðir, Hallfreðarstaðir og Geitdalr. Somme stadnamn har i forteljinga funksjon som komposisjonselement ved at dei speglar spesielle hendingar og peikar framover mot noko som skal skje. Det ser me døme på i utdraget nedanfor, jf. forklaringa av namnet Geitdalr.

338

Inge S ærheim

Hallfreðr setti bú saman. Um vetrinn andaðisk útlend ambátt er Amþrúðr hét, ok því heitir þat síðan á Amþrúðarstgðum. En um várit f0rði Hallfreðr bú sitt norðr yfir heiði ok gerði bú þar sem heitir í Geitdal. Ok eina nótt dreymði hann at maðr kom at honum ok mælti: “Þar liggr þú, Hallfreðr, ok heldr úvarliga; før þú á brott bú þitt ok vestr yfir Lagarfljót; þar er heill þín q11”. Eptir þat vaknar hann ok førir bú sitt yfir Rangá í Tungu, þar sem síðan heitir á Hallfreðarstgðum, ok bjó þar til elli. En honum varð þar eptir ggltr ok hafr. Ok hinn sama dag sem Hallfreðr var í brott, hljóp skriða á húsin, ok týndusk þar þessir gripir, ok því heitir þat síðan í Geitdal (Hrafnkels saga Freysgoða, 1974: 1). Hallfred busette seg der. Om vinteren døydde ei utanlandsk trælkvinne som heitte Amtrud, og der heiter det sidan Amtrudsstad etter henne. Om våren flytte Hall­ fred nord over heia og reiste ein gard der det no heiter Geitdal. Ei natt drøymde han at ein mann kom til han og sa: “Her ligg du, Hallfred, heller uvarleg. Flytt bustaden din herifrå og vest over Lagarfljot. Der er lukka di å finne.” Deretter vakna han, og han flytta bustaden sin over Rangå ut til Tunga, der det no heiter Hallfredsstad. Der budde han til alderdommen sin. Men det vart etter ein galt og ein bukk for han. Og same dagen som Hallfred var flytta, gjekk det ei skrede over garden, og desse dyra vart borte. Derfor heiter det sidan Geitdal der (Soga om Ramnkjell Frøysgode, 1984: 103).I I islendingesogene står forfattaren ofte fram som namnetolkar - han gjer greie for bakgrunnen til stadnamn. Slike namneforklaringar er truleg ein viktig føresetnad for opphavet og utforminga til sogene. Sjølv om somme forteljingar synest innehalda sterke innslag av dikting og nokre namn og namneforklaringar kan vera laga av for­ fattaren, kan ein rekna med at namna i sogene i hovuddrag speglar person- og stadnamnbruken på Island - og i Noreg - i den perioden som er omtala. Namna har som hovudoppgåve å identifisera personar, stader o.a. Ved hjelp av namn kan ein merkja ut og skilja mellom ulike representantar av same slag, t.d. mel­ lom personar som Olåfr Gudmundarson og Sigurðr Guðmundarson, mellom nesa Grjótnes og Sandnes og mellom fylka Skeynafylki og Eynafylki. I vanleg samtale er namna nyttige hjelpemiddel som er med på å gje oss oversyn og orden i eit mang­ faldig samfunn. Men det er ikkje berre menneske og stader som får namn. I den norrøne litteratu­ ren finn ein omtale av t.d. skipa Ormr inn langi og Ormr inn stutti, hestane Freyfaxi og Sleipnir, stuten Himinhrjótr, grisen Sæhrimnir, sverdet Kvernbitr, hammaren Mjøllnir, smykket Brisingamen, skaldediktet Hgfudlausn og boka Grågås. Av di mange namn er svært gamle, er dei interessante som historiske kjelder. Dei gjev oss opplysningar om ulike sider ved kulturen vår, bl.a. om busetnad, landbruk, fangst og fiske, handel, samferdsel, styringsskipnad, gudedyrking og tradisjonar, dessutan - ikkje minst - om språket vårt.

Person-

og stadnamn

339

Dei som granskar namn, kan elles - som resultat av den samanliknande målvit­ skapen - ved hjelp av språklege rekonstruksjonar slutta seg til kva slag former ulike person- og stadnamn har hatt på tidlegare språksteg - altså rekonstruera meir opp­ havlege namneformer. Norrønt blir gjeme rekna som det viktigaste referansespråket ved studium av norske, islandske og færøyske namn, bl.a. fordi norrønt represente­ rer eit eldre utviklingssteg av vestnordisk språk. I skriftlege kjelder på norrønt ligg det føre eit stort tilfang av ord og namn som ein kan jamføre med. Normalisert nor­ rønt er elles ein konsekvent og presis skriftnormal som gjev att mange nyansar i språ­ ket, bl.a. skilje mellom kort og lang språklyd. Handskrifter frå mellomalderen gjev oss tilgang til den norrøne namneskatten. I sagalitteraturen - både i konge- og islendingesogene - og i skaldedikta finn ein mange norrøne namn. Ikkje minst Landnámabók, som fortel om busetjinga på Island, er ei omfattande og rik kjelde når det gjeld personnamn - og dels stadnamn. Men det er diploma (mellomalderbreva) og jordebøkene som er dei beste kjeldene når det gjeld namnebruken på Island og i Noreg i mellomalderen. Diploma, som dekkjer ein lang periode (meir enn 300 år), er som oftast både lokaliserte og tidfeste. Viktige nor­ ske jordebøker frå siste delen av mellomalderen er Bergens kalvskinn (ca. 1360), Biskop Eysteins jordebok (Raudeboka, ca. 1400) og (erkebiskop) Aslak Bolts jordebok (ca. 1430). Tidleg på 1500-talet kom dei bøkene som er utgjevne som Norske Regnskaber og Jordebøger. I siste delen av mellomalderen er skrivemåten av namna gjeme merkt av dansk skriveskikk, noko ein må ta omsyn til når ein nyttar namna som kjelder - namneformene reflekterer ikkje nødvendigvis den lokale uttalen.

Personnamn Døypenamn I utdraget nedanfor frå Håkonar saga góða er det fortalt om kong Håkon den gode som auser vatn på den nyfødde guten til Sigurd jarl og Bergljot og gjev han namnet sitt. Liknande omtale av nyfødde bom som vert namngjevne ved vassausing, finn ein fleire stader i den norrøne litteraturen. Håkon konungr hafði jólaveizlu í Þrándheimi. Hafði Sigurðr jarl búit fyrir honum á Hlgðum. Ina fyrstu jólanótt ól Bergljot, kona jarls, sveinbam. Eptir um daginn jós Håkon konungr svein þann vatni ok gaf nafn sitt, ok óx sveinn sá upp ok varð síðan ríkr maðr ok gpfugr. Sigurðr jarl var inn kærsti vinr Hákonar konungs. (Håkonar saga góða kap. 11, ízlenzk fomrit, bd. 26 (1941): 163-64) Kong Håkon var i julegjestebod i Trondheimen. Dette gjestebodet hadde Sigurd jarl stelt til for han på Lade. Første julenatta fødde Bergljot, kona til Sigurd jarl, eit gutebarn. Dagen etter auste kong Håkon vatn på guten og gav han namnet sitt.

340

Inge S ærheim

III. 8:1. Kong Håkon auser vatn på jarlssonen og gjev han namnet sitt. Snorre ønskjer å få fram at Håkon den gode var ein god kristen. Namngjeving ved vassausing er elles ein gammal skikk i kulturen vår. Illustrasjon av Christian Krohg frå omsetjinga av Snorres kongesoger (1899 og seinare utgåver).

Guten voks opp og vart sidan ein mektig og gjæv mann. Sigurd jarl var den kjæ­ raste venen til kong Håkon. (Soga om Håkon den gode kap. 11, Noregs kongeso­ ger, bd. 1 (1979): 86 ) At bom får namn ved vassausing, er ein gammal skikk, kjend hjå germanske folk i heiden tid. Norrøne uttrykk for denne handlinga er ausa barn vatni og skira ‘reinsa’. Ord som norr. deypa vb. ‘dyppa’ og nyno. dåp m. er språkleg i slekt med adjektivet djúpr; jf. elles nemninga døypenamn.

Namngjevingsmåtar Den eldste namngjevingsmåten som ein kjenner frå nordisk og germansk språkom­ råde, er oppkalling av ein av foreldra etter det såkalla variasjonsprinsippet. Også oppkalling ved bruk av like førebokstavar (allitterasjon) er kjent hjå germanske folk langt attende i tida, særleg i fyrsteætter, men hjå oss fekk ikkje dette gjennomslag blant folk flest i mellomalderen. Å gje namn etter variasjonsprinsippet vil seia at ein i eit samansett namn tek med eitt ledd frå namnet til den eldre personen som ein kallar opp etter, og varierer det andre leddet. Slik kan ein i norrønt få generasjonsrekkjer som Porbjørn - Porbrandr

Person-

341

og stadnamn

Namngjeving i mellomalderen Dette dømet, som er henta frå Landnám abók, illustrerer oppkalling etter variasjonsprinsippet og fullnamnsoppkalling. Helga ~Åsgeirr Þorlákr ( ~Þuríðr) Steinþórr

Þórðr

Þormóðr (~ Þorgerðr)

Bergþórr

Bergþórr

Helga ( ~Ásmundr)

Þuríðr

- Ásbrandr - Vébrandr. Også usamansette namn kan nyttast: Geirr —Þorgeirr. I umordiske runeinnskrifter finn ein døme på namngjeving etter variasjonsprinsippet. Også i Landnámabók er det mange døme på namngjeving etter variasjonsprin­ sippet. Men ein annan namngjevingsmåte kjem også til syne i denne kjelda. Det vert t.d. fortalt om ein islending - øyrbygge (frå Eyrr) - Þorlákr, som var gift med ei Þuríðr. Dei fekk sønene Steinþórr, Þórðr, Þormóðr og Bergþórr og dottera Helga. Dei fire sønene er - som båe foreldra - namngjevne med leddet Þor-. Dottera Helga er oppkalla etter farmora si, som også heitte Helga. Her har ein nytta heile namnet til den som ein er oppkalla etter - altså fullnamnsoppkalling. Dottera til Helga (Þorláksdóttir) fekk namnet Þuríðr —oppkalla etter mormora, som heitte Þuríör. A kalla opp med fullt namn etter ein eldre slektning - helst av besteforeldre­ generasjonen - var den vanlege namngjevingsmåten i vestnordisk område frå og med vikingtida. Heilt fram til nyare tid har det vore vanleg å gje namn på denne måten her i landet - etter visse reglar. Ofte får den eldste sonen namn etter farfaren, den nesteldste sonen etter morfaren, den eldste dottera etter farmora og den nesteldste dottera etter mormora. Fullnamnsoppkalling førte til at dei same namna gjekk att, og gav dermed lite variasjon i namnebruken. Variasjonsprinsippet gav meir rom for originale kombina­ sjonar og førte til at fleire namn kom i bruk. Av kjeldene går det fram at det alt i vikingtida var vanleg å korta ned lange toledda namn til korte, einledda former. Samansette mannsnamn på Arn- kunne bli til Arni og kvinnenamn på As- og Ås- til Åsa - altså lint bøygde lagingar. Slike kortformer blir kalla hypokoristika (kjælenamn). Dette fenomenet er velkjent frå nyare tid, jf. kjæleformer som Tobben for Torbjørn og Tobba for Torbjørg. I mellomalderen og tidlegare var dette fenomenet meir utbreidd i Danmark enn i Noreg og på Island.

342

Inge Særheim

Namneledd Av umordiske runeinnskrifter og litteratur frå mellomalderen kan ein sjå at dei eld­ ste personnamna inneheld visse ord eller namneledd som førekjem i fleire namn. Nokre namn inneheld berre eitt ledd (er monotematiske), t.d. norr. Unnr, Hildr, Geirr, BjQrn; fleire av dei er identiske med det appellativet dei er laga til, jf. Steinn, Geirr. Andre er toledda (ditematiske) lagingar: Ragnhildr, Ragnvaldr, Grimhildr, Hallgrimr. Som ledd i samansette namn finn ein både adjektiv og (oftast) substantiv (appel­ lativ og proprium) - anten samansetjing av to substantiv eller av eit substantiv og eit adjektiv. Av etterleddet går det fram om det dreiar seg om eit mannsnamn eller kvinnenamn. Nokre etterledd er berre nytta i kvinnenamn, t.d. -dis (Freydis) og -veig (Rannveig), medan andre berre ligg føre i mannsnamn: -leikr (Herleikr), -fastr (Gudfastr) og -valdr (Haraldr, med v-bortfall). Fleire etterledd er sams for manns- og kvinnenamn, som -laug(r) (Aslaug, Gunnlaugr), -leif(r) (Ingileif, Gunnleifr) og -kelH-katla (Hrafnkell, Arnkatla). I slike høve kan ein sjå av forma til etterleddet om det er namn på ei kvinne eller ein mann. Nokre namneledd førekjem både som føreledd og etterledd, t.d. alf i Aljfmnr og Gandalfr og bjqrg i BjQrghildr og Ingibjgrg. Ledda gunn og hild, som båe tyder ‘kamp, strid’, vert også nytta i båe posisjonane: Gunnhildr og Hildigunnr. Andre ledd står anten som føreledd, t.d. Frey- (Freydis), Ås- (Åsleifr) og Sig- (Sigmundr), eller som etterledd, t.d. -varðr (Hávarör), -mundr (Ásmundr) og -laug(r) (Gunnlaugr, Aslaug). Av døma ovanfor ser ein at mange namneledd er nytta både i usamansette og samansette namn og både i kvinnenamn og mannsnamn. Mange namneledd i nor­ diske personnamn finn ein att i namna til germansktalande folk som budde lenger sør i Europa, som Sig- (‘siger’) og -valdr (‘den som har velde; herskar’). Men nokre er sæmordiske, bl.a. Þor- (av gudenamnet Þórr, til ei grunntyding ‘dundra, torna’), som særleg var mykje nytta på Island. Dette namneleddet finn ein t.d. i kvinnenamna Porborg og Bergþóra og i mannsnamna Porgeirr og Arnþórr. Namneledda i dei gamle nordiske personnamna er opphavleg ord eller namn som har eit spesielt innhald. Ordet steinn finn ein t.d. i kvinnenamnet Steinfríðr og i mannsnamna Steinn og Hallsteinn. Også Hall- tyder ‘stein’, medan -friår har tydinga ‘vakker’. Namneledda kan ordnast etter typar og tydingsgrupper. Ein kan rekna med at det semantiske innhaldet til namneledda opphavleg har vore kjent og tiltenkt frå namngjevarane si side. Dei har gjeme ønskt at namneberaren skulle få dei positive eigenskapane som er nemnde. Kanskje kan ein rekna med ein magisk namnefunksjon. Men etter kvart har slike tydingar vorte utviska, og namna har blitt laga utan at innhaldet synest ha spela særleg rolle. Det ser ein av døme som Hallsteinn, der båe ledda tyder ‘stein’, og Hildigunnr, der innhaldet til båe ledda er ‘kamp, strid’. Gutar har fått namn som Finnr og Halfdanr utan at namngjevarane har tenkt over - eller vore klare over - at desse namna tyder ‘finn (same)’og ‘halvdansk’.

P erson-

og stadnamn

343

III. 8:2. Gunnhild eggjar sønene sine. Båe ledda i kvinnenamnet Gunnhildr tyder ‘kamp, strid’, jf. tekstboksen s. 345. Illustrasjon av Christian Krohgfrå omsetjinga av Snorres kongesoger (1899 og seinare utgåver).

Også ledd som namngjevarane må ha kjent tydinga til, har blitt sette saman utan at innhaldet til det samansette uttrykket synest ha spela noka rolle, jf. Bjgrnulfr, ‘bjørn’ + ‘ulv’.

Namn frå andre språk I utdraget nedanfor frå Sigrid Undsets roman Husfrue kjem det fram interessante sider ved personnamnbruken i siste delen av mellomalderen. Foreldreparet Kristin og Erlend blir sterkt lasta i bygda av di dei vel å gje den nyfødde sonen sin same nam­ net som morfaren Lavrans, sjølv om sistnemnde ikkje er død. Dei bryt med andre ord ein gammal namneskikk: Nyfødde bom skal ikkje kallast opp etter levande personar. I denne boka finn ein elles fleire døme på personnamn som har kome inn frå andre språkkulturar. Hendes andre bøm var alle blit døpt inden de var tre døgn gamle, men de ventet med dette, siden det var stort og sterkt, og de vilde gjeme nævne det efter Lav­ rans - men her i dalen holdt folk strengt paa den skik, at levende mænd skulde ikke nævnes op [...] Tilslut, da Lavrans trængte ind paa hende, nævnte hun sin frygt for det udøpte barnet. Han bød da straks at gutten skulde føres til kirken neste messedag - han sa at han trodde ikke han døde før Guds time var for den saks skyld [...] Gutten blev da døpt neste søndag og fik sin morfars navn. Kristin

344

Inge S ærheim

Namneledd i norrøne personnamn Gude- og kultnemne Þ o r-: Þ orgeirr, Þ orbjgrg, B ergþóra, A rnþórr Frey-: Freysteinn, Freydis Ing(v)-IYng(v)-: Ingi, Yngvi, IngibjQrg, Ingivaldr Ragn- ‘gudar; råd, avgjerd’: Ragnvaldr, Ragnfríðr Alf- ‘alv’: Alfr, Alffinnr, A lfgerðr Guð-: GuÖbrandr, G uðný

Ai-: A sgautr, A slaug, A sa - d i s ‘kvinneøeg guddom)’: H jQ rd is Vé- ‘heilag stad’: Végarðr, Vélaug Dyrenemne Bjrjrn-: B jgrn, Bjgrnulfr Ulf-: Bjgrgulfr, Ulfljótr, Ulfrún Ref-: R e f r, H ardrefr Hafr- ‘bukk’: Hafr, Hafrbjgrn Orm-: Orm r, H allorm r, O rm hildr Jó- ‘hest’: Jósteinn, Jófríðr Arn- ‘øm’: A rnviðr, A rnljótr Svan-: Svanlaug, Svanhildr

Tydinga ‘vern, makt, strid’ o.l. Berg-: Bergulfr, B ergdis Borg-: Borghildr, H erborg Bjgrg-: Bjgrg, A rnbjgrg, Bjgrgulfr

og Erlend blev meget lastet for dette værk ute i bygdeme, endda Lavrans Bjørgulfssøn sa til alle som kom, at han hadde krævet dette: han vilde ikke ha en hed­ ning i sit hus naar døden kom til døren (Sigrid Undset: Kristin Lavransdatter. Husfrue, 1921: 331) Kristin er ei nordisk form av namnet Kristina som har vore kjend sidan 1100-talet. Det går attende på latin Christiåna, som er hokjønnsform av Chrlstiånus ‘som høy­ rer til Kristus, kristen’. Mannsnamnet Kristian har vore i bruk sidan 1300-talet. Lavranz har vore kjent her i landet sidan 1100-talet. Det er ei norsk form av latin Laurentius ‘mann frå byen Laurentum’. På 1300-talet kom forma Laurits og (kort­ forma) Lasse, og sist på 1400-talet Lars. Den kyrkjelege merkedagen larsolc (10. august) har bakgrunn i dødsdagen til den heilage Laurentius, ein romersk diakon som leid martyrdøden i 258. Dette er og namnedagen for Lars, Lasse og Lorents. Opp-

Person-

og stadnamn

345

G a r d G arðr, Finngarðr Gerð- ‘gjerde, vem’: G erðr, Ingigerðr Mund- ‘vemar’: Guðmundr, M undgerðr -varðr: H allvardr, Sigurðr -VQ r. Sigvgr, Eyvgr -laug- ‘vigd til’: G uðlaugr, Aslaug -valdr: P orvaldr, Ragnvaldr H e r H e r le if r , H ervgr Sig-: Sigfúss, Sighvatr, Signý Hild- ‘kamp, strid’: H ildibjgrn, Hildigunnr Gunn- ‘kamp, strid’: Gunnarr, Gunnvgr

Víg- ‘kamp, strid’: Vigleikr, Vigdis Våpen Grim- ‘maske, hjelm’: Grimr, Porgrim r, G rim hildr Geir- ‘spyd’: G eirr, Porgeirr, G eirhildr Odd- ‘spiss på våpen’: O ddr, Þ óroddr Ketil-

‘kjel; hjelm’: K etill,

Ketilorm r, K etilbjgrg

Eigenskapar

‘vakker’: Frida, M alm fridr, M eyfridr ‘elska’: Unnr, Unnulfr, Reidunnr Rún- ‘løyndom’: Riini, Rúna, Gudrún H ród- ‘ære’: H róaldr, H rólfr, H rddlaugr Ey- ‘lukke, gåve’: Eyvindr, EyvQr Svein- ‘gut, fri mann’: Sveinn, Sveinbjgrn, Bergsveinn FridUnn-

havleg var namnedagen ein minnedag for ein helgen. I våre dagar har ordninga med namnedagar fått ei meir sekulær form, der alle slags namn har fått sin namnedag, ikkje berre dei gamle helgennamna. Kontakten med kristen kultur og innføringa av kristendommen førte til at ei rad nye ord og namn vart vanlege i kulturen vår - og til nye namneskikkar. For mange av namna som kom med den kristne kulturen, gjeme gjennom helgennamn, vart det utvikla særgermanske og sæmordiske former, jf. Påll av Paulus, Pétr av Petrus, Jón(n) av Johannes, Anders av Andreas, Birgit og Brit(a) av Birgitta, Margrét, Mar­ git og Marit av Margarita. Namn av denne typen har hovudsakleg kome ved kulturpåverknad frå vest og sør - særleg gjennom engelsk og tysk språk. Fleire av dei kom til å bli blant dei mest populære manns- og kvinnenamna og skulle dominera norske namnetopplister frå før reformasjonen og heilt fram til den nordiske namnerenessansen, som tok til på slutten av 1800-talet (jf- s. 348 nedanfor).

