Gramatika suvremenoga turskog jezika 953-169-102-9 [PDF]

Zitiervorschau

Biblioteka

Posebna izdanja

Recenzenti

Prof. dr. Sulejman Grozdanić Doc. dr. Nenad Moačanin

Lektor

Prof. dr. Ivo Pranjković

Design

Zdravko Tišljar

© Hrvatska sveučilišna naklada Zagreb 1996.

CIP

-

Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i sveučilišna biblioteka, Z1greb

UD K 809.435-5 ČA UŠEVI Ć,

Ekrem

Gramatika suvremenoga turskog jezika

/ Ekrem Čaušević - 553 str. ; 22 cm.

- Zagreb: [HlVatska sveučilišna naklada], 1996. Bibliografija: str.

ISBN

527-530. - Kazalo.

953-169-102-9

960416051 Tiskanje knjige financijski je pomoglo Ministarstvo znanosti i tehnologije Republike Hrvatske

v

Ekrem Caušević

GRAMATIKA SUVREMENOGA TURSKOG JEZIKA

H R V AT S K A S V EU Č ILI Š N A N A KLA D A Zagreb,

1996.

PR1-:DGOVOR

VII

PREDGOVOR

Sudbina je htjela da Gramatika suvremenoga tW:'Ikog jezika, iako nuđena brojnim

bosanskim i bo.r-nja(':kim izdavačima, bude tiskana u Republici [-Jn'atskoj, na luvat­

.'Ikome jeziku. No i pored toga, držim prirodnim smatrati je plodom bo.mnskoherce­ g01'(I(':ke turkologije i, ako je moguće tako kazati, sarajel'ske turkoloJke škole, koja pn'e

zlw(':ajne rezultate bilježi n.a razmedi 19. i 20. st., dakle pedesetak godina plije njezin.oga institucionalnog (ltelm�lj(�nja

'Ul

FilozoJ'Ikome fakultetu II Sarajevu (1950.). Budući iz­

dankom le škole, i Ollom se pligodom s pije/e1om priJjećmn njezinih utemeljitelja i mojih dragih profesora Nedima Filipovića iliamida I-Iadžibegića. Gramalika je prije svega namijenjena sl'eučiliJnom stlldiju turkologije

i

turskoga

jezika mada, isto tako, može k01istiti i n..ima onima koji. se iz bilo kala'oga razloga .

zanimaju za taj je zik. Nas/ajala je post flpj 70 i mukotrpno tijekom mnogih godina što sam ih propeo na Od.�jekll za O1ijentalis/ikll FilozoJskoga fakulteta u Sarajel'u. Gramatika je stoga u stanovitome smislu rekapitulacija kako moga nastal'llic':. kog

rada na području lingvističke turkologije i jezib70ga kontrastiranja, kojega je

nastaFi stranih jezik(1 posve nedl'ojbeno. No uprm'o se zamisao da

značenje

iznimno teške

u

sin­

taktic':ke strukture Itu'skoga jezika budu kontrastirane s mate rinskim pokazala dvosjeklim

mal!em u sredini u kojoj je turkologiju tretiralla kao neka l'1:'It redu.cirane

filologije

II

službi povijesnih istraživanja. Unatoč tom(�, {{.strajal'ao sam u nakani da napišem ling­

l'islic':ki i lurkološki SflJ.'1'emeno koncipiranu knjigll, u kojoj bih ponudio i neka nova rje­ .\-enja spornih pitanja tll1:ske gramatike. Jesam li fl tome i fLSpio, neka prosllde dlllgi. Na kraju bih se 'Želio zahvali/i .sTima koji su mi na različite načine pomogli fl ostvarenju moje nakane. Zahvaljujem se, stoga, recenzel1tima OJ.'(� knjige,' spim kolegama

sa .mmjel'skog O{hjeka na njihol'oj podl:ki i želji da Gramatika što plije iziđe iz tiska,'

kolegama iz inozems/va lW dragocjenim sugestijama: proj (b: Mislavu JežiĆll (Zagreb)

n.a zalaganju da bude tiskana fl [-{n'a/skoj le »[-In'atskoj sveučili.r-noj nakladi«. Poimenice se zahvaljujem i go.�p. S!!zaiju i �ospodi Ne�'e na Filozofskome. jakultetfl u Sarajevu,

IUI

(el in er (Anlwra),

lektorici za /ll1:ski jezik

iznimno stIpIjillOj kontroli odabranih /(u:skih

p1imjera, le go.\p. Šerifu Mlljkall01'iću i go.�]Jodi SaJiji Bajramović, orijen/alis/ima iz Sarajeva. l:zražm'am žaljenje .{%

odliblO kazalo gramatičkih lennina i pojmol'a, š/o ga je

go.\poda Bajramović bila pripremila za nesuđeno samjel'sko izdanje, zbog i zmjena u tekstu. nije moglo biti ul'r:{oteno i fl ovo, zagrebačko. Zahl'{t/an sam i proj d,: Ivi

Pranjkoviću (Zagreb) na .\premnosti da se plihvati lektorira nja vrlo obimnog teksta i

s u gestija m a iz domene kroll/istike, kao i gosp: Stjepanu OCVi,./al, koji je

znanje i trud fl kompjflI01:\ki prijelom teksta.

uložio ve

liko

Na lordu, ali ne manje ratno, zah m lnosl dugujem i onima koji slllUdl'iše upjeli :bog

rnojih dugih odwstFOl'an/a lijekorn rada na Gramatici. Njima i posvećujem oVll Zagreb,

.+.8. 1995. DR. EKReM

lmjigu.

ČAUŠEVIĆ

Tl IRSKI II PORODICI TURKIJSKIH JEZIKA

IX

TURSKI U PORODICI TURKIJSKIH JEZIKA

I. Suvremeni turkijski jezici, zemljopisno rasprostranjeni od istočne Europe i Kavkaza do središnje Azije i Sibira, čine zasebnu porodicu genetski srodnih i tipološki bliskih jezika kojih je opće svojstvo podudaran gramatički ustroj i primami leksički fond. Ona se sastoji od preko dvadeset jezika koji se dijele na četiri ogranka: l.jugoistočni (uzbečki i novoujgurski); 2. jugozapadni (turski ili osmanskoturski, azerbajdžanski,

turkmenski i gagauski); 3." jjel'erozapadni (karaimski, kumički, karačajsko-balkarski, tatarski, baškirski, kazaški, karakalpački, kirgiski i nogajski) i 4. sjeveroistočni (ha­ kaski, altajski i tuvinski). Osim spomenutih u ovu porodicu ulaze i tri izolirana jezika (jakutski, čuvaški i halački), koje nUe moguće svrstati ni u jedan od četiri osnovna ogranka. O broju njihovih dijalekata postoje različita miš�jenja, a većina turkologa drži da ih je preko trideset. Svi jezici turkijske jez. porodice osobiti su po sljedećem:

1)

na fonološkoj razini: vokalnoj harmoniju (usklađenosti vokala kako u korije­ nu/osnovi riječi tako i u sufiksima za tvorbu i fleksiju) te eufoničnoj strukturi riječi, koja u principu ne tolerira konsonantske skupine;

2)

na morfološkoj razini: aglulinativnom tipu morfologije; jedinstvenom sustavu deklinacije i konjugacije koji ne poznaje gramatičke »izuzetke«; odsustvu gra­ matičkoga roda; postpozicijama umjesto prijedloga iIi prepozicija; velikom broju infinitnih gl. formi (gl. imenica, participa i genmda); malom broju veznika i slaboj razgraničenosti medu vrstama riječi;

3)

na sintaktičkoj razini: osobitom poretku riječi u sintagmi i rečenici (tzv. »sintaksa atribucije i kvalifikacije«); gramatičkoj inkongnlentnosti determinirajućih čla­ nova (svih tipova determinatora ili atributa); »ljevostranom« nizanju svih zavisnih elemenata u odnosu na upravni član sintagme; posebnim sklopovima infinitnih formi (i njima podređenih riječi), koji su semantički ekvivalenti ie. zavisnih reče­ nica; razvijenim asindetskim strukturama i slabo razvijenoj subordinaciji kak"Vl.l poznaju ie. jezici.

Budući da mnoge od navedenih tipoloških osobitosti posjeduju kako mongolski tako i tungusko-mandžurski jezici, oni se, skupa s ·turkijskim, gdjekada svrstavaju u tzv.

altajskl.ljezičl111 pOl'Odicll.

(Neki joj altčljisti priključuju čak i japanski i korejski jezik!) 1\1edutim, genetsko srodstvo medu tim jezicima još nije nedvojbeno dokazano Una­

to:; brojnim i uvijek novim-pokušajima zagovornL.�a te teorije. Starija pak o tzv. »ural­ sko-altajskoj jezičnoj porodici«, po kojoj su srodni ne samo altajski nego i uralski (ugrofinski) jezici, posve je zastarjela iako, ma koliko to danas zvučalo paradoksalno,

ima zagovornika u stanovitome broju lingvisra Republike Thrske. Premda nedvojbe­ no tipološki slični, obj a v lje n a kontrastivna proučavanja potvrduju da su izmedu

TURSKI U PORODICI TURK.IJSKIH JEZIKA

x

ugrofinskih i a1tajskih jezika znatno veće strukturne razlike negoli što se to ranije držalo.

