Emigracya polska : pierwsze lata po upadku powstania listopadowego T. 3 [Tom 3] [PDF]

Zitiervorschau

no

Emigrocyo £ols^a

EMIGRACYA POLSKA Pier^A^sze lata

po upadku po^vstania listopadowego

SKRELI

LUBOMIR GAD ON

^^^^ ^=^ TOM III.

^^^^3^

w

KRAKOWIE

SPÓKA WYDAWNICZA POLSKA 1902.

190/

r.3

DRUKARNIA

>

CZASU
do rodaków skadajcych Emigracy* odezw poegnaln, w której owiadcza, dnia tego Komitet rozwizuje si ostatecznie. Obieca, obszerne zdanie sprawy z dziaa Komitetu zostanie ogoszone drukiem, skoro prywatne fundusze jego byych czonków na to pozwol. Ale ta obietnica si nie spenia. Wedle wyznania samego Komitetu (Odezwa 13. marca 1834), cay jego przychód wynosi

e

e

czterysta franków;

liczne

i

cige

jego wydatki naprzód

przez czonków, a nastpnie przez samego prezesa

byy po-

noszone.

Komitet Dwernickiego,

20 miesicy

w

;

trzeci z

rzdu na

Emigracyi,

pierwszych chwilach lawirowa

midzy

trwa opini,

umiarkowan a skrajn, czyU midzy arystokracy i demokracy ale nastpnie coraz bardziej przechyla si ku radykalizmowi. Nie wysya na cztery strony wiata owych mie,

sznych odezw jak jego poprzednik, ale

i

on przy sposobnoci

durzy mode gowy, schlebia im, rozdyma ich zarozumiaudzi zapowiadajc » coraz zbliajcy si kres nie'), doli* on nie prostowa zboczenia nie poskramia wyuzdanego wichrzycielstwa. Genera Dwernicki czynnie podej-

o

—

mowa

i

i

osobiste emigrantów, tak midzy pomaga tym, co sprowadzali z kraju ony dzieci — a zgosze tego rodzaju byo do duo. Genera Dwernicki nie szczdzi trudu staraii, jak trzeba byo; koata do Rzdu, do Izb, odzywa si do miejcowych wadz fran-

potoczne

intere.sa

i

innymi czynnie i

i

cuskich

pom

i

t.

d.,

chtnie

suy

pojedynczym rodakom lub gru-

emigrantów,' ale te usugi nie

mogy zrównoway

szkody,

zdronym wybrykom nierozsdku lub nienawici. Na nieszczcie genera Dwernicki dba nadmiernie o popularno tani pytk, eby z niej nic nie uroni, sprawionej folgowaniem

i

i

szed zwykle za prdem

')

1833 kój

r.

Tak

dalece, ze n. p.

wmawiaj

bd

winne

w

rodaków.

tych,

co najgoniej

w odezwie »e

krzyczeli.

Nie-

do Rady Le Puy z 12. czerwca przysze pokolenia swoje swobody i po-

polskiej Emigracyi*.

14

miejc si

im oprze, tolerowa potwarz

we waciwym

czasie

dla

nie tylko dla Emigracyi ale

nie

i

uczyni

nie

jiowstrzymania kroków zgubnycii i

dla kraju.

Ostatecznie Komitet generaa Dwernickiego nie zadowolni

nikogo; nie zadowolni tych nawet, którym najbardziej ulegi.

Organ

opinii tego grona') taki

dymy

donosili

alimy

mu powica

nekrolog:

»Kie-

o » rozwizaniu si Komitetu ostatniego, uwa-

czyn ten za rzecz maej wagi. Tak

Komitet przed rozwizaniem swojem

ju

byo

rzeczywicie.

nie istnia;

ostatnie

chwile jego niemocy niczyjej nie zwracay bacznoci*. >Nie przychodzimy teraz pisa historyi Komitetu,

krych

wywoywa

Zapomnienie

semu

jest

wspomnie.

najlepszym losem jaki

Komitetowi*.

')

»

Zapomnieniem

Postp* sin

41.

przy-

je pokryjemy.

yczy moemy

zga-

xxv.

—

—

Komisya korespondencyjna. Tytu »O)ywatela«. Chaotyczny stan >Wszechwadztvvo« Ogóów. Koniec Komisy i kopo Zakadach. Lubecki. respondencyjnej, Akt przeciw ksiciu Czartoryskiemu. Postawa Dwernickiego. Apostazya Gurowskiego Rok 18.S4. Pismo »Kronika«. Pisma Auxerskie; Mochnacki. Dwernicki zawsze czynny. Negocyacye ksicia Lubeckiego. ProtestaKomisya w Agen. Daremne jej usiowanie. cye. Nikt nie chce zasiada z J. B. Ostrowskim. Nowa odezwa Dwernickiego. Daremna. Niepodobiestwo uorganizowania Emigracyi.

—

—

—

— Ksi

—

— —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Niebawem po niedojciu wyborów do Komitetu tego przez generaa Dwernickiego, z Zakadu

szeniu tiers,

zoonego wycznie prawie

nie licznego ale

niejszych

demokratów (w ogólnej

jcych si w

liczbie

i

w

ogoPoi-

z najczyn-

34 Polaków znajdu-

byo 81 czonków Towarzystwa Demokratycznego), wyszed pomys ustanowienia tam Komisy! korespondencyjnej dla porozumienia si wzgldem uoenia nowej Ustawy dla Emigracyi. Istotn pobudk tego przedsiwzicia bya myl wydania Ustawy na zasadach na mod Towarzystwa Demokratycznego, tak aeby Emigracya tern

miejscu,

i

w

jedno wielkie Towarzystwo Demokratyczne

Komisya

ta istotnie 24. stycznia

skad

szy

jej

W.

Cyprysiski, Franc. Kranas t.

zw.

teraz rozdzieleni byli.

respondencyjna

»

Chrystowski,

Adolf

Zwizku przystpio 180 Zakadów

ona na czele rego

tworzyli:

1834 wesza

i

ujt

zostaa.

w

ycie; pierw-

J.

Mieszkowski,

Stan. Bratkowski.

Stawaa

korespondencyjnego*, do któ-

Zakadzików, na jakie Polacy Komisya komiaa uatwia znoszenie si wzajemne, i

Za jego porednictwem

,

Ifi

ciga

zewszd

jekty, uwagi,

zdania, centralizowa

—

wznieci

wyj

miao

rej

i

nadsyane raporty, pro-: — dyskusy, z któ-

przez poczt

w podanym

Emigracyi

uorganizowanie

kierunku.

wyobraaa

Nie

sobie

Wszcza si

zadanie.

Komisya zapewne, jakie

j

czeka

niezmiernie obfita korespondencya. Za-

kady zarzucay Komisy pismami, czsto nie obchodzcemi Emigracy, odznaczajcemi si nieraz cudacznymi pomys-ami, lub

»

nawet dotyczcemi

niskich

przedmiotów osobistoci « powanieji

a milczay, kiedy szo o wnioski poyteczniejsze Ale Kómisya spisywaa szaa autografi '). Górujc sze.

poj w

dyasz

bez wyboru

je skrztnie ich

cech by

i

oga-

niezmierny rozgar-

rzeczach najzwyczajniejszych

i

najpopularniej-

Tak n. p. nawet ulubiony republikaski sposób przemawiania do siebie » Obywatelu*, by przedmiotem zupenie sprzecznych zapatrywa. Zakad w Boussac (Departament de la Creuse) list swój

szych.

do Komisyi korespondencyjnej z dnia

ustpem nastpujcym:

»

5.

lutego IS^^

koczy

Prosimy wszystkich tuaczów polskich,

w

swych odezwach do Emigracyi, nie tytuu obywatela lub brata lub ziomka uywali. Ostatnie te naszem nieszczciu lepiej przystoj, lepiej przemawiaj do

aby

ale raczej kolegi

w

Braterstwo

serca.

Polacy

powiadaj

w

i

pozdrowienie*

w La Chare 26, lutego:

(podp. Cielicki).

(Departament Sarhe)

—

Na

to

z oburzeniem od-

»Ze zgroz czytalimy pismo Polaków

m., w którym wzywaj Emigracy, naaby tytuu »Obywatela« nie uywaa: Owiadczamy, szem zdaniem jest, i ten, kto nie chce by Obywatelem, nie pojmuje principiów celów Rewolucyi Listopadowej, nie zna

Boussac z dnia

5.

b.

e

i

swojej godnoci, nie zna celów, dla których

') Zebrane wyszy p. tlowycli, dotyczcych

Cz

I.

»)

i

II.

Zbiór Pamitników.

opuci ojczyzn;

(podp. Kudelski KaroP).

lub jest partyzantem ksicia Pana*

Zbiór Pamitników pism urzEmigracyi polskiej. Poitiers 188-i r.

t.:

Cz

i

I.

str.

7

i

.S7.

17

Inny, niemniej

znamienny przykad midzy tylu innymi Limoges, liczcy 32 Polaków; podzieli

nam ZaWad w

podaje

si on na dwie równe czci: szesnastu w swym » Akcie Stowarzyszenia* stanowio, e obowizkiem kadego jest » rozwija si w politycznem rewolucyjnem yciu, bo ono jest yciem dla dobra ludzkoci, yciem dla dobra ojczyzny; hab wic zbrodni jest ze strony Polaka, by pod tym wzgldem w pielgrzymstwie nieczynnym i nie poznawa, na czem równo i

i

wolno

i co jest wszech wadztwo ludu*. Druprzystpio do Aktu Stowarzyszenia owiadgich szesnastu nie usiowania w postpie wyobrae » uwaajc prace czyo, politycznych, zasadzajcych si ,na wszechwadztwie ludu, za

ludu

i

zaley,

i

e

i

czcze gadaniny, postanowili tylko spokojnie

czekajc, i

a

przyjdzie chwila sposobna

wspiera radami* Emigracyi

rozbita teraz

drobniejszych

i

na zamt, który

bya

odosobnieniu,

orem

^).

Zbiór tych pism rzuca jaskrawe

w

yw

broni ojczyzny

w

wiato na

nich

stan

panowa.

umysów

Emigracya

na przeszo 200 czstek, a nawet

w

naj-

pomidzy niemi zwykle tworzy si zaraz »Ogó« Ogóu wystpowa czsto »Ogó szczegóowy*,

albo »Gmina«; z

tworzya si Sekcya Tow. Demokratycznego, a w kadej oczywicie panoway odrbne opinie, zbyt czsto niedojrzae, przesadne, baamutne. Najbardziej zaprzta umysy dogmat » Wszechwadztwa ludu* i std » Wszech wadztwa Ogóu*, najdziwniej pojmowany i stosowany, wiodcy do owych dekretów wyklcia, haby i potpienia, które istotnie stanowiy tylko udoskonalony system szkalowania. Lada mniejszo w Zakadzie, lada zawizany z kilkunastu lub z kilku Ogó szczegóowy*, przez nikogo nie upowaniony, wydawa bez sdu i obrony wyroki infamii, uchyla postanowienia Komitetu, znosi decyzye wikszoci, kasowa uchway nie tylko emigracyjne ale nawet przez Sejm krajowy powzite, jak to n. p. zdarzyo si w »Gminie* Bruxelskiej', gdzie na wniosek lub

grupie

')

Zbiór

Pamitników

Lubomir Gadon.

etc.

Cz

Emigrarya polska.

I.

Tom

Nr. 88. ITI.

^

^

18

wyznaczonej na to Komisyi (Lelewel, Puaski, Worcell), wikchorgiew narodowa biao-czerszoci gosów 14 przeciw wona zniesiona, a natomiast trójkolorowa przyjta zostaa '). (i,

wrómy jeszcze do Komisyi korespondencyjpracy podaa ona (29. lutego 1834) omiomiesicznej nej. Po którym, wierna zapatrywaniom Towaw swój projekt Ustawy, rzystwa Domokratycznego, wnosia postawienie ju nie Komitetu, ale tylko »Komisyi Centralnej*, z charakterem wycznie gospodarczym, odnawianej co sze miesicy przez wybory. Ale do wetowania nad t Ustaw przystpio zaledwie wyranie nie od1034 gosów, z których znaczna Ale

cz do

powiadaa intencyom

jej

autorów.

W

obec tego niepowodze-

nia >Komisya korespondencyjna*, która obiecaa bya szanowszystkie opinie, wykrya naiwnie swój cel waciwy:

wa

e

widzc,

nie

mokratyczne,

si

moe zamieni Emigracyi na Towarzystwo Dezrzeka si przyjtego obowizku rozwizaa i

Nage jej cofnicie si wywoao niezadowolenie oskarenie, e Komisya Poatierska Zakadów

2. sierpnia.

niektórych

i

nalecych do >Zwizku samowolnem postpieniem wykroe czya przeciwko prawu » Wszech wadztwa Ogóu « ^). Na tem nie zakoczya si czynno zgromadzenia poa-

zdradzia zaufanie

180 Zakadów,

korespondencyjnego*,

tierskiego.

W

i

przeddzie rozwizania Komisyi koresponden-

wyszed z niego gony czyn niesprawiedliwoci, który odkrywa straszliwe rozdarcie, krwawice Wychodtwo polskie. Kiedy w Warszawie sd carski ogasza wyrok mierci na ksicia Adama Czartoryskiego, w tym samym czasie we Francyi cyjnej,

tow-arzysze wygnania,

Polacy,

tego gorcego,

wydawali dekret wyklcia na oddajcego cae swe ycie

czystego patryot,

e

takim on by wiedziaa caa Polska, przyznawa kady choby najsurowszy krytyk dziaa jego.

na usugi ojczyzny.

kady

dobrej wiary przeciwnik polityczny. Ale to nie wstrzy-

Czd

')

Zbiór Pamitników.

*)

Ogólne Zgromadzenie

Chodki.

T. 73).

w

I.

Nr. 39.

—

Patrz Dodatek F.

Dax. dnia 12. wrzenia 1834

r.

(Zbiór

19

namitnoci rodaków w Poitiers od wydat 29. lipca 1834 r. aktu nastpujcego: >Wychodcy Polscy ujrzawszy z zadziwieniem, i ksi

mao

zalepionych

dania pod

Adam

Czartoryski

powaa si

dziafe

w

interesach Emigracyi

zwaywszy, e nieprzeznaczenia, na szkod jej caJoci wiadomo o uczuciach, jakie obudz w rodakach postpowaEmigracyi, moe wprowadzi nie tego czowieka w rewolucyi i

i

i

w

bd

za

obowizek

maj i tene Adam Czartoryski zaufania, ale uwaany jest za nie-

najszczerszych przyjació sprawy ludu polskiego,

ogosi,

publicznie

nie tylko nie posiada ich

przyjaciela Emigracyi polskiej*.

Czartoryski

a

jaciel Polski;

nieprzyjaciel Emigracyi

wic

zdrajca.

—

a

Tak wywodziy

wic

nieprzy-

niektóre

»

Ogóy

Szczegóowe* i niektóre pisma emigracyjne. Akt wzniecajcy to haso wzi swój pocztek z wniosku Wincentego Cyprysiskiego, czonka Towarzystwa Demokratycznego, a gównym podszczuwaczem do niego by znany

nam

B. Ostrowski.

J.

którem oddycha,

bya

ywioem

tego czowieka, powietrzem,

potwarz.

Z natury tchórz zawoany,

nieraz srodze poniewierany,

dotkliwie

nieraz

skarcony

(nie

zawsze jednak do nich

sownie) za swoje potwarze, wraca, nie mogc si powstrzyma od swej niskiej manii. pimie swem Nowa Polska szarpa wszystko, co w wiecie emigracyjnym na jaw wychodzio demokratów jak arystokratylko

W

:

tów plugawi swem Uchem piórem, maczanem

ly

wszystko

sw

nienawici zaszczyca.

Mickiewicz

i

i

wszystkich, ale

Do

w

kale

takich, których

nich naleeli,

Czartoryski. Zgorszony

wyraa si kiedy w

wicza,

mia

duchem

i

bocie,

szczególn

midzy innymi

religijnym Mickie-

ten sposób o poecie:

>Tej chwili

—

czasami urocznie rymuje hierojest antykwarzem poezyi pozosta prawie pierwszym, janiejcym i nienaladoglify wanym wierszopisem; wyksztaconym, jeeli chcesz, doskona-

—

ym

skadaczem kocówek ')

Nowa

Polska

str.

i

zwrotek «

*).

Z najwiksz

jednak.

47^.

9*

20-

mona, wcieWoci

rzec

zwc

go

handlarzem krwi i

t,

szkalowaJ

ksicia Czartoryskiego,

Pozzo

spólbiesiadnikiem

stale

di Borga,

oszustem,

zdradzajcym Emigracy

polskiej,

i

Polsk

Kiedy wniosek Cyprysiskiego zosta postawiony, wy-

p.

krzykn

radonie:

»

Jeli Emigracya ten

wniosek

przyjmie,

nieprzyj nie moe nie powinna, jeeli rzucone bdzie uroczyste wyklcie na czowieka zdradzajcego Polsk: ujrzemy

a

i

i

spenione nasze

gówne yczenie:

naczelny

zamys

naszej po-

bdzie osigniony* '). »Ibu« zosta uszczliwiony, yczenie jego spenio si, b© akt wyklcia niebawem na wiat wyszed. Przypatrzmy si bliej okolicznociom, w jakich to si stao. Lubecki z lilipcu 1834 przyby do Parya

lemiki

W

ksi

cznym orszakiem^)

i

misy urzdow, ale z jak? Powsta tylko domys popoch, e

widocznie z

tego nikt nie wiedzia.

celem jego jest

i

skoni Emigracy do

nera Dwernicki wnet

(15. lipca)

przyjcia amnestyi. Ge-

wyda odezw

w

przeciwko zabiegom Lubeckiego. Tych nie

byo;

nikt amnestyi nie

pragn

i

z ostrzeeniem tym kierunku wcale

nikt jej nie ofiarowa;

amnestya bya jednem z tych widm, któremi Emigracya od czasu do czasu sama si straszya. Jednoczenie demokraci Czartoryski ju si ukada z Lubeckim, a Zarozgaszah, ale

e

kad w Poitiers, zoony z najgorliwszych demokratów, uchwyci t spraw wyda odezw, w której obwieszcza i: >jest i

rzecz niewtpliw,

e zdradzieckie ofiarowanie amnestyi prze-

nam prdzej czy póniej wymierzone bdzie. Naley wic — aktem publicznym wydanym przez Emigracy, mówi dalej zniszczy zamiary Lubecuprzedzi obudne ofiary Mikoaja ciw

—

i

kiego*.

Tym

')

Nowa

'j

Do

celem odezwa podaje gotowy tekst deklaracyi, Polska,

czas powstania

189.

str.

niego naleeli

:

jako drugi penomocnik Tgoborski (co pad-

skupowaw Gdasku

ywno dla armii Dybicza), Diksi Wokoski. Tys, urz-

mitriew, radca stanu. Misiewicz, referendarz,

dnik do szczególnych

porucze

i

Bouquet, sekretarz prywatny.

21

w

Emigracya przysiga,

której

broni

w

rku,

e

e

do ojczyzny

wróci tylko

krwi wylakrzywd nej przez narody polski rosyjski »postanawiaj wszyscy najuroczyciej powica si pojedynczo zbiorowo, aby krew ta z

i

dla pomszczenia

i

i

i

spadfe na

gow

tyrana Mikoteja*.

Zaraz po tekcie powiada,

Adam

e

ród

Europy

pooy tam

»

e

nad

i

nieprzyjaciela Emigracyi, jeeli

si na widok

gnie

dalszym cigu odezwa

pracujcy gorliwie nad wypdzeniem Emizatem czas jes! jej wygubieniem*, jego zgubnym dziaaniom i » ukara nakoniec

Czartoryski,

gracyi z

w

deklaracyi

tej

Emigracyi znajduje si towarzysz Lubeckiego,

ma jeszcze

tyle czucia,

i

wzdry-

publicznej wzgardy*.

wic tego celu, przedstawia si tekst druktór powyej dosownie podaliMiy. zakoczeniu swem w^oa nareszcie odezwa: > ObywaDwie powysze deklaracye ogoszone by powinny w jDla osignicia

deklaracyi,

giej

tej,

W

tele

!

zyku polskim, francuskim, niemieckim oddzielne

egzemplarze deklaracyi,

i

angielskim

.

.

wzywamy Was

.

Zaczajc Obywatele,

kad

abycie opatrzone z osobna podpisami tych, którzy je przyjmuj, odwrotn jeli mona poczt, a najdalej w dni trzy do Rady w Poitiers zwrócili, która si niezwocznie zajmie i(.'h ogoszeniem. Proponujemy zarazem, aby oryginay podpisanych

deklaracyj

powierzone

w

obywatelowi Dwernickiemu,

Rada

w

Listy

obejmujce deklaracye

czego > l]r

braterstwo.

tiers,

do

zachowania

skutek woli waszej dopeni*.

sieur Staszic, Polonais, i

zostay

braku centralizacyi Emigracyjnej,

—

chciejcie

adresowa

Poitiers, franco.

d,

Mon-

— Pozdrowienie

Dziao si na zgromadzeniu ogólnem

dnia 29. lipca 1834 Podpisani:

a

w

Poi-

r.«

Marszaek

zgromadzenia

Lucyan Kijewski.

Asesorowie: Marceli Nowodworski, Jan Dzigielewski.

W w

gazecie paryskiej

odpowiedzi

Le Messager

z dnia 12. wrzenia,

Gazecie Augsburgskiej, podane zostao

pismo generaa Dwernickiego, odrzucajce cyi

w

imieniu Emigra-

wszelk myl amnestyi. Bezporednio pod tem pismem

re-

'**>

ddfcefit pixfiff nie

p(mtm^

z

bez po«k4poeg» zamianie moiefieih

wkulomat Mktnefam \^ieamko

oóezw

amoertfi

pr&edwko Itficio Czsrtonrdpemo, B(a to natfcbmiaft (I'! wrzetoM), odpjrdije od solkkMrno^r ktoi cfadano wffKioie do nte^o nmgplf, gBOtgni Dwernidd w Ug mnej fu^óe poiptMZfl objii ni tf »e ja$t zopetDie obcjr poMiiaKyi I

me

i

dokameotofr, fnritelfdi z ZaUtodii

w

ffiEfwe

które

Poiticrsy

\ó«m tylko ipolkaly «c z Hstem je^o

w

odpowiedzi

pn^aA-

m

fal-

twienbeoia (iazetjr Augsborg»kiej«, Po tak wy-

ra;tof eooocyacfi nie

atwo bflo spodziewa si jj

Jakiei wi^' bflo zdziwienie —

ocieKKmydi

i

cofoicia,

lpraonpfiAi

—

w Tygodniku ') z 90, wrzenia okanto m^ ^Owiadczenie* geoeralB, w którem po mezrcznem motywowanio wyraial: nie moie protestowa ^^rzeawko deklaracyi poatierskiej, wymierzon} na ksicia Czartoryskiego, a wic ostatecznie do oij przystpowa,,. Nagl ta i zrazu zagKikowa zmiana Trontu jak o tem rOd Emigracyi niebawem powszedmie wiedziano wymosEona zostaa przez zbyt (i^nnego edócbowskiego*^ naciskowi którego nieszcz liwy genera dla pewnfcb przyczyn natury osofcwtj oprze kiedy po kilkuoafta dniach

e

—

m

w

nie byl

Odezwa zesana po

—

stanie. fioalieritka

caiej Francyi,

z deklaracyaroi Kpieszme zostaa ro-

do wszystkich Zaktodów, gdzie miej-

scowi demokraci skwapliwie rónymi Hposobami starali ni pozyska jak najwicej podpisów, wvkazijic-. >.e dwie dekla*)

CjEMOpunno, orffto

HtowsecyitskiiKD,

byego

generaia DweroicKiego,

wyjawany

prz*rz

stkrstsrzs jego Komiletu,

*) Ledódowftki, jaskrawy typ a^lachctodw' warchoów, jakim najbez przekonaoia i myli, ulegagomee karty hictoryi zawdziczamy jcy pierwszym uczucimm zawid lub zloiei. W Warszawie zniritienie paszczyzny oczyDszowaiiie wtOcian uwaial za spraw anarchiczn czysto jakobisk, w Paryu odrazu sial si zaiartym radykaem. W kraju hyl warchoem biaym*, ntf Rmigracyi warchoem >C7.< polityczi. bardzo czynnym pierwiastkiem korupcyi moralnej rozwizego, zapamitay marnotrawca, cho niejednokrotnie w posui-

—

i

i

»

i

I

tlariiii

tiflnl/fi

/tinritit-iKi

riiaintiiii

iiirinr?

firnwi^

w

rir-(Izv'.

:

23 racye podane akt

przeciw

w

odezwie stanowi nierozdzien

Czartoryskiemu jest

cao,

i

e

kooiecznem dopenieniem

Modym, gorcym podporucznikom, nalecym dó Towarzystwa Demokratycznego, zdae nie mona opuci sposobnoci uderzenia na ary-

akta przeciw amnestyL

choby

wao

nie

si,

ladzie spokojniejsi, rozwaniejsi, któi dyplomacy cisn jednak nie godzi rym sumienie co szeptano, lekkomylnie kamieniem kltwy na gow powszedinie szano-

st(daaey

:

d

e

wan,

zrazu wahali si. ale

townych

w i

i

fanatyków,

i

w koca

ulegali naciskowi

podpisywali z innymi, z obawy,

gwa-

eby

oczach krzykliwych kolegów nie uchodzi za modnantów > niewolników Ksicia Panaodpydiali potwarz i ubolewali nad obkaniem lub saboci tych. którzy wzili udzia w tym czynie potwornym, tak dziwnie wydajcym si obok wyroku moskiewskiego mierci i konfiskaty przeciw ksicia* * }. Za nimi poszo kilkadziesit

Zakadów po

Francyi rozrzuconych, oraz indy-

widoahie gosy od kilkaset rodaków, uzbrojonydi w wi^csz odwag cywiln. Ale ogólna ich liczba bya nierównie mniejsza

od liczby ty di, co przystpowali do kltwy poatierskiej. Oprócz aktu poatierskiego wyszo kilkanacie odrbnych dekretów z odmienn redakcy: niektóre ^igodziy wyrazy wyroku, uchylay sowa » nieprzyjaciel EmigracyiodelHalem z kilku innymi Usty bezimirane, mi sznbienie na jednej gilzi z ksiccicm*

—

ae po^rdcki xasdi««ia :e G.

Maachowski do ksida

dó.

wtzeoia

18S

24

1.

w

owiadcza

Polaków,

tylko

padziernika 1834,

e

swej

podpisanej

deklaracyi

»uznaje rzeczonego Czartoryskiego za

za zdrajc ojczyzny, przeklestwu potomnoci*.

niegodnego imienia Polaka, wzgardzie publicznej

Dugo

i

miesicy na

jeszcze, przez 8

podpisy doszy wedle

róde

podaje go

kltw wci

zbierane

demokratycznych do cyfry 2.840

^).

Czy wszystkie byy prawdziwe? To trudno powiedzie; nikt sprawdza. Kóko zapamitaych demokratów zbierao Komisya poaje, J. B. Ostrowski w swem pimie ogasza. tierska, czy te »Ogó szczegóowy* poatierski by zarazem oskarycielem, sdzi wykonawc wyroku. Biedna Temida jkna z bólu. Ze onierzy nieumiejcych czyta i pisa podpisywano poprostu, nie pytajc miar o tem wiedziano. ogaszania podpisów, pojawiay si tu i owdzie odwoania lub ich nie

i

—

wiadczyo

zaprzeczenia ich autentycznoci, co

niesumiennoci

w

postpowaniu,

W

ale

o lekkoci lub nie zmie-

rzeczy samej

kwestya czy potpiajcych ksicia gosów zebrao si

niao;

ju

2000 lub 3000, miaa

tylko

znaczenie

drugorzdne;

po

nad wszystkiem górowa sam czyn wyrzdzonej krzywdy czo-

zasuonemu, i ten smutny nader ogromna Emigracyi tak atwo daa si pocign do popenienia cikiej niesprawiedliwoci-).

wiekowi nieposzlakowanemu fakt,

i

cz

e

Towarzystwo Demokratyczne zadanego arystokracyi poatierskim i

oywia si

w

osobie

wzmoga si jego

jej

gono tryumfowao naczelnika

z cio.su

po zwycistwie

czonków, Akt potpienia, przetómaczony

znacznie

czynno.

:

liczba

jego

na wszystkie jzyki, rozesany po caej Europie, mia raz na zawsze zniszczy wpyw ksicia Czartoryskiego, zepsu jego

')

Noworocsnik Demokratyczny za rok 1842,

Wiksza

cz posów

str.

48.

przyczya si do

aktu przeciw ksina nim swój podpis; z dawnych i: Lelewel, Zwierkowski, Ledóchowski Trzciski; z nowych 6: W. Pietkiewicz, Worcell. Karwowski, Huszniewicz, Bohdan Zaleski i Breza. (Zwierkowski. O Sejmie w Emigracyi. sir, 59). ')

nie

ciu Czartoryskiemu, tylko dziesiciu z nich

pooyo

i

2o znaczenie

i

stosunki dyplomatyczne

mokratyczne nie

i

—

partyi

jego

Tego Towarzystwo De-

j

do kielicha goryczy kilka kropel

ych

^).

konserwatywnej na Emigracyi

przeciwnie pobudzio do cilejszej solido zwarcia swoich szeregów. Ksiciu Czartoryskiemu

skruszyo

nie

darnoci

osigno,

usiowa

nie

cierpkiej trucizny dolaJo, sta-

w

wstrzymao, powagi jego

obec kraju,

cudzoziemców, a nawet znacznej czci Emigracyi nie zmniejszyo, przyjació naszych zgorszyo, a nieprzyjació ucieszyo. Naj wyraniejszym

rezultatem

niechlubnej

tylko zaostrzony jeszcze antagonizm

stronnictwami

Okoo

Wychodtwa

tego

").

samego czasu zaszo inne niezwyke zdarze-

które niejako

nie,

sta si

kampanii

midzy dwoma gównemi

zamcio

Synny zaoy-

tryumf poatierski.

Towarzystwa Demokratycznego polskiego, Adam Gurowski, pewnych koach uwaany za wzór gorliwego patryoty, ja-

ciel

w

wnie, nieledwo uroczycie

popeni haniebne odstpstwo.

W

samej chwili, kiedy modzi adepci nauki demokratycznej

gorco ich

sa

Ten

»

przeciw wszelkiej

protestowali listy

amnestyi,

ask

i

rewolucyjnych

zasad

w

mistrz

przebaczenie.

da

gonego

obec Europy,

caowa

demagog zajady, który

Marat polski «,

wywieszenia

myli

do Petersburga, bagajce o

tej

tak

rk,

któr niedawno w^ gwatownych odezwach przeklina jako zbójeck z niezasch jeszcze na niej krwi polsk. Na dowód swego nawrócenia w^yda pisma, w których na zawsze zrzeka si polskoci, plwa na Polsk jej spoeczestwo, usprawiedliwia jej upadek, a wielko saw. Moskwy wynosi. Za staraniem swej siostry, ony Frederiksa, wysokiego urzdnika w Petersburgu, otrzyma te podan amnesty. teraz

,

i

i

»Takich przecie sprawa polska koniecznie potrzebowaa, bo sprawa jednego stronnictwa ale narodu, który aby wywalczy swoj niepodlego, potrzebuje opinii nie tylko ludów, ale i rzdów. ')

to nie

Protest poatierski nie

byJ

tyle,

wic wypywem rozsdku

publicznego,

ale

lepej zaciekoci, która nie przypuszcza wicej wiata, jak tylko ile si w jej oku zmieci*. {GUler III. str. 428).

raczej

*)

Patrz Dodatek G.

2()

Odjedajc

do Rosyi, gdzie spodziewa si otrzyma znaczn

—

posad wyrzek jak opowiadano w Emigracyi te sowa: » Wepchnem was w boto; kpcie si '

),

—

cyniczne

w

niem teTaki to testament bezczelny renegat chcia zostawi raz*. spadkobiercom wasnego swego dziea. Apostazy swego duchowego ojca Towarzystwo Demokratyczne znioso z wielk powcigliwoci spokojem zwykle infamii, na ten skore do wydawania edyktów potpienia takt sromotny zachowao gbokie milczenie. Noworocznik Demokratyczny regestrujc znaczniejsze zdarzenia w Emigracyi, zapisuje skrztnie wszystkie odezwy wrogie na ksicia Czarinnych, wymienia liczb podpisów na kltwie poatoryskiego tierskiej, ale o zbiegowstwie Gurowskiego najlejszej wzmianki nie czyni. aden Pasierbski nie strzeli do C4urowskiego, aden »Ogó* pism jego nie pali. Jeliby bezkrytyczne lub popdliwe manifestacye miay decydujce znaczenie, to wypadaoby pono wycign wniosek, Bem i Czartoryski byli zdrajcami, a Gui

;

i

i

e

zwykym, porzdnym obywatelem.

rowski

W

pierwszej Emigracyi

po roku 1794, niejaki Naiman,

tómacz Marafa, ogosi Kociuszk za * zdrajc kraju za nieprzyjaciela Emigracyi^. Kociuszko pozwa tego Naimana — i

i

proces przegra.

Rok 1834 sta si jednym Emigracyi. Wielorakie na to

z najsmutniejszych

skaday si

Towarzystwa Demokratycznego,

ganda

w

yciu

okolicznoci. Propa-

nacechowana

niena-

wistn wycznoci, przypisujca sobie monopol cnót patryotyzmu pojmowania jego obowizków, zwikszaa rozdranienie rozterki; spory, szkalowania, potwarz rozarzyy si. Szabla od trzech lat rdzewiaa w kcie; natomiast porwano za pióro; i

i

') Cikie byo jego rozczarowanie, nem szyderstwem pogard powiedziano, i

dane

rang

s

zapomnieniu,

XII

porucznika

klasy.

w

e moe

zamieszka

(Gubernskij Sekretar'

armii).

—

kiedy

mu w

Rosyi

z

wyra-

ze wszystkie jego winy

w

Poocku.

i

e

równajcy si

otrzyma ze

po-

—

stopniem

niepomiernie rozszerzya

ch

si

autorstwa.

Wszcza si

gorszca nieraz walka na lune druki, wistki, odezwy, broszury artykuy w pismach emigracyjnych. Pism tych wychodzio ju kilka w dwóch latach poprzednich; w jednym roku 18H4 przybyo dziewi nowych. Midzy niemi od kwietnia zacza wychodzi Kronika Emigracyi Polskiej pcd redakcy St. Kunalta i Ksawerego Bronikowskiego, a póniej K. Hoffmana i

i

Do

Sienkiewicza.

zaoenia

jej

naleeli

ksi

:

Czartoryski,

Maachowski, Plichta, Zamoyski, Albert Grzymaa, Woowski, Izydor Sobaski. By to wic organ partyi konserwaPac,

a ze wszystkich

tywnej,

dotd wychodzcych

gowany, ale

w

zasadach umiarkowany

Ju

to

wystarczao, by

tyczny.

masy,

mu

która lada

jako

afektu*.

>

Kronika

a

na cign

nagan nierozsdku

ozibienie

—

patryotyzmu

najlepiej reda-

wic arystokraniech szerszej wyrzucaa

lub swawoli

tumienie szlachetnego

i

krytykowaa lub obracaa

nieraz dosadnie

w mieszno swawol niedorzecznoci way istne burze. Te same Ogóy*, co

wtenczas powsta-

i

i

na zgromadzeniach

»

w piknych razesach wynosiy nad wszystko ^wolno opinii*, trzsy si gniewem na opinie Kroniki wedle teoryi »Wszechi

wadztwa Ogóu* uroczycie wyklinali j palili jej zeszyy. cigu lata 1834 z rónych Zakadów pad na ni cay potpienia. szereg takich aktów haby, pogardy Przybywa jeszcze jeden ferment do zakócenia tego nieszczliwego roku 1834. Powodem do tego byy rozgone, i

W

i

lak

zwane

dowa si

>

pisma auxerskie*.

niewielki

wychodców.

Do

Zakad

niego

W Auxerre,

polski,

w

zoony

pod koniec

lata

Burgundyi, znaj-

z dwudziestu kilku

1834,

dla

zagroonego zdrowia, przyby Maurycy Mochnacki.

wzgldów

Cika

bo

sa-

zatrwaajco zniszczya jego organizm fizyczny; ale orwraliwy subtelny, niemaej uleg przemianie. P]wolucya ta w jego wntrzu, w jego umyle, rozpocza si ju wkrótce po przybyciu do Francyi. Widok, co si dzieje w Emigracyi, zamt ogólny, objawy zalepienia nierozumu, uderzyy mocno t wraliw natur i przerobiy sto-

ganizm jego duchowy,

i

i

i

:

2H

pniowo tego zapalonego rewolucyonist na czowieka z opiniami utemperowanemi, zapatrujcego si spokojniej na sprawy

wpywem

Pod

ludzkie.

17.

t.

z w.

»

teraz

z jego na-

pisma auxerskie«.

padziernika 1834),

p.

t.

generaa Dwernickiego od oficerów, pod-

List do

oficerów rzywszy

pióra, te

(z dnia

Pierwsze z nich

wyszy

zmiany,

tej

a nawet z jego

tchnienia,

i

silnie

onierzy na zasady

i

Zakadu

z

Auxerre*), ude-

tendencye Towarzystwa Demokra-

tycznego, wyrzuca generaowi niesprawiedliwo, nieszlachetno

niepolityczno przystpienia jego do kltwy na ksicia Czarwyszedszy > Piszesz generale powiada list

i

z

swym korpusem

nie

bye

—e

—

toryskiego,

za zakres granic Kongresowego Królestwa,

obecny dziaaniom ksicia Czartoryskiego, a zatem mu zarzutów przez kilka tysicy rodaków, na-

uczynionych

dziaa, zaprzeczy nie moesz. Ten manewr nie jest godzien ani twego sdziwego wieku, ani twego onierskiego powoania, które tchn powinno szczeroci... Wiele to tysicy rodaków nie byo obecnych twoim n. p. dziaaniom, a jednak nie zaprzeczao pochwaom, gdy na nie generale, za twe pomylne wyprawy zasugiwa... a ty dzisiaj

ocznych

wiadków

rzucasz

podejrzenie

tego,

e

nie

bye

tych

na charakter ksicia Czartoryskiego dla

wiadkiem jego czynnoci? Z

drugiej strony:

wieluto rodaków nie byo obecnych, na ziemi polskiej a jednak

gdy

w

tern zdarzeniu

to nieszczcie,

ci

nawet nie

or

—

—

kady opakiwa

wytkn

tego

pierwszy

zo nawet

skada

ludzka umilka a nikt

pierwszego zgubnego przykadu,

wzgld na to, e w nieszczciu trzeba umie .szanowa Emigracyi oskarasz generale kade znane, zasuone imi. Czartoryskiego za wypraw portugalsk, za Legj Algiersk, a zatem za rzeczy, które nie wziy adnego skutku; a zatem przez

W

za

myli,

za

projekta,

które

przed

wiecie nie stanowi winy. Gdyby

'j

ia%,

str.

adnym trybunaem

na

ksi Czartoryski by czo-

M. Mochnacki. Pisma rozmaite. Oddzia porewolucyjny. Pary 451.

.

29

—

wiekiem namitnym za wet,

nawzajem

i

nieszczliwej

w

katastrofy

cikich zaskare? A na szkodliwsze nieli

wyprawy do

czywiste

gdyby

ci,

w

potpi; czyliby

Rewolucyi

Emigracyi, czyliby

f^egia Algierska

i

wynikno,

w

twego urzdowania

chocia

gazeciarzów,

zgani

nie

bye

nie

ani

.

autorem,

miay

miejsce ty,

ge-

jednak z obawy krytyki .ich

potem przykadnie

.

Drugie pismo auxerskie,

wydane

23.

padziernika 1834,

Pismo Okólne oficerów, podoficerów onierzy w Zakadzie Auxerre, do rodaków

miao i

które

Komitecie, a których

im zapobiedz, ani

miae*

bo rze-

Portugalska,

Szwajcaryi, do kraju, wyprawy, z któ-

w

nerale,

z twej

móg wycign nie móg powsta

nie

rych tyle okropnych skutków czasie

odda wet

chcia

generale,

ciebie publicznie

nadpis:

e

w Emigracyi*). Odezwa ta wychodzia z zaoenia, jest zgubnym bdem oglda si na spodziewany ruch ludów, na wojn, lub pomoc rzdów, trzeba wej na drog dziaa samodzielnych. Powinnimy wyrzec: » niczyjej pomocy nie odrzucamy, ale w niczyj pomoc nie wierzymy < i Uczy tylko

e

I

na

siebie,

na wasne siy,

chc

Polaków, gdy

bo

»dla

kilkudziesiciu

milionów

jednej rzeczy, niemasz nic niepodobnego*

pismo Emigracy, by si poczya w organizowan cao utworzya wadz centraln insurekcyjn* — a na t wadz cho go nie wymienia, wskazuje do wyranie

Wzywa wic

»

i

,

ksicia

Adama

atwo

Czartoryskiego.

wystawi mona, jak wrzaw wywoay. Posypay si namitne repliki, gwatowne sobie

te

pisma

refutacye.

Z poród nich wymienimy najpowaniejsz najbardziej czytan, mianowicie odpowied dan przez Ludwika Nabielaka byemu przyjacielowi odznaczajc si jeli nie gruntownoci trafnoci wszystkich argumentów, to przynajmniej popr wi

''),

i

')

L.

c.

str.

462.

Ludwik Nabielak do Maurycego Mochnackiego auxerskich, Pary. Pinard. 1834. ')

z

powodu pism

;uj

noci

w

przyzwoitoci

i

formy,

lak

rzadko

zachowywanej

ówczesnej polemice emigracyjnej.

Wezwanie do utworzenia > wadzy insurekcyjnej*, przebrzmiao oczywicie bez odgosu i pozostao bez skutku ladu, i

nie tylko dla swej treci iluzyjnej

e

gasncemu

autorowi,

który

i

baamutnej,

dla

ale

rozszerzenia

i

dla tego,

myli We dwa

swej

zamierza wydawa pismo, ju czasu na miesice po ogoszeniu pism auxerskich 20. grudnia 1834, Maurycy Mochnacki, krytyk i publicysta wietny, zdolnoci wyjtkowej, nie popartej, niestety, odpowiedni wag charaz tej kteru, umar w trzydziestym roku ycia z suchot samej saboci, co przed rokiem modszy brat jego Kamil '). to nie stao.

—

Pobyt ksicia Lubeckiego

w Paryu

nie

dawa

spokoju

e

on zamierza nci naszym wychodcom. Wprawdzie obawa, do przyjcia amnestyi, rozproszya si powoli, ale natomiast inna sprawa turbowaa umysy. Rozesza si wiadomo, Lubecki negocyuje z rzdem francuskim o wydanie Mikoajowi stara si zacign sumy od Francyi Polsce nalenej, czy te,

e

e

150 milionów zp. dla skarbu rosyjskiego na imi Przeciwko tym roszczeniom, genera Dwernicki jako

poyczk Polski.

rzecznik Emigracyi,

wawy

wniós protest do Izby Deputowanych. Ale Zakad w Agen, na tej drodze poszed

jeden Zakad,

W

rozesanych Okólnikach podawa on projekt, by »sum Mikoaja przypadajc przyaresztowa, spraw przed waciwe sdy wytoczy i jej przyznania na rzecz Wychodtwa polskiego*. Celem wykonania tego pomysu i wdrodalej.

dla

da

enia procesu Mikoajowi, podawa Zakad w Agen (2. lutego 1835) nastpujcy Wniosek do Prawa: > Artyku polskie upowania swój Ko1. Wychodtwo mitet (jaki? ju nie byo adnego) do poszukiwania przed wszystkiem wszelkich na-

leytoci

Mikoaja,

od

rzdu

francuskiego

przyznanych*. ')

jeszcze z

I

Micha Podczaszyski. cis przyjani z brami Mochnackimi Warszawy zwizany, równie z suchot umar 4. lipca 1835.

31

Artyku

woa:

»Bracia!

mamy sposobno wasnego

a

chlebie,

Wychodtwa poniesie* yjemy o wyebranym

Koszta wynikJe Ogói

2.

w zakoczeniu jego

i

lekkomylnie

jej

wiem na

nich nadzieja Polski spoczywa «

Usposobienie >

i

wniosek do prawa* rozleg

klinajce

j, by

*).

byo wesoe, ale na ten si ród niego gony, serdeczny

Wychodtwa

miech, a Komisya

Nie opu-

utrzymania.

zabezpieczmy nasze osoby, albo-

szczajmy

nie

w

Agen odbieraa od rodaków listy, zasumy neapolizapomniaa te

cign

nie

taskie, po królowej Bonie.

Misya ksicia Lubeckiego

ch

i

w

gronie poselskiem obudzia

Posowie obecni w Paryu w tym razy, ale zebrawszy si wycigali sprawy kócili si midzy sob. Nawet Lelewel,

do protestowania.

si

celu zbierali

prywatne

i

dotd

gorliw-y

kilka

osobiste

odpisywa z Wyznaczona

i

stronnik

e

Brukseli, (2. lipca

sejmowania, zgorszony takim stanem nie

na Sejm przybywa-).

warto

835) Komisya przedstawia 26. wrzenia

1

uchwa

zastrzegajc si przeciw wszelkim obcieniom skarbu dóbr narodowych. Ale tylko sami komisarze (byo ich siedmiu) przyjli; inni z rónych powodów podpisa polskiego

i

j

jej

w

nie chcieli,

i

jak zwykle

Na siedzenie

ow Izby

misy

rozeszli

si skwaszeni, zawsze

Lubeckiego rzucio niejakie

francuskiej

Z niego si okazywao,

byo

skiego i

—

oczekiwaniu owego niedocignionego kompletu 33.

Rosy.

obliczenie

Rzd

i

celem

e

')

»)

i

sekretarz Jedliski.

Patrz Dodatek H.

w

tej

li-

kilka

ma-

ówczegdyby Francya

(z 27. stycznia),

e

nawet

Podpisani: Prezydujcy z kolei: Napoleon i

midzy Francy

ostateczny rezultat

Znaczce byo wyrzeczenie

Journal des Dehats

snego organu gabinetu francuskiego,

po-

1835.

przybycia wysannika car-

skarb francuski jest wierzycielem

milionowej przewyki.

rucznik,

wiato

stycznia

26.

likwidacya rachunków

francuski zapewnia,

kwidacyi wykae, teryi dziennika

e

deputowanych

>

Szymaski, podpo-

32

okaza si duniczk,

miafe

ministeryum,

któreby

wypat choby Polskie

nie

znalazoby si zapewne takie

Izbie francuskiej

zaproponowa

miao

jednego grosza Kosyi, dziedziczce morderczyni

»).

Emigracya Komitetu ju nie miaa; zganiecie jego 15. maja 1S34 nie wtrcio jednak b. prezesa w stan bezczynEniigracyi nie przestawaa uwaa go za noci. Znaczna opiekuna spraw swoich, i po rozwizaniu Komitetu wezwaa go, by si trudni jej interesami, do czasu ustanowienia nowej wadzy. Ale byli i tacy, co odmawiali generaowi Dwernickiemu zaufania, cofali upowanienie do dziaania i wrcz mu wyrzucali, ulega wichrzycielom i warchoom, »e stan na nieczele partyi, która jest nieuslannem ródem niepokojów mandatu, ^). cho bez waciwego ale Mimo to genera zgod* oparty na popularnoci, któr zawsze bezwzgldnie pielgnowa,

cz

e

i

wystpowa niekiedy w imieniu nie ustawa suy rodakom Wychodtwa, jak n. p. kiedy protestowa przeciw zabiegom Lubeckiego, lub przemawia do Emigracyi kiedy n. p. wzywa j (9. padziernika 1834), by wybraa Komitet, a kwesty Ustawy i

odoya

w innej odezwie zachca j, usiowaa odda si poytecznym zatru-

na póniej, lub kiedy

by szukaa pracy

»

i

dnieniom*.

Ch

te organizowania EmiKomisya korespondencyjna w Poiwedug jej myli rzecz si nie skada, Ale natychmiast znaleli si inni, co j

tworzenia Komitetu czy

gracyi nie usypiaa jeszcze tiers

postrzegszy,

wypucia

j

e

rk.

z

podnieli.

Nieliczny,

w

ten

Agen,

ale

;

do czynu

bardzo

ochoczy

Zakad

sam co Mikoajowi chcia proces wytoczy,

obwieci 14. sierpnia 1834 Emigracyi, e bierze na siebie opuszczon przez Poitiers czypno utworzenia Komitetu, ')

Kronika Emigr. Pol.

')

Owiadczenia przesane generaowi Dwernickiemu od Polaków

w

Caen

11.

22. 92).

i

Bayeux.

w

IF.

253.

padzierniku 1834.

(Kronika Emigracyi Polskiej,

33

i

w tym

celu bez

Wien,

ski,

zwoki wyznaczy swoj Komisy Gutajniewicz, Filipowicz).

L. Ulrich,

Urba-

(P.

Ta, po

dwu-

miesicznej pracy, zebrawszy jak donosia 2.7(X) podpisów na swój projekt, ogosia (10. padziernika) Ustaw poatiersk za

obowizujc, zapowiedziaa rycho postawienie Komitetu uradowana woaa: » nasze Wychodtwo jest ródem poli

e

ca

niepodlegoci, ze wytrynie krynica, która Polsk iywi i uyni*. Rado Komisyi bya zbyt spieszna. Jak zaznaczylimy wyej, wedle artykuu II. Ustawy o wyborach, prawnymi jedynymi kandydatami na czonków Komitetu mogli by tylko zamieszkali w Paryu. Liczono ich wtenczas skiej

i

na

ogó koo

500; ale z caej

tej

bd

liczby,

bd

w

skutek obo-

w skutek zabiegów Sekcyi Centraljtnoci nieufnoci, nej Towarzystwa Demokratycznego, zaledwie dwudziestu piciu odpowiedziao na w^ezwanie owiadczyo przysti

i

do podanej Cstawy

pienie

i

byo wybra reprezentacy

grona kandydatów trzeba Emigracyi,

ojczyzn «

sze na

').

do wyborów. Z tego nader kusego caej

miaa przeobrazi uporzdkowa nasz Wybory cigny si mozolnie dugo, bo trway

która

i

»

i

miesicy, podczas których wywierano wielorakie

Komisy Agen

i

rónych uywano zabiegów

wpywy

ze strony To-

by gosowanie i przeze postatym razem zniweczy; demokraci na ogó usunli si zupenie od wotów. Nareszcie, nareszcie zdawao si jednak, rezultat zosta osignity Komisya w Agen ogosia go 3. wrzenia 1835. Na prezesa Komitetu wybrany zosta genera Dwernicki; na czonków Walenty Zwierkowski, Jan Ledóchowski, Karol Róycki, Leonard Chodko, Rohdan Za-

warzystwa Demokratycznego, wienie Komitetu

i

e

leski

i

.

.

.

J.

i

B. Ostrowski.

Ale oto:

zasi

»

Pokazao si,

e mdro

wikszoci dobraa

i

suszne uczucie wstrtu nie dozwalao innym razem « '). Powoani kandydaci, jeden po drugim od-

takie osoby,

')

Sowa odezwy

')

Kalendarz Tu?actwa Polskiego 1839,

Lubomir Oadon.

Komisyi Agen z dnia

Emigracya

p'>lska.

Tom

IH.

2. str,

lutego 1835. 89.

3

:

34 mówili wyboru

chcia

—

bo nikt z

J.

rozwiza si

Komitet

').

B.

Ostrowskim kolegowa nie

przed swojem zawizaniem.

Nieznuony popieracz Komitetu, genera Dwernicki, bez zwoki (16. wrzenia) wyda odezw uznajc dokonane wywzywajc bardzo usilnie do rozpoczcia bory za niewane i

W

nowych.

obszernem tem ordziu genera midzy

inneini

powiada »

Ostatnie zbrojne

narodowe

wysilenia,

do pewnej tylko

zawieszone epoki, przyodziay kadego z nas, rodacy,

myl

lityczn

równoci

i

rozerwane

w

czci

rozszarpanej Polski. Póki przeto nie zatrzemy

by

naj-

Polski.

przyszo nie niosa Równie w cigu ubie-

Daleki jestem od mniemania, aby

sob wanych

onego cya

sprawy dwudziesto-

poty Emigracya nie przestaje

pierwszym interesem »

po-

rewolucyi,

sobie tego charakteru reprezentantów

milionowego narodu,

z

ow

któr w imieniu wolnoci, niepodlegoci zamierzya spoi w jedn cao naszej

dla nas okolicznoci.

czasu widzielimy nie jeden wypadek,

Komitet) Emigracyi znaczne ogóowi

(t. j.

w

którym delega-

odda moga bya

Wówczas zaszczycony spórodaków upowanieniem, sam jeden staraem si, o ile mi sabe dozwalay siy, podnosi w kadym razie gos, tak w interesie narodowych wasnoci, jakote caoci Emigracyi zabezpieczenia od zgubnych usugi.

i

ni zamachów. Lecz wydarzenia te nadal nierównie czciej objawia si mog, przybrane w coraz waniejszy charakter na

bliszy wpyw na pooenie aby Emigracya czuwaa nad i

dnoci

i

odcienia,

i

przez

t

i

widoki nasze. Potrzeba przeto, ich

objawieniem,

wybadywaa

delegacy, zaszczycon

jej

za-

spowinowacia si z tem, co si dzi w onie czasu utaja, z tem co jeszcze z niego wyniknie. (Sowa podkrelone w tekcie). > Wzywam was przeto rodacy, abycie przystpili do ufaniem,

i

rozpocztego dziea przez znaczn

')

cz

spóbraci,

Noworocznik Demokratyczny za 1842. Pary,

sir.

w 128.

których

;

.

Ho imieniu

was przemawiam,

do

majcych skada Komitet

wypywem

•Szanowni rodacy, jestemy czyliby

powana

by niemiym i

i

majcem

w

?

Tylko

w

moga

takiej organizacyi

na celu niepodlego ziemi ojczystej,

konieczne usamowolnienie

mieszkaego, kraj

osób,

narodu polskiego,

szacunek wzbudzajca postawa nasza

widokiem dla Polski

zjednoczeniu

si wybraniem

zajli

i

Emigracyi...

i

wszechwadztwo ludu na

niej

za-

nas widzie bdzie swoje nadzieje, a Eu-

ropa reprezentantów Polski

we

Francyi*

')..

ncce

wezwanie pozostao bez skutku... A nie by to ostatni krok na drodze usiowa w tym kierunku. Myl jednoczenia si, szukania rodka, postawienie reprezentacyi, nadania sobie Ustawy w masie Emigracyi nie zamieraa opierao si jej tylko zawsze Towarzystwo Demokratyczne. Jak dotd, tak i w nastpnych latach raz po raz powstaj róne próby organizacyi, z rónych stron powtarzaj si nawoywania do zjednoczenia, do »scalenia« Emigracyi. Ale zawsze daremnie. Wychodcy czuli konieczn potrzeb skupienia si, zwarcia szeregów^, ale komendy adnej sucha nie chcieh. ywioy rozkadowe góroway nad pierwiastkami spójni adu. adne przewództwo nie mogo si utrzyma: w mgnieAle

i

to

tak

i

niu oka

zuywaa si

gracyjna nie

do

wszelka zwierzchno..

bya dojrza

Spoeczno

do uznania

i

kiej powagi czysto moralnej. Rozproszecy nasi

wci

>Organizujmy si, organizujmy si!« ale nie pamitali, hierarchii

niema organizacyi, niema skupienia si

zorganizowania si potrzebna jest

sforno

i

emi-

znoszenia ja-

woali:

e

—e

bez

do

pewna miara

subordynacyi duchowej.

Wszelkie zamiary lenia

Emigracyi

byy

ogólne porozumienie

')

i

zabiegi

daremne.

w

celu jakiegokolwiek zespo-

Okazao si

ostatecznie,

si Emigracyi byo niepodobne.

Tygodnik Emigracyi

Polskiej.

Cz

III.

17.

e

XXVI.

— Towarzystwo Litewskie Z, Ruskich. — Koroniarze — Komitet Wojskowy Litewski. — Towarzystwo Przyjació Postpu. — Towarzystwo Literackie, — Jego czynnoci. — Towarzystwo obPomocy Naukowej. — Jego czynnoci, — Przeszkody od swoich cych, — Towarz, Dobroczynnoci Dam Polskich. — Jego czynnoci. — Przeszkody. — Towarzystwo PoHtechniczne. — Inne Stowarzyszenia drobne nietrwae. — Otucha dla umysów umiarkowanych.

czenie i

si.

i

Litwini,

i

i

Znaczniejszych,

bardziej

znanych projektów uorganizo-

wania Emigracyi caej, utworzenia ogólnej reprezentacyi, wy-

chodzcych czono do

z rozmaitych

koca

róde

i

1834 kilkanacie;

w rónych

kierunkach,

li-

wszystkie atoli usiowania

Stao si widocznem,

e

zaczy wchodzi w wykobyy daremne. zjednoczenie Wychodtwa w jakiej-

bd

si

nie daje.

w

tym wzgldzie,

nanie

a inne

formie

Mimo

osign

i

w pewnym

zostay sformuowane,

usposobienia tak odrodkowego,

indywidualizmu Emigracyi

z których jedne

zaledwie

i

rozstrzelonych

tendencye

wytknitym

de,

mimo wybujaego

spotykamy jednak ród

do grupowania si, do czenia si celu,

do skupienia si

i

rodków na

poytek ogólny. Zawizyway si wic Towarzystwa, tworzyy si nawet instytucye; o niektórych z nich, dla uzupenienia naszego obrazu, musimy czytelnikowi poda nieco bliszej wiadomoci.

W

Emigracyi

obywateli z

krtiju

znalaza si

bardzo

zabranego. Wkrótce po

znaczna proporcya

zoeniu

broni

w

Pru-

:

przewana

cz

wojskowych rodera z Królestwa wracafa do kraju, ale dla Litwinów Rusinów srogo Mikoaja wykluczana wszelk myl powrotu w strony ojczyste. Za inicyatyw Cezarego Platera i zczonych z nim kilku Litwinów zawizao si ju 10. grudnia 1831 w Paryu Tosiech

Auslryi,

i

i

warzystwo Litewskie. Pobudk do tego bya ch Litwinów da pozna — w ob^ niedostatecznego bdnego i

wyobraenia Europy o Polski

— >e

który

by pikn

byli

i

by

od czasu oderwania go od nie przestaj jednym z ludów Europy,

ich kraju

Rzeczypospolitej

poow*. Celem

polskiej

Towarzystwa okrelonym w Ustawie byo ów cigajcych si do powstania Litwy

:

zbieranie materya-

Ziem ruskich, oraz tego powstania: opisanie tych krajów statystyczne historyczne: zajcie si ich narodowoci; obok tego czuwanie, aby pisma wychodzce w tych przedmiotach nie naraay i

opisanie i

braci

w

kraju pozostaych na przeladowanie

Prezesem Towarzystwa

w

by

rzdu

Cezary Plater;

pierwszym czasie Leonard Chodko,

rosyjskiego.

sekretarzem

a nastpnie

Feliks

Wrotnow.ski.

Od

marca 1832 przystpili do tego Towarzystwa roUkrainy i odtd przyjo ono nazw

4.

dacy z Woynia, Podola

i

Towarzystwo Litewskie Rzecz bardzo dziwna,

i

Ziem Ruskich.

e w

gracyi Koroniarze nie okazywali

pierwszych chwilach Emi-

do braterskiego serca wzgl-

e

uwaali siebie za wyszy gatunek Polaków z pogardliw-em lekcewaeniem spogldali na ziomków z za Niemna i z za Buga. Nie mylimy si moe, sdzc, taka postawa Koroniarzy przyczynia si do powodów, które kazay pomyle Litwinom o poczeniu si w Stowarzyszenie. » Wi-

dem Litwinów, i

e

dzc

jak Warszawianie tylko swoje czyny wielbi

jeden z jego

czonków

—

tylko

mao chc

—

swoje powicenie

zapisuje

ceni,

powzilimy zamiar zaoenia Towarzystwa Litewskiego, majcego si trudni poda-niem do wiadomoci zdarze, jakie u nas miay miejsce. Warto o Litwie

i

\V^oyniu

pokaza, co

robili ci,

wiedzie,

którzy podnieli

chorgiew wolnoci bez

:

8S wsparcia od wojska regularnego*

V)-

powstaców

gresówki nie uwaali

wych, patrzyli na nich z góry

i

Dawni oficerowie

z

Kon-

za godnych stopni wojsko-

przytykajc im szyderczo pro-

nazywali ich » powstawszy « na co odwojskowych z armii regularnej zwali si*. Nie koleeskie obchodzenie si Koroniarzy » pooy wszy z Litwinami objawiao s' zwaszcza w Zakadach, gdzie powstacy oczywicie bez stopni, akademicy obywatele ziemscy oficerowie »ich przeladuj, sobie czapkowa alili si, spa*. pod bben ubiera si, pimie Towarzystwa Litewskiego do pukownika Potulickiego w Awenionie, z dnia 20. lutego 1832 r. czytamy:

wincyonalizm jjowiadajc

litewski,

Litwini

;

,

i

ka

e

je

i

i

W

»Z boleci Towarzystwo dowiedziao si o nieprzyjemnociach, jakie oficerowie z Królestwa

rodzaj emulacyi?

którzy z jednem

równie

mnie

Litwinom wyrzdzaj.

Jaki nieporozumienia

Jaki to powód midzy tymi,

powiceniem si, jedn mioci ojczyzny, Czy jeszcze jej niepodlego walczyli?

za

mao mamy nieszcz, eby w

miejsce podania sobie bratniej

niepokojem zatargami tru pene goryczy ycie!* '^l Duch zbyt podejrzliwej krytyki, panujcy w P^migracyi, upatrywa w Towarzystwie Litewskiem jakie zamiary separa-

doni i

i

wzajemnego si

cieszenia,

i

tak

Posdzenie to byo atoli zupenie bezpodstawne, jak dowodziy Ustawy wszystkie odezwy Towarzystwa. Przeciwnie wzywao ono Emigracy do czenia si, jak to czytamy n. p. w odezwie »Do Towarzyszy Tuactwa* z dnia tyzmu. tego

i

20. sierpnia

1832,

w

której

powiedziano^

»Do dzielenia prac naszych wzywamy was wszystkich zacni Towarzysze Tuactwa! Niech znikn raz na zawsze wszelkie odcienia prowincyi stronnictw; jestemy wszyscy Polakami. Niech wszystkie dotd istniejce zawiza si i

i

')

w

Piotr

Kopczyski. Dziennik. Rkopis

w

Bibliotece

Polskiej

Paryu. ')

kopism

Organizacya Towarzystwa Litewskiego. Protokoy 1831

w

Archiwum XX.

Czartoryskich.

—32.

R-

'M)

mogce Towarzystwa, utworz jedno Towarzystwo Tufeczów Polskich, w któremby tylko po nazwisku, które nie dla nas ale dla wiata zachowa nam trzeba, aby niem cigle przypomina, jakie to kraje Polsk skMdaj, jakie to kraje

Jeszcze

chc by by musz Woln, Polsk*. Zreszt do Towarzystwa

Ca^

i

Litwini, i

WoJyniacy

czci

z innych

skiego,

pukownika

Komiana

:

p.

w

niem czonków

generaa

I^lewela,

Umi-

dwóch naszych Sowacki wstpi do niego 8. stycznia przedstawiony na czonka czynnego przez

odczyt

i

po raz pierwszy obecny r.,

t.

jako prezydujcy

biorcy za przedmiot:

szuka naley?*, a

jak go

i

widzimy

gronie jego widzimy

listopadzie

mia

Hterackim

narodowego,

W

18. sierpnia

w

posiedzeniu:

n.

Juliusz

1832, a Mickiewicz,

Januszkiewicza,

jak

Potulickiego, Al. Biernackiego, Plicht, St.

innych.

i

wielkich poetów

Podoanie;

i

Polski,

Niepodleg

i

wchodzili nie tylko sami

10.

w

by

na

wydziale

>Gdzie ducha grudnia zosta

obrany na wice -prezesa Towarzystwa.

Gówny naukowej

:

kierunek

zaj Towarzystwa by

ale jeden z jego

spokojny. Konstanty Zaleski, tyczny.

Na

natury literacko-

czonków, znany nam duch zachcia

mu da

nie-

charakter poli-

posiedzeniu nadzwyczajnem 12. listopada 1832

zwoanem na

jego

danie, wystpi

z

dug

ale

r.,

baamutn

niejasn mow; w niej, jako wierny zwolennik Lelewela, broni upadajcy jego Komitet, napada na nowy Komitet Dwernickiego, utworzenia w Towarzystwie sekcyi politycznej dla znoszenia si z Litwinami po Zakadach, bo jak i

da

mówi,

>

trzeba

nam

szczerze

myle

o rewolucyi emigracyj-

e

nie Wniosek nie mia powodzenia. Jedni owiadczali, rozumiej prawdziwej myli mówcy i prosz, by jego wniosek napisany > porzdnie zrozumiale*, odesany zosta do Komisyi. Gdy inni temu si opierali, wniosek podany pod natychmiastowe wetowanie, przewan wik.szoci odrzucony zosta.

nej*

').

i

i

w

') Organizacya i protokoy Towarzystwa Litewskiego. archiwum XX. Czartoryskich.