346

Inge S ærheim

Det kom inn personnamn frå andre germanske språk før vikingtida og frå andre nordiske språk i vikingtida. Men namneimport frå nærskylde språk er ofte vanskeleg å oppdaga pga. den nære slektskapen mellom språka. Mannsnamnet Hloðvér (Lodve), som svarar til det tyske Ludwig, er truleg eit førhistorisk lån av gammalfrankisk Chlodowich. Skipsferder og utflytting i viking- og landnåmstida førte til samkvem med keltisktalande folk. I denne tida kom det inn fleire personnamn frå keltisk språk, særleg på Island, t.d. mannsnamna Njáll og Kjartan og kvinnenamnet Birgitta. Det sist­ nemnde er omlaging av det keltiske Brigit, som tyder ‘den høge’. Fleire keltiske namn kom med trælar i vikingtida. Låg sosial status kan vera ein grunn til at dei fleste av dei gjekk tidleg ut or bruk. Somme keltiske personnamn står som føreledd i islandske stadnamn, jf. Dufansdalur, Kalmansá, Melkorkuhóll, Bekansstaðir, Lunansholt. Også frå gresk og latin kom det inn personnamn. Det greske Alexander skriv seg frå Alexander den store, og det latinske Magnús, som tyder ‘stor’, frå frankarkongen Carolus magnus - Karl den store. Desse namna skulle bli brukte gjennom fleire hun­ dreår, bl.a. i former som Sander og Mons; både Aleksander og Magnus tok seg i Noreg sterkt opp like før det siste tusenårsskiftet, og Sander er blant dei mest popu­ lære gutenamna først på 2000-talet. Ei rekkje namn kom frå vestgermanske språk - særleg tysk - i seinmellomalde­ ren, først og fremst som følgje av auka samhandel og samkvem mellom hansabyar. Den viktigaste innfallsporten for tyske personnamn i denne perioden var, naturleg nok, Bergen, der dei tyske namna i seinmellomalderen stod mykje sterkare enn andre stader på Vestlandet. At dette hovudsakleg galdt mannsnamn, er heller ikkje uventa, t.d. Didrikr, Fridrekr, Heinrekr, Hermann, Ótto og Valtari. Men også nokre kvinnenamn kom inn, som Magnhildr og Valborg.

Namnebruken skiftar Gjennom åra har bruken av personnamn skifta noko rundt om i landet - og i ulike sosiale lag av folket. Namnemotar fanst også i eldre tid. Nokre namn vart i mellom­ alderen hovudsakleg nytta av fyrste- og kongeætter, t.d. mannsnamna Haraldr, Halfdanr og Ragnvaldr, dessutan kvinnenamna Ragnhildr og Maria. Seinare spreidde desse namna seg til breiare lag av folket. I hovdingeætter var det elles mykje bruk av samansette førenamn, medan dei usamansette namna var meir vanlege blant lågare samfunnslag. Somme namn på trælar har tydeleg nedsetjande preg, jf. Drafdritr (tyder ‘søppel’ og ‘drit’) og Kolbakr (‘svart rygg’). Den personkarakteriserande tydinga til namna speglar haldningar i eit samfunn med skarpe sosiale skilje. Blant trælenamna finn ein ikkje samansetjingsledd med gudenemningar, som Ragn-, Ing-IYngv-, Vé- eller Gud-. Det er elles illustrerande at dei typiske trælenamna ikkje er å finna som føreledd i gardsnamn på -staðir. Men fleire rnd-namn, som er ein yngre namnetype, inneheld namn og tilnamn som tyder på at gardane har høyrt til folk av lågare sosiale lag, jf.

Person-

og stadnamn

347

Nam nestatistikk På grunnlag av skriftlege kjelder, bl.a. mellomalderdiplom og etterreformatoriske skattelister, kan ein setja opp lister over dei mest brukte personnamna. Av di det er langt færre kvinner enn menn som er nemnde i slike kjelder, blir statistikken for kvinnenamn mindre påliteleg enn statistikken for mannsnamn. Av landsoversynet nedanfor (henta frå N o r s k p e r s o n n a m n le k s i k o n , 1995: 319 ff.) går det bl.a. fram at stillinga til dei nordiske namna er klart svekt i 1645/47 jamført med 1337-50, og at namn som har kome med den kristne kulturen, har fått ei dominerande stilling alt midt på 1600talet. Mannsnamn 1337-50:

Kvinnenamn 1337-50:

1. Sigurðr 2. Jón 3. Óláfr 4. Eiríkr 5. Ami 5. Þ ó rir 7. Qg-/Agmundr 8. ívarr 9 Þorsteinn 10. Hallvarðr

1. Sigríðr 2. Guðrún 2. Ingibjprg

Mannsnamn 1645/47:

Kvinnenamn 1645/47:

1. Ola 2. Per 3. Jon 4. Anders 5. Lars 6. Nils 7. Knut 8. Hans 9. Eirik 10. Rasmus

1. Anne 2. Marit 3. Kari 4. Berit 5. Mari 6. Sigrid 7. Ingeborg 8. Kirsti 9. Gunnhild 10. Ragnhild

Nautsveinsruð (nautasveinn m. ‘nautsvein, gut som gjeter og røktar storfe’), *Púturuð (púta f. ‘hore, skjøkje’). Også geografiske ulikskapar i namnebruken kjem til uttrykk i norrøne kjelder. Nokre skilnader mellom Noreg og Island er alt nemnde, jf. også den nemnde skilna­ den mellom Bergen og resten av Vestlandet når det gjeld tyske namn. At Hallvarðr stod sterkt på Austlandet og Sunniva på Nordvestlandet, altså i område som desse helgenane var sterkt knytte til, er ikkje overraskande. Men det er noko påfallande at

348

Inge Særheim

Óláfr ikkje hadde tilsvarande stilling i Trøndelag; det er t.d. berre nr. 13 blant trønd­ ske mannsnamn i Aslak Bolts jordebok frå ca. 1430 - men det var meir populært i andre landsdelar. Dette har kanskje samband med at Olav den heilage i denne perio­ den ikkje var så høgt verdsett blant trøndske bønder. Den sterke stillinga som nam­ net Olav seinare skulle få i heile landet, har bakgrunn i det store oppsvinget i Olavskulten i seinmellomalderen. Den sterke framveksten av namn som kom med den kristne kulturen og ved tysk handelsverksemd, førte til at stillinga til dei nordiske namna vart svekt, særleg i siste delen av mellomalderen. Denne utviklinga galdt for heile landet, heilt fram til sist på 1800-talet, då ein nordisk namnerenessanse tok til. I første halvdelen av 1900-talet dominerte personnamn av nordisk opphav, både blant manns- og kvinnenamna. I denne perioden vart det også laga nye kombinasjonar med dei gamle nordiske namneledda, som Oddvar, Magnar, Torfrid og Ingrun. Også den rådande namngjevingsmåten - fullnamnsoppkalling av besteforeldre eller andre (gjeme avdøde) slektningar - har fått følgjer for namnebmken. Dei mest brukte namna blei endå vanlegare, og dei minst brukte vart sjeldnare. Denne utvik­ linga galdt særleg for tradisjonelle bondesamfunn inne i landet.

Tilleggsopplysningar I tekstutdraget nedanfor er det fortalt at Ramnkjell, som dyrka guden Frøy, tok godord over jøkulsdalsmennene, og at han difor fekk eit tillegg til namnet sitt: Freysgodi. Godord var embetet til goden - den heidne presten og hovdingen på Island i mellomalderen. Hrafnkell elskaði eigi annat goð meir en Frey, ok honum gaf hann alla hina beztu gripi sína halfa við sik. Hrafnkell byggði allan dalinn ok gaf rngnnum land, en vildi þó vera yfirmaðr þeira ok tók goðorð yfir þeim. Við þetta var lengt nafn hans ok kallaðr Freysgoði. (Hrafnkels saga Freysgoða, 1974: 2) Ramnkjell elska ingen annan gud meir enn Frøy, og han gav han halvt med seg i alt det gildaste han åtte. Han bygde heile dalen og gav land til folk, men sjølv ville han vera overmannen deira og tok godord over dei. Av dette fekk han tilnamn og vart kalla Frøysgode. (Soga om Ramnkjell Frøysgode, 1984: 104) Å leggja til ei nemning som fortel om yrket eller funksjonen til ein person, har i lang tid vore vanleg i vår kultur, jf. nyare etternamn som Bonde, Schmidt (‘smed’) og Bauer (‘bonde’), dessutan folkelege nemningar som Peder prest og Peder bakar. Frå norrøne kjelder kan nemnast Aki bémdi, Sigvatr skåld, Haraldr konungr og Adrianus påfi (‘pave’). Av litteratur frå mellomalderen går det fram at det i denne perioden var svært van­ leg å gje spesielle opplysningar om personane - i tillegg til døypenamnet. Slike til­

P erson-

og stadnamn

349

legg har som primær oppgåve å skilja mellom personar. Dei gjev dessutan informa­ sjon om namneberarane som er viktig for namnebrukarane, t.d. om slektskap (Gunnarsson), buplass (Hamarr), personlege særdrag (digri), hendingar (selsbani, var banemann til Þórir selr) og yrke (ármaðr, ‘ombodsmann for konge eller bisp’). Slike nemningar blir av somme forskarar kalla tilnamn. Andre reserverer denne termen for namn som blir bmkte i staden for det offisielle namnet, jf. omtalen av Snorri og Skjalgr nedanfor. Svært vanleg er bruk av patronym - altså farsnamnet med tillegg av -son eller -dóttir, t.d. Einarsson, Einarsdóttir, Guðmundarson, Guðmundardóttir. Dette er framleis vanleg namnebruk på Island, og patronym kan no også nyttast på Færøyane. Stundom blir tilnamnet til faren brukt, jf. Gisli Súrsson, som var son til Porbjgrn súrr. I dei eldste kjeldene står slektskapsordet ofte framom farsnamnet: Hrólf hinn digri, son Eyvindar eikikróks. I mellomalderkjeldene finst det også døme på metronym - morsnamn, jf. Eyvindr prestr Ragnheiðarson, Gunnarr Asuson, Þordís Grímudóttir og Helga Gyðudóttir. Denne namneskikken har kanskje spreidd seg frå sør mot nord - frå kontinentet. Kjeldene synest tyda på at metronyma først har slått gjennom i høgare sosiale lag og deretter spreidd seg til byborgarar og bønder. Det finst døme på at personar i kjel­ dene er nemnde både med patronym og metronym. Ein person er t.d. omtala 16 gonger som Einarr Ingibjargarson (etter mora Ingibjgrg), men som Einarr Helgason (etter faren Helgi) første gongen han er nemnd (Johannessen 2001: 47). Patronym og metronym fortel kven som er faren eller mora. Også andre typar familietilknyting er nemnde i kjeldene, jf. etterledd som -bróðir, -systir, -kona, -ekkja, -mágr, -fóstri, -stjúpr (‘steson’), t.d. Einarr prestr konungsmågr, Håkon góði Aðalsteinsfóstri. Ein annan type utmerking av personar er bruk av eit stadnamn, altså eit lokaliserande tillegg til døypenamnet - jf. den nyare bruken av gardsnamn som etternamn. Slike tillegg står stundom som del av eit preposisjonsledd: Asbjgrn afYrjum, Aslåkr af Forlandi, men det kan også knytast direkte til personnamnet: Eirikr Ignarbakki, Þorsteinn Hamarr. Lokaliserande tilnamn finn ein elles i Arnfinnr sygnski (frå Sogn), Áslákr fitjaskalli (frå Fitjar), Þjóðólfr inn hvinverski (frå Kvinesdal) og Steigar-Þórir (frå Steig i Gudbrandsdalen). Svært vanleg er skildrande og karakteriserande nemningar: Raud-Sveinn, Halfdanr svarti, Halfdanr langi, Helgi magri, Olåfr digri, Olåfr kyrri (‘fredeleg, roleg’), Sigurdr flatnasi. Utvalet av karakteristikkar og eigenskapar er stort; ikkje alle er smi­ grande, jf. Gunni Sæmundarson fiss, Olåfr smjgrmagi (‘smørmage’) og Gilli bakrauf (‘rauvhol, rævhol’). Også andre sider ved namneberaren er nemnde. Krossfararkongen Sigurdr er omtala som jórsalafari ‘han som for til Jerusalem’. Det førestilte tillegget i namnet til 0xna-Þórir (‘okse-Tore’), som er nemnt i Laxdfila saga, skal ha bakgrunn i at denne mektige mannen åtte tre øyar med åtti stutar på kvar øy. Somme tilnamn har seinare kome i bruk som vanlege personnamn. Mannsnamnet Snorri er t.d. eit opphavleg tilnamn med tydinga ‘den stride, den raske’: Þorgrímr

350

Inge S ærheim

snerrir. Rygekongen Erlingr Skjalgsson var son til Þórolfr skjalgr, som må ha vore skjeløygd, for det er tydinga til skjalgr.

Stadnamn Langs nordvegen I diktet Tøgdråpa fortel skalden Torarin Lovtunge om kong Knut si ferd frå Danmark nord til Noreg. Han nemner kjende stader langs seglleia: Listi (Lista), Hádýr (fjellet Hådyr i Sokndal), sund Eikunda (Eigersund), Hjørnagli (Tjemagel i Sveio), Stadr (Stad), Stim (Stemshesten) og Nid (Nidelva i Trondheim). Ok fyr Lista liðu framm viðir Hádýrs of haf hart kolsvartir. Byggt vas innan allt brimgaltar suðr sæskíðum sund Eikunda

Kolsvarte skipsmaster susande for hardt framom Lista og Hådyrs-havet. Av svanevangs-skier var sjøen full innmed stranda i Eigersund.

Ok fyr foman friðmenn liðu haug Hjømagla hvasst griðfastir. Þars stóð fyr Stað stafnklifs drifu, vasa eyðilig grbeiðis før.

Hovdingens hæve hirdmenn segla i tanande fart om Tjemagel-haugen. Da flåten kring Stad fossande for, stolt var å skode storkongens ferd.

Knøttu súðir svangs mjøk langar byrrømm bera brimdýr fyr Stim. Svá liðu sunnan svalheims valar, at kom norðr í Nið nýtr herflýtir. (■Oláfs saga ins helga kap. 172 íslenzk fomrit, bd. 27 (1945), 308-09)

Skipssider lange på snøgge skuter stormen i hast framom Stemshesten dreiv. Slik flaug sønnafrå sjøens falkar, til hærkongen nord til Nid-åa kom. (Soga om Olav den heilage kap. 172, Noregs kongesoger, bd. 2 (1979), 64-65)

Person-

og stadnamn

351

Landsnamnet Nóregr er eit ferdselsnamn som tyder ‘vegen (leia) nordetter’. Det inneheld retningsadverbet nordr og appellativet vegr m., svarande til uttrykk som suðrvegr, austrvegr og vestrvegr. Ei eldre form er *Norðrvegr. På 800-talet er det skrive Nortuagia i ei kjelde på latin og Nordweg i eit gammalengelsk skrift. Det er truleg laga av folk som har budd lenger sør og aust, altså av dei som har sigla mot nord (og vest) når dei skulle til landet. Etter ei anna - mindre rimeleg - forklaring er føreleddet ndr n. ‘trongt sund’, som i gardsnamnet Nór(h)eimr, med bakgrunn i at seglleia langs landet går gjennom tronge sund.

Frå Vikin til BjQrgvin Ei skipsferd langs norskekysten tek gjeme til i Vikin (Vika, ‘vika’) - den store hav­ bukta inn til Oslo. Etterleddet i Osló (ofte Asló i vestnorske kjelder) er *ló f. ‘open plass (i skog)’, og føreleddet åss m., anten i tydinga ‘ås, bergrygg’ eller (mindre tru­ leg) ‘gud’. Namnet Fold, som omfattar ytre delen av Osldarfjgrdr, inneheld ordet fold f. ‘slette’ - jf. nyno. Follo, Vestfold og Østfold. På austsida av fjorden ligg kjøpstaden og borga Borg, som har gjeve namn til Borgarþing. Det nyare namnet Sarpsborg inneheld fossenamnet Sarpr (Sarpsfossen) tolka som ‘sveljaren, gløyparen’. Vest for fjorden finn ein Drafn eller Drgfn, det sist­ nemnde opphavleg brukt om Dramselva - jf. skaldeordet drQfn f. ‘bølgje’. Lenger ute i vika ligg Túnsberg, etter tradisjonen vår eldste by. Namnet siktar truleg til eit fest­ ningsverk på Slottsfjellet, med ordet tún n. i den eldre tydinga ‘gjerde’. Kaupangr (Kaupang), som ligg heilt sør i Vestfold, var ein viktig handelsstad i vikingtida. Tilsvarande lagingar til norr. kaupangr m. ‘kjøpstad, marknadsplass’ førekjem fleire stader, bl.a. i Sogn (Kaupanger) og Hedmark (Koppang). Denne nem­ ninga vart i mellomalderen også mykje nytta om byar, t.d. om Niðaróss. Grenmarr, som er samansett av folkenamnet grenir og ordet marr m. ‘sjø’, er eit eldre namn på Langesundsfjorden. Same føreleddet finn ein i områdenamnet Gren­ land. Landskapsnamnet Agdir (Agder) heng språkleg saman med ei rot som tyder ‘vera skarp’ (jf. egg f. ‘kvass kant’), med tydinga ‘landet som stikk ut i sjøen’. Lidandisnes (Lindesnes) er den sørlegaste landsenden. Føreleddet er presens parti­ sipp av líða vb. ‘fara, vera til ende’. Listi (Lista), som heng saman med lista f. ‘kant, rand’, har same tydinga som Jadarr (Jæren), til jadarr m. ‘kant’. Liknande innhald har det gamle øynamnet Kgrmt (Karmøy), som er avleidd med -t til rota i karmr m. ‘karm’. Stafangr (Stavanger) er sett saman av fjord- og vågnemnet -angr og ordet stafr m. ‘stav’, truleg med bakgrunn i Vågen og det rette neset Skagen. Langs leia mot Bjgrgvin (Bergen) ligg det øyar med gamle namn - fleire av dei er utolka. Sotr (ev. Sdtr, Sotra) har truleg bakgrunn i straumtilhøva; det er tolka til súga vb., ev. til sjdda vb. ‘koka’. Også opphavet til Mostr (Moster) er uvisst. Det er sett til eit *mo(n)str f. ‘høgd(edrag)’, med bakgrunn i fjellet Sigg (Siggjo, ‘den godt synlege’), men også til mosi m. ‘mose(myr)’ og til mostr f. ‘nøgd, stor mengd’. Landskapsnamnet Hardangr (Hardanger) er eit opphavleg fjordnamn på -angr ‘vik, fjord’. Føreleddet har vorte tolka som folkenamnet hgrdar, men også som

352

Inge S ærheim

adjektivet harðr ‘hard’. Kjøpstaden BjQrgvin (Bergvin) har eit namn på -vin ‘(beite)eng’, med berg n. eller bjgrg f. ‘berg’ som føreledd - altså ‘enga ved (under) fjellet’.