II. Pretpostavlja se da je zajednička »pradomovina« f:lv ih Turaka (ime im se prvi put spominje u kineskim analima iz 552. godine n. e., i to u varijanti T'u-kiie) srednjoa­ zijsko podru�je koje omeđuju gorja Altaj i Sajan na sibirsko-mongolskoj granici, T ian Shan na granici bivšega »sovjetskog« (danas su to granice Kazhstana i Kirgizije) i kineskog Turkestana, Altyn Tag na sjeverozapadnoj granici T ibeta i Chingan u sje­ veroist.očnoj Kini. Iz tog su područja različiti turkijski narodi krenuli prema svojim kasnijim prebivalištima. Budući nomadska te stoga u stalnoj potrazi za boljim ispašama, turkijska su se plemena tijekom stoljeća nerijetko i više puta selila. Upravo stoga brojni turkijski narodi danas obitavaju na golemome zemljopisnom prostoru između Poljske, Ru­ munjske, Sredozemlja, Irana, Kine i Mongolije. Neki su od njih ostavili pisane spomenike (najstariji su iz 6. ili 7. stoljeća), a neki pak nestali gotovo bez traga, te se o njima i njihovim jezicima vrlo malo zna. Stoga je i klasifikacija kako starih tako i suvremenih turkijskih jezika kamen spoticanja medu turkolozima. Među suvremenim turkijskim narodima najbrojniji su Turci, žitelji Republike Turske i povijesni baštinici nekada vrlo moćnoga Osmanskoga Carstva. Osim njih u neovis­ nim državama nasta lim nakon formalnoga raspada SSSR-a (u prosincu 1991. god.) žive Tti.,.kJneni (Republika Turkmenistan), Uzbeci (Republika Uzbekistan), Kaznsi (Republika Kazahstan), Kirgizi (Republika Kirgistan) i Azerbajdžnnci (Republika Azerbajdžan). Prema podacima objavljenim nakon popisa pučanstva 1989/90. godine u spomenutim je matičnim republikama živjelo oko 2,6 miL Turkmena (ukupno 3,6 miL stanovnika), 14,5 miL Uzbeka (20,3 miL stanovnika), 6,6 miL Kazaha (16,7 mil. stanovnika), 2,2 miL Kirgiza (4,25 stanovnika) i 5,8 mil. Azerbajdžanaca (7 mil stanovnika). Turkmenske manjine žive i u Uzbekistanu, Tadžikistanu, Ruskoj Fede­ raciji, Iraku, Afganistanu, Turskoj te Iranu (po procjeni između 800 tisuća i 1 mil.). Uzbeka ima u Tadžikistanu (1,2 miL), Afganistanu (1.5 miL) i Kini, Kazaha u Ruskoj Federaciji (800 tisuća), Kini (više od 1,1 miL) i Mongoliji, a Kirgiza u Uzbekistanu (175 tisuća), Tadžikistanu (64.000), Kini (100 tisuća) i Afganistanu. U iranskome Azerbajdžanu (pokrajini s glavnim gradom Tabrizom) živi po slobodnoj pro�ieni iz­ među 8 i 10 miL Azerbajdžanaca. LJ svojim nacionalnim i višenacionainim republikama u sastavu Ruske rederacije žive BaškiJi (Baškortostan, 3,9 miL stanovnika, od toga 800 tis. Baškira), J-Iakasi (Hakasija, 567 tis. stanovnika, 63 tis. otpada na Hakase), Kumici (Dagestan, 1,8. mil. stanovnika, od toga 230 tis. Kumika), Altaj(c)i (Gorno-Altaj, 190 tis. stanovnika, od toga 60 tis. Altaj(ac)a), Balkmi (Kabardino-Balkarska Nacionalna RepUblika, 800 tis. stanovnika, od toga 70 tis. otpada na Balkare), Ka1"{/čaji (Karačajsko-Čerkeska Na­ cionalna Republika, 420 tis. stanovnika, od toga 130 tis. Karačaja ) lakuli (Sa ha­ Jakutija, 1,1 miL stanovnika. 365 tis. otpada na Jakute), Ta tmi (Tatarstan, 3,6 mil. stanovnika, od toga 1,7 mil. 1htara), ČUl'aši «(uvašija, 1,3 mil. stanovnika, 900 tis. otpada na ČUvaše), litvini (Tuva, 314 tis. stanovnika, od toga 200 tis. Tuvina). Mnogi od ovih naroda žive i izvan svojih matičnih republika. Primjerice, veliki je broj Tatara .-

,

11JRSKI U PORODICI TIJRKIJSKIH JEZIKA

XI

različitim dijelovima Ru')ije (preko 160 tisuća živi u Mosk-vi!), a u Baškortostanu ih je čak 1,1 milijun. U samoproglašenim autonomnim i državnim tvorevinama II sastavu Ruske Federa­ cije žive kn'mski Talmi (danas, pedesetak godina nakon Staljinova protjerivanja krim')kih Tatara u središnju Aziju, Krim naseljava milijun Rusa, 700 tisuća Ukraji­ naca i oko 200 tisuća Ta tara) i Gagallzi (Moldova, ima ih oko 150 tisuća, u zapadnom dije lu države jednostrano su proklamirali svoju republiku sa središtem Komrat). U Ruskoj Federaciji i nekim neovisnim turkijskim republikama (s Ruskom Federaci­ jom čine Zajednicu Nezavisnih Država) žive i turkijski narodi koji u ZND nemaju svoje državne tvorevine niti neki poseban status, osim manjinskog. To su Nogaji (žive u crnomorskim stepama, sjevernom Kavkazu, dolini rijeke Kume, tzv. Nogajskoj stepi, te oko Astrahana, uk-upno ih je nekoliko desetaka tisuća) i Ujgwi (žive u Kazahstanu, Kirgiziji i Uzbekistanu, ukupno ih je ispod 200 tisuća). U kineskome Turkestanu, autonomnoj oblasti Xinjiang, po popisu iz 1990. god. živi preko 7,2 mil. Ujgura te manji broj (s iZuzetkom Kazaha) dnlgih turkijskih naroda (Žuti Ujguri, Juguri, Kirgizi, Salari, Uzbeci i Tatari, čiji broj iznosi od 5 do 150 tisuća). DIŽi se da u cijelome svijetu danas živi od 140 (zapadne) do 150 (turske procjene) milijuna Turaka (u etničkome, a ne nacionalnome smislu; u užem se značaju etnonim Turci rabi samo za Turke Republike Turske). Oni su gotovo u cijelosti islamske vje­ roispovijesti. i to pretežito sunitski muslimani (s izuzetkom Azerbajdžanaca, koji su šiiti). U nemuslimane spadaju Hakasi (pravoslavni kršćani i animisti), Altaj( c)i (di­ jelom sunitski muslimani. dijelom p ravoslavni kršćani, odnosno lamaisti), Jakuti (pravoslavni kršćani i šamanisti), Cuvaši (pravoslavni kršćani), Tuvini (budisti) i Gagauzi (pravoslavni kršćani). Njihov ukupni broj prelazi milijun i 700 tisuća ljudi.

II

III. Turski jezik (tur. Ttirkc;e, Tiirk dili, Tiirkiye Tiirkc;esi; nlS. turcekij jazyk; njem. Tiirkisch, Tiirkei-Turkisch, Osmanisch-Tiirkisch; engl: Turkish, Turkic of Turkey; fr. Turcffurk de Turquie; u nas se gdjekada susreće i naziv osmanskoturski) pripada jugozapadnome (po nekim klasifikacijama južnom ili oguskom) ogranku turkijske jezične porodice, u kojoj ima najveći broj govornika (57 milijuna po podacima iz 1990.). Govori se u RepUblici Turskoj, gdje je jedini službeni jezik. Njegovim i njemu vrlo srodnim dijalektima govore još i turske manjine Balkanskog poluotoka [Bugar­ ska, Makedonija, Kosovo, Grčka (lrakija i Egejska oblast), Rumunjska (Dobrudža)], te Cipra (sjeverni dio otoka), Sirije, Iraka i dr. Suvremeni se turski jezik formirao na temelju jezika ogu.skih plemena (njihovi su potomci Turci, Azerbajdžanci, Turkmeni, djelomice i Gagauzi) koja su u razdoblju od 12. do kraja 13. st. imala dIŽavu pod vodstvom seldžučke dinastije. Pod naletom Ivlongola fa se država raspala na dvanaest kneževina (beylik). Koncem 13. i počet­ kom 14. st. na zapadnim se njezinim granicama osamostalilo pleme KaYI, koje je, uakon smrti svojega oca; poveo Osman (Osmanbeg). rodonačelnik osmanske di­ naHtije · i utemeljitelj Osmanskoga· Carstva. U relativno kratkom razdoblju od dva stoljeća ova je mala kneževim� proširila svoju vlast na cijeli teritorij Male Azije (Anadolije), Kavkaza, Arabije, sjevernu Afriku, na Balkan i Krim, postavši tako jedan od najvećih i najmoćnijih imperij.a koje povijest bilježi.

XII

TURSKI II PORODICI TlIRKIJSKIH JEZIKA

Prodimći S istoka u 1 1. i 12. st. oguska su plemena postupno naseljavala Malu Aziju. Njihovi najstariji književni spomenici, napisani na tzv. starom anadolijskom (malo­ azijskom) turskom jeziku, nastali su u 13. st. Taj je jezik temeljem suvremenoga turskog, koji je II svojoj evoluciji prolazio kroz sljedeća razdoblja: 1. stmi anadolijski Iw:�ki jezik (13-15. st.); 2. f(ln.otllrski (u glavnim se crtama formirao na prijelazu iz 15. u 16. st.); 3. srednjoturski (od 17. do sredine 19. st.); 4. 1101'OUl1�ki (od sredine 19. do prelaska na latinično pismo 1928. god.);

5. slwremeni tU1�ki.

.

LJ turkologiji se gdjekada susreću i dnlge periodizacije: 1. staroosmallski (Eski Osmanhca, 13-15. st.); 2. srednjoosma17ski (Orta Osmanhca, 15-19. st.); 3. n.ovoos/nallski (Yeni OsmanIIca, 19. i nepuna tri desetljeća 20. st.); 4. suvremeni tu.r�ki jezik ( ileriemek »napredovati« (v. par. 90-91 ); b) koriste se kao protetički i interkalanti vokali za razbijanje inicijalnih i finalnih konsonantskih skupina u riječima stranog porijekla, npr. i + skelet »skelet« (v. par. 70),jik + i + r »misao« (v. par. 73); c) koriste se kao pomoćni vokali nekih sufiksa, u slučajevima kad se riječ završava na konsonant, npr. baba + m »moj otac«, ali: ev + i + m »moja kuća«. Napomena:

U tim slučajevima obično se pišu u zagradi, npr. -(i)m: posesivni sufiks za 1 . lice jednine.

d) označavaju manji stupanj akustičnog, kinetičkog ili vizualnog efekta u onoma­ topejama i njima srodnim riječima, npr. flrpmak »lagano udariti, kucnuti«, fa1pmak »jako udariti, lupiti«; fm fm »opo­ našanje zvuka zvonceta ili kuckanja metalnih predmeta«, fan fan »oponašanje zvuka zvona; treskanje, praskanje, lupa«;pmldamak »svjetlucati, žmirkati (svjetla u daljini)«, panldamak »svjetlucati, bljeskati« i dr. (v. par. 1075).

POZICIJSKE VARIJANTE VOKALSKIH FONEMA 16

Pored fizičkog (nastajanje zvuka) i fiziološkog (izgovor u govornim organima), gla­ sovi se, kad je riječ o jeziku, prvenstveno promatraju u odnosu na njihove funkcije u riječi i sposobnost da se pomoću njih razlikuje smisao i oblik riječi. S tog aspekta glasovne j edinice koje služe za diferenciranje r�ječi i njihova smisla nazivaju se FONEMlMA.

17

Kako se, međutim, fonem uvijek promatra u sklopu rij eči i u neposrednom dodiru s drugim fonemima, na njegov izgovor u izvjesnom stupnju mogu utjecati susjedni fonemi, struktura sloga, akcent i pozicija u kojoj se on nalazi u odnosu na akcentirani slog, intonacija i dr. Djelovanje ovih činitelja odražava se kroz nešto modificirani izgovor konkretnog fonema, ali se, ukoliko ne uvjetuju promjenu značenja riječi, te varijante ne mogu smatrati zasebnim fonemima nego pozicijskim ili kombinatornim va1ijantama, tj . ALOFONIMA. U lingvistici se obično navodi da jedan fonem ima onoliko alofona koliko postoji mogućih kombinacija s drugim fonemima u konkretnom j eziku. Turski vokalski fonemi mogu imati sljedeće pozicijske varijante ili alofone: 1. FONEM /a/: Ima više ili naglašeno stražnju artikulaciju u susjedstvu fonema /d/, /t/, /z/, /s/ i /r/, odnosno /k!, /g/ i /h/, ukoliko ispred njega nisu fonemi /�/, /§/, /y/ i palataini alofon /k'/, npr. kalmak »ostati«, yatmak »leći«, kaz »guska«, var »ima, nalazi se« i dr. Više prednji alfon fonema /a/ susrećemo u poziciji iza /�/, /§/, /y/ i alofona /k'/ i /1'/, npr. fay »čaj «, fakmak »upaljač; kremen«, yatz »obala«, lastik »guma«, diikkan »trgovina, dućan« i dr.;

FONETIKA I FONOLOG IJA

11

Napomena:

I

O promjeni /a/ > /I/ v. par. 17/8.