Rkopism

¥) Towarzystwo

ale

zmienio pierwotnego swego powoania, nie bardzo skutecznie jemu odpowiadao. Pragnc wydwiponnych dyskusyj, oywi je ze zwykych, dugich nie

gn i

i

podnie

Domeyko

jego czynnoci, Ignacy

poda cay obszerny program

17.

wrzenia 1S82

prac naukowych,

podzielonycii

Program wprawdzie zosta przyjty, ale do rzeczywistego jego wykonania Towarzystwu si nie stao Zwikszya si tylko bezczynno. Wszelako krótkie istnienie jego nie zeszo bez w.szelkiego ladu. Towarzystwo, zebrawszy materyay do pamitników Rusi, powierzyo je Feliksowi Wrotnowo powstaniu Litwy skiemu (tómaczowi Cooper'a i b. wspówydawcy Dziennika Wileskiego) do uoenia wydania '). Oprócz tego staraniem Towarzystwa, w którem Sowacki czynny bra udzia, na pamitk powstania prowincyj oderwanych od Polski wybity zosta medal ^). Nie dugo potem Towarzystwo rozwizao si. Dodajmy jeszcze, Towarzystwo Litewskie Z. Ruskich dwa razy obchodzio publicznie rocznic litewskiego powstania. dzie 25. marca 1832 w sali przy ulicy Rivoli prezydowa obchodowi Lafayette: przemawiali Cezary Plater. na dwie sekcye.

i

i

e

i

W

Lelewel,

Szemioth

JuUien de Paris

wacki odczyta

i

Od

pujcym wyjtkiem Ja

bd

Oywi

na ten

piewa

Na ')

1835

i

i

ogie, jeli

w

przyjaciel

W

kocu Juliusz Souoon, dzie zakoczon na.st-

poematu *Lambro
Chcesz pozna, to wstp*. Z tego powodu pi.sma te stay si rzadkiemi; wymienione nawet wyej Okólniki, nie atwo si nam przed oczy ani Biblioteka polska w Paryu, ani Biblioteki kradostay kowskie nie posiadaj ich wcale; znalelimy je dopiero w Muzeum raperswylskiem. Podamy poniej gówn ich tre, prze-

—

platajc

j

szczegóami, zaczerpnitymi gdzieindziej.

Okólnik pierwszy

z

dnia

16.

maja

1833.

e

Sekretarz Towarzystwa uala si, czonkowie na prowincyi od kilku miesicy nie daj o sobie adnej wiadomoci. mówi on dalej »co zbyNic te nie wiadomo o tych tecznym entuzyazmem le zrozumianym paryotyzmem pobudzeni, dali si wcign do nierozsdnych i szkodliwych konspiracyjnych przedsiwzi. Wyprawa bezansoska nie jest w adnym zwizku z Towarzystwem Demokratycznem*. Nastpuj dusze uwagi o odrbnoci Towarzystwa De-

—

—

i

mokratycznego od reszty Emigracyi:

Towarzystwo Demokratyczne ani Emigracy ani jej Kowszelkie zajmowa si nie ma potrzeby, ju dlatego, dziaanie Polaków dla sprawy Polski, zewntrz Towarzystwa przedsibrane, szkodliwe si staj, jak tego okazuj dwie wiee wyprawy, w których Towarzystwo Demokratyczne jako ogó,

e

mitetem

adnego

nie

miao

udziau.

56

W

obecnym naszym stanie emigracyjnym, dziaanie Towarzystwa Demokratycznego ograniczy si musi tylko propagand zasad demokracyi, ustnie lub drukiem. Zewntrznie Towarzystwo Demokratyczne zostaje w stosunkach z towarzystwami demokratycznemi: francuskiemi, angielskiemi, niemieckiemi i woskiemi. Z Polakami tylko ustn dyskusy lub wszelkie drukiem. Towarzy.stwo Demokratyczne mniema, zewntrz Towarzystwa Demokratycznego przedsibrane dziaalbo wprost zasadom demokracyi fenia dla Polski polityczne, zatem z Emigracyi dzi istnieszkodliwe, albo nieuyteczne;

e

s

e

poytku sprawa ogólna mie moe, ile znajdzie prawych wyznawców zasad demokracyi, od której szczcie

jcej

tyle tylko

ludzkoci zaley.

Co si tyczy samej Emigracyi zapyla trzeba, jak to wytomaczy, e biednym podporucznikom wydarto po kilkanacie franków na miesic, a i

posom dano po 150

nadto zapacono zalegoci

Komitetu Emigracyi, zbieraniem

ten

nie

fr.

miesicznie,

za cztery miesice.

Co za do

majc si czem

lub tworzeniem plotek

musia. Nie warto si

i

kótni,

duej nad nim

trudni,

tylko

rozpierzchn si

zastanawia.

Obowizkiem Towarzystwa Demokratycznego jest niedozwoli nikomu adnych dziaa dla sprawy polskiej, przeciwnych zasadom demokratycznym, co ju w czci dopeniono obaleniem i zniszczeniem zamiarów szlacheckiego Sejmu. Co si za tyczy czynnoci Towarzystwa wzgldem Emigracyi, stara si powinno wycign z niej materyay uyteczne dla demokracyi, reszt za, jako niepoyteczn i szko-

dliw, przyprowadzi do zmart aby nie moga szkodzi demokracyi.

wia oci

W

czci

gnito: Komitet emigracyjny do bezwadnoci

i

nicestw a, take osi-

to i

nieczynnoci

zredukowany, liczba wyznawców demokracyi pomnoona. » Moemy ubolewa nad reszt Emigracyi, podziela osobiste nieszczcia,

wspólnego z

oddawa

nie

paka

ni mie moemy*.

i

jej

losem, ale politycznie nic

nad jej sprawy polskiej pod

jej

protekcy

57

ryu

Towarzystwo liczy w tym czasie 124 czonków; w PaKomplet Centralny*) 12 czonków, w Bourges 38, w Le

(»

* 1804

t ias4

(Wedle popiersia duta W. Oleszczyskiego).

Puy

w

25,

w

Montpellier

Okólnik drugi

w

3,

Londynie, Metz, Tuluzie

i

t.

wielu d.,

innych

miejscach,

jak

po jednym czonku.

z dnia 15. lipca 1833. Puaski narzuca si wszdzie swemi korespondencyami, chcc gwatem uzyska sobie jakie znaczenie. Stara si szko-

58

dzi postpowi Towarzystwa Demokratycznego. Puaski powiecki (po wydaleniu z Towarzystwa) poprzedni

midzy sob

zagodzih

i

i

Kr-

nienawi

poczyli si na obalenie Towarzystwa

Demokratycznego. Wzniecaj porónienia.

W

Sekcyi Bourges, najliczniejszej, której sekretarzem jest

prowadz si oywione czynnoci na kajedn lekcy Laponneraye'a o Re-

Adolf Chrystowski,

dem

;

posiedzeniu odczytuj

wolucyi francuskiej.

Okólnik trzeci Skad

z

dnia

Sekcyi Centralnej

t.

2.5.

j.

sierpnia paryskiej

:

1833.

Puaski,

D-

browski Wad., Switosawski, Krosnowski, Gurowski Bolesaw, Kaczanowski, Dembiski, Klemczyski, Bednarczyk, Piwowarski,

Komorowski, Rosi, Majkowski, Zienkowicz, Semeneko. » Wszelkie naleenie lub mieszanie si czonków naszych do skadu lub czynnoci innych polskich politycznych w Emi-

mogcych korporacyj i zwizków, choby nawet demokratyczn wiar wyznajcych, pod adnym pozorem miejsca mie nie powinno. Zatem pierwszym jest obowizkiem czonków naszych, aby dziaajc politycznie, dziaali tylko

gracyi istnie

w

Towarzystwie,

i

poza

obrbem

jego

adnych

politycznych

obowizków*. Kiedy Tow. Demokratyczne ograniczao si tylko do samego Parya, nadano mu prawo stanowienia o przyjmowaniu i wykrelaniu czonków. Ale ju wykluczenie Puaskiego uwaay Sekcye Bourges Awenionu za krok arbitralny. Teraz, nie zacigali

i

kiedy chodzio o wykrelenie

na posiedzeniu

tralna 18. sierpnia

Na

t

posiedzeniu

nie dozwoli,

.lóz.

18. lipca formalnie

Róyckiego, Sekcya Bourges zaprotestowaa. Sekcya Cen-

protestacy odrzuca. 6.

sierpnia Sekcya Centralna postanawia

by Komitet Dwernickiego

mia

jakie

politycznej;

atrybucye

jakkolwiek wadz dziaania w rzeczach sprawy ograniczy si ma tylko do potrzeb losu mate-

polityczne, lub

ryalnego emigrantów.

i

59

Okólnik czwarty. Zawiera tylko wypisy z protokoów Kompletu Centralnego od 17. marca 1832 do 18. stycznia 1833, których tre

nam w

sJuyfe

rozdziale XIX.

Okólnik ten bez daty byl ostatnim

wydanym

w

r.

1833.

w Towarzystwie bardzo mao ruchu ycia; zarzucaj mu martwo rozprzenie. Caa dziaalno Towarzystwa skupiaa si w nielicznej Sekcyi paryskiej, w której sekretarz Puaski dziaa prawie despotycznie. Midzy Rok

ten wykazuje

i

i

czonkami objawiay si czste ostre nieporozumienia; wpyw te Wglarstwa, oraz wyjazd z Paj rya kilku, czynniejszych czonków. Natomiast przybywali nowi czonkowie ze sprzecznemi zdaniami, którzy » brudzili ogromnie* i posdzali starszych o zakusy wyniesienia si osobistego. Gurowski, ojciec moralny Towarzystwa Demokratycznego, nie znajdujc zadowolenia swej pychy, wyranie zacz obojtnie. Na jednem z posiedze Niewgowski wyrzuca mu, on jest przyczyn opieszaoci Towarzystwa. Gurowski, obawiajc si wybuchu swej popdliwoci, zaprzesta uczszcza na sesye. Widzia on coiaz wiksz rónic midzy opini swoj masy Towarzystwa. Utyskiwa, 8 miesicy spezo na ndznych kwestyach osobistych, z powodu wykluczenia Józefa Róyckiego. » Komplet paryski* powiada on') zmieni si w party litewsk o prezydenturze (dla Towarzystwa) zaczto przebkiwa. To wszystko znudzio mnie,

jej

i

dezorganizowa

e

e

i

—

—

i

wykazao

niemono

dziaania z

tak

mas

rozstrzelon. To-

warzystwo Demokratyczne zamienia si na szuj; gupstwo narodowe bierze gór. Czytaem wszystkie pisma z ronych punktów: znalazem duo niezrozumiaej frazeologii, ale licho

poj- Zapakaem nad tym dzie

gniotcym; widz, co

si

dzieje,

wsz-

podkopywania

Gurowskiego do

J.

N. Janowskiego z 28, listopada l&iS,

papierach po tym ostatnim,

w

Bibliotece Jagieloskiej

•)

w

fatalizmem gupstwa, Polsk

w Paryu

List

Nr 3685.

60 i

inlrygi.

mam

MichaJ Dembiski

Demokratycznem

To jedyna tej

i

jest

Bd

droga, jedyna

tern

propaganda;

w

Montpellier 3,

w

tylko pisa.

znam, a do

nie

nie trzeba*.

ono

w

Dijon

i

ju

150 czonków. Z tych naj-

Zakadzie Bourges,

Chateauroux

w

2,

Londynie,

tylko

w Le Fuy 25, w Metz, Lille,

jednym czonku. przewodni, z jedenastu czonków. Wykrelonych z Tokilku innych miejscach po

warzystwa liczono dotd

Okólnik pity

W

Towarzystwie

dalej

innej

Sekcya paryska, centralna, co posiadaa

skadaa si

wodz. (Jbokie

w

wszystkiem liczebnie powikszao si Towarzystwo;

tak 15. lipca 1833 liczy

Tuluzie,

rej

moje dalsze bezuytecznem.

wicej, 49 znajdowao si

w

Semenenko

i

zostanie

Towarzystwa niesfornego

Z i

i

przekonanie,

wadz

13.

z

dnia

18.

stycznia

1834.

nim Komplet Centralny stara si wytomaczy bez-

czynno

mu wyrzucaj Sekcye prowinCaen i Poitiers; owiadcza si przeciwko chylcemu si do upadku Komitetowi Dwernickiego; ogasza wnioski celem zbierania skadki dla rodaków w Szwajcaryi i w Hawrze, z zastrzeeniem, takowe jako pochodzce od Towarzystwa Demokratycznego przesyane drog odrbn, nie razem ze skadkami reszty Emigracyi. Komplet Centralny podniós si do liczby 21 czonków. i

opónienia,

które

w

cyonalne, a mianowicie

e

bd

Okólnik szósty.

W

lutym 1834 Sekcya Centralna rozsya do czonków

litografowany projekt organizacyi wewntrznej, z uwagami nad

nim Sekcyj po Zakadach puszczeniem

powodów do

pojedynczych czonków, oraz z wy-

i

ich odrzucenia lub przyjcia.

Projekt zawiera tytuy I.

Podzia na Sekcye.

sunki Sekcyów.

— — IV.

obowizkach. ków. V. Skadki i

—

III.

i

O

nastpujce:

—

II.

Atrybucye, obowizki, sto-

Sekcyi Centralnej,

Atrybucye, obowizki fundusze.

—

VI.

O

jej i

atrybucyach

karno czon-

ogóle

Towarzystwa

61

i

jego atrybucyach.

—

VII.

—

Oznaczenie Sekcyów.

YIII.

Za-

strzeenia ogólne.

Okólnik siódmy

z

dnia

21.

marca

1834.

Towarzystwo Demokratyczne zagroone w swoim bycie rozporzdzeniem rzdu francuskiego, dajcym od kadego czonka deklaracyi na pimie, zrzeka si tego Towarzystwa

e

e do adnego innego tajnego nalee nie bdzie, z zagroeniem wydalenia z Francyi, ktoby takiej deklaracyi nie z^oy^ Powstaje tedy kwestya: jak zachowa si? Jak odpowiedzie? Czy wyj z Francyi do Anglii? Okólnik ten owiadcza, e uwaczaoby godnoci Towarzystwa Demokratycznego wej w styczno z ministrem przemówi do niego. Mimo to Towarzystwo wystosowao do ministra spraw wewntrznych i

i

owiadczenie: dyskusya

i

e

pacya chopów;

czonkowie jego i

e

wcale nie

jest tajnem,

spokojna propaganda,

e

celem

wszyscy gotowi

rodkami

jego

jego jest

s

emancy-

e

w adnym razie owiadczao, wyrzekn si naleenia do Towarzy.stwa,

w kocu nie

e

s

solidarnie

ponie

skutki

Do owiadczenia tego, podpisanego przez (Alfonsa Ratajskiego) zaczony by spis imienny nistra.

groby misekretarza

wszystkich

czonków.

Adam Gurowski

trwa

czynnoci Towarzystwa.

w

swej obojtnoci

i

niepodziela

Na pocztku roku 1834 Semenenko

wnosi wykrelenie jego za wyraenia,

uyte

w

jego

pimie

Przyszo,

przeciwko Towarzystwu. Wniosek ten jednak przy

gosowaniu

nie

przeszed,

co mocno

rozgniewao czonków

Litwinów. Ale wkrótce potem 18. marca Gurowski ostatecznie znie-

e

chcony, swej pychy

i

we wasnem

dz

dziele

nie

znajduje zadowolenia

swych niekrpowanej wadzy i pierwszestwa, formalnie z Towarzystwa Demokratycznego si wykreli. Trzeci wic z rzdu zaoyciel opuci Towarzystwo. Utrata przewodnika pierwszego nie oddziaywa jednak na Towarzystwo i nie zatrzymuje w ruch puszczonej propai

62

wpyw jej staje si widoczniejszy objawia w publicznych aktach rehabiUtacyi Krpo-

gandy; przeciwnie

i

si midzy innemi

Róne

wieckiego.

»

Ogóy «

Auxerre, Poitiers, Flers

miesicach z

5.

i

albo t.

z protestacyami

grudnia 1832, ganicej

Gminy*

»

(Tuluza, Angouleme,

wystpuj

d.)

teraz po kilkunastu

przeciwko odezwie Dwernickiego

mow

Krpowieckiego

(z

dnia 29.

nazywaj »fakcyonistami potwarcami*, którym wyraaj pogard uwaaj » potpienie obywatela Krpowieckiego za obraz ludzkoci i sprawielistopada

oskarycieli

1832),

jego

i

i

dliwoci*

').

Okólnik ósmy

z

dnia

16.

maja 1834. uala si

Sekcye prowincyonalne nie ustaj

czynno wnosi

Sekcyi

Centralnej,

przeniesienie

Sekcyi

Centralnej

na bez-

Sekcya Caen,

szczególnie z

Parya do

która

innego

miejsca.

Komplet Centralny tomaczy

grob

ministra

i

now Ustaw

sw bezczynno rzdu

i

milczenie

o Stowarzyszeniach.

naleao budzi wikszej podejrzliwoci wywoywa sroszego przeladowania nie mona byo korespondencye zdania Nie

i

i

;

sprawy bezpiecznie rozsya. Na deklaracy Towarzystwa nie

da

odpowiedzi.

z 31.

Wadze wymagaj

marca minister adnej tylko niemieszania si

do Towarzystw politycznych francuskich. Milczenie ministra na chwilow obron. Chwila trwogi przesza. moe Komplet Centralny wzywa do wotowania nad projektem organizacyi wewntrznej, nie sekcyami, lecz pojedynczo i rycho, by 15. czerwca móg rezultat przedstawi. Podaje projekt wzgldem zmienionego sposobu odbywania narad, wobec prawa wzbraniajcego wszelkich stowarzysze liczniejszych: Sekcye maj si dzieli na oddziay, które

suy

kadorazowo obieraj komisarza. Dla propagandy, dla rozszerzenia zasad demokracyi wy-

chodzi bdzie pismo Postp ')

Deklaracya gminy Melle

—

1,

chocia

nie

kwietnia 1834.

w

imieniu To-

63 warzystwa Demokratycznego, ale cakiem powicone jego czonkowie je sprawie. Spodziewa si Sekcya Centralna,

e

wespr,

e

przynajmniej

we dwóch jeden egzemplarz prenu-

merowa bd, (Wezwanie przez Sekcye po Zakadach doznao dobrego powodzenia. Pisemko byo bardzo liche). Okólnik dziewity

z

dnia

czerwca

30.

nie

1834.

Uwagi od Sekcyów nadesane z powodu przeladowania Gówna myl: Ustawy o Stowarzyszeniach.

rzdowego nie rzuca

—

i

Francyi.

Sprawa wykrelenia niektórych czonków. wieo wykrelio si omiu. Midzy nimi Boi. Gurowski, brat Adama. Rozporzdzenie wzgldem wotowania na projekt wewntrznej organizacyi

Towarzystwa.

niemajcych rzdowego wsparcia. padziernika 1832 do 29. maja 1834 byo przychodu franków 1.158, a rozchodu 1090. (Wykaz kasowy podpisali: Wad. Dbrowski, Wikt. Zienkowicz, H. NieSkadki na

braci

od

Stan kasy:

1.

—

Ratajski, sekretarz). wgowski, komisarze Z kocem maja 1834 Towarzystwo liczy 667 czonków,

46 sekcyach, obejmujcych po kilkunastu, a bardzo czsto po kilku tylko czonków. Najliczniejszemi sekcyami s: Poitiers (36 cz.), Laval (23 cz.), Angouleme (22 rozdzielonych

cz.),

z

po

Troyes (20

cz.).

Sekcya Centralna

w Paryu zoona

20 czonków.

Pod dat

17. lipca

wszystkich cz^tonków

1834 Sekcya Centralna wysya do

odezw nastpujcej

treci,

zapowiadajc

oywienie dziaalnoci Towarzystwa: Nadsyajcie list kandydatów do Komitetu, na których sami chcecie wotowa, i którzy przez Zakady wasze mog

by

przyjci.

obumary,

ich

—

>Precz ze starymi trupami;

umys ju

wieku, ich ycie stoi

gicznych «.

ju

ich

dusze

niedaleko przeglda, oni nie

nad grobem.

Nam

s

ju

z tego

trzeba ludzi ener-

64 Donosimy o zaszej zmianie w Sekcyi Centralnej. Zmieniony sekretarz, wybrana komisya z trzech czonków sWada wspólnie z sekretarzem sekretaryat Towarzystwa i odpowiada na wszystkie korespondencye. Odtd jestemy pewni, wszelkie dziaania stan na waciwej stopie ruchu Towarzystwo nowem, energicznem odetchnie yciem. Kasa Towarzystwa wypróniona zupenie czeka od was

e

i

zasików, pospieszajcie z nimi jak najprdzej, by przez

tamowa

Podpisani:

Dbrowski Wad.,

Niewgow.ski,

sarze; P. H.

Z

najliczniejszego

w

Karski,

1834

ów

Semenenko, komi-

sekretarz.

tym

czasie

i

najczynniejszego zgro-

madzenia Towarzystwa Demokratycznego 29. lipca

to nie

dzia/ania.

akt potpienia

w

Poitiers,

wychodzi

na ksicia Adama Czarto-

ryskiego, >jako na wyobraziciela systemu polskiej arystokracyi«.

Zarazem ustanawia si

tu

komisya dla zbierania na akt ten

podpisów.

W

z

kilka dni póniej, 2. sierpnia znana nam ju, zoona czonków Towarzy.stwa Demokratycznego komisya korespon-

dencyjna poatierska rzuca nagle rozpoczte swe dzieo, roz-

w

si do pracy okoo Za ni cae Towarzystwo Demokratyczne usuwa si od wotowania na Komitet. Cel prawdziwy komisyi, jak widziehmy, by chybiony. Nad Kompletem Centralnym zbieraj si coraz ciemniejsze chmury. Sekcye widz w nim martwo i niezgod; wyrzucaj mu, dla zachowania sobie samowadnoci, umylnie przez

wizuje si

i

gronie swej sekcyi bierze

urzdzenia wewntrznego swego Towarzystwa.

e

sze

miesicy zwleka zbieranie i obliczenie gosów na projekt wewntrznej organizacyi Towarzystwa, podany ju w lutym. Natomiast znaczenie Sekcyi w Poitiers z kadym dniem widocznie wzrasta.

Okólnik dziesity Sekcya

Centralna

odezw nastpujcej

z

dnia

wydaje

treci:

do

24.

wrzenia

1834.

czonków Towarzystwa

!

>5 Obywatele »Po smutnej próbie kilku Komitetów, które mniej lub

wicej mniemay si by reprezentantami tuaczów polskich Francyi, jak gdyby zmordowana mozoln prac to zwalania, to tworzenia tak zwanych reprezentacyj, znuona, zasna

we

KSINA Anna

z

Sapiehów Czartoryska

polubiona ks. Adamowi r. 1817. Zaoycielka >Towarz. dobroczynnoci dam polskich* (Litografia Lemerciera z

r.

w

r.

1834.

1839).

Emigracya. Umilky Zakady, które przed chwil

byy

teatrem

wygaso ycie; drzyma ogó emigracyjny; pracowao wewntrz Towarzystwo Demokratyczne. Emigracya ockna si. Utworzy Komitet centrali-

jtrzonych

opinij...

Ale nie wszdzie

zujcy, zainteresowao

ywo

tuaczy:

nawet niektórzy czon-

kowie Towarzystwa Demokratycznego zaczli czynnie dziaa z Emigracya. Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

Tom

III.

^

66 Nie tak mylaa Centralizacya nie chciaa miesza si do emigracyjnych sporów; obojtne dla niej one byy, jeli nie zupenie obce. Obywatele, powiedzmy sobie raz na zawsze Niema dziaania tylko na drodze Towarzystwa Demokratycznego, niema ycia tylko w niem Dla nas niema zbawienia, niema Polski, tylko na jego drodze*. ;

:

.

.

.

Sekcya Centralna podaje wszechwadnemu Ogóowi pod

nastpne postanowienia: Towarzystwo Demokratyczne nie bdzie odtd spódziaa z Emigracy na drodze politycznej. Towarzystwo Demokratyczne uzna za niewany wszelki akt przedsiwzity przez Emigracy, w interesie ojczyzny, w interesie politycznym tuaczów. Towarzystwo Demokratyczne bierze za obowizek czuwa nad Emigracy, prostowa zbkane opinie, rozkrzewia wiar ludow i kierowa na drog, któr Polski Towarzystwo Demokratyczne znosi si nie doj mona. przestaje z Emigracy w rzeczach dotyczcych si jej adminirozstrzygnienie

—

bd

bd

—

—

stracyi,

zasobów, bytu

etc.

Nastpuj: Uwagi Sekcyi Centralnej nad projektem Sekcyi Avrandla niepobierajcych subsydyów rzdowych. Zajcie si Ustaw organizacyjn dla Towarzystwa. Ustawa sankcyonowana przez wszechwadc (Ogó Towarzystwa), ma by ogoszona 1. padziernika. Sekcya Centralna podaje nastpujce postanowienie: Czonkowi Towarzystwa Demokratycznego Polskiego nie wolno wyzywa na pojedynek spóczonka, pod kar wykrelenia. Sekcya Centralna podziela myl Sekcyi Vire napisania nowego manifestu, objawiajcego zasady, cel, dnoci Towaches o podatku

Demokratycznego, rozwijajcy myl powszechnego usamowolnienia ludów. Napisanie polecia komisyi. Oddany rzystwa

bdzie pod sankcy wszechwadcy, poczem ogoszony. Wezwanie do skadki na wsparcie kilkunastu rodzin w kantonie Bern, zniszczonych burz.

67

Z powodu zacigów do obcej suby, Towarzystwo Dedat 80. wrzenia 1834 wydaje do onierzy odezw. Oto z niej niektóre najdosadniejsze rysy: »Zdrada Panów nie daa dopeni witych obowiz»W naszych chatach Moskale Panowie dziel si ». ków ostatkiem przed wojn uchronionej chudoby «. »0d zachodu zniszcz panowanie Monasze wojaki przyjd z Francuzami skali, Austryaków, Prusaków szlachty. Oni sobie zawczasu marz jak nieprzyjaciel bdzie ucieka, kiedy pika i kosa Kociuszki przypomn mu Racawice Wawer ». » Gorsi od Moskali, Panowie janie owieceni, Austryaków, Prusaków wielmoni...* janie wielmoni Na t odezw onierze w Cahors ogaszaj 20. padziernika 1834 odpowied'), w której midzy innemi mówi: »Co dum nacechowane?* znacz przemowy wasze, nadtoci > Przestacie chlubi si opiekucz stra nad nami namokratyczne pod

—

i

—

i

i

—

i

i

i

i

—

reszcie przestacie

jasno powiada,

by

Demokratami, gdy

e jestecie wypywem

kade sowo

niemal

arystokracyi, która

chcc

by wysz

nad innych, wyszych od siebie nienawidzi*. tym czasie zachodzi fakt, dotykajcy bardzo blisko Towarzystwo Demokratyczne, ale Okólniki adnej o nim

W

mówi o synnej apostazyi Adama Towarzystwa ju w marcu, jak to nadal tylko widzielimy, i w licie do przyjaciela zapowiada, pismem dziaa bdzie, bo >to jedyna droga, jedyna propaTowarzystwa niesfornego nie trzeba*. a do tej ganda si wic do pióra. I co napisa? Oto broszur p. t.: La Yerite sur la Russie, et sur la revole des prouinces wzmianki

nie czyni.

Chcemy

Wystpi

Gurowskiego.

z

e

—

i

Wzi

poloiaises,

w

której roztacza

paskie pochlebstwa dla Rosyi,

wynosi j, a naród polski nazwa trupem, który niepodlegoci odzyska ani utrzyma nie jest w stanie. Poczem w Gazecie Augsburgskiej (z dnia 28. wrzenia 1834) ogosi de-

ani

klaracy,

')

e

Luny

przestaje

druczek

w

by

Polakiem

i

jednoczenie prosi Mi-

Bibliotece polskiej

w

Paryu.

5*

68 koJaja o przebaczenie

ratu rosyjskiego.

i

Gurowski nie hyl

Einigracyi, kiedy

lubiony,

granice ca-

szanowany,

Ogromne byo zdumienie

za gorcego patryot.

ale uchodziJ

w

ani

o pozwolenie powrotu

gruchna wiadomo,

e

»

Gurowski przeszed

do Moskwy!*

Okólnik jedenasty

padziernika

z 15.

1834.

Sekcye na prowincyi nie przestaj powstawa na nienie odpowiada czynno Sekcyi Centralnej i owiadcza,

e

Ze ley w

ich zaufaniu.

tem,

e

przypuszczeni do

si w miejscu Paryu stale lub przypadkowo znajduj. Obecnie n. p. znajduje si 33 czonków

Sekcyi Centralnej wszyscy, co

w

Std dugie

tralnej.

w

skadu

pobytu

jej

t.

j.

Sekcyi Cen-

—

dyskusye, zwoki, sprzecznoci

walka

z nieadem. Zmienianie si ustawiczne czonków.

zamtu Wobec

dziaania, myli Sekcya Centralna podaje projekt do Ustawy, tworzcy Wydzia wykonawczy Towarzystwa Demokratycznego polskiego,

koniecznej

na który

maj by

Ma si on skada miesice

Ogóu

i

potrzeby jednoci

i

zlane atrybucye Sekcyi Centralnej.

z siedmiu

czonków, obieranych na trzy nim na to sankcya

solidarnie odpowiedzialnych. Ale

nastpi, Sekcya Centralna wybiera

Komisy

do tym-

czasowego dziaania wewntrz Towarzystwa w imieniu Sekcyi Centralnej (M. Karski, Edm. Korabiewicz, Wodz. Dmochowski, L. Przecawski, Jul. Wysouch, Andrzej Gawroski). Okólnik dwunasty

z 2.

listopada

1834.

Sekcya Centralna odpiera zarzuty Sekcyj Caen

tomaczy si zasad swego

i

przyznaje si do winy; powiada, istnienia,

e e

czuje

niemono

e

i

e

e

podaje

bdn

odpowiedzenia

zadaniom Towarzystwa, nie potrafia by czynn i rozwizanie siebie, wyrzdzia sobie sprawiedliwo*.

Komisya Tymczasowa

Voitiers,

zna

projekt

»

przez

opodatko-

Zwraca uwag, czste wyroki wykrelenia przez pojedyncze Sekcye nosiy dowód osobistych, maych, niegodwania.

;

69 nych nieporozumie. *Niech czucia nasze przemawiaj gJosem

mioci

umiarkowania,

Od wynosiJ

29. fr.

maja do

1.383, a

i

1.

zgody*. listopada

rozchód

1834 dochód Towarzystwa

1.393.

fr.

Naciskana skargami czonków na prowincyi, Sekcya Cen-

mylaa

tralna

ocali swe stanowisko

znaczenie,

i

przywizane

dotd do Parya, podaniem projektu o Wydziale Wykonawczym, który j mia zastpi i orzewi czynnoci Towarzystwa, a tymczasem na s wojem miejscu postawia komisy. czonkach w Paryu przebywaAle to ju jej nie zbawio. jcych skupia si przez trzy lata prawie cay ruch Towaprzy nich bya zupena rzystwa oni dziaali w jego imieniu dyktatura *). Ale czyniony z niej uytek wywoa w Towa-

W

i

;

rzystwie tylko ogólne niezadowolenie.

nagromadzia na Zarzucano szczere

i

siebie zbyt jej

cikie

stagnacy i jaowo, ale nie« » naduycia i frymarki '')

nie tylko

e

Sekcya paryska najbardziej

mitnociami (sprawa Semenenki dziej si z

myl

Sekcya Centralna

niepewne postpowanie, oraz

podnoszono,

wadzi

Snad

grzechy.

intrygi,

z

miotana

Zienkowiczem)

i

jest

na-

e w niej

mianowicie ze strony tych, co usiuj wpro-

Wydzia Wykonawczy

Wysouch) Gdy nawet okawpywowi innego zwizku (Korabiewicz,

owadnicia przeze Towarzystwa.

e

zao si, Sekcya paryska ulega (Wglarstwa), podniós si ze strony prowincyonalnych Sekcyj istny rokosz. Przyjaciel Lelewela donosi mu o tem w nader drastycznych wyrazach:

» Wiesz, jak od urzdzenia swego broia Sekcya Centralna Towarzystwa Demokratycznego, do-

tychczas broi nie przestaa.

Zmieniay si osoby, gupstwo chystków, nikczemników, obruszya wszystkich; Towarzystwo Demokratyczne te si ockno dalej ajdactw Sekcyi Centralnej znie nie mogo* ^). zostawao.

Zoona

z

i

')

Notvorocsnik Detnokraycsny 1842,

»)

Okólnik

*)

Pietkiewicz do Lelewela.

6.

str.

98.

Sekcyi Poitiers,

W

zbiorach rapperswylskich.

70 Towarzystwo

Istotnie

ryska ogólnym

rya

ockno

si; Sekcya Centralna pa-

gosem zostaa zwinita

przeniesiona

do

i

ju

gdzie

Poitiers,

od pewnego czasu

grono czonków odznaczyo si gorliw czynnoci,

mona byo dziaa

ni w

swobodniej

Pomimo ujemnoci Sekcyi Towarzystwa Demokratycznego

i

gdzie

stolicy.

rok 1834

paryskiej

do

Pa-

25. listopada z

by

dla

pomylnym. Komisya ko-

cho nie zdoaa zacign Emipod ogólny dach Towarzystwa Demokratycznego, porednio przyczynia si nie mao do jego rozkrzewienia. Nie-

respondencyjna poatierska, gracyi

dopuszczenie do utworzenia nowego Komitetu Etnigracyi,

te zwyciztwem tryumf

uwaano

partyi

demokratycznej.

Za wikszy

jeszcze

na razie akt przeciwko ksiciu Czartoryskiemu,

którym, jak si zdawao, zni.szczono raz na zawsze aryslokracyi«.

byo

>

system

(Jone odstpstwo Gurowskiego byo wprawdzie

ale Towarzystwo Demokratyczne potrafio znie go ze zgroz stumion i milczc. Powodzenie Towarzystwa Demokratycznego w r. 1834 objawio si zwaszcza w znacznym szybkim jego wzrocie; w cigu r. 1834 liczba jego czonków pomnoya si prawie

faktem dla jego uczniów nader przykrym,

i

w

dwójnasób.

Przypisywano

to

rozlicznym

okolicznociom:

znikniciu Komitetu Dwernickiego, przeladowaniu demokratów przez rzd,

oraz wyprawie Zaliwskiego,

w

której

demokraci

powicenie, ich ofiary zyskiway sympaty popularno dla caego stronnictwa. Ale najistotniejszym moe powodem szybkiego rozszerzenia si Towarzystwa bya wprowadzona w tym celu metodyczna zrczna propaganda czynem, piórem sowem. Czonkowie starsi dowiadczeiisi wpywali umiejtnie na umysy modych. »W r^ayal chciaem eby co zrobi, jaki podzia, eby jako sabszych w wierze ze stalszymi pomiesza...* pisze jeden czonek Towarzystwa Demokratycznego do kolegi; a inny powiada w licie: »W Chateauroux, od pocztku naszego pobytu, starali.my si o usposobienie modych umysów, o upowszechnienie zasad wszechwadztwa ludów... Strofowaa nas najliczniejszy mieli udzia, a ich i

i

i

71

Sekcya Centralna za leniwe rekrutowanie demokratów, ale

wzgldy ostronoci wstrzymywany nas« '). Z Le Puy w maju 1883 donosi sekretarz Sekcyi Towarzystwa Demokratycznego:

»

rozszerzamy nasze zasady rozpra-

^) francuskiej o/nierzom w kouwagami i objanieniami*. Po Zakfedach sekretarzami OgóJów stawali si w wikszej czci demokraci, jako czynniejsi, ruchliwsi zwykle bardziej wyksztaceni. Towarzy-

wami

i

tJomaczeniem Trybuny

szarach, z

i

stwo Demokratyczne posiadao energicznych

i

w swem

gronie ludzi zdolnych,

w

takich, co nie przebierali

miao

rodkach^

stanowczo w sdzie, polemika gwatowna bezwzgldna ncia powabem nowoci sprawia, e Towarzystwo Demokratyczne wykazujce w r, 1833 czonków 527, przy

.sowa,

i

i

kocu

r.

1834 liczyo

Przeniesienie

ich 9433).

Sekcyi Centralnej

Parya do

z

Poitiers,

byo zwrotem stanowczym w sprawach Towarzystwa Demokratycznego. Drug wan zmian przeze dokonan byo zerwanie z nieracyonaln zasad, wedug której tworzy si dotd skad grupy przewodniej. Towarzystwo, powierzywszy dziaa Sekcyi Poitiers, woyo na ni na-

kierunek swoich

samprzód obowizek:

1)

odpowiadajcej

trznej,

uoy

lepiej

projekt

wewn-

organizacyi

wzrastajcej

liczbie

czonków;

utworzy Sekcy Centraln czyli >Centralizacy« wybozoon z czonków nie przypadkowych, ale pot. j. woanych do niej przez wota Ogóu caego Towarzystwa. 2)

row,

Sekcya Poitiers odpowiedziaa swemu zadaniu czerwca Towarzystwo Demokratyczne uchwalio

i

dnia 13,

swoj Ustaw

Ustawa ta gosia w gównych swych punktach: Celem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego jest niepodleorganiczn.

go

Polski;

zasad

i

rodkiem demokracya.

) Zand do Cyprysiskiego do

w

J.

N. Janowskiego

7.

25. sierpnia 1833,

wrzenia

1833.

—W

i

— W

Robert Chmielewski

papierach tego ostatniego

Bibliotece Jagielloskiej. ')

La

*)

Nomorocsnik Denwkraycsny

Tribune, gazeta skrajna

wychodzca 1842,

Ogóle

str.

w

Paryu.

101.

72

Towarzystwa spoczywa cae jego

si tam,

Ogó

—

pi lub wicej czonków. Naczeln Towarzystwo kierunek ogólny dziaa swoich Centralizacya. Centralizacya skada si czonków przez Ogól Towarzystwa na rok je-

której

,

powierza, jest z dziewiciu

')

den wybranych.

Czonkowie

—

— Wychodzcy w

by mog. — nale. — Wa-

na nowo obrani

adnej Sekcyi

Centralizacyi do

dza ustawodawcza spoczywa

w

—

- Sekcya tworzy

gdzie przebywa

instytucy

wcza

na Sekcye.

podzielony jest

'J'owarzystwa

wszechwJadztwo.

nie

Ogóle Towarzystwa, wykona-

jego Centralizacyi.

Niezwocznie Sekcya czynno dopenia, tak,

Poitiers

e

drug polecon

i

sobie

Towarzystwo byo ju w posiadaniu pierw.szej swej Centralizacyi; weszli do niej: Winc. Cyprysiski, J. N. Janowski, Tom. Malinow.ski. Aleks. Molsdorf, Wiktor Heltman, Henr. Jakubowski, Rob. Chmielewski, Lucyan Zaczyski i Adolf Chrystowski, Wybrani dopiero na pocztku 1836 r. mogli si zjecha w Poitiers, ale jednego z nich zabrako; Cyprysiski tymczasem we wrzeniu ju by umar. Zoony wic komplet z omiu lipca

o.

r.

t.

(midzy którymi najwydatniejszemi osobistociami byli Malinowski przystpi Heltman), zainstalowa si 30. stycznia i

i

do urzdowania.

Gownem

zadaniem

Towarzystwa Demokratycznego byo

w

sprawie narodowej

i

zredagowa

tej

pierwszej Centralizacyi

obmyle

rodki dziaania

projekt manifestu,

obja-

wiajcego myl Towarzystwa, jego zasady, cel i rodki. Wygotowany projekt w kwietniu zosta czonkom podany, roztrzsany przez dugie miesice nareszcie 4. grudnia 1836 r. i

w

zbiorowy akt Towarzystwa przyjty

Myl

ogólna,

wynikajca

i

ogoszony.

z manifestu

bya

ta:

Ruch po-

wszechnego usamowolnienia spoecznego podniesienia prawdziwej wojny narodowej zosta wstrzymany upadkiem powstai

nia, ale

')

sama myl z

rozbicia ocalona, przeniosa

si

w

Tylko pierwsza Centralizacya liczya ich dziewiciu; jej skad do piciu czonków.

zmDiejszoDO

garstce

po roku

J^

jej mianuj si czonkowie Towarzystwa Demokratycznego, którzy zapomoc wiata Zazwycizko rozwin do dojrzaoci chodu doprowadzaj w kraju. Aeby tego dopi, zawizao si Towarzystwo Debierze na siebie posanmokratyczne, które samo rozumie

emigrantów za granic. Piastunami

j

i

i

(Rysowsl Senties

nictwo Emigracyi.

ródo tycznej

Cae

w

Paryia).

jestestwo duchowe, pierwiastek ycia,

przyszej potgi Polski, zamyka si

—a

ta

myl w

w

myli demokra-

rozumie Towarzystwa Demokratycznego,

i podna. Enuncyacya ta od pierwszego manifestu z r. 1832 gów niej nula kosmopoUtyczna bya wnie tern si rónia,

z którego dopiero wyjdzie wyrobiona, jasna

e

74

przytumiona

i

e Towarzystwo upatrywao zbawienie ojczyzny

w pomocy Ludów, ale we wasnych siach dwudziestomiUonowego narodu. Skdind, wedug ocenienia jednego z przedniejszych czonków Towarzystwa Demokratycznego, manifest z r. 1836 grzeszy bezwzgldn surowoci. w sdzie o przeszoci, oraz jednostronn, sekciarsk wycznoci, jakote uywaniem » ogólnych formuek, poyczonych z rónych systemalów*. (jrzeszy on jeszcze sprzecznoci

ju

nie jedynie

w

jednym z najwaniejszych punktów. » Ziemia i jej owoce do caego narodu nale*, mówi manifest. Jake pogodzi l komunistyczn formuk z zasad wasnoci i uwaszczeniem ludu, które Towarzystwo Demokratyczne za pierw.szorzdny

uwaao? Na ogó

mia charakter wychorgwi jednego »zdawa si by zywajcej polemiki stronnictwa w sporze z drugiem stronnictwem, ni programatem dziaa narodowych, wyjarzmienie kraju na celu majswój postulat

raczej

i

cych*

manifest

').

Od wydania manifestu, który zosta podpisany przez wszystkich czonków (przeszo 1000 podpisów), od ustanowienia Centralizacyi z wyborów, Towarzy.stwo Demokratyczne weszo na drog, na której w latach nastpnych rozwijao Ale ono w pocztkach miao przecistale swe dziaanie. wnoci do zwalczania. i

Pod koniec roku 1835 Towarzystwo, pomawiane o tajne zwizki z republikanami francuskimi, znowu zagroone zostao wydaleniem z Francyi i doznao przeladowa od wadz miejpadzierniku policya aresztowaa 15 czonków scowych. jego w Paryu, a w Poitiers zabraa akta Towarzystwa. Atoli tumaczce si owiadczenie jego, napisane z godnoci i podane ministrowi spraw wewntrznych, zabezpieczyo je z tej

W

strony.

')

tyku

w

ród

Emigracyi oprócz przeciwników naturalnych ze

Jan Alcyato, czonek Centralizacyi przez ll-gim tomie

lat

siedem.

Wizerunków Politycznych,

L. Zienkowicza. Lipsk 1864.

Jego ar-

wydanych przez

;

/o

miaJo Towarzystwo

stronnictwa arystokratycznego, nieprzyjació, którzy polityczne

i

i

odrbne stanowisko wobec

Tuactwie, przez rónobarwne zwizki

pomau nurtowane byo*

nie

licznych

wyrzucali zwaszcza tendencye kosmo-

materyalistyczne, oraz

»W

Emigracyi.

mu

wstaway objawy

*).

W

samem

dugo

jego onie po-

prdy, wystpujce przeciw dominujcemu w niem kierunkowi. Ju w styczniu 1835 grono ludzi znanych i powaanych w Emigracyi (K. Róycki, Huszniewicz, Bohd. Zaleski, J. Zaleski, L. Nabielak, Ordga, Tetmajer i inni) zaSekcy Towarzystwa Demokratycznego w BatignoUes, w widoku zreformowania, naprawienia Towarzystwa. Sekcya Centralna w tym kroku widziaa intryg szlacheck. Podobne zamiary przypisywaa te projektowi Fontainebleau (o umocowanych komisarzach, o dziaaniu na kraj przez oddzieln instytucy, postawion na boku). Inne jeszcze propozycye turboway Towarzystwo: Sekcya BatignoUes uczynia wniosek zlania Towarzystwa Demokratycznego z Konfederacy, i

oyo

i

stowarzyszeniem

wieo

(25.

lutego

1836

r.)

zawizanem

'^j

Sekcya Panteonu wniosa poczenie Towarzystwa Demokra-

Ogóem Emigracyi, dajc wcielenia caej EmiTowarzystwa Demokratycznego, lub na odwrót, aby Towarzystwo Demokratyczne zlao si z ogóem Emigracyi. Na wie o proponowanej tej zmianie, wesza do Towarzystwa Demokratycznego znaczna liczba nowych czonków, ale Centralizacya uwaaa ich jako faszywych demokratów ^), zamytycznego z

gracyi do

N. Janowski

w

kalendarzu Tu. 1838.

')

J.

')

Zawizujc si Konfederacy przedstawia Emigracyi gotow

Ustaw do przyjcia bez dyskusyi — ale to znalazo mao adherentów. Na czele Konfederacyi stanli genera Dwernicki L. Stpowski J. Ledóchowski. W statutach jej rzd francuski widziat jawne przygotowanie do powstania, przeto aeby nie narazi si Rosyi, 7. kwietnia :

.

i

1836 nieli

I

r.

podpisanych na akcie Konfederacyi wydali z Francyi. Ci przeAnglii, gdzie wkrótce (29. sierpnia 1836) rozwizali swe

si do

Stowarzyszenie. ')

Do

takich liczono

i

znanego nam Walentego Zwierkowskiego,

klóry jak lekkoskrzydy motyl przelatywa przez wszystkie

moliwe,

/

76

lajcych

owadn

Panteonu

zagraa

w

ten sposób,

Towarzystwem, a miarkujc, upadkiem,

jej

ew

e

wniosek

Sekcyom

przedstawia go

wetowaniu wikszoci zosta odrzucony.

nowa Centralizacya w Poitiers zacza urzdorónych czci Towarzystwa powstay na ni oskar-

Zaledwie

wa,

gdy z

enia,

mianowicie

a

z

Sekcyj

Fontainebleau,

Castres,

Vire,

nawet Poitiers. Ale w roku nastpujcym Towarzystwo oskarenia te odpiera, wnioski z myl jego niezgodne od-

Tours

i

rzuca,

lajc

»

skrytych nieprzyjació* z grona swego usuwa, wykre-

poród

z

siebie

cae nawet

Sekcye, a mianowicie

Sekcy

Fontainebleau (K. Róyckiego), Tours, Bordenux, Poitiers, Pan-

teonu

W

Grenelle.

i

ten

stumia w onie swojem rozwijania swych zasad Towa-

sposób

schyzm. Dla propagowania

i

wydawa dwa

oddzielne organa: Pismo Towarzystwa (dla kwestyj polityczno - socyalnych) i pismo polemiczne Demokrata Polski (dla obrony swych zasad polityki).

rzystwo zaczyna

i

Byy

w

zarazem narzdzia bojowe

to

walce z coraz bardziej

odsaniajc si (1837, 1838) »party pórodkow, ck* ^), skupiajc si w tak zwanem » Zjednoczeniu*,

szlache-

trzeciem

wielkiem stronnictwie emigracyjnem.

Wanem byo Demokratyczne tralizacyi

(29.

postanowienie przyjte przez Towarzystwo

marca 1837), przez które powierzyo Gen-

dziaanie zewntrzne,

t. j.

takie, które z

natury swojej

ogó czonków wykonywane by nie mogo. Przez to Centralizacya nie naleca do adnej Sekcyi, ale stojca ponad wszystkiemi, staa si w caem znaczeniu » naczeln Instytucy* Towarzystwa, bo speniaa najwiksz najwaniejsz przez

i

cz

Sekcye nic nie wiedziay. Do Cen-

czynnoci

jego, o których

tralizacyi

naleay wycznie:

stosunki z krajem,

spisków, przygotowanie powstania

i

t.

p.

zawizywanie

sekretne prace, o któ-

jawne Towarzystwa. Cho potpia? Towarzystwo Demokratydo niego, aby je >zmieni, zburzy przeszo, stworzy przyszo", ale tego nie sprawiwszy, rycho z niego w^yszed. tajne lub

czne,

wstpi ')

Notuorocsnik Demokratyczny 1842,

str. 55.

//

rych ona nikomu sprawy nie zdawate.

Ogó za Towarzystwa

posiada nie wiele co wicej jak prawo dyskutowania i pisania to poniekd ograniczone, bo § 30 Ustawy Organicznej To-

i

e

s

cile wewntrzne Sekcye komunikuj si z Towarzystwem za porednictwem na zewntrz za, ani w imieniu wasnem, ani Centralizacyi w imieniu Ogóu, adnych dziaa przedsibra nie mog«. Poszczególne Sekcye wprawdzie miay prawo pocztkowania, ale ich wnioski, aby innym Sekcyom mogy by udzielone, musiay przej przez Okólnik Centralizacyi. Jeli wniosek nie odpowiada jej widzeniu, to ona go przytumiaa. Centralizacya karmia Ogó » Okólnikami* o biecych sprawach administracyjnych, sdowych, kasowych i t. p., a nadto podawaa mu polityczne do roztrzsania, które róne kwestye spoeczne poteni drukiem ogaszaa. By to przedmiot gorcych zaj warzystwa opiewa,

»

czynnoci Sekcyj

i

;

i

w

Sekcyach, które

mani

gadania

i

ród

Emigracyi jeszcze bardziej rozszerzyy

pisania bez

koca.

Mimo wszelkie pozory powszechnego gosowania wolnej dyskusyi. prdko skoczyo si na tem, e Centralizacya zoona z kilku osób, a zmieniajca si w cisem kole kilkunastu i

wci

tych samych Archontów,

lutn, bardzo gorliwie

dbajc

zostaa

wadz

niemal abso-

o utrzymanie si na raz zdo-

bytem stanowisku. teoryi Towarzystwo Demokratyczne wywieszao wy-oko dogmat > Wszechwadztwa Ogóu «, ale w zastosowaniu praktycznem, w stosunku Centralizacyi do tego Ogóu, widzimy nawet ród t zasad znacznie zmoderowan, tak dalece, si nieraz gosy, podnosiy Towarzystwa samych czonków

W

e

utyskujce na samowadztwo Centralizacyi. Ale

podobno

tej

karnej organizacyi. Towarzystwo

wanie

dao si

dziki

zszere-

w

danych warunkach niezwyk ród rozgardjaszu emigracyjnego sforno. Przez sze lat od zaoenia Towarzystwa Demokratycznego, w kontroli jego zostao zapisanych 1793 czonków.

gowa

i

zachowao

Z tych atoh

cz

bardzo znaczna, prawie

poowa odpadaa

78 gJównie przez powtarzajce si nieustannie wykrelania epuracyi,

wielkiej

w kocu ków

t.

po

j.

owem

wykluczeniu

kilku

').

Po

Sekcyj

roku 1837, Towarzystwo liczyo przeszo 1000 czon-

aktualnych.

Z tym zastpem Towarzystwo Demokratyczne Polskie wstpuje w peryod najczynniejszego swego dziaania, który do nieszczsnej pamici trwa bdzie przez lat dziewi,

a

roku 1846.

W

kocowym swym ustpie manifest Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z roku 1836 powiada: »Owiadczamy

i dalek

ch

poogi

wa-

snego kraju... Gdyby jednak konieczna zmiana porzdku

.spo-

nakoniec,

jest

od nas

ni idca niepodlego,

mordów

i

gwatownych wstrznie obej si nie mogy; gdyby lud musia by surowym sdzi przeszoci, mcicielem wyrzdzonej sobie krzywdy wykonawc niecofnionych wyroków czasu, my dla garstki uprzywilejowanych nie powicimy szczcia dwudziestu milionów, a przelana krew bratnia spadnie tylko na gowy tych, co

ecznego

i

za

bez

i

w

zapamitaniu wasny egoizm nad wspólne dobro

i

wyjarz-

mienie ojczyzny przenios*.

Krew bratnia si polaa ... i Towarzystwo Demokratyczne spoeczne zadania nie mog za boprzekonao si, jowe narzdzie przeciw zewntrznemu nieprzyjacielowi. Po roku 1846 i po 1848 Towarzystwo Demokratyczne

suy

e

traci

ale

i

wpyw w kraju,

i

miao

znaczenie, jakie

widocznie obumiera

i

w

nie tylko

w

Emigracyi

roku 1862 ostatecznie

si rozwizuje.

Mona by

zwolennikiem lub przeciwnikiem zasad

mokratycznych, ale nie

si górujc cech

Któ

nie

')

mona

zaprzeczy,

naszej epoki

uzna potrzeby

liczenia

i

de-

e demokracya staa

e

przyszo. do niej naley. si z tym prdem potnym;

Noworocsnik Demokratyczny

1842,

str.

102.

:

79

szuka w nim

kto nie widzi potrzeby

peniejszej

sprawiedli-

obowizków spoecznych? Oczywicie, e ten ruch demokratyczny, co cay wiat porywa, spoeczestwa polskiego omin nie móg. Lecz

woci

spoecznej, równiejszego podziau praw

i

i

e

nieszczcie chciao,

w

prd

w

ten

z

sztucznie ku Polsce skiero-

por. A jak chwila, tak samo sposoby obrane przez Towarzystwo Demokratyczne dla rozi winicia swego apostolstwa byy nieszczliwe. wany, zawia

to

niej

La poUtine es la science du possible. Polityka cigy kompromis z moliwoci. Tajemnica jej ley w

fnem ocenieniu

i

uchwyceniu chwili stosownej

i

w

jest

tra-

jciu si

W

co w danej chwili zrobi mona. polilyce nie mdre, co dobre mdre w abstrakcyi, ale tylko to, co dobre mdre w pewnym konkretnym momencie. To samo, co w pewnej chwili w pewnem miejscu moe by zbawiennem, to w innym czasie i gdzieindziej sta si moe zgu-

tylko tego, to dobre

i

i

i

i

bnem. Tego Towarzystwo Demokratyczne wcale nie uwzgldnio. Stronnictwo Demokratyczne stawio sobie za cel jednoczenie polityczne socyalne odrodzenie ojczyzny: powstanie i

i

przeksztacenie spoeczne

wewntrz walk

z

—

na zewntrz

wysz warstw

walk

z uciskiem,

spoeczestwa.

Bezsilni

e

wygnance marzyli, ruszajc piórem przy stoliku w Paryu, wypdz ciemic z Polski i uobywatel wielk mas narodu! Ale

w

si krzyoway,

programie dziaania wytykali sobie drogi, które

si niszczyy wzajemnie, bo rodek za cel. Po wieym pogromie, kiedy kraj by znkany wycieczony, chcie wywoa w nim nowy ruch zbrojny, byo szalestwem *), tomaczcem si chyba poch wiar w blisko brali to cel za

i

sposoby, które

rodek,

to

i

]>o wszech nej

i

> Jeli

—

zuchwa bya

myl

z Pa-

uszczliwi odrazu wielk

mas

rewolucyi. Niemniej

rya przebudowa Polsk

i

') Byli wprawdzie zapamitali w swej doktrynie, którzy mawiali powstanie si uda, bdzie Polska; jeli nie, zginie szlachta i bdzie

nowa, demokratyczna Polska".

80 ludnoci wedle obmylanej a priori mody, da jej w/asno peJne obywatelstwo i co wicej, wla w ni w mgnieniu oka wysze pojmowanie ojczyzny i heroiczn bezinteresowno, zdoln rzuci na szal walki niepewnej upragnione dobra, do-

—

i

piero co otrzymane

').

Dwa mog by

w

sposoby wniesienia równoci obywatelskiej

organizm spoeczny: jeden zapalajcy antagonizm

ajcy

gwatownie, warstw to

pospiesznie

i

—

poziomu niszych

drugi powolniejszy, ale pewniejszy,

do wyszych

sfery

Ta

i

równa

je u góry

ostatnia droga zostaa

klas, dzia-

ciga wysze warstwy do jest

rewolucya;

przewrót,

podnosi stopniowo nisze

— to jest postp,

nam wskazan w

reforma.

Konstytucyi

Towarzystwo Demokratyczne pogardzio ni i zamiast tego swojskiego demokratyzmu Staszyca, Kociuszki czy Franciszka Smolki, umiowao wzór obcy, metod jakobisk, nie zwaajc, Francya na Zachodzie a Polska trzeciego maja'^), ale

e

')

za

Lud mógJ

sobie

ni zabi; rzd mi

jak

umiera

Boga

^)

mówi: >Obiecuj mi da ziemi, daje bez tej ofiary, lepiej wic

Wrocaw

skoro

y

i

si dam

posiada,

{Wieloyowski. Emigracya Polska wobec

za obietnic*.

narodu.

i

j

1848,

str.

88).

»Konstytucya Trzeciego Maja

wychodzc

z fundamentalnej za-

przypuszczenia mas do przywileju, sucego jednej tylko klasie, wychodzc z wielkiej myli uprzywilejowania caego na-

sady

rodu, z tej myli, której iaden cudzoziemiec nie pojmie, której konwencya francuska poj nie moga, zamierzaa nie odrazu. ale w pewnym przecigu czasu uczyni wikszo narodem, cay naród jednym stanem. Jake daleko sigaa przezorno twórców tej niemiertelnej ustawy Jak oni doskonale znali Polsk jej mieszkaców! Reforma tym sposobem pojta bya rewolucya socyaln, pierwsz z rzdu w Europie, a co do postpu swego i zastrzeonej po 25-ciu leciech zmiany, poprawy, pewnie najmdrsz. Mielimy pod tym wzgldem inicyatyw w Europie. ...Ludzie powinni we wszystkiem naladowa natur która nigdy !

i

.

gwatownych rodków nie uywa do dziaania tego, co twiej prdzej zdziaa moe. Dwa tylko s rodki: i

wytpi kae

szlacht

w

Polsce

bez ekscesu

mieczem rewolucyjnym, (czego

bez ostatecznej ruiny tego kraju,

a-

albo by trzeba nikt

nie do-

bez cofnienia cywilizacyi wstecz gównym wrogiem naszym, z Ca-

o kilka wieków, bez porozumienia si z rem: co jest i zawsze bdzie szalon utopi

pógówków, mylcych

nie

/

'•^:'

{j cAu^^^

Lubortir Gadon.

EmigracTa

p'^lska.

Tom

III.

82 na Wschodzie Europy, bez wzgldu na skadowe elementa, na listory, rasowe skonnoci, temperament i wiekowe zwyczaje; bez

wzgldu na rónice

w

owiaty

podziale

i

bogactwa

— nie

e

podniesienie reformy spoecznej podprzewidujc wreszcie, chwycone bdzie przez rzd wrogi uyte na jego korzy *). i

Olnione wielkiemi hasami Jakobinów, chciao

sowa

do Polski ich zasady

i

ywcem

wyobraajc

sposoby,

sto-

sobie,

e

zdawao si tak dobrem dla mieszczastwa francuskiego, dla kmiecia polskiego. bdzie doskonaem Ale reforma spoeczna wymaga caego szeregu wielkich faktów, na które zdoby si moe tylko kraj, cieszcy prac si samoistnoci i swobod polityczn. Jake Polska skrpowana, pozbawiona wasnej woli, miaa przej odrazu do normalnych porzdków demokratycznych? Powane pojcia deto co

i

i

zdrowe stosunki demokratyczne rozwija si pod trwaym w|;ywem odpowiedniego prawodaw-

mokratyczne,

mog

tylko

rónych instytucyj stowarzysze ludowych. Oczywicie tymi rodkami Towarzystwo Demokratyczne nie rozporzdzao, ale mniemao je wszystkie zastpi jedyn drog: drog propagandy teoretycznej agitacyi tajnej. Ale do przekona masy trafia tylko jzyk faktów; agitacya propaszkoy,

stwa,

i

i

i

swoim rozumem razie potrzeba

i

nieznajcycli historyi polskiej);

chopa uczyni panem,

albo

lo jest

w

przeciwnym

szlachcicem,

czyli

niepodlegym wacicielem kawaka gruntu, bez wojny domowej, jak chcia sejm czteroletni*. {M. Mochnacki. Pisma rozmaite. Pa-

wolnym

ry

i

1836, ')

sir. »

275).

Podchwyciy te zaraz rzdy tajemnic

tego dowcipnego

wy-

cudzej aski i jako mocniejsze i rzeczywist wadz majce, uprzedziy demokracy w zastosowaniu tej zasady... Najwysza przeto misya, jak mie mogo stronnictwo demokratyczne, bya jedynie aby zachca tych co maj, iby dali, ale nigdy rozpasywa sumienie tych, którzy nie maj, aby samowolnie brali... Lecz stao si! Rzdy zaborcze, nie schodzc si z demokracy w celach naszej niepodlegoci narodowej, zeszy si na drogach reformy wyrwawszy nam z rk miecz przeciwko nim wymierzony, ugodziy nam w pier sam i serce nam przeszyy*. {Wieloglowski. nalazku,

wiadczenia ask,

z

i

Emigracya Polska wobec Boga

i

narodu.

Wrocaw

1848,

str. 81).

83

budowa

ganda przemycana

baamuci gowy

lub

nie jest

w

zapala tylko

stanie,

budzi ciemne instynkta.

i

Zasiew swój nioso Towarzyfetwo Demokratyczne czsto Wysokiem powiceniem, nieraz go wasn krwi polewao, ale niestety zdrowy plon z niego nie wyrós. ono budzi do nowej walki zewntrznej, a jednoczenie nie zawahao si rozpocz walk wewntrzn, domow wyznajmy... bratobójcz. Kraj skoatany potrzebowa spokoju i skupienia, a wysace z nad Sekwany przynosili mu niepokój rozdwojenie. Ostrze swych usiowa zwrócio Towarzystwo Demoz

—

—

Jo

—

i

kratyczne przeciwko przewodniej klasie tej

czci

ludnoci, która, jakiekolwiek

owiat

w

kraju,

ci

na

t, j.

niej

przeciwko winy, sa-

majtkiem, przywizaniem do ojczyzny, dotd najsilniejszym wyrazem narodowoci polskiej i góbya wnym ywioem odpornoci przeciwko zagadzie. Pojmujemy wezbran gorycz rozalonego patryotyzmu po ndznem zakoczeniu powstania. Na szlacht spadaa cika odpowiedzialno; przedstawicielka wszystkiego, co byo u nas mopoczuciem,

najszlachetniejszego

i

i

naj zgubniej szego przez wieki,

ona prowadzia u nas rzeczy

ona

i

tylko

bezprzykadnem niedbalstwem egoizmem doprowadzia je do

i

opieszaoci, bezmylnym upadku. Reakcya i surowa krytyka bya usprawiedliwiona, naprawa zego konieczna, ale nie na tej drodze czysto negatywnej, któr Towarzystwo Demokratyczne obrao. Odkrywao ono bdy i grzechy, kado palec na rany spoeczne, ale ich nie goio tylko zaogniao. Towarzystwo Demokratyczne ogosio szlacht za > wroga wewntrznego* stosownie do tego przeciwko niej wystpowao; stawio j w jednym rzdzie z Moskalem, Prusakiem i

i

e

j byo dosign ni tych osta_^ tnich, wic najcisze pociski naszych demokratów paryskich ^m na ni spaday. Bya to na wskro destruktywna robota. Ohy^M dza systematycznie szlacht, paraliowa jej wpyw znai

Austryakiem, a

i

^1 ^M byo

H

atwiej

czenie, to

sia do

niej

nieufno

osabia organizm

i

nienawi, podkopywa

polski,

zmniejsza jego

jej byt,

ywotno

84

—

samochcc niszczy gówny

i

—

a przed 70-ciu laty prawie

ywych

sil

narodowych.

jeszcze nie rozbudziwszy,

ze

waw

jedyny

zasób

W

tym wzgldzie Towarzystwo Demokratyczne postpowao jak ten szermierz, coby, gotujc si do miertelnego boju, szczerbi i tpi najlepsz bro swoj. Towarzystwo Demokratyczne chciao rzekomo rozbudzi nowe, nieprzezwycione siy, ale adnych

W

wne.

cz

namitnem

sprzeczno, bowiem rozprzga

na

kiedy wróg

godzi,

Czy nie spostrzegali

e

pod hasem

»

>antisocyalnego« nie

z Berlinem

byo w

i

i

jo w

niszczy da-

icie samobój-

narodowy

w

pomaga

wrogowi.

chwili,

czonkowie Towarzystwa Demokratycznego, okazujc pogard dla — jak go nazywah katolicyzmu, szli wspól-

Petersburgiem.

demokracyi poczyli si

gwatu

ustrój

rezultacie

e

Precz ze szlacht*,

—

ochot

zalepieniu popadao ono

—

Reformatorowie

w imi

w imi

najazdu,

z burzycielami

tutaj

despotyzmu.

Od samego pocztku czonkowie Towarzystwa Demokra-

waciwem pojmowaniem

tycznego rozminli si z gracyi: zamiast dla niej i

roli Emipozosta ulegymi synami ojczyzny, staj si

jakiemi samozwaczymi mentorami; zamiast ostrzega

chc kierowa sdzi;

doradza,

i

rozkae, oni

jej

zamiast

swoje teorye narzucaj

i

sucha, co ojczyzna oni, garstka

tuaczy,

wynosz si na nieomylnych prawodawców spoeczestwa, od którego ich oddzielao kilkaset mil przestrzeni rozka z kai

dym

dniem stajca si gbsz. Myl spoecznego przeksztacenia Polski bez odpowiednich rodków, bez istotnego nawet zetknicia si z ludem,

si

w

z

zaoenia patryotycznego wyradza

ciasne doktrynerstwo,

Duch

w

sekciarski fanatyzm.

Niema zapewne byyby czyste praktyce rodz si dopiero zbo-

partyi jest subtelnym koruptorem.

stronnictwa politycznego, którego aspiracye nie i

szlachetne

czenia

i

w

teoryi.