Frå BjQrgvin til Bjarkey Landskapsnamnet Sogn er eit gammalt fjordnamn, truleg «-avleiing til rota i súga vb., med bakgrunn i straumtilhøva. Ytst i Sognefjorden ligg øya Sålund (Solund). Namnet er rekna som und-avleiing til eit *sól med tydinga ‘innsnitt, fure’. Lengst nord i området Firdir ( ‘fjordane’) ligg den vesle, men viktige øya Selja (Selje). Nam­ net er tolka til sel n. ‘seterbu’ og til salr m. ‘sal’ (med bakgrunn i Sunnivahola), men det kan også setjast til ei indoeuropeisk rot *sal- ‘strøyma, flyta’, om straumtilhøva. Stadr (Stad) inneheld stadr m., anten i den abstrakte tydinga ‘stansing’, med bak­ grunn i ferdsla, eller (helst) brukt om ei halvøy ‘som står opp’. Landskapsnamnet *Mj>rr (Møre), som i tidleg mellomalder omfatta kyststrek­ ninga frå Stad til Namdalen, har samband med marr m. ‘hav’, med tydinga ‘landet ved havet’. I dette kystriket finst det ei rad fjordar og øyar med gamle namn. Gizki (Giske) er tolka til gizki m. ‘duk, klut’, medan Smyl eller Smjgl (Smøla) er sett saman med nyno. mole m. ‘smule’, som siktar til at øygruppa er svært oppdelt i øyar, hol­ mar og skjer. Hitr (Hitra) tyder truleg ‘den oppskome’, laga til den germanske rota *hi- ‘kløyva, skjera (av)’. Same rota - og tydinga - finn ein i andre natumamn, jf. Hitr(ar) (Hidra), Hinn (Hinnøya), His (Hisøy), *Hisk (Hiskjo) og *Hinni (Hinna). Þrónd(h)eimr (også Þránd-), som opphavleg er bmkt om bygdene kring Trond­ heimsfjorden, inneheld folkenamnet þrtfndr ‘trønder’, som også landsdelsnamnet ÞrjmdalQg (Trøndelag), det sistnemnde med tydinga ‘trønderane sitt lovområde’. Namnet på kjøpstaden Niðaróss er sett saman av óss m. ‘elvemunning’ og det gamle elvenamnet Nid (Nidelva). Dette vassførenamnet, som også finst andre stader, m.a. på Agder, kan setjast saman med ei indoeuropeisk elvenamnrot med tydinga ‘flyta, strøyma’. Også det gamle fylkesnamnet Naumudalr (Namdalen) inneheld eit gammalt elvenamn, nemleg *Nauma (no Namsen). Det er tolka til førsteleddet nau- ‘båt’ i naust n. ‘båthus’, jf. latin navis ‘båt’; real bakgrunn er ferdsel på elva. Som grunnlag for nyno. Namsen har ein rekna med eit gno. *Naumusér, altså ‘Naumsjøen’. Eit tilsva­ rande elvenamn *Nauma finst i bygdenamnet nyno. Numedal (skrive Naumadal 1358). I mellomalderen omfatta Hålogaland norskbygd land nord for Namdalen. Føreleddet er folkenamnet håleygir, som har uvisst opphav. Det noverande Helgeland er ei seinare utvikling av det gamle landsdelsnamnet. Også i den nordlegaste landsdelen finst det gamle kystnamn, fleire av dei med uvisst opphav. Veig(a) (Vega) er sett til eit ord med grunntydinga ‘væske’, jf. veig f. ‘sterk drikk’, medan Þjótta (Tjøtta, Kjøtta) er rekna som avleiing til þjó n. ‘tjukklår’, med bakgrunn i ein terrengformasjon. Dyn (Dønna) siktar til havbrak (dønn og dur), medan Bodin (Bodin, Bodø) er tolka som eit namn på -vin ‘(beite)eng’, med ordet bodi m. ‘båe, grunnbrot’ som føre-

Person-

og stadnamn

353

ledd. Salpti (og Salfti, Salten) er truleg eit gammalt fjordnamn, laga til ei indoeuro­ peisk rot som tyder ‘straum, bølgje, foss’, med real bakgrunn i Saltstraumen. Nam­ net Steig (Steigen), som i mellomalderen vart nytta om ein ting- og kyrkjestad, er sett saman med stiga vb., truleg med real bakgrunn i den bratte Steigtinden. I Hamarey har ein rekna med eit gammalt usamansett øynamn *Hgm (i genitiv *Hamar-), tolka til hgm f. ‘lår på dyr’, som siktar til forma. Etterleddet i namna Lofot (Lofoten) og Ófóti (Ofoten) er tolka som fótr m. ‘fot’. Det sistnemnde, som opphavleg er brukt om Ofotfj orden, er sett saman med úfr ‘bergugle’, medan føreleddet i Lófót, som er nytta om Vestvågøya, er tolka som *ló ‘gaupe’. Flakstadøya vart kalla *Vargfót- ‘vargfoten’. *Vestráll, som opphavleg tru­ leg er brukt om Langøya, har som etterledd all m. ‘stripe’. Føreleddet i Þróndarnes (også Þrándar-, Trondenes) er tolka som þróndr ‘galt’, brukt om eit dominerande nes. Opphavet til øynamna Qmd (Andøya) og Senja er uvisst. Det førstnemnde er tolka til verbet ama ‘gni, skura’, som kan sikta til bølgjeslit, medan Senja er sett saman med sundr adj. ‘sund, ifrå einannan’, som kan ha samband med at øya er sterkt oppskoren av fjordar. Bjarkey er rekna som eit oppkallingsnamn, med bakgrunn i den gamle nordiske by- og handelslova bjarkeyjarréttr - etter handelsbyen Birka frå Malaren. Bjarkøy i Troms var sentrum for fmnehandelen. Sjølve namnet tyder ‘øy med bjørkeskog’ men det siktar til Björkö i Sverige. Trums (Troms) er eit opphavleg øynamn, brukt om Tromsøya. Det heng språkleg saman med straumr m., med bakgrunn i straumtilhøva i sundet. Tilsvarande namn er nytta om øyar og elvar fleire stader i landet.

Områdenamn Nokre områdenamn er reint naturskildrande, t.d. Sogn, Agðir, *M$rr og Naumudalr (jf. føregåande side). Andre inneheld nemne for ei folkegruppe. Det gjeld t.d. Þróndheimr og Prøndalgg, dessutan seks namn på -land: Grenland, Hadaland (Hadeland), Rogaland, Hgrdaland, Hålogaland og Jamtaland. I slike namn tyder etterleddet -land ‘landområde’. Kva þrt/mdr, grenir, hadar, rygir, hgrdar, háleygir og jamtar tyder, er mykje omdiskutert - og uvisst. Nokre av folkegruppene som er nemnde i gamle områdenamn, er omtala av greske og romerske historikarar i dei første hundre­ åra etter Kristi fødsel. Også namna på -riki ‘rike’ har folkenemne som føreledd, nemleg ra(g)nar i Ranriki, raumar i Raumariki (Romerike) og hringar i Hringariki (Ringerike); det først­ nemnde omfattar det noverande Bohuslån. Også i namna på -mgrk ‘mark, skog’ finn ein føreledd som fortel om folkegrupper, t.d. heidnir i Heidmgrk, þilir i Þelamgrk og finnar ‘samar’ i Finnmgrk. Det sistnemnde vart tidlegare nytta om fjell- og skogstrekningar der samar held til, og omfatta eit langt større område enn det gjer i dag. Same etterleddet har elles Vingulmgrk, som tidlegare omfatta områda kring indre Oslofjorden, til grensa med Ranrike. Føreleddet er sett saman med vingla vb., kan­ skje som eit eldre namn på den inste krokete delen av fjordarmen.

P erson-

og stadnamn

355

Naturnamn

Øyar og fjordar, elvar og vatn I ei gammal opprekning av øynamn finn ein nokre av dei eldste stadnamna i landet. Her er bl.a. nemnt øyar som Bokn, Karmøy, Vikna, Sira, Sotra, Selje, Hitra, Rott, Batalden, Tjøtta, Vigra, Stord, Radøy, Lygra, Vega, Borgund og Smøla. Nokre gamle øynamn er seinare bytte ut med yngre namn. Fenring er t.d. eit eldre namn på Askøy. I denne lista finn ein elles namnet Sigg, som siktar til fjellet Siggjo i Bømlo. Bókn, Kørmt, Brising, Vikna, Brua, Hírar, Dún, Siri, Sótr, Fømb, Selja, Hitrar, Sigg, Rótt, Bataldr, Þjótta, Vigr, Storð, Vørl, Rød, Lygra, Veig, Fenring, Tjør, Senja, Hveðn, Vø5, Hísing, Friðnar, Hø5, Borgund, Smyl, Torgar. (Skj. B 1: 657) Lagingsmåten tyder på at fleire av desse øynamna går attende til fømordisk språk­ periode - anten laga på germansk eller indoeuropeisk språksteg. Tilsvarande lagingar finst blant fjord-, elve- og innsjønamna. Same språkmaterialet kan vera nytta i namn på ulike naturformasjonar. Det opp­ havlege øynamnet Trums (Troms), som er avlydsform til straumr m., svarar t.d. til elvenamnet nyno. Tromsa - namnet førekjem fleire stader. Øynamnet Sókn (laga til søkja vb.) har parallell i elvenamnet Sókn (Sokndal), og øynamnet *Ogn (jf. ógn f. ‘skrekk, redsle’) i elvenamnet Ogn(a). Slike namneparallellar er kanskje ikkje så underlege, for orda á f. ‘elv’ og ey f. er av same rota, med grunntydinga ‘vatn’ - jf. det samrøtte latinske aqua ‘vatn’. Ordet elfr f. ‘elv’ tyder opphavleg ‘lys, kvit’, som ordet alfr m. ‘alv’. Det førekjem i nokre vassførenamn, som Elfr (Gautelfr, dvs. Gotaålv), Raumelfr (har samband med straumr m.; nytta om nedste delen av Glåma) og Saxelfr - det sistnemnde brukt om Elben (svarar til ordet elfr f). Eit anna ord for ‘vatn’ som ligg føre i elve- og innsjønamn, er lggr m., svarande til engelsk lake, italiensk lago, fransk lac og keltisk loch. Lggrinn (Lågen, Laugen) er namn på elvar og sjøar fleire stader i landet, bl.a. i Gudbrandsdalen.

Førindoeuropeiske naturnamn? Nokre språkforskarar har prøvd å finna opphavet og fastslå alderen til dei eldste natumamna våre. Det er ei vanleg oppfatning blant forskarar at dei eldste stadnamna i Norden - utanom samisk og finsk område - kan forklarast ut frå nordisk, germansk eller indoeuropeisk språktilfang. Men nokre meiner å finna endå eldre namnelag.

356

Inge S ærheim

Tyskaren Theo Vennemann har lagt fram ein teori om at det finst eit vaskonsk og eit atlantisk (semitidisk) namnesubstrat (underlag) i Vest-Europa, m.a. i Norden. Atlantisk språk og kultur skal ha høyrt til eit hamittisk-semittisk folk som tidlegare heldt til i det vestlege Mellomhavet. Frå ca. år 5000 f.Kr. skal dette folket, som var sjøfararar, ha teke til å vandra i to retningar: mot aust i Mellomhavet og mot nord langs atlanterhavskysten heilt til Sør-Skandinavia, dit dei nådde sist i det tredje tusenåret f.Kr. Vennemann trur at dei var berarar av megalittkulturen, og at piktarane i Skottland var atlantikarar. Vaskonsk språk, som er i slekt med baskisk, er ifølgje Vennemann eit endå eldre substrat i dette området. Han hevdar at germansk er eit indoeuropeisk språk som er påverka av vaskonsk og (seinare) atlantisk. Indoeuropearane skal ha teke over namn frå dei tidlegare språka. Øynamnet Sålund har han t.d. tolka til eit ord for ‘fjell’ i semitidisk (Vennemann 1999: 40). Rimelegare er tolkinga som er nemnd s. 352. Vennemann har ikkje fått støtte for teorien eller tolkingane sine i det nordiske namneforskarmiljøet. At dei eldste megalittfunna skal finnast i Vest-Irland, altså heilt nord i dette området, talar mot den vandringsruta som han har føreslått. Også tyskaren Hans Kuhn meiner at det finst ikkje-indoeuropeiske stadnamn i Nordvest-Europa, dvs. namn som vart overtekne av indoeuropearane då dei kom hit. Døme skal vera namneledda *Urk- i m.a. Orkadalr (Orkdalen) og *Yrkir (Yrkjesfjorden), dessutan *Sir- i *Sira (1971: 58 ff.). Men slike namneledd kan forklarast ut frå germansk eller indoeuropeisk språktilfang. Ork- og *Yrkir kan ha samband med yrkja vb. ‘arbeida’, og *Sir- med siga vb. ‘siga’, i båe høve med bakgrunn i straum og uroleg vatn. Heller ikkje Kuhn har fått særleg tilslutning til tolkingane sine frå nordiske forskarar.

Indoeuropeiske naturnamn Ein teori om gammaleuropeiske vassnamn (hydronym) vart i 1950-åra sett fram av den tyske forskaren Hans Krahe. Han held føre at det finst restar av eit gammalt sys­ tem av einsarta elvenamnlagingar i store delar av Europa - frå Skandinavia i nord til Italia i sør, frå dei baltiske landa i aust til dei britiske øyane i vest. Namna er tolka til eit sett av ord og ordrøter med relativt få tydingsområde, som ‘vatn’, ‘elv’, ‘flyta, strøyma’ og ulike eigenskapar ved vatn. Dei er laga med ei gruppe av suffiks, som -m-, -n-, -r-, -/-, -s-, -k-, -t-, -st-, -nt-. Namna er, ifølgje Krahe, laga før dei vestindoeuropeiske språka (italisk, keltisk, germansk mfl.) vart skilde ut, og dei representerer eit yngre steg av indoeuropeisk. Han tidfester lagingane til ca. 1500-2000 f.Kr. (Krahe 1964: 32 ff.). Nordiske forskarar har kome med tungtvegande innvendingar mot denne teorien, både når det gjeld tolkingsgrunnlaget, tydingsinnhaldet, alderen til namna, den geo­ grafiske utbreiinga og avgrensinga av namnetypar. Men sidan 1960-åra har danske, svenske og (særleg) norske namnegranskarar lagt fram fleire nytolkingar av elve-, inn­ sjø-, øy- og fjordnamn frå Skandinavia der det er rekna med førgermansk opphav og vist til parallelle namnelagingar på det europeiske kontinentet og dei britiske øyane. Eit elvenamn som kan nemnast i denne samanhengen, er Mqrn (Monn i Åseral),

Person-

og stadnamn

357

Stjerneformer Bruken av stjerneformer er utbreidd i språkvitskapen, bl.a. i namneforskinga, for å markera språkformer som er rekonstruerte eller ugrammatikalske. I boka N orske Elvenavne (1904) står det ei stjerne (ein asterisk) framom mange namn, t.d. *H arpa og *Hára. I slike høve markerer stjerna at namnet eller namneforma er rekonstruert, t.d. *Håra på grunnlag av namnet nyno. H årberg (Rissa), skrive H aruberg i 1349. Den usamansette namneforma er her ikkje lenger i bruk, men synest vera overlevert som føreledd i eit samansett namn. Dette gjeld for mange gamle natumamn i Norden, sær­ leg øy-, fjord-, elve- og innsjønamn, noko ein ser mange døme på i denne artikkelen. Asterisk blir elles sett framom eldre (t.d. norrøne) namneformer som er rekon­ struerte, t.d. for gardsnamnet *Fitjarland (no Fidjeland, til f it f. ‘eng ved vatn’), der den eldste kjende skrivemåten er F idislan d frå 1612. Også ord- og ordformer kan rekonstruerast, dessutan germanske og indoeuropeiske ordrøter, dvs. grunnelement som ligg føre i visse ord og namn. Sjølv om ein held seg innom reglane for lydutvikling, formverk m.m., er rekonstruksjonar med på å gjera namnetolkingar noko uvisse.

som er føreledd i *Marnardalr (Mandal). Det er truleg avleidd med n-suffiks til rota i marr m. ‘hav, sjø’, med parallellar på kontinentet, Meern, Mörn o.a. *Otra (Otra), som renn i Setesdalen, går attende på ei eldre tyding ‘vatn’, vel ‘den vassrike’, i slekt med otr m. ‘oter’ (eigentleg ‘vassdyret’) og gresk hýdor ‘vatn’. Det nemnde Nid (Nidelva) kan setjast saman med ie. *neid- ‘flyta’ (her i ein vari­ ant *neit-), som ligg føre i namn lenger sør i Europa. Skylde innsjønamn er det nor­ ske *Nizir (Nisser, Telemark) og det svenske Nissan. Eit anna innsjønamn som kan nemnast i denne samanhengen, er Vgrs (Voss), truleg laga til ie. *uer- ‘vatn’. Ein sør­ europeisk parallell er det norditalienske elvenamnet Versa (eldre Varusa), ei sideelv til Po. Også øy- og fjordnamn er laga på denne måten. Øynamnet Siri (Utsira) og elve­ namnet *Sira (i Sirdal) synest vera avleidde med r-suffiks til rota i verbet siga, med real bakgrunn i sterk straum. Til denne rota er også det franske hydronymet Seine (Seinen) tolka. Det opphavlege fjordnamnet *Arni (Ama, ved Bergen) svarar til eit eldre elvenamn *Qrn (i nyno. Arendal, norr. *Arnardalr, er genitiv *Arnar-), båe laga med n-suffiks til ie. *er- ‘setja i rørsle’, svarande til italiensk Arno. Det opphavlege øynamnet Borgund førekjem fleire stader i Noreg og har paral­ lellar i andre europeiske land, jf. Borgundarholmr (Bornholm). Det er truleg laga til eit ie. appellativ med tydinga ‘høgd’ - eigentleg eit substantivert adjektiv. Men somme av namna kan også tolkast til norrønt språktilfang. Fjordnamnet *Arni og elvenamnet *Qrn kan t.d. setjast til fuglenemnet Qrn f. ‘øm ’, og elvenamna Varma og *Verma til varmr adj. ‘varm’ (eller til ie. *uer- ‘vatn, elv’). Kvart namn må vurderast for seg. For nokre natumamn synest førgermansk opphav rimeleg.