2. FONEM /I/: Otvoreno /I/ susreće se najčešće na kraju riječi, u akcentiranoj pozi­ ciji, npr. burah »ovdašnj i«, te u susjedstvu sa sonantima /1/ i Ini, npr. ktlmak »či­ niti«. Zatvorena varijanta susreće se u poziciji ispred /y/, npr. blYlk »brk«. U kombinaciji s ostalim fonemima susreće se najčešća (srednja) varijanta, npr. kan »žena«, zslak »mokar« i dr. Napomena:

Na primjere labijaliziranja fonerna /1/ u susjedstvu fonerna /v/, /p/, Irni i /b/ nailazimo u riječima tavlk > tavuk »kokoš«, yagmlr > yagmur »kiša«, yavlz > yavuz »okrutan«, havlt > havlu »ručnik«, avltmak > avutmak » (u)tješiti« i dr. Ova pojava spada u domen historijske fonetike i isključena je u suvremenom jeziku budući da bi ugrozila zakon o vokalnoj harmoniji, npr. kaml� »trstika«, saplk »manijak, poremećen čovjek«, yapl�mak »prilijepiti se« i dr. Kratki arapski vokal »i« u okruženju neutralnih konsonanata prenosi se kao li/, npr. kitap »knjiga«, siyaset »politika«, sabit »fiksan«, a u okruženju velara, guturala i dr. kao /II, npr. klmat »čitanje«, slhhat »zdravlje«, man/lk »logika«. Odstupanja od ovog pravila uvjetovana su stupnjem adaptacija konkretne riječi, odnosno zakonitostima progresivne i regresivne asimilacije (v. par. 50).

3. FONEMI /0/ i /6/: Alofoni fonema /0/ i /6/ neznatno se međusobno razlikuju, donekle s izuzetkom fonema /0/ koji se u susjedstvu sa /g/ i /v/ izgovara nešto zatvorenije, npr. dogan »sokol«, sogan »luk«, kovmak »otjerati, protj erati« i dr. Zaj ednička karakteristika ovih fonema jest ta da se u principu mogu naći samo u prvom slogu izvomo turske riječi. Izuzetak su od ovoga pravila sljedeći slučajevi: a) prezent na -(i)y01; npr. geliyor »( on) dolazi«, yazlyor »( on) piše« (v. par. 647); b) pridjevski reduplikati bombo.J »sasvim prazan«, mosmol' »sasvim, potpuno plav« (v. par. 322); c) složenice koje se, po važećem pravopisu, pišu sastavljeno, npr. bigerdaver »kom­ bajn«, amperalger »amperomjer«, a9lkgaz »lukav, oprezan«, guneydogu »jugois­ tok« i dr. d) neki složeni glagoli s olmak, koji se po pravopisu pišu zajedno sa dopunom, npr. kaybolmak »izgubiti se«, hapsolmak »biti uhićen« i dr. (v. par. 560); ' e) onomatopeje i uzvici, npr. hol' hor »šum piotjecanja vode«, oho! »oho!« i dr. (v. . par. 1072-1075) . Po prirodi stvari, /0/ i /6/ se u drugom i ostalim slogovima najčešće susreću u riječima stranog porijekla, npr. asansar »dizalo«, radyo »radio«, konsolos »konzul«, horoz »pij etao«, kuafar »frizer«, koko/nz »stabljika kukuruza«, otobiyografi »autobiogra­ fija«, pedagog, filolog i dr.

12

FONETIKA I FONOLOGIJA

Napomena:

Kratki vokal lul u prvom slogu nekolicine arapskih i perzijskih riječi prenesen je kao 10/, odnosno 16/, npr sufra > sofra »sofra, trpeza«, lukrna > lokma »zalogaj«, zukkak > sokak »ulica«, suh bet > sohbet »razgovor«, umr (ar. 'umr) > omilr »život« i dr.

4. FONEM lu/: Poput fonema /bl i 101 neznatno je podložan promj enama u susjed­ stvu s drugim fonemima. Njegov nešto više prednji i zatvoreniji alofon susreće se u prvom slogu višesložnih riječi, npr. burgu »svrdlo«, kurnaz »lukav«, a stražnji i zatvoreniji u posljednjem akcentiranom slogu, npr. kugu »labud«, doku:Z »devet«, tavugu »njegova kokoš« i dr. 5. FONEM lu/: Zatvoreniju varijantu ovog fonema susrećemo u j ednosložnim rije­ čima (zatvoreni slog), posljednjem akcentiranom slogu (također zatvoren) i u poziciji ispred Igl npr. ii� »tri«, yiiz »lice«, kapiik »pj ena«, gazliik »naočale«, gardiigii »ono što je vidio« (v. par. 882) . Nešto otvorenija varijanta susreće se u otvorenom akcentiranom slogu, npr. illii »glačalo«, alii »mrtvac« i dr. Napomena:

Kratki vokal »u« ( ) u prvom slogu riječi arapskog i perzijskog porijekla prenesen je kao Iiii u susjedstvu neutralnih konsonanata, odnosno kao lul u ostalim slučajevima, npr. millfiyim »blag, ugodan«, hileum »napad«, hilere »ćelija«, miljde »radosna vijest«, kutup »pol«, mutfak »kuhinja«, sullI »mir« i dr. Odstupanja zavise od stupnja adaptacije, odnosno djelovanja progresivne i regresivne asimilacije (v. par. 50) . '

6. FONEM Iii: Otvoreni alofon ovog fonema susrećemo u prvom vokalskom slogu ili prvom otvorenom slogu višesložne riječi te, najizraženije, u otvorenom akcentira­ nom slogu na kraju riječi i riječima koje se ponašaju kao enklitike, npr. iki »dva«, sevgi »ljubav«, geldi »došao je«, giil gibi »poput ruže« i dr. Zatvoreno Iii susrećemo u poziciji ispred sonanta Ini, npr. bin »hiljada«, insan »čovjek«, te ispred Igl, npr. bildigim »ono što znam«. Napomena:

Izuzetak je negativni oblik perfekta na -di, budući da se akcent pomiče na gl. osnovu (v. par. 694).

7. FONEM lei: Otvoreno ili široko lei susrećemo u prvom neakcentiranom slogu izvjesnog broja riječi, većem broju j ednosložnih rij eči, u posljednjem otvorenom slogu te u posljednjem zatvorenom slogu u poziciji ispred sonanta Ini i /ll, npr. �ete »četa«, bebek »lutka; beba«, elek »sito«, ev »kuća«, be� »pet«, ebe »babica; da­ dilja«, �ene »čeljust«, gazel »lijep«, gelen »k. je došao, došavši« i dr. Zatvoreno ili usko lei susreće se u poziciji ispred Iyl i Igl, poziciji lei+ Iii u drugom slogu, te u oblicima gerunda na - (y)a, npr. yegen »nećak«, eglenmek »zabavljati se«, deyim »idiom, frazeologizam«, deniz »more«, gemi »lađa, brod«, gide gide »postup­ no«, bile bile »svjesno, namj erno« i dr.

13

FONETIKA I FONOLOG IJA

Ovo zatvoreno lei toliko se približilo fonemu Iii da se u nekim slučajevima i normira pisanje s Iii, npr. geymek > giymek »obući«, eyi > iyi »dobar«, neye > niye »zašto, zbog čega« , yene > yine »opet, ponovo« itd. Istu pojavu susrećemo i na mor.fonolo.škoj razini, npr. kod participa prezenta na - (i)yor u slučajevima kad se gl. osnova završava na vokal ili negaciju -mei-ma, npr. bekle+yor > bekliyor »čeka«, sevme +yor > sevmiyor »ne voli«. Pada u oči da i tvrdi parnjak fonema lei, fonem lal, podliježe istoj promjeni, npr. ba.Jlayor > ba.Jltyor »po­ činje«, yazmayor > yazmlyor »ne piše«, dok se na leksičkoj razini ona nikada ne vrši, np. tay »ždrij ebe«, saymak »računati; smatrati« i sl. Iako utemeljen na fonološkom principu, turski pravopis, izuzevši navedeni prezent, u sličnim slučajevima normira etimolo.ško pisa1�ie (ranije nije bilo tako), te u sljedećim gl. oblicima najčešće dolazi do odstupanja pravopisne norme od izgovora: pravopisna norma bekle +yen ba§la+yan verme +yen yazma +yan gelme +yecek yazma + yacak ba§la + yah sayle+yerek ba§la +yarak

izgovor bekli +yen »k. čeka« (v. par. 828) ba§b +yan »k. počinje, otpočinje« ver+ mi+yen »k. ne daje« yazmI +yan »k. ne piše« gelmi +yecek »neće doći« (v. par. 669) yazmI + yacak »neće pisa ti« ba§h +yab »otkako je počeo« (v. par. 957) sayli + yerek »govoreći« (v. par. 942) ba§h +yarak »otpočinjući«

Promjena (u izgovoru ili pisanju) zatvorenog lei u Iii, odnosno lal u /II u poziciji ispred Iyl ne događa se ukoliko sufiks sadrži vokale e) klase »i« (usporedite s navedenim primjerima!), jer postoji mogućnost ispadanja interkalarnog konsonanta Iyl (v. par. 86) u poziciji između dva vokala, a samim tim i opasnost od kontrakcije osnove i sufiksa. Stoga u primjerima koji slijede nikada ne dolazi do odstupanja između pravopisne norme i izgovora: ba�la +Y1Cl »k. otpočinje, inicira«, bekle +yiniz »čekaj­ te! «, yazma +Yln »ne pišite! « ala +yun »da uzmem, želim uzeti«, gele +yim »da dođem, želim doći« (v. par. 760), baba +Yl »oca« (ak.) i sl. Napomene:

a) U osmanskom jeziku susreće se zatvoreno lei koji neki turkolozi smatraju devetim vo­ kalom, a koje i danas postoji u nekim anadolijskim dijalektima. Arapskim je pismom bilježeno na poseban način (kao li!), npr. demek (�J), vermek (d..,.HJ), ermek ( d...>:,'I) , etmek (�I), geru (J�) itd. U suvremenom jeziku demek »reći«, vermek »dati« itd. b) Kod nekolicine arapskih i perzijskih riječi kratki sc vokal lei ispred Iwl i sam labijalizirao, npr. tewbe > tavbe »pokajanje«, newbet > navbet > nabet »straža; dežurstvo«, ali: dewlet > devlet (sic!) »država; sreća«. U turskim riječima lei se ispred Ivi ne labijalizira, npr. sevmek »voljeti«. Usporediti i: savmek »psovati, grditi«, ovmak »trljati, rastirati tijesto« i avmek »hvaliti« i dr. c) Kratki arapski i perzijski vokal, koji se bilježi znakom fetha, prenosi se kao lei ukoliko je njegov nosilac neutrali konsonant, a u ostalim slučajevima kao lal, npr. melek »anđeo«, sebep »uzrok«, kasap »mesar«, gaflet »nemar, nehat, nebudnost« i dr. Odstupanja zavise od toga radi li se o otvorenom slogu, npr. §allls »lice, osoba«, ali i od stupnja adaptacije konkretne riječi i djelovanja progresivne i regresivne asimilacije, npr. zeman > zaman »vrijeme« (v. par. 51).