Ale

w

skrzywienia. Skoro raz

stronnictwo jest najlepszem,

wasn

za

spraw

samej

wmówilimy w siebie, e nasze atwo bierzemy nasz spraw

ojczyzny,

i

na

tej

drodze pochyej

I

;

85

wiadomo

tracimy nareszcie i

rzeczy

miar

przekonaniach nie brako

i

mu

braHo

nie

z wielkim

zego

tylko interesu

w

dobrego

i

partyjnego.

i

oceniamy ludzi

Ludzi o szczerych

Towarzystwie Demokratycznem

z wniosemi pobudkami duchem powicenia. Towarzystwo Demokratyczne

szlachetnych

ludzi

ponioso nawet wicej ofiar osobistych dao wicej mczenników sprawy, jak inne stronnictwa emigracyjne. Ale có i

—

dc bdn

drog, do celu doj nie mogo. Zaoenie Towarzystwa Demokratycznego

w

zewntrz, wraenia.

opinii

nie

obcej,

w Paryu, na sprawio korzystnego dla nas

Demokracya w owe czasy nie bya jeszcze wcale popularn, a kwalifikacya » demokrata* w pojciu szerokiej

publicznoci

miaa

to

samo

znaczenie, co demagog,

burzyciel

Sama nazwa Towarzystwa Demokratycigaa cznego rzucaa niejaki cie na spraw Polaków lub

rewolucyonista.

i

na nich posdzenie,

e

myl

nie tyle

ojczyzny, jak o burzeniu

porzdku

o niepodlegoci

pokoju Europy.

i

swej

Co za

tych podejrzliwo i ostrono na Towarzystwa Demokratycznego zostaa podwojona. Skutki tego day si dotkliwie czu rodakom w kraju: na granicy czujno zostaa obostrzona, a wszdzie na ziemi polskiej wzmóg si jeszcze ucisk; tumienie i przeladowanie wszelkich ywszych objawów ducha polskiego stao si

do

rzdów

wie

zaborczych,

zawizaniu

o

surowsze.

W

samej Emigracyi

dat

fataln dat,

gbszego

dzie

rozstroju;

fakt

w

marca 1832

17.

wielkiego kroku

zaznacza

tym dniu speniony utrwala,

stematyzuje rozterk raz na zawsze,

jedn

r.

na drodze zupeniejszego,

gównych przyczyn

nadaje

jej

sy-

form sta,

i rozprzmarca 1832 pooy czerwon kres, która odtd pocignie si ju nieprzerwana rozdziela je bdzie formalprzez dalsze koleje Wychodtwa nie na dwa sprzeczne sobie obozy. Manifest z r. 1836 rozamu tego nie zagodzi. Towarzystwo Demokratyczne owiadcza

rodzi

z

rozproszenia si

enia umysów Wychodtwa. Manifest

17.

i

w

nim:

>Innej

wiary ludziom nie podamy rki...

Owszem

86

burzy

wszystkie, na przeciwnych zasadach oparte

dce

i

do wJadzy

mocnem postanozwizki, jest naszem powoaniem wieniem «, Widzielimy te, jak konsekwentnie Towarzystwo Demokratyczne burzyo wszystkie zakusy Emigracyi poczenia si

i

i

nadania sobie reprezentacyi.

Demokracya, Arystokracya

!

Arystokracya, Demokracya!

haso niezgody odtd ju nie przestaje rozlega si ród Wychodtwa; jak jdza jaka wci drczy tuacza; mieszka z nim na jego poddaszu, miesza gorycz do jego strawy, Nieszczsne

to

zatruwa mu sen, rozmowy, tsknoty. Gurowski mówi: » Wezm 30.000 Francuzów

pójd

i

do Polski...* Ale nie pocign on adnych Francuzów, wzi to widzielimy. tylko strzpy ich doktryny, a dokd zaszed Ndznik odszed, lecz odszed nie cay. Pozo.stawi po ducha pychy nienawici. Ta sobie lady swego ducha spucizna po zaoycielu nadaje Towarzystwu Demokratycznemu

—

—

i

znamienny, choleryczno- óciowy temperament.

Bezwzgldna

jednostronno, a std skrajna nietolerancya wyrobia w naszych neo- demokratach jadowit zgryliwo cierpko w stosunku z rodakami, w krytyce polemice. Na zarzuty odpowiadali obelg, przeciwników odpierali nie argumentami ale poniewierk i oszczerstwem, na ludzi podszczerego powicenia cigali krzywdzce posdzenia suwali im same niskie pobudki kad rzecz, jeli nie pochodzia z Towarzystwa Demokratycznego, obrzucali botem obryzgiwali witryolem specyalnego, demokratycznego szyderi stwa; na ogó poza obrbem swego koa, w innych czciach Emigracyi Towarzystwo Demokratyczne nie uznawao ani rozumu, ani uczciwoci, ani patryotyzmu sowem, wszystkich, co do niego nie naleeli, ogaszao za baznów lub nikczemników. Taka postawa, taka w sowach zarozumiao pycha, nieusprawiedliwiona istotn zasug w czynie, oczywicie wywywoywaa te ze strony przeciwnej soce drania, jtrzya wybuchy zoci, krzywdzce posdzenia namitne oskarenia, demokraci pomocnikami Moskwy. i

i

i

—

—

i

i

i

e

s

.

Dzi,

w

lat

70 po zawoeniu Towarzystwa Demokraty-

cznego, spokój nem okiem spozierajc na

powiedzie,

mona

przeszo,

tylko

e trzydziestoletnie usiowania jego celu nie dopiy.

Ruchy zbrojne

w

kraju,

podniecane lub

przez stronnictwo demokratyczne,

Drugi wielki przedmiot jego

wywoywane koczyy

wiemy, jak si

de

.

nie skuteczniej

.

zosta

osignity. Lud nie sta si tym milionowym zastpem, który

mia si porwa na gos Towarzystwa Demokratycznego. Goosowne obietnice echtanie podliwoci, siejba nieufnoci i

i

zawici do klasy wyszej nie rozbudziy

ywszych uczu wiadomoci narodowej. A jest lud polski, co

wie

zrzdzia

to nie

istoty,

wielkiej

masie

nad

Wart

jeli

czuje kim jest, co wiernie broni swej

i

tego propaganda

kratycznego, tylko proboszcz miejscowy, i

w

Towarzystwa Demoszlachcic

miejscowy

odporno wywoana prusk germanizacy. Jedna tylko

cz

aspiracyj

Tow. Demokratycznego zdaje

si ziszcza w oczach naszych: osabienie szlachty polskiej, pod wpywem skutkiem tpicego systemu rzdu rosyjskiego poduszcza usiowa ywioów rozkadowych. Obok tego lekkomylnoci opieszaoci szlachta sama si niszczy; brakiem wyszego poczucia obowizków, brakiem charakteru mskiego odwagi cywilnej, marnieje zdaje si chyli ku upadkowi. Czy si podwignie? Czy bez niej bdzie lepiej? Co j zastpi? To pokae przyszo dzi pospnemi zasonita chmurami. Wspomnijmy jednak, jaki stan przez lat 200 zapanowa i

i

i

i

w

i

Czechach, po zniszczeniu czeskiej

XVII

szlachty

w

pocztkach

stulecia. >

Towarzystwo Demokratyczne*,

z£(

wizane na

Emigracyi,

przyczynio si znacznie do rozwiania przeytych przesdów i

uprzedze, rozszerzyo zasady równoci, podnosio potrzeb

reformy i

w

klski

wociaskej,

—

ale

a politycznie

narazio spoeczestwo na straty

Polsk

jeszcze

gbiej pogryo.

>Demokracya! Jest faktem, jest prawem, moe wszdzie nieprzebran kopalni dobrego;

Polsce jak

by ale

88 trzeba i

runie

umie ten kruszec kopa, w przepa ten pokad

Trzeba szyb podslplowa politycznym i

rozumem.

dla tego kopalnia nie

zapadaa si sama ')

i

U

bo inaczej szyb si zawali ziemi,

który

nad nim ley.

moralnemi prawami nas

to

daa nam

tyle

bogactwa,

ile

zapadaa si ziemia nad ni*

Stan. Tarnowski. Z

dowiadcza

i

rozmyla,

zasadami,

i

pod.stplowanie

byo sabe

da

moga,

').

sir.

129.

XXVIII.

— — —

— —

—

Emigracya rozproszona. Nie tylko w Europie. Belgia. Polacy w wojsku belgijskiem. Komitety. Lelewel w Brukseli. Worcell i PuJaski; Krpowiecki. »Gmina brukselska*. Anglii, Wzrost »Ogólc londyski. liczby Polaków. Zasitki od Asocyacyi Przyj. Polaków. Protestacya. Subsydya od rzdu. Protestacye gwatowne. Klubici wychodz z »OgóJu«. Swary i rozt^-rki. Zaka»Tryumwirdt« potpiony. daj >Gmin«. Wiarusy w Porismouth. Wpyw Wglarzy. »Gromada HuMajor Nowicki. Poduszczenia. ma*. Polacy w Afryce; w Hiszpanii. Austrya wysya Polaków do AmerykL Obojtno w Nowym -Yorku. - Komitet. Marzenia o kolonizacyi. Bieda Komitety amerykaskie. Ich zniechcenie. Myl koloniNdza. Stan opakany. O robot trudno. zacyi upada. Sybir. Niema strefy, gdzieby nie stan tuacz polski. Wszdzie... szuka ojrzyzny.

—

—

—

—W

—

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

—

—

— —

—

hasem

— —

—

— —

—

Rozproszenie...! bardziej

—

—

Smutny

przeznaczeii

Przez pierwsze

dwa

wie gromadzia si tylko

zacza si rozprasza

i

ten

wyraz

wygnaców

lata cafa

we

staje

si coraz

polskich.

Emigracya wycznie praale pod koniec 1833

Francyi,

po innych krajach

i

strefach.

Kiedy na pocztku roku 1832 B. Niemojowski, pognie-

wawszy si do a

Belgii,

midzy

natta.

W

z

policy parysk, przyby z Alojzym Biernackim w BrukseU zaledwie dziesitek Polaków,

znalaz tam

nimi Tyszkiewicza, po.sa Ludw. Pietkiewicza

i

Ku-

dalszym cigu roku 1832 przybyo ich nieco wicej

do tego kraju;

kilkunastu Polaków asystowao

w

pocztkach

roku 1832 przy obleniu Antwerpii, 37 oficerów naszych wsta-

-

90

pukownik Ignacy Kruszewski otrzyma dowództwo puku kawaleryi, pukownik Zamoyski, podpukownik Prószyski, kapitanowie Linowski i Leszczyski weszli do gównego sztabu pod generaem Desprez; kapitan Szopowicz -) komenderowa fortem du Nord nad Skald z 40 armatami do sztabu marszaka Gerarda przydzielony by major piJo

do wojska belgijskiego');

;

Szemioth z powstania mudzkiego. Minister kontent by z oficerów polskich, ale Belgijczycy zawistnem okiem patrzyli na

cudzoziemców.

w

Liczba Polaków

Belgii

wzmoga si

dopiero

w

1833

r.

Szwaj przybyciem wydalonych naszych rodaków z Francyi caryi i dosza z czasem do 2{X) mniej wicej. Rzd niektórym i

dawa

z nich

miesicznie)

i

po 45 franków

zasiki (wszystkim jednakowe

wyznaczy im na pobyt Ostend, Huy, Nieuport

midzy innymi zamieszka znany nam, wydalony z Francyi podpukownik Rolakowski. Znaczniejsz pomoc niosy Polakom dwa Komitety w Brukseli: pierwszy zaoony w r. 1831 jeszcze podczas walki naszej, z hr. Merode (byym i

gdzie

Ypres,

w

ministrem) na czele, po dwuletniej dziaalnoci

czerwcu 1833

ujrza swe rodki wyczerpane; drugi daleko póniejszy, zawizany pod prezydency Adolfa Bartelsa (midzy czonkami: Rouppe, burmistrz Brukseli dla wspierania

1834

i

wychodców rónych

krajów,

Mniejsze, nietrwae Komitety

r.

wincyi, mianowicie chwalili pobytu

chylno

w

w

Gendebien, przewódca opozycyi

w

Lieges.

Belgii,

Na ogó

gdzie

ze strony ludnoci.

nie

Mimo

Izbie)

trwa do maja

tworzyy si

i

na pro-

jednak rodacy nasi nie

wielk znajdywali przyto

stolica belgijska

staa

si nadal miejscem nie obojtnem dla Wychodtwa. Lelewel po wydaleniu z Lagrange, rozkazem rzdu przerzucony zosta na mieszkanie do Tours (gdzie si z nim znaLeleli przyjaciele jego W. Pietkiewicz, Rud. Wieszczycki i

')

Patrz dodatek L.

»)

Aleksander Artur Szopowicz, ur. 1807; adjutant Bema, utalen-

towany muzyk, kompozytor przelicznych mazurów

w

roku 1833.

;

odebra

sobie

ycif

91

onard Chodko).

Tam

pana JoulTrain

w

gdyby u

i

w

numizmatycznym szerok gocin (»jak wziJ si do pracy o numizmatyce

znalazszy

gabinecie

bibliotece miejskiej

siebie graeraJ«),

>w chwilach od sprawy

tufeckiej

wolnych*. Alici po szeciu

otrzyma rozkaz z Parya — rozkaz opu.szczenia Francyi. Snad nacisk ambasady rosyjskiej musia by usilny, kiedy nawet mimo wstawienia si miesicach spokojnego ycia,

prefekta

miejscowego

zmik

nie

cofn

i

prokuratora,

d'Argout

minister

nie

Zatem 3. sierpnia 1833 r. Lelewel wziwszy swój tomoczek na plecy, wdziawszy niebiesk pócienn bluz kaszkiecik, wywieziony jeszcze z Warszawy, poegna Tours i ruszy pieszo ku granicy. Szed powoli, zatrzymujc si tygodniami w miastach po drodze w Abbeville, Rouen, Tournai, spotykajc wszdzie bardzo yczhwe i

swego edyktu.

i

przyjcie');

w

wydaleniu

w

kilka dni

gdzie

wkrótce

kseli

—

i

Arras na granicy

potem

napisa protest przeciwko

wrzenia)

(22.

stan w

cae miasto znao posta

Bru-

polskiego

uczonego tuacza.

Odtd mia

Bruksela, jako siedziba Lelewelzi,

w

bycie Emigracyi,

wspólnicy jego jak wali strza

nabraa wikszego

bo Lelewel ród niej zawsze zwolenników, którzy si na niego ogldali, a zaufani

znaczenia

i

przewodnika

i

stale,

')

W

licie

albo 6000

fr.

Pietkiewicz nie usta-

do niego jak do mi-

zasiga

wspólnych usiowaniach

>Gdybym byJ

W.

udawa si

W. Zwierkowski

znosi si z nim

zebra...

W

jego rad

i

uwag we wszystkich

'^).

do brata Jana z

12. listopada 18.33

r.

Lelewel pisze:

w

podróy z Tours do Brukseli bytbym z 5 Arras, gdym odmówi ich grosze, sprawili mi przyjmuj; nastawali. zapaciem im. Oto si

Jap za grosz,

mówiem im. e nie dsaj gupcy. Mówiem niech

frak;

i

te

pienidze

pol

si dsaj*. (Listy II). drukarni tej pozostawa dug 2000

do drukarni. Obiecali,

nie zrobili, ale

W b.

Komitetu,

który

wkocu spaci ')

z

Muzeum

z Lelewelem.

Lelewelowi

wasnej swej

fr.

by »ciarem

za odezwy okropnym*

i

i

t.

p.

jego

który on

kieszeni.

raperswylskie posiada obszern ich korespondency

92

Wkrótce po przybyciu do Belgii w licie do brata Jana z dnia 12. listopada 1888 r. pisze Lelewel '): »Osiadem tu w Brukseli jeszcze w niepewnoci, czy mam dalej pcha taczk polityczn, czy o sobie

Jak wiemy,

tej

»

myle

mi trzeba*.

niefortunnej nie porzuci,

W Brukseli

myle, bo

taczki*

o sobie

zasta Lelewel Czyskiego, Worcla, który zarabiaj jako zecer i

e

powiada, i

O tym ostatnim, piszc do brata swoim elemencie, rzdzi, rej wodzi

korektor, oraz Puaskiego.

nikt

mu

porusza odurzonych gra

w

w

tu

»jest

nie przeszkadza. i

róne znajomoci,

Jedzi, zabiera

ospaych, zrzdzi, aja

po caych dniach

i

domino. Czowiek to bardzo poyteczny*

(sic).

Mówic

ebractwie niektórych Polaków w tym samym licie pisze: » Dziwno nawet, si Belgijczycy nie zrazili zupenie. Poratowali opini o nas Wosi, bo dostarczyli spekulantów*. daleko wicej nienasyconych awanturników Z dwudziestukilku Polaków znajdujcych si w Brukseli,

o wóczgowstwie

i

e

i

uformowa si may ogó, który si nazwa > Omin Brukselsk*. Ta wanie Gmina zadekretowaa, jak mówilimy wyej, zniesienie

ustanowionych przez Sejm kolorów narodowych.

bawem

jednak utworzy si

tutaj

i

drugi

Nie-

Ogó, czy te druga

si wynika ze sów Lelewela: »Drugie tedy koo si formuje okoo Puaskiego: Worcell, Krpowiecki *) Z pierwszego koa wynika dzi projekt i róna drobna szuja. Gmina, jak

to zdaje

zachcania naszych do pracy, do zarobku - z drugiego cepublikaty. Dzi lebry, uroczystoci wspomnie narodowych na celebr obchodu rocznicy bitew Grochowskich sprowadziem i

oba koa

W nowicie

w

jeden salon «

^).

pierwszych dniach kwietnia, nie wiemy z jakich mia-

powodów

Lelewel zagroony

niem: z rozkazu króla

zosta

mia by wydalony

nowem rugowa-

z Belgii, ale instan-

cyom pana Ducpetiaux udao si utrzyma go na ')

Lelewel. Listy.

')

Wygnany

z

tym 1834 przyby do *)

Pozna

1879. T. V.

A'^.

Towarzystwa Demokratycznego Belgii.

List z 25. lutego 1834. L.

c.

Tom

miejscu, gdzie

IL 50.

i

z Francyi,

w

lu-

93

ju

nadal pozosta spokojnie

jego Worcell

du

Voix

a do koca ycia.

Ale towarzysze

w pimie wystpowaniem zuywszy

PuMski, skrajnymi swymi artykuami

i

Peuple,

rewolucyjnem

poWaliwo(5 tego liberalnego przenieli si do Anglii.

kraika, zostali z Belgii wydaleni

i

W moe cza

Anglii

byo dotd emigrantów

polskich

nie

wicej

jak 40, ale od pierwszych miesicy 1834 liczba ich za-

W

si znacznie podnosi. Portsmouth, jak widzielimy, wysiado ich odrazu 212; w Londynie zebrao si przeszo 100, z tych co nadcigali jeszcze z kraju, co po konfuzyi sa-

przybywali ze Szwajcaryi, lub co zostali wydaleni

baudzkiej

z Francyi lub Belgii.

Tamiz, który

Puaski zaledwie stanli nad

»Ogó Londyirki*, wybra komisy (prezes: major czonkowie Worcell, Puaski, Roman So-

swoich interesów

Michaowski

;

:

Wilczewski, Zakrzewski, Zielonowicz).

'),

Wszyscy prawie rodacy, byli

i

na gorco zorganizowali

zaraz

dla

Józet

tyk

Worcell

w

wielkim niedostatku.

których los rzuci do Anglii,

Wobec

znana nam zacna chocia w swym pro-

tego

Asocyacya Przyjació Polski,

miaa wspomagania pojedynczych indywiduów, zarzdzia kolekt na najgwatowniejsze potrzeby wygnaców. Wyznaczony ród niej Komitet wsparcia, wezwa do pomocy pciu Polaków (genera Sotyk, pukownik Oborski, kapitani

gramie wcale nie

Banzemer, kapitan Reitzenheim, Slan. Kc zmian) dla informacyi i

i

Ale »Ogó Londyski* mocno si tern aeby pokaza zacofanym Anglikom postpowe opinie

uatwienia wypaty.

oburzy

i

rezon polski,

wniós protest z owiadczeniem, e wybór uczy> Ogóu* jest cikiem naruszeniem >Wszech-

niony bez udziau

wadztwa Ludu
W obliczu Najwyszej Istoty, wobec narodów i królów protestujemy przeciwko wszelkim traktatom narzuconym Polsce,

I

')

Jeden z tych, co

awa si

w

Prusiech a potem

na usugi rodaków.

w

Anglii najczynniej od-

96 przeciw wszelkim nadaniom ziemi przez królów. Jestemy re-

publikanami

demokratycznych

czysto

arystokracy. Nasze zasady: czone;

równo

obok >prolet Gromad Grudzi* w Ports-

mouth z

i

»

Gromad Huma*,

Republiki Taraskiej,

na wyspie Jersey.

Tym sposobem

rozcignitej na Zakady,

wydzielio

Towarzystwa wyczy si >Lud Polski*. Zwizek ten posuwa swe zasady do najskrajniejszych granic, a sama nazwa »Huma* wiadczya wyrcinie, nie wyklucza nawet > hajdamackich noów* ze swego programu politycznego. Nieustanne midzy przywódcami kótnie,

si Towarzystwo Demokratyczno,

z

e

walki, skandale

rozprzgy nakoniec

to stowarzyszenie.

Nie tylko po Francyi, Anglii, Belgii

i

Szwajcaryi

—

nie

po Europie rozsiani Polacy. Wyje wicher jesienny i biedne licie oderwane od rodzimego drzewa niesie po ldach,

tylko

poza góry

W

i

morza...

Egipcie,

po odjedzie generaa Dembiskiego, utrzy-

si niektórzy oficerowie polscy przy wojsku wice -króla. Midzy nimi podpukownik Szulc dowodzi inyniery egipsk w póniejszym czasie (1840) odznaczy si podczas oblenia mali

i

twierdzy

St.

Jean d'Acre.

Nie oni jedni z Polaków rzuceni byli na

Ju w

jesieni

ld

1832 major Tad. Horain znuony

yciem bezczynnem,

z kilkudziesiciu rodakami z

afrykaski.

zauadowem Tulonu ru7*

100

szy do

Algieru

i

lam wstpi do Legii cudzoziemskiej. Od ów wojskowy wylizga si cichaczem

czasu do czasu len lub z

Zakadu do

Afryki;

byy

ale to

rzadkie wyjlki.

Dopiero

W

Polaków si pomnoya. w styczniu na statku austryackim Regina z Tryestu przybyo do Marsylii 29 rodaków, którzy rzekomo byli si zgodzili uda si do Alr.

1834

i

tu liczba

Ale dotknwszy stop ziemi francuskiej, nie chcieli jej opuci, a gdy wzbraniali si na okrt, który ich do Afryki mia przewie, wadza miejscowa brutaln przemoc porwaa ich zmusia do tego. Ten gwat zadany wygnacom nie mao wówczas poruszy publiczno marsylsk. Wiksza gieru.

si

i

liczba (228),

a mianowicie

ków do Ameryki,

waa

cz

24. kwietnia

ci,

zatrzymali

w

co

si

przeznaczeni

byli

przez Prusa-

wyldoPrzewana

przed Harwich,

Oran, na brzegach

Afryki.

Polaków (liczono 400 onierzy 20 wesza do Legii cudzoziemskiej, (jienera Desmichels, oeniony z Polk, okazywa na.szym braciom w Afryce wiele przychylnoci; nie mniej opiekowa si tam rodakami pukotych wszystkich

i

oficerów)

wnik Horain.

W tucyjn

r.

w

1835,

kiedy Francya

posikowaa spraw konstyDon Karlosa, Legia

Hiszpanii przeciwko roszczeniom

cudzoziemska z batalionem naszych rodaków, zostaa tam przeniesiona z Algieru.

onierz

Wic

walczy

polski

za Pireneami

nie za

znowu po 25

latach

swoj spraw. Zamiary utwo-

rzenia rozszerzonej formacyi polskiej

w

Hiszpanii (1835)

pod

generaem Dembiskim i pukownikiem Zamoyskim do skutku nie przyszy. Uformowany nastpnie w Hiszpanii oddzia uanów polskich pod podpukownikiem Henrykiem Krajewskim, pomny swych poprzedników z pod Somo- Sierra, odznacza si dzielnemi szarami, zwaszcza 2. sierpnia 1836 pod Zubiri. Po wyprawie Zaliwskiego, Austrya, jak mówilimy, wzia si raptownie gorliwie do wydalania emigrantów. Cz. wydalanych z Galicyi udawaa si do Francyi lub Anglii. Ale nie wszystkich puszczali Austryacy swobodnie na Zachód. maju i

W

101

1833 kilkuset wyprawi rzd z (lalicyi do Berna, gdzie miano im wyda paszporty do Francyi lub Anglii. Ale to byJ jaki szczególny podstp, bo zamiast wydania paszportów, osadzono ich w cis^em wizieniu, gdzie ich trzymano przez trzy miesice, a nareszcie w poJowie sierpnia dano im do wyboru: wróci pod rzd rosyjski, lub uda si do Ameryki. Nasi proale bez skutku. Od 14. sierpnia zaczto ich wytestowali wozi do Tryestu, przyczywszy do nich pewn liczb szu-

—

brawców, awanturników, pijaków i t. p., nie majcych nic wspólnego z powstaniem naszem, a po wikszej czci nawet nie Polaków, a których wfedze austryackie przy tej sposobnoci Tryecie znowu ich zamknito w kapozby si chciay. zamatach cytadeli i na krok nie wypuszczano; dopiero gwaAustrytownem zajciem ze stra (przy którem 7 Polaków wychodzenia wyrobili sobie wolno ranionych) aków zosta'o na miasto pod eskort. Nareszcie po dwóch miesicach objanadszed czas wyjazdu, ale wyjazdu... do wiono na.szym,

W

i

U

e

Ameryki.

Dwie

fregaty

aglowe Hebe

i

Gweryera,

z

zaog

stray wojennej, przyjy Polaków na swój pokad i 22. listopada odbiy od brzegu w podró ku drugiej pókuli '). egluga nader uciliwa trwaa przeszo cztery miesice nie obesza si bez przygód: na jednej fregacie pod (Gibrali tarem przyszo do gwatownego starcia midzy Polakami

stra

wszcz si

poar, który jednak zdoano ugasi. Nareszcie 2. kwietnia nasi na ld wysiedh w Nowym -Yorku. Konsul austryacki kademu dorczy po

i

austryack, na drugiej

40 dolarów

i

z

jtny,

ród

która

Polaków

tem

puci

ich

w

wiat

obcy, nieznany

którego nie znajdowali ani iskierki

w

Europie,

nawet

w

najmniej

miejscach spotykaa. Jeszcze na pokadzie

wajc do brzegów

tej

i

obo-

sympatyi,

przychylnych

okrtowym, dopy-

Ameryki, ustanowili sobie Komitet: prezes

Lud w. Banczakiewicz; czonkowie Rosienkiewicz, Hi, Rychlicki. Kasyerem zosta ksidz Kossowski, Gwinczewski

kapitan

:

i

')

Relacya Woje. Konarzewskiego. Kronika Emigr. Pol.

II.

151.

102 Pijar Jerzykowski, a sekretarzem Woje. Konarzewski.

który przez

sir,

niedJugi czas

Dr Krajt-

naleaJ do Komitetu Lelewela

i który ju od roku znajdowa si w Ameryce, przystpi te niebawem do tego Komitetu i by bardzo czynnym w niesieniu usug Polakom, Potem wszed do Komitetu porucznik artyleryi Bertold Wierciski, ale gdy wikszo czonków si rozpierzcha, Komitet stanowili ju tylko Krajtsir, Ro-

w Paryu

sienkiewicz,

profesor

b.

w

Krzemiecu

i

Feliks Gwinczewski,

obywatel z Woynia. Spodziewali si Polacy, przybywajc do Ameryki, jak

we

e

tu

Francyi z funduszów publicznych znajd rodki utrzy-

mania. Nadzieja ta natychmiast si rozwiaa. Prezydent miasta

w Nowym -Yorku wysanym

do niego Polakom odpowiedzia, swobody tego kraju wszystkim przybywajcym cudzoziemcom, a rodki do ycia le w warsztatach,

e

prawa

su

i

rkodzielniach

i

t.

p.,

które

s

dla wszystkich otwarte

Ale

').

rodakom naszym najbardziej si umiechaa i która zdawaa si obiecywa najlepsze zapewnienie bytu tym i przyszoci, byo uzyskanie gruntów na kolonizacy. celu wyprawili bez zwoki trzech delegowanych do Waszyngtonu, by tam wyjedna u rzdu nadanie ziemi na osad dla garstki wyrzuconych tu Polaków. Fetycya przyjt zostaa przychylnie przez Izb Senatorsk która zamylaa osie-

my.l,

która

W

do

,

dli naszych nad rzek Rockriver

w

w

stanie,

który

stosunkowo okazywa dla nas najwicej przychylnoci.

Atoli

Illinois,

Izba nisza, mniej sprawie przychylna, postawia warunki nie

bardzo korzystne.

Po oporzdzeniu si koniecznem, po sprawieniu kapeluszy na miejsce rónokolorowych czapek, które obok wsów naszych wojaków najwiksze sprawiay zdziwienie gawiedzi

uli-

otrzymany od konsula austryackiego w niedugim czasie stopnia i krzyczca bieda zapanowaa midzy naszymi. Zaradzay jej w czci utworzone Komitety w Filadelfii, w Al-

cznej, zasiek

')

Juimkiewicz. Polacy

w

Ameryce,

Pary

1836,

103

w Nowym

bany, a

gównie

Alberta

Gallatina,

pod prezydency

-

Yorku pod prezydency senatora

przyjaciela Niemcewicza,

w

oraz

Bostonie

obok którego dziaJaJ jako sekretarz Jerzy Samuel Howe, najgortszy przyjaciel sprawy polskiej w Ameryce ten sam, który w r. 1831 przywióz do Europy ofiarowan przez Amerykanów chorgiew dla wojska naszego, Evret,

p.

—

w

w Gdasku onierzy naszych, si do Francyi za to aresztowany by w Berlinie '). Te Komitety wyday rónymi sposobami na Polaków kilkanacie tysicy dolarów, ale trway nie dugo. Z jednej strony wskutek obojtnego usposobienia publicznoci rodki rycho si przebray; z drugiej strony zachowanie si

który potem

1832 nawiedza

uatwi

chcia im

dostanie

i

niektórych Polaków studzio cia

Yankesów.

Owa

tak

i

ju

nie ciepe dla nas uczu-

haastra, co z naszymi

wychodcami

przy-

mao

reputacy caemu ogóowi, którego wikszo wedug przyznania samego Gallatina'^), zachowywaa si przyzwoicie. dodatku porónienia rzekomego Komitetu Polaków w Nowym -Yorku z najpowaniejszymi naszymi przyjaciómi amerykaskimi, oraz nieustanne spory midzy Polakami, zniechcay Amerykanów. Dwie opinie wy-

bya

psua

z Tryestu,

nie

W

róniay si midzy Polakami

jedna

:

bya

za osiedleniem

si

w Ameryce za zaoeniem w niej Nowej Polski; druga utrzymywaa konieczno gotowoci wrócenia w danej chwili do i

ojczyzny. Oprócz tego jedni

szli

za Krajtsirem, inni za majo-

rem Lepinem, lub te za (Gerardem (z Kalisza), inynierem osiadym w Nowym -Yorku ju od dwóch lat i dobrze przez miejscowych

uwaanym;

rardzici^).

Komitety

—

Hove powstaj

»

i

byli

wic

polskie reprezentacye i

obraajcy

nikn: list

Krajtsirzyci, Lepinici

Kontr- Komitety i

s

polskie nie

tworzone

wiem

i

Ge-

— pisze

jakie

wadze

niedawnymi czasy sam odebraem prawie

od jakiej niby komisyi

reprezentuj-

polskiej,

•) Podczas powstania 3. lipca 18.31 zawiza si w Paryu amerykasko -polski Komitet pod prezydency Fennimora Cooper.

do

U. Niemcewicza. Kronika

')

List jego

')

Jutvikiemics. Polacy

J.

w

Ameryce.

Pary

Em.

Pol.

1836.

II.

271.

104

wygnaców dajcej od naszego Komitetu, zdawa spraw ze swych dziaa, jnk gdyby kto mia prawo wtrca si do zarzdu, jaki nam si podobao uczyni funduszami, które nam zostay przez naszych rodaków powiecej

wszystkich

eby

i

jej

—

rzone.

Syszae Pan

wiek

powaany

wo

jest tak

przez

zapewne,

cay nasz

e

szanowny

(iallatin,

czo-

naród, czowiek, którego uczci-

zazagroony we wasnym swym domu< '). jany, zniewaony Najprzychylniejsi dla nas ostygli, nastpio zwinicie Komitetów, a z ich zganicciem srosza bieda zapanowaa midzy Polakami, których liczba w Ameryce z przybywajcymi jeszcze z Anglii lub Francyi podniosa si do czterystu kilkudziesiciu. Z ndzy i rozpaczy stary Rostkowski, obywatel z Woynia, odebra sobie ycie; kilkunastu rodaków gnanych ndz pucio si do Meksyku i po drodze w prowincyi Texas, jak goszono, przez dzikich Indyan zamordowani zostali. Z powodu nieznajomoci jzyka o prac zarobek byo niezmiernie trudno. Przemysowcy amerykascy nie chcieli ustalona, jak nasze góry olbrzymie, zosta i

i

bra

cudzoziemców, a jeli

to niekiedy z nie-

brali, to czynili

godnym wyzyskiem biedaków. Ale byli te tacy Amerykanie, co wiedzeni chrzeciaskiem uczuciem, podawali pomocn wygnacowi, kiedy go z szanownej strony poznali*). Znalaza si i tu Polka, pani. Gerard, trudnica si lekcyami muzyki i

rk

i

jzyków

w Nowym -Yorku,

która niejednemu rodakowi

robku.

i

—

lub wycinanie lasów, osuszanie bot, i

t.

— dostaway si Polakom,

p.

j

w

oowiu byo lub Szczliwym mieni

praca

fabryce

a wielu niezdolnych

niechtnych si rcznej, cikiej roboty. si, który znalaz atwiejsz, i kady chwyta, jaka darzaa.

Tak

n.

p.

Domaski, ksidz

Little

unicki,

mu si

na-

wszed do war-

Hovego 1. c. Do okazujcych yczliwo Polakom naleeli midzy innymi: Christie, S. W. S. Wilder, T. Dwight, W. Woelsey, Bronsohn, Hayde, ')

List

*j

Alb.

bya

niejednemu wynajdywaa spo.soby zakarczowanie Zwykle tylko najcisze zatrudnienia

anioem opiekuczym

i

szczególnie pani Few.

105

Horodyski trudnili si robot szmuklersk. Putrament, b. akademik wileski, za lich straw pracowa w fabryce czapek u yda, a porucznik kawaleryi (iJuszecki, stary wojak » ogosi si cyrulikiem i niele ju wyjmowa zby*, jak donosi o nim kolega. szlatu szewca, oficerowie Piotrowski

Bardzo nie wielu kiewicz,

b.

instruktorem,

rysunku

i

Sowem i

towarzyszy

—

n.

p,

jak Bancza-

który

w

—

potrafili

stan

zdoby

naszych

Europie,

sobie nieco

wygnaców

uczy wszed do

Filadelfii

francuskiego, lub jak Fr. Kurek, który

nieraz rozpaczliwy.

w

co

takich

na fregacie amerykaskiej zosta

co jak Bosienkiewicz,

jzyka

orkiestry opery

opakany

byo

prezes Komitetu,

i

lepsz sytuacy.

by

za Atlantykiem

To te kiedy si odzywali do

woa:

nigdy nie przestawali

»Niech

Bóg was strzee od wybierania si do Ameryki!* Major Hordyski, uszedszy kani pruskiej w Piawie, dostawszy si do Ameryki pisze z Bostonu 20. marca 1832: > Polak tu nie jest rozumiany, a uczucia polskie

s

dla tego

ludu spekulantów

zagadk. Nasze poezye narodowe byyby tu powszechnie wymiane... Nie utrzymaby tu Polaka nawet na acuchu, tak nieznona ta kraina wolnoci « '). To te nie jeden, co zdoa posi grosz na podró, po krótkim czasie ucieka z Ameryki i

wraca do Europy. Co si za tyczy

projektowanej kolonizacyi, to wcale nie

dochodzia do skutku. Ziemie, które mylano

leay w odlegym Polski

wysa

Prehala. Ten

Stanie

Lud w. Chopickiego ostatni,

odda

Polakom,

Dla ich zbadania Komitet

Illinois. i

jakiego Niemca czy yda,

odczywszy si od Chopickiego

i

za-

cz

Stanów Zjebrawszy wszystkie papiery, objecha wielk dnoczonych, zbierajc podpisy na majc si rozpocz koloz plonem swej wdrówki... umkn do Europy*). nizacy i

wymagay Zreszt warunki kolonizacyi byy zbyt uciliwe rodków na dalek podró, na narzdzia, na zagospodarowanie i

')

Pamitnik Emigracyi. Zesz. 2. sierpnia

'j

Raport Komitetu. Kronika Emigr. Polskiej. IV. 106.

1832.

106

si

przeycie pierwszego roku, których naszym absolutnie

i

brako.

Oprócz tego o

popiera, o

ile

druga

tyle Izba

Senat wniosek nadania

bya mu mao chtna,

odnony w rozprawach kongresu

nie

zdawa si tak,

e

przyszed nawet do

bil

trze-

ciego czytania.

Ostatecznie sprawa kolonii

zaludni

mieli,

niezgod

trawieni,

speza na

niczem.

rozpierzchli

Ci,

co

j

si na wszyst-

kie strony.

Ale od krain Zachodu Poudnia, gdziemy szli za tuajcymi si wychodcami, przeniemy jeszcze wzrok nasz w stron przeciwn. Zwrómy myl nasz ku tym paszczyznom posi

pnym, tym szlakom bez koca, którymi przez dugie miesice »katorników Zakad*, cho nazwa ta niezupenie dokadnie odpowiadaa rzeczy samej. Tym zgromadzeniom bowiem naszych wychodców pod niejednym wzgldem brako dokadniejszej organizacyi i jagracyjnej, spolszczajc go tylko n.

p.

snego ustroju, jaki

senien)

mieci si

w

pojciu o wszelkim »Zakadzie* (etablisWprawdzie na czele 2^kadu

powinien.

postawiony by od rzdu komendant francuski; jemu do pomocy dodany komendant czyli »porednik« polski; oprócz tego

110 byli

swoi

t.

tego nie by Jo

wizku

i

zw. komendanci broni lub sekcyi -- ale obok

porzdku waciwego

i

Zakady

te

byy wic waciwie lunemi

naszych wojskowych, nie zwizanych litarnym,

nierze

i

byo

karnoci, nie

obo-

zajcia.

zwaszcza

dla oficerów.

podoficerowie

umieszczeni byli

w

adnej

stanowicy

koszarach

;

zbiorowiskami

zwykym porzdkiem tylko

suby

byo.

nie

mi-

o-

mniejszo, zwykle

w

ale oficerowie mieszkali

mie-

cie po prywatnych domach.

W

pierwszych

chvt?ilach

po przybyciu do Francyi, zacho-

wyway si po Zakadach wyniesione z puków duch formy wojskowe, cho ju nadwtlone podczas podróy w mieszanych kolumnach, które zoone na prdce bez adnego porzdku i

i

systemu, jak przypadek nadarzy,

obejmoway

w

sobie mie-

szanin wojskowych rónej broni, rónych puków i rónych stopni, mieszanin, w której zasuga lub dowiadczenie nie miao adnego pierwszestwa. Nieraz oficer modszy, znajcy troch jzyków obcych, by przewodnikiem kolumny, w której znajdowao si kilku wyszych stopniem. Jednakowo przez pewien czas jeszcze atmosfera obozowa panowaa w Zakadach. Na ulicach czsto gsto spotykae wojaków w polskich mundurach, czasami postrzelanych; ofirozprawiali cerowie zgromadzali si tumnie po placach wawo, z zapaem, po wojskowemu. dzie po mieszkaniach modych wojaków syszae piewy wojenne, piosnki miosne, opowiadania wzajemnych przygód wojennych, szkolnego ycia, koczce si zwykle wspomnieniem miych osób w kraju. Wieczorami w miejscach publicznych, kawiarniach formoway si koa, w których roztrzsano czyny rzdu i generaów; w jednem kole chwalono tego, którego w innem potpiano; wytykano bdy, ukadano strategiczne plany. Nasi yli tu gromadnie, prawie wesoo, póki duch stronnictw nie skwasi im humorów. Ale uniformy przybyych zuyway si; ten ów nosi ju ubranie na wpó wojskowe, na wpó cywilne. Obdartym i

W

i

I

tu •wiarusom

rzd podawa

(capote),

spodnie czerwone,

police),

trzewiki

i

francuskie ubiory o-fnierskie

:

paszcz

czapk bez daszka (bonne de ostatnie resztki munkamasze. Znikay i

durów polskich; czonkowie nowego Towarzystwa Demokrasowo, wysttycznego pierwsi je zrzucili, a do czynu powali gono przeciwko oznakom, stopniom i dyscyplinie wojskowoci, krpujcej wolno obywatelsk. Wkrótce cae wojactwo nasze niedawni strzelce, krakusi, uani t. p. przyobleko si w szar pospolito sukni cywilnej, sprawionej

czc

—

bd

wasnym

efektów*,

—

i

bd

groszem,

dostarczonych

przez

otrzymanej

z

>dystrybucyi

przychylnych

Komitety

nam

Francuzów.

Przewana

cz

Emigracyi przybywaa do Francyi ko-

lumnami. Za przybyciem do Zakadu z przewodników kolumn

Rady, na wzór Rad Gospodarczych pukach wojska polskiego; ich zadaniem byo zajmowa si domowemi sprawami Ogóu Zakadowego, znosi si z wadz innymi Zakadami, godzi kótnie czuwa, aeby francusk -ze postpki nie plamiy imienia polskiego. Nastpnie Zakad tw'orzyy si pierwsze

w

i

i

nadawa

za o^ólnem porozumieniem przepisów,

majcych rzdzi

W kocu

sobie U.staw,

t.

j.

zbiór

zbiorow egzyslency.

jego

832 Rem

z polecenia ministra wojny wzywajce, by si na bronie czyli kompanie podzieliy. Ta organizacya normali Sekcye niejsza dla wojskowych, miaa by przedwstpnem przygotowaniem i obliczeniem materyau w ludziach, rozporzdzalnego do dalszej moliwej formacyi, t. j. do Legionów polskich, o ja-

kwietnia

przysa do Zakadów

okólniki

kich marzyli nasi, czy

Erangere), o

jakiej

wywoay gone

1

te do

cigle

Legionu cudzoziemskiego (Legion

myla rzd

francuski.

Okólniki te

proestacye przeciwko »zamachom

nym
jedyny sposób otrz-

nienia si z klubów niewoli

ulegoci*. i forma znosia dawny podzia jak dotd na koi skad R a d na podstawie lumny podróne, z czego wyniko,

Nowa

ta

e

112

kolumn ustanowiony, uledz musiai zmianie. Nastpnie bowiem nie kolumny, ale Sekcye jednakowej broni (mniej wicej po 50 osób) wybieray naczelników, którzy jednoczenie jako ich

w Kadzie. Rada Zakadu miaa swego

reprezentanci zasiadali

prezesa

i

sekretarza

i

innych

urzdników; co miesic pewna liczba czonków Rady, losem wskazanych ustpowaa nowym przez wybór powoanym Se;

kretarz tylko

zachowywa zwykle urzd

te on wszystko

i

zwykle

i

nadzwyczajne odbyway si czsto

t.

j.

w

obecnoci

»

Posiedzenia

robi.

W

arbitrów*.

swój

i

w

sposób stalszy

Rady zwyczajne

przy drzwiach otwartych,

ogólnoci dziaanie Rad nie

odznaczao si tgoci oniersk; raczej byo jakie niepewne powolne. Ich postpowanie w stoniemiae, drobiazgowe i sunku z Komitetem Lelewela, w formowaniu delegacyi generaów i Komitetu Dwernickiego, odsania niekiedy zabawne rysy dyplomacyi zakadowej, machiawelizmu naiwnego, poprostot oniersk. Skad ich czonego z dobrodusznoci zmieniany, a zadanie niezmiernie truby niejednolity i czsto dne. Z biegiem czasu wobec wzmagajcej si rozterki umysów stronnictw, powaga Rad po Zakadach coraz bardziej si zmniejszaa. Nastaa dla nich obojtno; trzeba byo » baga zwykych wyborów i ebra* '), aeby rodaków pocign do i

i

i

i

na czonków Rady. Co miesic, czasami czciej, Rada Zgromadzenie Zakadu

i

zwoywaa

Ogólne

na niem przedstawiaa stan spraw

biecych poddawaa gosowaniu postanowienia tyczce si Ogóu. Ogóy Zakadów ich Ogólne Zgromadzenia w rzeczach zwykych praktycznych zachowyway si do obojtnie, zdai

i

i

jc si lub

te

niedbale na decyzye Rad; ale

rzekomej

» polityki*,

w

rozpalay si

sprawach osobistoci

ród

nich

namitne

spory, inwektywy, pojedynki, manifesty, kontra -manifesty t. p. Dziesi miesicy kampanii i upajajcy pochód przez i

Niemcy, musiay

')

pocign

za

sob pewne

Rady Bezansoskiej protokó

112.

rozlunienie oby-

KSIDZ Hieronim Kajsiewicz. (Wedle akwaforty

Lubomir Gadon.

Einigracya polska.

Tom

J.

III

osika).

114

Ogóy dbae

Czajów. kich

majce na i

o

czysto

wikszych Zakadach

ka tam pijastwu,

celu

we wszystprzyjy ustawy,

imienia polskiego

umow dobrowoln

dugów

kartom, robieniu

Upomniany

wszelkiemu niemoralnemu postpowaniu.

brat

aowa, poprawia si wraca na drog honoru uczciwoci; w przeciwnym razie by opuszczony, wzgardzony nieraz

i

i

imi byo ogoszone

jego

i

jako wytrconego z grona Emi-

gracyi.

Bezczynno owoce:

próniactwo musiay

i

o pienidze, a szczególnie zapamitae

grasowaa

plaga

wyda

zepsute swe

przesiadywanie po kawiarniach, gra

plotki,

strasznie.

niektórzy szulerzy

-

karciarstwo

;

w

bilard

ta ostatnia

Zwaszcza w dzie wyi)aty

»

odu*,

specyalici zakadali banki, gdzie nasi

wo-

jacy na otarzu faraona lub djabeka skadali nieraz caomie-

Rosy std smutne skutki, dugi, gorszce sceny z w'ierzycielami francuskimi, a niekiedy nawet wystpki, które jednak stosunkowo zdarzay si bardzo rzadko. siczne biedne swe utrzymanie.

Tu

ówdzie po Zakadach znajdowali si awanturnicy, samozwacy, co przybierali sobie niezasuone stopnie sdy koleeskie. krzye; przeciw nim wystpoway Rady Nadarzay si te figury podejrzane, nasane przez Rosy, której chodzio o rozbicie Emigracyi. Pod mask konspiratorów francuskich albo przeladowanych Niemców, pojawiali si najci agenci tajnej policyi petersburskiej ród Polaków, aby w^-

ebracy

i

i

i

i

wiadywa skiemi

i

maj komunikacyi z krajem, albo te aby knowa zaburze przeciwko rzdowi francu-

si, czy nie

poduszcza do

przez to

wyda

Dwernicki

i

spowodowa (6.

rozbicie

lipca 1834)

Emigracyi.

Genera

odezw, ostrzegajc

przed

podegaczami (agents provocateurs) moskiewskimi. Odezwa ta gównie zostaa wywoana przybyciem do Francyi Marcelego Szymaskiego. By to jeden z emisaryuszów wyprawy Zaliwskiego, który schwytany w Grodnie (gdzie gubernatorem by M. Murawiew wówczas ju »Wieszatelem* zwany), najndzniej si znalaz, bo wszystkich, z którymi mia choby najmniejsze zetknicie, wyda, przez to na Litwie porobi

szpiegami

i

i

115

mnóstwo pozycy

suy

pewn kwot

Francyi.

przyj nawet

pro-

Od jej naczelnika BenPetersburgu dwa róne paszporty

tajnej policyi rosyjskiej.

otrzymawszy

kendorfa, i

Dla ocalenia swego gardfe

ofiar.

w

wyprawiony zosta napowrót do Za przybyciem jednak do Parya, uda si do Dwerpienidzy,

i ca rzecz mu wyzna; w obszernych szczegóach wymieni wszystkie punkta danych mu polece i mia o nich

nickiego

poda spisan

ju si

relacy.

Ale tego

speni,

nie

u Dwernickiego

pokaza znik bez ladu '). Wojacy nsisi szh do Francyi peni oczekiwa: niektórzy roili sobie, za przybyciem nad Sekwan odnowi przygas rewolucy, przenios j do Niemiec z ni zwycizko wróc nie

i

e

i

do Polski;

e

na nich czekaj >Legiony«, drogie sercu polskiemu. Ale na .samym wstpie spotkali rozczarowanie: o Legionach mowy nie byo, ani wojna, ani rewolucya nie wybucha. Natomiast rzd krpowa swobod wychodców, nie puszcza do Parya, traktowa ich prawie jak jeców wojennych i nie dawa im adnego celu, adnej waciwej organizacyi i hierarchii. Tak wic w Zakadach znajdywah Polacy: przymus bez rygoru j porzdku. Bez pozwolenia wadzy nie wolno byo oddala si z Zakadu; tych, którzy si wyamywali z pod tego przepisu, cigano andarmami, lub karano odjciem odu. Przez pewien czas, co tydzie kady obowizany by stawi si przed francuskim komendantem, dla udowodnienia swej obecnoci. Odsyanie do Zakadów wojskowych dotkliwem byo szczególnie dla tych, co tylko chwilowo podczas powstania byli onierzami, a teraz pragnli zawodu cywilnego tylko wrsLzie potrzeby ojczyzny byli skonni znów za bro porwa. Ziemiasko - onierska modzie, rzucona w atmosfer francuskiego maomieszczastwa, nie czua si w swoim ywiole. Przygnbiona niepowodzeniem kampanii, odurzona owacyami niemieckiemi, podburzana przez wasnych wichrzycieU lub zawszy.scy co najmniej

spodziewali si,

i

')

Tygodnik Emigracyi

Polskiej. Cz.

II.

.3^.

1834.

116

paleców, wabiona przez kawiarnianych polityków torów francuskich, baamucona

przez hsty

i

i

konspira-

wysaców

z

Pa-

zmys adu karnoci, opieraa chcc j mie tylko z wasnych hardo wystpowaa wobec rzdu francuskiego, wyborów, utrzymujc dwicznym frazesem o przymierzu »nie z Rzdem, rya, tracia szybko wszelki

si

wszelkiej

wadzy

i

z góry,

i

e

rk

z

—

Narodem francuskim*

tylko z

rzdu

tego

co jednak nie przeszkadzao,

bez wstrtu

przyjmowaa >od«

i

za-

pomogi.

w

Zebrani

wygnacy lów

ubolewa

i

masie,

zespalali

stoczeni jak

i

rozrywki, zmuszeni byli

nasza

chodcami

i

wizieniu,

poniekd do

Na domiar jdza nierzdu

towania si wzajemnego.

—

wielkiem

a-

gorycz skarg rodzia rozjtrzenie. Pozbawieni

;

wszelkiego zajcia

zgody

w

swoje bole, udzielali sobie wzajemnie

domowa jdza, posza krok w krok i

i

nie-

za wy-

na ziemi francuskiej, odrazu

skoro tylko stanli

nastay midzy nimi swary

egzal-

niesnaski: starych oficerów z po-

rewolucyjnymi, Koroniarzy z Litwinami, akademików z ofice-

Do tego to odnosi si, co mówi Mickiewicz w Ksigach Pielgrzymst wa: »Nie rozróniajcie si midzy sob mówic: ja jestem ze starej suby, a ty jeste z nowej suby; Ostrok, a ty pod Ostrok ja byem pod Grochowem rami.

i

tylko; ja

byem onierzem,

a ty

powstacem;

ja Litwin a ty

Mazur Kolego obraasz moj opini; prosz na pojedynek< '). Wynikay te niezliczone nie wszystkie

pojedynki;

byy krwawe,

byy

ale

miertelne.

i

Przeciwnicy polityczni, nie znajc si wcale osobicie, wyzy-

si

wali

nakazu stronnictwa.

z

W

Awenionie raz

ju

przy-

e

chodzio do tego, caa jedna partya miaa gremialnie strzela si z drug. Utworzone w niektórych Zakadach sdy honorowe tylko w czci pojedynkom zapobiega zdoay. Przedstawilimy powyej ogólny charakter

ywioów,

Zakadów we

si Zakady skaday, mimo tych samych warunków w jakich powstaway, uderza niejedno w drobnych nawet szczegóach sprzeczno ich urzdze i dziaalnoci. Kady Zakad rzdzi si osobn Ustaw. > Urzdzenie si tak anarchiczne powiada gos spóczesny formy tak chaotyczne i nieharmo-

Mimo

Francyi.

jednostajnych

z jakich

wszystkie

i

—

—

rozdrabniajce

nijne,

w

moraln

si

rodzi to ze,

tuactwa,

warunkach zdaje si niepodobiestwem, by byo utworzy Ogóln Reprezentacy Emigracyi* ^). takich

Ogóln cech polskiej

w

by

tylko

wszystkich

— ze

e

mona

prawie zbiorowisk Emigracyi

smutkiem

nich duch niezgody chronicznej.

wyzna

trzeba

Ale obok

niej

— panujcy

uwydatnia

wywiedziwn gr kontrastów, spotykan tak czsto w naturze Mimo rozdwoje utrzymywcio si w Zakadach ywe

si we wszystkich bez wyjtku Zakadach tlajcy naszej.

i

rys inny,

dowody objawiay si zawsze, kiedy szo o niesienie ulgi lub pomocy rodakom w szczególnej niedoli. Troskliwo o byt modszych braci, onierzy i podoficerów bya powszechn podatek od odu ofiuczucie braterstwa tuaczego, którego zacne

i

Z

')

Tom

I.

str. ')

1&S8

notat

Tow

Rocznik

Ksidza Kajsiewicza,

w artykule Bronisawa Zaleskiego w Paryu. Rok 1873— 1878. —

Historyczno- Literackiego

265.

Artyku »Rzut oka na nasze tuactwo*. Pismo Bezansoskie.

IV. 8.

118

cerów do masy na ich zasilenie byl ustanowiony we wszystkich Zakadach.

Gromadne

to

i

ycie emigrantów naszych trwao

wnoszony

nie

dugo;

po kilkunastu miesicach, rozkazem ministra pierwotne wielkie Zakady zostay zwinite i Polacy zostali rozproszeni po caej Francyi i rozmieszczeni w przeszo dwustu miastach i miasteczkach.

Pierwsze wielkie Zakady stanowiy bytu Emigracyi. Pojedyncze szczegóy, fakta

glimy zebra, dadz trznego ich ycia.

moe

przewan stron i

daty, które

czytelnikowi niejaki obraz

mo-

wewn-

II.

ZaUad w

Awenionie.

gJówne miasto departamentu Yaucluse, powoone blisko Morza ródziemnego, o 750 kilometrów od Parya, w piknej Prowancyi, nad Rodanem, liczy w r. 1830 okoJo 30.000 mieszkaców. Tu, gdzie niegdy (w XIV w.) rezydowali Papiee, gdzie yJa pikna Laura, obluAvignon albo

Awenion,

naj pierwej rozmieszczono wojaków polskich. Dziwna to bya myl rzdu francuskiego wysya naszych rodaków na samo poudnie Francyi, gdzie klimat i obyczaje tak mao odpowiaday naturze synów pónocy. Oprócz tego wiadomo byo z wypadków, które zachodziy po roku 1815, jak wrogo i nienawistnie ludno pou-

bienica Petrarki,

dniowej Francyi usposobiona

bya

dla cudzoziemców.

pierwszym zwaszcza zjawiajcym si Zaleski

nie

to

wszystko

w

To te

Strassburgu Polakom,

najczarniejszych

barwach

wrcz podjudza do nieposuszestwa namawia, by wbrew woli rzdu do Awenionu si nie uda-

przedstawia, i

tylko

w

ale

ich

wali. Ale resztki dyscypliny trzymay si jeszcze naszych wojskowych tylko w Awenionie znajd a zreszt widzieli, zapewniony rodek utrzymania szli wic do miejsca sobie wskazanego, cho sarkajc nazywali je » Ciep Sybery«. Pokazao si jednak, ona nie tak straszna, jak zbyt gorliwy

e

;

—

e

licka

i

j

malowa. Ludno awenioska arliwie katogorco przywizana do dynastyi upadej w rewolucyi

agent Lelewela

120 lipcowej, z

namitnym wstrtem patrzaa na

Mona wic byo obawia z

si,

e

mao

rewolucyonistów.

bdzie sympatyzowa

nowymi swymi gomi. Jednake kiedy

es

spostrzega,

to

rewolucyonici innego rodzaju, niepodobni do jakobinów domowych, wierz w Boga, nawet maj swych obozowych

e

su im do mszy

e

piewaj swoje pieni kocielne, zacza na nich patrze przyohylniejszem okiem. Na naboestwo dla Polaków przeznaczono koció Na Skale, przy dawnym paacu papieskim. Jakby proboszczem kapelanów,

i

polskim zosta ksidz Tom. Puchalski; oprócz niego znajdowali

si

ksia Zaboklicki, Royski,

tu

Niektórzy z nich, zwaszcza

zaniedbywa

sub

ks.

Wallner, Boszkowski

Trepka,

i

Trepka.

ju wczenie

zaczli

kocieln.

Wkrótce po przybyciu Polaków zawiza si w Awekomitet z miejscowych mieszkaców, pod prezydency Picard, który wspiera naszych chorych, rozdawa obuwie,

nionie p.

bielizn

rom

i

udziela dodatków pieninych onierzom, podofice-

onatym wojskowym

i

').

Nasamprzód komendantem francuskim Zakadu polskiego by pukownik Morel, czek dobry poczciwy, ale niedony i bardzo ograniczony. pierwszym czasie wydawa on i podpisywa rozkazy dzienne, pisane po polsku. Po rychem jego ustpieniu, zaj jego miejsce pukownik Ricard. Komenderujcym departamentu Yaucluse, któremu wojskowi polscy podlegali, by genera Aimard. lutym 1832 zebrani tu Polacy ustanowili pierwsz Rad, dla zawiadywania ogólnemi sprawami Zakadu; uznana przez wadz francusk, zrazu i przez rodaków bya szanowana. Sposobem familijnym, patryarchalnym radzia, rzdzia sdzia; w danym razie wyznaczaa kary skazywaa na areszt i

W

i

W

i

w

i

koszarach. Stosownie do pobieranego

na utrzymanie lokalu posiedze Rady

'j

kazao,

i

odu,

wszyscy dawali na potrzeby kancelaryi.

Sprawozdanie lego komitetu, ogoszone 25. czerwca 18H.% wyogólny jego przychód wynosi 14.600 franków.

e

;

121

w

Ogólne Zgromadzenia odbywcily si miejskiego.

udzielonej sali

Ulubionemi miejscami schadzek

i

Muzeum

przesiadywania

» Pod Telegrafem* Polaków byJy kawiarnie »Pod Kogutem* przybytków niejedna gorca sprzeczka wioda rodaków na miejsce »Za Mostem*, które sta-fo si zwykJym placem niezliczonych pojedynków, szczególnie w Zakadzie awenioskim grasujcych. Dopóki nie wygas zupenie duch onierski, dopóki prdy paryskie nie zwaniy Zakadu, szy rzeczy nie najgorzej. Ale to trwao nie dugo. Z Komitetu lelewelowskiego, od byych rozprawiaczy warszawskich niebawem zaczy nadchodzi podegania przeciw starszym, przeciw porzdkom wojskowym, i

z tych

—

zacza napywa

>e

nauka,

jak

znowu

e

trzeba bdzie,

sta-

niemy si wojakami, ale tymczasem trzeba przedewszystkiem ksztaci si w yciu politycznem* i wkrótce coraz bardziej rozhukane fale politykowania, sejmikowania i namitnych sporów zaczy zalewa codzienny ywot emigrantów tak

w

Awenionie jak

i

w

—

innych Zakadach.

Rok

1832.

Stycze.

—

')

Polacy,

nieliczni jeszcze,

Awenionu, pojedynczo albo

—

Komisya

zoona

wojny,

z

zaczynaj przybywa do

w maych

tymczasowa,

pukownika

grupach.

mianowana przez ministra Bobowi majorów

Potulickiego

Kormaskiego, udaje si do Awenionu, celem zebrania wiadomoci o stopniach, subie i przymiotach wojskowych polskich tam przybywajcych i organizowania z nich »batalionów, które mogyby by uyte dla Legionu Zagranicznego*. skiego

i

— Zajcie w ';

teatrze.

Gdzie data nie

Dwóch Polaków

dostaje

moga by cile oznaczoa,

si do kozy.

dano pauz.

122

—

Pukownik

ogasza

Potulicki

ziewicza do wojskowych zbierajcych

—

Pod koniec

odezw generaa

w

si

w

si

stycznia znajduje

Knia-

Awenionie.

Awenionie 70

Polaków. Luty.

Pismo trzydziestu z Awenionu do Komitetu Lelewela z owiadczeniem, przystpuj do niego. Okazuj opinie de3.

e

magogiczne.

wysyaj

Ci sami

3.

na rce Lelewela owiadczenie, na-

e

niewaciwym,

pisane tonem

do Algieru nie pójd.

Raport pukownika Potulickiego do generaa Kniazienim powiada: >Dzi to chyba donie mog,

4.

W

wicza.

wikszo

e

rych pierwsze kroki

w

s

modzi ludzie, któzawodzie wojskowym tylko na to po-

oficerów zebranych

tutaj,

to

suyy,

by ich rozegzaltowa, zamiast przyzwyczai ich do suchania gosu rozwagi. Nadto popychani przez niektórych

s

kolegów,

cho

starszych wiekiem ale nie rozsdniejszych, oraz

przez agitatorów francuskich, którzy z nich radziby sobie zrobi

lepe narzdzie do

ich

zamiarów «.

IL Major Bobowski

w

raporcie

swym do generaa

Knia-

ziewicza donosi:

»Jak nieszczciem wszdzie, gdzie laków, ludzi

dnych i

tutaj

tak

i

cz

duo

rónych Popodegane przez

niesnaski,

i

zarozumiaych, zazdrosnych, a nadewszystko nierozsi niepomnych na nasze pooenie. Jak w Paryu tak

opanowaa kilku z naprzykadem posza

partya Francuzów republikanów

szych zagorzaych

ciwie

panuj róne

tutaj

i

nierozsdnych

;

za tych

najwiksza, nie dzielc nawet zupenie dla kompanii kolegów, którzy

zbieraj, która jako cafe des gens

Std dewszystko my putowana.

za przedanych

wszyscy, co do trzej),

tej

si

w

opinii, lecz

tej

wa-

samej kawiarni

du mouuement jest chodz (a

kawiarni nie

re-

na-

za dumnych, zarozumiaych, a nawet

rzdowi francuskiemu

s

przezwani...*

123

>

Uprzedzeni

jakie z Parya,

uwiedzeni

i

ju

oficerowie

tutejsi

przez

listy

nieprzyjaznem okiem patrzali na puko-

wnika Polulickiego,

przyby, a potem na nas...< » Nieugite gowy, przyzwyczajone do sejmikowania, podegane przez intrygantów, którym ju ten porzdek, jako ujmujcy im wpywu, nieznonym si zdawa, najpierwej nie chciay uzna zwierzchnictwa i utrzymyway, sobie same zwierzchników maj wybra prawo. tym celu byo u nas kilku przewodzcych, zapytujc nas, jakiem prawem, lub w jakim celu mymy do Awenionu przybyU...* > Liczba przybywajcych oficerów codzie si powiksza, lecz ich garderoba bardzo jest w ndznym stanie, bardzoby nawet byo potrzebnem, aby obmyli sposób zaradzenia tej który najpierwszy tu

i

e

W

potrzebie «. 15.

Potulicki

w

licie do

. Platera mówi

przyjació obecnego rzdu, z którymi

cz

Wpyw

nie-

si niektórzy

nasi

:

»

nada faszywy kierunek pojciom wojskowych, którzy przybywaj. Doda naley, Komitet polski w Paryu, a przynajmniej niektórzy z jego czonków, czyni, co tylko moe, aeby zaszkodzi naszej sprawie*. rodacy,

e

tu

19.

Z rozkazu ministra nage znienie subsydyów. Byo

ogólne, ale najdotkliwsze dla najniszych stopni. Podporucznir

kom

zmniejszono z 75

ze 100 cent.

na 15

dziennie

fr.

miesicznie na 40

na 31

cent.,

a

podoficerom

fr.;

onierzom

z 55 cent.

cent.

23. Zawizanie Rady Polaków w Awenionie. Pierwszym jej prezesem Kar. Stolzman, sekretarzem Kaspar Tochman, b. adwokat w Warszawie.

—

Oficerowie

daj petycy do

skadaj si na biednych wiarusów

Izby

w

rzeczy zmniejszonego

i

po-

odu.

Marzec. 2.

720.

Potulicki donosi,

Pooenie

e

jego trudne z

Polaków

ju

jest

w

Awenionie

powodu rozmaitych wpywów,

,

124

dziaajcych na umysy oficerów. Wszelako dotd porzdek na ogó zachowany zachowanie si Polaków zasuyo na szacunek nawet Karlistów. Chodz do kocioa maj siedm kapelanów, którzy odprawiaj naboestwo. i

i

Ustanowiono rodzaj

4.

Siodokiewicz

i

dobrowolnego na plami-

1)

i)odej rani

sztabowych;

sdu

nagana; 2) wyczenie z grona polskiego. Zakrzewski przyswoili sobie stopnie oficerów

cych honor. Kary:

wasnym, zakadowym

trzymani

o szpiegostwo;

w

w

areszcie

koszarach.

Pismo od Zakadu

awenioskiego do Kniaziewicza ulegoci z prob o poparcie odzyskania subsydyów jak przedtem. Podobna proba wysana do generaa Lafayette. 4.

z

wyraeniem

— niesione

wielkiej czci

i

Subsydya podoficerów :

9.

pierwszych na 40

i

i

cent.,

onierzy znowu

nieco pod-

drugich na 25 cent. dziennie.