358

Inge Særheim

Øyar og fjordar Mange gamle øynamn er usamansette, laga med visse suffiks. Dei skildrar straumtilhøve, form, jordgrunn, leie, vekst- og dyreliv m.m. Øynamna er oftast hokjønnsformer, som ordet ey. Somme usamansette namn i ubunden form har seinare fått lagt til bunden artikkel, t.d. nyno. Sotra (Sotr/Sótr) og Smøla (Smyl), medan andre har fått lagt til eit forklarande etterledd: Hinnøya (Hinn), Hamarøy (*Høm). Mange usa­ mansette øynamn er framleis i bruk som øynamn. Fjordar som skjer seg inn i landet, er noko av det mest særmerkte ved det norske kystlandskapet. Ordet fjørdr m., som er i slekt med verbet fara, siktar opphavleg til ferdsel med båt. Mange fjordar har eit samansett namn på -fjQrðr eller -angr. Det sistnemnde, som truleg er i slekt med øngull m. ‘(fiske)krok’ med grunntydinga ‘bøya’, er både brukt om små vågar (Stafangr, Stavanger) og store fjordar (*Porsangr, Porsangen). Av di det ikkje finst angr-namn på Island, har ein rekna med at nemnet ikkje var produktivt i vikingtida, og at våg- og fjordnamna på -angr følgje­ leg er eldre enn ca. 800 e.Kr. Dei eldste fjordnamna er usamansette lagingar med suffiks som også finst i andre natumamn. *Lústr (eldre *Hlústr, Luster) er gammal /r-avleiing, med tydinga ‘den lyse’, som siktar til fargen i vatnet. Qlund (Ølen) er «nd-avleiing, kanskje til ie. *el‘flyta, strøyma’ om straum, ev. til ala vb. ‘veksa, næra’ om fiskerikdom, eller til ei tyding ‘krok’ om forma til fjorden. Bakgrunnen til dei gamle fjordnamna er gjeme vér- og straumtilhøva, forma til fjorden eller lendet kring fjorden. Namna er oftast hankjønnsformer, som ordet fjørdr. Mange usamansette fjordnamn har blitt gards-

Avleiingssuffiks i øynamn I dei gamle usamansette øynamna finn ein ulike avleiingssuffiks (ordlagingsmiddel). Namna kan grupperast etter det suffikset dei er laga med. -n :

* P rid n

-m \

T jú m a

(Træna), truleg samband med talordet þ r ír , med bakgrunn i tre fjell (Tjøme), truleg samband med ta u m r m. ‘taum, reip’, som siktar til

forma -s:

* G o rsa

(Gossa), vel avleidd til g o r n. (i nyno. ‘dy, søle’), som siktar til myr­

lende -/: -g:

-k : -t:

-t r : -s tr

(Huglo), av same rota som h a u g r m., med bakgrunn i lendet (Bolga), jf. b o lg in n part. ‘bolen’, om fjell * H isk (Hiskjo), til rota germ. * h i- ‘kløyva’, om forma K ø r m t (Karmøy), avleidd til k a r m r m.; øya ligg som ein bølgjebrytar ut mot havet S o tr (S ó tr , Sotra), kanskje samband med sú g a vb., om sug og straum i sjøen O s tr (Osterøya), truleg samband med a u k a vb., ‘den store, den høge’ (jf. lat. H ugl

* B o lg

A u g u s tu s ) -u n d : J a lu n d U o lu n d

(Jeløya), kanskje til ie.

*el-

‘strøyma’, om straum og sjøgang

Person-

og stadnamn

359

eller bygdenamn, medan fjordane har fått “nytt” namn med etterleddet -fjorden, jf. nyno. Ølsfjorden og Lustrafjorden. Sjølv om usamansette fjordnamn er svært gamle, kan slike lagingar likevel vera sekundære i høve til andre natumamn, noko som går fram av lagingsmåten. Hvinir (Kvinesfjorden, no kalla Fedafjorden) er t.d. laga sekundært til elvenamnet Hvin (Kvina) og Lýsir (Lysefjorden) til elvenamnet *Lýsa (Lyse, om Lyseåna). Hvin sik­ tar til elvebrus og *Lysa til lyst og klart vatn. Av døma ovanfor (Hvin, *Porsangr mfl., jf. også lista med øynamn s. 355) går det fram at natumamna - som andre stadnamn - oftast hadde ubunden form i norrøn tid. Mange av dei fekk bunden form sist i mellomalderen. Men i ein sørleg del av SørNoreg, med Telemark og ein stor del av Agder som kjerneområde, har mange naturnamn framleis ubunden form (jf. nyno. Førsvatn i Fyresdal og Berghyl i Nissedal).

Elvar og vatn

-

og tusen fjell

Mange av dei gamle elvenamna i Noreg har gått ut or bruk som vassførenamn. Dei står ofte som føreledd i eit samansett namn på -dalr, -staðir, -land e.a.: *Stikl (jf. stikla vb. ‘hoppa’) i Stiklarstadir (Stiklestad), *Hæra (til hårr adj. ‘grå’) i Hæruland(ir) (Hærland) og *Ver i Ver(a)dalr (Verdalen). Det sistnemnde blir gjeme sett til verbet vera, i så fall med tydinga ‘den stille, rolege’, med bakgrunn i nedre delen av Verdalselva; men det kan også tolkast til ie. *uer- ‘vatn’. Dei usamansette elvenamna, som i regelen er hokjønnsformer (jf. ordet á f. ‘elv, å’), er laga med suffiks som ein også finn i øynamna, t.d. -n i *Sogn (Sogna, til suga vb.), -m i *Sigm(a) (Simoa i Sigdal, til siga vb.), -s i *Penx (Tengs, uvisst opphav), -str i *Jglmstr (Jølster, kanskje samband med jalmr m. ‘brak’), -und i Raðund (Rana). Det sistnemnde er tolka til hradr adj. ‘snøgg’, men helst svarar det til det tyske elvenamnet Radantia (no Rednitz), som er sett til ie. *rodhos ‘elvelaup’. Elvane har namn etter straumføring, farge, lyd, jordgrunn, form, lende, leie, vekstliv, plan­ teliv m.m. Også blant innsjønamna finn ein gamle usamansette lagingar, gjeme overleverte som føreledd i samansette namn på -dalr, -stadir, -land e.a. Som type er innsjønamna likevel yngre enn elvenamna. Usamansette innsjønamn er oftast hankjønn, som ordet sérm . ‘sjø’. Kva MjQrs (Mjøsa) tyder, er noko uvisst. Det er tolka til rota ie. *mer- ‘stråla, skina’, eit tydingsinnhald som ikkje er uvanleg for store sjøar i ope lende. Gamle «nd-avleiingar finst også blant innsjønamna, som *Feimundr (Femunden), tolka til eit *feim ‘skum’ (jf. eng.foam). *Lemundr (Lemonsjøen) er tmleg laga til rota i slim n., med tydinga ‘stillvetne, stilleflytande vatn’. Namngjeving etter forma er vanleg blant innsjønamna. RQnd (Randsfjorden) er laga til rqnd f. ‘kant, rand, stripe’, *Sperdill (Sperillen) til spordr m. ‘hale’, *Gendir (Gjende) til gandr m. ‘kjepp, stav’ (‘den rette, beine’) og *Bygdir (Bygdin) til bugr m. (‘den bøygde’). Dei to sistnemnde, som båe er frå Jotunheimen, viser at det også finst gamle natumamn i høgfjellet. Namna på toppar og nutar i fjellstroka er likevel ofte yngre

360

Inge Særheim

III. 8:4. Utbreiing av nordiskspråklege stad­ namn i Nordvest-Europa ^ Is la n d :

Fáreyjar Hjaltland O rkneyjar f Suðreyjar «* ' ^ K atanes

>.

^ I a n d |y y p ^ ~ l

^Saxland

I

Norðm andi

lagingar. Illustrerande er det at kneisande fjell som Galdhøpiggen, Glitretinden og Skagastølstinden er namngjevne sekundært - etter ei høgd (Galdhøi), ei elv (Glitra) og ein støl (Skagastølen). Unge og turistprega er namn på fjellområde som Jotunhei­ men, Trollheimen og Stølsheimen. Rondane har truleg namn etter det smale Rondvatnet (til rgnd f. ‘kant, rand, stripe’), og Dovrefjell etter garden Dofrar (Dovre) kanskje til rota i nyno. duva vb. ‘bøya seg’, med tydinga ‘dal, kløft’. Det finst også gamle fjellnamn i Noreg, særleg langs kysten der mange toppar i lang tid har vorte nytta som sjømerke - médfjell. Eit godt døme er Sigg (Siggjo) frå Sunnhordland, som truleg er laga til rota i verbet sjå - ‘den (lett) synlege’. Liknande innhald har *Hárteigr (Hårteigen) frå Hardangervidda, der føreleddet er hårr adj. ‘grå’, medan etterleddet har samband med tysk zeigen ‘visa, syna’, med andre ord ‘den gråe vegvisaren’. Nuten har i lang tid vore eit viktig orienteringsmerke på ei fjellvidde som er dekt av snø store delar av året.

Namn i vesterveg Korkje på Island eller Færøyane finn ein stadnamn som er avleidde med fømordiske suffiks. Dei fleste natumamna er samansette, t.d. med ord som á f. ‘elv’, vatn n„ ey f. ‘ø y \fjg rd r m. ‘fjord’, fjall n. (og fell) ‘fjell’: norr. Laxá, Þingvallavatn, Straumsey, BreiöifjQrðr, *Villingafjall, Helgafell. Men også usamansette lagingar er vanleg, jf. islandske elvenamn som Blanda, Bugda, Dimma, Lýsa, Sog, og fjellnamn som Askja, Baula, Esja (‘skiferstein’), Hekla (‘kappe med hette’). Einskilde keltiske inn­ slag førekjem, som øy- og fjellnamnet Dimun (‘to fjell’), dessutan føreleddet i Papey, Pappýli (< *Papabyli) og PapafjQrðr - jf. papar ‘(irske) kristne’.

P erson-

og stadnamn

361

III. 8:5. Kartskissa viser nokre stader på Nordaust-Island som er omtala i Hrafnkels saga Freysgoda. Dei fleste stadnamna som førekjem i denne soga, er kjende også i dag, men ikkje alle. Nokre av namna har, ifølgje soga, bakgrunn i personar og hendingar som er omtala i soga, t.d. Hallfreðarstaðir, Hrafnkelsstaðir, Hrafnkelsdalr, Einarsvarda, Eyvindardalr og Geitdalr, jf. s. 337f. ovanfor. Spesielt for islandske namn er at somme norrøne ord har fått ei særtyding med bakgrunn i jordvarmen, t.d. laug ‘varm kjelde (under kokepunktet)’, hver ‘varm kjelde med kokande vatn’, eldfjall ‘vulkan’, gigr ‘krater’, hraun ‘lava, lavamark’, jf. Laugardalr, Hveragerdi og Hraun. Føreledd som Varm- og Reyk(ja)- siktar til varmt vatn og vassdamp: Varmå, Reykholt. På dei britiske øyane finst det ei rekkje stadnamn av norrønt opphav - både busetnads- og natumamn. Særleg mange er det på Shetland, Orknøyane, Ytre Hebridane, Caithness og Man, der nordiske namn dominerer, men også Vest-Skottland, Nordvest-England, Wales og Irland har stadnamn med norrøn bakgrunn. I Danelagen finst

362

Inge Særheim

III. 8:6 Nokre norrøne namn på Orknøyane. Dei fleste gamle namna - både naturnamna og busetnadsnamna - på denne øygruppa har norrønt opphav. Dette gjeld også fo r Shetland og nokre andre øygrupper vest i havet.

det mange toponym som er laga av danskspråklege busetjarar. Ein reknar elles med at ein god slump stadnamn i Normandie har nordisk opphav. Dei norrøne namna i vesterveg har bakgrunn i skipsferder og norrøn busetjing i dette området. Mange er knytte til sjøen og stranda, jf. Naver (Shetland, norr. *Nafarr m. ‘navar, bor’), Tarategs (Shetland, norr. *Þarateigar), Hoy (Orknøyane, norr. *Håey), Burray (Orknøyane, norr. *Borgarey), Brims Ness (Caithness, norr. *Brimsnes), Wick (Caithness, norr. *Vik), Steinish (Ytre Hebridane, norr. *Steinnes), Keose (Ytre Hebridane, norr. *Kjóss ‘vik’). Men også inne på øyane finn ein norrøne namn: Snaefell (Man, norr. *Snjófell ‘snøfjell’), Loch Langavat (Ytre Hebridane, norr. *Langavatn). Mange namn med norrønt opphav på øyane vest i havet svarar nøye til namn i heimlandet, t.d. Skelbrae (Orknøyane, norr. Skjaldbreiðr), Lekvellens (Shetland, jf. norr. Leikvgllr, -vellir), Sandwick (Man, norr. Sandvik) og Breivig (Ytre Hebridane, norr. Breid(a)vik). Ein kan likevel rekna med at namna i regelen er laga ut frå reale tilhøve på stadene, og at namngjevarane ved slike lagingar ikkje har kalla opp stader i heimlandet. På dei britiske øyane finn ein fleire stader norr. *ÞingvQllr (-vellir), t.d. på Man (Tynwald), Shetland (Tingwall), Orknøyane (Tingwall), Ytre Hebridane (Tiongal) og i Skottland (Dingwall, Tinwald mfl.). Somme av namna er

Person-

og stadnamn

363

nær knytte til stader der det er kjent at det tidlegare har vore halde tingstemne. Namna reflekterer ein sentral institusjon i eit samfunn der den norrøne busetnaden og påverknaden har vore sterk. Stundom tok norske og danske vikingar over eldre stadnamn på dei britiske øyane og tilpassa dei til nordisk språkform. Byen York er t.d. i tidlege norrøne kjelder omtala som Jórvík. Skandinavane har teke over eit namn som i gammalengelsk hadde forma Eoforwic - føreleddet minner om geng. eofor ‘villsvin, galt’, medan etterleddet er m c ‘bustad, gard’, her vel ‘innhegning’. Men dette namnet, som er skriftfest alt kring 150 e.Kr. (av Ptolemaios) i forma Ebórakon, har opphav i keltisk språk, med eit føreledd som tyder ‘barlind’. I Islendingabók er det fortalt at Eirik Raude, som fann Grønland, gav landet dette namnet av di folk skulle få lyst til å fara dit - føreleddet grønn adj. skulle lokka folk til å dra til det snø- og isdekte landet i nord. Island er samansett med iss m. ‘is’, medan føreleddet i Færeyjar er tolka som det sjeldne ordet fær n. ‘sau’ (jf. får n.), altså ‘saueøya’, og i Hjaltland (Shetland) som hjalt n. ‘parerstong, tverrstykke på handtaket på sverd’, kanskje med bakgrunn i ein terrengformasjon. Men det er også føreslått at Fær- og Hjalt- reflekterer eldre namn på vedkomande øygruppe, noko som synest gjelda for føreleddet i Orkneyjar. Dei som drog til endå fjernare kystar, sette også namn på stader dei kom til. Føre­ leddet i Markland (truleg Labrador) er mQrk f. ‘skog’ i stammeform, medan Helluland (tmleg Baffinsland) er samansett med hella f. ‘helle, stein, fjell’. Meir omdiskutert er opphavet til Vinland. I Grønlendinga saga (jf. nedanfor) er føreled­ det forklart som ordet vin n. ‘vin’, med tydinga ‘landet der det finst vin(ranker)’, noko som har støtte i namneforma. Men nokre forskarar har tolka det som *vin f. ‘eng, beitemark’. Hann talaði þá fyrst lengi á þýzku [...] Hann mælti þá á norrønu, er stund leið: “Ek var genginn eigi miklu lengra en þit. Kann ek nøkkur nýmæli at segja; ek fann vínvið ok vínber.” “Mun þat satt, fóstri mínn?” kvað Leifr. “At vísu er þat satt”, kvað hann, “því at ek var þar føddr, er hvárki skorti vínvið né vínber.” Nú sváfu þeir af þá nótt, en um morguninn mælti Leifr við háseta sína: “Nú skal hafa tvennar sýslur fram, ok skal sinn dag hvárt, lesa vínber eða høggva vínvið ok fella mørkina, svá at þat verði farmr til skips míns.” [...] Ok er várar, þá bjuggusk þeir ok sigldu burt, ok gaf Leifr nafn landinu eptir landkostum ok kallaði Vinland. (Grønlendinga saga, utg. Matthías Þórðarson 1935: 252-53) Tyrke snakket først lenge på tysk [...] Om en stund sa han på norrønt mål: “Jeg gikk ikke stort lenger enn dere. Jeg kan fortelle nytt; jeg har funnet vinstokker og druer.” “Er det sant, fosterfar?” spurte Leiv. “Ja visst er det sant,” sa han, “for jeg er født et sted hvor det hverken mangler vinstokker eller druer.” Så sov de den nat­ ten, men om morgenen sa Leiv til folkene sine: “Heretter skal vi drive med to arbeider og skifte så vi gjør ett annen hver dag. Vi skal plukke druer, og vi skal

364

Inge S ærheim

hogge vinstokker og felle skogen, slik at vi får ladning for skipet.” [...] Da det ble vår, gjorde de seg ferdige og seilte bort, og Leiv ga landet navn etter frukten og kalte det Vinland. (Vinland det gode, oms. Anne Holtsmark 1964: 49-50) Mange andre framande land og landområde er omtala i norrøne kjelder, t.d. Saxland, som omfattar Sachsen, og Valland, som gjeld Nordvest-Frankrike (Gallia); båe namna har som føreledd namnet på ei folkegruppe: saxar og valir. Serkland, som inneheld folkenamnet serkir, er nytta om Afrika (landet til sarasenarane) og om landa kring Eufrat og Tigris.

Gardsnamn I utdraget nedanfor frå erkebiskop Aslak Bolts jordebok (ca. 1430) er det nemnt gar­ dar og gjeve opplysningar om skattetakst o.a. frå Sømna i Brønnøy sokn. Slike bøker vart laga for å halda orden på krav, inntekter, rettar og leigetilhøve. Tilsvarande jordebøker frå seinmellomalderen finst for bispeseta i Oslo og Bergen. I utdraget finn ein ulike gardsnamntypar, t.d. heim-namnet *Grjót(h)eimr (grjót n. ‘stein’) og stadir-namnet *Fri(ð)leifsstaðir (vel mannsnamnet Friðleifr). Her er usamansette namn i eintal, som *Vik og *Steinn, og i fleirtal: *Sandar. Eit samansett namn er *Sømnhgfud, som inneheld bygdenamnet (Sømna) og hgfuå n. ‘hovud’ (brukt om eit fjellparti). Namna står i dativ pga. preposisjonen af. A Søm pnenne

Af Sandom j Sundz sokn, iiij spanna leigha er Wilhelm j Torgom oc hans hustrv Brynilda gaffuo, bygt fire halft span, er nw pund. Af Steine, x spanna leigha, oil eign, bygt fire ij spon. Af Sømpnhofde, span leigoburd, bygt fire span. Af Frileifstadom, iiij spanna leigha, half eign, bygt fire span, er nw span. Af Grioteime, vi spanna leigha, bygt fire ij spon. Liger till godh fiske aa som bygd er fire span, er nw i span. Af Vijk, ix spanna leigha er sira Jon byrkibeinn lauk j tyonda werdh, bygt fire span, fylger konongen oc presten. {Aslak Bolts jordebok, 1997: 146 A) Søm na

Av Sanda i Sund sokn, 4 spannsleier som Vilhelm på Torget og hans hustm Brynild gav, bygslet for 1 / 2 spann, er nå 1 pund. Av Steine, 10 spannsleier, hele eiendommen, bygslet for 2 spann Av Sømhau, 1 spannsleie, bygslet for 1 spann Av Frilstad, 4 spannsleier, halve eiendommen, bygslet for 1 spann, er nå Vi spann Av Grøttem, 6 spannsleier, bygslet for 2 spann, det ligger en god fiskeelv til [gar­ den] som bygsles for 1 spann, [alt] er nå [bygslet for] 1 spann

Person-

og stadnamn

365

Av Vik, 9 spannsleier som sira Jon Birkebein betalte i tiendeverd, bygslet for 1 spann, følger kongen og presten. (Aslak Bolts jordebok, 1997: 146 B) Av di jordebøkene inneheld ei rekkje person- og gardsnamn, er dei viktige kjelder for namneforskarar. Her finn ein eldre skrivemåtar, som er til god hjelp når ein skal tolka namna. Skattetaksten fortel om storleiken til gardane, noko som også gjev indikasjo­ nar om tilhøvet mellom gardane - og mellom dei ulike namnetypane.