14

FON ETIKA I FONOLOGIJA

POZICIJSKA DUŽINA TURSKIH VOKALA 18

Osim u onima koje s u stranog porijekla (v. par. 8-13) kvantiteta s e vokala susreće i u izvorno turskim riječima. U pitanju je, međutim, pozicijska ili kombinatoma, a ne etimološka dužina. Naime, kao posljedica transformacije fonema 19! u 19; i njegova reduciranja u izgovoru (v. par. 2S/k), vokal u poziciji ispred tog fonema u izgovoru dobiva na kvantiteti, npr. sag > sag »desni« (izgovor: sa).

19

Kombinatorna dužina vokala ispred Igl naročito se osjeća u: a) jednosložnim riječima koje se završavaju na Igl, npr. dag »planina«, �ig »rosa«, szg »plitak« i dr.; b) zatvorenom slogu višesložnih riječi, npr. aglamak »plakati«, igne »igla«, yagmur »kiša«, saglzk »zdravlje«, og/an » dečko«, dogma k »roditi se«, bogmak »ugušiti se« i dr. Napomena:

Do duljenja vokala u ovoj poziciji dolazi i kod stranih riječi, ukoliko se i u njima Igl trans­ formirao u 19;, npr. ragmen »unatoč«, teblig »priopćenje, referat«, cograf);a »zemljopis« i dr. (v. par. 25/k).

20

Nešto kraće nego u gornjim primjerima, ali ipak sa zamjetljivom kvantitetom u od­ nosu na izvornu kratkoću turskog vokala, izgovara se vokal u poziciji ispred 19; u otvorenom slogu, npr. kugu »labud« (izg. ku-u), agzr »težak«, ugur »sreća«, aga� »stablo, drvo«, deger »vrijedan«, eger »sedlo«, diger »drugi« itd.

21

U slučaj evima kada se ne radi o etimološkom, nego kombinatornom Igl koje nastaje transformacijom fonema Iki > Igl > Igl na kraju rij eči na koju se dodaje sufiks, vokal u poziciji ispred ne dobiva na kvantiteti, što u izgovoru stvara dojam hijata ili zijeva (v. par. 79), npr. oluk+ u > olug+u »žlijeb« (ak., izg. olu-u), kapak+a > kapag+ a »poklopcu« (dat., izg. kapa-a) i sl. (v. par. 42).

22

U izvjesnom broju slučajeva kombinatorna ili pozicij ska dužina vokala ispred 19; služi kao sredstvo morfološke i semantičke diferencijacije riječi, npr. an »pčela« �alar »on svira« dedi »rekao je« yah »obala« olan »k. biva« doru »doratast« sahk »novost«

agn »bol« �aglar » epohe« degdi » dotakao j e « yagh »mastan« oglan »dečko« dogru »ravan; ispravan« saghk »zdravlje«

FONETIKA I FONOLOGIJA

15

Napomena:

Jedina turska riječ u kojoj se donekle osjeća kvantiteta vokala jest yad »tuđ, stran, ne­ poznat«, ali u manjoj mjeri nego u perzijskoj riječi yad »pamćenje, sjećanje«. o dužini vokala kao fonološkoj opoziciji u primjerima tipa al »porodica, donastija« i al »uzmi! « v. par. 28.

KLASIFIKACIJA TURSKIH KONSONANATA U turskom jeziku postoji 21 konsonant koji se bilježe zasebnim grafemima. Š to se pak tiče broja konsonantskih fonema, mišljenja se turkologa manje-više razilaze (v. par. 28-29).

23

Klasifikaciju konsonanata vršimo prema općepdhvaćenim kriterijima: 1. mjestu tvorbe ili artikulacijskom organu koji sudjeluje u tvorbi; 2. načinu tvorbe, odnosno načinu savladavanja prepreke na koju nailazi zračna struja; 3. položaju i jačini vibracije glasnica.

24

1. S obzirom na mjesto i a!tikulacijski organ konsonante d�j elimo na usnene (labi­ jalne ) ijezične. Usneni mogu biti dvollsneni (bilabijaini) i usneno-zubni (labioden­ talni). Jezični se, pak, dijele na prednjojezične ili zubne (dentali), sred}�iojezične ili prednjonepčane (palatali) i zadnjojezične ili zad'�ionepčane (velari). Pri artikulaciji dentala prednji se dio jezika približava prednjim gornjim zubima, kod palatala se prednji ili srednji dio jezika približava srednjem dijelu tvrdog nepca, dok se kod velara zadnj i dio jezika približava zadnjem dijelu mekog nepca. 2. Prema načinu tvorbe, odnosno načinu savladavanja prepreke, dijelimo ih na pras­ kave ili eksplozive (artikuliraju se potpunom pregradom zračne struje, a potom naglim otvaranjem govornih instrumenata i potiskivanjem zračne struje kroz njih), praskavotjesnačne ili afrikate (pregrađena zračna struja propušta se blagim otvaranjem govornih organa), tjesnačne ili ftikative (govorni organi čine tjesnac kroz koji prolazi zračna struja),praskavo-nosne ili nazale (zračna struja nesmetano prolazi kroz nosu šupljinu) i drhtave ili vibrante (vrh jezika, usmjeren prema pred­ njem nepcu, vibrira pod naletom zračne struje). 3. Po položaju i jačini vibracije glasnice, odnosno sudjelovanju zvuka u artikulaciji, dijelimo ih na zvučne i bezvučne. Pri napetim glasnicama nastaju zvučni, a pri opuštenim bezvučni konsonanti. U prvom slučaju glasnice titraju, a u drugom ne. Napomena:

Obilježje zvučnostibezvučnost. zasnovano na kriteriju br. 3, ne treba brkati s kriterijem vo­ kalnosti ili glasnosti. Pojam j� vokalnosti mnogo širi i suprostavlja se šumu koji je isključivo svojstvo konsonanata, izuzevši sonante ili glasnike. Najveći stupanj vokalnosti nose samo­ glasnici ili vokali. Prema tome, po kriteriju vokalnosti razlikuju se tri skupine glasova: a) vokali i sonanti Ill, Iri, Irni i Ini; b) tzv. polukonsonantski glajd ili glas Ijl, c) pravi ili šumni konsonanti, koje dijelimo na zvučne i bezvučne.

16

FONETIKA I FONOLOGIJA

PO ARTIKULIRAJU ĆEM ORGANU Labijalni (usneni)

PO NAČINU TVORBE

Jezični

PredI\jo- Srednjo­ jezični jezični

f- - -

- - -

Frikativi (tjesnačni)

1- - -

-

Nazali (nosni)

(kriterij po zvučnosti)

s, §

-

-

-

-

-

-

-

y,

j

Z,

-

f

f- - - - -

t

v

Afrikati (praskavo-tjesnačni) f-

Više Više prednji zadnji

d

b

Plozivi (praskavi)

p

Zadnjojezični

Po položaju glasnica

-

(g')

g

zvučni .

(k')

k

- - - - - -

GD

bezvučni

g

zvučni

-

1-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

f-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

c

- -

-

m

Laterali (bočni)

-

�

-

-

-

-

bezvučni

-

zvučni -

-

-

-

bezvučni

-

n l, (l')

Sonanti

Vibranti (drhtavi)

Napomene:

a) U zagradama su dati alofoni lk'l, Ig'l i /l'I, koje neki turkolozi smatraju fonemima (v. par. 28). b) Nesređenost lingvističke terminologije, koja se može smatrati i posljedicom nepostoja­ nja prikladnog znanstvenog rječnika, najočitije se odražava u proizvoljnoj upotrebi pa­ ralelnih termina kao što su: unlii, sesli, vokal »vokal«, unsuz, sessiz, konsonant »kon­ sonant«, patlamall, patlaYlcl, silreksiz »ploziv«, SlZlCl, aklcl, sarekli »frikativ«, silrtu�ken »afrikat«, burunsu, genizsi »nazal«, avurtsu »lateral«, titrek »vibrant«, dudaksl »labijal­ an«, �ift dudak »bilabijalan«, di§' dudak »labio-dentalan«, ondilsi »prednjojezični«, aJ·tdil­ si »zadnjojezični«, sedalt, Otiimlii »zvučan«, sedaslz, otilmsuz »bezvučan«. U ovome popisu dati su najfrekventniji termini.

OPIS KONSONANATA 25

U gornjoj tabeli jedan od kriterija klasifikacije turskih konsonanata ticao se artikuli­ rajućih organa (usana i jezika). Radi što preciznijeg njihova opisa sada uvodimo kriterij mjesta tvorbe. On uključuje sve govorne organe koji sudjeluju u krajnjem artikuliranju ljudskog glasa: a) jezik (lingua), b) donju (pomičnu) i gornju (ne­ pomičnu) čeljust, c) zube (dentes), d) usne (labiae), e) desni (alveoli), f) napce (palatum) čiji se koštani dio uz gornje zube naziva tvrdim (palatum durum), a drugi

FONETIKA I FONOLOG IJA

17

dio mekim nepcem (velum palatinum), g) resica (uvula). Ždrijelna, usna i nosna šupljina služe kao rezona tori čija je funkcija pojačanje svojstva glasa. a) Konsonanti »b« i »p«: Bilabijaini zvučni ploziv Ibl izgovara se kao hrvatsko »b«, npr. ben »ja«, baba »otac«, a njegov bezvučni parnjak kao hrvatsko »p«, npr. top »top; lopta«. Na kraju riječi »p« se pojavljuje kao: a) etimološko, npr. sap »drška, peteljka«, b) kao pozicijsko ili obezvučeno »b«, npr. kitap »knjiga« (v. par. 40). b) Konsonanti »c« i »1;;«: Alveolarno-palatalni zvučni afrikat Icl u inicijalnoj poziciji susreće se samo u stranim riječima, npr. cehalet »neznanje«, cep »džep«. Izuzetak su onomatopeje i onomatopejski izrazi, npr. caYl,. »oponašanje pucketanja vatre, škripe vrata i s1.«, civciv »pile; ptić«. Njegov bezvučni parnjak »c;; « može biti u svim pozicijama II riječi, npr. c;;ic;;ek »cvijet«, sec;;im »izbor«, kac;; »koliko? «. Finalno »c;; « javlja se kao: a) etimološko, npr. uc;; »tri«, koc;; »ovan«, b) pozicijsko ili obezvučeno »c«, npr. ilaC;; »lijek« (v. par. 40) . Bez obzira na to nalaze li se u okruženju prednjih ili zadnjih vokala, »c« i »c;; « se izgovaraju nešto više palatalizirano negoli h. konso­ nanti »dž« i »č«. c) Konsonanti »d« i »t«: Dentalni zvučni ploziv »d« izgovara se kao h. »d«, npr. dede »djed«, dernek »reći«, oda »soba«, a njegov bezvučni parnjak kao h. »t«, npr. ta.J »kamen«, tav.Jan »zec«. U finalnoj poziciji javlja se kao : a) etimološko, npr. at »konj «, yaka »gorivo«, b) pozicijsko ili obezvučeno »d«, npr. senet »mjenica« (v. par. 40). Napomena:

Konsonant »t« u riječima iz arapskog i perzijskog jezika objedinjuje dva različita fonema: a) te ( ..:..) , npr. tarih »historija«, tatil »odmor«, lJ) to (J..) , npr. tarat »strana«, nutuk »govor«.

d) Konsonant »g«: Velarni zvučni ploziv »g« s bezvučnim plozivom »k« i sonantom »1« podliježe najvećem stupnju palatalizac�je (v. par. · 27). Njegova se tvrda varijanta izgovara približno kao h. »g« u riječima noga, galama, npr. gaga »kljun«, vurgu »akcent«, a meka izrazito palatalizirano, tako da se u turcizmima prenosi kao »d«, npr. gall (dah) »katkad«, gene (dene) »opet«, gidi (did�ja) »lopuža, nevaljalac«. Obje se varijante ne susreću u intervokalskoj i finalnoj poziciji, jer su se transfor­ mirale u Igl ili, pak, otpale, npr. boga > boga »bik«, igne > igne »igla«, Slg > Slg »plitak«, c;;ig > c;;ig »rosa«, sang > salU > san »žut« (v. par. 2S/k). Izuzevši riječi stranog porijekla, npr. gaddar »nemilosrdan«, garaj »garaža«, tvrda varijanta velarnog ploziva »g« gotovo se ne susreće ni u inicijalnoj poziciji, dok za meku ne postoje ta ograničenja, npr. giri.J »ulaz«, gz·ine.J »sunce«, giizel »lijep«. Obje su najčešće u sredini diriviranih riječi, u funkciji nosilaca sloga, npr. blllgu »nalaz (med.)«, bilgi »znanje; informacija«, se/gi »i�ložba« i dr. Napomena:

Konsonant »g« pokriva arapski gayn (t.) i velarno »g« u riječima iz europskih jezika, npr. galip »pobjednik«, lagat »rječnik« , propagallda, filolog, katalog i dr., a njegova palatalizirana varijanta perzijski gaw (.s), npr. gaya I guya »kao da, tobože«, gunah »grijeh«. O trans­ formaciji Igl > Igl u riječima stranog porijekla V. par. 25/k.