Rozkaz ministra przeniesienia Zakadu Polaków

z

Awe-

nionu do Lunel. Wskutek tego wielkie wzburzenie. Napad na

majorów Kormaskiego

— Na

i

Bobowskiego.

rozkaz wyruszenia do Lunel Polacy odpowiadaj

e nie

majc adnych widoków na przyszo we znajdujc rodków utrzymania, prosz prefekta

Francyi, nie

jako zwykli

podrónicy o wydanie im paszportów do Ameryki, lub do Niemiec (nie zwaajc, nie maj adnych funduszów na podró). Prefekt odmawia czeka na instrukcye ministra zawiesza wypat odu i wydaje ostrzeenie do mieszkaców, by a conto subsydyów Polakom nie dawali kredytu. Komitety lyoski i awenioski wspomagaj naszych i staraj si ich

e

i

:

uspokoi. 14.

dynkom

Rozkaz dzienny generaa Aymarda przeciwko poje-

w

Zakadzie.

19. Wysanie od Zakadu Stolzmana i K. Mochnackiego do Parya, celem utworzenia tara Rady Centralnej.

125

e

Potulicki donosi,

21.

bafamuc ofiumysy z pow czci zmylonych

agenci Lelewela

cerów, rozszerzajc skrajne opinie. Poduszczaj

wodu

zmniejszenia subsvdyów

pretekstów.

Wikszo

i

innych

Zakadu wobec

tego

uznaje potrzeb

powierzenia interesów swoich Radzie generaów, z przycze-

niem do nich ksicia Adama Czartoryskiego, marszaka Ostrowskiego

i

Tymczasem jednak wzburzenie

Lelewela.

e

24. Ogoszenie,

rzd

Algieru, uspakaja nareszcie

Opór

Cz

ustaje.

nie

wzrasta.

myli wyprawi Polaków do

awenionczyków.

Polaków zgasza si dobrowolnie do

wyruszenia do Lunel.

Pukownik Morel, komendant Zakadu, opuszcza w pimie al swój wyraaj.

25.

Awenion. Polacy

—

Major Kormaski, znuony niesnaskami i burzliwoZakadu, usuwa si z Awenionu. To samo czyni major Konst. Bobowski i w licie z 29. marca do Rady awenioskiej powiada: >Nie dzielc przekonania, aby stawa w otwartej opozycyi przeciwko rzdowi, nie taj mej opinii i wol wyjecha*.

ci

Kwiecie. 1.

Poowa Zakadu

wychodzi do Lunel.

Parya do Rady: »...a nadewszystko tai trzeba byo zamiar Rady awenioskiej, która przy sobie zachowujc wadz najwysz. Rad Centraln w Paryu tylko ciaem wykona wczem mie 2.

Stolzman

i

K. Mochnacki

pisz

z

chciaa*.

Rady

Prezesem

zostaje major Ant. Górecki. SekreUszyski; wice - prezesem major Floryan Dbrowski, podskarbim Pietrasiewicz, do korespondenci Ant Rylski, do komitetu francuskiego w Awenionie majorowie Horain i Zabocki. 7.

tarzami

Tochman

i

Jul.

.

126 18.

man)

Delegowani z Awenionu (Dbrowski, Pomaski, Toch-

Rad

z

bezansosk postanawiaj utworzy w Paryu

Delegacy.

—

Tochman

wysl'any do

czynnoci Komitetu

i

Parya

wybadania

dla poznania bliszego

opinii

rodaków, jakote dla

porozumienia si z Lelewelem.

— suby

Rada

onierzy przed wstpowaniem do

przestrzega

belgijskiej.

—

Januszkiewicz przybywa do Awenionu,

Towarzystwo Litewskie,

przez

ale

wysany tam

zarazem jako agent

Lelewela, opatrzony jego instrukcy. 21.

lewela

Z raportów Januszkiewicza*)

»Towarzystwa tajnego niema, ska polska. Pokochali a

z

Awenioniu do Le-

:

cho

nie brat,

mi starszy,

ale

tylko

przewielebni,

Loa Maso-

odwierni

zyskaem zaufanie przyrzeczono, e na ponaka swoim rozprzestrzenienie zasad opii

siedzeniach swych nij

t d.,

i

i

jakie podaj.

Bobowski poszed za pierwszym (za Kormaskim) do Potulicki dobrze uwaany, bo jest umiarkowany, a ja to postrzegszy, potrafiem go przekona, we wszystkiem z nim si zgadzam. Wszystko pójdzie jak najlei

Marsylii wyjecha.

e

piej

.

.

niema, czegobym tu nie wyjedna.

.

czorów, kilka godzin

w

klubach,

przyspieszyo mi zjednanie Przepraszam,

staje

—

gada

.

tyle

mam

e

w

Kilka danych wie-

kawiarniach przepdzonych

umysów

i

serc.

pisz niedbale, bo ani czasu nie zatrudnie z naszymi. Kady chce poosobno tak

.

Jelibycie

jedna

i

chcieli

mie

Sejm, to go

wszyscy si zgodz na

to,

atwo

tu

take wy-

eby by. Sowem

co tylko

chcecie, nie ograniczam waszej woli*.

')

MS. ze zbioru Potrykowskiego

w

Arch.

XX. Czartoryskich.

127

myl

u wszystkich jedn trzeba zawierzy, zaufa Lelewelowi i wicej »

Ogólna

jest

Najzawzitsi przyjaciele

e

konywuj, stu

t

i

zna

sam, nie

e

chc.

Bema ustpi ci placu innych przenam zrobi moe, anieli i

Lelewel dzi wicej

generaów.

Ale idzie teraz o to, jak si da wyrobi fundusz na utrzyMnie si zdaje, Komanie tych czonków (od Zakadów) . .

mitet Centralny Ich jest

odmówi

e

.

moe.

nie

yczeniem, aby

ta Delegacya

istniaa tylko dla

eby maskowaa niejako prawdziw nasz dno, a Kochc mie niepodlegym w swem dziaaniu, chc go mie tylko jawnym wtenczas, kiedy mu do lutajemnym ciaem

tego,

mitet

i

dów przemawia 26.

»

Mao

nuje.

wiksza

przyjdzie*.

Wyobrazi niepodobna chaosu, odmtu, jaki tu pajest ludzi, co maj pewny stopie owiaty, najca mdro w robieniu paaszem, cae zna-

cz

prawo impozyoyi w starszestwie rang pokada. Pooenie tutaj naszych wojowników byoby bardzo dobre, gdyby sami chcieli. Nie wida tu nieukontentowania mieszkaców, Komitetów francuskich przychodz w poa wsparcia Bazaru moc odowi regularnie opacanemu. Byleby sami chcieli, mieliby wicej, mieliby czem si zaj, ale próniactwo jest ródem gier, kart i t. d. wydatków, co naturalnie wpywa, czenie

i

i

e

na pierwsze wydatki brakuje*. 24.

Januszkiewicz zaproszony na

Rad,

da wybrania

dwóch czonków, którzyby weszli w skad Komitetu Lelewela i » wspólnie dziaay w duchu opozycyi ministrów, a w interesie

ogólnym wszystkich ludów*. (Dziennik czynnoci Janusz-

kiewicza

w

zbiorze

Popoudniu sku

Chodki

w

Rapperswylu, 58).

tego samego dnia

Januszkiewicza,

wybiera

Rada,

Pomaskiego

.stosownie do wnioi

Supiskiego

na

swoich czonków do Komitetu paryskiego. 25.

Pukownik

Potulicki

niem sprawdzania tam

stopni.

udaje

si do Lunel

z polece-

12H

Pismo od Zakadów Awenion

28. cza,

wzywajce

lego ojitatniego

i

i

do Kniaziewi-

Liinel

innych (W/. Ostrowski, Pac,

Sierawski,

Umiski, Dembiski, Sotyk, Bem) do Delegacyi

w Paryu

utworzy si majcej.

Na danie rzdu genera Bem, na

29.

nisterstwa wojny, poleca zamiast podziau

podróne, podzieli go na bronie

~ leskich;

W ci

blankietach mi-

Zakadu na kolumny

sekcye.

i

Zakadzie awenioskim licz 65 akademików wiznajduj si w najwikszej ndzy, obdarci bior p)0 ;

25 cent. dziennie. Oficerowie Koroniarze obchodz si z nimi bardzo surowo, przeladuj ich, »ka sobie czapkowa i pod bben ubiera si, spa'.

je

i

Maj. 7.

Tochman wraca

z

Parya.

K. Mochnacki donosi z Pary/a,

e

z

Komitetem Lelewela

zerwane wszelkie urzdowe dziaanie. 12. Nowa organizacya »na bronie* znosi dawny podzia na kolumny. Z tego wynika, skad Rady na podstawie kolumn zmieniony by musi. Dotychczasowa Rada zapowiada zamkniecie swych czynnoci urzdowych.

e

13.

Rada

i

cofa postanowienie z 24. kwietnia (powzite

wskutek niewiernego przedstawienia Pomaskiego); pozostawia tylko K. Mochnackiego korespondentem przy Komitecie Lelewela. 14.

Januszkiewicz przed wyjazdem z Awenionu,

adres uznania

i

podzikowania

samego dnia zbiera 16.

zapaleniec,

na

dla Komitetu Lelewela

ukada i

tego

przeszo 100 podpisów.

Podporucznik Arnolf Marceli Pomaski, zapamitay

gówny pomocnik

Januszkiewicza,

Noiskiego do Lunel zbiera burzce podpisy.

wysya Winc-

:

129

Rada

18.

wysyfa do Lelewela bardzo grzeczne, ale nie-

zrczne tomaczenie si, dla czego mimo postanowienia kwietnia nie wysyJa swych czl'onków do Komitetu.

Adres 117 przystpujcych do Komitetu lelewelow-

20.

Na

skiego. i

z 24.

podpukownicy Franc. Winnicki Pismo

podpisani

czele

Ludw. Wilczyski,

reszta sami prawie podporucznicy.

nastpujcym zakoczone ustpem »Ufni witoci zamiawaszem wsparciem, silni ogólnem ludów przymierzem, z pewnoci cieszy si moemy nadziej, e chwila to

:

rów, mocni

odzyskania i

w

wolnoci

nadziei

tej

')

Rady

dzi puszczona

— Dbrowski Tochman cigle su arystokracyi. — Nazywaj nas pógówkami. —

— Sto ju

obieg. i

podpisów.

i

i przeznacze ludzrewolucy nasz na dudków

patrontasze, nieuki, krótkowidze celów

koci, i

niedalek,

jest

235).

str.

przeciwko decyzyi

>Protestacya

Te

naszej

nasze braterskie pozdrowienie*.

Pomaski do Januszkiewicza

22.

walcz

niepodlegoci

sprawy Lelewela,

/'Zdanie

w

i

posyamy wam

wystrychn

bazestwo.

—

mog

nas

i

Ratujmy si, jak moemy.

—

mio

Na

Boga, niech Komitet do nas ipówi*. ^Tutejsza

na nas

—

Potulicki

mdrze

milczkiem potajemnie,

krzycz dziaa

filuternie

podszczekuj

.

.

.

Ja

t

chwil zachwyciem na zu-

Radzie) o zupene, pomylimy o reformie...*

obalenie Delegacyi. Cigle atakuj (w

jedyne uznanie Komitetu, a potem

Z powodu rónicy zda co do Komitetu paryskiego czekajc zebrania nowej Rady, usuwaj si

23. i

i

—

Breaski, Dbrowski, Izenszmit krzyczy z przekona-

i

nia, satelici

pene

arystokracya czynna nadzwyczaj

Delegacyi, nie

ze starej

:

A. Górecki, FI.

innych; z tego

powodu

Dbrowski, Uszyski, Supiski 24.

i

26.

i

trzech

niema sesyi Rady.

') Podana poniej korespondencya Pomaskiego z Januszkiewiczem, zaczerpnita ze zbioru Chodki (T. 58 62) w Rapperswylu.

—

Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

Tom

Ul.

9

VÓ{J

Januszkiewicz wróciwszy do Parya, owiadcza Le-

26.

lewelowi,

w

e w Awenionie

uznaj Komitet, zawizali si

co

ci,

Towarzystwo, na którego czele stoj Bratkowski,

gowski

i

28.

Niew-

Pomaski.

Nowe wybory do Rady. Z

50-ciu osób jeden re-

prezentant.

— Pukownik na

nastpc

maja

po

wyjeda w 30.

Breaski przysany do Awenionu który zniechcony z kocem

Feliks

Potulickim

,

Poznaskie.

Nowa Rada Zakadu awenioskiego

zbiera si. Pre-

zesem zostaje najstarszy wiekiem pukownik Breaski, sekretarzem tymczasowym Pomaski.

Pomaski do Januszkiewicza: si z Rady -- tak trzeba byo, aby Górecki wzi to na siebie. sprawi upadek Delegacyi. Ja zosta musiaem w Radzie, aby si zupenie nie ogosi. Skad nowej Rady: Drzewiecki, Zaleski, Strawiski, Ostrowski juse milieu; Przeradzki, Szlegel, Pgowski, Breaski, Rychter, 30.

Najzdatniejsi usunli

—

—

Izenszmit,

Wyleo

patrontasze

;

Kisielewski, Poma.ski,

Moeyko,

Piasecki opozycya.

Okropne partye cigle panuj do wy.sokiego 31.

Na

—

zawzito

dochodzi

stopnia.

Pomaski do Januszkiewicza: protestacyi przeciw Radzie zaledwie 100 podpisów.

Górecki bierze na siebie kontynuacy. niech sprawy Polski

i

—

ludzkoci nie odbiega

Zaklinaj

—

—

Lelewela

potrzebny dla

— My, przeladowana modzie pod sztandar zbiegniem, kogo na czele postawim. — Kto cnoty mio ma jak Joachim. — Przeladuj nas patrontasze, a jeli on nas opuci... — Projekt mój adresu do Izby niszej przyjty jednomylnie. — Starzy

niej

— szczególnie

dla nas

w

tej

chwili.

czyj

takie

i

i

wczoraj podkuci, zapali mnie

i

dali sowa, ebym wicej

131

pogodzi si z nimi. Byem w bardzo ich nawet jako Polak, ale jak Polak, czujcy potrzeby ojczyzny, trudno mi by z nimi

partyi

nie

mody

tworzy

pozycyi

przykrej

.

.

i

.

Kocham

na jednej drodze.

—

Na

czele Lelewelistów

:

Niew-

Górecki, Bratkowski,

gowski, Pomaski, Supiski, Uszyski, Kar. Królikowski.

—

poj

Major Zakrzewski

nionu), rzuci

j

i

on

(Francusk

Awe-

z

zbieg.

Czerwiec.

zesa

1. Pukownik Breaski powoany na porednika Rady. (Jego urzdowa piecztka pomidzy Orem

goni kotwica; napis

Wojsko

»

ponad tem polskie

we

—

oko Opatrznoci;

w

pre-

i

:

Po-

i

obwodzie

Francyi«).

Pomaski do Januszkiewicza: wytrzymam niepodobna na Bosk zrób mi przybycie do Parya. A niech tu djabli porw i PoAwenion. laków Wczoraj ycie me byo zagroone, za wyjtek z listu Wyraziem, twego zapublikowanego po kawiarniach. »

—

—

Dalej nie

mio

i

—

e

e

wobec traktowania nas przez króla, aspodziewam si, dnych oznak gonego przyjcia majcego tu przyby ksicia Orleanu zaniechaj.

— Podaem dymisy

z

czonkowstwa

i

se-

kretarstwa*. 4.

Pojedynek podpukownika K. Szlegla z majorem Dzie-

wickim. Szlegel zabity. Dziewicki ranny.

Korespondencya do dziennika Le National utyskuje nad tymi licznymi pojedynkami Polaków, tem bardziej,

e

zwykle

odbywaj si one w bardzo ostrych warunkach. » Naley ubomówi francuski korespondent — nad tymi sporami lewa walecznych, których ycie mogoby sta si uyteczniej sze dla

—

ich szlachetnej ojczyzny «.

9*

132

nastpcy tronu, na powitanie.

Przybycie ksicia Orleaskiego,

4.

Awenionu. Polacy

wysyaj deputacy

do

Pukownik Breaski i trzech dowódzców broni Zakadu otrzymuj do niego zaproszenie na obiad. Z tego powodu krzyki opozycyi, e zdradzaj ojczyzn ufno przedstawieni ksiciu,

i

rodaków.

Pomaski do Januszkiewicza: Smutek mój przemin; dzi jestem spokojniejszy. od wszystkiego: od czonkowstwa, Nie nale do niczego 4.

»...

—

w

czonkowstwa w Zgromadzeniu, od uwolniem si... Przykro widzie jak wojuj (?I) mowy w Loy, Piknie si tu przedwczoraj popisywali naczelnicy patrontaszowi; Szlegel da Dziewickiemu w pysk; strzelali si dzi rano, obadwa mocno ranni i niepewni ycia. »... Namawiasz mnie, ebym pisa do Jelskiego, aby co

sekretarstwa

z niego i

Radzie, od

wymaca

—

nie

w

wtenczas jeszcze

bd

teraz tak

gupi

eby

Warszawie,

;

namówili mnie

do Maachowskiego

piorunujc na Klubistów, eby ich Oni byli mdrsi, poznali si, nie uwiez czym uowi. rzyli i nie wygadali si z niczem. Gdybym pisa do Jelskiego, mógby mi to samo kiedy zrobi, co oni mnie dzi robi.

napisa uoywszy si,

t. j.

—

e

Cho

ci przysigam, dusza moja niczem podobnem nie zwalaa si. Raz tylko jeden byem dzieckiem nierozwanym zbudzili dawno zapomniany wypadek, i na zawsze zostan niespokojny. O Czartoryskim fasz ja jego nie znam, nie gadaem z nim nigdy i nigdy do niego nie pisaem... Mam wielkie podejrzenie, Demokraci zapali list Lelewela do mnie ;

—

e

na poczcie. Liczba ich »...

tutaj

pomnaa

si.

Dawna opozycyaRady zebrana do

9-ciu,

t.

j.

Górecki,

Supiski, Uszyiiski, Zabocki, Strawiski, Niewgowski, Neu-

chcemy napisa wyszh take z Rady. Tochman rzdzi i adjutantuje Breaskiemu...* Dopisek. »Na Boga rób mi przybycie do Pamark,

Potocki

i

ja;

zbieramy si

zdanie sprawy przed Elektorami

mio

rya, lub gdziekolwiek.

Chc

.

.

y

.

dzisiaj

Zabocki

i

i

Kisielewski

sam, samotny, oddzielony od

133 Polaków. Przez

te trzy

miesice staem si starcem, wosy mi

spokojno straciem, jestem bardzo nieszczliwy. Nie poznaby, jak si odmieniem*. posiwiay,

Pogrzeb Szlegla.

6.

nory z ogniem przez

szajca

mowa

dki na

pomnik

polska

w

aobie. Ho-

garnizonu francuskiego.

Francuza, wyrzucajca Polakom niezgody.

WzruSka-

dla Szlegla.

Pomaski do Januszkiewicza:

6. »

Caa druyna

kompani

umar

Przedwczoraj

Szlegel.

Kasper Dziewicki bdzie

zdrów, ale tu wszyscy rozgniewani na niego.

si oddali.

— Musi zapewne

Niema adnego gonego wypadku

w

Awenionie,

gdziebym ja nie figurowa. mier Szlegla mnie przypisuj, skontraktowa Dziewickiego, aby si z nim pokóci, wy-

em

To ju cios za ciki. Wyjecha, wyjecha... trzeba mi spokój noci po tej okropnej burzy, jak mi tu starzy onierze zgotowali. ...Orleans dzi wyjecha. Rada odes-aa inwitacye na bal... Z naszej strony nie byo adnych krzyków ani aklamacyj. krzykn mu pod nosem: Vive la BeNoiski zebra kilku

zwa

i

zastrzeli.

i

publique!Pod Ko-

gutkiem*, gdzie si zbieraj burzliwi opozycyonici.

—

Obchód

aobny

Polaków po generale Lamarue.

134

Drug

9.

komisya do uoenia projektu nowego Komitetu.

Pomaski do Januszkiewicza: modziey opozycyi na 53 osób Obiad wczoraj Anglii toasty: Vive le peuple Anglais! Na Zjedno18.

cze

i

—

Sociee des amis du peuMort anx Tyrans; a bas les Rois. — Niech yje

czone Stany, Francy, Niemcy ple

—

—

—

—

Lelewel! Zbicie Kazim. Grodzickiego, zodzieja.

Posyam kopi odpowiedzi Bema Prawdzickiemu warto my robimy proPikny ustp o Lelewelu si wyklcia go z pomidzy siemoe posuniem do testacy ;

publikowa.

—

—

i

bie,

jako niegodnego, intrygujcego rodaka. Hardy

Protestowalimy przeciwko artykuowi Umiskiego tutionnel;

gupi.

i

w

—

Consti-

posalimy do National.

»0 naszej wczorajszej uczcie zrób krótki artyku do gamona przepomnie; Anglikom strasznie to

o tem nie

zet;

pochlebi*. 23.

Korespondent Mochnacki nadsya projekt utworzenia

nowego Komitetu.

—

Projekt

Bazar lyoski

czy

ma

urzdzenia kursów wojskowo - naukowych. dostarczy dzie; wadze przyrzeky wyzna-

lokal.

29.

Rada

zawiadamia rodaków

w

Bezansonie,

e pracuje

nad ustanowieniem ciaa, majcego reprezentowa Emigracy. lApiec.

Z listu awenioskiego: rodki si przebieraj; Komitety wyczerpuj si, nawet 5.

ubiór,

dzi

jeszcze

od

adnego ftatni.

—

Dotd prawie kady jaki taki mia czu si daje. Wyrobi Breaski bez Lyonu ubiór na pareset o.sób. Wiksza

najbogatszy lyoski.

ju

zasiku.

niedostatek

cz

onierze znudzeni bezczynnoci, ndznie

135

Rada bezanoska komunikuje projekt odnowienia, .Yzmocnienia Komitetu istniejcego. Awenion go odrzuca i od 10.

inny przedstawia.

siebie

25.

Ogóu awenioskiego przeciwko wysarodaków przybyych z Prus na wysp Aix.

Protestacya

niu do Algieru 25.

W

80.

Ogó

Awenionie zjawia si Dbiska, awanturnica. awenioski,

mimo gorcej

opozycyi lelewelistów,

przyjmuje projekt komisyi do utworzenia nowego Komitetu i

daje

penomocnictwo Radzie do utworzenia nowego Kozmian osób, jakby uczyni wypadao.

mitetu ze

Sierpie. 2. Rurda w teatrze: gwizdanie. Zajcie Polaków z publicznoci francusk. Tumult pod ratuszem. Oficer Jaraczewski zaaresztowany. Lud chce go odbi. Komendant go uwalnia. Dziennik Le NouveUise, który o tem donosi, powiada: » Pra-

wd mówic, Polacy, których s nam niewygodnymi gomi*. ci

tak

pragnlimy mie*

tutaj,

9. Reklamacya lelewelistów przeciwko zbieraniu podpisów na umocowanie do tworzenia nowego Komitetu. Rada wzywa Ogó do nowego wyboru przedstawicieli z Sekcyj (po 50 gów), tak, aeby kada Sekcya miaa swego

reprezentanta. 15.

Kapitan Franc.

Jawiski wprowadza swoj metod i t. p. Komitet francuski w Awe-

uczenia si historyi, geografii nionie przyczynia

— i

Rada

si do urzdzenia jego kursów. uchwala koszta

na

naboestwo

niedzielne

suby

kocielnej.

ustanawia kolejk kapelanów dla speniania

—

Major Ant. Górecki, posdzony o roztrwonienie fun-

duszów onierskich

i

pobranych dla kolumny podczas drogi.

:

136

odmawia wszelkich objanie danych przez komisy si od urzdu dowódzcy piechoty.

—

i

usuwa

Do sdu honorowego wybrani zostali a) z piechoty kapitanowie Bojarski, Kwilecki, Wodzyski; porucznicy lVfesMoraczewski, Greffen; podporucznik Supiiiski; b) z ja-

salski,

zdy

:

:

major Izenszmit, kapitan Jawiski, porucznik WoWowicz,

podporucznik Kossowski; i

c) z artyleryi:

porucznicy Dollinger

Radziszewski.

Prezesem

sdu honorowego

major

abdzki,

sekreta-

rzem audytor Rutkowski.

— wela,

Major Urbaski, jeden przysany do Awenionu.

z

najgorhwszych agentów Lele-

—

Delegowani awenioscy, Skowroski Tochman, udaj si do Bezansonu na narady o utworzenie nowego Komitetu. i

Projekt Pomaskiego

28.

o wyborach,

odrzucony przez

ogólne Zgromadzenie.

—

Dowódzcy broni (porednicy): piechoty major Drze-

wiecki; jazdy major Izenszmit; artyleryi major Rychter.

e

27. Wskutek wieci, kilku niechtnych istniejcemu porzdkowi w Zakfedzie, podeganych i^rzez Komitet lelewelowski, zamierza zanie danie do pukownika Breaskiego,

by on z prezesowstwa ustpi. Ogó zoony z 500 kolegów skada temu pukownikowi adres z wyraeniem zupenego zaufania. (Pamitnik Emigr. IX. 6).

Wrzesie. Pomaski do Januszkiewicza: trzy dni trwa burza -- dawno takiej nie byo. Proskrypcye. — Breaski schowany; dziaaj Izenszmit, Stra1.

—

Ju

wiski wiele

i

w

kapitan

Jawiski.

»Ta

ciu wytartego czoa, paskoci

Moj

moda

sobie cnót, zapau, nauki; ale

gazet

i

nasza generacya i

unie,

prefekt drukarzowi zabroni.

ma

e

tyle

w

ma

nieszcz-

wstyd mnie«.

—

137

5.

Komendant ZaWadu pukownik Ricard

pisze

do Bre-

askiego, wyrzucajc nieporzdki Polaków, krzyki rewolucyjne i

t.

Grozi wydaleniem

p.

sob

i

dziwi

si

,

e Polacy cierpi

midzy

niespokojnych.

Posiedzenie Rady nadzwyczajne. Gdy wszelkie za8. chty do zgody bezskuteczne, postanowiono, by Bronie si znowu zebray wykazay osoby burzce, dajce powód do i

niespokojnoci. Komisya roztrznie te zarzuty.

—W

pierwszej

poowie wrzenia

wielkie

wzburzenie,

wzniecone przez kilku demokratów. 16. Komisya z 18 czonków (prezes podpukownik MaDbrowski, sekretarz podporucznik Felicyan Doboszyski) wysadzona przez wikszo Zakadu (okoo 400), przeciwko klubistom, demokratom i burzycielom, podaje prob do generaa Aymarda o rozdzia Zakadu, wysya adres do generaa Dwernickiego i innych generaów polskich, znajdujcych si we Francyi, w którym prosi o odezwanie si do niedowiadczonej modziey i powoanie ich do rozsdku i porzdku. ciej

— Breaski przemawia za zgod. — Kada bro zbiera si oddzielnie

i

ukada

spis niepo-

kojcych Zakad; komisya wybrana z Ogóu 16. wrzenia roztrznie spisy wskae tych, których wypada wezwa do opuszczenia Zakadu, jako burzycieli. i

— Ogó

od pewnego

ju

czasu patrzy niechtnie na

kil-

hasem Konferencyi steru ludzi, obcionych

kunastu kolegów, którzy si zczyli pod

Demokratycznej,

a majcej u opini u rodaków. Posiedzenia jej tajne, a » rezultatem ich, szerzca si midzy brami niezgoda*.

s

niekorzystn

— ^

kiego ich

— i

Zamys napadu na

Breaskiego,

Artylerya wyklucza z grona swego kapitana Winnic-

porucznika Niewgowskiego. Rozkaz ministra wydala

do Bourges.

13K

Pomaski do Januszkiewicza: 'Kogo nie zwali z nóg widok klsk, jakie sobie wzajem zadaj dzieci jednej ziemi! Ty jeszcze moesz by w Paryu spokojniej jak ja tutaj. Serce si rozdziera, kiedy twój wfesny rodak palcem ci po ulicy wytyka, jak ostatniego otra, a ty 21.

w

e

duszy przekonany,

jeste

prawym

Niezgody u nas nie ustaj.

dem

e

Polakiem, niby zgody, ale na ka-

t zgod zrywaj podaj takie warunki, habioby przyjmujcych cay Ogó Emigra-

zgromadzeniu

przyjcie ich

cyi.

Chc i

i

Dzi okoo

1.

I-tej

rano zupenie si wszystkie traktaty

zerway. List twój wczoraj

pisma,

odebraem

i

dwie odezwy Towarzystwa

liczne: liczniejszy jeszcze zamiar wydawania

Litewskiego.

któreby karcio ten dziwolg Podczaszy skiego

*),

pod

wpywem

dawnych przyjació moskiewskich wydawany. Po co si Komitet Naród. pol. (Lelewela) ma rozwizywa? Mymy nie upowanili. Trzeba nas wprzód zapyta, czy si na to zgodzimy? Moe kto w imieniu wikszoci awenioskiej stanowi; ale nikt nie moe za mniejsz poow robi. Ta mniejsza poowa wanie uznaje Komitet... Ale, ale, czybycie tych dwóch niegodnych Litwinów, jako

Towarzystwo Litewskie

nie mogli

.

.

.

?

Zgroza, co

wyrabiaj! Izenszmit i Donat Strawiski. Ten ostatni utrzymuje, zgody midzy nami by nie moe, trzeba si rozdzieli; tylko Moskale umieli t wielk sztuk goludzie

ci

e

e

e

dzenia nas«. 22. i

Komisya

przedstawia

>

Spokój noci«

da

rozdziau

Zakadu

dó wydalenia majora Dziewickiego, oraz Marc.

Pomaskiego, Kar. Królikowskiego, Jana Lewandowskiego

i

Aloj-

zego Dworzy skiego.

—

zes

Komisya »Zgody* reprezentujca 200 rodaków (prepodpukownik Franc. Winnicki) przeciwna wydaleniom, ')

Pismo Pamitnik Emigracyi, wychodzce od

lipca.

139

wysyfe do generaa komendanta delegacy z

prob

o wstrzy-

manie rozdziau.

— Zebranie si obydwóch komisyj rozchodzi si z niczem. — Rozdwojenie w komisyi rozpoznawczej (»SpokojnoDwóch majorów z niej si usuwa. Prezes jej podpukownik Maciej Dbrowski zaprzecza decyzyi swojej komisyi ci«).

i

swemu wasnemu

—

przedstawieni

i

—

zmuszony

Dziewicki

zapewnienie,

dnoci

podpisowi.

Zakad opuci.

Inni

czterej

do wydalenia pozostaj, wydawszy na pimie

>e

kto

na

przyszo bdzie powodem sd Ogóu oddamy*.

nieje-

niezgody, tego sami pod

Rozdzia Zakadu wstrzymany.

Umysy

wzgldnie si

uspakajaj.

— nli

byli,

Czonkowie komisyi rozpoznawczej, co si wracaj do niej.

— Opozycya

demokraci

czyli

i

z niej usu-

burzyciele (na czele pod-

pukownik Winnicki, kapitanowie Brodowski, Bojarski Reymer) w liczbie 117, podaj owiadczenie do Rady, wytykajc jej bdy przewinienia, domagaj si nowych wyborów po Seki

i

Radzie

cyach; zarzucaj

na »proskrypcye«

— za

>

Rada

i

t.

obojtno

absolutne postpowanie,

p.

odrzuca powysze owiadczenie

i

uwaa

je

zniewag Ogóu*.

—

Zawzito

opozycyi gównie skierowana na Donata

Strawiskiego (jednego z naczelników powstania na mudzi), na majora Izenszmita i Tochmana.

— We si

>Sd

wrzeniu

dla

spraw pojedynkowych ustanawia

honorowy*.

Padziernik. 19. i

Opozycya ustanawia swój odrbny 0g6l (szczegóowy)

Diera sobie Rad. Rade. wybiera

140

— cerami, i

Pijastwo szerzy si midzy onierzami podofizwaszcza midzy tymi, co si ywi przy oficerach i

zy

od wichrzycieli odbieraj

przykad.

Listopad. 1

.

Zaczyna wychodzi » Tygodnik

A wenioski « Wydawca .

Stan. Bratkowski. 8.

Opozycya z podpukownikiem Wmnickim

owiadcza,

e

nowe wybory

dotd Rady

nie

uzna,

dopóki

na

nie

czele

nastpi

kadej Sekcyi osobno.

z

13. Nowy Ogó (szczegóowy) uchwala manifest. Gówne powody, dla których zmuszeni odczy si: Rada nieprawnie istnieje, bo na jej wybór cay Ogó nie wpywa, bo

s

e

e

wybory nie ponawiaj si w oznaczonym Ustaw czasie, Rada wynajduje odwoki; Akt 3. padziernika generaa Dwernickiego, Rada natychmiast po odebraniu do podpisania nie komunikowaa; nowy Komitet (Dwernickiego) nieprawnie niewaciwie zosta utworzony. Gównymi autorami tego ma-

e

i

s: Pomaski, Uszyski, Adam aba. Podpisów 137.

nifestu i

Kar. Królikowski,

Niewgowski

(Blisze rozpatrzenie tych podpisów daje niejakie

braenie,

z

dobne akta

jak lekkoci i

i

protesty, które

nym rodkiem w

w

Emigracyi

byy czsto uywa-

sporach wszelkiego rodzaju.

tych to 137 podpisów

manifestu,

wyo-

ukadano po-

nieskrupulatnoci

Owó w liczbie

który jak najnieprzyjaniej

na Breaskiego napada, byo 30 nazwisk znajdujcych si na nader przychylnym dla niego adresie, którzy wic prawie je-

dnoczenie byU piali;

i

za

i

przeciw

niemu, uznawali go

i

pot-

14 podpisano faszywie bez ich wiedzy, jak o tem do

Ogóu zoyli

w

owiadczenie;

6 podpisanych nie

byo nawet

Awenionie; a 88 opozycyonistów, co w swym manifecie przeciw nielegalnoci nowego Komitetu protestowali, zarazem sami na utworzenie tego Komitetu czynnie wpywcale

141

To te rzadko która z wywoywafe w pierwszym skutku wali!').

zbiorowych nie

enuncyacyj szeregu

odwoJywa,

zaprze-

cze, protestów, skarg na podstpne przedstawienie rzeczy, prób o wykrelenie i t. p.). Secesyonici

15.

wysyaj

do Lelewela

akt,

e Komitetu

Dwernickiego nie uznaj.

—

Rada ostrzega podporucznika Szydowskiego, zaprzesta oddawa si szulerce.

eby

Rozkaz ministra dzielcy Zakad na kompanie (mniej wicej po 100 gów). Komend nad niemi obejmuj majorowie, ju nie z wyborów, ale z naznaczenia rzdu. Komendantom dodaj adjutantów, którzy dowódzcy francuskiemu obowizani 19.

s

podawa

—

dzienne raporty.

Przeciwko temu rozkazowi

protestacye do

Pukownik Breaski

23.

Ogó

mniejszoci zanosi

dowódzcy Zakadu. z polecenia

Ogóu wikszoci

e

protestacya skada owiadczenie francuskiemu dowódzcy, nie pochodzi od caego Zakadu ale od mniejszoci, która si od niego oderwaa.

—

Kilkadziesit

wyzwa

na pojedynek.

Sd

honorowy

nie zbiera si.

— z

Dziewicki

i

Winnicki otrzymuj rozkaz ustpienia

Awenionu.

Grudzie.

Nowy podzia na kompanie

1,

—

wybory, po dwóch

z kompanii.

')

powysze kazane.

Zakadu awenioskiego 19. gruzawierajc odpowied na manifest 138 i gdzie na sir. 1-4

Patrz broszurk »OgóJ Polaków

dnia 18.S2«,

palinodie

z

wyszczególnieniem

wszystkich nazwisk

s

wy-

:

142

Pomaski do Lelewela: Kochany Panie Prezesie! Cierpkie odpowiedzi odebralimy z Puy Bourges na nasz manifest (z 13. listopada). Bourges wyranie komunikacyi z nami odmawia, jak gdybymy byli zapowietrzeni. Pretensya ta do rozumu nieomylnoci, cho ju dzi bardzo mieszna dzika, przypomina bardzo dobrze, rewolucya nas nie poprawia, a tuaetwo dzisiejsze moe 5. •

i

i

i

e

nas

i

dobije.

i

Wkrada si pewna nieczynno do nowego naszego Ogóu jej Rady powodem do tego byy wypadki bardzo cikie midzy kilkoma 'indywiduami, których przyczyn z wielk namitnoci nam przypisuj. Trzeba czeka ciszy.* (Zbiór i

Chodki

;

65).

9. Dwernicki do Rady awenioskiej Podzia oficerów na kompanie ma na

wadzenie

mu

celu tylko zapro-

utrzymanie admini-stracyjnego porzdku

i

;

nie

Opracowanie jednakowego prawa honorowych trwa cigle. sprzeciwia si.

naley

Sdów

14. Rada awenioska w odpisie do Rady bezansoskiej owiadcza, nie sdzi potrzebnem ani przyzwoitem przysanie ksiciu Czartoryskiemu tomaczenia adresu, poprzednio

e

ksiciu podanego.

Rada awenioska

14.

>My

si

137).

do Komitetu Dwernickiego:

tu jeszcze okropniejsze

Pod pozorem rónoci

widzimy skutki (odczenia podeganie |)rzez anar-

opinii

koczy si na swarach; ju przychodzi do wynapadów*. (Zbiór Chodki T. 65). Anarchista opatyski nie daje satysfakcyi AbramowiTen go nachodzi w mieszkaniu. opatyski chce skary

chistów nie

ranych bitew

i

— czowi.

do i

sdu

francuskiego.

jest przez niego bity

Kierzkowski i

ciko

w

kawiarni

gani

mu

to

skaleczony.

14. Ogó awenioski nie podpisuje petycyi do Izby, inicyowanej przez Komitet Lelewela, bo wysz-a nie od Komitetu

Dwernickiego.

143 15. Polacy odbieraj wiadomo o strasznem skatowaniu dwunastu onierzy polskich w Kronsztacie 4. listopada za to, wzbraniali si przysiga na wierno Mikoajowi. Skazani

e

na przepdzenie »skwo strój*, sicy paek, a reszta po

om

ty-

tysicy. (Wiadomo

po-

otrzymali

trzej

sze

dana do pism przez wiadka Patrz Pamitnik Emigracyi. Zeszyt liama.

po

kapitana angielskiego Rocking-

—

z 15. grudnia 1832).

19. Ogólne Zgromadzenie wikszoci 350 gos5vv przeciw 134 wyklucza Krpowieckiego ze spisu Emigracyi, jako

niegodnego imienia Polaka.

Odpowied Ogóu na

19.

stopada), zbijajca zarzuty

i

»Manifest« opozycyi (z 13.

li-

pitnujca podpisanych na mani-

fecie jako sprawców gorszcego zakócenia

pisów 316. (Broszurka o 15 stronnicach,

p.

w

Zakadzie. Pod-

t.

»0g6t Polaków

Zakadu awenioskiego«). Dr Dworzaczek

21.

sta na manifecie konaniu

(z

protestuje,

19. listopada)

e >

jego podpis

wbrew mej

uyty

zo-

prze-

woli,

nawet bez mej wiedzy «,

i

francuski zwouje ogólne zgromadzenie, powodu gorszcych porónie strasznie nocych si pojedynków; na danie Ogóu przyrzeka wyoddalenie burzcych jedna od ministra rozdzia Zakadu zaj spokój, jako jedyny rodek umierzenia gorszcych kótni

Komendant

24.

^zyni napomnienia

z

i

i

i

osobistych.

Breaski do Komitetu Dwernickiego: Odpowied na manifest! wyrzeczenie si Krpowieckiego zaczli szkalowa publicznie rozjtrzyo burzycieli, tak, wszystkich, co nie dziaaj jak oni. Dnia 21. grudnia Woro25. >

e

niczowi

w

kawiarni kilku

na odpowiedzi

przeciwko

krzykno: >gagan, manifestowi

i

wieckiemu*.

Woronicz tym samym epitetem

Adolf Zaleski

wyzwa

Woronicza, a gdy on

kto podpisuje

przeciwko

Krpo-

odpowiedzia.

zginie, drugi

i

t.

d.

144

—

wic i po stronie Woronicza partya po nim nastpi na. Jednak pojedynki w zawieszeniu. Ogól powiada,

sta-

e Wo-

ronicz nie powinien

pojedynkowa si

bo obelga kolektywna.

,

Komisya. Dnia 23. grudnia rodzi si nowych 40 pojedynków, tak

wic

dla uniknienia bratobójstwa zmuszeni

Ricarda o wyjednanie rozdziau z

W bez

»

oczekiwaniu rozdziau tylko kilka

cikich skutków

— inne

bylimy prosi

manifestujcymi si«.

byo pojedynków

a do

zawieszone

czasu decyzyi

ministeryum rozdziau Zakadu, któr raczcie przyspieszy jako

rodek

uciszenia nieporozumie, które

nienawici*. (Zbiór

Chodki

doszy do najzacitszej

T. 65).

Rok

1833.

Stycze.

—

Kapitan Nieszoko przybywa do Awenionu z celem

pogodzenia zwanionych.

Woronicz wystpuje

7.

16.

zyduj

z

Rady

i

udaje si do Parya.

Odczeni otwieraj protokoy swych posiedze.

kolejno

»

Pre-

Marszakowie*. Sekretarzem Stan. Bratkowski.

do Rady w Le Puy: »Tak liczne od Was odbieramy odezwy naszego wewnzdaje si, jak gdybycie lub trznego tyczce si urzdzenia, 24.

Rada awenioska

e

Zakad reprezentowa chcieli, lub te szukali upodobania prowadzeniu nas na drog bezzasadnego postpowania. Usta-

nasz

w

wiczne wystpowanie z

by

zupenie

w

która nie tylko,

Waszem dowiadczeniem znajdujemy

sprzecznoci z reszt

e

w

niczem nie

tej

jest

Waszej korespondencyi, nacechowana dowiad-

czeniem, ale nawet zbacza z drogi przyzwoitoci, z

warzyskich stosunkach jedni do drugich

odzywa si

Nie chcemy tu powtarza Waszych wyrazów;

do waszych archiwów, abycie je

w

jak w

nich z

to-

powinni.

odsyamy Was

uwag

odczytaU...*

145

— Le Puy byJ za odszczepiecami awenioskimi poniekd

Rad aweniosk,

e

ufa

oskara Komitetowi nowemu. i

Rada aweniosk do Komitetu Dwernickiego: dotd skJad Komitetu nie dopeniony i prawo wyborów, majce uboona ustawa organizacyi 25.

nie

e

e

Wyrzut,

i

obowizywa

—

wszystkie Zakady.

Przybycie

Zaliwskiego, celem

— ci,

Wielkie rozjtrzenie

w

Zakadzie midzy wikszo-

si odczyli. 22 pojedynków jednego

a tymi co

—

kapitana Leona Zaleskiego, wysannika werbowania partyzantów.

Midzy

si zapamitaoci:

agitatorami odznaczaj

podpukownik Winnicki

dnia.

jego syn, Uszyski, Edw. Strawiski, Ad. aba, Mik. Kunat, Molinary, Ritter, Ring, Leon i Adolf Zalewscy i na ich czele Pomaski, egzaltowany do szau. Wielu z nich jednak nastpnie znacznie wytrzewiao. K. Królikowski,

bracia Bratkowscy,

— i

Namitne

demokratów.

Witkowski,

pi*zez

0g6

przeladowanie

Jeden z nich pisze:

dem. Przez ulic przej

—

i

nie

secesyonistów

>Trzeba si drze z by-

mona, eby palcem

nie wytykaU*.

Pod koniec stycznia kilkadziesit Polaków opuszcza

Awenion, jedni z zamiarem przyczenia si do gotujcej si rewolucyi republikanów w Lyonie, inni udajc si na party-

zantk Zaliwskiego do bez krwi rozlewu.

kraju.

Wybuch

w

Cz Polaków, przytrzymana

odprowadzona andarmami do Awenionu. dzialnoci wadze ich nie pocigaj.

—

Z rozkazu

» burzycieli «

w

Lyonie stumiony

ministra

liczbie

Ale

przemieszczenie

przez policy,

do odpowie-

niespokojnych

156 do Bergerac.

Luty. 6.

Secesyonici wydaj: »Rys ogólny jednorocznych dzie-

jów tuactwa polskiego Lubomir Gadon.

w

Zakadzie awenioskim.

Emigraoya polska.

Tom

III.

Od

lutego

\()

.

140

1832 do lutego 1833 roku na zgromadzeniu ogólnem czci 6. lutego 1833 roku uchwalony, podpisany

tego Zakadu dnia i

W

podany do druku*.

protestuj przeciwko

nim oskaraj wikszo jej Rad, wyborom do nowego Komitetu (Dweri

nickiego).

Kapitan Nieszoko

7.

z

Awenionu do generaa Bema:

»Pi-zybyem do Awenionu 4. stycznia kócenie do najwyszego stopnia posunite.

r.

b.

Ju

Znalazem

za-

manifest mniej-

wikszoci byy wydrukowane: masach na pojedynki nastpio. Przekokótnie te do rozprzenia tylko porzdku d... nany, w tym celu udaem si do postanowiem proponowa zgod szoci Zakadu

ju

remanifest

i

wyzwanie si

w

e

i

mniejszoci

i

po lekkich oporach otrzymaem od nich przy-

i skoni

si do zgody opartej na susznoci To uzyskawszy, przekadaem na ogólnem zgromadzeniu wikszoci potrzeb zaprowadzenia zgody, dowodzc, e w wojnie Przeoenia te zbijane przez Tochdomowej niema wygranej Wyrzeczono ostracyzm mana, Breaskiego, Strawiskiego rzeczenie,

.

.

.

.

.

.

.

.

Krok ten krzywd nam przynosi... którzy na proskrypcy skazani oto po

na 138 braci tuaczów...

s

wikszej

czci modzi zapalecy,

ci,

—

s

Bo któ

których

w

nieczynnoci,

w ja-

dzi zostajemy, ulubionym ywioem jest tworzy i budowa utopie... Nas starszych obowizek jest opiekowa si modzie, lecz nigdy nie przeladowa, bo ona po nas nastpi Ostracyzm za marzenia do ulepszenia wyboru do Rady Komitetu!... Mojem zdaniem w dzisiejszem tuactwie najwiksza tolerancya kierowa nami powinna... O co chodzio dwom partyom? Mniejszo chciaa, aby w wyborze Rady Kokiej

.

.

.

i

i

mitetu

inne formy

nadal

przyjte

byy

;

wikszo

aby

za,

Rada i Komitet podug dawnych form wybierane byy. Gdym u mniejszoci pozyska uznanie zasady, e wikszo wszdy i

zawsze

ma moc

stanowienia praw, a mniejszoci zostawiona

wolno

objawienia

wszystko

byo

swej

opozycyi,

ale

nic

uzyskanem... Ale nieszczsna

wicej

—

zawzito

i

ju za

^ BL

147

usJano

zwolennikewzapalonycli nowego Komitetu (Dwer-

nickiego),

poddana dzi wszystko pod kwesty...

Bo przela-

si do innych Zakadów tam wynaleli sobie stronników. I tak caJy Zakad w Puy podziela wszystkie prawida mniejszoci awenioskiej Zakadu Besancon Chateauroux jest take z nimi. A tak wikszo awenioska przestanie by wikszoci, wzgldnie do objawienia opinii wymienionych Zakadów. Któ moe dzi zarczy, czy pozyska wikszo w caej Emigracyi? A obliczenie tej wikszoci ile nam jeszcze kótni pojedynków rokuje! Jeeli tym kosztem maj by obierane Komitety i Rady, wolabym, eby one nigdy dowani

udali

i

:

cz

i

i

nie istniay*.

(Misya

Nr 52

w

i

po

Mars 1833.

Vol.

17.

imienn oficerów tutejszego Zakadu s w Aix, uczszczaj na prawo, co w Montpo wikszej cz.ci na medycyn. Ci. co w Lyonie, s

Przesyam Le Puy ... ci, co

pellier

—

Pukownik Breaski do generaa Bema:

20. >

Actes separes.

paryska.

zbiorach Rapperswylskich).

czci w

Có

list

fabrykach.

genera na

to powie,

e

Komitet pod prezydency

ju

generaa Dwernickiego niemal si

nam donosi, e dziaania Komitetu dziaa bdzie...

nie

rozchwia ..

ustay, drugi raz,

.

bo raz

e znowu

Czytajc list p. Ledóchowskiego do generaa Dwernickiego, Hil7 którym si usuwa, nie poznaem posa Jdrzejewskiego. Dla ^Bego zrywa komplet w Komitecie, p. Morawski zerwa kom^K)let w Sejmie? Co za konsekwencya? Mci si na Emigracyi jest w nieporozumieniu niszczy tyle jej zabiegów za to, 2 p. Morawskim ? Emigracya koniecznie mie chce Centralizacy, gdzieby si zdania wszystkich Zakadów koncentroway, skdby czerpa moga sposób jednostajnego postpowania, porzdek wewntrzny czuwanie nad honoru narodowego utrzymaniem Mymy proponowali dopenienie teraniejszego Komitetu wyborem kilku nowych czonków na miejsce ustpuj-

e

^B

e

i

.

.

.

10*

148

co nowego Zakad Le Puy chce wszystko obali tworzy; a Bezanson niemal to samo, co Le Puy... Jedenastu posów, co byli przeciw zebraniu Sejmu, uwaaj za niedzielcych ducha emigracyjnego i niemogcych jej reprezentowa, Jaka niestao w naani do wyboru kandydatów nalee szym charakterze to tworzy, to niweczy, aby znowu tworzy, jeeli tak bez koca. Ja ju do tego miesza si nie myl zniwecz istniejcy, do utworzenia adnego innego Komitetu wpywa ju nie chc... Tak mi ta dyplomatyka daa si we si z tutejszej Rady usuwam... znaki, Byy wprawdzie tutaj nieporozumienia, ale te si byy uspokoiy. Nagle 80 osób wyjechao bez pozwolenia. Niektórzy cych...

i

.

.

.

;

i

i

e

zapaciwszy mieszkastó nie opowiedziawszy si nikomu. Std skargi do 180 komendanta. Policya zatrwoona mówia przesadnie, zrobi wyjechali z celem si niby, Dowiedziaa wyjechao.

z nich pozamykali stancye na klucz, nie nie

i

i

e

e

lub uczestniczy

w

zaburzeniach

do ministra. Rozkaz aresztowa

w w

Lyonie. Prefekt telegrafuje

drodze Polaków. Kilku are-

sztowano, kilku sami wrócili, inni wzili

do Szwajcaryi,

Galicyi,

w

Lyonie paszporty

Poznania (partyzanci Zaliwskiego).

dze wojskowe agodniej

kaz tran.slokowa tych, deaux). Ci opieraj si.

t

Wa-

widz. Jednake wyszed rozco si oddalili, do Bergerac (koo BorWstrzymano ich od. Podali do mirzecz

S

nistra tomaczenie si. to z liczby tych, co przeciw wszystkim dziaaniom Zakadu protestowaU si...
3

wiadanie o nowej klsce .

i

wychodtwie. Nieporuszony, tylko h\ spadaj

zeniu stoi mnich, jak skamieniany,

brod sdziw.

—

Izieci

rzecze

>Bdcie

Ocknwszy si:

—

w milmu na

zdrowi

biedne

—

przee-

Niech Bóg was prowadzi «

i

;^nawszy ich znakiem krzya, spiesznie zmierzyJ do pobliskiego

koció by pusty: kilka kobiet kocioa. Zmrok ju zapada weszo na wieczorn modlitw: przed otarzem na kamiennej tumi ciche jki kania. posadzce lea krzyem mnich stary i

i

i

Maj. 4.

Podporucznik Dysiewicz

moc korespondentowi

wysany do Parya w

Aleksandrowiczowi.

»ledzi

W

instrukcyi

podla

maj

midzy posem rosyjskim (!) i miao ich denia zapobiega. Przemawia w poleceniach Rady do osób naszemi interesami innemi powiedziano:

niego,

tych, którzy

stosunki z

zajtych nie*.

mie baczno

i

(Protokó Rady

—

(lenera

na absolutne tych osób postpowa-

31).

Bem

>z

wyszego rozkazu*

pisze

do pu-

kownika Oborskiego: ministeryura francuskie da, aby przed rozpoczciem formacyi wszystkich onierzy kadego Zakadu na kompanie po 100 ludzi podzieli. Dowódzców kadej kompanii oficerowie sami

midzy sob wybior

*).

Rada prosi Delegacy w Paryu, aby wydalia z Parya pukownika Kozakowskiego, który tam tworzy zgubne 5.

partye

i

dziaa szkodliwie

w

sposób podejrzany.

Podpukownik Janowicz zostaje wysany przez rzd w Zakadach Salins, Lons - le - Saulnier Bourges. Po nim podpukownik Miracki komendantem ka7.

Ul lo i

sprawdzania stopni

walervi.

')

[e

jest

ByJ

to tylko

krok przygotowawczy,

malerya do sformowania oddziau

aeby wykaza

ministrowi.

polskiego.

U*

164

8.

Na zgromadzeniu ogólnem poprawki do

Ustawy.

Na

Rady obrany zosta EmeUpomnienia przeciwko zaciganiu dugów.

miejsce M. yliskiego, sekretarzem

ryk Staniewicz. 10.

dla

Z efektów ofiarowanych

—

100 koszul.

.Jackowskim maRada nakazuje Krzywkowskiemu, by Rezanson opuci.

najkrótszym czasie 11.

i

midzy podpukownikiem

Zatarg

jorem Krzywkowskim.

w

przeznacza si

Lyonu,

z

akademików 30 surdutów, 30 par butów

i

Wezwanie od Lelewela, by Ogó bezansoski wysa siebie dwóch czonków. Rada odpowiada od-

do Komitetu od

mownie. podoficeWielka niesubordynacya midzy onierzami rami. Skarga ich na podpukownika Mirackiego, komendanta kai

waleryi, 15.

e nazywa

ich

»

rekrutami «

Uoenie Ustawy

Róycki przejeda'

dla

i

grozi »galonki

onierzy

w

obedrze «.

koszarach.

Genera

przez Bezanson. Lustracya.

Sierawskiego z alem, 19. Rada do generaów Paca powoani do Delegacyi nie stosuj si do ycze wyraoi

e

nych przez Zakady. 20.

e

haniebne oskarenie, z.,

wzitych 21.

generaa Bema przeniewierzy kilkakro sto tysicy

Podpukownik Jan z

komitetów niemieckich.

Niesnaski

Gos

Zaleski rzuca na

w

Bastion d'Arenes.

Chodki na zgromadzeniu ogóldugów. Kapitan Korabiewicz ofiaruje na rzecz akademików konia,

24.

nem przeciwko

kapitana Mich. robieniu

który zostaje puszczony na lotery. 28.

Rada

Dbickiego,

prosi

oraz

generaa Moranda o wydalenie szalbierza

podporucznika Franc. Piotrowskiego, który

»

165 niezadowolony z wyroku wydanego

odgraa si,

e

na

przez

co najmniej 20 osobom

w

sd

honorowy,

ieb wypali.

29. Adres wdzicznoci do generaa Ramorino. Nominacya podporucznika Kajsiewicza na korespondenta

bezansoskiego

Ogó^u

otrzymuje

Komitecie Lelewela;

przy

instrukcye ustne.

e

nie idzie Pismo od Rady do generaa Bema z alem, proba, by >nie robi w pismach publiczza wol rodaków, nych ogosze, które moe z ich przekonaniem si nie zgadzaj*. Okólnik do innych Zakadów polskich wzgldem czuwania nad wóczgami, którzy przybrawszy imiona polskie, wyi

zyskuj sympaly

dla Polaków.

Rada upowania porucznika

Stalewskiego przy Komitecie lyoskim, do aresztowania

cych pod imieniem polskiem,

nie opatrzonych

jed-

wiadectwem

od Rad, lub od dowodzcych Zakadami polskimi.

—

Przez maj

wdzanie

W jce

dalej

spra-

cigu maja Zakad

w

Bezansonie otrzyma nastpu-

zasiki:

Od Komitetów

w

pukownik Zabieo prowadzi

stopni.

Nancy 200

w

butów,

fr.

i

w

Spirze 600

80 par butów,

fr.,

w

w

Chalons

Metzu 500

Lyonie 100 surdutów, 100 par butów

s.

fr. i

S. i

200 fr., 100 par

400

koszul.

Czerwiec.

Rada

\.

w

poparcia

nie

otrzymujc od wadz miejscowych adnego

poskromieniu zachowujcych si niegodnie, posta-

nawia prosi ministra, by nada moc generaowi Morand do wymierzania sprawiedliwoci na tych Polakach, którzy przez zgro-

madzenie Polaków za winnych uznani

I

bd.

(Posiedzenie Rady.

Protokó 46). Rada bezansoska do generaa Róyckiego 1832 roku: > Reprezentacv .

.

.

odda w rce

1.

czerwca

naszego Komitetu (Le-

[m na stronie

w

byby

opozycyi

stanie

dlatego

i

od rzdu znienawidzony,

interesów nasz,ych z

Stanowi do

nas prowadzi...

tego

nie

rzdem z korzyci dla osobn wadz, jakby

moga by RadaCentralna, byo take

gdy

niepodobnem,

wtenczas mielibymy dwie wadze obok siebie, a std przez nieharmoni ich rzucilibymy na siebie ze wiato... Postanowilimy tedy pod firm Delegacyi wyznaczy ludzi znanych ze swego

yczy,

takich jakich

znaczenia,

przez

korzystnie

rzd

sam rzd

mie

sobie by

dobrze widzianych, którzyby za nami mogli

przemawia,

i

tak

zabezpieczywszy

w

sobie

ten

sposób stosunki z rzdem, pozostawilimy przy Komitecie dzia-

ania jego z opozycy, czyli raczej z narodami, od których dzi najsilniejszej pomocy spodziewa si moemy. Lubo interesem naszym jest wicej sprzyja opozycyi ni rzdowi, bdc jednak pod dyspozycj ministrów, nie moemy si jawnie dlatego koresponz Komitetem znosi, tak jak z Delegacy, denci nasi maj polecenie tylko prywatnie komunikowa si i

z Komitetem*.

w

przysa 600 par spodni letnich Kow Thann (w Alzacyi) przysa 150 fr. 50 koszul. Komitet

5.

mitet

Lille

;

i

Po wyjedzie Kajsiewicza, mianowany drugim sekre-

6.

tarzem Leon Zienkowicz.

Podpisywanie petycyi do Parlamentu angielskiego, na

8.

ogólnem

zgromadzeniu.

Zgromadzenia ogólne

odbywa

co miesic, nie

za

co 15

11. Niejaki Józef Bielecki,

(którego papiery ukrad)

szywymi paszportami

Rad,

i

postanowiono

dni.

mienicy si ksiciem Zubow

przytrzymany

nominacy

przez

'),

naszych z fa-

oficersk, uwiziony przez

zbieg z aresztu. 12.

Kajsiewicz

z

Parya wystawia potrzeb wybrania

nowego Komitetu. ')

uanów

Ksi w.

pol.,

Mikoaj Zubow. ur. w Petersburgu, porucznik znajdowa si istotnie ród naszej Emigracyi.

4.

puku

J

:

167

1

Wskutek wzmagajcej si pisaniny, przybrany do Rady jeden podoficer, z wynagrodzeniem 10 fran-

4.

kancelaryi

ków

miesicznie.

Z protokou

15.

posiedzenia

Rady

nr.

53 z dnia

15.

czerwca 1832 »

Poniewa jedn

plomatycznych

s

z

gfównych

pienidze,

dzisiaj

spryn w dziaaniach dywic gdy interesa nasze

s w gabinecie angielskim, rodek ten korzystnyby wpyw móg mie na ich pomylno. Pukownik Oborski rozbierane

eby poda myl osobom

do dziaa dyplomatycznych datków pieninych, mogh je zabezpiecza na dobrach narodowych i zapewni tym sposobem ich uskutecznienie po odzyskaniu naszej ojczyzny. Poniewa zobowizania te tem wiksz miay wag, jeliby wiedziano, Ogó je potwierdza, postanowiono napisa o tem do Lelewela zredagowanie pisma poruczono czonkowi Ludwikowi Zwierkowskiemu*. wniós,

uytym, iby czynic

obietnice

e

i

Towarzystwo

18.

biblijne angielskie

Nowego Testamentu

przysya 100 egzem-

w

jzyku polskim. Potrzebowanie odziey midzy oficerami niezmiernie si wzmaga. Wobec tego, dla skrztniejszego rozdzielenia efektów nadesanych z Lyonu, wyznacza si komisya rozpoznawcza. Z nadejciem letniej pory si podania do Rady z probami o forszus lub poyczk na podró do wód. Rada plarzy

mno

w stanie jest udziela poyczki tylko chorym wskutektrudów wojennych.

jednak ran

i

Adres powitalny do generaa Dwernickiego, przybydo Strassburga.

20.

ego

wieo

Na zgromadzeniu

24.

myl

»odczytano

zacignienia poyczki, jeeliby

projekt

mona byo

albo

raczej

na dyploma-

tyczne interesa*. (Protokó posied. 56).

Przy podpisie protokou dnia tego podpukownik Miracki

wyrazi:

»

Miracki przyjmuje,

wyjwszy

projektu poyczki*.

;

168

Major wicicki (dowódzca synnego dzajc si z dziaaniami Rady, usuwa si

4. p. p.

1.),

nie zga-

z niej.

26. Na cianie generaa Bema, Rada wyznacza sd (po onierz) dla dwóch oficerów z icadej rangi, 1 podoficer rozpoznania jego sprawy z podpukownikiem Zaleskim. Prezes sdu pukownik Paszko wicz. i

1.

lApiec.

Z rozkazu ministra, komendant placu wzywa ochotników do majcego si formowa batalionu polskiego w Algwatownie Rada odrzuca wezwanie z oburzeniem gierze. potpia zawczasu tych, coby si do Afryki udali, nastpujc uchwa, któr wszystkim Zakadom we Francyi komunikuje: 1) Kto jest prawym Polakiem, ten do Algieru nie 4.

i

pójdzie 2)

Kto z Algieru wróci, ten nigdy

w

szeregach oj-

czystych miejsca nie znajdzie; 3)

Niech do Algieru

id

ci,

którzy sw^emi postp-

si niegodnymi naszego towarzy.stwa. Powracajcy z Algieru znajd ju wyrok dla Niech si wyrzekaj ojczyzny. Polska siebie. kami

stali

wolna ich synami nie nazwie. Wysya si do Bordeaux podpukownika Rolakowskiego dla wstrzymania przybywajcych z Prus onierzy od udania si do Algieru.

z

5. Lelewel nadesa 200 egzemplarzy czynnoci swego Komitetu.

>

Sprawozdania*

Komendant kawaleryi podpukownik Miracki owiadcza Radzie na pimie, si usuwa od wszelkich czynnoci. 6.

e

9.

Adres do

rzdu

z

owiadczeniem,

e

Polacy do Al-

udadz; 618 podpisów. Major Tad. Lipski mia by zamiar uda si do Algieru Std wielkie zakócenie wzbu-

gieru

si

nie

i

169 renie;

midzy czonkami Rady wyzwania na

Lipskim podaje owiadczenie burzy cofa si

i

przyznaje,

146, przeciw 142. Lipski,

e

zamiar jego

Za wobec

pojedynek.

wyniW

z

braku

dostatecznej rozwagi.

Minister wojny

10.

cofa

zamiar formowania

batalionu

algierskiego z Polaków.

e

zabiegi ksicia CzarWskutek doszJych wiadomoci, si z duchem yczeniami Ogóu Polaków, Rada postanawia wysia adres, dajcy wyznania wiary politycznej ksicia. (Protokó posied. Rady 66).

toryskiego nie zgadzaj

b

Rada wzywa

13.

zdrowia

miso, 70

w

fr.

i

koszarach.

miesicznie.

Podzikowanie od Zakadu Lelewelowi za jego

17.

zmordowan czynno nazwa i

Komitet Lelewela

23

aby kolejno odbywali suDodatek do menau onierzy na

pp. lekarzy,

24.

i

cnoty >

nie-

Dyskusya, czy

obywatelskie.

narodowym*.

Dyskusye nad organizacy tworzcego si no-

wego Komitetu.

—

Major wicicki, komendant piechoty

Mirackim), donosi Radzie,

wa

i

kawaleryi (po

e podoficerowie wzbraniaj

do apelów, bo oddzia podchorych

i

si staakademików dotd

tego nie robi.

— oficerów,

podoficerowie wybieraj sami Od lipca onierze majcych ich dozorowa. i

Sierpie.

—

Za staraniem generaa Knaziewicza, minister wojny

pozwala utworzy

w

Bezansonie

szko

artyleryi, ale bez spro-

wadzania tam oficerów z innych Zakadów. Na uytek szkoy Kniaziewicz przysya skrzyni ksiek naukowych, kosztem jego nabytych, lub otrzymanych od ministra wojny.

:

170

skiego,

w

gównie

Litwini,

8.

wysyaj do

uczniowie Uniwersytetu wile-

b.

e

przyby sknice za ojczyzn, za rodzin rze piercie zoty z lir,

»

i

Ogólne zgromadzenie, zebrane

12.

mnienia niektórych, bieniami

Parya adres, ozoci gwiazd nadziei tskadaj mu w daserca*,

Mickiewicza przybyego do

którym dzikuj,

którzy

rónemi szkodz

w

wycznie

dla upo-

Zakadzie bezansoskim uchy-

sawie narodowej.

dobrej

Komitet miejscowy francusko -

nadesa 30 okci

polski,

sukna granatowego dla tych oficerów, którzy dla wysokiego wzrostu nie mogli korzysta z surdutów z Lyonu ofiarowanych.

Major Lipski

14.

e

o.wiadczenie,

nie

i

Tom. Kraskowski podaj do Rady

chc by uwaani

za

czonków Ogóu

bezansoskiego.

puku strzelców swoj prac p. de la premier epo-

Ludwik Mierosawski, porucznik

14.

pieszych, podaje do rozpatrzenia

i

6.

ocenienia

t.

Tableau politiue, social et militaire que du regime reuolutionnaire en Pologne. Ciemochowski podaje

17.

ciarstwo

i

robienie

Przybyy

z

projekt,

majcy poskromi

dugów.

Parya pose Wal. Zwierkowski, zaproszony

na posiedzenie Rady, skada

list

od Lelewela, krytykujcy za-

miar utworzenia nowego Komitetu. Dyskusya.