Dateringskriterium “Ved gårdnavnene står vi likeoverfor det kontinuitetskraftigste i norsk stedsnavnoverlevering” skriv Magnus Olsen i Ættegård og helligdom (1926: 14). Blant arkeo­ logar og historikarar har datering av gardsnamnklassar - namn på -vin, -heimr, -stadir, -land, -setr mfl. - vore eit viktig grunnlag ved studium av gardshistorie og busetnadsutvikling. Skattetaksten i mellomalderen - landskylda - har blitt lagd til grunn ved under­ søking av det kronologiske tilhøvet mellom gardsnamntypane. Ein har rekna med at dei eldste gardane har hatt den største og beste jorda, og at dei har betalt mest skatt. For Trøndelag har Jøm Sandnes (1967) kome fram til følgjande rekkjefølgje mellom fire viktige namneklassar når det gjeld storleiken på landskylda: 1 ) -vin, 2 ) -heimr, 3) -stadir, 4) -setr. For eit område i Sørvest-Noreg er rekkjefølgja: 1) -heimr, 2) -vin, 3) -stadir, 4) -land (Særheim 2001: 336). Også talet på kyrkjestader og soknenamn for kvar namneklasse kan fortelja noko om det kronologiske tilhøvet mellom namnetypane. Ein reknar med at kyrkjene er bygde på dei mest sentrale - og eldste - gardane. For heile landet er tala ifølgje Olsen (1926: 202): -vin 6,7 %, -heimr 3,9 %, -stadir 2,5 %, -land 1,75 %, -setr 0,55 %. Andre dateringsgrunnlag er arkeologisk funnmateriale og gardsnedlegging under øydeperiodar, først og fremst svartedauden. Ein reknar med at dei yngste gardane med dårlegast jord og mest perifert leie vart sterkast råka av mannedauden i 1349. Når det gjeld gardsnedlegging under svartedauden, får ein for Trøndelag og SørvestNoreg om lag same rekkjefølgja mellom namneklassane som for skattetaksten. Det er ofte registrert mange og rike funn frå jarnalderen på gardar med vin- og heimr-namn og usamansette namn med ord for terrenget, medan funna på land-, setrog þveit-gardar ofte er færre og tyder på enklare tilhøve. Det arkeologiske tilfanget tyder på sosiale skilje mellom gardane med dei ulike namnetypane, ikkje berre på ein kronologisk skilnad. Somme namneledd som er vanlege i norske gardsnamn, førekjem også i norrøne busetjingsområde vest i havet. Det viser at vedkomande nemne var produktivt i vikingtida, jf. Skegirsta (Hebridane, -stadir), Litlaland (Shetland, -land), Dalsetter (Shetland, -setr), Lairthat (Skottland, -þveit), Mirbister (Orknøyane, -bolstadr), Jurby (Man, -bdrl-býr). Island har ca. 1160 stadir-namn og 170 bør-namn, medan Færøyane helst vantar namneklassane - med unntak av nokre einstaka namn på -bér.

366

Inge S ærheim

At det ikkje finst heimr- eller vm-namn av den skandinaviske typen i slike område, tyder på at desse busetnadsnemna stort sett var ute or bruk i vikingtida. At det førekjem namn og ord som har bakgrunn i kristen kultur, tyder på at ved­ komande namneklasse var produktiv etter innføringa av kristendommen, dvs. etter ca. år 1000 e.Kr. Slike nemne førekjem i rud- og bør-lbyr-namna, jf. Pálsruð og Kirkjubør, men ikkje i vin-, heimr-, stadir-, land-, þveit- eller setr-namna, med unntak av eit par Jónsstaðir og Magnússtaðir. Også språklege kriterium er viktige ved tidfestinga av gardsnamn og gardsbusetjing. Gamle avleiingssuffiks og førekomst av språkmateriale som ikkje er kjent i nor­ diske språk, tyder på høg alder, som i Þjórar (Tjora), vel /--avleiing til rota ie. *téu‘svella’, brukt om fjellknattar, jf. geng. þéor ‘svull’. Namnet på grannegarden Sóli (Sola) er kanskje avleiing til rota i svella vb., med bakgrunn i ei lita høgd der den gamle garden låg. Slike namn, som det finst mange av på Jæren, har truleg voreI.

III. 8:7. Mogleg gardsdeling og utflytting frå ein sentralgard Bør i Hå på Jæren (etter Rønneseth 1974). I dette gardsmiljøet er gardane med heimr-, stadir- og land-namn sekundære i høve til garden med usamansett Bør-namn. Innom dette området finn ein også fleire fråflytte gardar, tre av dei med land-namn. Dei noverande namneformene er Bø, Bjårhaug, Grødheim, Gudmestad, Njølstad, Gausland, Oppstad og Håland, dessutan Kvida land, Ullaland og Mæland.

Person-

og stadnamn

367

natumamn før dei vart busetnadsnamn. Fleire av dei går attende til bronsealderen, då jordbruket var etablert i dette området. Lydutvikling som følgje av omlydar kan også seia noko om alderen til namna. I *Delin finn ein /-omlyd og i *DQlvin «-omlyd, medan *Dalvin (Dalva) vantar omlyd - alle samansette av -vin og dalr m. *Delin må vera laga medan /-omlyden verka, og *DqIvíh medan «-omlyden var verksam. *Dalvin er kanskje laga etter dei to omly­ dane, men heilt sikkert er ikkje det, for eldre skrivemåtar tyder på at også fleire til­ synelatande omlydslause namn tidlegare har hatt omlyd. Gardsnamn i bunden form, nyno. Haugen, Neset, Vika, blir rekna for å vera yngre enn namn i ubunden form: Haugr, Nes, Vik. I nokre bygder med gammal jordbruksbusetnad er usamansette eller samansette gardsnamn med nemne for terrenget, t.d. Nes, Vik, Såli, *Kolnes, gjeme knytte til den eldste busetnaden, medan namn på -vin, -heimr, -stadir, -land, -setr o.a. er nytta om yngre, sekundære gardar som synest vera skilde ut frå det eldste busetnadsmiljøet. Eit usamansett namn er i somme høve eldre enn eit samansett namn, jf. Bór/Býr og AustbørlAustbýr, men nokon absolutt regel er ikkje dette. Lagingsmåten viser elles at *Vallarland er skild ut frå - og yngre enn - grannegarden Vgllr, og at *Bjårland sameleis er sekundær i høve til nabogarden *Bør. Sjølv om ein kan setja opp visse språklege og historiske gmnnlag for tidfesting av gardsnamn, må slike kriterium ikkje nyttast mekanisk til tidfesting av busetnadsnamna og busetnaden innom eit område. Namneskikkane har skifta mellom lands­ delane, og fleire namnetypar har vore i bruk samstundes over ein lang periode. Landbrukshistorikarar er i dag skeptiske til førestillinga om urgardar som busetnaden har spreidd seg ut frå. Gardstuna har stundom blitt flytte innom eit busetnadsområde. På somme gardar med etter måten unge namn har arkeologar funne spor etter svært gammal busetjing. Ein god regel ved tidfesting av gardsnamn og gardsbusetjing er å granska kvart namn og gardsmiljø for seg.

Namneklassar Nemnet -vin førekjem i ca. 1000 norske gardsnamn; namnetypen finst også i Sverige. Eldre tydingar av ordet er ‘natureng’ og ‘beitemark’. Namna er daterte til ca. 200-800 e.Kr., men nokre lagingar er truleg yngre. Mange samansette vin-namn har seinare fått bortfall av v-en og n-en i etterleddet, og vokalen er ofte utvikla til /e/, jf. *Brýnin (no Bryne), som inneheld norr. brún f. ‘(bakke)kant’. Føreledda fortel om jordgrunnen (Send-, ‘sand’), terrenget (*Del-, ‘dal’), leiet (Upp-), tre og planter (Gren-, ‘gran’), dyrka vekster (Ryg-, ‘rug’) og ulike tradisjonar (Leik-). Også elvenamn (*Figg-) og moglege gudenamn (Freys-) førekjem. Usamansette namn står anten i eintal (Vin) eller fleirtal (Vinjar). Namneleddet -heimr ligg føre i ca. 1000 norske gardsnamn; Sverige har 200 og Danmark 150. Tydinga er ‘opphaldsplass, buplass’; ei seinare tyding av nemnet er ‘ættebustad’. Namna er tidfeste til ca. 200-600 e.Kr. Usamansett form *Heimr føre­ kjem to stader. I samansette namn fortel føreledda om leiet (Upp-, Austr-, Sæ-), ter-

368

Inge Særheim

renget (Nes-, Berg-), jordgrunnen (Grjot-, ‘stein’) og vekstlivet (Hegg-). Også mog­ lege gudenamn finst (Njaró(ar)-). Etterleddet -staðir finst i ca. 2500 norske gardsnamn. Namnetypen førekjem også i Sverige (ca. 2000) og Danmark (220), dessutan i norrøne busetjingsområde vest i havet (1160 på Island). Ordet, som oftast står i fleirtal, er i slekt med standa vb., og tydinga i norrøne namn er truleg ‘buplass, opphaldsplass’. Det finst også namn med eintalsforma -staðr. Namna kan daterast til ca. 200-1000 e.Kr. Mange har person­ namn som føreledd (Haralds-, *Ketils-), men ein finn også samansetjing med elveeller innsjønamn (Stiklar-, Qpru-), ord for terrenget (*Hæd-, *Haugs-) og leiet (*Upp-, *Sé-). Nemnet -land ligg føre i ca. 2000 norske namn, med Sørvest-Noreg som kjerne­ område - Vest-Agder og Rogaland har nær på halvparten av namna. Namnetypen førekjem også i Sverige (ca. 300), dessutan i norrøne busetjingsområde vest i havet (Shetland, Orknøyane, Island). Tydinga til nemnet er ‘jordstykke’, tidlegare ‘open, frittliggjande mark’. Namna er tidfeste til ca. 200-1000 e.Kr. Eit nærskylt nemne er lendi n., t.d. *Auklendi ‘tilleggsjord’. Usamansette namn står anten i eintal (Land) eller fleirtal (Landir, jf. under -þorp nedanfor). Føreledda i dei samansette namna fortel bl.a. om leiet (Hó(va)-IHá(va)-, ‘høg’), terrenget (*Nes-, *Berg-), jordgrunnen (Mýr-, Grjót-), landbruk (Hey-, *Rug-, Kalfa-), tre og planter (Eiki-, Birki-) og mog­ leg kult (*Freyju-, Freys-, Þórs-, *Njardar-, Odins-, Hof-, Helga-). Etterleddet -setr førekjem i ca. 900 norske gardsnamn, dessutan finst ca. 1700 setemamn på -set, laga til setr eller det skylde sætr. Dei fleste sc/r-namna finn ein nord for kjerneområdet for land-klassen. Namnetypen er vanleg på Shetland, Orknøyane, Hebridane og Caithness. Nemnet er laga til verbet sitja, med tydinga ‘buplass, til­ haldsstad’. Mange namn er frå vikingtida, men ein god del er eldre, og nokre er yngre. Føreledda fortel om terrenget (*Berg-), vekstlivet (Espi-, *Hegg-), leiet (*Upp-), land­ bruk (*Hey-, Lin-, Svina-) og mogleg kult (*Freys-, *Hof-, *Helga-). Namneleddet -þveit finst i ca. 600 gardsnamn, særleg frå området mellom Tele­ mark og Hordaland. Det er vanleg i norrøne namn på dei britiske øyane. Tydinga er ‘rydning, jordstykke’, jf. det skylde geng. þwitan ‘skjera av’. Mange þveit-nanm er frå vikingtida, men ein god del er eldre. Usamansette namn førekjem anten i eintal (Þveit) eller fleirtal (Þveitar). I dei samansette har føreledda bakgrunn i terrenget (*Hjall-, ‘hylle, terrasse’), leiet (Medal-), vekstlivet (*Espi-, *Gras-), jordbruk (*Lin-), personar (*Einars-, *Þræla-) og mogleg kult (*Þórs-, *Freys-). Namneleddet -børl-byr førekjem i ca. 1100 norske gardsnamn, med forma -býr på Austlandet og i Trøndelag. Sverige har ca. 3400 by-namn og Danmark 650. Nam­ netypen finst på Shetland, Orknøyane, Island og Færøyane. Norr. b. varþar. ef hann brenner fcog eþa hnf. þaí varþar oc fiorbavgf. garþ. ef hann baþ eige loff at ef eldreNrenr i annara. manna. loNd. en fcoggang ef þeim verþr kugildefcaþe at. Þat ero aLt ftefno facar. oc feal. Qveþia. heimilei. bva. lx. aþinge þeff ef. íottr. es til fiorbavgf. iaea. en .v. til vtlegþa. N o r m a lis e r t te k s t

Nu er bniarhald mælt á hqnd manni ok skilit eigi gerr, þá skal hann at gera svå at haldi fyr fymusku, en gera sem fyrst ef áinn brýtr. Ok skal søkja sem áðr var týnt ef hann urøkisk. Þat er allt stefnusakar, ok skal kveðja heimilisbúa .ix. til fjgrbaugssaka, en .v. til útlegða. O f s l å t t u ok be i t Þat er ok ef maðr viðr á landi mannz ok skeðr jgrðu, þá verðr hann útlagr .iii. mgrkum. Nú slær maðr ok varðar þat slikt. En ef hann førir á braut, ok má þá føra til þýfðar eða til ggrtøkis. Sá maðr á ávgxt allan á landi sínu er á þat. En aðrir menn eigu þar at eta sem vilja ber ok sgl, þeir verða allir útlagir .iii. mgrkum er til þess taka at á braut vilja hafa úlofat. Sá maðr verðr ok útlagr .iii. mqrkum ef hann tekr hvannir ok .vi. aura åverk. Føra má til þýfðar ef þriggja alna skaði er at ggrr. Eigi skal maðr æja í engi mannz. Nú veit hann engimark eigi, þá skal hann eigi þar æja er stakkgarðr er í hjá, ok svá þar er eigi er sina í. Eigi verðr maðr útlagr þótt fé komi í engjar er ýr af rétt gengr. Biðja skal maðr lofs þá menn er næstir búa, ef hann vill sinu brenna, ok verðr harm útlagr .iii. mgrkum ef eldr rennr í þeirra lgnd ok bøta skaða. En fjgrbaugsgarð varðar ef hann brennr skóg eða hús. Þat varðar ok fjgrbaugsgarð ef hann bað eigi lofs at ef eldrinn rennr í annara manna Iqnd, en skóggang ef þeim verðr kúgildiskaði at. Þat eru allt stefnusakar. Ok skal kveðja heimilisbúa ,ix. á þingi þess er sóttr er til fjgrbaugssaka, en .v. til útlegða. [Frå AM 315 d fol, bl. 2r. For faksimile og diplomatarisk utgåve, sjå Hreinn Benediktsson 1965: iv, plate 3. Omsetjing til moderne norsk ligg ikkje føre.]

Tekst 2 Utdrag frå eddadikt i handskriftet Codex Regius. Her er slutten av Brot a f Sigurðarkviðu og dei tre første strofene av Guðrúnarkviða in fyrsta. Frå ca. 1275. I normaliseringa er skråstrek brukt for å markera verselinjene. U n o r m a lis e r t te k s t

Her er íagt íþesi qviþo pra öa/þa figvröar. oc vikr her fva til fem þe/r ðrgpi hann vti. eN fvnur fegia fva at þe/r örgpi hann i n i íreckio fiNi foplanöa. E n þyþverfcir menn fegia fva at þeir örgpi hann vti fcogi oc sva fegir ígvðrvnar qviþo i n i pomo at íigvrþr. oc givea fyntr. hepði til þingf nþiN þa er hann var örepiN eN þat fegia allir eimg at þeir fvico hann ítrygð oc vøgo at honom liGianöa. oc obvno/n. Gvörvn fat ypir

384

Jan R agnar Hagland

figvr/u. ða/þow. hon grét eigi fem aörar konoi en hon var bvxn til at fprmga ap harmi. Til gengo bqþi konoi oc kartar at hvGa hana. eN þat var eigi a/ðuelt. Pat er fa'gn manna at gvörvn. hepði etiþ ap papmf hiarta. oc hon fcilþi þv; pvglf ra/ðð. Þefta er eN qvelþit vm gvörvno. Ár var þafz gvðrvn goaöiz at öeyia. er hon fat foag pvll ypir figvrþi. gerþit hon hivpra I ne honöom ílá ne qveina vm fem konoi aðrar. Gengo I iarlar alfnotnr pram þeir er haröz hvgar hana la/tto. þeygi I gvörvn. grata matti sva var hon moþvg mvnöi hon fpnnga. Sato ítrar I íarla brvþ/r gvlli bvnar pyr gvörvno. hver sagöi þeira fiN op trlega. þaN er bitraftan vm beþit hapþi. Þa qvaþ giaplaig givca I fyftir mic veit ec amolöo mvnar la/fafta. hepi. v. vera I poafpell beþit 11. ÖQtra 111. íyftra. vm. brQþra þo ec eín hpi. N o r m a lis e r t te k s t

Hér er sagt í þessi kviðu frá dauða Sigurðar ok víkr hér svá til, sem þeir dræpi hann úti; en sumir segja svá at þeir dræpi hann inni í rekkju sinni sofanda. En þýðverskir menn segja svá at þeir dræpi hann úti í skógi, ok svá segir í Guðrúnarkviðu inni fomu, at Sigurðr ok Gjúka synir hefði til þings riðit, þá er hann var drepinn. En þat segja allir einnig at þeir sviku hann í trygð ok vágu at honum liggjanda ok úbúnum. Guðrún sat yfir Sigurði dauðum. Hon grét eigi sem aðrar konur, en hon var búin til at springa af harmi. Til gengu báði konur ok karlar at hugga hana, en þat var eigi auðvelt. Þat er sqgn manna, at Guðrún hefði etit af Fáfnis hjarta ok hon skildi því fugls rqdd. Þetta er enn kveðit um Guðrúnu: Ár var þat’s Guðrún / gprðisk at deyja / er hon sat sorgfull / yfir Sigurði / gprði-t hon hjúfra / né hqndum slá / né kveina um / sem konur aðrar. Gengu jarlar / alsnotrir fram / þeir er harðz hugar / hana lqttu / þeygi Guðrún / gráta mátti / svá var hon móðug / mundi hon springa. Sátu ítrar / jarla brúðir / gulli búnar / fyr Guðrúnu / hver sagði þeira / sinn oftrega / þann er bitrastan / um beðit hafði. Þá kvað Gjaflaug Gjúka systir: “Mik veit ek á moldu / munar lausasta / hefi ek fimm vera / forspell beðit / tveggja ddtra / þriggja systra / átta brdðra / þó ek ein lifa”. [Frå GKS 2365 4°, bl. 33v. For ei diplomatarisk utgåve med faksimile, sjå t.d. Wimmer og Jónsson 1891: 66 , og for ei omsetjing til moderne norsk, sjå t.d. Holm-Olsen 1985: 240-41.]