18

FONETIKA I FONOLOGIJA

e) Konsonant Iki: Velarni bezvučni ploziv, čija se tvrda varijanta (u okruženju zadnjih vokala) izgovara kao »k« u riječima kada, sok, kola, npr. koku »miris; vonj «, sokmak »ugurati; ujesti (insekt, zmija i s1.)«, dokuz »devet«. Meka varijanta javlja se u turskim riječima s vokalima prednjeg reda, te u arapskim i perzijskim riječima s konsonantom ke! (�), npr. iki »dva«, keklik »jarebica«, kehlibar »ćili­ bar«, kdmil »savršen« itd. Uslj ed njenog vrlo palataliziranog izgovora, naročito u riječima arapskog i perzijskog porijekla, u h. se jeziku izgovara kao »ć«, npr. kitap (h. ćitab) »knjiga «. U finalnoj poziciji javlja se kao: a) etimološko, npr. kelebek »leptir«, sokak »ulica«, b) pozicijsko ili obezvučeno »g«, npr. renk »boja«, ahenk »harmonija« (v. par. 40). Napomena:

Arapski konsonant qaf (J) i velarno »k« u riječima iz europskih jezika prenosi se kao tvrdo »k«, npr. katil »ubojica«, ben'ak »proziran, prozračan«, kakao, doktor, farmakolog, dok se njegova meka varijanta susreće u arapskim i perzijskim riječima s konsonantom kef (v. gornje primjere). Arapski i perzijski konsonant »b.« (t) disimilirao se u nekolicini riječi u tvrdo »k«, npr. bal'buz > ka,pUZ »lubenica«, baftan > kaftan »kaftan«, balife > kalfa »kalfa« i dr. O transformaciji »k« > »g« > »g« U intervokalskoj poziciji na kraju riječi V. par. 42.

f) Konsonant »1«.' Uz velarni zvučni ploziv »g« i njegov bezvučni parnjak »k«, late­ ralni son ant »1« podliježe najvećem stupnju palatalizacije (v. par. 27). Ne susreće se u inicijalnoj poziciji izvorno turskih riječi, izuzevši onomatopeje i onomato­ pejske izraze, npr. lap lap yemek »jesti srčući i mljackajući«, lop lop yemek »jesti proždrljivo, ne žvačući« i dr. Njegova tvrda varijanta izgovara se kao h. »1«, npr. kalmak »ostati«, bal »med«. Pri artikulaciji meke varijante vrh jezika leži na alve­ olama, a ne na gornjim zubima, npr. gel! »dođi! «, bilmek »znati«, gUzel »lijep«, te se ona u okruženju prednjih vokala izgovara znatno umekšano u odnosu na h. »1«. Napomena:

Izuzevši one koje se više i ne osjećaju stranim, npr. alal »pamet«, asti »korijen, osnova«, nastl (ne+ asIl) »kako?, kakav?«, konsonant »1« se u svim riječima stranog porijekla izgovara vrlo umekšano, npr. late »lala«, lanet »prokletstvo«, litre »litar«, lavabo, general. Stupanj palataliziranosti toliki je da djeluje i na vokaisku fizionomiju sufiksa, npr. petrol + ii (v. par. 38/c).

g) Konsonanti »v« i »!«: Labiodentalni zvučni frikativ »v« u izvorno se turskim rije­ čima ne susreće u inicijalnoj poziciji, izuzevši onomatopeje i onomatopejske iz­ raze, te nekolicinu riječi, npr. vlzlltl »zujanje, fijukanje, zvižduk (npr. metka)«, vlzzldamak »zujati, fijukati«, var »ima, nalazi se« (st. bar), varmak »stići, prispjeti« (st. barmak), vU1mak »udariti; ubiti« (st. urmak), velmek »dati«. U finalnoj po­ ziciji »v« se nikada ne obezvučuje, npr. sznav »ispit«, soylev »govor«. Njegov bezvučni parnjak »f« također se ne susreće u inicijalnoj poziciji izvorno turskih riječi, a izuzetak su opet onomatopeje i onomatopejski izrazi, nrp. ftrlamak »iskočiti«, ft�kl1mak »prštati«. Budući da se »v« ne obezvučuje na kraju riječi, u toj poziciji »f« može biti samo u riječima stranog porijekla, npr. malu! »poznat«, ukti! »aktivan«, nominati! »nominativ« i dr.

FONETIKA I FONOLOG IJA

19

h) Konsonanti »z« i »s«: Alveolarni zvučni frikativ »z« također se ne susreće u ini­ cijalnoj poziciji izvorno turskih riječi, izuzevši onomatopeje i onomatopejske izraze, npr. zl11ltl »buka, galama, larma, kavga«, zonklamak »osjećati tupu i muklu bol, žiga ti u kratkim intervalima (rana, bol u glavi i sl.)«. U finalnoj pozicji nikada se ne obezvučuje, npr. sekiz »osam«, do/aa »devet«, boynuz »rog«. Njegov bezvučni parnjak »s« susreće se u svim pozicijama u riječi, npr. sis »magla«, kesmek »sjeći«. Napomena:

Alveolarni zvučni frikativ »z« pokriva sljedeće arapske i perzijske konsonante: ze (j), npr. zelzele »zemljotres«, ziyaret »posjet«, b) zal (�), npr. zeki »pametan, inteligentan«, c) :;0 ( .Ja), npr. zali »kuverta«, zalim »okrutan«, d) 40 (va), npr. zarar »šteta«, zam »pos­ kupljenje«, zaruret »neophodnost, nužda«. Arapski konsonant 40 samo se u nekolicini slučajeva prenosi kao »d«, npr. kadi »kadija«, darbunesel (arh.) »poslovica«, dal'be »udar, udarac«, dalp »udar; mat. operacija množenja«, dwphane »kovnica novca«. Njegov bezvučni parnjak pokriva tri arapska i perzijska konsonanta: a) se (u-'), npr. siyaset »politika«, resim »slika«, b) interdenal Je (.!J), npr. miras »miras; nasljedstvo«, siktet »te­ žina; kategorija (u boksu)«, c) �O ( � ) , npr. sadaka »milostinja, sadaka«, sahip »vlasnik«.

i) Konsonanti »j« i ».J«: Palataini zvučni frikativ /jl nije turskog porijekla i susreće se samo u stranim riječima, npr. mujde »radosna vijest«, ju rnaI, oksijen »kisik«, jim­ nastik »gimnastika«. U govorima se inicijalno »j « gdjekada supstituira afrikatom »c«, npr. jandalma > candarma »žandar, žandarmerija«. U finalnoj se poziciji nikada ne obezvučuje, npr. garaj »garaža«. Njegov bezvučni parnjak susreće se u svim pozicijama u riječi, npr. .Ji.Jmek »naduti se«, be.J »pet«. Bez obzira na to nalaze li se u okruženju prednjih ili zadnjih vokala, oba ova konsonanta izgo­ varaju se više palatalizirano negoli h. »ž«- i »š«. j) Konsonant »h«: Bezvučni faringaini Ivelarni frikativ »h« ne susreće se u finalnoj i inicijalnoj poziciji izvornih turskih riječi, izuzevši onomatopeje, onomatopejske izraze i uzvike, npr. hop »hop! «, hoplamak »poskočiti«, haydi »hajde! «, hangi »koji?« (st. kangl). Budući da nije izvorno turskog porijekla, rijetko se susreće i u medijalnoj poziciji, npr. daha »još«. Napomena:

Konsonant »h« objedinjuje sljedeće arapske i perzijske konsonante: a) okruglo he ( . ), npr. heves »želja, strast, stremljenje«, heyet »komisija«, b) !Ja (t), npr. hitap »obraćanje«, hO� »ugodan, lijep«, hoca »učitelj«, c) �1a (c), npr. hile »varka«, hikmet »mudrost«.

k) Konsonant Igl: Zvučni frikativ, ima dvije varijante: velarnu i palatainu (v. par. 31). Nikada ne može biti u inic�jalnoj poziciji. Gledano iz perspektive historijske fo­ netike konsonant Igl rezultat je redukcije Zvučnog 19! u izgovoru, u intervokalnoj ili finalnoj poziciji (na kraju sloga ili riječi). Ta kvantitativna redukcija, odnosno slabljenje i gubljenje zvučnog 19; u izgovoru, npr. sag > sag »desni«, baglamak > baglamak »vezati« i dr., imala je za izravnu posljedicu kvalitativnu promjenu vokala u poziciji ispred njega (v. par. 22) Promjena »g« > »g« nastala je u istambulskom govoru (koji je uzet za osnovu standardnog jezika), dok u mnogim anadolijskim dijalektim;:t do nje uopće nije došlo.