Odpieranie za-

rzutów przez Meyznera, Gordaszewskiego, Okolskiego

W

i

w

i

innych.

bezwocznie Ogóy

w

Pa-

Chateauroux, by swych delegatów do narad

w

Be-

konkluzyi postanowiono

ryu

kar-

wezwa

zansonie nadesali. 19. Po odejciu z Bezansonu wojska liniowego, prezes Rady imieniem Ogóu w podaniu do komendanta placu, ofiaruje usugi wojskowe Polaków w miecie, dla pomocy gwar-

dyi narodowej. 24.

Rady wespó z delegowanymi od innych tworzenia nowego Komitetu.

Posiedzenie

Zakadów, w

celu

I7t

Kausowski wchodzi

z

daniem

do Rady, dodania kilku

Litwinów do nowego Komitetu.

Po szeciomiesicznym pobycie w Drenie, genera przybywa do Bezansonu. Kazim. Maachowski z 2H.

on

28.

Dyskusya Rady

z delegatami

awenioskimi nad utwo-

rzeniem nowego Komitetu.

Na wniosek delegatów Skowroskiego, Tochmana Zabockiego, postanowienie zoenia w imieniu Ogóu ksiciu Adamowi Czartoryskiemu podzikowania przesania mu wyi

i

razu emigranckiej wiary. 30.

i

31. Dalszy

cig rozpraw nad utworzeniem nowego

Komitetu. Akt zaoenia.

w

Matuszewicza kiego z

—

listy

Protestacya Ferd. Mirskiego

i

Winc.

przeciw usuniciu Górec-

imieniu Litwinów,

kandydatów do Komitetu.

Zaoenie Towarzystwa

Wzajemnego Owie-

cenia. (Meyzner).

Jaka dama

(p.

Komarowa)

ofiaruje

196

atlasów na uytek projektowanej szkoy artyleryi.

jako ociga si

z jej

tomów 20 Genera Bem i

urzdzeniem. Kniaziewicz nalega.

Wrzesie. 4.

Komitet ze Spiry (Speier) przysa 300

Major wicicki, i

majcy

onierzami wykazuje,

niós 75 13.

cyjnych

fr.

;

dodatek na

Komendant Zakadu

da,

by

w

podoficerowie

sierpniu

wy-

fr.

pimie do dowódzców seki onierze polscy po cap-

»zebra muzycznych*.

Ogólna skadka na rodaków wysadzonych na

Nawet biedne wiarusy bior w Polka, ona emigranta, skada na ten Aix.

miso w

a wydatek na lekarstwa dla onierzy 50

strzyku nie urzdzali 18.

e

fr.

ogólny nadzór nad podoficerami

niej

cel

udzia.

wysp

Nieznajoma

dwa dukaty zotem.

172 (Zebrano od oficerów 47 franków).

e

1.690

od onierzy

fr.,

i

podoficerów

25. Rad^ postanawia zawiadomi generaa Umiskiego, si sprzeciwia jego wyborowi do Komitetu.

—

Z udziaem Towarzystwa Pomocy Naukowej otwarte

zostay

wykady w

fikacyi,

strategii,

—

Rzd

sali

w

koszarach.

matematyki, fechty, przeznacza dla

a dla kadego dziecka po 15

fr.

(Kursa

suba

artyleryi,

piechoty

on wychodców

forty-

jazdy).

i

po 30

fr.,

miesicznie.

Padziernik. Pisma od

2.

komi.syi

Ogóu

Taraskiego,

wytykajce

bdne

pojcie o sposobie zaoenia nowego Komitetu i o wyborach do niego. Rada w odpowiedzi odpiera zarzuty.

Odezwy generatów Dwernickiego, Sierawskiego

7.

i

Umi-

rodaków przed werbunkiem do Porprzed przyjciem »ju podobno w drodze bdcej

skiego przestrzegajce tugalii

i

amnestyi carskiej*. 14.

nickiego,

Ogólne zgromadzenie przyjmuje akt generaa Dwerobjawiajcy niezmienne postanowienie tuaczów pol-

zatwierdza postanowienie Rady, »i ktokolwiek aktu wspomnionego nie podpisze, do skadu Komitetu Ogó narodu i tuactwa reprezentujcego nie ma by powoanym*.

skich

i

Wobec pewnych

tendencyj, zmierzajcych do zerZakadzie porzdku, jakie od niejakiego czasu Rada postrzega, czonek jej porucznik Ludwik Zwierkowski wnosi akt zobowizania, którego przyjcie podpisanie od kadego czonka Rady wymaganem bdzie. nim midzy innemi kady podpisujcy obiecuje pod sowem honoru, tylko interes ogólny na celu mie bdzie, do adnych 16.

wania dotychczasowego

w

i

W

e

poktnych zmów

e

i

podpisów,

>do

adnych

stronnictw, partyj

173

socyalnego jak fanalee nie bdzie*. naley milijnego po krótjak zapisuje 101 protokó Rady Akt len przez wszystkich czonków Rady podkiej dyskusyi przyjty lub

zwizków, godzcych na

porzdku

obalenie

nie

i

i

—

—

i

pisany zosta. (Jak

si

si

by

zdaje,

on wymierzony przeciw szerzcemu

Wglarstwu).

26. Rada wego Komitetu 29. Rada

prosi Lelewela,

by si od wstpienia do no-

wymawia.

nie

generaa Dwernickiego,

prosi

adres do ksicia Czartoryskiego,

by

wstrzyma

dopóki komplet nowego Ko-

mitetu o nim nie zawyrokuje.

Na

30.

posiedzeniu

Rady kapitan Gordaszewski

prosi

o przysanie do Rady awenioskiej swego pisma, nastpujcej treci: Obecny w Paryu na trzeciej sesyi nowo utworzonego Komitetu, podczas sporu o podanie adresu do Czartoryskiego, usysza ze zgroz zgorszeniem z ust kapitana Skowroskiego, i

sowa: »ksi Czartoryski wart jest unieszego adresu; jeli nam to tylko wróci, comy przed rewolucy, na kolana przed nim upadn*. Zapy-

delegata z Awenionu, te

daleko mieli

tuje przeto kapitan Gordaszewski,

czy opini swego delegata

cay Zakad awenioski? Jeli nie, to da, by kapitan Skowroski pocignity zosta do surowej odpowiedzialnoci. (Protokó posied. Rady w Bezansonie, nr. 105). podziela

Listopad. 3. Polecenie ministra wojny uformowania kompanij z cerów po Zakadach. Niepewno, jak postpi.

Przystpienie

6.

z dnia

3.

17.

W

niej

ofi-

Zakadu do aktu generaa Dwernickiego

padziernika 1832. Podpisów 989.

Odezwa do czonków Sejmu

midzy

wydacie, bdzie

innemi

powiedziano:

z

wyrzutem

i

zacht.

»Niech manifest,

godnym pjlomka Zygmuntów*

(?).

który

:

174

Przyby Gustaw Maachowski. udania si do Parya.

Stara

si o pozwolenie

Rada odrzuca stanowczo danie Dwernickiego uchyUstawy, wkraczajcego w atrybucye Sejmu; równie obstaje przy zachowaniu nazwy Komitet Narodowy 19.

lenia art. IV.

Polski odrzuca tytu Komitet Narodowy Emigracyi Polskiej. »Emigracya jest party twierdzi Rada my za jestemy caym tuajcym .'

Na zgromadzeniach

eby Ogó

niemal ebrze*,

przystpowa. Z

ogólnych trzeba

liczniej

do wotowania

700 oficerów, zaledwo Tym sposobem czonkowie Rady »niby to z Ogóu wybrani, staj si przedmiotem pomiewiska*. Wnioski przyjmuj si albo odrzucaj •hurmem*, bez objawienia dokadniejszego woli Ogóu. (Protokó ogólnej liczby przeszo

100 bierze istotny udzia

posiedze Rady

w

wyborach.

116). i

oy-

e

cho-

Rada zastanawia si nad sposobem poprawienia wienia

wyborów

10.

Pc)

i

nad zmodyfikowaniem ustroju Rad.

dugim

oporze, po przewiadczeniu si,

porzdek administracyjny, podzia Zakadu na kompodoficepanie. (7 kompanij oficerów, 3 kompanie onierzy rów). Komendanci wybrani przez same kompanie. Na wyrane danie rzdu, komendantem piechoty pukownik Oborski, a jazdy podpukownik Miracki. dzi tylko o

i

U. Skargi onierzy na niektórych oficerów, którzy poyczywszy od nich pienidzy, nie ui.szczaj si, albo te ordynansom swoim za usug nie pac. Wezwani przed Rad przy pierwszej wypacie subdunicy, skadaj zarczenie, sydyów z dugu si uiszcz, na co wiarusy przystaj.

e

15.

Prospekt tygodniowego pisma, wychodzcego

zansonie, pod 16.

17.

o

»

redakcy Mejznera

i

w

Be-

H. Kausowskiego.

Odezwa do posów, wzywajca do rozpoczcia dziaa.

Na ogólnem zgromadzeniu

gorce

mandat* wydany ksiciu Czartory.skiemu

i

i

ostre

spory

o cofnicie

ta-

177 kowego. Zdecydowano wystosowa do ksicia nowe, wyjania-

jce

pismo. 18.

Niekoczce si

wci

dyskusye nad sposobem wy-

borów do Radv.

Rok

1833.

Stycze. Ogól wysyJa adres dzikczynny do mieszkaców New-

2.

za podanie petycyi do Parlamentu

castle,

w

sprawie polskiej.

5. Skad Rady zachwiany. Ogól ociga si ze skadaniem wotów na nowe wybory, mimo dwukrotnego wezwania.

—

Spory

i

wci

skusye bez koca,

enie

w

powodu wyborów do Rady. Dyodkadane. Coraz wiksze rozprz-

niesnaski z

Radzie, która pozostaje bez prezesa.

Adres dzikczynny podpukownikowi Rolakowskiemu za skuteczne zajcie si rodakami na wyspie Aix. 19.

22. 23.

pletu

w 25.

Ponowne wezwanie do posów, by Sejm

otworzyli.

Wezwanie do Komitetu, by pomimo zerwama komdziaaniach swych nie ustawa. Kapitan

Jan Podowski,

dzielny

oficer

artyleryi,

odbiera sobie ycie.

Wobec stanowczej odmowy pukownika Oborskiego objcia prezesowstwa Rady, na jego zastpstwo obrany podpukownik wyborze udzia bior z gosem stanowczym August Szulc.

W

trzej

czonkowie od podoficerów 30.

i

onierzy.

Rada przypomina artyku Ustawy, dozwalajcy czonków Rady.

ar-

bitrom gosu za zezwoleniem -

Na

miejsce generaa Morand,

parlamencie zostaje genera Lubomir Oadon.

Du

Emigracya polska.

komendantem

w

Yerdier.

Tom

IIL

12

de

17 Luty. 1. Nowe wybory do Rady. Z 600 czonków skadajcych Ogó, gosuje 463. Wybrani: Oborski, Fr. Bobiski, A ug. Szulc, Ant. Rolakowski, Józef Meyzner, Fr. Gordaszewski, Ludwik Zwierkowski, Emeryk Staniewicz, Jan Lelewel, Ant. Szczepanowski, Józef wicicki. — Gordaszewski wicicki wyboru nie przyjmuj; na ich miejsce powoani Stan. Poniski i Jói

zef Godebski. 6.

7.

i

Chaotyczne dyskusye czy Komitet Dwernickiego

ma by:

wobec zerwania kompletu

>dokompletowany, prze-

robiony czy nowy*. 25.

Obchód rocznicy bitwy Grochowskiej. Naboestwo

odprawia ksidz Skibiski lowie zesani

—

s

i

w

przemówieniu dowodzi,

e

kró-

od Boga na ukaranie narodów.

Sekretarzuje Radzie Wierzboowicz, por. artyleryi.

Marzec.

midzy podporucznikiem apiskim i ksiHarczyskim. Lustracya Polaków na placu przed koszarami, ale dla deszczu intendant i komendant francuski, na sowo Polaków si spucili. — Odczytanie zachty od ministra do amnestyi zostao przez zgromadzonych Polaków wygwizdane. 1.

dzem

Bijatyka

S.

onierze

i

podoficerowie wygwizdali kapitana

Wyszkow-

skiego za surowe z nimi obchodzenie si. 3.

wzi

Burnejko Antoni,

w

podporucznik jazdy augustowskiej,

pann Emili... lub da ksidz Skibiski, b. kapelan 11. puku uanów, czonek Loy masoskiej Polaków w Bezansonie. lub

—

sekretny

Cige

swej stancyi z

pogoski o majcej nastpi niebawem po-

wszechnej rewolucyi.

179

Oddzia 300 Polaków, podoficerów onierzy z BeSalins, pod komend podpukownika Mirackiego, translokowany do Bergerac. O poudniu wymaszerowali w najlepszym porzdku, piewajc pieni narodowe. Pozostali odprowadzali odchodzcych do ostatniej bramy. Czue poegnanie. 7.

i

zansonu

i

Prawie wszyscy pakali. Stefan Slesinger,

8.

szych, zastrzeli

si

podporucznik

z rozpaczy z pow^odu

puku strzelców piehabicego go oskar-

w

enia. Poszed do strzelnicy, wsadzi dwie kule

ci w czoo dzo

mny.

mówic:

By

to

stary

»Nie godny jestem nosi*.

Archiwum XX.

Wobec

karton, a trze-

onierz napoleoski; barPrzed mierci krzy swój srebrny odda koledze .«obie.

{Potrykowski. Notatki.

Czartoryskich).

wieci,

e

od kwietnia

wychodcy maj przej

pod zarzd wadzy cywilnej. Ogó prosi generaa Dwernickiego, by si odezwa do Izby z prob o pozostawienie Emigracyi przynajmniej in statu quo.

yk Sd

10.

Aleksander Gaecki, podporucznik Mazurów, skrad

srebrn. Rada aresztuje go

go

uwdna.

(laecki

staje

i

oddaje

przed

sdowi

Rad

i

wyrok wydaje: wykluczenie z grona Emigracyi o dwa stopnie. (Potrykowski).

—

Coraz goniejsze pogoski o majcej

wszechnej rewolucyi

w

francuskiemu.

sam na i

siebie

degradacya

wybuchn

po-

Europie.

31. Lustracya Zakadu w prefekturze. Zaprowadzenie nowych formalnoci przy wypacie odu. Na wniosek podpukownika Szulca, Rada jednomylnie

postanawia: dla zapobieenia coraz bardziej gorszcych spraw o dugi, zobowiza komend Placu, by wydaa zawiadomienie,

e

Polacy dla wasnego

dla nich

dobra pragn,

aeby

wszelki kredyt

wstrzymany zosta. 12* I

180

Kwiecie.

Wypata

1.

odu

nowej zmniejszonej

—

przez »patnika cywilnego*,

wedug

taryfy.

Nowa, obostrzona

instrukcya,

dana prefektom dla

zawiadywania Zakadami.

Z wieczora

6.

ciu, które nazajutrz

do

powszechnie

mówi

o

taj

nem wyj-

ma nastpi.

Wieci o rewolucyi

w

Niemczech, zdaj si niewtpliwe.

Dzie Wielkanocny. Ju od wczesnego rana mona widzie ród naszych ruch niezwyczajny. Kupkami wychodz za miasto nie wielu, jakby na polowanie z dubeltówk torb myliwsk; liczniejsi jak na przechadzk tylko z lask w rku. 7.

i

;

Dniem przedtem, ogoszenie wzywao wszystkich Polaków na naboestwo witeczne do wsi Morre, w bliskiom ssiedztwie od Bezansonu. Tam wic wszyscy cignli. O godzinie I I-tej zaczo si naboestwo. Kocióek wiejski zapeni si tuaczami naszymi. Ksidz Salezy Harczyski, kapelan 3 puku strzelców pieszych celebrowa,

zgromadzonych

a oficerowie piewali chórem

ród mszy, po Credo, ksidz zwróci si do mówi o Zmartwychwstaniu Paskiem, o zmar-

pieni nabone. i

twychwstaniu ludów

i

o zbliajcej si chwili przerwania nie-

czynnoci. Po mszy zaintonowano suplikacy, Te

Deum

i

»Bóg

bogosawiestwie Przenajwitszym Sakramentem, wszyscy wyszedszy z kocioa udali si o kilkaset kroków za wiosk. Tam zabra gos pukownik Oborski przedstawi, e cae Niemcy s gotowe do podniesienia ora e obowizkiem Polaków jako synów wolnoci, jest na pomoc temu szlachetnemu narodowi. Sowa te zostay przyjte z entuzyazmem ^3 zebranych owiadczyo si z gotowoci ruszy zaraz, cho Oborski nie tai, e droga jest niepewna, e niewiadomo co si w niej przydarzy moe. (idyby nasza

ucieczka*

,

po

a

i

i

i

i

i

wadze miejscowe stawiay nam przeszkody

bdmy

gotowi na odparcie gwatu.

O

—

mówi

godzinie 9-tej,

—

kiedy

I

181

uszykowawszy si w awangard ariergard (zoonych z ludzi mniej wicej uzbrojonych) oddzia gówny porodku, ruszyli szóstkami traktem szwajcarskim a obawiajc si pocigu andarmów, ruszyli rczym krokiem na ca noc, ród deszczu ulewnego.

ju ciemniao zupenie,

i

i

—

Przed wyruszeniem napisali do Awenionu

broni wolnoci Niemiec. Spieszymy, bo to spieszymy, bo nas serce

w Paryu uczucia

A

do Komitetu

wysali pismo nastpujce:

Powinno,

> i

»Spieszymy

s nasze obowizki:

sumienie woa...*

i

:

—

rozpacz

sumienia

i

i

interes

—

nam wspólny

dnoci, powouj

nas na

—

serc

obron

wolnoci Niemiec. Podzielacie pewnie mowie przekonanie, wykroczeniem byoby nie odpowiedzie oczekiwaniu i tak witym obowizkom, wtenczas gdy nawet miejsce nastrcza nam sposobno dopenienia onych. Udajemy si w masie, chorgiew narodowa nam przywodzi; tym krokiem wskazuwinny sobie wzajemne wsparcie. Za niewdzijemy ludom, czno, wdzicznoci odpacamy si krok ten pewnie dobrze widzianym bdzie. Jednak opuszczajc Francy, nie przestajemy by czci Emigracyi. Znajdziecie zawsze nas z ni poczonych, bo dobrze zrozumiane cele nam to nakazuj, razem z bratersk mioci. Lecz, mowie, rewolucyi los niepewny niech wam wskae, i rezerwa w kadym wypadku potrzebna. Raczcie wic odezw sw zachci ziomków, aby nie opu-

e

e

:

szczali Francyi

nie

oka. A

dopóki

okolicznoci dla nas przyjaznemi si

jeeli nieszczcie na ziemi Gallów

zmienne, wyrzeczcie si nas, by nie

Cze

i

kretarz 8.

wio

szacunek.

M

W

—

popsu

Podpisani: Prezes

bdzie

nie-

interesu ojczyzny.

Rady

L.

Oborski; se-

Jackow.ski.

garnizonie

bezansoskim wyjcie Polaków spra-

may. O godzinie 9-tej rano wydany zosta rozkaz nie wypuszcza Polaków za bramy, a kadego przybywajcego z poza miasta pod konwojem przyprowadzi rej wach

do Placu.

nie

182 Prefekt zrazu chciaJ

ganie

i

dnoci

wysa gwardy narodow zwaajc

zatrzymanie Polaków, ale dla tych ostatnich,

zaniecha

tej

na ci-

na sympatye lu-

myli.

18 andarmów patrolem ku granicy tym samym kierunku uda si dyliansem lad za nimi pomkno kilku jeszcze kapitan andarmeryi. Polaków, ale na to, by si poczy z wychodcami. Pozostao w Bezansonie 150 Polaków; tych wezwa na godzin 12 genera Konarski, na Plac Chamars, Wyznaczono trzech komisarzy (majorowie: Okulski, Masowski i kapitan Godebski) dla zaatwiania spraw biecych, (lenera Konarski w razie nie chcia zosta prezesem Zakadu, ale owiadczy, potrzeby rodaków nie opuci. Na cikie utrapienie pozostaych, ozway si dopiero wielkim chórem ale, narzekania z-orzeczenia wierzycieli na

Wyjechao

szwajcarskiej.

tylko

W

W

e

i

duników, co 9. i

Na dziedzicu

prefektury,

pukownika Mathieu, cisa 15.

w

nagle wyszli do Niemiec.

wobec generaa Duverdier

lustracya obecnych Polaków.

Akt podany do Komitetu przez Józefa Godebskiego,

imieniu pozostaej

czci Zakadu bezansoskiego owiadcza:

»pozostahmy nie w skutek niejednakowych chci, ale póki sprawa nie przybierze powanego charakteru, dopóty nam bez ublienia godnoci powstajcego narodu miesza si do mej nie wypada*. 16.

Nadeszy

z narzekaniem

liczne listy

od

wychodców

na lepe osobom zaufanie

i

z Szwajcaryi,

na niewczesno

pokryjomu wrócio do Bezansonu. naznaczy im 15 dni aresztu domowego.

ruchu. Kilku z nich fekt

23.

Pre-

Ogólne zgromadzenie na Placu Chamars. Pismo ge-

neraa Dwernickiego z wnioskiem, by kady dziesit odu na braci w Szwajcaryi.

cz

oficer

skada

•

— Spory, czy wybra korespondentów, komisy czy Rad.

.

183

Duo

24.

listów ze Szwajcaryi

;

Jeden z nich humorystyczny, tak si

>Kpafem

Mymy

ciebie,

nie

chcia

ostrzeg mnych,

auj,

Pisz do

cierpie.

trzeba

przykro,

nie

e

wyrwali si jak z konopi.

aeby

ndz.

wszystkie opisuj

midzy

wyj,

wyraa:

innemi

a teraz winszuj.

No ju si

siao,

a

dla

tego,

aeby

ciebie

byli ostroniejsi. Ja,

e wyszedem

cho tego

bo przekonaem si o ludziach, a moim nieprzy-

jacioom kiwam pod nos, chocia sam cierpi razem z nimi. U nas teraz demokracya najwiksza, bo kaden bierze bez rónicy stopnia 15 sousów... O tak, tak, jest rzecz nieza-

e

wodn,

zrodziy barany cielta, a cielta osów; a

krzykn

zatrzs wielkiemi uszami i poszed w góry wraz za nim cae stado; odezwali si przyszli nad rzek wilcy napijcie si wody bracia, otrzcie boto z nóg, tu wam bdzie wolno si po skaach. A jeden may osioek odezwa si: ale co my bdziem je na skale. Odpowied: » Sekret «. Takie nasze pooenie* *). Wybrano do reprezentacyi majorów: Krzywkowskiego, Masowskiego podKalinowskiego, kapitana Godebskiego pukownika Matuszewicza. Wielka Zakadu protestuje. osio,

starszy

i

i

:

pa

i

i

i

cz

25. fekt

Wróci

ze Szwajcaryi

podpukownik

Miracki.

Pre-

wydala go do Troyes. 29.

Lustracya przez prefekta. Niegrzeczno jego wobec

Polaków.

Maj.

z

5. Rozkaz ministra przeniesienia wszystkich Polaków Bezansonu do departamentu Calvados i Cote du Nord.

W

cigu maja reszta Polaków piciu oddziaami zostaa wyprawiona do nowych miejsc pobytu. Pierwszy z nich (70 osób) ruszony 10. maja, przyby do Caen (w Normandyi) 1. czerwca pod komend pukownika Matusiewicza. Po 17; ')

Potrykmvski. Notatki. Rkop.

w

archiwum XX. Czartoryskich.

184

w Bezansonie nie pozosta, wyjwszy majcych si eni. Jeden z przychylnych nam dzienników miejscowych (Le Patriot Franc-Comtovi) pisze z powodu odejcia Polaków: » Obywatele bezansoscy z prawdziwym alem patrz na namaja aden

ju

Polak

kilku chorych, lub

kazane Polakom oddalenie si z ich miasta. Jest to jeden ze skutków ducha bojaliwej podejrzliwoci naszych ministrów, którzy powicaj znajome wiatu uczucia ludu francuskiego, nikczemnej przymierza*.

obawie obraenia na

siebie

monarchów witego

IV.

Zakad w

Bourges.

Bourges, gJówne miasto departamentu Cher, bardzo sta-

roytne,

zaoone 600 lat przed ur. Chrystusa przez Gallów owym czasie, kiedy w nim otworzono czwarte

celtyckich.

W

rzdu zbiorowisko Polaków, liczyo okoo 18.000 mieszkaców byo siedliskiem arcybiskupstwa komendanta dywizyi wojskowej. Ludno jego w wielkiej czci bya karlistowska, wic zwaszcza w pocztku mao Polakom sympatyczna. To te nie stan tu aden Komitet francusko - polski, jak np, w Awenionie lub Bezansonie; tutaj wic dla naszych byo biedniej, bo krom subsydyów rzdowych nie mieli innego róz

i

da

i

zasików.

W

pierwszym czasie Zakad w Bourges uchodzi za » aryRada w nim bya staa, to jest nie obieralna, a jej posiedzenia odbyway si przy drzwiach zamknitych, nie jak w innych Zakadach. J, B, Ostrowski (»Nowa Polska* str. 15) powiada: » Wewntrzny rzd Zakadu Bourges jest stokratyczny*.

uoony

na obyczaj arystokracyi,

przyjacióki jednoci porzdku*. Póniej czonkowie Towarzystwa Demokratycznego zaczli tu bardzo czynnie namitnie agitowa. Lelewel, pi-^zc 2. lipca 1833 do Zwierkowskiego, mówi: »0 Bourges nie umiem i

i

dotd powiedzie.

W

poowie byby dobry: bierz licho reszt*. Za wstp do niniejszego rozdziau, posuy nam podany poniej wypis z pamitnika jednego z najzacniejszych naszych

186

weteranów

wa w

z

1831 roku, Jana Bartkowskiego^), który przeby-

a

Bourges

do padziernika 1832.

»Przy zameldowaniu si (12. kwietnia

znaczonym Zakadzie

byway nowe

w

kaneelaryi komendanta placu

e

1832) pokazao si, tylko

tak liczne

i

brao si nas przeszo

byo

nas

kadym oddziay, e w 16;

tysic,

i

w nowo

prze-

z

dniem atoli przykilka miesicy ze-

ta liczba

zwikszya si pó-

do 1.600, a nawet do 1.800 ludzi. Bylimy pod rozkazami wadzy woj.«kowej, na której czele w Bourges by wsa-

niej

wiony wiernoci swoj illa Napoleona genera Petit, szczery przyjaciel Polaków. Stosownie do zlecenia ministra wojny,

genera

Petit

—

francusk

13. puku uanów, midzy Polakami a wadz

wyznaczy podpukownika

Alojzego Janowicza, na porednika i

doda mu

prócz podpukownika Wincentego którzy wraz

Garczyskiego, dwóch innych oficerów polskich,

by

z kilkoma oficerami francuskimi (midzy którymi

kapitan

komisy do sprawdzania stanów sukadego emigranta przybywajcego do Zakadu. > onierzy podoficerów, których w krótkim czasie zebrao si przeszo 200, umieszczono po poowie w koszarach szaserów w koszarach piechoty, dodano do kadego oddziau sztabu

by

i

Just) tworzyli

St.

stopni

i

i

i

po kilku oficerów polskich. i

spodnie czerwone

uwaajc owe

Wydano zarazem

piechoty

francuskiej

;

kurtki granatowe

ale

spodnie za niezgrabne, przerobili

wiarusy i

nasi,

przypasowali

wicej na wzór konstantynowski; to te ile razy wystpili na musztr, albo w paradzie szli do kocioa, przedstawiali widok bardzo przyjemny dla oka. >Byy przedrewolucyjny adjutant Bonieckiego, major 5.

je sobie mniej

puku uanów Betko, który dobrze gra na basetli, kapitan 2. puku uanów Baejewski, dobry skrzypek, powzili myl i

utworzenia orkiestry polskiej zwoali wszystkich rodaków grajcych na jakimkolwiek instrumencie. Z pomidzy ochotników wybrali 20 najbieglej.szych. Wybrani wzili si do dziea i

')

Rkopis

w

posiadaniu córki

.

p.

Bartkowskiego.

187

e

tak gorliwie,

w

o godzinie

Polaków;

dla

>

Niemej

czasie

z Portici*

mszy

polskiej

innych oper bya tak koció by przepeniony

i

w

elegancy miasta Bourges, gdy tymczasem katedra

sumy bya

w

kociele,

co niedziel

egzekucya uwertur: »Fleta Zaczarowanego*,

1 I-tej

»Damy Biaej*, wyborn, e w

w

wkrótce orkiestra polska wystpia

którym odprawiaa si msza

znacznej

czasie

czci oprónion. Std nastpi w kocu

zakaz od arcybiskupa, aby nadal nie odprawiano osobnej mszy dla

w

Polaków

kociele,

który zrazu

by

im na ten

cel

wy-

znaczonym. Póniej proboszcz kocióka na przedmieciu ofiarowa go Polakom na naboestwo, i dziki ich orkie-^trze

cz

publiprzywabi do swej opuszczonej wityni wielk eleganckiej. Orkiestra polska graa na koncercie, danym staa si zawizkiem do utworzenia towarzystwa dla ubogich, filharmonicznego midzy amatorami francuskimi. » Bezczynno, w jakiej zostawalimy, utwierdzona przez wypacane nam subsydya rzdowe, przyczynia si do czstego sejmikowania. Znalazo si kilka gów mdrych midzy byymi

cznoci

i

podchorymi

czasów Konstantego, których mieszna pretensya zagrozia chwilowo Zakadowi rozdwojeniem. Uw-aajc si za co lepszego nad onierzy rewolucyjnych, nie wahaU si nazywa ich » rucha wk» a siebie samych miei:ili starymi onierzami. Czereda ta, owych samozwanych starych onierzy, midzy którymi przewodzi porucznik 6. i

podoficerami

,

puku

piechoty liniowej Konstanty Trzaskowski (Belwederczyk),

std ni zowd jak niech do pukownika Janozasuonego prawdziwie starego onierza, forytowaa

powzia wicza,

ni

i

i

na jego miejsce jako prezesa

w

komisyi do sprawdzania sta-

nów suby pukownika 20. puku piechoty liniowej Wadysawa Podcza.skiego, najpewniej bez jego yczenia. Pomimo pow.szechnego szacunku, jakiego ostatni

kadu odpychaa

z

uywa, wikszo

oburzeniem zabiegi intrygantów

i

Za-

krzykaczy

pukownika Janowicza, tembardziej e przew stanie, albo te wstydzili si objawi powody swej zawici. Sprawa ta, tak nierozwanie wywoana

w

celu odsunicia

ciwnicy jego nie byli

188 przez kilku dojadaczy,

skusye

i

wyrodzia przez jaki czas

ywe

dy-

Pukownik Janowicz za pozosta na swem

niechci.

miejscu. »

Wypada

odda sprawiedliwo

tu

wielu starszym

i

doj-

wysi nad pytkie

rzalszym oficerom konstantynowskim, którzy,

pojcia o których wspomniaem, nietylko ich nie podzielali, owszem, cenic w ochotnikach rewolucyjnych powicenie

ale

i starali si wyksztaci wojskowoci na usugi, do których mogaby ich wkrótce powoa ojczyzna. Midzy innymi odznaczali si tym duchem prawdziwie patryotycznym Antoni Olszewski, kapitan 4. puku strzelców konnych kapitan strzelców pieszych Karol Kobyliski (Belwederczyk), którzy wyprowadzali kadego rana po kilkudziesiciu ochotników na musztr zamierzali wraz z pukownikiem Janowiczem utworzy zawizek szkoy, gdzieby si wykadaa teorya wojskowoci. Duch swawoli nie pozwoli im doprowadzi tego zamiaru do skutku. > cieranie si codzienne opinii politycznych stao si jeszcze ywszem po zjawieniu si manifestu Towarzystwa Demokratycznego (zawizanego 17. marca 1832 pod wodz przeniewiercy Adama (iurow.skiegoy. Znaczna wikszo Zakadu,

patryotyczne, przycigali ich do siebie

w

ich dalej

:

i

i

zoona

bdc

z

modych

przekonan,

ludzi,

wyznawaa

e równo

przed

demokratyczne,

opinie

prawem

i

uwaszczenie

wocian musz by niezbdnymi

czynnikami w podanej ciemicami ojczyzny. Pomimo to z licznego ju naówczas Zakadu zaledwie dwudziestu zapisao si w szeregi Towarzystwa Demokratycznego; reszta wstrzymaa si pod wpywem instynktowego przeczucia, e odrbne dogmawalce z trzema

tami okolone towarzystwo zamiast

w

emigracyjne

w

jej

onie

jedno ognisko,

inne,

przewidzenie.

W

monarchiczne

»

wrcz mu

poczy

wywoa

wszystkie

ywioy

prdzej czy póniej

przeciwne koa. Sprawdzio si to

kilka lat póniej

Trzeciego Maja*

i

utworzyo si Towarzystwo

wywoao

zaarty antago-

wród którego » Zjednoczenie* zawierajce w sobie najwiksz liczb emigrantów, nie nalecych do dwóch skrajnych

nizm,

189 obozów, pomimo najlepszych chci

zdoao przycign

do

i

kilkoletnich vvysilen

dwóch

siebie

przeciwnych

nie

sobie

stronnictw. »

Niemal kadego rana chodziem na kilkugodzinn mu-

sztr; popoudnie

powicaem w

bibliotece publicznej ulubio-

Zwróciem si do historyi Kartaginy... Praca ta bya mi bardzo uyteczn pod wzgldem naukowym odwracaa mnie o«.i trwonienia czasu w kawiarni i zarazem Wprawdzie 53 fr. 65 cent., i od wydatków nad rodki moje. które pobieraem miesicznie jako byy podporucznik wojska nej

nauce

historyi.

i

wystarczay na mieszkanie, wikt

polskiego,

i

opranie;

ale nie

zostawao mi zgoa nic na odnowienie odziey bielizny. Cae ubranie moje skadao si z ciemnozielonej, baranami podszyi

tej

bekieszy, jednej

.szkarpetek.

pary spodni, trzech koszul

Wszystko

spodnie, które

co kilka dni

si

byo

to

literalnie

cerowa

i

i

trzech par

bardzo podszarzane, szczególnie

rozpaday.

obrbia

Musiaem

je

te sam

u spodu. Skutkiem tego skra-

w kocu byyby mi signy tylko do cay si coraz bardziej obrbieniem nie przedua szelek. kadem gdybym za ytek, Aby za nie pokaza, e nie dochodziy mi w kroku, musiai

em

cigle

by

zapitym

w

mej futrzanej bekieszy, nawet

ju upaów miesica > Wiksza Zakadu nie

nastajcych

cz

ród

maja. potrafia zrazu

utworzy

so-

uytecznego zajcia, i ta bezczynno podaa kilku szulerom sposobno do prowadzenia swego haniebnego rzemiosa. bie

Rada Zakadu, pod prezydency generaa Wronieckiego, nie czua si w obow-izku czy te w monoci stawienia zemu zapory w samym zarodzie. Potworzyy si wic tu i owdzie kóka, w których grywano po nocach, zwaszcza po wypacie odu, w faraona i inne gry hazardowne; i tak ta ohydna pasya do kart, niestety zbyt rozpowszechniona

w

kraju

ju

przed

1830 rokiem, przeniosa si nawet do Emigracyi i zniya w niektórych modych umysach uczucie godnoci moralnej, jak

sam

to

widziaem

w nastpnym

przykadzie.

190 (Tu nastpuje opisanie wypadku kradziey zegarka, po-

D

penionej przez niejakiego

.

.

,

b.

podoficera z

8.

pa

p.

.

uanów).

w jak

»Oto jeden z nieprzeliczonych przykadów

prze-

szulerstwo wtrca swych zwolenników.

maymi bardzo wyjtkami

»Z

wszyscy

b.

kowskiego

brali

si

gorliwie do nauki

uczniowie przed-

wileskiego

rewolucyjni uniwersytetów warszawskiego,

jzyka

i

kra-

francuskiego. Ci,

co go wcale nie znali jeszcze, wertowali przepolszczon gra-

matyk

Meidingera.

Drudzy

— ju

obeznani z jzykiem

dziea Chateaubrianda, Pani de

czytali

inni

za

—

tych

byo najwicej

tina

i

ra

Soclal Rousseau, pamflety P.

t.

socyalnej

p.,

i

L.

oywionego

—

Couriera

politycznej tendencyi, których

pnie za przedmiot do

(W

i

—

poezye Lamar-

Stael,

czytali i

Con-

inne dziea

tre suya

nast-

rozbioru*.

padzierniku 1H32 po otrzymaniu pozwolenia od mi-

nistra wojny, Bartkowski

uda si

Rok

do Dijon na

nauk

prawa).

1832.

Kwiecie.

—

zaczynaj przybywa do Bourges;

Polacy

midzy

nimi genera Samuel Róycki.

Maj. 20.

rzd

Przybywa podpukownik

.lanowicz,

przysany przez

dla sprawdzania stopni. List jego pisany

do

L.

Oborskiego

w

Bezansonie z dnia

21 maja:

»Wczoraj rano nie podoba, prócz

stanem w

jeneraa

i

Burz.

Wszystko

tu

mi si

plac - komendanta. Miecisko

due

ale jak wszystkie brudne. Mieszkance zamoni, ale unikaj od nas.

Mówi koledzy, e coraz wicej zaczynaj zblia ju nie zamykaj okien, spuszczaj tylko oczy

kobiety

przechodzcymi,

ale

póniej spogldaj za nim.

si...

przed

Najwicej

tu

191

naboni s do bigoteryi. Komitetu francusko - polskiego adnego tu niema. onierze nasi w liczbie 94 stoj ywieni za cztery sous, pity bior do rki. w koszarach, gono mówi o rozejciu si. Skar si nieulegfymi s po tygodniu kapitanowie, Niema tu adnego komendanta adnej opieki a codzie oficer ma sub; std wypywa, a wanie naji zajcia si niema biednymi na.szymi brami; Boga prosz ci wnie wicej tu starych wiaru-sów. Na wspomoenie nim móg pozyprob o na Radzie moj karlistów:

s

—

i

—

e

mio

bd

ska co skdind; cho sposobem poyczki, przyszhjcie jak fr dam im przez miesic cho po jednym

najprdzej ze 200 sous...

przekona ich o naszem staraniu

to

i

przywizaniu

do nich... >

.

. .

Z przykroci dowiedziaem si o Radzie

dzeniu awenioskim, jak one

s

sprzeczne ze

zgroma-

i

sob

i

midzy

co

podobnego do wiey babiloskiej, co dzi zbuwywracaj. Syszaem, nasz Gordaszewski z duj, jutro

sob...

i

e

moc

swej

erudycyi rady

z tego partye. z którym

W

da

ogólnoci

si zjechaem

w

nie

ca

moe...

Potworzyy si

powiedzia mi (Januszkiewicz, i tam tyle jest zda ile

Lyonie),

e

po dwie tylko maj!)... Wczoraj przybywszy nie wiele mogem pozna korpus oficerów tutejszy, tern wicej gdy komendanta nie maj. Od Francuzów jednak maj oni najpikniejsz opini przyzwoitego nóg. (Dziki Bogu, »

midzy sob, jak widz, po naszemu; jaka podejrzliwo zawi. Mówi, e sztabowi ofice-

zachowania si. i

tu

Lecz

i

rowie stroni od nich

i

osobne towarzystwo formuj. Jest ge-

nera Róycki, 5 pukowników

i

11 majorów,

a wogóle

164

Wczoraj na pocztek niele poszo, ale dzi le oddycha. Spiem si z dwudziestoma innymi. Jutro o godziu onierzy, a popoudniu o godzinie 3 nie 8 -ej rano

oficerów.

bd

ogólne zgromadzenie

w w

koszarach,

i

oficerów.

Byem ju

bardzo jestem niekontent*.

Rapperswylu, T.

58).

dzisiaj

—

(Zbiór

incognito

Chodki

192 Czerwiec.

Janowicz do generaa Sierawskiego. Tre listu: »Zawsze po naszemu: jedno si umierzy, drugie zaczyna. wiksza oficeGeneral Róycki, trzech pukowników 21.

cz

i

rów mojemi przyjaciómi. Ale Podczaski chce komenderowa. Ja tu dla stopni, a o t mizern komend nie dbam. Tysiczne

e

skocz jak Szlegiel. Na pretensye do mnie -- zdaje si, ogólnem zebraniu Trzaskow.ski. stronnik Podczaskiego, wystpi przeciwko mnie z potwarzami. Odparem, ale tak byem konwulsye miertelnie zachorowaem Obrazi wzruszony

—

Róyckiego. On

—

pukownicy zaskaryli Trzaskowskiego dni aresztu std haas i wojna do generaa Petit. midzy modzie. Zastaem tu 164, dzi 270 codzie przybywa*. (Zbiór Chodki w Rapperswylu, T. 59). i

i

inni

—

Om

i

—

Rada nie moe si utworzy. Ju miaa stan, kiedy w zarodku zwichn jej zawizanie. powsta duch niezgody Powiadaj, e genera Róycki przeciwny jest utworzeniu stawa jej na zawadzie zbytecznem odwoywaniem si Rady i

i

do wadzy francuskiej. Lipiec. 14.

(icnera Róycki donosi Radzie Bezansoskiej o po-

rónieniach

ród Ogóu w

Bourges.

Sierpie.

—

Genera Róycki usuwaj si z Ogóu.

—

i

pukownicy Zadera

Nareszcie staje Rada.

czaski. Sekretarz Jul.

i

Obuchowicz

Prezydentem pukownik Pod-

abcki. Rada owiadcza si stanowczo

przeciwko Komitetowi Lelewela.

Wrzesie.

— deaux.

Przybycie 145 Litwinów,

wysanych

z Prus

do Bor-

;

193 12. Podczaski skada prezesowstwo Rady generaowi Antoniemu Wronieckiemu. Cz^fonkami Rady: pukownik Wadysaw Podczaski; major Józef Pasierbski; kapitan Józef Baejewski; kapitan Kazimierz Rutkowski; major Jan Godkowski; porucznik Piotr Waecki major Roman Czarnomski major Aleks. Rudzki ;

;

podchory;

Falkin

18.

Przybycie delegatów z Awenionu

Uchwaa stanowica nowy 20.

i

Bezansonu.

—

Komitet (Dwernickiego).

Janowicz do generaa Kniaziewicza: »genera Wro-

przyj obowizki

niecki

abcki.

Koss; sekretarz kapitan Julian

prezesa Rady,

adnych

nictwa nie ustaj. Ja do

lecz

partye

i

stron-

politycznych rzeczy nie na-

roci starszestwo do komendy; odstpiem midzy ziomkami dla pooenia tamy kótniom. Teraz tutaj dwóch generaów, 8 pukowników, 9 podpukowników, 29 majorów, 670 oficerów, 400 onierzy i podoficerów. Przez 3 godziny dziennie daj musztr kawaleryi

le.

Podczaski

mu

poredniczenie

i

broni

robienie

teoretycznie

Walenty

23.

i

praktycznie*.

Zwierkowski

do

Lelewela

z

Bourges:

»Dwie grube awantury zaszy tutaj. Wroniecki w uniesieniu wypazowa onierzy. Wskutek tego 24 podoficerów oddalaj przysi std na wysp Aix. Koció dla na.szych zamknli.

W

sz w

niedziel

myl

w

polu*.

alei

lub

odprawi naboestwo po obozowemu

—

Pukownik Karol Róycki porucznik Micha Czajznueni »tuteiszemi awanturami*, staraj si o paszport do Parya. Minister wojny odmawia. i

kowski,

Padziernik. 15.

w

W odpowiedzi na wezwanie Rady w Bezansonie, Rada

Bourges owiadcza,

o

wasna usunitego Luhomir Gadon.

e

obawiajc si, aby rozjtrzona miwyrodzia w nastpstwie szkodli-

nie

Emigracya polska.

Tom

III.

"13

194

wych dla Ogóu skutków, do protestacyi przeciwko powoaniu generaa Umiskiego do Komitetu nie przystpi. Liatopad.

w

Rada

8,

Rada

25.

w

*Nie podzie-

w

Bezansonie: >Nie wzy-

do dziaania; zostawujemy im .samym

spo.sób sejmowania*.

i

W

27.

Rady »

odpiera ich

nowego Komitetu

ani

Lepiej nieformalnie

zabija,

tecznie

ludzi,

uwacza przez

dy do

samym otwiera

porzdku

drogi

charakterowi

skwapliw pole

(odszczepionej) Za-

decyzy

nie

uznawania

powiada:

i

prónemi sprzeczkami o formy

dziaa a tym

czci

odpowiedzi na pismo

kadu w Awenionie, Rada ani

Awenionie:

wyranie przeniós si duch

Bourges do Rady

wamy czonków Sejmu czas

w

Bourges do Rady

lamy opinii Bezansonu, gdzie Komitetu lelewelowskiego*.

czas

kilku

nieli

najwaniejszych

znanych

be'zzasadn

i

zgody,

i

nam

dosta-

podejrzliwo,

czczym deklamatorom do

marze gosu czyyczymy wzapodzielamy waszych zda

przyguszenia wyskokami demagogicznych stego patryotyzmu, dowiadczenia

i

rozsdku.

jemnego porozumienia i zgody. Nie i opinij i to zmusza nas do zaniechania dalszych z wami

sunków

i

sto-

korespondencyj*. »

—

Wedle rozporzdzenia rzdu nastpuje podzia oficerów na 7 kolumn czyli kompanij, po 100 oficerów; onierzy i podoficerów tak samo. Na czele kadej kolumny major, przez którego wszelkie podania z kolumny wnosz si do wyszej wadzy.

Grudzie.

— W

pocztkach grudnia w koszarach, rozrzucone niepojawiaj si drukowane kartki z ostrzee-

widom rk,

195

e

niem,

Druk

—

si

oficerowie,

ale

zamierzaj

szlachta,

wyrn

onierzy.

wraenie na wiarusów. Popoch. Barykaduj

robi zrazu

wkrótce zostaj uspokojeni.

— W

grudniu Zakfód Bourges liczy

Rok

1

300 Pol:«ków.

1833.

Stycze.

—

Zaoono

w

11 -tej wieczór;

W

Napeniona od

resurs. niej

pisma polskie

domach prywatnych

mao

do

kilka gazet francuskich.

i

kto

bywa

z Polaków.

Odezwa Bema do onierzy podoficerów w Bourby nie suchali zych rad i podszeptów, ale tylko swoich 17.

ges,

10 -tej rano

oficerów

—

i

i

Komitet Dwernickiego. Padczaski namitnie emuluje z Janowiczem.

Obchód na cze. mczenników rosyjskich (Rylejewa, Murawiewa etc). Przemawiaj porucznik Mikoaj Zu-

25. Pestla,

bow, syn zesanego na Sybir, 27.

w

i

kapitan Rutkowski.

Zgon kapitana Wyhowskiego, ranionego miertelnie

pojedynku.

Luty. 12.

Otwarcie szkoy wojskow^ej

historya polska, 15.

jzyk

Burda

(strategia,

z policy.

Zaaresztowany zosta Franc.

browski, podejrzany o stosunki miosne z darza.

andarmi

wlekli go przez ulic.

on

On si

i

D-

swego gospoopiera.

mu na pomoc. Wojsko wystpio. Bijatyka. andarmów poamali karabiny bagnety.

nadbiegli bili

fortyfikaeya,

francuski)

Nasi

Nasi po-

i

19. List okólny od Rady, przemawiajcy za utrzymaniem Komitetu Dwernickiego.

13*

196

Marzec. Otwarcie szkoy

7.

kurs historyi

Zawizanie

19.

rzy*

,

Pose Godebski rozpoczyna

artyleryi.

statystyki.

i

»

Towarzystwa Braci Obywateli onie-

Prezes Karol Róycki.

31. Odezwa Zakadu do Izby deputowanych, odrzucajca wszelk myl amnestyi domagajca si zniesienia prawa i

kwietniowego przeciw cudzoziemcom. Podpisów 620.

Kwiecie. Adres uznania z Bourges do podpisanych na odezwie

10.

do Rosyan przeladowanych czonków byego Komitetu Lelewela.

Podpisów 627. Trzydziestu Polaków

20.

si

w

uda

z

Zakadu

Bourges,

chccych

gwardy narodow

do Niemiec, zatrzymanych przez

miasteczku Sancergues.

Maj.

»Towarzystwa Braci

Projekt aktu wiary politycznej

15.

rozwag wszystkim ZakaKarol Róycki sekretarz Kazimierz

Obywateli onierzy*, podany pod

dom. Odezwa podpisana Tomkiewicz.

:

i

Czerwiec. 8.

Rozkaz ministra spraw wewntrznych,

130 onierzy 14. i

w

i

Nowy

podoficerów z Bourges do Bergerac. rozkaz ministra translokowania 220

podoficerów z Bourges do Cahors.

Bourges 812 oficerów 15.

boestwo

przenoszcy

i

onierzy

Po ich odejciu zostaje

221 onierzy

i

podoficerów.

Sekcya Towarzystwa Demokratycznego urzdza naza Dziewickiego

i

innych

wieo

polegych

w

Polsce.

197

Ksidz Kurowski

do mszy

celebruje;

suy mu

czonek To-

warzystwa Demokratycznego. Wieczorem zebranie demokratów naszych z republikanami francuskimi (300 osób). 21.

w

wicza,

Skromna uczta w dzie imienin pukownika Janodowód wdzicznoci za starania o dobro Zakadu.

—

Z przybyciem do Bourges majora Józefa Róyckiego, oywia si tutaj czynno sekcyi Towarzystwa Demokratycznego, liczca okoo 40 czonków. Odbywa dwa razy na tygorliwie dzie odczyty historyi rewolucyi Laponneraye'go wpywa na onierzy; ci nie chc ju wpuszcza oficerów do i

koszar.

Michel de Bourges, deputowany francuski, synny demazaciga naszych na zebrania republikaskie; modzie go

gog,

uwielbia,

uwaa

za proroka.

(ona pukownika?), czynna

Pani Peszyska

syach

ród

w

dysku-

party i arystokratycznej.

Lipiec. 1. Zoenie pisma dzikczynnego ustpujcemu francuskiemu komendantowi Zakadu, pukownikowi S. Jusl.

Przybycie

U.

Protestacya

Ogó uwaa bny

i

Bema do

10.

Bourges.

przeciwko dziaaniu Bema,

zgwacenie praw Emigracyi ohydny ukad'. >

w

którem

polskiej... oraz zgu-

12. Burzliwe zajcia, pogróki przed mieszkaniem Bema, stumione przybyciem wojska i generaa Petit.

— ycia

Maryan (ibocki, podoficer artyleryi, toncego onierza francuskiego.

z

naraeniem

ocala

—

Józef

Obalski

i

Kazimierz

Tomkiewicz

prowadz

tomaczenie lekcyi o rewolucyi francuskiej Laponneraye'a. (Najskrajniejsza rewolucyjno, teorye saintsimonizmu, podalej

198 czone z uczuciami religijnemi

i

poszanowaniem czystoci oby-

czajów).

—

e

do miasta TuUe Otrzymana wiadomo listowna, Polaków z Awenionu przeniesiona zostaa) przy(dokd bya z kraju moda, 22 -letnia pani Babska dzieli wygnanie

cz

z

mem,

porucznikiem

puku uanów. Podró

7.

trwaa 3 miesice, poczona bya trudami

która

jej,

z tysicznemi przeszkodami,

chorob.

i

Sierpie.

Zawizanie Towarzystwa Muzycznego pod dyrekcy

1.

Kurka.

Zoone gównie

z podoficerów.

list do Bema, aprobujcy formacy oddziau dla 30 czonków sekcyi Towarzystwa Demokratycznego podaje wniosek wykrelenia Czartoryskiego z listy emigrantów.

2.

Za

Portugalii,

Wikszo Ogóu 8.

odrzuca ten wniosek.

Róyckim

Janowicz z

pokóceni,

godz

si.

Rodacy wy-

(icnera Wroniecki opuszcza Bourges.

egnaj piewem

»Je?zcze Polska

prowadzaj go za miasto i nie zgina*. Owiadczenie 178 Polaków z Zakadu w Bourges, w któogarem posyaj ksiciu Czartory.skiemu wyraz pogardy szaj, »e Czartoryski w imieniu ich nic dziaa, ani dyplomatycznie ani prywatnie, nie jest mocen ani powinien*. i

—

Czonkowie sekcyi Towarzystwa Demokratycznego mocno agitujcy, zbili onierza za to. e » arystokrata*, bo oficerowi

—

suy

i

buty czyci,

Rozjtrzenie

w

biorc za

Bourges

to

5

fr.

miesicznie.

midzy czonkami Towa-

dochodzi do najwyszego stopnia. Wida to np. z listu komendanta Zakadu podpukownika Janowicza do generaa Sierawskiego, nim powiada: »Z najporzdniejz dnia 8. sierpnia 1833.

rzystwa Demokratycznego

i

W

ich

przeciwnikami

199 szych ludzi, jak tylko ktcTwejdzie do Demokratów szaleje tak,

jakby opium zayJ:

byo

si panem ycia

staje

i

opinii

drugich,

paroksyzm ten trwa do szeciu tygodni, potem zaczyna przeistacza si na Jezuit i dziaa skrycie na szkod wasn, Emigracyi honoru narodowego. wszystko co

niczem

jest

;

i

Im duej

jest

cia honoru,

i

w

Towarzystwie, tem mocniej tpiej uczu-

tern

poprostu,

o to otwarcie, ale

nikczemnym sposobem Rapperswylu. T.

W

cigu

pojedynków.

w

nie zaniedba.

s

podburzania

wzajemne,

w

gdy dostanie

pysk,

upomni si lub innym pogardzania si nie

zemci si puginaem w rku ich

Plotki,

ywioem*.

(Zbiór

Chodki

71).

odbyo si w Zakadzie Bourges 33 wydala kilkunastu najburzliw.szych. si, ale pozostaje jeszcze w Zakadzie 885

sierpnia

Rzd

Rozjedaj Polaków.

Wrzesie. Stara

10.

Rada obalona po ostrych walkach. Wprowaw duchu > wszechwadz! wa ludu*. Na

dzona nowa Ustawa

ni 378

podpisów.

Codzienne

gone

Wadza

burzliwe

.sesye.

Wacaw

Zwierzchowski zabity

francuska je

poskramia. Wydalenia. 28.

Podporucznik

jedynku z majorem Maurycym Prozorem.

w

po-

Zwierzchowski za-

e

rzuca podpukownikowi Janowiczowi, donosi wadzom francuskim na Polaków i nazwa go zdrajc i szpiegiem. Wyzwania od niego nie przyj. Wskutek tego strzela si z nim (o 7 kroków do baryery) Prozor, sekundant Janowicza.

—

Po wydaleniach

partamentu Cher,

w

-- Towarzystwo

w

Bourges,

polityczne

w

i

translokacyi do innych miejsc de-

Bourges pozostaje Polaków 360.

zachwiane

muzyczne,

w swym

a

bycie

raczej

kapela

przez

kótnie

polska i

walki

Zakadzie, utrzymao si jednak dziki gorliwoci

200

podchorego Jana Kraycewicza,

który po odjedzie do Amezaoyciela Towarzystwa, obj' jego dyrekcy. Muzyka polska dobrze jest uwaana przez mieszkaców, wzywana na ich fety domowe uroczystoci publiczne, otrzymuje te zapomogi od wadz miejscowych. ryki

Kurka,

i

Padziernik.

— W

Zakadzie ustala si spokój.

liistopad.

— ków

Po

ostatniej

translokacyi,

w

Bourges zostaje Pola-

234.

Rok

1834.

Stycze. List

8.

Sierawskiego

pukownika Janowicza

z Bourges,

do generaa

w Paryu:

Obojtnie patrz na gupstwa, potwarze szalestwa ziomków naszych; ale gdy pomyl nad przyszoci ogólnej •»

...

i

sprawy, gdy porównam ogólne nasze postpowanie wiadomociami z kraju gazet, wtenczas jestem zdesperowany; czuj ból gowy i ycie zdaje si by ciarem. »My od trzech miesicy przeszo yjemy w zgodzie jednoci przykadnej; nie mamy adnych sdów ani Rad, nie mamy te adnych zwad; a gdy co si wydarzy, zaatwiamy po przyjacielsku. Po rozdziale 26. 7-bra byo 360; od 1. 9 - bra po ostatnim rozdziale zostao nas tylko 234 pomidzy naszej

z

i

i

—

;

tymi

75 podoficerów.

6.

t.

m.

podoficerowie

Amand, zostaa tylko muzyka zoona co pracuj w fabrykach lub s przy wyszli

i

dziennie i

po.ciel,

oprócz tego a

w

Bourges

w St. maj

do

25 podoficerów

oficerach.

i

St.

10,

Wszyscy co

bior od 1. po 15 sous Amand, maj wygodne koszary sal do muzyki i drugie dwie

co tu zostali podoficerowie, i

z

wyszli

;

201

na kuchni

i

do spania, kosztem prefekta

i

oprócz 25, skada si z wielu oficerów, pospolicie Jest

bbnem

ona urzdzona z

i

Muzyka grywa 84.

miasta.

toombasem. kilka klarnetów, trbonów, fagotów etc.

kilka fletów, pikulin, waltorni, trbek,

w

graj uwertury. Na nowy rok grali ratowi i innym wikszym figurom franków.

Sowem dotd

wszyscy

wdziczni*. (Zbiór Chodki

t.

73

wili prefektowi i jeneprzeszo 100

zarobili sobie

:

co

ci

w

mi

s

suchali,

mi

Rapperswylu).

Luty. 24.

Adres od Zakadu Bourges

i

wszystkich innych Za-

kadów departamentu Cher do generaa Sierawskiego, z wyrazem hodu za szlachetny sposób mylenia, okazany w usuniciu si jego z Komitetu Dwernickiego (genera Sierawski wystpi z Komitetu z powodu niedonego zachowania si Dwernickiego

wobec kltw

i

oszczerstw rzucanych na

pukownika

Podczaskiego).

Kiedy na pocztku 1835 roku podpukownik Janowicz opuszcza Bourges. udajc si dla wychowania dzieci do Orlóans, gdzie szkóka polska wieo otworzon zostaa, rodacy w Bourges jak i wszystkie inne mniejsze Zakady Polaków

w i

departamencie

pismo,

Cher

zoyli

mu piercie pamitkowy

wyraajce mu szczer wdziczno

od niego doznane.

za opiek

i

usugi

V.

Zakad

cywilny w Chateauroux

czyli

Chateauroux,

wanie

departamentu Indre.

gówne majce

miasto departamentu Indre, prze-

13.000 mieszkaców, od samego pocztku byo wyznaczone na pobyt polskich wychodców cywilnych. Miecina licha, nudna, smutna, bez resursów dla tuaczy, nie ncia ich, to te si do niej nie kwapili. Kiedy w lutym ksi Teofil Mirski, b. dowódzca powstaców w Augusto wskiem » chcc da dobry przykad* tam przyby, to zasta tylko czterech Polaków z nowej Emigracyi i czterech dawnych legionistów, którzy poeniwszy si, od lat kilkuna.stu w Chateauroux zamieszkali. Do lipca powoli nadcigno do fabryczne,

tego miasta kilkudziesiciu naszych, ale

zej konduity, co

pili,

grosza, stawili zegarki,

by

unikn

w

nowicie

nimi byli ludzie a jak nie mieli

szulerowali,

paszcze, koszule — starali

e porzdniejsi,

tak,

si znowu Chateauroux

ich miejsce przybywali jednak inni

Rzd

szej liczbie. i

si,

tego towarzystwa,

opuci. Na ale

bili

midzy

rozmieszcza

ich nie tylko

w

w

coraz

wik-

Chateauroux,

innych drobnych miastach departamentu Indre, a mia-

w

La Chatre

Chatillon, Issoudun, Argenton, Buzencais, St. Benoit, i

Levroux.

Roznieszczeni

w

nich rodacy

cywilni

nie ministrowi wojny, ale ministerstwu spraw wewntrznych, które okazao si surowszem jak wadza wojskowa. Tak np. bez pozwolenia prefekta nie wolno byo rusza si

podlegali

203 wolno byo opuszcza

z miasta, a bez pozwolenia ministra nie

departamentu. Dlatego lud okoliczny Polaków znajdujcych si

w

tym Zakadzie nazywa pospolicie prisonniers polonais. Wyej wymieniony Mirski osiad w Levroux, gdzie na

naby wasno; by

kredyt chcia

Pisa si

to

bardzo przedsibiorczy

Ksi

Swiatopek Piast na wiadomoci zebrane na Emigracyi wiadczyy*), by to dawny pod -pisarz sdu pokoju w województwie Augustowskiem, dokumenta na tytu ksicy awanturnik

szalbierz.

i

Mirze Mirski*,

»

ale

e

e

naby

za pienidze od jakiego Mirskiego

wionej pamici Hankiewicza (s-ualca

i

i

za staraniem osa-

pomocnika Nowosil-

cowa) wyrobi u cesarza Aleksandra potwierdzenie tytuu. Przybywszy do Levroux, mianowa si jeneraem, tumani Francuzów ksicym tytuem, opowiadaniem o swojem pochodzeniu z rodu Ruryków

w

i

o swoich niezmiernych

bogac-

nadskakujc urzdnikom francuskim, zaskarbi sobie ich zaufanie zagarn rol » porednika*, reprezentanta i opiekuna Polaków; ruchliwoci wielk, z pomoc dobrodusznych pukownika Michaa Szulca i ksidza Petrulewicza'*), zdoa nawet wzbudzi zrazu wiar rodaków, on istotnie pragnie by im poytecznym i ogóowi. Powodowany rzekomem spóczuciem dla modziey uniwersyteckiej, któr twach

Polsce;

i

e

suy

nazywa > nieszczliw ofiar koszar*, ciga j z innych Zakadów do Levroux obietnicami zajcia si jej bytem udzc projektami zaoenia szkoy, biblioteki t. p. Urzdzi i

i

>mena«, czyli garkuchni tani, która jednak bardzo prdko zbankrutowaa. Ale równie szybko reputacya Mirskiego zacz.a bankrutowa. Pewne niechlubne zajcie na?amprzód nadweryo jego powag. dzie imienin swego przyjaciela Szulca, upi si, wywoa burd, obrazi Juliana Martylko

i

W

cinowskiego

i

przez niego zosta wypoliczkowany

')

Dziennik Narodowy.

')

Ksidz Pelrulewicz

demików

z Wilna.

Pary 11.

1S43.

maja

sir.

18.S1

i

odarty ze

437,

wyprowadzi oddzia aka-

204 szlif

generalskich, któremi samowolnie

si

na faszywym opiekunie; przekonano si, i

e

intryguje,

bezprawnie

zmylone wieci,

rozdaje

Poznano si

slroi.

e Mirski

stopnie

i

frymarczy

krzye,

szerzy

e

ukrywa korespondencye od innych ZaWadów i z niemi ze wzgldów osobistych nie zawizuje stosunków i t. p. Naleao pozby si nieszczerej i niegodnej opieki wyj z odosobnienia, w jakiem Mirski umylnie zebranych w departamencie utrzymywa. Stana wic w Levroux Rada, ale trwaa zaledwie kilka tygodni; ród kilkudziesiciu Polaków w tem miasteczku zapanowao stae rozdwojenie. padzierniku 1832 utworzya si Rada w Cha-

e

i

W

teauroux.

Odtd

to miasto staje

laków znajdujcych si

w

si punktem centralnym

departamencie Indre.

dla Po-

Rozmieszczone

grupy po wyej wymienionych miasteczkach, poczywszy si aktem Stowarzyszenia, wysyaj delegatów do wspólnej Rady w Chateauroux i tworz t. z w. » Zakad cywilny departamentu

de rindre*, który przez pewien nie dugi i

czas

gono wystpuje w sprawach emigracyjnych. A ksi Mirski? Ksi Mirski wzgardzony

ków, opuciwszy departament, przebywa

w

ju

Algierze

rzutków),

to

do czsto przez roda-

we

Francyi,

i

spekulacye, które

mu si

nie

udaway. Zrozumiawszy,

gracya niewdzioznem jest polem dla jego interesów, innej drogi

to

projektowa rzdowi zaoy koloni podpuszczajc si na rozmaite dziwaczne podejrzane (gdzie

i

znalaz

j

za tropami Gurowskiego.

otrzyma amnesty przebaczenie prawosawie i pojecha do Rosyi. staraniach

i

Rok

—

e Emiszuka

Po dugich przeszed na

1832.

Sierpie.

—

Staraniem Kpiskiego w Levroux zawizuje si trwaa Rada. Przewodnicz jej Wojnicz, potem Wolski.

nie-

205 WrzPAiie.

—

w Levroux upada. Niesnaski. Barda z Mirskim. Nazajutrz wobec kilkudziesiciu

Rada

29.

rodaków Mirski przeprasza Marcinowskiego

i

Zienkowicza.

Padziernik.

W

Lievroux wybór nowej Rady (prezes ksidz Peczonkowie: Szulc, Cyprysiski, Walewski, Rozwadowski, ongoiowicz, Zebrowski). 7.

trulewicz:

w

Zawizanie Rady

17.

Chateauroux.

Prezes Antoni

Bukaty.

Listopad.

—

Levroux rozwizuje si. Polacy w tem miasteczku w niczem do zgody przyj nie mog dziel si na dwie czci, na >Ogó* i na »Ogó czci oddzielonej*. Swary nie ustaj. Przewodz ksidz Petrulewicz, marszaek Zarzecki,

Rada

w

i

:

Cyprysiski, Rupejko.

Rok

1833.

Stycze. 1.

kiewicz,

nowej Rady

Instalacya

Tom. Malinowski,

w

Chateauroux (Kaz. Mar-

Fr. Kranas,

Mich. Sobolewski, Fr.

Patysiewicz, Jan Mieszkowski, Piotr Semenenko). Sekretarzem

staym Rob. Chmielewski. Prezesa staego odtd nie bdzie; czonkowie prezydowa kolejno. Zakad cywilny dotd nie uwaany przez Emigracy, powikszony znacznym napywem rodaków, mianowicie byych

bd

uczniów uniwersytetów

w

:

wileskiego, krakowskiego

i

warszaw-

oywia si staje si czynnym. Polacy rozmieszczeni rónych miasteczkach departamentu aktem Stowarzyszenia si w jeden Zakad wysyaj delegatów do wspólnego

skiego,

cz

i

i

206 ogniska,

t.

j.

do Rady centralnej departamentu Indre

w

Cha-

teaurouN.