Tekst 3 Utdrag frå den store sagaen om Olav Tryggvason - Óláfs saga Tryggvasonar en mesta. Kort etter midten av 1300-talet. U n o r m a lis e r t te k s t

(Þ)Orkell var iafnan aa Orminum langa með konungi. þo at hann vært kallaðr skip stiomar maðr aa Travnvnni. með Josteini broður sinum. Þorkell la vm nætr við lyptingina i fyrir ruminu. Þat var eina nott at tekit var hógliga aa fotum Þorkeli. hann

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

385

fylgði vpp hendinni ok fann at þar var Olafr konungr. klæddiz Þorkell skiott ok hlioðligha. konungr tok ihðnd honum ok gengu þeir utan bryGiuna. En er þeir voro aa land komnir. mælti konungr. Ef þer er sva mikil fyst aa sem þu lætr at vita til hvers ek fer einnsaman aa land vm nætr. þa skaltu nv ganga með mer ef þu vill aðr hefta þvi at segia engum manni þa luti er þv seR e(ðr) heyrir aa þessi nott meþan ek er konungr yfir Noregi ok þu ueítz lif mitt. Vit þat til sannz at þar skal við liggia lif þitt. Þorkell het þessu þegar með fullum trunaði. Gengu þeir siþan til skogar ok þar til er fyrir þeim var rioðr. J rioðrinu var eítt fagrt hus. Þeir gengu at husinv. ok einum megin vndir vegginn nærr dvrum hussíns. þa mælti konungr at Þorkell skylldi þar biða hans. En konungr lauk vpp hvrðinni ok geck inn i husit. ok lokaði iNan hvrðina. Þorkell geck at ok fann eína borv aa hurdunni. Sa hann þa inn i husit at Olafr konungr stoð aa kniaam til bænar ok helt vpp höndunum yfir höfut ser. Þvi nærst kom líos sva mikit yfir husit ok konunginn at Þorkell þottiz varla mega i gegn sea. Þar fylgði ilmr sva aa giætr at hann hafði alldri slikan fyrr kent. Þa sa hann komna i husit til konungs biarta menn sem sol. klædda snia huitum klæðum. þeir lögðu hendr yfir höfut Olafi konungi ok skryddu hann haleítum konungs skruða. Eptir þat sungu þeir allir samt aa giætan lof saung Guði með sva fögrum hlioðum. at Þorkell heyrði slikan huarki aðr ne siþan. Þorkell varð ,við þessa syn bæði feginn ok hræddr sva at hann matti varla vpp standa. Fell hann þa allr til iarþar ok þackaði ouði er hann naði at sea sva mikla dyrð. N o r m a lis e r t te k s t

Þorkell var jafnan á Orminum langa með konungi, þó at hann væri kallaðr skipsstjómarmaðr á Trpnunni með Jósteini, bróður sínum. Þorkell lá um nætr við lyptingina í fyrirrúminu. Þat var eina nátt at tekit var hógliga á fótum Þorkeli. Hann fylgði upp hendinni ok fann at þar var Óláfr konungr. Klæddisk Þorkell skjótt ok hljóðliga. Konungr tók í hgnd honum ok gengu þeir útan bryggjuna. En er þeir váru á land komnir, mælti konungr: “Ef þér er svá mikil fýst á sem þú lætr at vita til hvers ek fer einsamann á land um nætr, þá skaltu nú ganga með mér ef þú vilt áðr heita því at segja engum manni þá hluti er þú sér eða heyrir á þessi nátt meðan ek em konungr yfir Noregi ok þú veizt líf mitt. Vit þat til sannz at þar skal við liggja líf þitt. Þorkell hét þessu þegar með fullum trúnaði. Gengu þeir síðan til skógar ok þar til er fyrir þeim var rjóðr. f rjóðrinu var eitt fagrt hús. Þeir gengu at húsinu ok einum megin undir vegginn nær durum hússins þá mælti konungr at Þorkell skyldi þar bíða hans. En konungr lauk upp hurðunni ok gekk inn í húsit ok lokaði innan hurðina. Þorkell gekk at ok fann eina boru á hurðunni. Sá hann þá inn í húsit at Óláfr konungr stóð á knjám til bønar ok helt upp hQndunum yfir hQfuð sér. Því næst kom ljós svá mikit yfir húsit ok konunginn at Þorkell þóttisk varla mega í gegn sjá. Þar fylgði ilmr svá ágætr at hann hafði aldri slikan fyrr kent. Þá sá hann komna i husit til konungs bjarta menn sem sól, klædda snjáhvítum klæðum. Þeir iQgðu hendr yfir hgfuð Oláfi kon­ ungi ok skrýddu hann háleitum konungs skrúða. Eptir þat sungu þeir allir samt ágætan lofspng Guði með svá fQgrum hljóðum at Þorkell heyrði slikan hvárki áðr né

386

Jan R agnar Hagland

síðan. Þorkell varð við þessa sýn bæði feginn ok hræddr, svá at hann mátti varla upp standa. Fell hann þá allr til jarðar ok þakkaði Guði er hann náði at sjá svá mikla dyrð. [Frå AM 61 fol, bl. 64v. Diplomatarisk utgåve ved Ólafur Flalldórsson 1961: 234—35. Omsetjing til moderne norsk ligg ikkje føre.]

Gammalnorsk i høve til gammalislandsk til om lag 1350 Om vi då ser på gammalnorsk i høve til gammalislandsk i den perioden vi har for oss her, vil vi for det første finna at islandsk har visse drag som skil seg frå alle varietetar av norsk i denne tida. For det andre vil vi altså sjå at det i høve til andre språk­ drag er slik at islandsk har felles drag med ein eller fleire av dei varietetane vi kan sjå innom det gammalnorske språkområdet. Om vi ser heile det vestnordiske språkområdet under eitt, ser vi nok klårare at samanhengen mellom gammalislandsk og gammalnorsk er større enn skilnadene. Då vil vi og lettare få auga for at islandsk står som ein av fleire geografiske varietetar innom dette språkområdet. Det vil likevel seia at gammalislandsk hadde nokre samhøyrande variantar som skilde det ut frå alt gammalnorsk. Når det då gjeld drag som reint allment skil gammalislandsk og gammalnorsk, er det særleg følgjande tre drag vi kan leggja merke til: 1 Det som alt er omtala under pkt. 9 s. 380 ovanfor - norsk har bortfall av /h/ i framlyd føre /1/, /n/ og /r/. I islandsk står slik historisk /h/ ved lag fram til og med vår tid. 2 Samanfall mellom dei lange vokalane /ø:/ og /æ:/ er eit drag som skil islandsk frå norsk. I norsk vert skilnaden på desse to vokalane halden ved lag (jf. pkt. 5 s. 380 ovanfor). 3 Halvvokalen /w/ som i urnordisk var fallen føre runda vokal (jf. gno. ord for tysk Wort osb.), kan veita innført på nytt i norsk ved analogi, i ord som hadde bøying med vokal veksling. I gammalnorsk kan vi såleis frå og med byrjinga av 1200talet finna bøyingsformer av verb som t.d. partisippet vunnit av vinna, vordenn av verda osb. Islandsk vil i slike tilfelle halda på dei tradisjonelle formene unnit, ordinn m.v. Om vi då har det fonologiske grunnmønsteret frå s. 378 f. ovanfor som utgangspunkt, vil vi sjå ein del variasjon i kjeldematerialet i tida fram til slutten av det vi kallar den gammalnorske perioden i norsk språkhistorie. I nokon grad kan denne variasjonen avgrensast geografisk, og her kan vi då også sjå korleis gammalislandsk er ein del av eller ein av fleire varietetar innom det større norrøne språkområdet.

G ammalislandsk

og gammalnorsk språk

387

Variasjon i syntaks og ordtilfang Det er altså stort sett på det fonologiske nivået i språksystemet vi finn variasjon gam­ malislandsk og gammalnorsk imellom. På det morfologiske nivået, eller i bøyingsverket, har vi og sett nokre små skilnader. Eit spørsmål som har vore stilt i denne saman­ hengen, er om det også var drag ved syntaks og ordtilfang som kunne skilja mellom islandsk og norsk i denne perioden fram til om lag 1350. Svaret på det er meir uvisst. Som det er sagt på s. 376 ovanfor, kan vi syntaktisk sett godt tala om ein felles vestnordisk språkstruktur på denne tida. Små skilnader kan det likevel ha vore også innom denne syntaktiske fellesstrukturen. Ein slik liten skilnad, som det i fleire samanhengar har vore lagt vekt på, er bruk versus ikkje-bmk av ubunden artikkel ved substantiv. Til dømes slik: hann var einn ríkr madr, sd hinn sam i bóndi á tti eina frið a dóttu r i mot­ setnad til hann var rikr madr, sd hinn sam i bóndi å tti frid a ddttur. Ein har her rekna med at norsk vart påverka særleg av hanseatisk tysk, og at norsk syntaks etter kvart har skilt seg frå islandsk ved bruk av slik ubunden artikkel. Dette er i så fall ein skil­ nad vi først ser mot slutten av den perioden dette kapitlet tek føre seg. Når det gjeld ordtilfanget, er det endå meir uvisst om vi kan rekna med skilnader mellom islandsk og norsk. Det er overlevert fleire islandske handskrifter enn norske frå høgmellomalderen. Om vi då i dei islandske kjeldene finn ordtilfang som ikkje er å finna i norske handskrifter frå denne perioden, seier det i seg sjølv lite og ingenting om skilnader mellom islandsk og norsk ordtilfang. Det fanst sjølvsagt fenomen og til­ høve på Island som ikkje fanst i Noreg og vice versa. Ordet hraun n. vart t.d. nytta om gammal storkna lava på Island. Ordet vart også nytta om norske naturtilhøve, men hadde då eit noko anna innhald (‘ur, røys, steingrunn’) osb. Motsett var det ord i språ­ ket for ting og tilhøve som berre fanst i Noreg. Det gir likevel ikkje god meining å hevda at vi i slike tilfelle har å gjera med eit spesifikt islandsk eller eit spesifikt norsk ordtilfang - orda kunne sjølvsagt vera godt kjende over heile språkområdet same kor geografisk avgrensa eit fenomen i seg sjølv var. Metodisk sett er det såleis svært van­ skeleg å avgrensa ordtilfang, slik vi kan det med fonologiske drag i språket. Argument av typen “ordet fanst ikkje i norsk fordi vi ikkje kjenner det frå norske handskrifter” seier ikkje noko om dei faktiske tilhøva, men berre om kjeldesituasjonen.

Dialektskilnader i vestnordisk fram til om lag 1350 Ser vi faghistorisk på spørsmålet om det fanst dialektskilnader innom det vestnordiske språkområdet i mellomalderen, vil vi finna at det spørsmålet tidleg vart reist, og språklege skilnader i gammalnorske og gammalislandske handskrifter vart påviste allereie på 1760-talet av den islandske juristen og filologen Jón Eiriksson. Likevel var det ikkje før Marius Hægstad (1850-1927) starta ei kartlegging av gammalnor­ ske målføre før 1350 at ein tok til å få oversyn over geografisk avgrensa språkleg variasjon i gammalnorsk tid. Hægstad starta med å undersøkja det han kalla “gamalt trøndermaal”, og heldt fram med “vestnorske maalføre fyre 1350”. Hægstad fann fram til det han tolka som dialektal variasjon i eit materiale som i hovudsak var

388

Jan R agnar Hagland

samansett av mellomalderbrev (diplom) frå Trøndelag og Vest-Noreg. I nokon monn tok han også omsyn til materiale frå Island, Færøyane og Shetland (jf. verka som er oppførte under Hægstad i litteraturlista). Metodane han nytta i desse studiane, hadde vore vurderte av forskarar før han, særleg Ivar Aasen og Johan Storm, men omfat­ tande studiar av det slaget Hægstad sette i verk, hadde ikkje vore gjorde før. Han tok i nokon monn omsyn også til målføra på hans tid då han analyserte den variasjonen han fann i det skriftlege kjeldematerialet. Dette materialet var altså først og fremst brev, eller diplom, som hadde den fordelen at dei både var heimfeste og daterte. Kro­ nologisk var dette kjeldematerialet likevel skeivt fordelt, ettersom det var ganske tynt frå tida fram til ca. 1300. Dermed vart det siste halve hundreåret av perioden Hæg­ stad granska, overrepresentert av slike kjelder. Han freista å vinna over denne van­ sken ved å ta omsyn også til andre handskrifter enn diplom. Ettersom heimfestinga av desse i høg grad måtte byggja på resultata av det han fann i diplommaterialet, ser vi at det ikkje er utan fare for sirkelargumentasjon å bruka data frå dette andre handskriftmaterialet som grunnlag for oppfatningar om dialektal variasjon. Det er likevel rett å seia at det i dag er allmenn semje om at mykje av det Hægstad kom fram til, framleis er gyldig. Ut frå den språklege variasjonen han fann, skilde Hægstad ut fire dialektområde i det materialet han fekk undersøkt: trøndermål, nordvestlandsk og sørvestlandsk. Det siste delte han så inn i to - rygjamål og indre sørvestlandsk. Geografisk omfatta trøndermål Trøndelag og Nordmøre. Nordvestlandsk omfatta Romsdal, Sunnmøre, Nordfjord og dei ytre stroka av Sogn. Indre sørvestlandsk dekte dei indre områda av Sogn, Hordaland og Rogaland, Sætesdal, Agder og Vest-Telemark. Rygjamål dekte dei ytre stroka av Hordaland og Rogaland. Til indre sørvestlandsk rekna han språk­ leg sett også islandsk og færøysk. Etter Hægstads tid har andre forskarar studert dei delane av landet han ikkje fekk gjort noko med. Det har då vore vanleg å skilja sør­ austlandsk frå resten av austlandsk, der det og har vore argumentert for at det gamle området Upplønd skal skiljast ut i denne samanhengen (sjå Rindal 1981b). Frå nord­ norsk område er det så lite materiale at det nærmast utgjer ein kvit flekk på kartet når det gjeld det oversynet vi har over språkforholda i mellomalderen. Når vi skal vurdera spørsmål som har å gjera med språkleg variasjon i det nor­ røne skriftlege kjeldematerialet, må vi ha for auga at skriftspråket i mellomalderen ikkje var standardisert, og at det såleis alltid gir eit inntrykk av å vera ueinsarta. Det mangfald av skrivemåtar vi finn i handskriftmaterialet, kan både avspegla ortografisk mangel på konsekvens og variasjon som byggjer på dialektale skilnader i talemålet innom språkområdet samla sett. Det kan då endå ein gong vera grunn til å under­ streka at mellomalderens skriftspråk alltid er prega av variasjon - jamvel om normerande tendensar etter kvart også tok til å gjera seg gjeldande i skriftspråket. Ingen handskrifter gjennomfører det vi her kallar dialektmerke på ein konsekvent måte. Vi må alltid rekna med ein konflikt mellom former som var meir eller mindre vanlege i skrift og former frå den einskilde skrivars talemål. Dette gjeld anten vi har å gjera med originalhandskrifter - slik som diplom oftast er - eller andre handskrifter, som

G ammalislandsk

og gammalnorsk språk

389

oftast er skrivne av etter førelegg. I slike tilfelle kan vi få blanding av mange fonner, former både frå førelegg og frå avskrivarens talemål og skrivevanar. Vi må likevel rekna med at det attom dei mange inkonsekvensane vi finn i handskriftene, også kan liggja reell språkleg variasjon i talemålet, variasjon som ved systematisk undersøking kan avgrensast geografisk. Om vi tenkjer oss desse draga framstilte i reindyrka eller idealisert form, vil fenomena som er lista opp under punkta i det følgjande, utgjera dei viktigaste målmerka. Dei fenomen som er omtala under punkta 1 til 5, kan - i alle fall i nokon monn - observerast i heile perioden fram til om lag 1350. Draga som er omtala under punkta 6 til 11, viser seg derimot først frå slutten av 1200-talet og fram­ over.

1 Markert eller umarkert u-omlyd av kort lai før ståande lul Dette vert i den språkhistoriske litteraturen også omtala som “yngre u-omlyd”. Slik omlyd kan vera markert eller ikkje markert i handskriftene, og fordelinga mellom handskrifter som markerer og ikkje markerer omlyden, kan avgrensast geografisk og er tradisjonelt sett på som eit viktig målmerke i norrønt. Det er likevel uvisst kor stor den språklege skilnaden har vore i uttalen av former med og utan markert omlyd. I norske handskrifter som markerer omlyden, er omlydsproduktet oftast markert med o, stundom med au eller ou, i islandske med q. o, æ eller æ når den omlydde voka­ len står i trykktung staving. Handskrifter frå område utan markert omlyd vil då i hovudsak ha former som allum (dat. pl. og mask. dat. sg. av allr), staðum (dat. pl.), hafdu (3. pers. pl. pret. av hafa) osb. Slik umarkert omlyd finn vi i kjeldene frå Trøndelag og dei tilstøytande delane av det gamle Upplønd. I resten av det norrøne området vil omlyden helst vera markert. Handskrifter frå område som markerer denne omlyden, vil her ha ollum, stoðum, hofðu ev. stauðum, houfðu m.v. Norske handskrifter med au/ou i slik stilling vert helst rekna til ein søraustnorsk skriftspråktradisjon. Når opphavleg kort /a/ før ståande /u/ står utanom trykktung staving, finn vi etter kvart at omlyd ikkje er markert i norske handskrifter. I dei eldste norske handskrif­ tene kan vi finna former som þorfændum (for normalisert þurfundum). Men utover på 1200-talet vil vi finna fleirstavingsformer som þurfandum, kallaðum, verandum, viðr komandum i norske handskrifter. I islandske handskrifter er omlyd markert i slik stilling. Vi finn såleis eit skilje mellom islandsk og norsk på dette punktet. Det er her som elles viktig å understreka at det alltid vil vera ein viss inkonsekvens i hand­ skriftene både når det gjeld dette draget og alle andre drag som syner geografisk variasjon. 2

Vokalharmoni

Dette er eit fenomen som både Hægstad og andre har sett som eit dialektmerke i det norrøne språkområdet. I visse delar av dette området ser det nemleg ut til å ha vore eit systematisk samsvar mellom ikkje-låge vokalar i trykklett stilling (først og fremst i tostavingsord) og vokalen i den trykktunge stavinga - det vi kallar ein progressiv

390

Jan R agnar H agland

fjemassimilasjon. Det vil seia at He og ulo som endingsvokalar varierer i samsvar med vokalkvaliteten i den føregåande trykktunge stavinga. Den avgjerande faktoren er vokalhøgd, slik at høge vokalar i trykktung staving gir høge endingsvokalar (i - u) og ikkje-høge vokalar i trykktung staving gir ikkje-høge endingsvokalar (e - o). Denne vekslinga vert kalla vokalharmoni. I fonetisk forstand er dette den omvende prosessen av ein omlyd; vokalharmonien er ein progressiv assimilasjon, omlyden ein regressiv assimilasjon. Om vi nyttar substantiva lif n. ‘liv’ og lof n. ‘lovprising’ som døme, vil dativ singular og dativ plural av desse veita slik i ein vokalharmonidialekt: lifi - lifum ~ lofe - lofom. På tilsvarande måte vil nominativ og dativ plural av sub­ stantivet (h)lutr m. vera lutir —lutum, og 3. pers. sg. konjunktiv og 3. pers. pl. indi­ kativ av verbet mega vera mege - mego. 111. 9:2 viser korleis vokalharmonien kjem til uttrykk ved dei høge og mellomhøge vokalane. V O K A L H A R M O N I Vokalar i trykksterk staving høge

i- í

y- ý

u- ú

mellomhøge

e -é

ø -ø

o -ó

ei

ey

1 Endingsvokalar

au

i- u e- o

III. 9:2. Vokalharmoni ved høge og mellomhøge vokalar.

Når vokalen i trykktung staving er låg, er fordelinga av endingsvokalar meir inn­ fløkt og synest ikkje å skje etter det same assimilasjonsprinsippet som ved dei ikkjelåge vokalane. Mønsteret etter låge vokalar er i alle fall slik: Etter lang /a/ (a) og iomlyd av denne (æ) finn vi ikkje-høge endingsvokalar (e - o): naðe - naðom; lærðe - lærðom (i handskriftene ser vi sjeldan at lange vokalar er markerte med aksent). Mønsteret etter lange låge vokalar vert då som vist i ill. 9:3.