20

FONETIKA I FONOLOGIJA

Napomena:

Velarni alofon fonema Ig/ najvjerojatnije potječe od velarnog fonema Igl, a palatalni od palatalnog Ig/. U dijakronijskoj su perspektivi Igl i Igl nedvojbeno dva zasebna fonema. Promi ena arapskog konsonanta gayn i perzijskog palatalnog eksploziva gaw u Igl nema univerzalan karakter, npr, ragmen »unatoč«, dimag »mozak«, bag »vrt«, eger » ako«, ali: lugat »rječnik«, belagat »krasnorječitost«, mugalebe »suparništvo«. U riječima iz europskih je­ zika do nje niie došlo (npr, pedagog, demagog) izuzevši nekolicinu vrlo frekvenentnih: jotograj »fotograf«, kozmograj »kozmograf« i dr,

l) Konsonant »m«: Bilabijaini nazalni sonant, vrlo rijedak u inicijalnoj POZICIJ I. Izuzeci su onomatope.i e i onomatopejski izrazi, te rijetke riječi čija je etimologija neizvjesna, npr. mmldamak »gunđati, negodovati«, miyavlamak »mjaukati«, mvpl ml§ll uyumak »spavati mirno, slatko, spokojno«, meme »dojka«. Napomena:

O reduplikatima tipa para m + ara »novac i ostalo, novac i tome slično« V. par. 421!b.

m) Konsonant »n«: Prednjopalatalni nazalni sonant, također vrlo rijedak u inicijalnoj pozic�ji u izvorno turskim riječima. Izuzetak je nekolicina riječi, npr. nene/nine »baka«, ninni »uspavanka«, te složenice s upitnom zamjenicom ne »što?«: ni�in »zbog čega, radi čega? «, niye »zašto? «, naszl »kakav? «, nerede »gdje?«, neden »zašto. zbog čega? «. Napomena:

U izvjesnom broju turskih riječi son ant »n« nastao je od konsonanata »ilg« (ili: »ii«) koji je osmanskim pismom bilježen na poseban način, pomoću »gluhog kefa« (saglr kef, ..!I), npr. bin (�) »tisuća«, son (..:.1.,....-) »kraj«, 011 (..!J J I) »prednji dio nečega«, sonra (.�",..-) »poslije« i dr. U znanstvenoj transkripciji obavezno se bilježi. npr. beiiiz (�) = beniz »boja lica«. U suvremenom jeziku konsonant »ii« ne postoji, ali se u izvjesnom broju riječi susreće kombinatorni dvoglasnik »ng«, npr. yonga »djetelina«, yangm »požar«,piyango »lutrija« i dr. O kombinatornom »ilg« u dativu zamjenica ben »ja« i sen »ti« V. par, 343/3.

n) Konsonant >>1'« : Alveolarni titravi sonant ne susreće se u inicijalnoj poziciji izvorno turskih riječi. Izuzetak su rijetke onomatopeje, npr. rap rap »oponašanje zvuka marševskog koraka«. o) Konsonant »y«: Palataini sonant (polukonsonantski glajd) susreće se u svim po­ zicijama u riječi, npr. yay »llik«, yiizmek »plivati«, koyu n »ovca«, boy »stas«. Osim etimološkog, u izgovoru (gdjekada i grafiji) javlja se i kao pozicijsko »y«, npr. eger ili eyer »sedlo« (v. par. 32). Napomena:

a) O interakalarnom »y« V. par, 85 . b) O »y« u diftonzima, npr. geldi idilgeldiydi »bio j e došao, bijaše došao« V. par. 87.

FONETIKA r FONOLOG IJA

21

NAPOMENE . O PRENO Š ENJU ARAPSKIH KONSONANATA 'AYN I HEMZE

U prethodnom izlaganju davane su kratke napomene o tretmanu arapskih i perzijskih konsonanata u turskom jeziku. Dva konsonanta, međutim, iziskuju posebnu pažnju: rayn i hemze. U suvremenom jeziku oba su u izgovoru sasvim reducirana, izuzevši rijetke primjere u kojima se njihovo etimološko prisustvo osjeća kao dah ili spiritus. U vezi s tim treba na umu držati sljedeće: a) U finalnoj su pozicW rayn i hemze otpali, pri čemu etimološki kratki ili dugi vokali u poziciji ispred njih ne mijenjaju svoju kvalitetu, npr. cami »džamija«, menbalmemba »izvor«, mevzu »tema«, imla »pravopis«, bela »nevolja«, men�e »porijeklo« i dr. Riječi koje su se završavale na rayn, bez obzira na kvantitetu vokala ispred njega, tretiraju se kao i sve dfuge riječi koje se završavaju na konso­ nant, te se između njih i sufiksa ne ubacuju interkalarni konsonanti, npr. cami +i »džamiju« (ak.), mevzu +u »temu« (ak.), tekstil sanayi +i »tekstilna industrija« itd. Isto vrijedi za r�ječi koje se završavaju na hemze ispred kojeg je kratki vokal, npr. men�e +i »njegovo porijeklo«, mell�e +in »porijekla« (gen.) itd. Izuzetak su riječi s hemzetom u finalnoj pozic�ji i dugim vokalom ispred. One se ponašaju kao riječi koje se završavaju na vokal, te se 'između njih i sufiksa obavezno ubacuju in­ terkalarni konsonanti (v. par. 85), npr. bela +y+ l »nevolju« (ak.), imla +y+ a »pravopisu« (dat.) itd.

26

Napomena:

Sve češće i u standardni jezik ulaze oblici cami +y+ i umjesto cami + i »džamiju« (ak.) i sl.

b) U medijalnoj poziciji etimološko se prisustvo ova dva konsonanta osjeća u vidu »oštrog daha« ili spi1itusa aspera (za rayn) i »blagog daha« ili spi1itusa lenisa (za hemze), npr. maa§ »plaća« (izg. ma-a§), saadet »sreća« (izg. sa-adet), krta »dio; kontinent« (izg. kIt-a), mesele »problem« (izg. mes'ele), nqe »radost« (izg. ne§'e) itd. Napomena:

Ranije je pravopis propisivao u ovim slučajevima obavezno korištenje apostrofa (v. par. 2).

c) Do potpunog reduciranja ovih konsonanata u izgovoru dolazi u slučajevima kad su u inicijalnoj poziciji, npr. ibret »poučan primjer«, alem »svijet«, insan »čovjek«, umit »nada« (v. par. 13).

POZICIJSKE VARIJANTE KONSONANTSKIH FONEMA PALATALIZACIJA

Stupanj palatalizacije konsonantskih fonerna u okruženju vokala prednjeg reda (e, i, ii) u velikoj je mjeri uvjetovan njihovim artikulacijskim karakteristikama. Stoga ih možemo podijeliti na sljede�e skupine: a) foneme /bl, Idi, Irni, Ivi, lt! i Ipl koji, iz

b,

b

27

22

FONETIKA I FONOLOGIJA

razumljivih razloga, ne podliježu palatalizaciji, b) foneme Isl, I§I, Icl, Iri i Izl koji se u okruženju vokala »0« i »u« neznatno palataliziraju, npr. gdrmek »vidjeti«, gii,f »sna­ ga«, sdz »riječ«, siis »ukras«, iiziim »grožđe« i dr., c) foneme lk!, Igl i /11 koji su u okruženju prednjih vokala izloženi najvećem stupnju palatalizacije, npr. kiil »pe­ peo«, gdl »jezero«, bil! »znaj ! «. Napomena:

Palataine varijante fonema u znanstvenoj se transkripciji bilježe apostrofom, dakle: lk' l, 19' I i /1'1.

28

Gornja podjela konsonantskih fonerna po stupnju moguće palatalizacije tiče se izvorno turskih riječi. Kad su u pitanju strane riječi, treba imati na umu da se arapsko i perzijsko »k« (kef) i »g« (gaw), te »1« u svim stranim riječima, izgovaraju izrazito palatalizirano, npr. kamit »savršen« gall »katkada«, tanet »prokletstvo«, ampul »ža­ rulja«. To je navelo neke turkologe na zaključak da se radi o fonemima, a ne alofo­ nima, a kao potvrda tog stava obično se navode sljedeći parovi: kan (tur.) »krv« i kan (perz.) »rudnik; izvor«; al! (tur.) »uzmi! « i al (ar.) »obitelj dinastija«; kap (tur. ) »po­ suda« i kap (ar.) »zglob«; kar (tur.) »snijeg« i kar (perz.) »posao«; ala (tur.) »šaren« i ala (ar.) »viši, bolji; prekrasan«; kanun (ar.) »zakon« i kanun (ar.) »ognjište, peć«.

29

Turski palatali Ik'l, Ig'l i 11'1 susreću se u izvorno turskim riječima samo u okruženju prednjih vokala (e, i, 0, u), a tvrdi alofoni lk!, Igl, 11/ u okruženju zadnjih vokala. Stoga nije moguće pronaći ni jedan turski par koji bi pokazao da je krite1ij palatalnosti konsonantskih fonema, a ne vokalna struktura riječi, nosilac distinktivnog obilježja, npr. k+e+l »šugav, krastav; ćelav« i k+a +l »ostani! «. Drugim riječima, palatalnost konsonantskih fonema nije distinktivno fonološko obi(ježje, nego nJihova dodatna ili do­ punska artikulac�ja u okruženju vokala prednjeg reda.

30

Iz rečenog proizlazi da su sporni upravo palatal Ik'l, Ig'l i /1'1 u riječima stranog porijekla. Činjenica je da fonološka pravila koja vrijede za izvorno turske riječi u principu ne vrijede za lekseme stranog porijekla jer oni, gledajući s fonološkog aspekta, čine »sekundarni« leksički sloj koji u većini slučajeva stoji na marginama važećih fonoloških pravila. Stoga je i par kanun : k{l11u n (obje riječi iz arapskog! ) sporan. U svim ostalim primjerima tipa kar »snijeg« i kar »posao« distinktivno obi­ lježje nije palatalnost, nego dužina arapskog i pe1zijskog vokala u odnosu na kratki turski vokal. Broj sličnih primjera u kojima dužina vokala čini fonološku opoziciju relativno je velik, npr. adet »običaj« i adet »broj, komad« (v. par. 12). Ti momenti navode na zaključak da palatali Ik'l, Ig'l i 11'1 predstavljaju alofone, a ne foneme. Napomena: o

kriteriju palatalnosti/velarnosti na morfonološkoj razini v. par. 37.

VELARNI I PALATALNI ALOFON FONEMA IGI

31

l

Velarni alofon fonerna 19; susreće se u riječima sa zadnjim vokalima, te u arapskim riječima s konsonantom gayn, npr. sogan »luk crveni«, bugu »para«, dogu · »istok«,

23

FONETIKA I FONOLOGIJA

ragmen »usprkos«. U izgovoru se sasvim reducira te se dobiva dojam hijata ili zijeva (v. par. 80). Napomena: o

pozicijskoj dužini vokala ispred IgI v. par. 22.

U okruženju vokala prednjeg reda Igl se u velikoj mjeri palatalizira, usljed čega se u izgovoru plibližava fonemu Iy/, npr. agle » podne« (izg. bYle), degirmen »vodenica« (deYirmen), eglence »zabava« (eYlence). Gdjekada se to odražava i na grafiju, npr. eger ili eyer »sedlo«.

32

Napomena:

U nekim slučajevima IgI u poziciji iza labijaInih vokala prelazi u izgovoru i pisanju u Ivi, npr. kogmaklkovmak »otjerati, i$tjerati«, ogmaklovmak »trIjati; rastirati tijesto«, 6gmekl6vmek »hvaliti«, d6gmekld6vmek »tući, biti«, s6gmekls6vmek »psovati, grditi«. (Dubi etni oblici sa Ivi češći su.) O pozicijskom IgI v. par. 42.

ZVU ČNOST

Fonem Ihl nema zvučnog parnjaka, a fonemi Ig/, Iy/, Irni, Ini, 11/ i Iri nemaju bezvučnih parova. Posljednje četiri spadaju u sonante ili glasnike, koji po svojoj prirodi zapravo i isključuju kriterij po sudjelovanju zvuka u njihovoj artikulaciji (v. par. 23/3). Bezvučni

Zvučni

- - - - - - - -

b c d - v z

- - -

33

-

- - -

� - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - -

-

- - - - - - -

p � t -

-

f § s - -

- - - -

-

- -

-

- - - - - - - -

�--- --------�------------�----------------� m, n, y, g, r

I,

h.

g

k

h

Bezvučni fonemi Ipl, Igl, It/, Ifl, I§I, Isl u inicijalnoj se poziciji izgovaraju s neznatnom aspiracijom, npr. tepe . »brdo«, r;ir;ek »cvijet«, fayda »korist«, ses »glas, šum«, pll1ar »bunaI« itd.