Korespondentem Zakadu

potem

w Paryu

jest

J.

N. Janowski,

Pua liski.

20. Odezwa Zakadu do wojewody Ostrowskiego, naglca do zebrania Sejmu. 22. Prefekt

wydaje rozporzdzenie Kto z Polaków opuci :

miejsce pobytu bez pozwolenia, straci subsydya. 24.

adnego

Nie mamy w caym de-

Rada Chateauroux do innych Zakadów lekarza;

lazaretu nie ma, bo wojsko

i

:

partamencie nie konsy.stuje. Wezwijcie, by który lekarz przyby.r

tu

nam

24-.

w

pomoc.

Polacy nie otrzymawszy audyencyi od prefekta po-

daj na pimie swe zaalenia Wydaleni za opinie, prowadzeni s przez andarmów. Nie wolno nam oddala si z miejsca :

odwiedzenia krewnego lub przyjaciela, bez pozwolenia wadzy, na które nieraz przez dugie tygodnie czeka trzeba. Sposób wypaty odu jest upokarzajcy; musimy czeka jak ebracy, poza progami patnika przed ratuszem. Rozkazy rzdu dochodz do naszej wiadomoci sposobem wybbnienia na ulicach miasta; niejeden nie znajcy jzyka, nie domyla si, chodzi o rozkaz tyczcy si Polaków. > Jeli oprócz skrpowania odejmuj nam bezpieczestwo osób swobod opinii, które nic nie szkodz na.szym dobroczycom, to nasze schronienie podobne si staje do wizienia barbarzyskiego, gdzie dozorca czuwa nawet nad mylami winia*. Prefekt ze swej strony, uala si na zbyt czste wasanie si Polaków przenoszenia si z miejsca na miejsce. dla

e

i

i

30.

Ustanowienie

sdu honorowego w

Chateauroux.

Luly. 16. Zaoenie w Chateauroux Towarzystwa Wzajemnego Owiecenia. Prezes Fr. Kranas, sekretarz P. Semenenko.

2o:

w

Lista ogólna l*olaków

19.

Zaki'adzie Indre

wykazuje

liczb 562. z wierzycielami. Odezwa Kranasa, si z wierzycielami. Sceny nieprzyzwoite przy wypacie odu. Wydawanie pisanych biuletynów z wiadomociami poli-

Zajcia

D^ugi.

24.

eby

d^^nicy

uoy

starali

tycznemi, dla poszczególnych

Adres

25.

z

do

wyrazem hodu Adres do

b.

ich

ogóów w

departamencie,

czonków Komitetu

zasadom

i

lelewelowskiego,

cnotom. Podpisów 457.

posów sejmowych od Polaków departamentu

Indre.

—

Ze sprawozdania za luty: Prefektowi czynilimy wolimy pozosta przy dotychczasowem urzdzeniu i pozwolenia do wyjcia, anieli podawa przedstawienia,

e

da

si apelom.

Prefekt obstaje przy apelach.

nie policya, ale wybrani z

Stano

na tem,

Polaków co dwa tygodnie

e

bd je

uskutecznia.

—

Ogó uznaje secesy > Szczegóu « w Awenionie. Dr Zabieo przyby z Bourges, nie usugi rodakom

w

Chateauroux. Przystpienie

do aktu Dwernickiego z

3.

padziernika

1832 roku. Marzec. Petycya Polaków departamentu Indre do Izby o prawa kwietniowego.

19.

sienie

Okólnik ministra o amnestyi, odrzucony jak

28.

znie-

w

in-

nych Zakadach.

Kwiecie. 3.

Rada Chateauroux do generaa Dwernickiego:

Skadamy wdziczno Towarzystwu PomocyNaukowej, ale nie uwaamy je inaczej jak za prywatne, wspie»

208

rajce ziomków za wasne fundusze. Jeliby za Tow. Pomocy skdind fundusze ku swemu Naukowej chciao celowi pod tytuem funduszów dla wspierania modziey stanowczo protestujemy przeciw podobnemu emigracyjnej, aktowi, gdy Towarzystwo nie bdc wypywem z Ogóu Emigracyi, niema adnego prawa pod adnym pozorem ciga ofiar dla Ogóu; prawo to bowiem do naczelnej wadzy na-

cign

,

w

ley*. (Zbiór Chodki 15.

Rapperswylu, T.

Ogólne zgromadzenie gorco popiera wyruszenie do

Niemiec, za

przykadem rodaków wstrzyma si

tecznie postanawia

e

.s gotowi do wyruszenia.

w

Frankfurcie jeszcze nie 16.

W

z Bezansonu, wszelako osta-

F.

Z

jeszfjze.

(Wiadomo

bya

donosz,

Chatillon

o stumieniu ruchu

znana).

sprawozdaniu z czynnoci

Owiecenia ju

69).

Kranas owiadcza

:

Tow.

» Religia

Wza jest

j

e

mnego

zbutwiaym

gmachem*. 80.

Komisya do napisania zdania sprawy o postpowa-

niu Mirskiego.

Zarzucano Mirskiemu:

w

Algierze

i

Portugalii;

e zachca e rozdawa

suby

rodaków do bezprawnie

stopnie

e

krzye; denuncyowa rodaków, wskutek czego kilkunastu zostao wydalonych; poda myl rzdowi, by emigrantom Poznaskiego nie dawa subsydyów; namawia z Galicyi sabych na duchu do proszenia o amne.sty t. d. i

e

e

i

i

Maj.

— 3.

Od maja sekretarzem Rady Zebrani

w

»nad ludu*.

Semenenko.

Chateauroux Polacy ze wszystkich szcze-

góowych Zakadów w

Udaj si do

P.

liczbie 400,

obchodz dzie 3. chorgwi, na

bliskiego gaju, poprzedzeni

maja. której

Orem Pogoni, czapka wolnoci wyobraaa majestat Tam zoyli » uroczyst przysig, i pierwszy krok i

209 zrobiony na ziemi polsk bdzie krokiem zupenego oswobodzenia

wocian

»

w tym stanie, aby na przyrzecz, obywatelami*. {Pielgrzym str. 48).

postawienia ich

i

szo byli, sowem

i

29. Na ogólnem zgromadzeniu Semenenko Obraz polityczny Europy*.

ma

odczyt

Czertuiec.

—

Koncert amatorski (Tarnowski, Wodpol, Miranowicz)

na dochód Szwajcarzanów. 25.

Rada wydaje okólnik przeciw wóczgo wstwu

od mera (burmistrza),

by

wydawa adnemu

nie

i

da

Polakowi

paszportu, póki nie spaci dugi. Lipiec. 3.

Rada wysya delegacy (Dyon. Piotrowski, Kar. Pow La Chatre.

stempski) dla zaatwienia sporu

Zacieky napad, na rynku w Chateauroux, na RaKrzyanowskiego, którzy namawiali do suby i portugalskiej. Tum wieniaków, zebranych na targ, ich ocala Dwunastu gównych sprawców napadu rzd wydala z Zakadu. 13.

czkowskiego

—

Rada przesya 100 franków na wsparcie Lelewelowi.

Lelewel nie przyjmuje;

prosi,

by

t

ofiar

uy

na bardzie

potrzebujcych. 18. Nadzwyczajne Zgromadzenie Ogóu ogasza: 1) i pana Rema nie uwaa odtd za czonka Emigracyi, ale za sualca tyranów; 2) konwencya, zawarta przez niego z wypdzonym przez lud Rrazylii cesarzem Don Pedro, zostanie

publicznie spalona.

Zgromadzony Ogó wydaje deklaracy, w której za ist aprobujcy zamiary Rema ogasza Czartoryskiego za zdrajc cech publicznej wzgardy pitnuje. 31.

1

i

Lubomir Gadon.

Emigracya poUka.

Tom

III.

]^4:

210 Sierpie.

—

Rozkazem ministra ZaWad cywilny

rozrzu-

zostaje

cony po piciu departamentach.

Wrzesie.

— W departamencie Indre pozostao 67 Polaków 27

w

Chateauroux.

Nowa

organizacya Ogóu.

wadny. Komisya wykonawcza

z 5

Ogó

;

z tych

wszech-

czonków.

Padziernik.

—

Prezesem Rady

Sew. Gostyski.

znowu

Ant.

Bukaty;

sekretarzem

VI.

Zakady w

Lunel, Le Puy, Lons-le-Saunier, Salins

Zakad Od

1.

kwietnia 1832

r.

w

wadza

Lunel.

poJ'owa

zostaje przeniesiona do Lunel.

Major

Zakadu awenioskiego Flor. Skrzetuski

powierzony sobie oddzia onierzy Oficerowie otrzymuj na drog (12 mil) po 12 tu

>

Lunel ley o

Dijon.

i

i

odpro-

podoficerów.

fr.

i

mil od morza; 6000 ludnoci;

50

c.

nieprzy-

jemne miasteczko, bo zamieszkae przez Karlistów, z którymi nasi maj czste utarczki. Oficerów naszych tu 400, a 300 podoficerów i onierzy. Zostajemy bez adnego zajcia.

od:

53 fr., porucznik 62 fr., kapitan kwater. Mierny stó kwatera kosztuje fr. Z tego mona wnosi, nasze ycie nie jest osobliwsze w jakimkolwiekbd wzgldzie. Na nasze szczcie Komitet lyoski da nam buty, spodnie, a na przyszy miesic obieca surduty; inaczej bylibymy goli jak bizuny. Moja kolumna zoona z 50 oficerów obraa mieszkanie we wsi Marsillargues, o Y4 mili od Lunel. yjemy tu lepiej spokojniej jak w Lunel. Jest to wie czysta (3000 mieszkaców). Z kobietami nawet tutejszemi rzadko zdarzaj si miosne awanturki. One nie dalekie od tego, ale mczyni 84 45

fr.,

podporucznik

major 103

i

to z

i

e

i

s

14*

212 zazdroni

i

pilnuj dobrze nietylko swoje

czyny. Klimat tu ciepy od morza;

Ja sam

ju miaem dwa

razy febr.

ony

—

W

bibl.

Pol.

(Z listu

w

;

Ottona

dziew-

Wino

tu dobre, Muscat-

najwicej osów,

Koszary nie mieszkalne okolicach«.

i

niezdrowe wiatry.

Lunel; butelka wina czerwonego 2 sous (10

ów, krów bardzo mao

ale

bywaj

rozlokowanie Lutkiewicza

cent.).

Koni,

muów,

w do

wo-

owiec.

miasteczku

i

po

Kalinowskiego.

Paryu).

Rok

1832.

Kwiecie.

—

Komendantem francuskim Zakadu

prezesem Rady

prat;

pukownik Du-

major Tadeusz Horain;

sekretarzem

Józefowicz. 24-. Horain owiadcza si przeciw wysaniu Pomaskiego na delegata do Komitetu Lelewela.

26.

Pukownik

przybywa z Awenionu do Luwojskowych wedle broni i stopni.

Potulicki

nel dla sporzdzenia listy

Maj.

— W

pimie do Awenionu, Lunel owiadcza si za utworzeniem delegacyi jeneraów (podpisani Horain, L. Ulrych i

inni),

Z powodu naboestwa za polegych, w rocznic Ostrok, gwatowne zajcie. Nasi wnieli do kocioa chorgiew trójkolorow. To oburzyo Karlistów; ksia witoci. Karlici rzucili si na francuscy wynieli relikwie zaarta bójka; haas w miasteczku Polaków. Wszcza si trwa do 2 godziny w nocy. 26.

bitwy pod

i

Pomaski donosi o tem Jan uszkie wieowi: > Lu n el bya bitwa z Karlistami. Rzecz posza o wnie-

W

sienie

chorgwi

trójkolorowej

w

czasie

naboestwa

za pole-

I

,

213

gych pod Ostrok. Karlici pierwsi zaczepili i rozumieli, e z naszymi dawne hiszpaskie sceny odnowi. Nasi nie artuj bili naprawd jednak naszych dwóch rannych miertelnie,

—

czterech lekko*.

Wadza

Polakom

miejscowa dzikuje

za

umierzenie

Karlistów.

Czerwiec.

— w

—

owiadczaj zaufanie do jeneraów; odezwa do Kniaziewicza, podpisana przez 312 oficerów.

Oficerowie

myU

tej

Lunel

uwaa si

przy Radzie awenioskiej.

swoich

przedstawicieli

Awenionem za jeden Zakad

z

W

i

ma

Lunel

onierze dostaj od rzdu 25 cent., od Komitetu francuskiego dopaty 10 cent. dziennie. Ustanowiony sd; kary: 1) nagana; 2)

wyczenie

z

grona Polaków.

20. Ksi Orleaski przejedajc przez Lunel, oglda Zakad Polaków; pociesza; przyjty z entuzyazmem. Stary wiarus, z legi honorow na piersi, wystpuje i uala si,

e

godno. 23.

Horain

ustpuje

swoich stronników, ale

e

wodu,

—

utrzymywa

Zakadu,

si do

e

porzdek

rygor,

Po Horainie

Fr. Terlecki,

prezesowstwa

z

mia te gorcych >

narzuca

si«

i

Rady.

Mia on

przeciwników z po-

dyscyplin wojskow.

Zakadowi pukownik

cz

Zarzuca mu on rodaków protestujcych przeciwko zaciganiu ale nie

Algieru, przed

dugo si

rzdem

utrzymuje.

francuskim oskary.

Lipiec.

Prezesem Rady zostaje podpukownik Andrzej Gawroski, ale i on, jak Horain i Terlecki, uznaje tylko oniersk reprezentacy i wkrótce ustpi musi. 10.

120.

Na

jego miejsce

zostaje

wybrany major Wojciech

214

— cej

si

z powodu czonków Zakadu, wchodzi

coraz

w

zwikszaj-

samoistne sto-

Zakadami, bez porednictwa Rady awenioznoszenia si z Komitetem Lelewela owiadcza zgodnego z nim dziaania. z innymi

sunki skiej i

Nowo zawizana Rada

liczby

ch

i

Sierpie.

—

modych Polaków

Dziesiciu

medycyn do

udaje si na

z Lunel

Montpellier.

Zaoona szkóka

dla

onierzy

nie prosperuje.

wojny zamianowa majora Horaina szefem Horain zachca onierzy do Algieru. Inni czonkowie Rady temu si wrcz sprzeciwiaj. Jenera komenderujcy w departamencie, widzc w tem jawny opór przeciwko widokom wadzy, wydaje rozkaz wydalajcy ich z Lunel do Cette, do dalszych rozkazów. Ale ci si temu opieraj. Na to jenera naznacza im areszt w mieszkaniach, na miesic. 15.

Minister

batalionu Legii cudzoziemskiej.

a

—

Wzburzenia

26.

Wskutek

kadu

i

tego

nastawania na Horaina nie ustaj.

rzd wydaje

rozkaz

zniesienia Za-

lunelskiego.

— jeda

Horain z kilkudziesiciu oficerami

do Rordeaux,

a nastpnie

w

i

onierzami wy-

listopadzie

odpywa do

Algieru.

—

Od

do Le Puy,

1.

w

wrzenia Zakad

lunelski przeniesiony zostaje

departamencie Haute Loire.

Zakad

w

Le Puy.

—

»Le Puy, miasto w departamencie Haute Loire mieszkaców prawdziwa studnia, bo midzy górami

15.000

—

215 Miejsce jest lepsze jak Lunel,

wielkiemi.

s spokojni,

znamy,

nowicie kobiety

i

dobrzy ludzie

panny

s

nam

i

bo mieszkacy

nas dobrze

uwaaj.

ile

Mia-

Co do

bardzo przychylne.

Lunelem jest taka rónica, jak niebo od ziemi tamte nami gada; a te same staraj si mie z nami stosunki i ju nasi pikne romantyczne konesanse porobili. Ja tu za stó dobry, polski (bo wasny onierz gotuje) pac miesicznie 30 fr., a za kwater 8 fr. z posug. Kiedymy przybyli tu, chcieli nas wszystkich zapakowa do koszar, aby wynagrodzenia za kwatery nie dawa. Lecz oparlimy si temu i w miecie ponajmowalimy. Napisalimy prob do jeneraa d3rwizyi, dowódzcy departamentu. Jenera tutejszej brygady kobiet z

;

nie chciay z

nam nieprzychylny. Wyda rozkaz, abymy oficerowie w sobot do apelu stawali w koszarach, Bóg wie po co. Pisalimy do jeneraa dywizyi, aby

cofn

szym Zakadzie 400 oficerów partye: jedna Algierczyków,

co

rzd kae;

druga,

ogóowi szkodzi 0d

niejakiego czasu

nasz

,

Listopad. 27. Akt Stowarzyszenia Polaków niem ich wiary politycznej.

w

Le Puy z wyzna-

Grudzie.

—

Midzy prezydujcymi

kolejno

Radzie wymieniani:

major Piotr Urbaski, major Skrzetuski, porucznik Modecki, podporucznik Filip czkowski, podporucznik L. Ulrych, podporucznik Albr. Darasz, podchory J. A. Falenicz. Tylko Wiktor Heltman,

jeden z najznaczniejszych

czonków Towarzy-

stwa Demokratycznego po R. Chmielewskim zostaje

stale se-

kretarzem Rady. 22.

bywaj

w

i

24. Bracia z Prus wysadzeni

do Le Puy,

powitani

z

na

wysp

uniesieniem;

Aix przy-

pomieszczeni

koszarach.

Rok

1833.

Stycze.

aobny

mczenników

12.

Obchód

19.

Odezwa Rady »Do Reprezentantów narodu polskiego niej w Paryu*, wzywajca do zebrania Sejmu.

zebranych

za

kronsztadzkich.

W

I ^1

.

217 »Daremnie zimne serca o niewczesnoci dziafa si Sprowadcie chwil zapau, chwil zemsty i krwi

wo^a:

rozwodz

.

. ,

.

Rozpocznijcie wasze dziaania!

Zaklinamy!...

Odezwijcie

.

si

do ludów*... 20.

Rada prawi wyrzuty nauki Awenionowi i obwinia Rad aweniosk. i

niesnasek,

z

powodu

Le Puy potpia wybory dokonane na Komitet Dwerpodaje innym Zakadom swój projekt utworzenia nowego Komitetu w duchu Towarzystwa Demokratycznego, wzity prawie wycznie z owego projektu, przez Ogó paryski we wrzeniu 1832 wniesionego. (Zupena zmiana i osób i zasad Komitetu, który ma si skada z 9 czonków. Tylko kto akt wiary politycznej (z 3. padziernika 1832) podpisa moe by wyborc i wybranym. Ogólne gosowanie kartkami). 27.

nickiego

i

Luty. 10.

czonków

Adres uznania Rady b.

w

Le Puy do rozproszonych

Komitetu Lelewela.

Marzec. 16.

Uchwaa skadki na

b.

ministra Lalfitte'a.

Kwiecie. z Bezansonu do Niemiec, Rada Awenionu: »Bracia z Bezansonu zrobili swoj powinno i my nasz dopeni powinnimy. Przy sprawie wolnoci nie moemy zapomnie sprawy narodowej nie chcemy si rozpierzchn, dlatego bracia nie bdcie skwapliwi, oczekujcie od nas wiadomoci*. 16.

Le Puy

Po wyjciu rodaków

pisze do

;

Maj.

—

Konlerencya

czyli

Sekcya Towarzystwa Demokraty-

218

onierzami

bun

w

koszarach; czyta im rozprawy gazeta

(najskrajniejsza

paryska)

z

i Iómaczy Tryuwagami i obja-

nieniami. Czerwiec.

—

Rozpoczyna si rozproszenie Zakadu; 33 oficerów artyleryi i inynieryi przechodzi do Agen; nastpnie Zakadu przeniesiona do departamentu Tarn i tam rozoona

w

cz

10 miasteczkach po kilku lub po kilkunastu.

Lipiec. 3.

Ogó wysya

Dwernickiego.

W

adres z wyrazem zaufania do generaa nim powiada: >W chwili, kiedy nas zoy-

czliwe ministerym rozrzuca

trzeb

i

drobi, tern

centralizacyi ogólnej naszej woli

wiksz czujemy pow Paryu... Dlatego

Generale z jednem zawsze zaufaniem do Ciebie odnosi si

w

bdziemy sani

:

cierpieniach

i

naszych*...

nadziejach

—

Podpi-

Marszaek ogólnego zgromadzenia Napoleon Januszewski,

podoficer, 9.

i

sekretarz Józef Kondycki, sierant.

Rada wydaje owiadczenie w którem mówi: >Kady Emigracy dla osobistych widoków, jako

z nas, opuszczajcy

zdradzajcy interes ogólny, uwaany wyrzeka si na zawsze jej ogldania

do powrotu do

—

niej*. (Zbiór

jest za

Chodki,

i

traci

zdrajc ojczyzny, prawo na zawsze

71).

Rozkaz dalszego rozproszenia. Zakad Le Puy zostaje w czterech rónych departamendo Cahors, Angers, Le Mans i do Niort.

rozdzielony na cztery miasta, tach, t.j.

Zakad

w

Lons-le-Saulnier.

Lons - le - Saulnier, gówne miasto departamentu Jura, liczce 9000 mieszkaców i posiadajce upy solne. Panuj

219 nad nim ruiny zamku, wystawionego wedle podania w VIII wieku przez Saracenów. Na wiosn 1832 utworzony tu zosta Zakad maJy, obejmujcy koo 50 Polaków, który uwaa si jako > Oddzia* wielkiego Zakadu w Bezansonie, oddalonego o 12 mil na pónoc od Lons - le - Saulnier.

Rok 1832 Maj.

—

w

Polacy

Lons -le- Saulnier owiadczaj,

e

chc

Zakadem w Bezansonie jedn cao stanowi, e wybrali czterech czonków dla znoszenia si z Rad bezansosk; staego delegata przy niej utrzymywa nie mog, dla braku z

i

funduszów.

Proba,

20.

by

z

Bezansonu

przysano do Lons-le-

Saulnier lekarza Polaka. Skarga na niejakiego Dbickiego, zna-

nego z szalbierstwa,

mianujcego si kapitanem

i

przywa-

szczajcego sobie znaki honorowe. Zadanie, by genera Morand

kaza go wydali

—

z Francyi.

Dr Rajski udaje si

z

Bezansonu do Lons - le - Saulnier.

Czerwiec.

Ustaw

Ogólne Zgromadzenie uchwala

20.

dla siebie.

Lipiec. 22.

Pukownik Zabieo skoczy sprawdzanie

—

Rada

w

Lons - le - Saulnier

i

stopni.

Ogólne Zgromadzenie

przystaj na utworzenie Komitetu, wedle projektu bezansoskiego; uchylaj z kandydatury

Bema

i

Umiskiego.

Wrzesie. 7.

Major

L.

Jaboski, prezes Rady

donosi Radzie bezansoskiej,

chtni

rzucili

e

w

Lons -

le - Saulnier,

porucznik Borucki

i

inni nie-

ob winienie na czonków Rady. Powszechne za-

mieszanie. Kilka pojedynków.

»Zostalimy bez Rady. Prosimy

220 o zesanie sztabowego oficera dla indagacyi sprawy przed sd honorowy bezansoski«.

—

Rada

w

i

przedstawienia

Bezansonie delegowaa kapitana Gordaszew-

pojedna Ten za powrotem przedstawia spraw sposób nastpujcy: Na ogólnem zgromadzeniu w Lonsby tam rozpatrzywszy przyczyn niesnasek,

skiego,

rozdwojone umysy.

w

le - Saulnier,

Radzie

porucznik Borucki

dwóch

i

czonków dotkn

jej

Ogó

oskarenia,

wzi

osobicie.

Wysuchawszy

zacnego majora,

Ale prezes

swoim zasuoczach. Pod wraeniem

to za uchybienie

w

usprawiedliwia si ze zami

i

postawy

z zarzutami przeciwko

postanowi zmieni skad Rady.

Rady, major Jaboski,

gom

wystpi

zgromadzenie

cofno na

miejscu

swe postanowienie, zachowao dawny skad Rady i obrócio swe oburzenie przeciw Boruckiemu, który ze swej strony sam przeprosi. Mimo to nie przestano napada na niego, dao powód do pojedynków. Gordaszewskiemu udao pogodzi zwanionych, a e Ogó w Lonssi jednak zbliy

majora

J.

co nawet

i

le- Saulnier

liczy zaledwo

utrzymywa tam

nadal

20 czonków, postanowiono nie uproszono tylko majora Jai

Rady

boskiego, by zosta porednikiem bezan.sosk. 24.

Ksidz Montwi,

b.

kapelan

niowej, zanosi z Lons - le - Saulnier

i

w

znoszeniu

19.

puku

si

z

Rad

piechoty

li-

skarg do Rady bezanso-

skrzywdzony na honorze przez poruczników Syre wiod nich honorowej satysfakcyi. Pawowskiego, jak Pawowski nie stan, a Syrewicz przyszed na plac, lecz si do ora, nie wzi si wyraa ksidz Montwi suknie na nim podar. (Protokó posiedzenia Rady zbi go w Bezansonie, Nr. 94 z 28 wrzenia 1832).

skiej,

ea

da

i

i

—

—

i

Padziernik. Lons - le - Saulnier przesyaj do Rady bezoonych na zasilenie onierzy i podoficerów z Prus na wysp Aix wysadzonych. 5.

Rodacy

zansoskiej 125

z

fr.

221

^

-

Listopad.

—

Major JaWoski, dla poratowania zdrowia opuszcza Lons - le - Saulnier i udaje si na wie. Rodacy tam zostajcy

czci ZakJadu w Bezansonie i daj mu penomocnictwo dziaania w ich imieniu, dajc zarazem, by ich o wypadkach i postanowieniach, Emigracy obchodzcych, uznaj si

zawsze zawiadamiano.

Rok

1833.

Czerwiec.

—

Polacy z Lons

- le -

Saulnier zostaj przeniesieni

do

departamentu de la Nievre.

Zakad

w

Salins.

Kiedy w kwietniu 1832 w Zakadzie bezansoskim zebraa si ju znaczna liczba naszych rodaków, genera Morand, komenderujcy w departamencie zacz nowoprzybywajcych wysya do pobliskiego Salins. Miasteczko to pooone o kilka mil od granicy szwajcarskiej, znane z bogatych solnych, liczyo

5000 mieszkaców,

nych dla Polaków.

kad

do

Tam si uformowa

róde

przyjanie usposobio-

czwarty z

rzdu Za-

przechodzcy nigdy

liczby 50 Komendantem jego francuskim by pukownik Charpentier, a komendantem polskim major Teodor Zabocki, nastpnie podpukownik Fr. Kuderowski; kapelanem

naszych,

oficerów

i

nie wielki,

nie

onierzy.

ksidz Kaspar Duski.

Rok

1832.

Maj. 6.

Podpukownik Janowicz przybywa do

wdzania stopni oficerskich

daków

z Bezansonu.

i

przywozi ze

Salins dla spra-

sob odezw

od ro-

222 Czerwiec.

Z

20.

pisanego z Salins do Pamitnika Emigracyi:

listu

wic

»Jest nas maio, a

zgoda panuje; zgoda zatem indy-

widuów ma si w odwrotnym stosunku do iloci Polaków Nie mielimy tu jeszcze adnego nieporozumienia, a std pojedyn!

ków

tak czstych

w

Bezansonie

i

Awenionie«.

Lipiec.

—

Jednak ta zgoda

i

jedenastu ali

jak widzimy,

wskutek której nie

tutaj nie

bya trwaa. Ju w

róno zda w

si na

mog doj

do zawizania Rady.

lipcu,

Salins,

Innych

e

e

niepotrzebna; Rady nie chc, 29 pisze do Bezansonu, dodaj, oni Algier odrzucaj, ale nie zgadzaj si na

e

i

uchwa przyjt w

Bezansonie

4. lipca

przeciwko Algierowi,

na nieprawnych zasadach i jakby w imieniu wszystkich Polaków, z zagroeniem nawet wyklcia ^).

wydan

w

reszt ziomków nie mobezporedniego owiadcza naleenia do Zakadu w Bezansonie. Rada bezansoska przyjmuje to owiadczenie i poleca swemu czonkowi Gordaszewskiemu wej w komunikacy z rodakami w Salins.

Czstka Polaków

27.

gc

si

zgodzi,

Salins, z

ch

formalnie

Sierpie. donosi Radzie bezansoskiej,

Salins

9.

Komitetu

chc powoa

Niemcewicza

i

J.

ksicia

Adama

e

do nowego

Czartoryskiego,

J.

U.

Ledochowskiego.

Wrzesie. 26.

Salins chce

30.

Polacy

w

widzie Bema

Salins

w nowym

pisz do Umiskiego

Komitecie. :

»Mimo chci

naszych zostae czonkiem Komitetu, lecz wiedz generale, ')

Patrz tom

II,

sir.

125.

e

223

chci nasze tlb^tego dyJy. Byte burzliwy, niepole traktowae hamowanej dumy, chci wywyszenia si

nie ogólne

i

oficerów*.

Listopad.

Zajcie z duchowiestwem francuskiem, które nie

29.

w

chciao dozwoli obchodu

katedrze rocznicy powstania.

Grudzie. 11.

Rada

w

do Rady

Salins

w

»Radzi je-

Awenionie:

e

Bezansonowi » czsto Wadzcemu* wskazalicie praw drog. I my od Bezansonu otrzymalimy pismo, ale naduy nierozwanie nie dziaamy, i odpowiedzielimy, podpukownik Kude(Podpisani: przy wyborach nie byo*.

stemy,

e

e

rowski, prezes; Mostowski, sekretarz). 15.

w

Polacy

Salins

przesyaj do Bezansonu swoje

pisma majcego tam wychodzi, z

uwagi wzgldem aby nic w niem nie

przedyskutowaa yczenie, 17.

bliczne

byo

nie

i

przyja. Rada bezansoska odpiera

widzc w niem Zakad

mowy

daniem,

zamieszczanem, czegoby Rada nie

Salins

to

rodzaj cenzury.

czyni wniosek,

aby na pisma

i

pu-

emigrantów cenzur ustanowi.

Rok

1833.

Stycze.

— rannych. aresztu.

midzy onierzami polskimi. Kilku ciko Komendant Kuderowski sadzi winnych na miesic Miesza si w to t. zw. Rada familijna, zoona z gów Bijatyka

niedowarzonych. Kapitan Suchorzewski na zgromadzeniu karci

i

cz

» Ogóu* wydaj na niego wyrok poodejmujcy mu miano onierza, emigranta, Polaka wysyaj takowy do innych Zakadów.

ich ostro. Ci, jako

tpienia,

224

—

Polacy

w

nieporozumieniach »

Salins

donosz o nowych, zaszych tam by Rada bezansofiska zapobiega

daj,

i

mogcym wynikn

wielkim zgorszeniom*.

Marsec.

— skiej,

e

Podpukownik Kuderowski donosi Radzie bezansowskutek paszkwilu mniemanego Ogóu na godnego

koleg (podpukownika Suchorzewskiego), usuwa si sowstwa Rady. Salins pisze do Awenionu,

29.

e jest

z preze-

za ustaleniem no-

wego Komitetu Dwernickiego. (Podpisany Romuald Pruszyski, podporucznik).

Kwiecie.

—

wypraw

Z

Salins wychodzi 23 na

Z

Salins oficerów przeniesiono do Nevers;

frankfurtsk.

Czerwiec.

— oficerów

i

onierzy

(artylerzystów)

zostawiono

28 pod-

na miejscu

z podporucznikiem Nepom. Kowalskim.

Zakad w

Dijon.

czci

naszego opowiadania, podajemy Zakadzie w Dijon, zaczerpnit jeszcze krótk wiadomo o ze wspomnie czcigodnego weterana Jana Bartkowskiego. Po-

Na zakoczenie

tej

e

Zakad ten nieliczny i zoony tem skwapliwiej, dajemy wyksztaceszej modziey, wyrónia si niezwykym w Emigracyi spokojem i zgod. Bartkowski po szeciu miesicach przebytych w Bourges, otrzyma pozwolenie udania si do Dijon dla uczszczania

j

z

na uniwersytet, gdzie si zebraa gromadka Polaków o tym Zakadzie opowiada:

i

tak

nam

;

225 »Ja

Marceli Suchowski,

magister prawa, przybywszy 1832 roku do Dijon, zastalimy tam Leona i Ludwika Jaboskiego, J. Skórzewskiego, ksidza Fr. Koryckiego, Nepom. Modeckiego Fel. Hassmana; niebawem po nich przybyli Jan Alcyato, Sew. Dziewicki, (luzowscy Andrzej

w

i

padzierniku

i

i

Franciszek z

on

i

spore grono po wikszej

akademików z Warszawy cenia si w naukach.

i

Krakowa,

dnych

czci byych

dalszego kszta-

» Kapitan Jaboski Leon (3 puk piechoty liniowej) by wyznaczonym przez rzd jako porednik midzy generaem komenderujcym brygad a nami. » Ludwik Jaboski zaraz po przybyciu zoy egzamin bakalaureatu i zapisa si jako stay ucze na wydzia prawa ci za, co nie przybyli na termin egzaminacyjny, zapisali si jako suchacze wolni; inni uczszczali na prelekcye wydziau

literackiego albo

matematycznego

Zakad tymczasem pomnoy si do 50 gów i zacz si organizowa. Mer miasta udzieli na uytek Polaków sali obszernej w ratuszu, w której byy pisma emigracyjne, oraz »

celniejsze francuskie dzienniki.

w

szkole marymonckiej,

miano te

Jakób Malinowski,

wykada nam

geografi

wykada kurs taktyki wojskowej

i

b. i

profesor

statystyk;

kilka innych przed-

wypadków zwróci nas w inn stron. »Mieszkace Dijon byli nam w ogóle bardzo przychylni, zwaszcza liczne stronnictwo republikaskie, na czele którego sta przyjaciel Skórzewskiego, James de Monbry. Kiedy na przyjcie deputowanych miasta urzdzono fet, Komitet organizacyjny zaprosi wszystkich Polaków na t uczt, gdzie zamiotów. Ale szybki bieg

siado tysic obywateli. > Polacy

w

Dijon mieli

wszelk

atwo

ksztacenia si.

Oprócz kursów uniwersyteckich. Biblioteki miejskiej, Klub miejscowy, znajdujcy si we wspomnionym ratuszu, ofiarowa nam uycie dzie nowoytnych ze swej czytelni. Szkoda tylko, omamieni nadziej rychej wojny europejskiej, nikt jeszcze si do jakiego zawodu praktycznego. nie myla

e

wzi

Lubomir Gadon.

Einigracya polska.

Tom

III.

1

^

226 »Dla wewntrznej swej administracyi

ZaWad

poleci/

J.

Al-

Brzozowskiemu i Bartkowskiemu przygotowa projekt do Ustawy. Ustawa przez nas przygotowana bya krótka, jasna i do utrzymania porzdku i postpowania bez skazy. Zgromadzenie ogólne przyjo z maemi odmianami, niemal cyacie,

dca

j

jednozgodnie. wiali za

ali

j

Hassmann

odrzuceniem

jako

wdzido

tej

(Feliks)

i

Lubliner (Ozyasz) przema-

Ustawy, najpewniej dla

tego,

e uwa-

na ich postpowanie. Pierwszy gra rol

Don Juana i popad u nas wszystkich w podejrzenie, e rodki na pikne mieszkanie, wykwintne ycie i wyszukany ubiór, nie

mu

przychodziy

sposobem honorowym. Drugi za, od samego wkrca si rozmaitymi sposobami w znajomoci z akademikami francuskimi, przyczepia si do nich w kawiarniach i sta si im tak natrtnym, go nazywali tire sou i piue assiete. Wniesione std zaalenie przezemnie na ogólnem zgromadzeniu, cigno na Lublinera publiczn przybycia do Dijon,

e

nagan, po

której

musia na pimie

zoy

przyrzeczenie po-

prawy.

»Rada

familijna (czyli tak

miaa obowizek znosi si Zakadami, zdawa spraw

zwani korespondenci Zakadu)

z Komitetem

w Paryu

i

z

innymi

swych czynnoci przy kocu miesica i wedle potrzeby zwoywa nadzwyczajne zgromadzenia. Godnem istotnie podzwienia byo, e na tych zgromadzeniach, gdzie przeszo 40 po najwikszej czci modych ludzi brao udzia w dyskusyach, unikano troskliwie osobistych

przymówek

»Dwa

i

nie

ze

wywoywano

porónienia.

osobiste: midzy SkóHassmanem midzy mn Lublinerem. >Krom tych zwad nieprzerwana zgoda panowaa w Zakadzie. Rzd wewntrzny, który sobie sam nada, by pod wszelkim wzgldem demokratyczny, ale nie mielimy jeszcze midzy sob militujcych, zaartych czonków Towarzystwa

rzewskim

tylko

i

przypominam swary i

i

Kady objawia swe opinie swobodnie, bez obawy pocisków ze strony przeciwnej. Idea nawet panslawizmu ale nie carskiego tylko federacyi wszystkich Demokratycznego.

—

—

227

równych z równymi*, miaa ju wówczas bitnego w osobie Jakóba Malinowskiego. Utrzymywa, wszelkie ruchy powstacze w Polsce nadaremne; Polacy powinni rozkrzewia w kraju nauki, przemys, oraz rzdnoó i czeka spokojnie dopóki rewolucya w Rosyi nie zwali caryzmu nie poda Polakom sposobnoci odzyskania niepodlegoci. Zdania jego odpierano miechem jako urojenia; tyloletnie dowiadczenie pokazuje jak równie zwodnem byo mniemanie, sprawiedliwo cywilizowanego Zachodu wróci nam

Sowian

»

e

propagatora

s

e

i

e

ojczyzn!

»W

czstych pogadankach

w

czytelni naszej

roztrzsano

rónorodne zapatrywania na stan Emigracyi nadzieje na przyszo. Rozprawiano czsto z ywoci, ale bez goryczy, albowiem nie nauczya nas jeszcze Demokracya patentowana patrze na rónowierców, jakby na heretyków ze zgroz i nienawici. » Kady z nas uwaajc si indywidualnie jako reprezentanta caej Polski, tem baczniejszym by stróem wasnej i

konduity.

>Zjawio si

w

Dijon kilku maroderów, którzy

wlekc si

Emigracy do Francyi, nie wstydzili si pod posabego zdrowia, naduywa wspóczucia panujcego dla Polaków; ale powchawszy pismo nosem, prdko wynopowoli za

krywk sili

si

z Dijonu*.

W

kwietniu 1833 Bartkowski z kilkudziesiciu kolegami

wyruszy na zostao

w

t.

zw.

wypraw

frankfurtsk.

Po

ich

wyjciu po-

Dijon tylko 15 Polaków.

15*

f

RZUT OKA OGÓLNY.

Liczba

maj.

i

—

skad Emigracyi.

nie napowietrzne.

—

garsza.

—

— Narody zdrowe Emigracyi nie — Jego przekroczenie. — Dziaastan pociao patologiczne. — Co

Wiarusy.

Wielki przywilej Emigracyi.

Rzd

—

Emigracya

francuski.

—

jej

Niedbanie o stron

moraln

—

w

—

—

Obojtno generaów. czem si tómaczy. moralnego obowizku. Utrata wszelkiego znaczenia.

Niech

Emigracyi.

—

—

—

Zapoznanie Lelewel.

— —

postpowaniu. Strony kobiecoci. Naczelne Wstrt do »hrabiówKonDwernicki. Towarzystwo Demokratyczne. nieuleczalny. Towarzystwo Komitet londyski. > Zjednoczenie-. federacya*. Sprzecznoci

jego naturze

— —

—

—

— —

i

—

—

—

»Trzeciego Maja*.

—

Emigracya roku 1831

—

Rozdwojenia snuj si nie

—

—

dalej.

odrazu zebraJa si

w

w kom-

Gówna jej masa wesza do Francyi póniej jeszcze przybywali na zadwa lata nastpne chód wychodcy z Austryi, Prus nawet z Kongresówki, skd zbiegali jak mogli onierze wojska polskiego, których mimo carskiej amnestyi przemoc zacigano do 15 - letniej suby ') plecie.

przez

roku 1832, ale

i

i

w

pukach moskiewskich, na Kaukazie

Byli

gna

i

tacy,

w

braci

Tak

to

w gbi

na tuactwie, bo

puku

onierze synnego

skazani byli wszyscy

mii rosyjskiej.

lub

Rosyi.

kraju pozosta mogli, ale których ci-

jaka tsknota do ')

kraju,

którzy

na

w

piechoty liniowej,

niem upaco wrócili do

dwadzieciapilat suby w

ar-

rycersk wspaniaomylnoci cesarz Mikoaj

odznacza najwaleczniejszych midzy walecznymi.

232 trywali jakby ofiar za ojczyzn

najblisze wyjdzie

haso

midzy innymi

jej

i

spodziewali

si

wyzwolenia. Takimi

,

e

z niego

wychodcami

genera Chrzanowski. si te z Emigracy genera Kniaziewicz, Mickiewicz, Sowacki, Jaski Chopin. Kazimierz Brodziski opuci Warszaw z zamiarem poczenia si z Wychodtwem, ale w drodze w Drenie mier go naskoczya. byli

Stefan Witwicki

Dobrowolnie poniekd

i

zespolili

i

Ilo

emigrantów

8000 gów.

sob ksieczk

przed

roku obliczaj zwykle na 7 do

z 1831

si nam nieco za nisk. Mamy w której podpukownik Adolf Krosnow-

Cyfra ta wydaje .

zebra ') alfabetycznie uoony spis imienny tych, co po upadku powstania listopadowego wyszli na obczyzn. Obejmuje ona okoo 8.500 nazwizk, ale nie zawiera wszystkich dostrzeglimy w niej pominicie niejednego emigranta, skdind nam wiadomego. Sam wydawca owiadcza w przedmowie, niepodobna byo sporzdzi wykaz cakiem dokadny wobec rozproszenia wygnaców, oraz dlatego, wielu z nich wyranie si zastrzegao przeciw pomieszczeniu w nim ich nazwiska. Sdzimy przeto, ogóln liczb emigrantów bez przesady ski

;

e

e

e

mona

oszacowa

cay

co najmniej na 9.500 do 10.000 osób.

(jar

tych rodaków

naród,

bo miecia

w

w

jego stanów spoecznych

i

drobnych rozmiarach sobie

przedstawicieli

wyobraaa wszystkich

wszystkich ziem polskich. Zajrzyjmy

ksieczki pukownika Krosnowktórej na 630 stronicach przesuwa si dugim pasmem caa nasza Emigracy. Obok przodowników rzdu wojska widzimy w niej prostych szeregowców powstaców,

do wymienionej skiego,

dopiero co

w

i

i

spoem

z

Potockich

imionami historycznemi Zamoyskich, Czartoryskich, "),

Sapiehów

jdrne nazwiska synów

i

t.

ludu,

p.,

wystpuj

charakterystyczne,

jak np. Bech, Buchta, Czuczko,

V Krosnowski. Almanach historiue, ou Souvenier de TEmigration Polonaise. ')

(Pary, drugie wydanie 1846).

Spis len wymienia jedynaslu Potockich (Pilawitów),

cych si na Emigracyi.

znajduj-

233

Ki, Rzak, Szmarc,

(Czopem bo to Czwartaki). Dalej jak Stanisaw PiJat, Karol PoHuczko, Sylwester Ray, onierzy liczcych po ci yma, Onufry 20 lat suby i po tyle prawie ran. Za nimi defiluj modsi, Wgffigas.

!

postrzegamy starych

wsalów

jak Dzikusz, Sztorc,

Haas, Tatur, Kot, Koss, Maru,

Zyn, Socha, Zubach

i

t.

p.

t.

i

wszystko dziatwa z pod

p.,

strzechy wieniaczej, dzielne wiarusy

Cze

im!

To

Duda,

rónych naszych puków.

najczystsza chluba naszej walki 1831 roku.

Najwiksz

cz

Emigracyi

stanowili

skowi wszelkich stopni, z ogromnie

oczywicie

przewaajc

woj-

liczb

mo-

i z nieodpowiedni mniejszoci na jednego onierza przypadao trzech

podporuczników

dziutkich

onierzy -

e

tak,

oficerów.

ywio cywilny mieszkaców

Emigracyi

obejmowa wszystkie kategorye wyjtku szczeble zawody

Polski, wszystkie bez

wic na

spoeczne; znaleli si

i

tuactwie: ministrowie, poso-

wiksza

wie, profesorowie, literaci, duchowni, magnaci,

wysi

sza szlachta,

rzemielnicy,

i

mniej-

nisi urzdnicy, mieszczanie, wocianie,

i

studenci,

oficyalici.

ydzi

—

nawet Niemcy,

i

albo synowie Niemców^).

Wszyscy oni

—

wojskowi czy cywilni. Mazury czy Li-

moni

—

na gos ojczyzny ponieli krew, domowy, a gdy sprawa upada, poszli w wiat daleki, aeby gosi, e Polacy cho ulegli przemocy, praw swoich nadziei si nie zrzekaj. >Szli wskro wiata ranni szli dugim szeregiem jako i niedobici obrocy ojczyzny; ubodzy czy

twini,

mienie

spokój

i

i

—

duga i

i

ywa

ludów «

skarga

i

JEiko

ciki wyrzut

sumienia dla królów

^).

szczliwe Emigracyi nie znaj; wyNarody zdrowe burze i nieszczcia krajowe wojna domowa, ucisk, i

wouj j ')

:

Takim byJ

tzenheim, syn *)

caw

np.

znany

w

wyszego urzdnika

Emigracyi

dobry

austryackiego

i

Wieloglowski. Emigracya Polska wobec Boga

184S,

str.

19,

zacny Józef Rei-

we Lwowie, i

Narodu. Wro-

234 Polska silna

najazd obcy.

niepodlega Emigracyj nie miaa;

i

koca

dopiero z upadkiem kraju, od

si

XVIII wieku rozpoczyna

ich szereg.

Poczta

z rozsypki,

upokorzona smutnem zakoczeniem

Emigracya polska roku 1831 ruszyJa ku Zachodowi. Niemcy, sami spragnieni wolnoci, z niebywaem uniesieniem walki,

przyjmowali onierzy wolnoci, czstujc ich przepenionymi

pu haram i. Upojeni

szli

nych rewolucya, wali

dalej tam, gdzie

a gdzie wszyscy

si znale dwigni

stanli na

ziemi

tej

nciy legiony, ininn drog spodzie-

jednych

t

lub

dla oswobodzenia ojczyzny. Ale gdy

obiecanej,

wnet nadzieje si rozwiay,

zaczy wyrasta. O legiach rzd Francyi sysze nie chcia, rewolucye nie udaway si, wojna europejska nie wybuchaa. Natomiast Wychodtwo znalazo przymus zakadowy, tsknot próniactwo, nudy, niedostatek, poda gorzkie zawody

:

,

szepty od swoich

i

od obcych.

Polacy przybyli do kraju wewntrznie jeszcze nie uspokojonego, gdzie gorczka rewolucyjna jeszcze nie

panoway

gdzie

intrygi

bya

namitnoci rozmaitych

i

ugaszona^

partyj. Stron-

nictwa francuskie republikanów, bonapartystów, radykaów nie

zaniedbyway adnego sposobu, by

gaszczc

ich

i

wynoszc

fetujc,

ich

ich

przycign

waleczno

i

do siebie, przywizanie

Ze strony swoich ju u samego wstpu czyha na nich zaarty duch partyi, chciwie werbowa, poddo sprawy wolnoci.

burza

i

sia podejrzenia.

Nie zapominajmy,

e

pomidzy zawoanych

z

klubistów,

podegaczy 15. sierpnia aden nie pad ofiar, nie poleg w polu, nie dosta si w rce Moskali. Wszyscy w por opucili Warszav/ naj pierwsi cali zdrowi rozprawiaczy

i

powstanie

— — mówi

nierozumu

umkn

i

przybyli do Francyi.

kiewicz

—

»

Upado

war szalestwa

i

—

i

Karol Sien-

cay

z

pod

jarzma*.

To te wanie wnet bujnym chwastem wyrasta zaczy. Jto si spiera namitnie o to, co ju mino i o to, co nie-

235

przyszo kiedy przynie miaa,

znana

tracono z oczu -rzeczywisto dzisiejsz.

w

a

sporu

zapale

Zapanowaa >choroba

gorsza pisania, adresomania i proklamacyomania mania pisania teoryi przyszych konstytucyj* '). Te manifesty byy nietylko zuchwaem przesdzekonstylucye

gadania

i

i

jeszcze

i

niem przyszej woli narodu, ale staway si ród Emigracyi koci niezgody niewysychajcem ródem jaowej dyskusyi. Porwa wszystkich sza obrad politykowania. Emigracya rozpada si na obozy, na koa i kóka, a wszyscy gotowah naji

i

bro przeciw sobie, a potem dopiero przeciwko wrogom ród ycia bez zajcia uczucia rosy w namitnoci

przód

ojczyzny.

na palnym materyale gorcych i zbolaych ogniem zaartych walk stronniczych. i

Ofiary nasze,

w

pozostaych

szczk

jczce w kaniach

ojczynie, jakby

wybuchy

serc,

byy

syberyjskich,

dla

ywcem

do grobu zoone; cierpicych »katorników«

nieszczliwych dolatywa do kraju. Od braci wygnaców, si gwarliwie na Zachodzie, atwiej ni ze Sybiru tuajcych guchego dochodziy echa utrzymyway spoeczestwo polskie kajdan

,

w

milczeniu, rzadko

w

nadziei,

i

oczekiwaniu jakiej niespokojnoci.

idea wolnej ojczyzny oni

niepodleg

ujarzmieniu,

i

myl

i

nienawi obcego

narodu

i

byli

yw

Unoszc

ucisku,

za

sob

wyobraali

protestacy przeciw

swym pobytem ród Europy

utrzymywali

mi-

dzynarodowy charakter sprawy polskiej. Kraj n)ia usta zamknite i zgnbiony oglda si na Emigracy. Jedna Emigracya moga swobodnie gos zabiera, jakby w imieniu caej Polski.

By

to wielki przywilej drobnej garstki kilku

ców,

który

j

w

samopoczuciu nie

mao

tysicy

wychodale te

podnosi —

niezawyniós za wysoko. Emigracya mówia bardzo wiele przeczenie wywoywaa poyteczne cieranie si opinii, ale i

midzy

rzeczami zdrowemi

wych

i

niedojrzaych. Emigracya

')

Mickiewicz

w

i

mówia duo posuna si dalej.

dojrzaemi,

pimie Pielgrzym

1833,

sir.

Si.

niezdro-

Zamiast

286

suy mu ulegle — co byo kar— zamiast i po synowsku, tylko za

patrze tylko na kraj dynalnym obowizkiem

jej

i

si narzuci

skinieniem matki ojczyzny, ona kusi

jej

swe egzo-

tyczne zapatrywania, swe teoretyczne reformy, swe niewczesne

e

biorc bezporedni, codzienny udzia w sprawach jakiego spoeczestwa, mona odczu przebiegajce w niem prdy, zna dokadnie tym wzgldzie Emijego cierpienia, pragnienia potrzeby. gracya przekroczya swe zadanie zboczya od celu. Dziaanie zgubn utrat jej staje si nieszczsnem, kiedy po ster siga si wywouje. Zwyczajn codzienn straw wygnaców zawsze wszdzie jest udzenie si. Któ tego nie wie. Nasi wygnance, nkani nieutulon tsknot za ziemi ojczyst, trawieni niecieri

fatalne przedsiwzicia,

nie baczna,

tylko

W

i

i

i

i

i

dz

pliw

ni

mniej

dziaania,

inni

byli

wyczeni

z

koa

zwodniczych miraów. Dogmatem niewzruszonym stao si dla odbudowanie Polski jest konieczn piln nich przekonanie,

e

,

potrzeb Europy: gabinetom, jako przedmurze od Rosyi, ludom jako rkojmia emancypacyi i wolnoci. Na tern zasadzaa si wiara w niechybn, nie dzi to jutro, pomoc zewntrzn, mówi jeden z ówczesnych wychod>W dwa kierunki

—

—

rozryway si nasze zewntrzne nadzieje; przyczepiców limy do nich domowe niesnaski przypady dobrze, iak wtki i

z jednych

kbów

Jedni liczy

wysnute*

bd

na pomoc ludów

wszechn; drudzy szuka tów.

Pierwsi

wstrznienie

').

bd

zbawienia u

widz odzyskanie chc wróci do

i

i

na rewolucy po-

rzdów

niepodlegoci przeksztaconej

i

przez

gabine-

ogólne

ojczyzny

po

przez gruzy zaburzonej Europy, na tryumfalnym wozie rewolucyi

Drudzy nie wierz

socyalnej.

rewolucyi powszechnej dzie

si

1&S9,

str. 55.

')

ustala

Feliks

i

;

postrzegaj

,

poskramia aspiracye

Wrotnowski,

w

w

blisko

i

zbawczo

e

wadza rzdów wszludowe; widz skdind

kalendarzu

Pielgrzymstwa Polskiego.

a

"

287

powikszajcy si antagonizm midzy gabinetami zachodnimi dworami witego przymierza std rokuj, e wskutek

i

bd

i

kombinacyj politycznych,

winno odbudowanie

bd

Polski.

wskutek wojny,

wynikn

po-

Jedni zatem jak drudzy, zarówno

poWadaj

nadzieje na pomoc zewntrzn. Metoda pierwszych bdzie niebezpieczniejsz, drugich ogldniejsz, ale w rezultacie ci osign gorzkie zawody, a tamci wywoaj klski tylko, bo jednych i drugich dziaanie bdzie jakby napowietrzne, oderwane od naturalnej, jedynej, staej podstawy gruntu ojczystego.

W

narodów nieraz zdarzaj si Wychodtwa. czasie wychodcy wracaj do swego kraju, albo te rozpraszaj si lub wsikaj w spoeczestwo, ród którego znaleli schronienie. Tylko Emigracya polska roku 1831 niezwykle dugie ma istnienie, trwa przez lat dziesitki^ nie wsika w aden obcy ywio i do koca pozostae sama dziejach

Zwykle po

nie

dugim

sob; warunki nieprzyjazne, ród których si znalaza, nie cieraj z niej wcale wasnej, narodowej cechy, ale chorobliwie zaostrzaj tylko przyrodzone skonnoci. Kada Emigracya jest ciaem patologicznera, zdenerwowanem i zbolaem. Emigracya 1831 roku z dan nasz natur

mikk alów

i

i

wraliw,

z instynktami

anarchicznymi, z zasobem

goryczy wyniesionych z kraju,

sobiona do przyjcia wszystkich

bya

szczególnie uspo-

chorób wychodczego bytu.

nie znalaz si aden lekarz, coby temu zdoa wczenie zaradzi. Przeciwnie zbiegy si okolicznoci, które wzniecay od pocztku pierwiastki niezdrowia. Do smutnego stanu Emigracyi, przyzna trzeba, przyczynio si niemao postpowanie rzdu francuskiego. Dawa jej

A na nieszczcie

chleb powszedni, ale dla

wia spoecznego,

Hmigracya

stale,

w wyszem

jej

potrzeb moralnych, dla

jej

zdro-

jakby z przyjtej zasady nic nie czyni.

pojmowaniu swej

istoty,

ywia w

sobie

myl obowizku, suby, powicenia si. Rzd lkliwie strzeg si najlejszego pozoru, e t myl w czemkolwiek uznaje; w wychodcach polskich widzia tylko cudzoziemców, którym

2H8 przez uczucie ludzkoci

udziela pomocy indywidualnej

chodzi si

z

z nimi,

jak

niewygodnymi gomi.

i

ob-

Emigracya

gwatownie potrzebowaa opieki moralnej, dyrekcyi organizacyi, tym wzgldzie ze strony polskiej czyniono nieustanne przedstawienia, podawano wnioski i sposoby. Myl Legionu i

W

polskiego nie przypuszczano przez ale

z

i

obawy, by on nie

wzgld na pastwa pónocne,

pomóg

opozycyi

do przewrócenia

rzdu. Po dugiem wahaniu si, odrzucono projekt zamianowania inspektora polskiego dla Zakadów. Tak samo si stao z

wielorakiemi staraniami Kniaziewicza, Flatera, Bema, ksicia

Adama, by rzd wyznaczy od siebie specyalny urzd dla spraw Emigracyi, któremi, z porad zaufanych Polaków, wycznie by zawiadywa. Nawet Talleyrand, uproszony przez Czartoryskiego, pisa z Londynu, zalecajc ten rodek rzdowi. Deputowani niektórzy, szczególnie Bignon Andre, podnosili w Izbie potrzeb porozumienia si z rozwanynfti Polakami i ustanowienia wadzy poredniczcej (autor ite intennediaire) i

dla

Rozumieli

interesów Emigracyi.

wadzy wybranej

wpywu

szerokie pole

oni,

e

nieutworzenie

przez Polaków, a popartej przez rzd, otwiera

wichrzycielom polskim

i

kosmopolity-

cznym. Niektóre Zakady, chcc skuteczniej poskramia wykro-

day

si ród nich zdarzay, w tej mierze urzdowego poparcia ze strony rzdu. Rzd odmówi. Po bardzo

czenia, które

dugich staraniach rzd nareszcie niby to zezwoli, by modzie pragnca odda si nauce, moga z Zakadów przenosi si do wikszych miast. Ale có i z tego wyniko nie wiele

—

korzyci,

bo

trudnoci.

wntrznych

w

praktyce

p.

minister

wci

stawi najwiksze

objwszy ministeryum spraw wezarzdzi w tym wzgldzie uatwienie.

Dopiero Thiers,

w

r.

1835,

W

Zakadach, Polacy znajdywali przymus bez rygoru rzdku. Podawano projekt lepszej organizacyi Zakadów,

dla

przyspo.sobienia

kadrów na przypadek wojny,

uatwienia ksztacenia si pojedynczych wychodców, dla zaprowadzenia lepszego

zycyj

rzd

nie

uwzgldnia,

i

po-

bd

bd dla bd tylko

porzdku. Wszystkich tych propoz odpowiedziami ociga si jakby

J

239

w

umylnie,

decyzyachsi^ waha, adnego wasnego systemu

przyjmowa ostatecznie nic nie rolepemu biegowi okolicznoci. Jeliby poród Emigracyi zostaa zaprowadzona dokadna karno porzdna organizacya, to nie pochaniayby j puste dyskusye i nieustanne wybory, a gosy zych doradzców fanatyków nie miayby tyle wpywu. Istotnie trudno byo wymaga, by zbiór kilku tysicy ludzi, pozostawionych samym nie objawia, obcego nie

i

bi, wszystko zostawiajc

i

i

sobie,

bez zajcia, bez dostatecznego utrzymania, przygniecio-

nych wielkiem nieszczciem, móg zachowa równowag, jak spoeczno znajdujca si w normalnych warunkach.

W

rzd dawa czsto

swoich krokach wobec Polaków,

dowody braku zmienia.

taktu.

Wydawa

Wichrzycieli,

rozkazy

i

wnet

je

cofa lub

co bocznemi drogami przybywali do

mia wyprawia z miasta, ale za to ludzi spopowanych, z najwiksz trudnoci wpuszcza do

Parya, nie kojnych stolicy.

ni

i

Niemojowskiego, ostatniego prezesa

std, ni

zowd,

lestowa o pobyt

bez adnej przyczyny

w

Paryu.

Genera

i

rzdu narodowego,

do niegrzecznie mo-

Sznajde, chory, potrze-

bujcy porady lekarskiej, przez trzy miesice musia koata, nim mu pozwolono ze Slrassburga przyby do Parya. Podobnie Gustaw Maachowski, b. minister spraw zagranicznych, zatrzymawszy si naprzód w Bezansonie, przez dugie tygodnie musia czyni starania nim go przypu.szczono do stolicy. Genera Umiski zamieszka w Paryu bez pozwolenia; prezes ministrów ali si na to w Izbie, ale rugowa go ani próbowa. Przedstawie, najsuszniejszych uwag czynionych z naszej

rzd nie przyjmowa, ale przed oporem staym, postaw hard, mikn, cofa si nieraz ustpowa').

strony,

przed

i

•) Tak si staJo np. z rodakami na wyspie Oleron, lub z przybydo Hawru. Konstanty Zaleski, znany nam agitator, otrzyma rozkaz opuszczenia Strassburga. Ale on si opiera, nie wyjeda i dano mu pokój. Dopiero póniej, z przyczyny innej okolicznoci, wydalono go an-

ymi

—

darm ami.

240

Obojtno dawaa si

niech rzdu

nawet

czy

ta,

jednak tumaczy,

francuskiego

a mianowicie tem,

stana

Emigracyi z Lelewelem na czele

cz

e

odrazu wrogo

wyzywajco wobec panujcego systemu; niektórzy Polacy wchodzili do tajnych stowarzysze czyli si z party bonapari

i

towsk albo republikask. Sam Komitet lelewelowski przybra si nazwa » Narodoton i gesty ostro republikaskie '), a wym « wystpowa w imieniu Emigracyi a nawet caej l*olski, wic rzd w jego postawie móg upatrywa wyraz panujcej opinii Polaków, tem bardziej, aden protest publiczny z pol-

e

i

e

skiej

strony temu nie zaprzeczy. Na'

rzd

podstawie

tej

wiedliwia prawo wyjtkowe, przyjte

w

uspra-

kwietniu 1832 roku

przeciw cudzoziemcom, oraz usiowania swe przeniesienia Pofronderom i agitatorom rzd laków do Algieru. Pojmujemy, móg niedowierza i nie okazywa szczególnej przychylnoci;

e

ale po za nimi

by

byli

ziewicz,

których intencye nie

chodu, by ich o sprawach

i

nie

potrzebach

wielokrotnie przedstawia, coby

w

i

Knia-

grzecznem lekcewaeniem

utyskiwano ale

rki

i

i

i

za-

porzdku

i

wza-

Ale wszelkie objanienia ;

przyjmowano

nieprzeaman biernoci;

alono si na szalone gowy

do poparcia rad

i

Wychodtwa owieca

starania tego rodzaju pozo.sta way bez skutku z

mini-

szczdzi trudu

interesie

jemnego zaufania uczyni naleao. je

mogy

by Czartoryski, by mogy by wtpliwe dla

Sdziwy genera

strów francuskich.

i

których opinie nie

Polacy,

inni

i

podejrzane lub niebezpieczne;

usiowa gów

i

niesforne duchy,

spokojnych

i

powanych

To te midzy wybrykami nieroztropnoci pooenie naszych umiarkowanych byo isto-

nie przykadano.

a inercy rzdu,

Natychmiast po przybyciu do Parya, Lelewel wszedJ w bliprezezem Towarzystwa Antis du Peuple i z Buchezem, jednym z zaoycieli Karbonaryzmu we Francyi, póniejszym prezesem Konstytuanty roku 1848. Buchez mia przyjació w mi')

szy stosunek z Raspailem,

nisterstwie

i

w

prefekturze policyi

dla Polaków, których trzeba J.

N. Janowskiego,

w

byo

i

przez nich

wysa

Bibliot, Jagie.).

otrzymywa

paszporta

pod obcem imieniem, (Notatki

241 odmawianie zaufania »biaJym« szo na zacht czerwonym €. Radykali francuscy poduszczali Polaków i z nich

tnie trudne; »

bro

tworzyh sobie

anti -

rzdow

ale

,

rzd

nic

nie czyni,

j

odj. Takie jego zachowanie si byo tak race, by im rodzio nawet posdzenie, azali ministeryum francuskie,

e

powodowane szczególnym machiawelizmem, skrycie nie yczy sobie, by Emigracya polska sama si niszczya, by popenia jaki krok nierozsdku, któryby posuy za pretekst cofnicia jej wszelkiego wsparcia zupenego si jej

Wd,

jaki wielki

i

pozbycia.

Opieka wic rzdu okazaa si nie zawsze szczer i yczliw; opieka nieprzyjació rzdu nie zawsze bya bezinteresown. Opiekunowie za naturalni, najblisi, t j. generaowie nasi,

wyjwszy

kilku,

z

uderzajc niedbaoci

zapomnieli

o moralnym obowizku i usunli si od wszelkiej troski o byt tych, których tak nie dawno jeszcze wiedli do boju. Wedug spisu Krosno wskiego na Emigracyi znaleli si generaowie Józef Bem, Wojciech Chrzanowski, Henryk Dembiski, Mamert Duski, Józef Dwernicki, Stanisaw (Gawroski, Tomasz Konarski, Kazimierz Maachowski, Micha Mycielski, Antoni Ostrowski, Ludwik Pac, Samuel Róycki, Maciej Rybiski, Juliusz Sierawski, Ambroy Skaryski, Kazimierz Skaryski, Jan Skrzynecki, Roman Sotyk, Tadeusz Suchorzewski, :

Franciszek Sznajde, Józef Szymanowski, Tadeusz Tyszkiewicz,

Jan Umiski

i

Antoni Wroniecki.

Pokany

ten poczet nie zy-

cz

ska ród Emigracyi adnego znaczenia; najwiksza jego zachowaa postaw zupenie biern nijak. Do generaów z natury rzeczy naleaa opieka moralna nad modszymi towarzyszami broni. Tymczasem po przejciu i

granicy

kady

troszczy si

z nich

wcale.

myla

tylko o sobie, a o los wojska nie

Rozdzieleni

midzy sob

osobistociami

zawici, za przybyciem na Emigracy nie byli w stanie porozumie si, nie umieU si zdoby na aden krok zbiorowy w interesie podkomendnych; nie wydali adnego wspólnego

Ii

242

haasów Ta ran u, ani si powstrzyma baamucenie jtrzenie Zakadów, nie omielili si wyrzec sowa powanego. Przy tworzeniu »Delegacyi«, czy te »Rady Generaów* chcieli zaafirmowa swoj hierarchiczn powag, ale uczynili gJosu na tumienie niedorzecznych pokusili

to nie

i

w por

nader niezrcznie.

i

A ju

przy sposobnoci

owego pisma, które miao by podane królowi, wystawili sobie smutne wiadectwo braku rozwagi i powagi. Dali si zachwia przez deklamacye krzykaczów i przez gorliwe zabiegi Komitetu Lelewela wycofali si pod bahym i pochym pre-

—

tekstem.

i

Dla szczdzenia tuzinkowej popularnoci,

dla formy

powicili rzecz, która staby si moga poyteczn, ale która si nie podobaa taraskiej gawiedzi. 1 tutaj cho w kole nie licznem, nie mogli si zgodzi na jakie mskie postanowienie.

w

Dwernicki

o i

sprawach Emigracyi

mia rol wybitn;

Umiski duo krzycza kl, od czasu do czasu warcholi, pi si do przewodnictwa znaczeniu

jej

mówilimy

obszerniej.