V O K A L H A R M O N I Vokalar i trykksterk staving låge

á

æ

2 Endingsvokalar e- o

III. 9:3. Vokalharmoni ved lange, låge vokalar.

Etter korte låge vokalar er tilhøva ganske innfløkte. Etter kort /a/ (a) finn vi e - u: aller - allum. Endingsvokal u etter kort /a/ finst, som vi ser, berre der u-omlyd ikkje er markert. Etter u-omlyd av kort /a/ (/o/, oftast skriven ö) ser det ut til at endingane

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

391

har vore sameleis som etter kort /a/, nemleg e - u . Tilhøva når det gjeld regulering av den fremre endingsvokalen etter u-omlydd opphavleg kort /a/, er likevel uviss. Slik endingsvokal er i det heile svært lite frekvent i norrønt i akkurat den stillinga. I dei tilfelle som finst, ser vi at endingsvokalen kan vera både i og e, t.d. hofði (dat. sg. av hQfuð n ,),fiotri (dat. sg. av fjQturr m.), men også fiolde (norm .fjQldi m.), songe (dat. sg. av sQngr m.). Det kan sjå ut til at endingsvokal i er å finna i former der ein /u/ i andre staving er synkopert før bøyingsendinga på vokal(jf. fjQturr - fjQtri). I andre tilfelle ser mønsteret ut til å vera det same som etter kort /a/. I desse og andre eksem­ pel ser vi at gammalnorsk gjeme har ‘o’ der normalortografien har ‘q ’. Etter i-omlydsproduktet av kort /a/ (ofte skrive æ, men og e) finn vi i - o, særleg mot slutten av den gammalnorske perioden, dette jamvel om slik vokal ikkje lenger kan ha hatt fonematisk status (jf. pkt. l i s . 394 nedanfor). Vi vil såleis finna former som sætti og sætto (3. pers. sg. og pl. av setja sv. vb.) osb. Mønsteret etter låge korte vokalar kan då samanfattast som vist i ill. 9:4. V O K A L H A R M O N I Vokalar i trykksterk staving a

D

3 Endingsvokalar e- u

Låge æ

i- 0

III. 9:4. Vokalharmoni ved korte, låge vokalar.

Alternativt til denne vokalharmonisk regulerte fordelinga av ikkje-låge endingsvokalar er at det anten kan vera fast e og o eller i og u uavhengig av kva vokal som stod i den trykksterke stavinga. Om vi nyttar same døma som ovanfor, vil det altså seia anten life - lifom; lofe - lofom eller lifi - lifum; lofi - lofum. Det må også her understrekast at vokalharmonisk veksling av endingsvokalar aldri er heilt gjennom­ ført i handskriftene. Det er rettast å tala om sterke tildriv til gjennomføring der dette draget finst. Det tradisjonelle synet som Hægstad og tidlegare forskarar stod for, var då at vokalharmonisk fordeling av endingsvokalane He og uto fanst i trøndsk, nordvestlandsk og austlandsk. I vestlandsk hadde den ytre delen (“rygsk”) fast e - o, medan indre sørvestlansk hadde fast i - u. Spørsmålet om vestlandsk hadde vokalharmoni eller ikkje, har etter Hægstads tid vorte ståande meir ope. Det vil seia at vi kanskje skal gå ut frå at vokalharmoni var eit allment norsk fenomen - eit fenomen som då vil vera med å skilja islandsk frå norsk. I islandsk var det, som vi allereie har sett, ikkje vokalharmoni. Der skjer altså ei endring over tid i handskriftene frå fast e - o , via i - o til / - u (jf. pkt. 8 s. 380 ovanfor).

392

Jan R agnar H agland

3 Konsonantgrupper Konsonantgruppene mn og f t varierer med fn og pt i kjeldene. Dette synest å gi att reelle talemålsformer (/mn/ og /ft/ ~ /vn/ og /pt/) slik det til dels er kjent frå seinare periodar av vestnordisk. I nokon monn finn vi også tilsvarande veksling mellom fs og ps. Hugs her at /f/ vart uttala stemt i sambandet fn - dermed vart t.d. nafn uttala [navn], og skiljet mellom namn og nafn identisk med det vi framleis har mellom nynorsk namn og bokmål navn. Det vil seia at vi i handskriftene finn variasjonar som namn ~ nafn, ramn ~ rafnjamn ~ jafn, stemna ~ stefna; eftir ~ eptir, aftr ~ aptr, lyf­ ting ~ lypting og altså refsing ~ repsing. Den geografiske fordelinga her er slik at for­ mer med mnlftlfs er karakteristiske for trøndsk og austlandsk. Vestlandsk og islandsk har då fnlptlps. Tilhøva i det handskriftmaterialet som er rekna som nordvestlandsk, er uavklara på dette punktet, kanskje fordi båe system faktisk fanst innanfor dette relativt store geografiske området, men også elles er det sjeldan at vi finn systema­ tisk variasjon på dette punktet. Former med -mfn- er såleis ikkje uvanlege.

4 Nektingspartikkelen Nektingspartikkelen, eller den privative partikkelen, kan anten vera o- eller u- i hand­ skriftene, t.d. ofeginn ~ ufeginn, ovin ~ uvin, oþorf ~ uþorf. I dag finst det på dette punktet ein isogloss /u:/ ~ /*:/ i norsk, der /u:/ skil trøndsk og tilgrensande delar av austlandsk frå sørlegare målføre. I norrøn tid har trøndske og islandske handskrifter o-, medan resten av norsk har u-. Med omsyn til dette fenomenet er det likevel sær­ leg grunn til å minna om det atterhaldet som er teke ovanfor om inkonsekvens i kjel­ dematerialet. 5

Svarabhaktivokal

Svarabhaktivokal eller innskotsvokal, særleg før r, kan markerast som e, æ, a eller u i kjeldene, som til dømes i følgjande former av hokjønnsordet bok i fleirtal: btpker, bcrkær, bcrkar eller bo’kur (bøkr i normalortografien) Den geografiske fordelinga av former som desse finst til ein viss grad framleis innom det vestnordiske språkområ­ det. I dei skriftlege kjeldene er det slik at former med a kan avgrensast til vestlege delar av søraustnorsk (områda vest for Oslofjorden), u til islandsk og avgrensa delar av indre sørvestlandsk (Voss, Hardanger). Frå dei øvrige delane av norsk er svara­ bhaktivokalen e eller æ (stundom jamvel i) i den grad han er markert i skrift.

6 Progressiv j-om lyd Progresssiv j-omlyd /ja/ > /jæ/ viser seg sporadisk i kjeldene frå første halvdel av 1200-talet og framover. Fenomenet viser seg i trøndske og austlandske kjelder og tyder på at desse områda tidleg har hatt slik overgang, i former som iæmn, iæmfull, hiælpa m.v. I resten av det norrøne området vil vi då venta å finna former som iamn, iamfull, hialpa.

G ammalislandsk 7

og gammalnorsk språk

393

Svekking av trykklett lai

Mot slutten av 1200-talet kan endingsvokalen /a/ i handskrifter frå nokre område verta attgjeven som æ etter lang staving i ord som hæyræ, liggjæ, iæfnæri for heyra, liggja, jafnan. Etter kort staving vil endingsvokalen vera skriven a, som t.d. i vera, hafua osb. Dette viser at det vi i dag kjenner som jamvektsprinsippet i delar av norsk talemål, må ha teke til å verka allereie i den gammalnorske perioden. Det vil seia at endingsvokal etter lang staving vart redusert, men at slik reduksjon ikkje skjedde etter kort staving. I kjeldene kan vi sjå klåre teikn på at dette har skjedd i austlandsk i perioden før 1350, elles ikkje. Her kan det vera særleg grunn til å understreka at dei formene vi finn i skrift, normalt ikkje gjennomfører slike innslag frå talemålet. (Jam­ før likevel tekst nr. 7 nedanfor.)

8 V før r i framlyd I delar av det gammalnorske språkområdet vart historisk /w/ ståande før /r/ i ord som vreidr, vrangr (adj.). Slik /w/ fall jamt over bort i norrønt etter ca. år 1000, medan han vart ståande i austnordisk (svensk og dansk). I handskrifter frå størstedelen av det norrøne området vil vi då finna former som reidr, rangr. Men i ein del av det søraustnorske området finn vi desse formene med ståande v - eit fenomen som viser samanheng med det austnordiske språkområdet. Dette draget kan i nokon monn påvi­ sast ved stadnamnmateriale enno i dag. Namneelementet vrå- ‘krå, krok’ er såleis framleis å finna i det søraustnorske språkområdet. I andre delar av landet og av vestnordisk vil dette namneelementet ha forma rå-. Vi finn då skilnad mellom t.d. Vrå­ da! og Rådal med grunnlag i dette språkdraget. (Jamfør og kap. 5, s. 224.) 9

Skrivemåte med gh

På 1200-talet finn vi ei geografisk avgrensa veksling mellom skrivemåte med g og gh når konsonanten stod i stemd omgivnad i utlyd eller innlyd av ord. I dei eldste sør­ austnorske handskriftene vil vi då finna former med gh i uttrykk som um dagha, umfram logh, heilagha kirkiu for um daga, umfram log, heilaga kirkiu elles i norrønt. Det er grunn til å rekna med at denne skrivemåten med gh i førstninga hadde sjølv­ stendig lydverdi. Vi veit nemleg at slik skrivemåte i engelsk tradisjon vart nytta for å markera frikativ eller spirantisk uttale, og at gh såleis stod for uttalen [y], Dette synest såleis å ha vore eit ortografisk særdrag ved søraustnorsk i tida fram til om lag 1300. Etter det vart slik skrivemåte med gh meir allmenn i skrift og går etter alt å dømma over til å bli ein reint ortografisk konvensjon utan spesifikk lydverdi på line med det vi elles kan finna i skrift på denne tida. Det eldste trøndske brevet med inn­ slag av skrivemåten gh i slik stilling er frå slutten av 1290-talet og det eldste vest­ norske frå slutten av 1280-talet.

10 Adjektivets bundne artikkel Også forma på adjektivets bundne artikkel har vore rekna som eit målmerke i gam­ malnorske handskrifter. Vi kan såleis både finna former med og utan h - hinn og

394

Jan R agnar Hagland

inn/enn - som adjektivets bundne artikkel: hinar hælgu bøer ~ a enom þrettanda dægi. Denne artikkelen stod ofte også saman med demonstrativt pronomen så!sjå. þess ens Ula konungs ~ þessa hina hælgu tid. Det geografiske mønsteret for forde­ linga av hinn/enn er vel ikkje fullgodt kartlagt. Men oppfatninga har vore at former med h- i adjektivets bundne artikkel har høyrt heime i trøndsk, nordvestlandsk med bergensk (Knudsen 1952: 15-17). Det er likevel slik at former med h- kan vera eine­ rådande også i tekstar som må ha anna talemålsgrunnlag, så dette må nok reknast som eit nokså usikkert målmerke.

11 Opphavleg kort lei og i-omlydsproduktet av kort lai Som vi har sett ovanfor, fall opphavleg kort /e/ og i-omlydsproduktet av kort /a/ tid­ leg saman i gammalislandsk. Tilhøva i norske handskrifter når det gjeld markering av slik kort vokal, er høgst uoversiktleg. Vi finn slik vokal markert både som e og æ, oftast utan synleg mønster. Det er overtydande påvist at det må ha vore eit fonematisk skilje mellom kort /e/ og /æ/ i tidlege handskrifter med trøndsk og truleg nord­ vestlandsk talemålsgrunnlag. Dette er sett på som uttrykk for at desse områda har halde på eit distinktivt skilje mellom desse vokalane fram til om lag midten av 12 0 0 talet. Elles i vestnorsk må dette skiljet ha vore oppgjeve før, på same måten som i gammalislandsk (jf. Hreinn Benediktsson 1964). Om vi ser det gammalnorske handskriftmaterialet under eitt, vil vi altså sjå nokså fri variasjon mellom teikna e og æ når dei står for kort vokal. Om det er heilt fri varia­ sjon, eller om det kan vera fonetisk betinga fordeling, er det vanskeleg å avgjera særleg i handskrifter som er skrivne av etter førelegg. Der kan slik fordeling vera ei blanding av former frå førelegget og av former avskrivaren er ansvarleg for. Didrik Arup Seip (1955: 148) har likevel på det som kan kallast eit statistisk grunnlag, skilt mellom det han kallar e-handskrifter og æ-handskrifter. Det vil seia handskrifter som har overvekt av den eine eller den andre av skrivemåtane for slik kort vokal det her dreiar seg om. Han reknar då æ-handskriftene som trøndske eller austlandske og e-handskriftene som vestnorske. Dette er sjølvsagt ei grovsortering, som kan­ skje kan gi ei retning om det er tale om å heimfesta eit gitt handskrift. I korte tekstar og tekstfragment er det likevel vanskeleg å bruka dette som kriterium for heimfesting.

Endringar i gammalnorsk til om lag 1350 Vi har i punkta ovanfor sett på språkdrag som uttrykk for det vi kan kalla geografisk variasjon i norrøne handskrifter. Før det har vi sett at det i dei islandske kjeldene er språkdrag som endrar seg litt over tid innom den perioden vi her har for oss. Også i dei norske handskriftene finn vi språkdrag som endrar seg over tid innom denne peri­ oden, språkdrag som såleis kan vera med å plassera eit handskrift i tid. Vi skal her sjå på nokre drag som kan nyttast som kriterium ved tidfesting av norske handskrif­

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

395

ter. Det første er reint ortografisk, men kan likevel takast med her. Dei viktigaste punkta kan samanfattast som følgjer:

1 Palatalregelen Eitt av dei draga som altså endrar seg over tid, er eit reint skriftspråkleg fenomen utan grunnlag i talemålet. Det gjeld måten å gi att konsonanten /k/ på i skrift. I dei eldste handskriftene er det nytta både c og k for dette konsonantfonemet. Men om vi ser litt nærare etter, er fordelinga mellom c og k ofte ikkje tilfelleleg. Det er slik at boksta­ ven c vert nytta i dei fleste tilfelle, slik at vi vil firma former som cristr, crossar, clæde, þic (pers. pron. 2. pers. sg.), oc (konj.), lauc (3. pers. sg. pret. av luka st. vb.) osb. Når då bokstaven k er nytta, ser vi at det gjennomgåande er føre ein fremre vokal. Vi vil såleis firma variasjon mellom c og k i former som scorða ~ skira, kircna ~ kirkia, myccla ~ mykil, muncum ~ merkir, ver comem ~ ver kennum, scurdar ~ skirn osb. Denne fordelinga eller denne vekslinga mellom c og k vert kalla “palatal­ regelen” i norrøn skrift (jf. Seip 1954: 12). Det er eit fenomen som har utspring i anglo-normannisk skrifttradisjon. Franske skrivarar uttala c før fremre vokalar i, y, e ikkje som [k], men som affrikat [tj]. Etter den normanniske invasjonen i England i 1066 vart det nemleg slik at engelske ord som cyssan (vb. ‘kyssa’), cépan (vb., jf. mod. eng. ‘keep’) o.a. kunne få feil uttale ved opplesing. For å markera velar uttale 1 slik stilling utvikla det seg difor ein skikk med å skriva k i staden for c - jf. moderne engelsk cope : keep, c o o l: keel, cod : kid osb. Denne skrivemåten var då også over­ ført til norsk skrift og er å firma i ein del av dei eldste handskriftene (jf. tekstdøme 4 nedanfor). Ettersom dette systematiske skiftet mellom skrivemåte med c og k ikkje hadde støtte i noko språkleg forhold i norrønt, ser vi at det ganske raskt forsvinn i handskriftene, slik at dei to teikna vert nytta om kvarandre og bruk av k etter kvart vert dominerande. I dei tilfella vi kan påvisa bruk av denne “palatalregelen”, kan vi altså rekna det som eit tidleg drag i gammal norsk skrift. Det vil seia frå første halv­ del av 12 0 0 -talet eller før.

2 Samanfall av lang lai og u-omlydsproduktet av lang lai Ein av dei store endringane i gammal norsk fonologi var at historisk lang /a/ (á) og u-omlyd av denne vokalen (q ) på eit gjeve tidspunkt har falle saman. Dette gjeld og for islandsk, som vi har sett ovanfor. Tidspunktet for dette samanfallet er omdisku­ tert. Det har vore vanleg å rekna med at det skjedde kring midten av 1200-talet, men dette er det vanskeleg å stadfesta med grunnlag i det vi finn i handskriftene. Vi må gå ut frå at lang /a/ og u-omlydsproduktet av denne fall saman i ein låg runda vokal. I nasal omgjevnad har u-omlydsvokalen falle saman med opphavleg lang /o/. Dette samanfallet synest å ha utgjort starten på ei omfattande endring av det bakre vokalsystemet i norsk språkhistorie - ei endring som er framstilt i Torp og Vikør (1993: kap. 4.3.4). Denne vokalforskyvinga kan vanskeleg påvisast i det skriftlege kjelde­ materialet. I nokon monn synest likevel denne språkendringa å kunna vera eit dateringskri-

396

Jan R agnar Hagland

terium i gammalnorske handskrifter. Dei eldste norske handskriftene syner nemleg eit langt stykke på veg systematisk skifte mellom opphavleg lang /a/ og u-omlyd av lang /a/. Om vi ser språkhistorisk på bøyingsformene av eigedomspronometet vårr. ser vi at desse tidleg i gammalnorsk må ha veksla mellom vokal med og utan uomlyd og såleis hatt følgjande former: Plural

Singular N G D A

vårr

vgr

vårt

v á r ir

vårar

VQr

vars

vårrar

vårs

várra

v å r ra

v å r ra

VQrum

vårri

v g ru

VQrum

vg ru m

VQrum

vårn

våra

vårt

v å ra

vårar

VQr

I eit så tidleg handskrift som AM 619 4° (Gamal norsk homiliebok) frå ca. 1200, kan vi sjå at lang /a/ jamleg er skriven a eller å, medan u-omlyd av denne vokalen oftast er skriven æ, æ eller o. Om vi held oss til eigedomspronommenet vårr, vil vi då finna skrivemåtar som langt på veg markerer dette systematiske skiljet mellom former med og utan omlyd som vi ser i det idealiserte bøyingsmønsteret ovanfor: god være vær (akk. pl. nøyt.), nængum værum (dat. pl. mask.) osb. Men: ænd vårre (dat. sg. fem.), droten vårn (akk. sg. mask.), briostkirkior vårar (akk. pl. fem.) osb. I eit døme som væn våra (akk. sg. fem.) ser vi vidare at det er skilt klårt mellom språkhistorisk kor­ rekt omlydsvokal i substantivet vgn f. og lang /a/ i akkusativ singular av pronomenet, slik det og skal vera. Jamvel om slikt skilje mellom teikn for opphavleg lang /a/ og for u-omlyd av denne ikkje er gjennomført fullt ut i det eldste handskriftsmaterialet, er det tydeleg nok at desse to vokalane tidleg på 1200-talet må ha hatt fonematisk status. I det sei­ nare kjeldematerialet ser vi at dette skiljet ikkje er halde ved lag, men det er altså med grunnlag i kjeldematerialet vanskeleg å setja noko sikkert tidsskilje for dette vokalsamanfallet. I delar av det søraustnorske språkområdet synest samanfallet mellom omlydsvokalen g og o å ha vore generelt og ikkje ha skjedd berre i nasal omgjenad (jf. Knudsen 1967: 29-35). Vi finn såleis at ordet å (eldre q ) f. ‘elv’ i brev frå dette området er skrive o og ikkje a, og det er skrive sol ‘sjel’, ikkje sal for normalisert sål, mv. Vi ser i dag spor etter dette i stadnamn frå denne delen av landet, jf. skiljet Odalen ~ Adalen, Lillo, Storo i Oslo, der sisteleddet -o er å ‘elv’ osb.

3 Mediopassiv verbalending Mediopassiv form av verbet endrar seg også over tid innom den norrøne perioden. I dei eldste handskriftene vil vi finna former som endar på -k eller -c: -sk, -sc, -zk, -zc, frå det refleksive pronomet sik språkhistorisk sett. I dei eldste handskriftene vil vi då finna former som fyllask, kallask, odlasc, finnazc, skiliazc osb. I norske handskrifter ser vi at denne mediopassivendinga frå tida kring midten av 12 0 0 -talet tek til å stå fram som -z, -zt, -st, -zst i former som tignaz, hafaz, synizt, gefst, gæfazst osb. Det vil då seia at mediopassivformer med -k/-c peikar attover i tid til første halvdel av 12 0 0 -

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

397

talet eller tidlegare i norske handskrifter. I islandske handskrifter vert formene med -z vanlege kring midten av 1200-talet. Frå om lag 1300 vert formene med -zt og -st 5g etter kvart vanlege (dei siste frå og med tidleg på 1400-talet).