34

Fonemi Ivi, Ijl i Izl nikada" se ne obezvučuju na kraju riječi (v. par. 2Slg, h, i), budući da zvučnost u ovome slučaju predstavlja njihovo distinktivno obilježje, npr. sis »magla« i siz »vi«, is »čađ« i iz »trag«, us »pamet« i uz »dobar, pravilan; daleko«, kas »mišić« i kaz »guska«.

35

24

36

FONETIKA I FON O LOGIJA

Fonemi Ibl, Idi i Icl obavezno se obezvučuju na kraju riječi bilo da je ona stranog ili izvorno turskog porijekla, npr. izdivar »brak, ženidba«, ahenk »harmonija«, klskar »kliješta«, kap »posuda«, sepet »korpa, košara, sepet« i dr. Izuzetak su od ovoga pravila riječi u kojima je zvučnost distinktivno obilježje, npr.

ot »trava at »konj « har »križ« hat »linija« yad »stran«

od »6da« ad »ime« hac »hadžiluk« had »granica« yat »jahta«

Napomene:

a) U riječi Rab »Bog; gospodar« ne dolazi do obezvučenja finalne foneme /bl. b) Zvučni fonem Igl u finalnoj poziciji susreće se samo u riječima iz europskih jezika, npr. filolog, demagog, tiirkolog, ali: buldok (sic! ) »buldog«. U arapskim i perzijskim riječima ona se transformirala u Igl, npr. dimag »mozak«, tehlig »referat«, belig »krasnorječiv«, bag »vrt« .

PALATALNOSTNELARNOST NA MORFONOLO ŠKOJ RAZINI 37

Moifo(fo)nologija je lingvistička disciplina koja proučava vezu između morfologije i fonologije, tj . glasove na razini povezanosti morfologije i fonologije te sastav fonema koji sudjeluju u formiranju morfoloških elemenata prilikom njihova povezivanja u riječ. U turskom jeziku postoji veliki broj sufiksa od kojih gotovo svaki ima više alomoifnih oblika (v. par. 132) čiji izbor zavisi od finalnog vokalskog i konsonantskog fonema. Drugim riječima, sufiks se prilagođava riječi (= korijenu ili leksičkom mor­ femu, v. par. 126), npr. ev+de »u kući«, avlu +da »u dvorištu«, sepet+ te »u košari«, ' park+ta »u parku«.

38

Postoje, međutim, i slučajevi kad finalni konsonantski fonem riječi utječe na vokalnu fizionomiju sufiksa tako što mijenja klasu njegovih vokala. Ta se promjena događa isključivo kad riječi stranog porijekla budući da u izvorno turskim mogu biti samo vokali jedne te iste klase (v. par. 48). Do velarizacije, odnosno palatalizacije vokala sufiksa dolazi u sljedećim slučajevima: a) ukoliko se riječ završava na arapski velarni konsonant qaf (J), npr. tatbik+ l (a ne tatbik + i ! ) »uspoređivanje« (ak.), tasdik+ l (a ne tasdik + i ! ) »potvrdu, ovjeru« (ak.); b) ukoliko se riječ završava na arapski i perzijski konsonant kef (d), npr. i�tirak +i (a ne i§tirak+ l ! ) »sudjelovanje« (ak.), emlĆlk+i (a ne emlak + l ! ) »nekretnine« (ak.);

FONETIKA I FONOLOGfJA

25

e) ukoliko se riječ završava na sonant Ill, npr. alkol+u (a ne alkol + u ! ) »alkohol«

(ak); ampul+ler (a ne ampul + lar! ) »žarulje«; general+e (a ne general + a! ) »ge­ neralu« (dat.); rol+de (a ne rol + da ! ) »u ulozi«; ihtimal+ler (a ne ihtimal + lar! ) »mogućnosti«; hal+de ( a n e hal + da ! ) » u stanju« itd.; d) ukoliko se arapska riječ završava na konsonant te (okruglo le, t.) ili na kon­ sonantske skupine »lp« i »lP«, npr. dikkat+i (a ne dikkat + l ! ) »paznju« (ak.); seyahat +ler (a ne seyahat + lar! ) »putovanja«; belagat + li (a ne beHigat + h ! ) »kras­ norječiv«; sulb +ii (a ne sulb + u ! ) »rod, pokoljenje« (ak.); kalp + ten kalb +e (a ne kalb + tan kalb + a ! ) »od srca srcu«; ha!p + ler (a ne harp + lar! ) »ratovi«; harf+ler (a ne harf+ lar ! ) »slova« itd.

Napomene:

a) Odstupanja u navedenim slučajevima zavise od stupnja adaptacije strane riječi. Stoga se mogu susresti i dublete, npr. slhhat +i i slhhat +l »zdravlje« (ak.); sanat + i i sanat+ l »umjetnost« (ak.); saat+ l »sat« (ak., ali: saat +ler) »satovi«; ruhsat+slz (bez palataliza­ cijet) »bez dopuštenja« ·itd. Palatalizacija sufiksa najdosljednije se provodi kod stranih riječi s finalnim fonemom /ll, koji se gotovo po pravilu izgovara naglaseno palatalizirano. Izuzetak su one riječi koje se više i ne osjećaju stranima, npr. akti »pamet«, aSll »osnova, korijen«, hamal »nosač«, mal »roba«, fasll »odjeljak, glava (knjige)«, mola »pauza« , ladas »južni vjetar«, lokanta »restoran«, lokma »zalogaj« itd. (v. par. 2S/f) . b) Zbog mogućih kolebanja ovi se slučajevi u rječnicima obično naznačuju, npr. gol (-LU) »zgoditak, gol«; kabahat (-ti) »krivica«; ruhsat (-tl) »dopuštenje« itd.

Palatalizacija se na morfonološkoj razini susreće i u slučajevima kad /yl u sastavu diftonga (v. par. 87) djeluje na vokale postpozicije/instrumentalnog sufiksa ile, npr. babasl ile - babaslyla, babaslyle, babasiyle »s ocem «; vasltaslyla, vasaaslyle, vasttasiyle »posredstvom, posredovanjem« itd.

39

ZVU ČNOST NA MORFONOLOŠKOJ RAZINI Fonemi Ipl, Itl, IC;I i Iki ozvučuju se u poziciji između dva vokala (tj . u slučajevima kad se na riječ dodaje sufiks koji i sam počinje vokalom) u stranim riječima koje etimološki imaju zvučne foneme ili, drugim riječima, onda kad se radi o pozicijskim varijantama zvučnih fonema, npr. kitap : kitab + l »knjigu« (ak), inat : inad +l »njegov inat«, ila bOyle > boyle »ovako; ovakav«, �oyle (§u ile) »tako; takav«, oyle (o ile) »tako«, bir Yll +dlr > bz/dlr »ima godina dana«, obil' > &iir > obilr »(onaj) drugi«, ali: bugiin (sic ! ) »danas«. Obratite pozornost i na dativ zamjenica ben »ja« i sen »ti·« (v. par. 343).

61

PROGRESIVNA KONSONANTSKA ASIMILACIJA Najtipičnijim oblikom progresivne asimilacije konsonantskih fonema u izvorno turskim riječima može se smatrati njihova obavezna palatalizacija u okruženju vokala prednjeg reda, npr. sev +gi »ljubav«, gel+mek »doći«, dl+diir+mek »ubiti«, odnosno velarizac�ja u okruženju zadnjih vokala, npr. say+gl »poštovanje«, kal + mak »ostati«, kal+dlr+ mak »podići; ukinuti«. Međutim, za razliku od platovelarne asimilacije vokala i konsonanata, kojoj se podvrgavaju svi fonemi u riječi, do asimilacije konso­ nanata po zvučnosti dolazi samo u njihovu izravnom kontaktu.

62

Progresivna asimilacija po zvučnosti vrši se u slučajevima kada se na osnovu koja se završava jednim od bezvučnih fonema dodaje sufiks koji počinje zvučnim fonemima Idi, Icl, i Ig/, npr. lokativ (-del-da), ablativ (-deni-dan), kopula (-dir, -dIr, -dur, -dur), sufiks za tvorbu nomina agentis (-ci, -Cl, -cu, -cu), sufiks za tvorbu participa prid­ jevskog značenja (-gen/-gan) i mnogi drugi.

63

Osnova sa zvučnim fonemom

ev+de »U kući«, sen +de »kod tebe« dam + dan »s krova«, el +den »iz ruke« Yudum yorgun + dur. »Judum je umorna«; futbol +cu »nogometaš« saldlf+gan »nametljiv«

Osnova s bezvučnim fonemom

bq+re »U pet«, kaf-j:ia »u koliko?« sepef+'ten »iz korpe, sepeta« Yudum a�+iu·. »Judum je gladna«; simit-=R:i »perecar« unut+'kan »zaboravan«

Primjeri pokazuju da se iza bezvučnih konsonantskih fonema u finalnoj poziciji (lpl, Itl, 1r;;/, Ik/, Ihl, Ifl, Isl i I§/) sufiksi s inicijalnim fonemima Idi, Icl i Igl obavezna obezvučuju (v. par. 33). Stoga se i zakonipravilo o vokalnoj harmoniji gdjekada naziva i pravilom o vokalno-konsonantskoj harmoniji. Ovome u prilog ide i činj enica da se, primjerice, pored četiri zvučna alomorfa kopule -dir (-dir, -dIr, -dur, -dur) javljaju i

bc. .

64

34

FONETIKA I FONOLOGIJA

četiri bezvučna (-tir, -tIr, -tur, -tUr), ukupno osam, kao što je to slučaj s lokativom (-de, -da, -te, -ta), ablativom (-den, -dan, -ten, -tan) itd. I pored toga sufiksi sa stabilnim vokalima »e«, »a« spadaju u dvoval�iantne, a sufiksi s vokalima klase »i« u četverovarijantne budući da se klasa njihovih vokala uzima kao elementarni kriterij fonetsko-fonološke klasifikacije.

65

Neki se sufiksi u pogledu progresivne asimilacije po zvučnosti ponašaju kao izuzeci. Tu spadaju: a) sufiks - ti (v. par. 1087/20) za tvorbu deverbalnih imenica onomatopejskog zna­ čenja, npr. bat;tr+tl »vika, galama«, horul+ tu »hrkanje« giimbiir+til »lupa, larma«; b) plivatni s��fiks -siz (v. par. 1084/2), yiiz +siiz »bezobrazan«, ad+slz »bez imena, bezimen«, at+SlZ »bez konja«; c) kondicionaini sufiks -se/-sa (v. par. 773), npr. yaz+sa »kad bi pisao, da piše«, sevmez +se »ako ne voli«; d) sufiks za tvorbu 3. lica imperativa (v. pal: 752), npr. yaz +sm »neka napiše! «, kaz +sl11lar »neka kopaju! «. Napomene:

a) Iza osnova koje se završavaju na sonante Iri, Il/, Irni, Ini, te na Iyl mogu doći i zvučni i bezvučni konsonantski fonerni, npr. duy+gu »osjećaj«, uy+ ku »san«. b) Spontana regresivna (sic!) asimilacija može se u brzom i opuštenom govoru osjetiti i u slučajevima pod (b), (c) i (d), npr. yas+sa umjestoyaz+sa, ali se ona nikada ne odražava na grafiju. c) Općenito uzevši, regresivna je konsonantska asimilacija vrlo rijetka i sporadična pojava u turskom jeziku, npr. saklan+lJar; > saklam +bar; »igra skrivalice« (asimilacija po mjestu tvorbe). U slučajeve regresivne asimilacije po zvučnosti na morfonološkoj razini i na granici riječi spadaju i primjeri kitab + l (v. par. 40), kilap okuyor (v. par. 45) . d ) Progresivna asimilacija po zvučnosti n a granici riječi susreće se, dakako samo u iz­ govoru, u slučajevima kad se prva riječ završava na /kl, a druga počinje zvučnim fonemom, npr. k6pek gibi »poput psa« eizg. kopekkibi).