—

robi dugi. Rybiski zupenie nie pojmowa swej pozycyi bra zbyt na seryo Dowództwo Naczelne, które mu przypado in extremis *). Stary Sierawski atwo podawa ucho

i i

rozprawiaczom. Zacny Pac od wszystkiego si usuwa. Sotyk

sam nawet nalea do Komitetu taraskiego. wyranie mao mia interesu dla rzeczy emigracyjnych. Sznajde bra w nich niejaki udzia, jak równie Wrozrazu, jak wiemy,

Mycielski

i

niecki,

.

,

a nastpnie

i

Chrzanowski;

ale

o innych generaach

e

na Emigracyi adnego prawie sychu nie byo, rzekby, na ich pamici ciya zmora owej ndznej rady wojennej w Supnie.

si schowali

—e

midzy generaami, Kniaziewicza bezczynnoci nie dosiga. Widzielimy,

Najstarszego

obojtnoci

i

,

zarzut

e

on od

') Rybiski w jednej przemowie owiadcza, »e zJoeniem broni honor narodowy*. wypadki zoenia broni bez walki; ale eby kto chlubi si z tego i klsk poczytywa za zasug takiego przykadu

ocalit

S

,

jeszcze nie byo.

243

we Francyi, si nimi zajmowa. Ale z jednej strony mia on przeciwko sobie uprzedzenia ') i wpJywy koa lelewelowskiego, pierwszego pojawienia si wojskowych naszych

szczerze

a z drugiej i

strony

rzd

francuski

odmawia mu

poparcia

wszelkich sposobów dziaania.

Bem,

obojtnym

biernym nie on czynnym w interesie wojskowych, lecz tej jego czynnoci szkodzio nieliczenie si ze zmienionymi warunkami i zbytnia porywczo i bezwzgldno, która mu robia nieprzyjació i budzia przesi powoduje wiciwko niemu oszczerstwa i posdzenia, dokami osobistej ambicyi. I

by;

w

jak

organizator pochodu,

Niemczech,

tak

i

we

Francyi

i

by

e

Ale starania Kniaziewicza jak

Bema byy

indywidualne,

do

doniose, by podziaay na ciao tak roztargane, jakiem bya masa zbierajcego si Wychodtwa; na to trzeba nie

byo wpywu

silniejszego, jaki

móg wyj

generaów. Ich gos zgodny, zbiorowy, gos

wywarby wiksze wraenie

i

radcami

;

z grona

poczonych

powany

i

ojcowski,

zymi dochoby nawet gbszego skutku

przestrzegby przed

apostoami frazesu a daby przykad spenienia obowizku. We wrzeniu 1832, kiedy swary w Zakadzie awenioskim straszliwie si wzmogy, kilkaset rodaków uroczyst odezw bagao generaów, by przemówili do niedowiadczonej do rozsdku porzdku. Ale i to nie modziey powoali wyruszyo ich z bezwadnej opieszaoci. Do takiego nawet gosu generaom nie stao w piersiach oddechu i ducha heti

nie sprawi,

i

j

i

maskiego.

W

gboko si zaZatrzymamy si przeto nieco duej

uksztatowaniu duchowem Emigracyi

znaczya osoba Lelewela. nad t niepospolit postaci. Kiedy o Lelewelu mowa, jego zasugi naukowe.

skiej

I

nie

ma si

dziw

— bo

najczciej

na myli

to jest strona

') Przecie nawet o Kniaziewiczu utrzymywano, przyjani z ambasadorem rosyjskim.

e

pikna,

on yje

16*

w

bli-

244 doniosJa

i

dodatnia jego dziaalnoci.

si przedstawia

Inaczej

druga strona ycia tego znakomitego uczonego, strona czyn-

noci na polu publicznem. Ta jest cakowicie ujemna. Wahajcy si, dwuznaczny, obawiajcy si odpowiedzialnoci, fizyLelewel nie

cznie sabowity,

ma

na

i

cznie

Imi

stanu.

niepotrzebnie

i

by

jego wielkie

stworzony na

w

literaturze

zostao powikszone

modzie 29. listopada* *), a jeli postawa bya szkodliw, to na Eraigracyi staa si

w

ma

»

polityce

jego

czynu

nagle, sztu-

w

przez

Warszawie

stosunkowo jeszcze

szkodliwsz.

W jce

naturze

i

postpowaniu Lelewela zachodziy uderza-

sprzecznoci. Podczas powstania rewolucyjne dziaanie to

podnieca,

to je osabia;

do rzdu sam naley,

a cichaczem

W dociekaniach naukowych widzi jasno, bystro nie przenikliwie — w sprawach, które go otaczaj gubi si umie si decydowa. W yciu codziennem a zarazem

go podkopuje.

i

i

fantasta,

stoik

asceta,

i

wyrzek si

wszelkich

wygód

i

uciech wiata,

ambicyi nie mao pychy mnich polubi dobrowolne ubóstwo i spoetyzowa je sobie, widzc ojczyzn ubog i najbezpatnie, liczniejszy w niej stan ubogi; jako urzdnik zasików ani od Komitetów, ani od przyjació, ani od wasnej rodziny nie przyjmowa, rkopisma ksigarzom za bezcen oddawci, a obok tego w pewnych chwilach uniesienia mówi o swem ubóstwie, lub znowu czasem paradowa > torb ebracz*. Kady grosz najcilej oszczdza^), ale dla godnego brata wygnaca mia zawsze datek gotowy. Ten czowieczek

ale

w yciu publicznem mia on cho niemiaej. Jak

i

namitnej,

suy

Mochnacki. Pamitnik Emigracyi

')

21. lutego 18.S.3

r.

str. 9.

Jako próbk tej oszczdnoci podajemy kilka nastpujcych wierszy z listu Lelewela do Zwierkowskiego, pisanego z Tours 12, maja 1838 r. »Wojewoda (A. Ostrowski) tu do nas czsto pisywa, ale od czasu gdy ja i Rudolf (Wieszczyckij napisalimy, ze nam trudno poczt *)

:

opaca

listy, pisywa przesta. Wida, e sam oceni, e jego Pogniewa si. Ale bo si tak rozpisa, e pisa z tym tylko, tam jecha myli. A za taki list do Parya, to raz inny, to cay obiad «. fZbiór Chodki w Rapperswylu. T. 70).

za próne

listy puste.

e jedzie 10 sous:

e

:

245 skromny, potulny, uczynny

cichy,

go mJodzie koroniarska nazwzila

w

przecie

chtnie biedujcy, tak

Jezuskiem litewskim*,

mao, któr przeciwników

sobie óJci nie

ciga wytrwale

przyjació

i

»

zjadliwie, ale

i

e

mia

lub nie-

zwykle z boku lub

z ukrycia.

W ustroju duchowym pewnych

Lelewela niepodobna nie dostrzedz

stron czysto kobiecej natury

giwanie si maluczkimi rodeczkami

miowanie do krecya

i

np. jego

plotek,

podszeptów

lekcewaenie tajemnicy.

wasne nastpujce

;

znane

i

sposobikami,

jest jego

posu-

jego za-

poduszcza, jego niedysZe zdumieniem spotykamy i

zeznanie:

>Znjdowaem si

je-

dnak obecny przy audyencyi, któr da Chopicki, bo to byo w sali rzdowej. A kiedy postanowiono tajemnic zachowa, przesaem do Parya, gdzie Micha Podczaopisaem on szyski umieci w Le Temps* *). Snad Lelewel w pojciach swych o codziennej, praktycznej etyce, wydanie politycznego i

sekretu

lubi *

uwaa

tylko za

wyrzdza

jedn z tych psot niewinnych, które mia swoje szczególne wyraenie

dla jakich

i

puszcza szmermele*.

Inn cech kobiecoci w Lelewelu bya jego skonno Górowao w niej mianowicie zawzite uprze-

do uprzedze.

dzenie do naszych

utytuowanych

i

»

w

hrabiów*

ogólnoci,

t.

j.

do wszystkich

odznaczajcych si imieniem, majtkiem lub mia po prostu

dostojestwem, których wszystkich bez wyjtku za

»

zdrajców*.

Bya

to jego

»

gówna

mania*, jak

nam

to

Zapewne powiada jeden z najbliszych oddanych mu ludzi w wielkim tumie naszych hrabiów spotykaj si niestety '^).

i

*'')

167. i Rzeczy jej. YII. Wojciech Kazimirski, zuany oryeotalista. który razem z Lelewelem wyszed z Warszawy i razem z nim odby drog do Francyi. ') Polsce wolnej hrabiów nie byo. Uywanie tytuów cudzo')

Lelewel. Polska, Dzieje

'»

W

ziemskich wzbronione

sejmowe

16.S8,

byo sub poena perpeuae infamiae. (Uchway paca convena IIGA; Konstytucya 3. maja).

167.% 1738;

Dopiero po rozbiorach powstaj u nas hrabiowie nie.

Pod tym wzgldem, mimo politycznego

i

i

mno si niepomier-

ekonomicznego upadku,

246

adnj myli

czsto ludzie nie zdolni do

mylni marnotrawcy nimi

jest

te

i

lub pracy

—

powanej,

poaowania godne nieraz bezgracze ale któ nie uzna, e midzy

typy puste, mieszne lub

—

tumi zasuonymi obywate-

wiele takich, u których tytu niepolski nie

duszy polskiej

i

którzy

s

dzielnymi

i

midzy nimi nie robi, a swego wstrtu do » hrabiów* okazywa w szczególnej Ale Lelewel rónicy

lami.

szczyt

niena-

wici do ksicia Czartoryskiego'); usiowanie dyskredytowania ksicia i krzyowania jego czynnoci byo te jednem ze sta-

ych

de

Lelewela na Emigracyi.

Ten badacz niezrównany, co

rozwieca kwestye

z

mia wzrok

spóczesnej

z genialn

zamierzchej

przenikliwoci

przeszoci,

dla

zac^-miony doktrynerstwem,

polityki

granicz-

odbio si fatalnie na Emigracyi. Paryu, Lelewel natychmiast podnosi rozterk na dwie strony; rzuca si na wasnych rodaków i zarazem na rzd kraju, który nam drzwi swe

cem

z sekciarstwem.

I

to

Zaledwie stanwszy

w

cz

otwiera.

Zamiast stara si zbierajcego si jenie

i

czy

si

o utrzymanie

Wychodtwa,

spójnej

caoci ród

Lelewel odrazu tworzy rozdwo-

nie z Kniaziewiczem

i

Platerem,

czemnym wichrzycielem Gurowskim, ciga ^)

ale z nik-

klubistów, zbiera

koo siebie kwiat rozprawiaczy warszawskich, a ludziom umiarkowanym rozwanym, Polakom, co nie dziel jego wyobrae i

politycznych, wydaje

wszystkich

otwart,

zakóce w

nadal nieprzerwanym i

namitn wojn. To by pocztek

Emigracyi,

potokiem

gówne ródo,

wypyway

z którego

nastpne swary

wanie.

dzi posiadamy stosunkowo wicej osignlimy wzrost niepospolity hrabiów ni którykolwiek inny naród europej.ski. Niezwyka ich mnoi

go

bywa te przedmiotem ironicznego podziwu ze strony cudzoziemSama Galicya, jak powiadaj, wykazuje ich wicej ni Francya i Belgia. (Patrz Stefan mtwicki. Wieczory Pielgrzyma. Pary 1842. Artyku »0 hrabiach u nas*). ') Nie móg darowad Mickiewiczowi, e bywa u ksicia. ców.

*)

Palrz

wyej

T.

II.

str. 22.

List

Mochnackiego do Lelewela.

247

Tak samo bez gJbszej przyczyny, dogadzajc swoim pari mrzonkom, Lelewel odrazu wystpuje zaczepnie przeciw rzdowi francuskiemu. Chusteczk z barwami republikaskiemi, przywiezion z Polski, gdzie nie móg tyjnym namitnociom

jej

rozwin

wydoby

'),

z kieszeni

i

j ni wywija pod

no-

Ludwikowi

Fi-

sem króla- obywatela, zapowiadajc nie

tylko

walk na czele wymarzonej » ludów koalicyi*. By o wielki bd, bo nam przybyszom do kraju, gdzie znajdywalimy gocinno, przytuek zasiek, prosta rozwaga uczucie godnoci nakazyway zachowa zulipowi,

wszystkim królom wogóle

ale

i

i

pen

neutralno w cieraniu si stronnictw wewntrznych. Tymczasem Lelewel czeniem si z nieprzyjaciómi tronu zniechci dla Emigracyi rzd i najwpywowsze sfery spoeczestwa francuskiego.

Tum by

wielbi zawsze tych, co schlebiaj jego

Dziki

derskim.

Lelewel

—

Bema gracyi.

—

owym

tajemniczym

zwaszcza po rychem zganiciu popularnoci w Emi-

niezaprzeczenie najpopularniejsz osobistoci

Ale jak

uy

tej

popularnoci ? Zamiast

daków przewanie modych do spokoju Lelewel echta ich

krokom

gustom fron-

^stosunkom z ludami*,

i

próno,

i

nawoywa

ro-

trzewej rozwagi,

przyklaskuje nawet nierozsdnym

budzi przesadzone pojcie o ich znaczeniu

i

wielkoci,

wmawiajc np., e s »Tarcz wolnoci europejskiej*-); zamiast zwraca ich na drog rzeczywistoci w zakresie pracy cile narodowej, on durzy mode umysy fanlastycznemi widzeniami

ogólnikami,

i

o

»jednoci przymierza,

braterstwie

nadchodzcej chwili propagandy krwi elazem*, jednej ze o > zbliajcych si wielkich wypadkach* i t. p. swych odezw Lelewel wota: »Rodacy! Wielkie w Europie gotuj si wypadki. Walka nowych pryncypiów .socyalnego ^} ludów*, o

»

i

W

') Wiadomo, ze Lelewel podczas powstania na miejsce kokardy narodowej amarantowo- biaej, chcia wprowadzi kokard trójkolorow. *) Zdanie sprawy Komitetu str. 181.

')

Kasztelan Leon Dbowski, czonek

Rady najwyszej

i

rzdu tymczasowego, czonek

minister skarbu od czerwca 1831 roku do szturmu

248

porzdku

z przestarzaemi

wyobraeniami.

podzielona obozy

wielkie

wydanem bdzie, znajdzie

niedaleka

Europa

hasa do

oczekuje

na

moe okae przyszo

dwa

Skd

boju.

to

.. Wkrótce si pora nowego do was przemówienia; wkrótce moe .

nam wszystkim do spólnego wystpi przyjdzie dziaania**)... Zapowied taka oczywicie moga tylko podwoi gorczk ^^' umysach modziey niedowiadczonej wyczekujcej tylko chwili, w której bdzie moga bi si znowu za Polsk. Ale Lelewel rozszerza koo jej przeznaczenia: >los poruczyl nam na wiat cay mówi on — misy wielk, której jeli i

—

godnie dopenimy, niemniej

si ojczynie za.suymy,

Warszawy, w swych pamitnikach (rkopis Nr 8808 3812) wyraa sd nastpujcy:

—

Lelewel, o

jako sawant

godnym

w

jak wal-

Archiwum Czartoryskich

by

najwikszego uwielbiedowiadczenia ani energii, ale nadto oddany zupenie intrygom, tajemniczoci i drobiazgowym wyobraeniom, siedzia nie na dwóch stokach, lecz na trzech, a moe i wicej. rzdzie rzadko kiedy mia wasne zdanie. Dopóki by Lubecki, ulega zupenie jego wpywowi. Owa maksyma: eby cesarz rosyjski toczy wojn z Mikoajem, królem polskim, tak go opanowaa jak >

nia,

jako

ma

ile

stanu nie tylko nie

mia

ani

W

jaka zmora,

e

nie

umia

z jej

ucisków wyzwoli si. Kiedy Lubeckiego

byo. odda si wpywowi Ostrowskich. Lecz obok tego, drugi ów stoek, to byo Towarzystwo patryotyczne. którem kierowa — i tam byo pole wszystkich intryg, spisków równie szkodliwych jak nierozsdnych. A nakoniec trzeci stoek ulubiony, otoczony tajemnic, to by socyalizm. Lelewel nie dba, aeby sprawa powstania otrzymaa zwycistwo. Uwaa to za epizod wielkiego dramatu, do którego ludzko. Dla niego nie chodzio ani o istnienie Polski, ani o odzyskanie dawnych granic, lecz o objawienie wiatu nowych pryncypiów wyzwolenia wszystkich ludów z pod jarzma tronów, zaprowadzenie rzeczponie

dy

spolitych federacyjnych z

podziaem wasnoci

lub

te

ze zniszczeniem

zupenie prawa wasnoci*. Nie

sdzimy by

przytoczone wyrazy co do >istnienia Polskit od-

powiaday dokadnie

mylom

dla wskazania, jakie

w

Lelewela. Podalimy cay sd Dbowskiego pewnych koach Warszawy istniao mniemanie

o Lelewelu. ')

Zdanie sprawy Komitetu

str.

237.

249

czc

ni

za

na wiasnej ziemi*

która z

gelii,

wychodców

Byy

').

to

robia

polskich

sowa owej ewanbdnych rycerzy

i zamachów rewolucyjnych, adnego poytku dla rodzimego spoeczestwa. Jake dziwnie udzilimy samych siebie. My, comy nie umieli sprosta wasnym, najbliszym zadaniom, najbiedniejsi, bezsilni, sami

wszelkich kosmopolitycznych prób

bez

w

nie wolno

mielimy wszystkim ludom caego wiata! okowach,

potrójnych

Gównym

i

przedmiotem zabiegów Lelewela po przybyciu

do Francvi

byo stworzy swoj party, rozszerzy

zyska jak

najliczniejszych

swego Komitetu.

czynno

za

W tym

pomoc

na Emigracy;

szczcie

byy

adherentów dla swej

celu rozwija on

j

i

opinii

nieustann

i

i

podla

gorliw

sposobów, które najfatalniej oddziayway

owe ulubione rodeczki: plotki, podpoktne wpywy, wysace i t. p. dugo kazay czeka na siebie i naprzód

to

szepty, poduszczania, boczne

i

tej metody nie objawiy si w Zakadzie awenioskim, a potem i w innych. Rozdwojenie i swary coraz bardziej zaczy si szerzy i przepierwsz ich przyczyn wany gos Emigracyi przyznawa, byo postpowanie Lelewela. Stwierdzenie tego wyrzutu syszelimy jeszcze z ust wiadków spóczesnych i czytamy w ró-

Skutki

e

nych

pismach z owego czasu, drukowanych

I

kami,

e

Na

gosy w-a-

wiadectwa dawnych jeszcze z kraju przyjació Lelewela. tak pisze Maurycy Mochnacki w licie do rodziców

poparcie tego snych,

dnia

pisanych.

i

przytoczymy tu niektóre

7.

sierpnia 1832:

e

nic o tych

»Tak

mi nudz

komeraach

ródem,

Lelewel jest wszystkich plotek

mówic o Lelewelu powiada, wym interesie Emigracyi, on

e

»

midzy

Pola-

powiem

tylko,

by«.

dalej,

niezgody

napisz;

nie

zamiast

jak

i

dziaa

w

I

prawdzi-

zakóca umysy, i stawi nas w bardziej nieprzyjaznej postawie wobec rzdu; pozostaje mu tylko pycha nieznona, humor zgryliwy i wszystkie wady Aeby zosta pierwsz ambicyi osobistej nie dosy ukrytej tylko

.

»)

Ibid. sir. 131.

.

.

250

osob w

uywa

Emigracyi,

godniejszych.

wszelkich sposobów nawet najnie-

gowy

Nie przestaje zawraca

modziey

naszej

po Zakadach* VKamil, brat Maurycego, ze swej strony pisze:

swoim orszakiem

ze

jest

prawdziw przyczyn

»

Lelewel

wszystkich nie-

pokojów, wszystkich rozdwoje, które dla Emigracyi naszej

s

tuactwa Otoczy si ludmi, którzy mu s-u za narzdzia do zawracania gowy naszej walecznej modziey... Utrzymuje w cigej nienawici zgubniejsze, nieli wszystkie przykroci

przez podszepty

W

i

plotki

tym samym

jednych

sensie

.

wzgldem

.

.

drugich*

odzywa si dnia

9.

'*)...

wrzenia 1832

Micha Podczaszyski, w licie do matki Mochnackich: » Lelewel nie by moim przyjacielem, ale boyszczem... Ale w Emigracyi przekonaem si, czem on jest; teraz zwaszcza tak si zepsu, e ani cienia dawnego charakteru, dawnego rozumu w nim nie masz... Bóg moim wiadkiem, e mi ten czowiek nic zego nie zrobi trzeci

i

e

dawny

przyjaciel Lelewela,

bynajmniej

przez

moje

usta

nie

przemawia osobista

W Metzu postrzegem, e Lelewel w urzdowych

uraza ...

dzia-

aniach swoich wbrew interesowi ogóu dziaa... Mog zarczy, jeeli niezgody i nieporozumienia w Emigracyi, Lelewel do nich nie mao si przyczynia* ^). Juliusz Sowacki, u rodziców którego w Krzemiecu Lelewel czstym bywa gociem, piszc 7. marca 1882 z Parya do matki powiada: » Kaniaem si kut.isom u butów*) (Leleszczwelowi), które mile to przyjy. Wy je uwielbiacie hwi. Nic wiecie, co to jest blisze poznanie ludzi; jest to le pro-

e

s

—

pheie voile de Koraphan, tak go nazywamy ze Skibickim*. »Dzie?a Maurycego Mochnackiego-.

')

str.

129 »j

i

Poznaii

1863. T.

I.

Listy,

i:^0.

Ibid. sir.

l.S:^.

—

Podczaszyski byt delegowany do Melzu, dla przyjmowania przybywajcych Polaków. *) Wedle mody ówczesnej Lelewel nosi przy fraku spodnie w butach, ozdobionych z przodu kutasikami. ')

Ibid. str.

140.

251

e

Dostrzedz nie trudno,

i

Mickiewicza stosunek z Lele-

welem wyranie ostyg w Paryu. pd czasów krzemienieckich wileskich w osobie I^lewela snad zaszy zmiany. Polityka nikomu bodaj nie sodzi ycia i charakteru. I dla Lelewela zapewne nie bya ona sodk: cierpkim duchem partyi zacienia jego horyzont zai

i

ostrzya chorobliwie jego

e

mio wasn. Wielka to bya szkoda, na pole, do którego zgoa duchowych zstpi na ni-

ten wielki uczony rzucony zosta

by

nie

ziny

i

stworzony,

i

e

wyyn

z

zabiegów niegodnych jego piknej,

wertepy

naukowej sawy. rozmowie

W

o*

owych czasach

z

jednym

z

wielkiej

weteranów

31 roku, który przed laty jako modziutki porucznik uczszcza pilnie te

na

gone

w

obrady

Taranie,

usyszelimy

sowa: »Bem stworzy Emigracy, Lelewel

Komitet Lelewela

w

j

z ust jego

popsu*.

krew Emigracyi zaszczepi zarazek

wani; Komitet Dwernickiego bez wiary ci, nic nie uczyni, by organizm

w

siebie,

bez godno-

nim dotknity uleczy; prze-

ciwnie za jego urzdowania rozniecone niezgody gorcej tylko

zapony, umysy bardziej si rozbaamuciy, bezrzd si powikszy. Wzmagajce si Towarzystwo Demokratyczne, przyjwszy nienawi jakby lub swego zakonu, pryskao na wszystkich

jadem

i

óci

i

niszczyo

usiowania zorganizowania

Emigracyi.

Po znikniciu Komitetu Dwernickiego

aden nowy na

jego miejsce

nie

w

maju 1834

stan; zamiary

r.,

uorganizo-

wania Emigracyi wszystkie upaday. styczniu 1836 ogoszony zosta bezimiennie projekt

W

do aktu »Konfederacyi Narodu Polskiego*. Wedug niego, skoro 1500 Polaków w kraju czy zagranic znajdujcych si, a w ich niedostatku cudzoziemców

do

przystanie, Konfederacya

miaa

zacz dziaanie i wybra Rad, marszaka i regimentarza. Radzie powierzao si staranie o przywrócenie Polski, a regi-

:

252 mentarzowi zajcie si urzdzeniem kadrów wojska narodowego. Zawizanie Konfederacyi (przez 80 osób) odbyo si w Paryu 25. lutego zarazem okaza si inny akt, w którym ;

byo ju mowy

o wspókonGenera Dwernicki, Ledóchowski Leon Stpo wski otrzymaU od zaoycieh Konfederacyi upo-

nie

i

o regimentarzach, kadrach

wanienie do dziaania

w

i

cudzoziemcach.

federatach

w

dziennikach francuskich

nicki

uda si

em.

Konfederacya,

do Londynu

rzd wydali i

do której

rozwizaa

Cz Polaków

29. sierpnia

ogoszenie aktu

Parya. Dwersi z tamecznym Ogóprzystpio byo okoo 600 ich z

poczy

osób, zawiesia swoje czynnoci,

pniu 1836)

ale za

ich imieniu,

t.

w

j.

rzeczy samej (w sier-

si.

w Londynie napisaa swego Ogóu i wybraa

znajdujcych si

1836 roku

ustaw

dla

zoony z generaa Dwernickiego prezesa, czonków Stanisawa Komiana, Adama Sperczyskiego, Anastazego Du-

Komitet,

i

nina, Franciszka Kirkora, Józefa

ab

i

Jana Hacickiego. Ko-

wyda odezw

do caej Emigracyi. wzywajc j, aby go uznaa za swego reprezentanta. Kiedy wezwanie to pozostao bez skutku, skad Komitetu rozwiza si. Pozostali mitet ten

ogo.sili (12.

kwietnia 1837) projekt Ustawy organicznej

mitetu dla Emigracyi

i

do przyjcia go

podali.

i

Ko-

Emigracya od-

powiedziaa na ten projekt najzupeniejszem milczeniem. Komitet przeto pozosta wycznie Komitetem londyskim, nie przedstawiajcym nawet caoci znajdujcych si w Londynie emigrantów. Zmieniajc si w skadzie i w rodzaju swych czonków, mia wszake cigle na czele swojem generaa Dwernickiego pisa róne, do rónych osób, instytucyj i narodów odezwy. kocu i on si rozwiza, kiedy (w r. 1840) Dwernicki wróci do Francyi. Midzy party demokratyczn a arystokratyczn zaczo wyrasta trzecie stronnictwo stronnictwo »Zjednoi

W

—

czenia*.

Projekt Sekcyi Panteonu

L padziernika

poczenia Emigracyi (wniesiony wyej mówilimy, by pierw-

1836), o którym

258

w

szym krokiem

tym kierunku. Towarzystwo Demokratyczne Róne ogóy, zwaszcza gmina brukselLelewelem na czele, ska z jy wydawa odezwy, uderzajce mocno na Towarzystwo Demokratyczne i wskazujce rodki ku poczeniu Emigracyi. tym celu zawizana komisya w Lyonie, zastpiona wkrótce przez komisy w Poitiers, ogosia projekt nowej Ustawy i poddaa pod zatwierdzenie zjednoczonych. Ustawa ta powierzaa najwysz wadz nie tylko nad Emigracy, ale i nad krajem. Komitetowi »Zjednoczenia«, dopóki Ys narodu oswobodzone nie zostan; jemu poruczaa równie nominacy naczelnika siy zbrojnej, urzdzenie administracyi, sdownictwa, wojska, szkóek; upowaniaa do zacigania dugów narodowych i t. p. Zasady odrzucio ten wniosek.

W

j

—

»Zjednoczenia*

byy stanowczo

demokratyczne,

jednak ponad niepodlego ojczyzny nie stawiy.

mokratyczne widziao

w

»Zjednoczeniu
demokracy szlacheck*, albo >demokracy spowiaa*. Komitet > Zjednoczenia* obj mia wrogów,

i

wadz rzdow

tylko wtenczas, jak wyjdzie z

wyboru

wi-

Wybory cigny si przez lat kilka; pierwsze dwa lala day zaledwie dwóch czonków: Lelewela i Zwierkowskiego, gównych promotorów caego ruchu w tym

kszoci

Emigracyi.

kierunku

w

necki

i

;

trzecim roku (1841) wybrani zostali Antoni Ody-

B. Ostrow-ski,

J.

1835) zasiada nie

z

chcieli.

którym

W

r.

trzej

inni (tak jak

w

roku

1841 liczba zapisanych na

dosza do 2.600 osób, ale osób rónych, sob poj i przekona. Kilkoletnie zabiegi nie przyniosy wymaganej wikszoci i Komitet nie wystpi, jak chciaa Ustawa, w charakterze najwyszej wadzy

licie

» Zjednoczenia*

najsprzeczniej szych z

kraju

i

Emigracyi.

»Zjednoczenie« Emigracyi nie zjednoczyo,

zostao stronnictwem jak

kade

inne,

turbowane wewntrznym

wydawszy moc druków i okólników w roku 1846 rozpado si. jego wesza do Towarzystwa Demokraty-

zamtem cznego,

i

cz

Cz

do stronnictwa

»

biaego*. Wincenty Tyszkiewicz

;

254

si ocali Zjednoczenie, postawiwszy je na gruncie chrzecijaskim, pod hasem »Bóg Ojczyzna. Wiara ojców naszych Polski na szczerem braterstwie oparla«. Usioi niepodlego wania jego, natchnione duchem szczerej jednoci, nie osigny starat

i

podanego

ród

skutku.

modszej,

czci

gortszej

stronnictwa

>

biaego*

powstaa myl, upatrujca ratunek ojczyzny w idei monarstawica »Dynasty« za rodek powstania narodochicznej i

wego. Potrzeba

wadza

— mówili — uzna

powinna

tu

by

wadz

monarchiczna

;

przed powstaniem

monarchia bez mo-

jest prónym wyrazem, martw liter. Zasady te rozwija Janusz Woronicz w rozprawie > Rzecz o Monarchii i Dynasty! w Polsce*, ogoszonej w czerwcu 1839. Zawizao si Towarzystwo Monarchiczno-Inserrukcyjne, pod hasem »Trzeciego Maja«, które wynosio ksicia Adama Czartoryskiego na

narchy

Ksi

króla Polski.

myl t

odpiera,

mówic

>

chcecie

mi

wystawi na mieszno*, ale perswazye nalegania najbliszego otoczenia przemogy w kocu ksi Adam uleg im niechtnie. To wywoao naturalnie now wrzaw oburzenie przeciwników. Pewna liczba ludzi powanych, rzetelnych przyjació ksicia, odsuna si od niego albo opucia rce; inni

—

i

i

z

alem

patrzyli jak

sumienne

i

czyste jego zamiary

i

czyny

rozdraniona podejrzliwo przypisywaa widokom osobistym.

Tak wic stronnictwo konserwatywne, które dotd trzymao si zgodnie, doznao rozamu: jedni uznawali ksicia Czari

toryskiego de facto

')

cych

j,

za króla de facto,

drudzy tylko za naczelnika

').

tuazego ulrzymywaJa si lat kilka; przyjmujczonków >Towarzystwa Trzeciego Maja« liczono 1.500;

Fikcya tronu t.

j.

—

organem Towarzystwa byo pismo p. t. »Trzeci Maj*. Kiedy 1846 r. nadesza do Parya wiadomo o ruchu w Krakowie o powstaym tam rzdzie »Towarzystwo Trzeciego Maja* rozwizao sie poddajc si wai

.

dzy narodowej.

255 »Towarzystwo Demokratyczne*, » Zjednoczenie* i »Towarzystwo Trzeciego Maja« staj jako trzy stronnictwa, które w gorcej chci zbawienia ojczyzny wedle swego rozumienia, samowolnie bior na siebie zadanie kierowania losami kraju.

Wsp6f ubieganie si

w

tym

celu,

utrzymuje cieranie si

partyjne.

Wtek

rozdwoje

i

sporów snuje si

dalej.

II.

—

—

Despotyzm »frazesuc. Poziom umysowy w masie Emigracyi. Samochwalstwo. Kwiatki retoryczne. Stan moralny, wyszy. — Niedostatek. Brak zajcia. Tsknota. o zachowanie mo-

—

—

— — — Dbao — Uwaga prefekta policyi. — Przykady wysokiej ofiarnoci. — szalbierze. — Sadowski; Murzynowski; Szumowiny. — Awanturnicy Dembiska. — Oszuci kosmopolityczni.

ralnoci.

i

Fala emigracyjna wyniosa z kraju wybór ludzi wiatych,

wyksztaconych,

byo wyjtkowe Wielk jej mas

uczonych i

drobne

stanowili

i

w

utalentowanych,

stosunku do

i

wyksztacenia.

Do

modzi

i

powiedzie,

w

caoci

grono

ich

Emigracyi.

uczniowie szkó niszych lub

byli

podchorowie, podporu-

rednich, zwykle niedokoczonych, cznicy, porucznicy, ludzie

ale

bardzo modzi, bez owiaty

e

nie wielu

midzy

nimi

napisa krótki list jak umysowy by wic poprawn polszczyzn. Ich poziom tak, bardzo skromny, pogld na wiat ycie ograniczony, serca spotykao si

takich, co byli

stanie

i

gorce,

gowy

nierozwinite.

Waciwoci umysów

niewyrobionych

jest

z

jednej

niezdolno zdawania sobie sprawy z opinij przeciwnych a z drugiej strony i przypi.sywanie im tylko pobudek zdronych, bezkrytyczne, niewolnicze uleganie brzmicym sowom i wietnym ogólnikom. Przed powstaniem w caej Polsce byo moe kilkaset osób oddajcych si z kompetency kwestyom politycznym, a teraz w Emigracyi znalazo si odrazu kilka tysicy, jakby z obowizku powoanych polityków. Ale pojcia strony

257 ich polityczne

byy

poprostu dziecicej

ich wiedzy politycznej

—

staa si

Zasobem Nad umysami

naiwnoci.

frazeologia.

nawykymi rozumowa zapanoway le pojte abstrakcye, teorye, a nadewszystko brzczce szumne wykrzykniki.

nie

mtne

i

Wiemy, jaki na gowy niewytrawne a wraliwe wpyw potny wywieraj formuki emtatyczne choby puste banalne i

;

choby

nie

dobrze zrozumiane,

uderzaj ucho

po raz powtarzane

raz

ale

staj si hasem,

zasad, pewnikiem. Tak na naszych modych wychodców a czetn byy jaskrawsze tem pewniejszy sprawiay efekt. Przychodziy im one z góry, lub tworzone byy przez nich samych i go-

dziaay

siy

i

przedewszystkiem

znaczeniu Emigracyi,

w

pierwszych

w

w

si

gali

—

frazesy

jej

jej

fantastyczne

posannictwie

czasach mistrze

samochwalstwie

i

publicznem owiadczeniu

równa si

i

wyobraenia o wielkiem roli przyszej. Zwaszcza

i

pachoki

frazesu,

gosi

np.,

e

przeci-

Uczony Lelewel

samowielbieniu.

Komitet jego

»po-

ycia narodu chwil* '), a dowiadczony w yciu genera Dwernicki zapowiada rodakom, »e przysze pokolenia swoje swobody i pokój winne z najzaszczytniejsz

bd

polskiej

Emigracyi
Fundatorowie nowego porzdku spoecznego*.

')

str.

Zdanie sprawy z czynnoci Komitetu nar.

pol.

Pary

1832

162. ')

Odezwa do Rady

Lubomir Gadon.

w

Le Puy

Emigracja polska.

12.

czerwca 1833.

Tom II

\'J

r.

258 »Emigracya, najszlachetniejsza

cz

narodu*.

>Najpatryotyczniejsza prowincya*.

>Emigracya, dusza ojczyzny*. »

Dusza przyszej Polski*.

Naród ciao martwe, a my jego dusz*. gówna podstawa wolnoci europejskiej*. nie uroniajmy » Pyszni z chlubnego tuactwa naszego... nic z tej czci, któr nam dotd wiat zdumiony oddaje*. (Wojewoda A. Ostrowski. Mowa 29. listopada 1832). »W mozole odrodzenia Polski postpilimy naprzód. Czy Europa nie uwaa Polsk za jedyn jej wolnoci i staoci rkojmi? za kondycy sine qua non szczcia przyszych »

>Emigracya,

pokole*

? (ibidem).

bezpieczestwa

>Interes

podlegej »

bez Polski

caej

mówi nie-

i

lecz przeciwnie des-

zaleje* (ibidem).

Polska staa si

Europ, do

i

niema wolnoci dla Europy,

potyzm wiat

narodów,

wszystkich

wszystkich, dostatecznie przekona,

dy

której

warunkiem cywilizacyi, która ogarnia ycie narodów z latami modniejcych*.

(Dwernicki 29. listopada 1833). >

Dniepr

Zatknita nad i

Dwin«

wrzenia »

14. lipca

poprowadzi nas nad

interesem

Polski*.

(Dwernicki

1835).

Polska jest

braterskiego

chorgiew,

pierwszym

>Emigracya 16.

Wis

(ibidem).

kamieniem

przymierza

wgielnym

ludów*.

(Worcell

budowy Puawski dnia

przyszej i

1833).

>Tak wic Emigracya nasza jest rzeczpospolit jest Stanami Zjednoczonemi Polski... Wzgldem Europy jestemy rzeczpospolit moraln, tym ideaem uosobistnionym, który kiedy wykona maj ludy*. (Tygodnik awenioaski St. Brat,

kowskiego

str.

6).

>Tuactwo bie ziarno

nasze, powiedziano bardzo

przyszych praw

(Pismo bezanso.skie).

i

mdrze,

nosi

w

so-

zasad politycznych swego narodu*.

259 »Emigracya wspaniaomylna wierzycielka, swoim czon-

kom

zaliczaa

wielkoci

» i

...Zasaniajc piersiami waszemi niepodlego Europy macie prawo oczekiwa tu na ziemi francuskiej

Francyi,

wypacenia tak dawniej, jak wieo wzgldem nas zacignitego dugu*. (Lelewel, Zdanie Sprawy 173). »Tak tedy tuactwo polskie i we Francyi jest powoane do goszenia wolnoci odbywa pielgrzymk apostolstwa w sprai

wie ludzkoci*. (Lelewel, Zdanie Sprawy 265). I t. p., i t. p. Takimi to i podobnymi frazesami, siejcymi zudzenie,

goszcymi teorye jakiego nieokrelonego humanitaryzmu, karmia si biedna Emigracya. By to pokarm niepoywny, mogcy tylko powikszy anemi trzewego mylenia. Stan moralny by w Emigracyi stosunkowo wyszy od poziomu umysowego. Zycie emigrantów naszych poza darciem si stronnictw, byo moralne i zachowanie si ich zacne. To im wszyscy przyznaj.

ród ców

z

ludzi rzuconych nagle

yciem zamanem, »

Bo

i

tu

i

w

wiat

mówi

nie jeden

morzem

tam, za

Gdzie tylko poszl przed

Zawsze mi smutno I wszdzie mi le

i

—

i

obcy,

ród wygna-

o swoim losie:

wszdzie,

sob myl biedn.

wszdzie mi jedno; i wiem, le bdzie*.

e

(Sowacki).

Beznadziejno taka atwo moga prowadzi do zboczenia z prawej drogi, ale Emigracya polska z roku 1831 uchro-

nia si od niego szych warunków,

i

mimo

najtrudniejszych

i

najnieprzyjaniej-

zachowaa natur uczciw

i

popdy 17*

szla-

260 Wykroczenia zdrone

chtne. niej

i

wystpki habice byy ród

bardzo rzadkie.

Skarb francuski wszystkim paci subsydya

pomoc

').

Bya

to

chronica od godowej mierci, ale niedostateczna do ycia; starczya zaledwie na chleb powszedni, a kiedy zasza jaka potrzeba nadzwyczajna i konieczna, kiedy wypado choby odnowi odzie zuyt, to ten ks chleba szlachetna,

i

Z domu rzadko nadchodzi

stawa si drobniejszym.

byo

przesyanie

komunikacya

wszelka

A

zreszt

—

za.siek;

trudne a nawet niebezpieczne, bo za Mikoaja z

emigrantami

bya

srogo

o nieobecnych, oddalonych, zapominano

cigana.

atwo *).

zupena bezczynno bya straszn Emize uycie czasu, swary i kótnie. gracyi plag, rodzc nudy Dopiero po kilku pierwszych latach, nauczywszy si jzyka, nasi coraz czciej mogli bra si do pracy w fabrykach, rzeBrak zajcia,

i

')

Taryfa subsydyów czyli »oldu« niejednokrotnie si zmieniaa.

Z pocztku

hojniejsza, wkrótce

zniona zostaa, mianowicie od przejcia

caej Emigracyi pod zarzd cywilny. 1. kwietnia 1833 pobierali:

Wedug

miesicznie genera dywizyi » dzientii tene z » genera brygady » i dziemi tene z pukownik, podpukow., major »

on on

podoficer,

150

200 do 250

» »

100

»

135 do 170

60

»

•

onierz

wprowadzonej dnia

fr

i

kapitan, porucznik, podpór.

taryfy

45

»

dziennie

centymów

75

Cywilnym przeznaczono miesicznie: ministrom fr. 200; posom nieonatym fr. 150; naczelnikom powstania, prezesom sdu fr. 100; urzdnikom, b. wacicielom ziemskim, profesorom, lekarzom, adwokatom, akademikom t. p. od 45 do 70 fr. rzemielnikom, rolnikom dzieni

;

nie cent. 75.

Na ogó Francya wydawaa po tycznych

rónych narodowoci,

okoo 4 milionów ")

Wrocaw

Patrz 1848,

ale

w

roku 1831 na

wychodców

przewaajcej

liczbie

poli-

Polaków,

rocznie.

wobec Boga i Narodu. Stefan Wiwicki. Wieczory Pielgrzyma. U, 335.

'Wieloglowski. Emigracya polska str.

182.

i

:

261 miosacli

inaych skromnych zawodach

i

znajdywali zawsze zatrudnienie

').

Ale

wszyscy

nie

i

wszyscy

nie

nagi

uraieU

si do niego. Do ndz utrapie ycia materyahiego JczyJy si mczarnie duszne: zgryzota po upadku sprawy, al za i i

con

ojczyzn,

osobami.

Listy

rozka z kraju

miejscami

z drogiemi sz-ty

powoli

i

i

bole stra-

ukochanemi rzadko;

przyciiodziy

e

przez dugie tygodnie w caym Zakadzie nikt zdarzao si, nie odbiera wiadomoci od swoich. Kartki, niosce od rodziny pociech, grzzy czsto w rkach policyi mopozdrowienie pruskiej. Tsknica jak mga cika zalegaa dusz, skiewskiej i

i

gniota

serce,

ciya

na myli.

nka

zwaszcza

snego

jku wychodcy

A jake

subtelniejsze natury!

ten

Posuchajmy

zoonego

jednego,

smtek

cik

nieukojony np.

ao-

chorob

»Czsto w jakich gorczkowych marzeniach zdaje mi si, e wyzdrowiabym zupenie, g lybym móg odetchn cho godzin powietrzem, gdyby piersi mojej dotkny polskie donie matki, siostry lub jakiej dobrej duszy, któr boli moje moe przyjdzie ycie tuacze. Wzdrygam si, ilekro myl, w gni jednej jamie z ludmi, od których mnie dziel moja Modl si czsto i serreligia, moje uczucia, moja ojczyzna. decznie do Boga, aby mi pozwoli zamkn oczy w krainie mego serca; ale niech si stanie wita wola Jego*'*). Kiedy

polskiem

e

inny

wychodziec,

mody pose

oszmiaski, Józef Zienkowicz,

cierpicy na suchoty, czu zbliajcy si koniec,

jació

prosi,

»i

mnieh;

by

mu

na jego twarzy

w.szystkie

ojczyste

wida byo

wezwa

przy-

pamitki przypo-

jakie wysilenie pamici,

W

') pierwszych zwaszcza latach Emigracyi mao kto dba o zapewnienie sobie materyalnego bytu. bo mao kto przypuszcza mie przed sob dugie lata wygnania. Emigranci nie najmowali mieszka na czas duszy za kontraktem, upatrujc w lem brak wiary w rychy powrót

do ojczyzny. ')

{Wadysaw

K. E.

Mickiewicz.

Wodziski do Bohdana

ywot

Mickiewicza

Zaleskiego.

II.

358).

2H2 która je wszystkie chciaa

zachowa, eby

zanie rodzime wspomnienia*

i

tam

—

do grobu

^).

Kady z Polski

i

prawie z tuaczy stara si dosta szczypt ziemi nosi przy sobie jak relikwi, lub trzyma w scho-

j

waniu z najdroszemi pamitkami. Znalimy emigranta, który nasiona. Posia sprowadzi z kraju wiksz ilo ziemi zamyka weszy, rozkwity. On si w swej paryskiej kwiaty narzeizdebce na piatem pitrze, dobywa listy od matki czonej, odczytywa je po raz setny, patrza na kwiaty, oddycha ich woni, która mu przypominaa ogródek przed dworkiem

—

i

i

w

Wilnie

i

jak

mówi

przez

»

chwil zdawao mi si,

em

na Litwie*.

W

piknem dzieku jednego z wychodców czytamy: bdzie nam Bóg naród miosierny, a przebaczy usterki dla wielkich boleci naszych i dla cikiej za krajem tsknoty, która niemal zmysy nam mieszaa* ^). Ach tak ten al nieustajcy za utracon ojczyzn bywa tak silny i gboki, zdrczeni nim wygnance koczyli nieraz obkaniem *) lub *

.

.

i

.

—

e

samobójstwem.

Tsknota, bezczynno, niedostatek

i

inne

cikie warunki

doli emigranckiej

nie zniszczyy obyczaju poczciwego, wynie-

sionego z domu.

(jrunt

by

Tworzce si na

nierskie.

zacny; strzego go poczucie

Emigracyi zwizki

o-

wziy take mo-

opiek. Rady, sdy bratnie okazyway nieustann pieczoowito o honor polski; Towarzystwo Demokratyczne wyrzucao z listy czonków, nie tylko oponentów Centralizacyi, ale tych, co si niemoralnem sprawowaniem plamili.

ralno pod

i

')

') ')

Z

listu

pisanego do kraju 183H.

Wieloglowski,

1.

c.

sr.

7.

Po suchotach grasowao ród tuactwa najbardziej obkanie.

domu obkanych w prowincyach liczniej zamieszkawygnaców, w którymby nie byo Polaka cierpicego pomieszanie zmysów. A ilu innych, których dotychczas nie widziano jeszcze potrzeby zamyka*! (Dziennik Narodowy. 1843. Pary, str. 520). >Nieniasz prawie

ych

przez

263

Musia ków, kiedy

by w

dowiadczonych, ndzy, pokusy

rzeszy tufeczej zasób zdrowych pierwiast-

tysicy ludzi po wikszej

tyle

wystawionych i

na

potrafio

rozpaczy,

nieraz

upadku etycznego. Tern si tómaczy,

wychodców

dla

we

1831 roku,

czci modych

wszelkie

nie-

i

próby potrzeb,

si ustrzedz od

e yczliwo

szacunek

i

dugo

Francyi zwaszcza, tak

si utrzyma. Chtnie ich przyjmowano do fabryk, warsztatów lub do innych obowizków; chtnie nawet wydawano córki za Polaków. Francuzi, naród oszczdny, nigdy jednak nie sarkali,

e

sami ministrowie

wiadectwo, jest

skadali

e ich prowadzenie si

na Polaków;

miliony

w

niejednokrotnie

(poza

Izbie

waniami

stronnictw)

synny

prefekt po-

nieskaone. Charakterystyczne jest

licyi

wydawa

rok rocznie kraj ich

a nawet

z

pisuje,

to,

co

(4isquet,

czasów monarchii lipcowej, w swych pamitnikach zamia zawsze na zawoanie agentów a mianowicie:

e

rónych narodowoci, nigdy nie

ale

móg znale

e

z

pomidzy wojskowych

ani jednego

agenta do

polskich

tajnej

suby'

policyjnej.

ród

zaparcia si Emigracya stron ofiary ^) wyksztacia i miaa w swojem gronie nie rzadkie przykady wysokich cnót i heroicznych powice. wielce

w

niedoli,

i

sobie

Oczywicie kada burza wyrzuca na powierzchni wód wzruszonych szumowiny nieczyste; nie brako ich i po burzy 1831 roku.

ród

zawieruchy

i

rozsypki pojawiali

si

tu

i

ów-

dzie awanturnicy i szalbierze, co obudzone dla Polaków spóczucie na swoj korzy wyzyskiwaU. O niektórych z nich

w

kronice

emigracyjnej

zachoway si trwae wspomnienia.

Praktykowali oni zwaszcza

w

Anglii,

kiedy tam jeszcze Po-

') »Wielu emigrantów, którzy po caych dniach pracujc w cikiem rzemiole, grosz skrztnie uzbierany do Polski i na Litw posyali starym rodzicom, braciom, a czsto tylko przyjacioom, o których ndzy si dowiedzieli*. ( Wieloglowski str. 186).

264 laków bardzo mato byo, gdzie przeto bezpieczniej byJo

ga

Niemcewicz w swych pamitnikach czsto na nich utyskuje, martwic si, oni imi polskie plami. Narzeka najbardziej na niejakiego ... na niejakiego K ten, uszedszy z wojska moskiewskiego, przyczy si do naszych za granic, frymarczy w Niemczech, a w Szwajcaryi zarwa ksicia Ludwika Napoleona na 10.000 fr,, zobowizawszy si utworzy jaki spisek na rzecz Bonapartów we Francyi. Ale tara schwytany, sdzony po 5 miesicach wizienia wygnany z kraju, przyby do Anglii, gdzie zrobi sobie i

szwabi.

J.

U.

e

i

.

.

.

i

spekulacy jedenia po tym kraju, w postaci penomocnika tytuowa si Polski wyudzania datków '). Ów za K kapitanem opowiada o stracie ogromnych swych dóbr o cudach swej walecznoci, o których nikt nie sysza. Cho bez wasnych rodków, w kosztownym Londynie wystawnie, trzyma sucego i tómacza (który znów mieni si by ostatnim szambelanem króla Stanisawa Augusta), bo nie zna adnego obcego jzyka. Ale cho przez tómacza z pewnem powodzeniem durzy atwowiernych Anglików i ich do skadek dla siebie uywa, póki nareszcie do kozy si nie dosta. Konstanty K z i z Podola, uczciwego gniazda, do pow.stania wcale nie nalea, a nawet moe od powstania uciek za granic, ale udawa polskiego wygnaca, wóczc si po Ani

i

i

y

—

glii,

czy.

Szkocyi

i

Irlandyi, gdzie .lady

swoje szalbierstwami zna-

Ale najdoskonalszy typ klasycznego awanturnika przed-

szewca z Mostowej ulicy w Warwychowany u Pijarów, by najprzód sekretarzem ge neraa Witta, dosta si do Grecyi, nauczy si jzyka, przysta do korsarzy greckich z nimi po morzu rozbija, wszed do marynarki rosyjskiej na tómacza opar si nareszcie w Konstantynopolu. Kiedy wybucho powstanie, rónemi drogami ale przyi przygodami stara si dotrze do wojska naszego, by na granic ju po czasie. Przez Wgry Niemcy dosta

stawia

niejaki Sadowski, syn

szawie,

i

i

i

')

Pamitniki Niemcewicza.

I.

499, 57B

II.

8.

;

265

si do Londynu

w

ostatniej

ndzy,

ale obrotny

miay,

i

zaraz

znalaz zatrudnienie dawaniem lekcyj niemieckiego i francuskiego jzyka. Lelewel, w sprawozdaniu z czynnoci swego cytowaJ go

Komitetu,

w

midzy

135)

(str.

patryotami.

hyi on te

którzy

w

koressympatye Polski; J. B. Ostrowskim, a Zaliwski z Krpowieckim go na emisaryusza swej wyprawy. Ale Sadowski,

Anglii propagowali

pondencyi

i

powoywa cho lekcyami wcale dobrze zarabia, gdzie móg, poycza wyudza pienidze. Nareszcie pozarywawszy mocno rodaków i

nierodaków. uciek z Londynu.

i

Lew Sawaszkiewicz

')

w

licie

Londynu do Lelewela z dnia 8. stycznia 1833*) potrca o t matery. Doniósszy o zodziejstwie niejakiego Skrzy-

z

pisze

skiego,

»Tutejsze

on:

Przyjació Polski zapacio dugi

dajcych:

kilku

Towarzystwo Literackie

utrzymuje

Polaków

kilku dawniej

i

Szyrm

i

Niedwieckiego

^)

przewozi do Francyi przeje-

odesao do Ameryki.

Jest tu teraz

Polaków; niektórzy robi dugi na rachunek Towarzystwa Literackiego; Bach (sekretarz tego Towarzystwa)

kilku

nie kontent.

Tur yje

z talentów.

Sadowski,

sekretów

i

oddalicie

z

jamuny:

niektórzy

któregocie przypucili

hod

publiczny

z grosza,

inni

do wszystkich

w Zdaniu Sprawy,

podug

wszelkiego prawdopodobiestwa jest szpiegiem rosyjNiedawno znikn z Londynu. Zdaje si zabra pakiety Ameryki, o których piszesz, a w których musiay by w^eksle

skim. z

majc utrzymanie z lekcyj, napoycza Gurowskiemu Adamowi Wo-

na znaczne sumy: prócz tego

robi wiele dugów. Co

i

dziskiemu Kar. Eu w. i innym, to nie z wasnej kieszeni, tylko z worka stolarza Polaka Pliszewskiego *), osiadego w Lon-

')

Kapitan, literat

*)

Szyrma przy

tern

*) Zbiór Chodki. T. 66. w Rapperswylu. Towarzystwie byl polskim sekretarzem, a Nie

dwiecki kopist. *)

>Rodem

z

Raczynia, stolarz, najpracowitszy czJowiek; robi on

u majstra stolarza i do 6 funtów szt. na tydzie zarabia. Wyborny, poczciwy, ludzki czowiek, ile moe swoim pomaga, nieraz i otrom, którzy mu nie oddaj-. (Pamitniki J. U. Niemcewicza I. 525).

266 którego

dynie,

funtów

o kilkadziesit

awantury wyrabia wanego od rzdu

w

Szkocyi,

Z...

e

pol>hrabia Leonidas*, niby Grek rodem, a pukownik z wojska tak np.

bi

Jankowskim, lub

W

polskiego,

ale

mówicy

tylko po niemiecku.

Okazao si,

e

268 to

yd

z

Gogowy, który narobiwszy

wiele wstydu,

w kocu

dosta si do wizienia kryminalnego New-(iate. Inny yd nazwa si Magazyskim, przedstawia si jako synowiec Niemcewicza i w tym charakterze wyudza w Anglii, na prowinoyi liczne datki. Podobnych wyzyskiwaczy byo nie mao; ale w owych czasach przychylno dla Polaków bya wzniecona i niecna frymarka szalbierzy nie zdoaa jej zachwia.

III.

— Obojtno. — Fanfaronada. — Na dnie duszy — Naboestwa w Zakadach. — Bulla Grzegorza XVI. — Wpyw otoczenia. — Rozbudzenie ducha religijnego. — Mickiewicz. — Bogdan Jaski. — »Braclwo Suby Narodowej*. — »Domek*. — PierwWolne -Mularstwo«, — szy zakon polski. — Towarzystwa tajne. — »Wglarstwo«. — Moda Polska*. — Sd o Towarzystwach tajnych.

stosunek do

religii.

potrzeba wiary.

>

>

wychodców do religii Kocioa? odpowiedzie mona: Wiara ród Emigracyi jej chwilach bya na ogó mocno zachwiana,

Jaki by- stosunek

Na

w

to

pierwszych

i

nawet stumiona; bezbono zuchwale i cynicznie (z rzadkimi wyjtkami) nie wystpowaa, ale uczucia religijne byy co najmniej obojtne, a obowizki religijne sceptycznie zaniedbane. Modzie, co wysza z kraju z nieugruntowanemi zaduchowemi, przybywszy do ojczyzny

sadami

wieku, chtnie chwytaa

XVIII

pospolitem

Frazesy antyreligijne pierwszej rewolucyi francuskiej

uyciu.

midzy naszymi

szybko przyjy si

paem

jej

filozofii

krce w

strzpy,

i

przesad.

Bywao w tem

nie

i

wygaszane byy

mao

fanfaronady;

z za-

mode

uwaali religi za zabobon lub za rzecz niepowymiewali gono rodaka, co chodzi do spowiedzi,

niedowiarki

trzebn ale

w

i

mimo

to

nie

razie zbliajcej

Snad

wiemy,

na dnie duszy

Ksia

czy

si mierci

cho jeden by taki, któryby wezwa pomocy duchownej.

nie

polskiej potrzeba wiary,

cakiem

nie gasa.

czci oddziaywa

znajdujcy si na Emigracyi, po wikszej

bez powagi moralnej

i

umysowej,

nie byli zdolni

270 a podobno nawet si o to nie kuTowarzystwo Demokratyczne w swem zaraniu szczególnie wrogo wystpowao przeciw religii i okazywao jej pogard, przesaniajc tylko ateizm i materyalizm lekkim paszczem lunego deizmu. Wprawdzie wszystkie obchody narodowe w Paryu jak po Zakadach rozpoczynay si od naboestwa w kociele;

przeciwko bezreligijnoci,

sili.

w

wielkich

ges,

ktowane przez

Do

ni

Awenionie, Bezansonie

To wszystko jednak byo

pami

przez szczere uczucia

ich ostudzenia

Owa

Bour-

moe

wicej pody-

o kraju, przez poszanowanie zwyczajów religijne.

w

przyczynia si

stawa dyplomacyi watykaskiej wstaniu.

i

naboestwa, mszy wojwasnych kapelanów pukowych z pol-

specyalne polskie

skowe odprawiane przez skimi piewami.

ojczystych,

w

Zakadach jak

odbyway si

XVI

bulla Grzegorza

pewnej mierze po-

podczas powstania z dnia

9.

i

po po-

czerwca 1832

r.

do biskupów polskich zrobia przygnbiajce wraenie. Na jej odparcie woano, rzdy Mikoaja dla Polaków nie adn

e

wadz

prawowit

(autorite legitime),

alono si,

s e Stolica

opucia Polaków, e pasterz sw trzod na pastw wilków odda. Otoczenie, ród którego Polacy znaleli si we Francyi, nader te silnie na osabienie w nich Apostolska zupenie

ducha

nam

religijnego

wpywao.

sprzyjajce, republikanie

Stronnictwa i

boni, wszelakimi sposobami przycigali bie,

wanie

wychodców do

opiekowali si nimi, ale stopniowo wszczepiali

Kocioa

i

wzmagali

wcigaU

ich

Ló

do

midzy naszymi

najbardziej

bonapartyci, powszechnie bez-

wolno - mularskich

sie-

odraz do

—

sowem

niewiar.

Alici po pierwszych trzech latach zaczyna,

wita

aczkolwiek

w

tym wzgldzie. Pod wpywem Mickiewicza garstka modych emigrantów wyszego usposobienia zacza dochodzi do przewiadczenia, dotychczasowe szamotanie si Emigracyi jest bdne i jaowe. Wszedszy w siebie zrozumieli, czcze dyskusye i wanie, próno i pycha, zawi i nienawi zuywaj tylko siy, wysuszaj

jeszcze

niewyranie,

zmiana

e

e

271

—e

krzywi dusze zatem dla podwignieia ojczyzny szuka innego kierunku, a nasam przód zacz od wasnej reformy wewntrznej. zupenej cichoci wszczo si rozbudzenie ruchu religijnego. Z natchnienia Mickiewicza zawizao si dnia 19. grudnia 1884 malutkie grono ludzi pod mianem Bracia Zjednoczeni, >w celu chrzecijaskim polskim, wspólnego wiczenia si w pobonoci, tudzie poserca

i

trzeba

W

i

budzania ku nia

')

Cezary

wicki.

dawno

innych rodaków na Emigracyi*. Akt

Adam Plater,

Ignacy

przystpili nie

niej

podpisali:

Bohdan

Domeyko

i

i

Józef Zalescy.

Bohdan

Mickiewicza

i

aknc

mioci

Do

Jaski'^).

nich zaraz

Ten

ostatni

oywiony by

jeszcze gorliwy Saint- Si monista,

pospolit dusz,

zaoe-

Mickiewicz, Antoni Uorecki, Stefan Wit-

nie-

Nawrócony pod wpywem wzi za cel ycia wasn po-

prawdy.

ojczyzny,

W

') zakoczeniu akt ten owiadcza: "W imi zatem wite Pana naszego Jezusa Chrystusa, który widzi szczero myli naszych, proszc jego bogosawiestwo i opieki, w pokorze serca i po umylnem ku temu odprawieniu witej spowiedzi, czymy si w zwizek pod nazwaniem Braci Zjednoczonych. Modli si codziennie za siebie, ojczyzn i blinich, za przyjació i nieprzyjació; przykazania Paskie sowy i uczynki wypenia i przykadem swym rodaków do tego zachca i na drodze tej spoin si utrzymywa si. jak najmocniej przedsibierzemy i postanawiamy*.

')

Bohdan Jaski, urodzony

w

Pockiem,

z

ubogich rodziców.

Z trudem o wasnym zarobku dosta si do uniwersytetu warszawskiego, z którego, odznaczywszy si niezwykemi zdolnociami, w roku 1829 kosztem rzdu wysany zosta do Francyi, w celu wyszego wyksztacenia si w przedmiotach filozoficznych. We Francyi porwany zosta teoryami sekty Samt-Simonistów, wszed do niej i w jej onie na wyszy nawet szczebel hierarchiczny zosta powoany. Wkrótce sekta ta rozwizaa si, a Jaski zetknwszy si z Emigracy, pod wpywem Mickiewicza sta st z SL Simonisty wiernym synem Kocioa. » Powiciwszy si sprawie religii, odbudowaniu ojczyzny zbawieniu rodaków, Jaski tak prawie w Emigracyi wyglda, jakby jaki may aposto na nowo odkrytej wyspie, pierwszy tam wprowadzajcy chrzecijastwo.

272

prawe

i

pokut, jakole naprowadzenie rodaków na drog

wiary.

W roku 1835 Jaski w Paryu zawiza Bractwo Suby Narodowej, poza wszelkiem stronnictwem politycznem. Z poród rozstroju emigracyjnego, z poród atmosfery

sceptycyzmu

i

rewolucyjnych namitnoci, powoli wysnuwa si

kojarzc ludzi przetrawionych ogniem poj prawdziwskrajnych, znuonych, szukajcych drogi janiejszej

kierunek

religijny,

i

szej.

skiego

W

>

w

Domku «

»Klasztorku«,

czyli

lutym 1836,

kilku

ich

sami sobie z yli.

kolei,

Razem si

i

i

na przysposobienie si i

wspólnie prawie zawsze

uczyU, usugiwah

w

Bracia wieccy, najblisi

Laskowicz, Sewruk,

Fr. Mikulski. i

oprócz tego

Jan

przyjaciele »Dornku« (Mic-

W, Chechowski,

W. Wielogowski,

Komian)

starali

i

rozjtrzonych uspokaja

K. Królikowski,

si go wspiera

sami zajmowali si chorymi

niestrudzony, bliszych

wielkiej biedzie

biedne gospodarstwo .utrzy-

kiewicz, Witwicki, C. Plater, bracia Zalescy,

Wad.

Ja-

Jaski, jako »brat star-

modlili

Ja.ski zarabiajc lekcyami,

mywa.

przez

(Antoni Górecki, Kajsiewicz,

Semenenko, Karski -Duski, Ziemecki szy Jest to

nam

sza wity,

wiecznie przytomna,

e si

si jedn

myl,

tak,

.

e

miesza do wszystkich ruchów

do wszystkich ksztatów, jakie chce kreli

naszego rozumu,

e

to upojenie

wieczyst przdz snów naszych. Ow sza, doprowadzi do przystani; on jest bogosawiestwem darem Boym dla ludzi, co ju spdzeni z kolei zwyczajnych prawdopodobiestw. Tak uwaajc ten zalew duchowego wiata od myli i namitnoci politycznej, mamy go nawet za prawd estetyczn wzgldnie do pocztku, do naszego stosunku z jakiego wysza literatura Emigracyi z krajem. A jeh to jest faszem w rzetelnem pojciu sztuki, robic bro ze to nas usprawiedliwi nastpne pokolenia, wszystkiego dla wywalczenia im wolnoci, nabijalimy kusze blokami marmuru, zamiast z nich ciosa posgi; a duto przeznaczone wydobywa pikno z opoki, zmienilimy na sztylet, aby nim siga serc wrogów*. wyobrania,

on

jest

tylko potrafi nas i

i

e

') Bezimienny, wykwintnie napisany artyku »\Vspomnienia o Pimiennictwie polskiem w Emigracyi* w Kalendarzu Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1840.

;;

282

W

dalszym cigu swego artykuu, autor

mówic

o Mic-

poet, którego dzie/a gdyby caryzm ciga niszczy, zwierzane wieej pamici kadego pokolenia, jak homeridy przez ustne podanie zaszy by w pón potomno* kiewiczu zwie go

»

i

Krasiskiego,

który

-rozszerzy

ni by

widokrg

poezyjny

wita jako >czowieka dalszego spojrzenia

ktokolwiek po dzi dzie

w

i

silniejszej

polski«,

twórczoci,

pimiennictwie polskiem
Ziemowita*, drugi » Leszka*, pity t. d. Pielgrzym Polski od 4. listopada 1832 do 25. marca

nazw

i

1833 roku. Wydawca Eust. Januszkiewicz. Wychodzi w^ drobnych numerkach o dwóch kartkach w maej 8-ce, pod nazwami znakomitych Polaków, jakoto: Kopernika, Jana Tarnowskiego, Kochanowskiego i t. p. Oddany Lelewelowi, przystpny i demokratom. T. D. P. Pierwsze pismo Towarzystwa Demokratycznego. Od sierpnia 1832 do listopada 1833 roku, trzy zeszyty po trzydzieci stronic.