4 Skrivemåte med ð (p) eller d etter m, l og n Som vi allereie har vore inne på (jf. pkt. 9 s. 380 ovanfor), er det slik at overgang til d etter m og etter /, n i kort staving synest å ha vore gjennomført i islandske hand­ skrifter etter ca. 1300.1 handskrifter frå størstedelen av det norske området ser dette ut til å ha skjedd kring midten av 1200-talet (jf. Noreen 1923: § 238,1b). Det vil seia at vi i islandske handskrifter frå 12 0 0 -talet vil venta å finna former som dømpi, talpi osb. Det same kan vi sjå i dei eldste norske handskriftene, der former som dømdan, dømdir, talde, fiolde er å finna, medan vi i norske handskrifter frå andre halvdelen av 12 0 0 -talet av så godt som gjennomført vil finna former som dømde, talde osb. Dette ser ut til å gjelda for norsk med unnatak av sørvestlandsk som i høgare grad synest å følgja islandsk på dette punktet. Her er det atter ein gong grunn til å under­ streka mangelen på konsekvens i skrivemåte handskriftene imellom, slik at det i einskilddokument, t.d. i diplom, kan vera vanskeleg å sjå noko mønster i dette. I alle fall er det slik at denne vekslinga mellom d og å lp) allment etter m og etter l, n i kort staving i norsk og i islandsk samanheng gjer at vi kan møta ulike val av skrivemåte også i normaliserte tekstutgåver i dag. I normaliserte tekstutgåver som byggjer på islandske handskrifter frå 12 0 0 -talet, kan vi såleis finna former som dæmdi, taldi osb. Vanlegast er det likevel å finna former med d i slik stilling i normaliserte utgåver. Elles er det slik at teiknet å tek til å gå ut av bruk allereie frå tida kring 1300 og vert erstatta av d. I den grad d då vert nytta, vil det vera som avstyttingsteikn for d + vokal: guds = ‘gudes’ osb. I islandske handskrifter vert d bytt ut med d ut i andre halvdel av 1300-talet.

5 Forenklingar i bøyingsverket Ut i den gammalnorske perioden - etter ca. 1250 - ser vi at bøyingsverket på fleire punkt tek til å få færre former og dermed verta enklare. Det vil seia at bøyingsendingar fell bort eller fell saman. I visse stillingar ser vi såleis at nominativs -r i sub­ stantiv tek til å falla bort. Frå først av er det helst i samansette ord det viser seg, sær­ leg i ord samansette med eit personnamn + substantivet sunrlsonr, eller det vi kallar patronymika. Dette skjer svært tidleg, og i andre halvdel av 1200-talet vil vi såleis finna gjennomført nominativsformer som Erlændr æighils sun [normalisert: Erlendr Eigilssunr], basse gudporms sun [Basse Gudpormssunr], petr botilldar son [Petr Bdthildarsonr] osb. I verbalbøyinga kan vi på tilsvarande vis sjå teikn til forenkling og samanfall i personendingar. Tidleg ser vi såleis at 1. og 3. pers. sg. av linne verb i preteritum får same form, slik at vi vil finna former som ec kallade og hann kallade for eldre ec kallada, hann kallade. 1 2 . pers. pl. presens og preteritum (både i indikativ, konjunktiv og imperativ) vil

398

Jan R agnar H agland

vi i same perioden i aukande grad firma former på -erl-ir i staden for former med -d eller -f. þer hafer, þer gerir, þer løy stir, þer ættir osb. Også dette er eit drag vi ser frå og med andre halvdelen av 12 0 0 -talet, og det er eit særmerke i norske handskrifter som her skil seg frå islandske. Ut på 1300-talet vert desse formene dei vanlege i gam­ malnorsk. Det er rimeleg å tolka dette som talemålsinnslag i handskriftene der dei finst. Og det må altså kunna sjåast som tidlege uttrykk for den store forenklinga av bøyingssystemet vi kjenner i norsk frå litt seinare tid enn dette.

Gammalnorske tekstprøver Ulike kronologiske og geografiske variantar av gammalnorsk kan illustrarast ved dei følgjande tekstutsnitta (tekstene 4-8). I desse utdraga finst det språkdrag som kan nyttast som argument for tid- og heimfesting av tekstane. Legg spesielt merke til skil­ naden mellom tekst 7 og tekst 8 , der den første har svært mange innslag frå talemålet åt skrivaren, medan den siste er sterkt prega av tradisjonell skrivemåte. Også her er dei unormaliserte tekstutsnitta sette opp mot normaliserte versjonar.

Tekst 4 Utdrag frå Gamal norsk homiliebok. Her frå byrjinga av den såkalla Stavkyrkjepreika - Jn dedicatione tempeli. Sermo. Frå ca. 1200. Unormalisert tekst Salomon konungx gerðe fýrft mýften guði. oc bauð lyð finum at halda hotið þa er al gort var mýfteret. Ða ftoð Salomon á bøn oc mælte fpa. Høyrøir þu droten bøn þrælf þins þa er ec bað þic at ec fmiðaðe þér mýftere. af þpi blæzaðu oc hælga hus þetta er ec smiðaðe þino nawfne. Høyr þu droten bøn þa er þræl þin biðr þic í dag at æugu þtn fe upp loken, oc 0 ýru þin hæýrande yfir hus þetta dag oc not. Ef lýþr þtn mifgerer oc fnýfc til fýnda tðlranar oc kømr til þeffa mýfteres at biðia fýnr fér. þa hpýr þu bøner þæirra í þeffum ftað. oc løys þa o! úpína hændum. En er falomon lauc bøn fina þa vit'ra'ðefc droten oc fæ aller dýrð guðf cuma ýfir mýftexret. oc lutu aller guði þætr er hia ftoðo. oc lofaðo droten. Af þeffum røcura hofofc kirkiur oc allt kirkiuldaga hallð. En með þpi at vér holdum kirkiu hælgi í dag gollðer br0 ðr. þa er of fý r'ft nauðfýn at pita hperfu mýccla mifcun vér taocúm í kirkiunm. Fýrft er maðr cømr í hæim. þa feal hann til kirkiu bera. oc þar fkira. oc gerefc hann þa guðf fonr er hann var áðr fýndar þræl. Normalisert tekst Salomon konungr gerði fyrst mysteri Guði ok bauð lýð sínum at halda hátið þá er algprt var mysterit. Þá stóð Salomon á bøn ok mælti svá: “Heyrðir þú, Dróttinn, bøn þræls þíns þá er ek bað þik at ek smíðaða þér mysteri, af því blezuðu ok helga hús

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

399

þetta er ek smíðaða þínu nafni. Heyr þú, Dróttinn, bøn þá er þræll þinn biðr þik í dag at augu þín sé upp lokin ok eyru þín heyrandi yfir hús þetta dag ok nátt. Ef lýðr þinn misgerir ok snýsk til synda iðranar ok kømr til þess mysteris at biðja fyrir sér, þá heyr þú bønir þeirra í þessum stað, ok leys þá ór úvina hgndum.” En er Salomon lauk bøn sína, þá vitraðisk Dróttinn ok sáu allir dyrð Guðs koma yfir mysterit, ok lutu allir Guði þeir er hjá stóðu ok lofuðu Dróttin. Af þessum røkum hófusk kirkjur ok allt kirkjudagahald. En með því at vér høldurn kirkjuhelgi í dag, góðir br0ðr, þá er oss fyrst nauðsyn at vita hversu mikla miskunn vér tøkurn í kirkjunni. Fyrst er maðr kømr í heim, þá skal hann til kirkna bera ok þar skíra, ok gerisk hann þá Guðs sonr er hann var áðr syndar þræll. [Frå AM 619 4°, bl. 47r-v. Diplomatarisk utgåve i Indrebø 1931: 95. For ei omset­ jing til moderne norsk, sjå t.d. Salvesen 1971: 100.]

Tekst 5 Utdrag frå byrjinga av den såkalla Selsbanetåtten i den Legendariske Olavssoga Olåfs saga hins helga. Frå ca. 1250. Unormalisert tekst Afbiom het maði. hann var funr Sigurðar. Sýftur fon Æ/mgf fialgf funar. En fia maði foi norða[n] Afbiom af halogolllanðe fra buum finum. En þat var fiðvæma hans at gera væizlu hvært hauft. Oc fecc þa æigi kom. kcpmr a funð ærl/ngf oc fægir hanum. Olafr konongx fægir Ærlingr hævir banat at fælta kom. Nu a ec vallð aþæim mannum er veret hava anauðgir menn. Oc a konongx a þui ængA foc. Ræði nu thonö hanum mikit kom. fær hann fiðan oc ko>mr við æý þa er þorer fei armaði konongsenf reð fmr. Oc la þar. Nu fia menn þoref at fkip hanf varo laðen. lætr hann hæimta a mal til fin . Oc fpýrr hværr hanum fælöi kom. Hann fægir at fa gerðe þaí er hæimillt atte Æxlingr fkialgf fon. þorer felr fvarar. Miokc vill Ærl ingr mði bnota konongsenf viha. Fær nu þorer til menn fma oc lætr upp taka allt komet Oc æftzr þaf tok hann fegi er afbiom atte goit af halæyfkum vaðom oc var þat mikil gerfimi. Oc fecc hanum æitt býrðingflfegl vant íftaðenn Skilöuzc þæir nu við þaí. Færr Afbiom hæim noiði við fnæýpu. Hann var ængi íamnaðar maði oc fva hans faðer. Lago menn miok a halfe hanum. Hann færr norðan annat finm um langa faftu með .ij. fkip eða þnu oc hafðe .ij. c. manna, kom r við æýna læggr ílæýmvag nockon fkipunum. Oc giængr upp æinn famann fretter nu at Olafr konongx fkal taka væizlu i æýnni i pafka viku. Nu kæmr afbiom þann fama æftan til væizlunar er konongxenn var komenn. Ræözc hann ífveit með ftæikarum. Nu er menn koma ífeto. þa fretlta menn æftir hveffo er fcpre með þæim Afbimi. Normalisert tekst Asbjørn hét maðr. Hann var sonr Sigurðar, systur sonr Erlings Skjalgssonar. En sjå

400

Jan Ragnar H agland

maðr fór norðan, Åsbjøm af Hálogalandi, frá búum sínum. En þat var siðvenja hans at gera veizlu hvert haust. Ok fekk þá eigi kom, kømr á fund Erlings ok segir honum. “Óláfr konungr”, segir Erlingr, “hefir bannat at selja kom. Nú á ek vald á þeim mønnum er verit hafa ánauðgir menn. Ok á konungr á því enga søk.” Ræðr nú i hønd honum mikit kom. Ferr hann síðan ok kømr við ey þá er Þórir Selr, ármaðr konungs, réð fyrir, ok lá þar. Nú sjá menn Þóris at skip hans váru hlaðin. Lætr hann heimta á mål til sin ok spyrr hverr honum seldi kom. Hann segir at svá gerði þat er heimilt åtti, Erlingr Skjalgssonr. Þórir Selr svarar: “Mjøk vill Erlingr niðr brjóta konungsins vilja.” Fær nú Þórir til menn sina ok lætr upp taka allt komit. Ok eptir þat tók hann segl er Asbjørn åtti, gørt af háleyskum váðum, ok var þat mikil gersimi, ok fekk honum eitt byrðingssegl vant í staðinn. Skildusk þeir nú við þat. Ferr Åsbjøm heim norðr við sneypu. Hann var engi jafnaðarmaðr ok svå hans faðir. Lágu menn mjøk á halsi honum. Hann ferr norðan annat sinni um langaføstu með .ij. skip eða þrjú ok hafði .ij. c. manna. Kømr við eyna, leggr í leynivåg nøkkum skipunum ok gengr upp einn saman. Fréttir nú at Olåfr konungr skal taka veizlu i eynni í páskaviku. Nu kømr Åsbjøm þann sama aptan til veizlunnar er konungrinn var kominn. Ræzk hann i sveit með steikumm. NÚ er menn koma í setu, þá frétta menn eptir hversu er føri með þeim Ásbimi. [Frå UppsUB DG 8 II, bl. 18a-b. For ei diplomatarisk utgåve, sjå Johnsen 1922: 44-45. Omsetjing til moderne norsk, sjå Flokenes 2000: 53.]

Tekst 6 Utdrag av den eldre Gulatingslova. Her ein del av Landsleigebolken. Frå ca. 1240-1250. Unormalisert tekst Um matcremat fkipti innan gaiðz N v f k ilr m e n n a m a rc R e m u in n a n g a rð z a n n a ttu e g g ia a akR R tu e g g ia f u a a t h a n n h e p e r v m

eda e n g . N v m æ le r a n n a -

þ a t v n m t e r h a n n a tte a t v in n a , o c h e p e r ío ið u fto le t.

oc m a R k fte iln a v p p g ra p e t. þ a I k a l þ a m e n n til c a lla e r k u n n a z f t e r o m a rc R e im þ e ir a a m ille . þ a ep f ý m ft a t m a rk fte m a R m a rc fte m a R e r o u p p g r a p n e r

f t a n d a R e tt f u a f e m

m ð i v a ro g ra p n e R . N u ep

o c e ig i m ð i f e tte r o c v n m t a . þ a f k a l h a n n g ia ld a lo ð oc

la n d n a m . þ e im e r J o r ð a . N u ep h a n n h e p e r m a r c fte m a u p g r a p e t o c i o ð ru /n fta ð m ð i fe tt

o c fc p rt a l u t h i n f e r a m o t h o n u m a þ a e r h a n n í a r ð a r þ io p R o c V t l a g r .

Um þioð gotUR Þ io ð g a ta o c fæ trg a ta

o c a lle r R e c fra R f k o lo v e r a f e m le g it h a p a a t f o in o p a ie . N u lig r

þ i o ð g a t a u m bo> m a n z þ a m a h a n n a p f o r a g o ð a a t p a ra i þ u rro

m e ö þ e im c o f t e a t g e r a a ð i a u t a n g a r ð z ia m

oc v a to . þ a fk a l þ a p a r a þ o a t fu fe le n g n . N u f k a l þ io ð g a ta v e ra

fu a b ie ið a t m a ð i fk a l fitia a h e fti fo ð la ð o m

oc fe tia g e irfk a p t a J o ið m ð i ta c a u p p

G ammalislandsk

og gammalnorsk språk

401

þumalpingin til palf. oc fe fpiot fpannaR langt pram i fra. þat fkal leggia mði um þuera gotu. fkal hon eigi vera breiðare.

Normalisert tekst Um markreinarskipti innangarðs Nú skilr menn á markreinu innangarðs annattveggja á akr eða eng. Nú mælir annarrtveggja svå at hann hefir um þat unnit er hann åtti at vinna, ok hefir jgrðu stolit ok marksteina upp grafit. Þá skal þá menn til kalla er kunnast eru markreini þeirra imilli, þá ef sýnisk at marksteinar standa rétt svá sem niðr váru grafnir. Nú ef marksteinar em upp grafnir ok eigi niðr settir ok unnit á, þá skal hann gjalda lóð ok landnåm þeim er jgrð á. Nú ef hann hefir marksteina upp grafit ok í gðmm stað niðr sett ok ført á hlut hins er á mót honum á, þá er hann jarðarþjófr ok útlagr. Um þjóðgptur Þjóðgata ok sætrgata ok allir rekstrar skulu vera sem legit hafa at fomu fari. Nú liggr þjóðgata um hø mannz, þá má hann af fø ra með þeim kosti at gera aðra útan garðs jafngóða at fara í þurru ok vátu. Þá skal þá fara þó at sú sé lengri. Nú skal þjóðgata vera svá breið at maðr skal sitja á hesti sgðluðum ok setja geirskapt á jgrð niðr, taka upp þumalfingri til fals ok sé spjót spannarlangt fram í frá. Þat skal leggja niðr um þvera gQtu. Skal hon eigi vera breiðari. [Frå AM 315 e fol, bl. 2v. For faksimile og diplomatarisk utgåve, sjå Flom 1928: 41. Omsetjing til moderne norsk i Robberstad 1969: 116-17.]

Tekst 7 Diplom - brev om makeskifte, udatert og ikkje heimfest. Tmleg frå 1299. Unormalisert tekst Thorstæin med gudes mifkun biskup j hamre sendir allum mannum þæim fcpm þettæ brep sia ædæ hæyre. Quediu. Gudes ok sinæ. ver gerom yder kunnict at ver gerdom æignæ fkipti ap kirkiunau- haluu a houe vider haldor bondæ j o>prægardæ peck kirkiæn hanum. i vikum ííí kua læigu en hann kirkíunní ííí kua læigu i æprægardæ. fkall huar æing uardæ annære. var þettæ kaup gort ap kirkiunnær haluu ok vare marguttz godom ma/mum ner verandom. pirir biodom ver huænuw manne þettæ kaupp. 'at ríuuæ' en þa er nockor dímíz þes þa liggi hanuw uider flíck fom kaups rops manne hgger uider at lagum rettom. varo hia þifæ fkilorde siræ mgielter siræ þorer gunnœr prefter hauorder prefter ellingær armader sigurder a blakar arpe. haworder duærgæstæínum þioftoluer þorlæip fon gamall bonde ok mart annære godræ mannæ.

402

Jan R agnar Hagland

Normalisert tekst Þorsteinn með guðs miskunn biskup i Hamri sendir øllum mønnurn þeim sem þetta bréf sjá eða heyra, kveðju Guðs ok sina. Vér gerum yðr kunnigt at vér gerðum eignaskipti af kirkjunnar hølfu á Hófi við Halldór bónda í fífragarði. Fekk kirkjan honum í Víkum .iij. kúaleigu, en hann kirkjunni .iij. kúaleigu í Ófragarði. Skal hvár eng varða annarri. Var þetta kaup gQrt af kirkjunnar hølfu ok váru mgrgum góðum mønnurn nærverundum. Fyrirbjóðum vér hverjum manni þetta kaup at rjúfa, en þá er nøkkurr dirfisk þess, þá liggi honum við slíkt sem kauprofsmanni liggr við at løgum réttum. Váru hjá þvísa skilorði síra Ingjaldr, síra Þórir, Gunnarr prestr, Hávarðr prestr, Erlingr ármaðr, Sigurðr á Blakararfi, Hávarðr Dvergasteinum, Þjóstolfr Þorleifssonr, Gamall bóndi ok mart annarra góðra manna. [Frå original i NRA. Prenta i DN I 90. For faksimile og diplomatarisk utgåve, sjå Hødnebø 1960: 108-109. Omsetjing til moderne norsk same stad s. 156.]

Tekst 8 Utdrag frå Magnus Lagabøtes landslov, bolk VI Landabrigði, kap. 5-7. Handskrift frå ca. 1320-1350. Unormalisert tekst Capitulum quintum Nu ep hin hepir pe til pengit er oðals maðr gerðí ftewpnu til at lðýfa. en oðals maðr uil eigi þa felia honum fem hann geröí honum ftewpno til. þa fkal hann lðýfa íotð fína unðan med kaupropom. öýrí pm r .x. aura kaup huert. En ep hann toztrýglgír er felia uil huer aura þa æíghi er hín uíl pinr íozð greíða þa fuerí fa er kaupa uíl eínæiði at þat hepir hann í fínní ætflan at kaupa fér tíl oðals en eigi með arpfuíkum unöír annan, þuí at engí tkai annars oðal at píanözboðom hapa. ok kaupí flikt fem þa hepír hann uerð til. En hann fkal fua öýrt íolrð kaupa fem .vj. fkýnfamer menn mæta bæðe íorð ok hus ok oll lu/menöí þo at hín hape öýra köýpt enn cigi uar oðals maðr tíl. Nv uerðr þeíma mawne palt oðal er kðýpti þa íkal hann tnn bíolða þetm en ha«n köýpti ap ep hans oðal uar ok hans prenöum ep þezra oðal uaR. Capítulum fextum Nv fkolum uér konwngi uárum oðol fín bíoða ep undír off ber þau fem hann hepir eigi gepít off þæghar off uerða pol fem konungr fkal off bíoða ep undír hann ber ok fua íkal hann bíoða ollum fínum oðals nautuw fem þezr fko/u bíoða honum þau en þezra oðol ero í þeílra oðals ncpýtí eptzr þuí fem logbok fkýrír. Capítulum feptímum Sva fkolu konoz karlmonum íozð bíoða þær en tíl oðla ero talðar fem karllmenn konom. En fýftír fkal fýftur ío;ð bíoða ep þær uerða arpar oðala. Oðals íarðer þær

Gammalislandsk

og gammalnorsk språk

403

allar en konoi ærpa eptir bom fin æða konom u