SLOG I STRUKTURA SLOGA 66

Slog se obično definira kao jedan ili više govornih glasova koji tvore jedinstvenu, neprekinutu jedinicu izričaja koja može biti cijela riječ (npr. lov) ili dio riječi (npr. lo/vi/ti). On je, dakle, fonetska jedinica višeg reda nego glas. Ako se završava vokalom naziva se otvorenim. Zatvoreni slog je onaj koji se završava konsonantom.

67

Slog se razlikuje od korijenskih i sufiksalnih morfema po tome što, kao fonetska jedinica, ne nosi značenje osim u slučajevima jednosložnih rij eči koje se po svojoj strukturi poklapaju s njim, npr. el »ruka, šaka«, kol »ruka (od ramena do šake )«, doJt »četiri« itd. Stoga se i raščlanjivanje riječi na sastavne morfeme, npr. ev+ler+ i + miz+de »u našim kućama« bitno razlikuje od raščlanjivanja na slogove ili odsječke

35

FONETIKA I FONOLOGIJA

govora koji se grafički izražavaju jednim ili više slova od kojih je barem jedan vokal, npr. ev/le/li/miz/de. Najistaknutiji i najsonorniji glas u slogu je vokal. Stoga se on i naziva slogotvornim fonemom ili glasom. Turski jezik spada u eufonične (»mi1ozvučne«) jezike koji ne trpe gomilanje konsonana ta u jednom te istom slogu. U izvorno turskim riječima dva konsonantska fonema u kontaktnoj poziciji susreću se samo na kraju sloga, npr. d61t »četiri«, 6l/diilt/mek »ubiti«. Eufonična struktura, zasnovana na spomenutom fonotaktičkom pravilu, proistječe iz aglutinativne prirode turskog jezika. Naime, gomilanje konso­ nantskih skupina u osnovi riječi iziskivala bi velike artikulacijske napore u slu­ čajevima kad se na nju doda jedan ili više sufiksa, kao u primjeru gidiverecekmis,siniz gibi »kao da ćete, tobože, svakog časa otići« (gid + i +ver + ecek +mi§ + siniz gibi) .

68

Napomena:

Fonotaktika proučava dopuštene i moguće kombinacije fonoloških jedinica nekog jezika. U · tu se oblast mogu Uključiti i frekvencija konsonantskih fonerna u inicijalnoj poziciji izvorno turske riječi (npr. Iri, Izl, !ll, Ih/, Icl, Irni, ln!. .. , v. par. 25), te pravila o distribuciji palatainih, velarnih i labijalnih vokala (v. par. 48).

STRUKTURA SLOGA U TURSKIM RI.JE ČIMA

Slogovi u izvorno turskim riječima mogu se podijeliti na sljedeće tipove: a) V b) VC c) vee

:

o »on; onaj«, o!luk »oluk« ok »strela«, avllalnwk »loviti« ilk »prvi«, alt »donji«

d) ev e) eve f) evee

: : :

69

bu »ovaj«, ilki »dva« gaz »oko« dort »četiri«

Napomene:

a) (V) i (e) su internacionalni znaci za vokal i konsonant b) Slogovi vee i evee imaju po pravilu sonant u poziciji ispred finalnog fonerna, npr. ilk, alt, ali: itst (sic!) »gornji«, bor� »dug«, kllk »četrdeset«, kent »grad«, korklmak »bojati se« itd. c) Fonem Ig/ u poziciji ispred konsonanta uvijek se tretira kao granični fonem sloga, npr. saglhk »zdravlje«, deglmek »dotaći«. U ostalim slučajevima on je kvazinosilac sloga, npr. yolgurt »jogurt«, bolga »bik« , u/�algl »avion« (ak.).

STRUKTURA SLOGA U RIJE ČIMA STRANOG PORIJEKLA

U riječima iz europskih jezika susrećemo sljedeće tipove sloga:

a) eev : gri »siv«; konigre »kongres« b) eeve tren »vlak«, kristal c) eevee . : bronz »bronza«, bran§ »branša«

h,

70

�()

--�- - - .------.----------.---�- - - - . - - . - - - - . -...- - ---.----�--------.-----.--

-------.---

FONETIKA I F()NOLOGUA

- - --

- - - - - -.-. -- - _ . - . -. ----- - -

J 11 o"n111� S � sl nbl l l l 1.1 in iril f:lJnoi i l i finf:l l noi konsommtskoi sknojni su sreće srmant, te tol f�rirfl (v. nf:l L A9t Parlo. n oči da se tu mdčešće rf:l di o k0111hi n ;H-:ii i nl oziva Ih/. IDI. Iki. IrI. !oI i Itl sa sOn 8 D tim a. nnr. hravo » bravo ! « , t ro fik » orom et«. dram N1rf:l m (l« . krer/i » kredit«, vram. kres » l as]1ce. vrtić« i dL Pored pohro i ::;m i h to1f:rir8.iu Si� i j l1icii('l l Tlf� konsoD 8 n t.ske sknni n e »�l«. »sk« i. » ps«. npr. se u tnrskom kzikn OD8. m (}1) i. � -v j š �

starivw11. » sta ri i on « . s kec »sker:.«,

7J

l J ri ieči m a ) 7, araoskoQ i oe rz ii sko p: j r,zjka n e po s tol e iniJ:ii 81ne konsonantske skupine, a fin f:l l n � II 8 rr:1Dskim r)i�či m fl na staill (�lj111 iDiranif�m nunodie ili tenvina (ar. tanw1n) .

UkoJ i ko t8 kve ri i �či ) 111 a1n slwmvne strnkt.nre i d�ntjr:ne s turskim. ne . podliježu ad;:lDt8 dli (v, naL

(9)'

nor. u'k »fa s8. «.

()J?,

»podnoš�nl e. dav ani e na uvi d « ,

hOlf » slo­

kolo }) �rr,e «' holk » mHori«. re nk »hoia«, a henk »h armonii a« it.d. Osim pobroja­ n ih to1f:rit:"fliu S� i rel8tivno r ii � tke » s1(

Qovorim a i kod riieči koie počiniu konsonantima »r«. »Z«

1?it;mil1 i n i r.i i (l l n a konsonantska skup i n a n ego svoievrsna fonotaktička

a d aptaciia str8J1f� ri ječi. bu dući da izvorno turska ne može počinjati ovim konsonantima, npr. Rus/U+ rus »R1Js«. Wnm/l + loZlm » n ot reb an « i sl.

FINALNA KONSONANTSKA SKUPINA INTERKALARNJM VOKALOM

73

Fin alna konsonan tska skupi n a

II

S

UBAČENIM

rij eči ma iz perzijskog i arapskog j ezika, koja se po

fo n otaktički m normama ne može tolerirati. razbiia se ubacivanjem interkalarnog

vokal a . nnr.

FONETIKA I FONOLOGTJA

- -----------_. . _-_._-_ . .._--._---

__ _ _ oo .

.

- --.--- - -. - -- -

- - -- - - - --

vakj asI

> >

akl

'>

kayt

'>

hans emr

havz

'> '>

,�ehr

neh,.

-. _. ___ •_ _ _

.-- -- ---.

._------_.

--

_ _o _ _ _______

_______._ •••

vak + l +f ��zadl1žhina"

V(l

"-_... .

_• __

_._- -

- -

.

_

37

.. - . _---_... .

_ .0

_'0

kllf« (lt, waqf'll)

aS + l + 1 "()�nova, korijen'< ak+ l + l

>�ramet«

kav + l + t »pribilješka«

��h (!ps, u h ićenje" lišavanje s!ohode'< »)!1a redha« hav + u +z » hazen« hap + i +s

ern + i -l- r

seh + i + r "?f

neh + i + r

'> '>

�'riieka«

Na i dentičan n a či n a daptirane su i: » ub oj s tvo« . UZUV »organ « ,

nahiv

nakd

»transport«.

tohum

»gram atika « ,

»živo t « slluf »ra zred« i mnoge druge.

kahlz

» sj e m e

«

omur (ar. �umr" n)

.

�.

Napomena:

�O

. _

' _'_''' ' _ . 0 ' ' _0_ . .

. .. _

.. ..

0 ___ ._. . 0

.

..

.. ... .__ • • • • •

• •_ ..._ ... . _ .._..

._ .... .. . __......

.

..

_. ... _ . . 0...._ '_0

�

»opstipacii a « . kaUI ,

... . .. .. ._. .....

0

.... 0

. _. . .. . . . . . . .

. .. .... _

_... .. . . . ... .........

Interkalami konson kaypolrnak > kav/Jnlmak »izgubiti se« (v. p . ar. 554. 560) . s

r

u

.

r

c

--..• _---- -- -----

-

. . _ -------------_ ..

_ _._--- -- ------------------- --- - . .-... - . _ - -

. . • _-

-. _---.---

GEMINJRANI KONSONANTI Termi n geminiran ili udvo;en upotrebljava se u fonetici i fonologiji za označavanje sl�jeda ident.ičnih susj ednih segmena t.a nekog glasa, npr. gaddar »okrutan, nemi­

74

losrdan « (ar. ). U izvorno turskim riječima gemin irani se konsonanti vrlo rij etko susreću (v. par.

75),

npr.

anne

»majka, m a m a «

,

elli

»pedeset«,

helti

»jasan. očevidan«,

yas,w »splj ošten«. [SSl »topiota«. Izuzevši primjer anne (od ana). u kojem j e do udva-

janj a konsonanta došlo iz emocionalno-ekspresivnih razloga. etimološka hi analiza pokazala da se

II

natorne prirode.

preostalim pobrojanim riječima zapravo radi o geminat.ima

kombi­

Unatoč tome. one se tretiraju kao korij enski morfemi.

Napomena:

Gore n avedene primjere ne treba miješati sa slučajevima kod kojih do udvai ania konso­ nantskog fonema dolazi iz emfatičkih razloga. npr. vazzIk! »(kakva) šteta! « (od: yazlk »šte­ ta«), eHek! »magarče jedan ! « (od: e§ek »magarac«).

Za razliku od, uvjet.no rečeno, etimiloških geminata (jer zapravo i ne mogu postojati zbog eufonične prirode turskog j ezika), geminati

kombinatornog porijekla

znatno su

češći. Do njih dolazi u slučajevima kad se na korijenski modem dodaju sufiksi čiji je inicij alni konsonant identičan s finalnim konsonantom tog morfema, npr.

75

FONETIKA I FONOLOGIJA

1-----------------------------------------------------------el + lr>r

I

» ru ke« » r(lzne vrste meda« ses + siz » ti ho, bez )!lasa« bnl + lu k » ohilie