Polacy we Francyi, Tygodnik Awenioski. Od listopada do grudnia 1832, sze drobnych numerów. Wydawca Stan. Bratkowski. Awenion.

Bard Nadwilaski nad Brzegami Duransy i Rodanu. Awenion. Od lipca 1832 do marca 1833. Zbiór piewów narodowych

i

wierszy

patryotycznych,

gównie

z

powstania

listopadowego, przy tem niektóre akta emigracyjne.

Na

hymn »Boe! co Polsk przez tak dugie wieki « Feliskiego). Wydawca kapitan Alfons Starzyski.

(Alojzego

czele

-

285

W

roku 1833 ukazany si nastpujce pisma peryodyczne: Pismo Towarzystwa Wzajetmiego owiecania si. Be-

Wychodzi pod imionami walecznych, polegych

zanson. nierzy

podoficerów polskich;

i

1833

cznia

r.

do dnia

17.

numerów

marca 1833

od dnia

10,

Wydawca

r.

o-

13. sty-

Józef

Meyzner.

w

Pielgrzym Polski

powikszonym formacie

i

zmienionej

Bohdan Jaski, ze wspópracownictwem Mickiewicza). Pary. Od kwietnia do grudnia 1833 r. Przez demokratów zwany » pobony*, >jezuicki«. Fenix. Pary. Pismo stronnictwa arystokratycznego. (Redaktorowie Ksaw. Bronikowski, St. Kunatt i Andrzej Plichta). redakcyi

(.lanuszkiewicz

i

:

numerów

Wysz-fo

10.

Souvenirs de

la Pologne, historiues, statistiques et

(Redaktorowie

teraires.

Pary 1833

Jeowicki). Czas,

:

— 1834.

wydawany

lit-

K. Hoffman, Bronikowski, Straszewicz,

przez

Numerów M.

14.

w

Pomaskiego

Marsan. Skrajnie czerwony. Zniesiony przez

rzd

Mont -de

francuski po

czwartym numerze.

Nowa

Polska. Redaktor osawiony J. B. Ostrowski Gówny orpomocnik Andrzej Smolikowski. Pary. pismo rzecz dziwna gan faszów i oszczerstwa. Mimo to to trwao (z niektóremi przerwami) lat 12, do roku 1845, a wic duej ni którekolwiek inne z pism emigracyjnych. Rzd rosyjski wpuszcza je niekiedy do kraju, a nawet kooczywicie w celu zohymunikowa w wypisach ludnoci

(Ibu)

—

—

;

—

—

dzenia Emigracyi

Syhilla Tuiadwa Polskiego. Pary. Redaktor Franc. Grzymaa. Przez dwa lata wyszo numerów sze. ^ Wieczory Pielgrzyma. Pary. Rozmaitoci moralne, literackie

bdy

i

i

w

kraju

dwa tomy. Le Polonais, dawca

Wykazujce Od 1833 do 1835 roku

polityczne. Przez Stefana Witwickiego.

usterki

Wadysaw

i

Emigracyi.

Journal des inter^ts de Plater.

la

1833—1836 tomów

Pologne.

sze

Wy-

in 8".

286 Pisma powstae

w

roku 1834:

Przyszo. Pary. Wydawca Adam numer 1, stronic 82. Kronika Emigracyi

Polskiej.

serwatywnej. Redaktorowie

:

K. Sienkiewicz.

Trwao

Gurowski.

Pary. Pismo

Wyszed

partyi kon-

Kunatt, K. Hoffman, Bronikowski,

839 roku Wyszo 8 tomów in 8®. Pisemko radykalne. Organ Sekcyi Cendo

1

Postp. Pary. Towarzystwa Demokratycznego. Zaoyciele J. N. Janowski, Semenenko, Niewgowski. Wyszo numerów 11, stronic 176. Po szóstym numerze Semenenko wychodzi z redakcyi; zastpi go Czyski, Brukowiec. Pary. Pismo satyryczne, litografowane. Wydawca W. Dbrowski. Numerów 12. Tygodnik Emigracyi Polskiej. Pary. Czci drukowany, czci litografowany. Wydawca A. Sowaczyski, sekretarz Komitetu Dwernickiego. Wspópracownicy W. Zwierkowski, H. Choski. Trwa do 1837 roku. Wyszo czci 15 tralnej

po 12 wiartek.

Kraj

Emigracya. Zbiór pism peryodycznych wojskowych. Pary. Wydawcy Janusz Woronicz K. Hoffman. Spópracownicy genera Chrzanowski, Wrotnowski, Walewski. Pismo konserwatywne. Od 1834 do 1837 wyszo poszytów 9 i

i

i

po dwa do czterech arkuszy. Tydzie. Awenion. Wydawca Stan. Bratkowski. Trwanie chwilowe.

W

roku 1835 ukazay si:

Pónoc. Pary.

J.

Czyskiego.

Pospolite Riiszenie.

J.

K.

Numerów

16.

Ordyca. Numer

1.

Pisma powstae w roku 1836: Rocznik Emigracyi Polskiej. Pismo polityce i literaturze narodowej powicone. Wydawca Aleksander Jeowicki. Pary. Konserwatywne; przyjmuje inne opinie. 8", nui

merów

5,

stron 168,

287

Naród

numerów

P(>/§fa'.^-Pary. 8",

o; stronic 84. (Or-

gan >Konfederacyi«). Spópracownicy W. Zwierkowski, Breza. Polska, dzieo powicone niepodlegoci narodu, Olrycha Szanieckiego. Pary. 8", numerów 6, str. 92. Konserwatywne.

Demokrata

Polski, pismo polemiczne Towarzystwa De-

mokratycznego. 8";

Poitiers.

Pismo Towarzystwa Demokratycznego

Polskiego.

8".

Pary.

Tym samym trybem nadal, rok rocznie, nowe pisma ukazyway si zwykle rycho znikay. Ale na miejsce u{>adych zaraz powstaway inne. i

i

Gówn

drukarni, gdzie

w

pierwszym czasie wszystkie

bya drukarnia A. PiWybrzeu Wolterowem*),

prawie pisma emigranckie si odbijay,

Quai

nard, 15

Yoltaire (»przy

si w doskonae czcionki polskie zaopatrzya. Tu obok pod numerem 11, zostaa wkrótce zaoona ksigarnia polska pod firm i/ector Bossange et Januszkiewicz ; Francuz dawa fundusze, a Polak prac, stosunki i zapobiegliwo. Januszkiewicz wszystko, co wychodzio w Emigracyi wysya do miar kraju, a z kraju sprowadza do Francyi polskie ksiki. inne typografie franrosncej czynnoci piór emigranckich cuskie jy toczy pisma nasze, tak mianowicie domy Baudouin oraz Bourgogne et Martinet, nastpnie za 1. lipca 1835 r., A. .leo wieki ze Spók otworzy w Paryu Drukarni Polsk, poczon z ksigarni Domem komisowym. Imiona Eustachego Januszkiewicza Aleksandra Jeowicnieodczne od sprawy materyalnego rozwoju i rozkiego powszechnienia literatury emigracyjnej. Obaj przedstawiaj ciekawe typy emigrantów z 1831 roku. Januszkiewicz, zrazu nader arliwy agent Lelewela, ze swym trzewym, praktycznym która

W

i

i

i

s

rozumem bardzo rycho poznaje tacyi,

znajduje

z energi

i

ca

poyteczniejsz dla

wytrwaoci

czczo

siebie

ksigarstwu

i

stronniczej agi-

drog, oddaje si

ju w

lutym 1833

r.

288

piszc do kraju, do bliskiej mu osoby, donosi o sobie: > Jestem wic anterprenerem ksikowym: p. t. redaktora, wydawcy, prota, ksigarza, komisanta — ale co mi to szkodzi, mi nazw niewiedzie jakiem przezwiskiem, bylebym moj prac jaki dla ogóu przynosiJ uytek, a potrafii" zapracowa

e

ogldajc si na pomoc drugich, ani od rodziny, emigrantów skonfiskowano majtek* *). JeJowicki, natura gorca i namitna, duej si rusza"

dla siebie, nie której z Jaski

w

akietem kole zamtu tuaczego, ale i on po trzech leciech z niego, zakada jedyn wtenczas swobodn, polsk drukarni wydaje Mickiewicza i przed spoecznoci nasz rozsypuje drukiem pery myli polskiej a wkrótce potem, ten byy powstaniec podolski, te buczuczny >kozak« jak go nazywano zostaje jednym z pierwszych czonków polskiego Zakonu 00. Zmartwychwstaców. Zabiegom trudom tych dwóch czynnych energicznych emigrantów gównie zawdzicza naley, do kraju, gdzie

wyrywa si

,

—

—

—

i

i

e

w owym »

mioci ywo,

*

wymówi gono sowa ponce

wczenie pisma,

dochodziy

Z modoci naszej pamitamy ksiki przybywajce nie wiedzie jakiemi dro-

dla polskiej ojczyzny.

jaki te

lepszych, a je

niebezpiecznem

Polska*,

gami, niosy ze

limy

byo

czasie

Ojczyzna*,

sob

urok.

krylimy si

Witalimy

z niemi jak ze

w wydreniu

drzewa

je jak

zesaców

sfer

zbrodni jak. Chowa-

starego,

lub

w

niedo-

innej

W

zaufanem kóku czytano je ród nocnej ciszy, przy drzwiach zamknitych i zasonionych oknach, albo gdzie w lesie w miejscu ustronnem; suchano w skupieniu stpnej kryjówce.

z

drzcem

sercem, nieraz ze

zw

do rk, z powiatu do powiatu; Petersburga, Dorpatu, gdzie nasza

oku.

szy

Ksiki dalej

modzie

—

kryy

z

rk

do Moskwy,

uniwersytecka po-

chaniaa je chciwie, przepisywaa z nich dugie ustpy uczya si na pami. Kiedy egzemplarz wydany w Warszawie lub i

Wilnie trafia do jednego lub kilku czytelników,

')

Listy

w

zbiorach

p.

Konstantego Popiela.

to

ksika

289 polska drukowana

j

w Paryu miaa

ich sto,

j

miaa

ich dwiecie.

szed tam nawet do gbi Hosyi dalej, icie cudownym sposobem dolatyway te kartki od braci z nad Sekwany, przynoszce oywienie wzmocnienie. Nie byo nigdy dobitniejszego dowodu, gwatem i uciskiem, najsurowsz cenzur naj przebieglej sz policy wyszy prd duchowy nie daje si stumi. Spiritus fiat uhi vul. Duch powstaje, wzlatuje, rozlewa si i nic go powstrzyma Nieraz ten, co

przewozi,

lub co

do wizienia lub na wygnanie;

ale

tylko posiada,

i

i

i

e

i

—

nie

zdoa.

O! Ten czerstwy i wiecznie ywy duch polski! Dziki Ci Boe Wszechmocny, go nam da

e

peni ycia i siy. On to nie daje nam krzywd obcych i wasnych bdów.

Lubomir Gadon.

Eniigracya polska.

Tom

III

upa

w

takiej

pod brzemieniem

j^y

V. Kres opowiadania.

—

Obraz zaspiony.

—

Jasne

w

nim

strony.

—

Oj-

— Wierno dla sztandaru narodowego. — — Weterani niezomni. — Ostatnie pokolenie Uwaga prefekta onierzy polskich. — Gorzka dola wygnaców. — Nie ciskajmy na nich zbyt cikim kamieniem. — Synowie swych ojców. — Jad zawici anarchizmu. — Niezbadane drogi Opatrznoci. — W obozie tuaczym huczy niezgoda. — Ku niemu podchodzi wybrany. — ród wrzawy niesfornej gos bogi. — Balsam kordya. — Niezmoona ywotno narodu. czyzna ponad wszystko. polic)i.

i

m

i

Doszlimy do koca naszego opowiadania o pierwszych Wychodtwa naszego z 1831 roku. Obejmuje ono szczupy tylko okres czasu, tem jednak znamienny, nada chwilach

e

Emigracyi charakter, tach, bez

tre

i

ksztaty, które

zmiany prawie, nie przestan

jej

i

w

dalszych la-

cechowa.

w

Obraz, który kusilimy si roztoczy, nie obfituje jasne, rozweselajce oko.

w

mogo by

niedola

Szczcia na Wychodtwie, gdzie

kraju nie byo...

barwy

Czy

caego narodu

-

czya si z niedol wygnania? Tam, na Zachodzie, widzimy kilka tysicy synów Polski, walczcych z losem, szukajcych spo.sobów jakby ojczyzn odzyska; wszyscy przejci jedn myl, jeden duch powicenia ich zagrzewa,

y

i

wszyscy jednej sprawie

chc

suy

i

dla niej

umiera.

Mimo

to

—

w

gromadzie tuaczej rozterka ogólna. Brat

powstaje na brata; rozpasana

mio wasna, zawistna mierno,

zoliwa nico szerz rozkad, tumi dobre chci siy na marne.

i

cieraj

291

Zastp ten, co nie chcia wróci z pochylon gow poszed utrzymywa dalej walk z gwacicielem, zamiast skupi si w zwartej kolumnie, zamiast sta si sug Kraju w cisej od niego zalenoci skoro tylko stan na ziemi wygnania, rozprasza si w poszukiwaniu jakiego stanu fikcyjnego, jakiej Republiki imaginacyjnej, grznie w jakiej zamconej metafizyce zasad politycznych i spoecznych i rozbija si na atomy. i

—

Wszelako w gruncie adna przepa bezdenna nie dzieli Polaków na Wychodtwie, bo wszyscy jeden ten sam cel maj. Ale wybór drogi rodzi namitn niezgod, wznieca zacieko stronnicz zatruwa ycie tuaczy. Atmosfera, któr i

i

oddychaj,

staje

A

i

i

—

bkit

Byway

wci

burz ciarny...

jednak

przeziera

duszn, przesiknit niezdrow

horyzont nad nimi zamcony, ponury,

elektrycznoci;

zawieruch

cik,

si

po przez

mgy pospne

i

ciemne chmury,

janiejszego, pikniejszego nieba.

w

chwile,

duszy czuli przecie,

których

es

dziemi

rozjtrzeni bracia jednej Matki.

na dnie

Wobec

cier-

pienia i biedy, budzio si uczucie solidarnoci, gotowo do wzajemnej pomocy. Tam, gdzie szo o podanie rki biedniejszym, cierpicym rodakom, tam mimo rozdwojenia, tuactwo, nie pytajc o rónice opinii, godzio si chwilowo i ksem chleba godny dzieli si z godniej szym. Nie jeden by taki, co nie mia nigdy adnej rozrywki lub wygody, co nie mia zdrowego obiadu lub odziey ciepej ale aden nie odmawia, ;

kiedy chodzio o

waka

ziemi na

skadk

dla

cmentarzu dla

stawienie skromnego

chorego,

lub o zakupienie ka-

zmarego

kolegi, czy

krzya na jego

grobie.

te o po-

Ilekro onierze,

biedne wiarusy doznaj po Zakadach niedostatku, oficerowie

natychmiast jednogonie

postanawiaj zasila

ich,

ujmujc

odu. Czy trzeba byo zaradzi niedostatkowi tych, których na wysp Aix wyrzucono, tych, którzy weszli do Szwajcaryi, tych, co w wielkiej ndzy znaleli si w Anglii, tych, których rzd francuski wydala z kraju lub z

wasnego, szczupego

pozbawia subsydyów, czy

w

wielu innych podobnych wypa-

19*

!

292 dkach, gdy obce datki nie wystarczay,

a od swoich z kraju

nie przychodziy, wnet tworzy-y si skadki lub uchwala si kady niós czstk podatek braterski midzy wychodcami i

ze swego chudego utrzymania, a zwykle najubosi najchtniej najregularniej

i

szcy si

w

skadali swój grosz wdowi

rzdowym

rozkazem

').

Brat pielgrzym

zmuszony, albo z wasnej

woli przeno-

szed przez Francy z koca troszczy si, co bdzie jad, gdzie spo-

z miejsca na miejsce,

koniec

i

móg

nie

wikszoci, bez adnych okólników, Bóg wie jakim sposobem, we wszystkich Zakadach zjawi si jednaki, wicie zachowany zwyczaj, bratu wdro-

cznie.

Bez ustawy, wotowanej

wcowi, nie pytajc go o wyznanie politycznej wiary, da dwudniow gocin zapas na drog do najbliszego Zakadu. i

»0d swarów

i

umysów podnoszc wzrok w gór,

rozterki

wze

patrzmy, jaki nienaruszony

wyszej

sferze, gdzie

mio, giny

mieszka

odcienia

tej

partye

i

spotkay si z ofiar dla

a wszystkie serca

polityczne,

W

pozosta nad nami.

cier-

picych braci* "). Poza antagonizmem stronnictw, wychodcy polscy uznabrami, mogli wic i umieli si czy, powali wic, maga sobie wspólnie usiowa. Wic tylko t. z w. » polityka*.

e s i

ta biedna polityka polska, bogata

podna w

czerstw,

zawi

skoro si zbudzia,

furya,

braterstwa

i

solidarnoci.

i

w

dyskusye, uboga

nienawi

—

szarpaa wszystko Bez

takiej

ta, i

w myl

jakby lepa

rwaa

nieszczsnej

wzy

» polityki-:,

o ile bylibymy mocniejsi

Odwrómy si

By i

mty

niej

spiesznie

w inn

stron.

budujcy jasny, którego adne chmury zdoay zami; tym rysem panujcym nad wszyst-

drugi rys

nie

od

i

*) Uboga Emigracya sama tylko midzy sob zoya do komisyi funduszów emigracyjnych od marca 1834 do padziernika 1837 franków 50.000, nie liczc w to innych skadek do Towarzystwa Demokratycznego, na przechody i t. p. i na narodowe pamitki jak np. pomnik Kociuszki, Kiaudyi Potockiej, Mochnackiego i t. d. ») Kalendarz Pielgrzyma Polskiego. 1839. str. 79.

29.H

w

kiein

myli

Emigracyi

ojczystej

Z

stopnia.

i

bya wierno, wierno niewzruszona

mio ojczyzny,

prostej drogi

patryotyzmu nie pojmowano, nie przy-

puszczano adnego, najlejszego zboczenia. i

dla

spotgowana do najwyszego

frazesy kosmopolityczne

Nawet tendencye

Towarzystwa Demokratycznego, po

pierwszych latach rycho zwietrzay

wag. ród najród gorejcych namistraciy

i

wikszego pomieszania zda i opinij, tnoci i wzajemnych nienawici, przebija jednak wszdzie ten promie wyszego wiata i cechuje wszystko, co si dzieje w rzeszy tuaczej. Gorszce nawet wypadki w znacznej czci

wywoane

s

nie

tyle

osobistemi,

albo niskiemi

pobudkami,

—

cho spraw ojczyst, jak patryotyzmem zbaamuconym lub lepym. Wzmiankowany ju przez

dbaoci

jak

nieraz

o

znawca ludzi tak si swoich pamitnikach Emigracyi naszej, i znawca o emigrantach polskich wyraa: Divises par la fureur des fadions, aduersaires sourent acharnes, les champions de nas prefekt policyi Gisuet,

sceptyk z profesyi,

w

ressembles par commun: ils on eu oiis au fmid de V dnie un menie amour pour leur pays, ils on aime leur parie plus qweux niemes. (Rozdzieleni zawzitoci stronnictw, la liberie polonaise se sonl totis pourlant

un

rait

czsto przeciwnicy zaarci, obrocy wolnoci polskiej, wszyscy przecie jednym rysem wspólnym byli do siebie podobni wszyscy dla swego kraju, kochali na dnie duszy mieli t sam :

mio

ojczyzn

sw

Jeli

si

,

nie

wicej, ni samych siebie). mimo rozprzenia, rozterek wani i

znika jako ciao, nie obrócia si

e

nie rozleciaa

w nico

Emigracya,

wida, nad wszystkie wpywy rozkadowe bya w niej si by patryotyzm, sia wysza, która j utrzymywaa. to

T

to uczucie,

które jak

naszych'),

>jest

jest

sam dusz ')

mówi

jeden

z wielkich

kaznodziei dni

wicej jak namitnoci, wicej jak cnot, narodu*.

Dominikanin francuski. O. Didon.

294 Ale

i

ojczyzna polska, ta Matka Bolesna musi

wielko, swoj sodycz, musi mie swoj i

kiedy

ofiar,

o

dzieci, i

wito

nawet rozproszone, zapomniane,

do ostatniego tchu ycia zachowuj dla

sw

mie

cierpienia

zbkane

niej

jej

tkliw mi-

wierno synowsk. Oprócz Gurowskiego, otwartych,

w

kilku chyba; zobojtniali, wsikli

gonych odstpców byo

kosmopolityzm lub mate-

ryalizm >kolonici francuscy «, jak ich nazywano, byli bardzo

caa masa Emigracyi staa biao-czerwonym wierno zachowali wychodcy polscy w pierwszym czasie, o którym mówimy,

wyjtkami. Reszta, niewzruszonym murem przy

rzadkimi

T

z

Orem

z

roku 1831 nie tylko

i

Pogoni.

t.

j.

sztandarze

—

dugie lata do koca ycia. Widzielimy jeszcze weteranów naszych, znkanych ju wiekiem, z pooranem czoem, z przygasem okiem. Ale kiedy mówili o ojczynie, wzrok ich si rozjania lekki rumieniec zwid

ale przez

nie

mao

i

twarz oywia. Znosili oni tsknot, nieraz upokorzenia, i

przebywane

choroby,

.szpitalnem; takich, co

si

ale to ich

od dawnych

literalnie

ich

lat

ziemniakami

halsztuk zatykali

uczu. Od

i

yli

rzep

w cikim niedostatku, ywili w braku bielizny, za sztywny

,

kawaki papieru

lat

gód

samotnem poddaszu lub na óku wiary polskiej nie osabiao. Znalimy

w

—

ale

ndza

nie

wystudzia

kilkudziesiciu nie odetchnli nigdy powie-

trzem ojczystem, przeyli rok 1881,

1849, 1854 i 1863, ale idea narodowy zachowali zawsze niezwidy wiey, przywizanie do ojczyzny takie, jakie wynieli z domu majc lat dwadziecia. Mimo ciaru lat, posta ich wyprostowana, z pod gstej brwi oczy patrz ostro, ale na ustach umiech agodny, prawie dziecicy. Powitawszy ci »A co mówili zwykle chmurzy si, chmurzy w Europie. Zobaczysz, na przyszy rok wrócimy do Polski*. Byo to bezbrzene zudzenie ale zudzenie, które trwaoci niezachwian stao si istnym kultem podtrzymywao smutne ycie tych weteranów wygnania, tych dawnych polskich oficerów wiarusów. i

—

—

—

i

i

.

295 Ale ich

zstpuj

ju

niema

. .

Ostatni z nich

.

zstpuj do grobu

—

powanie.

cicho, smutnie,

Przed ostatniem pokoleniem ofnierzy polskich uchylmy

czoa

.

,

Te skarby wiernoci i

uczucia

giny

jednak

mio

mitnych; co tkaa

sprawy

dla

w

ojczystej,

zakóceniu

siy

umysu

zamcie sporów naco prua niezgoda

i

ojczyzny, to

—

budowaa wielka cnota narodowa, to niszczya wielka narodowa wada. Widowisko wani emigranckich smucio gorszyo ca Polsk, ale naprawd z kraju aden gos powany doi

i

niosy nie

ozwa si Bracia

z przestrog:

le si

Dla was

to

bawicie,

igraszk,

nam

chodzi o ycie.

Emigracya nie przestawaa trawi si w gorczce walk ponnych. Poeta z boleci serca patrzcy na straszne rozdarcie braci na tuactwie, ciemny daje obraz ich bytu, ich cierpie

i

rozgoryczenia:

»Gdy na ale

Gdy

wiat

ten

ich co chwila

nic

ma

ucha,

nowina przeraa,

Bijca z Polski jako dzwon cmentarza, Gdy im prdkiego zgonu ycz strae. Wrogi ich wabi zdaa jak grabarze, Gdy w niebie nawet nadziei nie widz...

e

ludzi, wiat, siebie ohydz. Nie dziw, Ze utraciwszy rozum w mkach dugich,

Plwaj na

siebie

i

r

jedni drugich!*

').

bya dola wychodców cikim kamieniem. Niete, które Emigracya ze sob przyniosa spotkaa, tómacz w pewnej mierze jej

Zaprawd pena holów

i

goryczy

naszych. Nie ciskajmy na nich zbyt

przyjazne warunki, które

we

smutne

•)

i

Francyi

ujemne

i

strony.

Mickieimcz. Dziea. 1880.

III.

.%0.

.

296 Ale

w

kocu, kto

j

sWada? Któ

wygnance? z koci chowao si na paktach

Nie kto inny tylko synowie swoich ojców, spoeczeiistwa,

konwentach

w

czcio

które

na

i

dugo

zbyt

liberum

veto,

które

byli

ci

tylko

»

ko

zot wolno*

samowoli.

Pod pióro strudzone cisn si myli pospne. Przeklty jad zawici anarchizmu wiekowego krew potomków trawi; duch wiecznej negacyi i wybujaego indywidualizmu utrzymuje i

rozstrój,

krzywi charaktery

i

wstrzymuje usiowania dodatnie.

Zdawaoby si chwilami, e to, co spaja ludzi w zdrowe rozumne organizmy, co jest warunkiem prawdziwej siy ycioi

—e

wej

to wszystko odleciao

cakiem od dziatwy

Ale powiedziane jest: Niezbadane

s

polskiej

.

wyroki Opatrzno-

—

niezgbione róda Jej aski. Ku temu obozowisku, gdzie wre rozarzona namitno, gdzie dniem i noc huczy zowroga niezgoda, zblia si

ci

z

szlachetn

zadum

na

czole,

poeta narodu

—

m

i

oto,

suchym bruku obcego miasta, zdaa »od pagórków lenych, od tych zielonych*, z poród

twardym, z

rozpalonemi

k

twarzami,

z

zaiskrzonemi

oczami,

wrzawy garde zachrypnitych, wznosi si gos kojny, wyrasta

pie

w

niebo

wielka jak czyn z

z

czysty

na tych

tumu

poród i

spo-

piew harmonijny, »pie szczliwa*, Boego natchnienia dla caego poi

w bolach narodu staje si balsamem, co koi, kordyaem, co krzepi, a ponad wszy.stko wydaje wiadectwo niezmoonej jego ywotnoci. kutujcego

—

DODATKI.

A. Adres

w

Zakadów

do

ksicia Czartoryskiego.

Polacy z rónych prowincyj, roku 1832 we Francyi zebrani

—

litewskich ziem polskich do ksicia Adama Czartoi

ryskiego.

Ksie Opuszczajc nieszczliw ojczyzn nasz wydarlimy zwycizkiemu carowi przynajmniej moralne jej ycie. Ufna !

,

w sprawiedliwo, silne przekonanie o witoci sprawy naniewzruszone postanowienie wytrwania, sJodzi nam mczestwo tuactwa, a my wierzymy w przysze istnienie Polski. Ani czas, ani grobowa cisza Europy dziewitnastego wieku, w sprawie Chcemy naszej, nie wyczerpaj staej ufnoci tuactwa naszego. dotrwa do koca, chcemy raczej przemin z moralnem matki yciem, nieli je odda jej zabójcom, za przebaczenie carowi. krytycznem przecie pooeniu tuactwa, nie widzc godziny ycia lub skonu nadziej naszych, spostrzegajc dalej, rozrzuceni po wolnej dziedzinie Franków, nie mamy adnego punktu któryby centralizowa opinie nasze, i któryby zarazem jednym, silnym nierozerwanym wzem, pocza rozproszone szcztki czasowi wszeltuactwa ustali si jednoci, caoci, coby si kim zamachom bezpieczniej opiera moga, postanowilimy stwowypywem woli ogóu rzy takow reprezentacy klóraby tuactwa, odpowiedziaa tej gwatownej potrzebie centralizacyi. w zaczonej tu ustaNiech ci nie zastanawia, ksi, wie tworzcej komitet narodowy polski i ziem zabranych, imienia swego nie widzisz. Nie mniemaj eby ziomkowie odpaca ci mieli niewdzicznoci te cnoty, powicenia si i usugi ycia, które spólnej matce dotd na jej otarzu skadasz. Zna je kady namitnoci, mieszkaniec ojczyzny, a historya wolna od intryg w czyciejszem okae je wietle, nieli obecno zamglona osobistociami lub bdami.

wiara szej,

W

e

i

i

i

,

i

bdc

e

a

i

:

m) Pominicie wic

obojtno

ciebie,

ksi,

nie jest

powodem,

ani nie-

nieufno nasza; ale raczej konieczna obecno twoja w tem miejscu, kdy ci aden z ziomków naszych z równym skutkiem zastpi nie zdoa. szlachetna

tuaclwa,

ani

podejrzliwa

Gbokie znawstwo dyplomatycznych operacyj, rozlege stosunki w twoich, ksi, dzisiaj rkach si znajduj, ciebi*^ wic Tuactwo nasze prawie jednomylnie zaprasza, aby na tej drodze wobec wadców Europy, upomina si o ycie wolnej, gabinetowe, tylko

caej, niepodlegej ojczyzny naszej.

Skadamy ci, ksi t spowied zamiarów naszych myli, niewtpliw nadziej, e zaproszenie caego tuactwa, w jednym z najpikniejszych zawodów ludzi, albo uwieczysz yciem ojczyzny, albo si okryjesz niemiertelnym wawrzynem chway, który si tylko prawdziwej wielkoci naley. i

,

z

t

(Podpisani prezesowie rad zakadowych).

Bourges. 1832 roku 18. wrzenia. Jenera Wroniecki. Besancon. 24. wrzenia. Ludwik Oborski. Salins. 25. wrzenia. Franciszek Kudorowski. Lons-Je-Sanhiier. 26. wrzenia. Antoni Jaboski. Le Puy. 30. wrzenia. Albert Psarski. Arignon. 5. padziernika. Feliks Breaski. Parys. 22. padziernika. Jenera Umiski, jenera Sierawski.

{Noworocsnik Demokratyczny. 1842,

Akt

bdcych we

Francyi (3.

str.

95).

tuaczów polskich

objawiajcy

niezmienne

ich

postanowienie.

padziernika 1832 roku).

Poniewa z rónych róde nadcb.odzce wiadomoci zapewniaj nas, e niektórzy z naszych zagranicznych przyjació dopominaj si o Polsk kongresu wiedeskiego z omiu województw

zoon Poniewa do obcej suby, wyprawach;

wielu cudzoziemców

namawiaj tuaczów

wskazujc im korzyci

w

dalekich

polskich

zamorskich

:

,

:

301

Poniewa

nastpi majcej ogólnej pomnoenia nieszczliwych ofiar zni-

rozclodzi si pogoska o

cara amnestyi, która dla szczenia cienia nawet

i

reprezentacyi narodu

naszego,

piekielnym

uwie atwowiernych, jeeliby si tacy znaleli. A zatem: Dla wyjanienia nowych wymagalnoci o przyszej Polsce, do której odrodzenia wzywamy pomocy wolnych ludów Europy; Dla sprostowania bdów w tym wzgldzie, w jakich ktopomysem uoona, mogaby zwabi

i

kolwiek mógby si znale: Dla zwrócenia nakoniec uwagi na zamiar ogosi si majcej amnestyi na skutki jakieby nastpiy z przyjcia jej: Wobec Europy i wszystkich przyszych wieków przed których sdem razem z ni staniemy: wobec sprawiedliwoci, któr sam tylko za prawido postpowania jednych narodów wzgldem drugich uwaamy wobec uciemionej ojców naszych ziemi, ukochanej Polski i

;

Owiadczamy Naprzód. Nie dla Polski z omiu województw zoonej, nie dla utrzymania zarcze wiedeskiego traktatu, podnielimy bro 29. listopada 1830 roku. Zasuona dobrze cywilizacyi europejskiej Polska, od 1772 roku przez rozmaite traktaty rozmaicie rozszarpywana, bya w rozdzieleniu, które rónoci instytucyj, niezmierne przynosio szkody, bo zaprowadzao midzy rónych polskich krain mieszkaców, rónice w pojmowaniu przyszej Polski, a szczególnie przyszego jej towarzyskiego zwizku. Nadto,

Polak pooeniem sw^ego kraju i pen chway przeszoci, przeznaczony na czuwanie nad europejsk cywilizacy, rozdzielony midzy trzech absolutnych monarchów, zgwacony w swoich uczuchciach, byby moe musia witokradzko podnie ciach przeciw wolnoci owieceniu innych ludów. Czu on poniajce swoje pooenie, czu, rozszarpanie jego ojczyzny, stawia Europ w nienaturalnym porzdku, dajc nad ni absolutyzmowi

or

i

i

e

e

czu, odrodzenie caej Polski, da popd postpom w niej rozwinie ulepszeniom socyalnego porzdku Europy, i od cigych zamachów despouksztaci wolno, uwalniajc równie nad Noteci i Notyzmu. Nie móg nadto zapomnie, gatem, równie nad Wisoka i Sanem, jak nad Dnieprem i

przewag:

e

i

j

e

Dwin

gwatem krwi, lub te nie

s

Polacy,

rodzina,

w

e

ora

poczeni z sob, lecz jednoci na zawsze spojeni braterskiem przymierzem, cile

nie

przewag

i

na

której

tej

tak rozlegej ziemi jedna tylko zamieszkuje

ta sama krew pynie. Pierwszem pojciem poldawna wielko jego ojczyzny, pierwszem

skiego dziecicia jest

302 uczuciem

mioci

wszystkich,

jakkolwiek

obecnie rozrónionych

instytucyami, lecz czuciem zawsze jednakich braci. Oto tchnienia polskiego wojownika w walce 1830 i 1831 r.

do wzniesienia

ora

chwil,

w

której

odrodzona

byy

na-

Wybra

na Zachodzie

wolno, la wolno dla której zawsze tak mocno biy polskie serca, miaa by zagroona wschodniego absolutyzmu przemoc. Haso powstania dane w Warszawie, odbio si po wszystkich stronach

Z rozrzewnieniem

rozlegej Polski.

nadnieprski,

z

nad

Buga z nad Dniestru mieszkaniec, w imi niepodlegoci ojczyzny powita nadwilaskiego brata, w tern powszechnem po caej Polsce powstaniu, w tej jednomylnoci rozlegego narodu, któ móg widzie walk o same tylko zarczenia wiedeskiego traktatu; któ nie dostrzeg, ta walka bya cigiem naszych dawniejszych powsta, bya ogniwem z tego acucha bojów, które i

i

e

Polska bezustannie odnawia bdzie, póki w caej obszernoci najdawniejszych swych granic nie powstanie? Walka ta bya tylko wypadkiem cigych naszych dawniejszych protestacyj przeciwko dopenionym na ojczynie naszej gwatom bya przerozbiorom budzeniem upionej na chwil Polski, zaczynajcej na nowo o swoje dopomina si prawa. To przebudzenie .spodziewanych nie miao skutków. Upadlimy. Nie tu jest miejsce wylicza przyczyny tego nieprzewidzianego upadku. Zostawiamy to historyi. Ani te nikogo nie bdziemy obcia skargami naszemi, bo tym tylko, którzy nie maj nadziei przystoi skarga; lecz my nie moglimy jej straci. Upadek w niczem nie osabi praw na.szych na sprawiedliwoci opartych, ani te nie zmieni interesu Europy, chyba w tem tylko, i

:

e

teraz

si

tylko o zwrócenie tego,

wicej

jest

darte zostao; po

zagroona. co

Wród

zwyciztw, dopominalimy

nam kolej rónych gwatów wy-

upadku te same

moe mie

s zadania nasze. Pomylno

adnego wpywu na zmian niezasadzajcych si na prawie mocniejszego, lecz na prawie susznoci opartych. Nie popieramy twierdze naszych dugiem rozumowaniem, ani przytaczaniem mnogich wiadectw, bo wyrcza nas w tym wzgldzie znana dobrze Europie historya narodu naszego; nadto poparciem ich staj si obecne absolutyzmu groby i widoczne na wolno Europy zamachy. Powtóre. Gwaty dopenione na naszej ojczynie, dugie i cikie przeladowania naszych ojców, wzniosy mur trupów krwi nasz sklejony, który wiecznie synów Polski od ich ciemizców oddziela bdzie. Ten mur wzmocniony zosta ostatnim naszym bojem, a teraz kiedy wszystkie drogi wiodce do Syberyi, zapenione polskimi wygnacami, kiedy dzieci polskie z ona lub

niepomylno,

da

s

nie

303

we zach naszych matek wyrywaj, kiedy we krwi polskiej sióstr, matek, pawi si z rozkosz zniszczyciel plemienia naszego, kiedy wzgldem nas podepta wszystkie prawa ludzkoci wyczerpa wszystkie rodki okruciestw, mielibymy sami ten czynnej zemsty rozbiera obala dobrowolnie ? mur nienawici swoj chytr amnesty; Nie. Nie uwiedzie nas swemi obietnicami a gdyby nawet bya najrozciglejsza, najszczersza, gdyby nawet wtenczas nie istniay pomidzy nami powody cikiej nienawici ich

i

on. i

i

i

i

i

któby j z nas przyj? Amnesty jest przebaczeniem, a my adnej nie popenilimy winy. Nie powstalimy przeciw prawemu monarsze, lecz wznielimy bro przeciw uzurpacyi, przeciw wadzy, która nigdy naszego nie pozyskaa przyzwolenia; wykonalimy wic tylko najwitsz powinno. wycznie ojczynie naley. Potrzecie. Krew nasza cakiem

jeszcze,

i

Zaduona ju nam

dosy Europa, abymy potrzebowali noprzyja. Gowemi dla niej zasugami kupowa jej braterstwo towi do wszelkiego boju przeciw cisncemu Europ despotyzmowi, jest

i

w

przysze odrodzenie Polski widzie bdziemy, takim boju nie bdziemy nalee do anajmiemy si do obcej suby dnej walki, jeeli nie bdzie wiedziona w sprawie wolnoci euro-

bo

i

nie

pejskiej

i

i

w

interesie naszej ojczyzny.

Dzi

jest

przeznaczeniem

naszem tua si po Europie, by mar przypominajc jej jakie ma obowizki dla Polski stawic jej obraz przyszego jej losu, jeeli rosncego despotyzmu nie wstrzyma. Dopenia bdziemy i

dopóki interes ojczyzny nie powoa nas do odnowienia okolicznociami zawieszonej w obronie jej walki. Do wytrzymania przeladowa, nieszcz, do zniesienia gwatów, bez przyzwolenia na takowe, do powoania naszych ciemizców przed sd potomnoci, znajdziemy dosy siy w naszem czystem adnemi zarzutami nieobcionem sumieniu, w naszej moralnej sile, w naszej ju tylekro dowiadczonej wytrwaoci. Takie nasze wymagalnoci wzgldem przyszej Polski, takie owiadczenia wzgldem nienaleenia do adnego innego boju jak tylko w interesie wolnoci europejskiej, w sprawie naszej oj, gdyby Francya, na której ziemi doznajemy gocinnoci, czyzny, zagroona bya: takie nakoniec kadego z nas w szczególnoci tego przeznaczenia,

i

s

i

zapewnienie, i aden ofiarowanej w jakiejkolwiek owiadczenie osnowie amnestyi cara nie przyjmie; a ten akt podrozlegoci pisami wasnorcznemi naszemi stwierdzony, za wyznanie naszego niezmiennego postanowienia mie chcemy. (Noworocznih Demokratycznij. 1842, str. 89). i

i

304

O. Ustawy Towarzystwa Demokratycznego

Przepisy ogólne.

I.

Artyku

w

Dla

I.

duchu zasad czysto

Polskiego.

dziaania

w

filozoficzno

-

sprawie narodowej polskiej demokratycznych i stosownie

do aktu zaoenia oddzielnie spisanego, zawizane zostaje Towarzystwo demokratyczne polskie. Arykii II. Towarzystwo demokratyczne polskie skada si bdzie z czonków czynnych bez ograniczenia ich liczby, z czonków korespondentów przybranych w miar potrzeby i

i

okolicznoci.

Artyku

III.

Zawizujcy towarzystwo

czonkowie czynni, równe

maj

i

póniej

przyjci

prawa.

Artyku IV. Czonkiem czynnym moe by tylko Polak wyznajcy wiar polityczn towarzystwa, a artykuem I. objt, korespondentem

Artyku

moe by V.

Polak lub cudzoziemiec.

Czonek czynny towarzystwa winien

jest wszel-

ycia politycznego na korzy towarzystwa powica; kady wic wszelkie w tym wzgldzie swoje osobicie powzite na przyszo znale si mogce sto.sunki, znajomoci, drogi uatwienia d. odstpuje na uytek towarzystwa t. jedynie dla towarzystwa ich uywajc, zrzeka si wycznego ich dla siebie uywania. kie swoje kroki

i

i

II.

i

Przyjmowanie

i

usuwanie czonków.

Artykut VI Kady majcy podug art. 4. prawo chccy czonkiem, powinien by podany na kandydata przez jednego z czonków na posiedzeniu towarzystwa, które zadecyduje wzgldem jego przyjcia, zaraz na teme samem posiedzeniu, te jeli uzna tego potrzeb, wyznaczy termin do wydania stanowczej decyzyi. Artyku VII. Jeeli ze wzgldu na postpowanie lub zasady wiary politycznej którego czonka, towarzystwo uzna, i i

by

bd

bd

by

dalszy pobyt jego w towarzystwie mógby dla rzystwa szkodliwy, natenczas wyrzecze usunicie z

grona swego

cznie ogosi.

;

a

w miar wanoci

i

dziaa

towa-

tego czonka potrzeby decyzy t publi-

805

Artyku

.

VJll.

Decyzye artykuami

wydawane by powinny wikszoci '^/a gosujcych czonków pod niewanoci. III.

Artyku

w miar

IX.

7. przewidziane przeciwko '/a zda

6.

i

Przepisy postpowania. Posiedzenia

towarzystwa

odbywa si

potrzeby, a regularnie przynajmniej raz

w

tydzie,

w

bd miej-

scu stosownie do okolicznoci do tego wybranem.

Artyku X. Przewodniczy hdzie obradom na posiedzekady z kolei w porzdku zapisania w licie. Artyku XI. Do protokou posiedze, utrzymywania w po-

niach czonek

rzdku

akt towarzystwa

i

przyjmowania korespondencyi wybrany

czonków czynnych towarzystwa sekretarz, dowanie trwa bdzie przez sze miesicy. bdzie

z

którego

urz-

Artyku XII. Na kadem posiedzeniu termin nastpnego bdzie oznaczony: a w razie nagej potrzeby sekretarz na danie jednego lub wicej czonków winien jest zwoa posiedzenie. Artyku XIII. Komplet towarzystwa do wszelkich czynnoci stanowi •'/* czci czonków obecnych w miejscu posiedze. Decyzye we wszystkich przedmiotach, wyjwszy przewidziane 7 wydawane prost wikszoci gosów.

tykuami 6

bd

i

IV.

ar-

Przepisy przemijajce.

Artyku XIV. Kady czonek

czynny zawizujcy towa-

w dowód akceptacyi obowizany. Artyku XV. Jeeli towarzystwo, za powikszeniem si liczby czonków jego, uzna potrzeb skoncentrowania dziaalnoci, natenczas stosowne w tym celu ustanowi przepisy. Paryu dnia 17. marca 1832. rzystwo lub póniej przyjty, ustawy niniejsze i

ulegoci wasnorcznie podpisa

jest

W

13. Odezwa

Zaliwskiego

do

Galicyan.

Obywatele Galieyi! >

czyzny,

si mego systematu wzgldem oswobodzenia ojdao powód do mnogich rozumowa; a e maa jest

Zjawienie

Lubomir Oadon.

Emigracya polska.

Tom

IH.

20

306 liczba takich, którzyby ten system

zupenie zrozumieli,

powodu

z

bo niema trzech miesicy od przeniesienia go na ziemi Galicyi, winienem przeto gówne sprzecznoci obok zasad moich postawi, a te najlepiej potrafi objani, czego si trzyma naley, zbyt krótkiego czasu,

»Dwa

s

denia: dyplomacya

i walka. Na czele jednej kongresowej Polski, to jest chce wróci chce pod jarzmo, z którego rewolucya listopadowa nas wydobya napowrót wszystkich zrobi niewolnikami. Zaliwski chce przeduenia walki, wydobycia si ogromnych a dotychczas jeszcze nietknitych chce aeby nie szedziesit tysicy szlachty, ale dwadziecia kilka milionów ludu dobijao si z broni w rku wolwasnoci gruntowej. Czartoryski ebrze noci, obywatelstwa Zawstawienia si obcych dworów o przebaczenie u Mikoaja liwski tylko we wasnych siach Narodu widzi zbawienie. Czartonaród sam nie potrafi si oswobodzi, ryski jest przekonany, jest niedony, zniewieciay, nikbo naród sdzi po sobie, Zaliwski wszystko to widzi czemny, bojaliwy, intrygancki jego przeciwnie, i tylko te przymioty widzi w Czartoryskim stronnikach. Na dowód czego, odwouje si do historyi trzech Listonaszych rewolucyi ostatnich: Barskiej, Kociuszkowskiej padowej. obywatele, którzy pochwalaj plan Zaliwskiego, tylko ten nie od ksicia Czartoryskiego pochodzi, ubolewaj nad tem, ale od onierza: trudno wic by pewnym, czy jest dobry? poudniowej, w Ameryce pónocnej Na to odpowiadam: w Hiszpanii i Szwajcaryi, równie jak we Francyi, nie ksita, lecz synowie wieniaków lub wyrobników markizy, baróny uoyli plany oswobodzenia swoich krajów i takowe do skutku przywiedli. Wreszcie, obywatele macie dwa przed oczyma oba do wyboru. ksicy i onierski »Mówi znowu niektórzy, czy ma Zaliwski upowanienie od Ziomków do takowego dziaania? Pytam si, kto upowania wielu Chrystusa, Mahometa, Telia, Min, naszego Czarnieckiego innych, do goszenia swych zasad lub oswobodzenia kraju? Wszak Jeszcze pójd ci tylko, którzy to uznaj za dobre. za dwa plany ksicy mój. raz powtarzam • Pytaj si niektórzy, czy ma Zaliwski stosunki z LafayetOdpowiadam na to tem, Okonellem, Rotkiem i innymi ? Waszyngtona w Ameryce pónocnej nie pytano si o to przezotylko swój plan, takowy podoba si obywatelom sta przez nich wezwany do wykonania go. Bo pytam si

stoi

Czartoryski,

da

:

i

;

i

—

e

e

—

i

i

»S

e

—

e

i

—

—

—

—

!

s

i

mn

—

—

s

i

—

—

e doy

— ;

—

i

—

307 czy te stosunki zrobi mnie bynajmniej. tliwszym ?

—

»

nie

Dziwi si take

jest

—

niektórzy obywatele,

poseJ

senator,

i chcc samemu da

mdrszym, odwaniejszym

lub

e

twórc tego planu Odpowiadam ludzi zachci,

—

jeneraów. nadzwyczajnego

który

z

albo cno-

czego przykad pokaza, e to moe by uskutetrzeba a razem narazi si na wszelkie niebezpieczestwa cznione jetrudy. Zanadto siebie ceni nasi senatorowie, posowie neraowie, aeby swoj godno wystawi na rusztowanie lub powieszenie; wstydziliby si umiera mierci Regulusa, Riego na mnie innych bohaterów. Tak mawiali przed rewolucy, teraz. Kady z nich uskutecznienie onej przypado tak mówi powie idcie naprzód, ale nie powie chodcie za mn. » Twierdzi bardzo wielu, eZaliwski jest kamc, oszczerc on nie o kongresow Czartoryski jest czowiek uczciwy a zatem nie o amnesty stara si; ale on swoim wpyPolsk zrobi go szczliwem u dworów uzyska niepodlego kraju zemst ziomków jako Chtnie znios przeklestwa wym. kamca oszczerca, byle tylko kraj egzystowa. Lecz pytam si czy ten Czartoryski bdzie teraz lepiej suchany od obcych mi-

na

to

do

i

— -

i

—

i

i

i

—

i

:

e

—

:

—e

— —

i

—

i

i

wyciera

który

nistrów,

bdc

na czele narodu

—

ich i

przedpokoje jako

stu tysicy wojska ?

tuacz, jak kiedy Nie umia wtedy

—

e

wszystko zrobi potrafi. Doprzemawia a dzi powiada, i dwory tym tylko narodom egzywiadczenie jednak pokazuje, stency przyznaj, które de facto egzystuj — jak mamy przyNie Czartoryskiego wic wpyw, ale kad na Grecyi Belgii. powicenie si nasze, moe tylko kraj zbawi. >S tacy, którzy powiadaj: Zaliwski nas skompromituje Takowych bdziemy przeladowani. przed naszym rzdem kiedy to Zaliwski radzi Galicyi lub Poznaniowi zapytuj si

e

—

i

—

i

:

—

buntowa si?

Czy owszem

uywa

sposobu, wszelkiego nie tych prowincyach

—

aeby wstrzymywa kade wstrznienie w

czy nie dla tego przyspieszy rewolucy w Polsce, aeby znii weczy zamiary Mikoaja wzgldem tych prowincyi i zasoni zanadto dobrze, Czuem Europ od nowych ataków? machy Aleksandra w roku 1815, a którego agentem by podówczas Czartoryski, zostay w poowie zniweczone przez nieprzy-

—

e

a

—

Chcia Mikoaj uskuteczni to Poznaskiego. roku 1830, korzystajc z rewolucyi francuskiej, alemy to zniPoznaskie, Dzi, gdyby chcia Mikoaj zaj Galicy szczyli. walczylibymy z rozpacz choby nas Austrya Prusy nie wzyczenie Galicyi

w

i

—

i

i

,

way, bo

ostatni

promyk

nadziei

zgasby

dla nas, przez wcielenie

20*

30K

—

zupene do Rosyi. Myl si wic ciko ci, co z tego powodu skompromitowania przed swoim rzdem boj si, e s nieprzyjaciómi Mikoaja. Moe Europa dwory lepiej w skrynie za kongresowej toci ceni tych, co chc caego kraju kady na to rozsdny zgodzi si, e za wielki ciar Polski; wkadalibymy na obce narody, gdybymy dali, aeby one swemi swemi milionami nasz byt wskrzesiy, bez adnej za wojskami takim przypadku musiayby to pretensyi na potem do nas. narody, wydarszy nasze prowincye Rosyi, wcieli do swoich kra-

nas

—

—

i

i

i

W

dla zabezpieczenia jów dla wynagrodzenia ko.«ztów wojennych si, aeby na powrót nie wpady w rce Moskwy jako niedone same z siebie. » Wielu bardzo mówi: Zaliwski chce dyktatury, a jest czoNic u niego nie znaczy wiek surowej natury, nie pobaajcy. i

—

urodzenie.

Chop

u niego

moe by

ministrem,

byle

tylko

by

poczciwy; a ksi, hrabia lub szlachcic, wiecznie bdzie onierzem lub kancelist, jeli nie ma innych przymiotów prócz sam kar kara bdzie przypadku przekroczenia, tytuu. szlachcica co chopa. Na to nie mog nic odpowiedzie, bo takim jestem. Ale zapytuj to wszystko jest wielka prawda jeli nie pobaanie a tego mamy si, co zgubio nasz kraj? nadto dowodów w rewolucyach: Kociuszkowskiej i Listopazdolny

i

W

t

—

i

—

—e

•

;

a

dowej, gdzie zbrodniarze mogli

si

miao tumaczy

e

e

tem,

nie

e

dla tego przegrali rozkazów na pimie, taki by plan batali, bo niespodzianie napad na nich nieprzyjaciel; a obok tego woali zawsze: tylko jedno i ufno a bdzie dobrze. Ale aeby bya jedno i ufno, musi kto by taki, coby zych i to jest sprzecznych powycina, a jednomylnych zostawi i mieli

;

—

—

dyktatura.

»Mówi

i

to niektórzy:

gotów na aden sposób utrzymonarchiami sama jedna.

Zaliwski jest republikaninem

koniecznie zrobi Rzeczpospolit,

maby

;

która

—

si nie moga, midzy tylu takim jestem republikaninem Na to odpowiadam: prawda, umrze postanowiem; ale nie jestem szalecem, jak mnie nieWszak wyranie którzy pod imieniem republikanina uwaaj. owiadczyem za prawido pooyem w zasadniczych artykuach rzd. Nie partyzanckich, naród sam sobie ustanowi prawa Belgi. zarzucano by mi tego, gdyby si obejrzano na Grecy Oto te kraje powstay dla tego, aeby by Rzeczpospolitemi, lecz my. musiay zastosowa si do pooenia Europy. To samo jeeli w cigu nasz«j walki par narodów nie zostanie Republikami, bdziemy musieli zastosowa si do okolicznoci ale przy-

e

i

i

e

i

—

i

i

;

-rm najmniej staniemy na tej stopie, na jakiej stoj Niemcy, Francuzi, inni, którzy nie znaj u siebie niewoli osobistej maj Anglicy i

:

owiat

prawa, przemys,

denie

do coraz lepszego. > Wielu take twierdzi, Zaliwski chce obedrze szlacht a odda chopom, i na nieszczciu jednych drugich szczcie i

e

tworzy; wic Tacy ludzie

zbójc

jest rabusiem,

s

i

wyrzynajcym szlacht.

mówi,

—

nawykli do niewolniuciskajcy, ctwa: podug nich zawsze by musi uciemiony albo szlachcic bdzie uciska chopa, albo chop szlachcica. Nie znaj tego rozsdnego rodka, aeby nikt nikogo nie uciska nie maj najmniejszego wyobraenia o wasnoci. Nie wiedz o tem, wasnoci nazywa si to tylko, co jest nabyte wasn prac ciemni, którzy to

i

i

i

i

e

lub przemysem gwatem za wzita rzecz, nazywa si przywaszczon, ukradzion lub przemoc wydart. Pytam si wic, czy chop miaby suszno, gdyby j gwatem wydar albo darmo wzi od kogo ? pozostaoby zawsze prawo ucinionemu odebra tak, kraj nie nazywaby na powrót przy zdarzonej okazyi si rzdem lecz anarchi najokropniejsz. Kraj, który wemie ;

—

j

wasno

jednym,

aeby

sprawiedliwszej wartoci

j —

da

drugim, musi

to tylko

i

i

t

zapaci podug

cz

moe

kupi,

najk-tóra

zbyteczn wacicielowi ciarem dla niego, aeby j znowu przeda tym, co nie maj wasnoci, a przeto zrobi wspóobywado równych praw przypuci. Nie tylko wic nie staje telami si to adn niesprawiedliwoci podówczas, ale naród zabezpiecza

jest

i

i

od wzajemnej nienawici i okropnych wypadków niesprawiedliwo. to wszystko jest dobre, co Zama zdolnoci potrzebne do tego? czy jest cnotliwym tyle, ile nim by powito niewiadomo Tych kwestya jest najrozsdniejsza, nien czowiek publiczny? konieczna. Na nic si bowiem nie zda ponajsprawiedliwsza wierza rzecz najlepsz w rce niedone lub zbrodnicze. Lecz bo nikt sam siebie nie by sja na to odpowiedzie nie umie dzi i by nie moe. Do was wic, obywatele, naley o tem przekona si z waciwych bezstronnych róde. »Nie wiele ja dla ojczyzny od was dam: troch prochu

si

najdzielniej

zemsty, za doznawan pogard » Nareszcie wielu mówi: liwski gosi, ale czy Zaliwski

—

i

i

e

—

i

,

i

uyj

przeciw Mikoajowi broni, a znajd si tacy, którzy tego ludzkoci. Wicej jego zastpom, powodowani mioci kraju którzy jego pochlebcom sto razy dalicie Czartoryskiemu i dzi jeszcze dajecie tym, co pezaj po schodach kraj zgubili wielkimi ludmi, obcych ministrów dla omamienia was, i

i

i

—

i

—

e s

i

e

za ich

wpywem

kraj

odzyszcze

egzystency

;

lub tym,

co

310

e

wydadz przed rzdem, skoro nie dacie im piestrasz was, nidzy, cho sami nie wiedz, jaki w was grzech wmówi szykanuj jak z bojaliwych nierozsdnyci. a potem miej si > Darujcie, obywatele, chcc was objani moje cele przed wami odkry, dotknem gorzkiej prawdy. Nie przyszedem bowiem szuka pomidzy wami przez pochlebstwa dla siebie stronników: lecz nawzajem porozumie si nad przyczynami naszego upadku a te niestety które w tej mojej odezwie wyraziem. Moecie wy do rzdu moich nieprzyjació przyczy si: wola wasze przekonanie; lecz bdcie pewni, wasza bdzie w tem mnie nic nie zmieni w moich zasadach. Dugo przygotowywaem si na mier wszystkie mczarnie, aebym przed niemi mia zadre; a liczba moich nieprzyjació bynajmniej mnie nie obchodzi. mier dla mnie z broni w rku, w wizieniu, lub na w kadej, z godnoci przyrusztowaniu zawsze jest jedna zwoit czowiekowi, potrafi skoczy*.

—

i

i

e

—

s

i

I

i

i

e

i

—

cz

braterskie pozdrowienie.

Józef Zaliwski. {K. Borkowski. Pamitnik historyczny,

Zacig

str. 28).

portugalski.

Komitet Narodowy Emigracyi Polskiej do jeneraa Bema.

Oddawna rozchodziy si wieci, e pan Jenera nie majc adnego upowanienia, zaware ukady z Don Pedrem o utworzenie z Polaków legii portugalskiej. Wie t dugo uwaalimy za niepodobn

do prawdy,

litografowane kopie

tej

w

gdy

umowy

i

dniu

dzisiejszym

doszy

odezw, które pan Jenera

nas

wyda

do rodaków naszych znajdujcych si we Francyi, zachcajc ich do spieszenia do obcej suby, za obc spraw. Nie potrzebujemy Jenera polski, mówi, jakim smutkiem przeja nas ta pewno, polskiej sprawie zasuony, odway si na krok tak szkodliwy istnieniu emigracyi zniszczenieprawny, który nietylko caoci niem zagraa, ale nadto obrazi jej prawa. Wiadomo panu Jeneraowi, o przeznaczeniu emigracyi, jako cz.ci narodu polskiego, sejm tylko stanowi ma prawo, a w razie nieobecnoci sejmu, eraigracya; niedziaaniem sejmu emigracya przymuszona do

e

i

i

e

e

311 urzdzenia samej rodowy emigracyi i

postawia na swojem czele komitet naktóremu polecia stra swoich praw

siebie,

polskiej,

gówny zarzd swojemi

interesami.

Sejm si jeszcze nie zebra, a wic adnego upowanienia Jeneraowi da nie móg; emigracya take podobnego upowanienia mu nie daa z obowizku wic naszego wzywamy pana Jeneraa, aby od tej chwili zaniecha wszelkich czynnoci, majcych na celu uskutecznienie nieprawnie zawartej umowy i niezwocznie uwiadomi komitet, czy temu poleceniu posuszny b;

Komitet nie wtpi o pomylnym skutku swojego kroku, spodziewa si bowiem, pan Jenera jako dobry Polak, uwaa si za czonka emigracyi polskiej, a tem samem naczelnej wadzy teje emigracyi ulega zechce. Komitet narodowy zapytuje nadto, z jakiego powodu pan Jenera w odezwie swojej z dnia 24. czerwca- Nr. 3, zarzuca niewaciwe posiadanie stopni niektórym oficerom i na mocy jakiego upowanienia zagraa im utrat stopni przyznanych przez komisye rozpoznawcze polskie francuskie? dziesz.

e

i

Dziao si na posiedzeniu

w Paryu

dnia

1.

lipca

1833

r.

Jenera Ihvernicki. Czonkowie: Jenera Sierawski, Aleksander Jeotvicki, pose Prezes

:

Sekretarz: /.

Sowaczyski.

Odpowied jeneraa Bema. zadziwieniem odebraem naprzód list a poZe smutkiem tem wyczytaem w 16 póarkuszu Pielgrzyma polskiego odezw w imieniu komitetu narodowego polskiego przez jeneraów Dwerpana Jeowickiego podpisane. nickiego, Sierawskiego Nie chc malowa, ile mnie przedewszystkiem zastanowi dotkn sposób, w jaki ci panowie odezwali si do ziomka, któi pooonym w kraju zasurego przynajmniej szczerym chciom i

i

i

gom nic do zarzucenia mie nie mog. Mniemaem, e mona nie zbija je jak najusilniej, ale mona pochwala cudzych zda zarazem zachowa ów ton godnoci, który ludzie dobrego wychowania, ludzie przemawiajcy w imieniu wadzy tak powanej jak jest komitet emigracyi, zawsze czu, odgadn zastosowa i

i

umiej. Ale pomijam, co jest przeciw osobie i przystpuj wprost wyco jest wymierzone przeciw rzeczy, bo tej maga zapomnienia wszelkich indywidualnych wzgldów, sdu prze-

do

tego,

wano

812 konania, sdu zimnej rozwagi, nie za sdu porywczej i przemijajcej namitnoci. Rozbierzmy naprzód, co to jest emigracya i jak si we Francyi

utworzya

?

Szcztki armii polskiej przeszedszy granic prusk, powziy same przez si myl udania si do Francyi myl t wkrótce potem wykonay. Za ich przykadem poszy i inne oddziay zjechali si take posowie, deputowani wielcy urzdnicy, jedni wprzód, drudzy potem, a na kocu jeneraowie, których imiona Kiedy wic emigracya bez nich si utwona podpisie widzimy. rzya, nieche pozwoli racz aby jej wolno byo czyni to, co potrzebne uzna. Prawda, komitet emigracyi sama za suszne polskiej, którego skadaj, by wybrany znaczn wikszoci Polaków znajdujcych si we Francyi ale ten skada si ile wiem i

;

i

—

,

e

i

cz

;

z kilkunastu osób, z których najmniej

dziewi czonków

potrzeba,

wano

aby dziaania komitetu, ile wiemy, swoj miay. Podpis trzech dowodzi przeto, wikszo przeciwnego jest zdania, a wic pisma te nie mog by uwaane jako pochodzce od komitetu, ale jako od trzech osób, które sobie wadz dyktatorsk nieprawnie przywaszczaj. Zamiar mój utworzenia legii polskiej w Portugalii, nie znalaz przychylnej opinii tych panów, chocia nam zapewnia reprezentacy zbrojn egzystency na prawach obywatelskich opart, w chwili, kiedy wszystkie inne pastwa odpychaj Polaków od bez sdu, siebie, kiedy ci jako tuacze przeladowani, wywoeni bez adnych form prawnych, do najprzykrzejszego pooenia przywiedzeni chocia nam daje sposobno nie tylko rozproszonych braci po Anglii, Belgii w Niemczech, ale wizionych w Prusiech, take tych, coby Francy nadal przymuszeni byli opuci, w jedno ciao zebra do dalszych usug kraju zachowa. Mówi ci panowie, formacya legii zagraa zniszczeniem i istnieniu emigracyi. Pomijam wyraz caoci, który zdaje si by tylko nawiasowo wtrcony, gdy panowie ci z jednej strony nie ograniczaj liczby, w której emigracya koniecznie zamyka si powinna, z drugiej strony daleko obojtniejszem patrzali patrz okiem na czstkowe zmniejszanie si emigracyi przez wyprawy do Algieru, do Ameryki, do Belgii, do Szwajcaryi. a które razem wzite, jeeli nic innego to przynajmniej emigracyi na uszczerbek naraziy. Wspomn wic tylko o zamachu przeciw istnieniu emigracyi. Nie wyraziem otwarcie yczenia, aby pozostao w gównej emigracyi francuskiej wszystko co tylko jej powag, istnienie trwao zabezpiecza ? Izby, rzd,

e

i

s

s

;

i

i

caoci

e

i

cao

i

318 ludzie stanu

umieci w

i

nauki,

legii

—

znaczna

w caoci,

cz

wojska,

w

ani jest

bo

tej

ostatniej

mojej mocy, ani

w moich

i

Nies to dostateczne organa do przemawiania zamiarach. w imieniu narodu kiedy godzina wyswobodzenia wybije? Czy skuteczno emigracyi na iloci a nie na jakoci to zaley ? Sabym byby polski, gdyby si jedynie na kilku tysicach choby najwaleczniejszych ludzi ogranicza. Polski jest 20 milionów ziomków, którzy hasa naszego od Odry do Dwiny oczekuj powstan oni na gos tych, których otoczyli swoim szacunkiem, a nasz jest misy przechowa tylko i dowie im ów sztandar wolnoci niepodlegoci, którego nam ani wróg niezdoa wydrze, ani klski uroni nie zniewoliy.

wano

—

i

or

Orem

;

—

i

Nie rozumiem,

e

skd

panowie wniosek

ci

wycign

mogli,

ja przez zawarcie konwencyi zdeptaem prawa emigracyi. Czy w imieniu emigracyi zawarem i czyli jej przyja mówi,

ej

Konwency niniejsz Nie, zaiste. potrzeba jedynie jako propozycy ze strony rzdu portugalskiego za porednictwem mojem zrobion, a tak jak z jednej strony Rejent Portugalii takow ratyfikowa, tak znowu z drugiej bdzie kady emigrant polski, który do niej strony ratyfikowa przystpi i z niej korzysta zechce. Pokazuje si przeto oczywicie, tym sposobem najwysza wadza zostawiona jest przy emi-

jcie komukolwiek narzucam

I

uwaa

j

e

e

nie ja, ale przeciwnie ci, co si za obroców jej praw ogaszaj, takowe chc zdepta, narzucajc jej swe zdania i potym, co z emigracy suwajc nawet tak dalece swoje zalepienie, sam wprost chc mie do czynienia, przemawia do niej nie dozwalaj, jakby ta emigracy bya dzieckiem maoletniem, a oni prawnemi jej opiekunami. Jeeli dotd Portugalia adnych zwizków z Polsk nie miaa, nie idzie std aby odrzuca, co ona teraz ofiaruje, ile za atwo interes Portugalii moe mie wpywu na polsk spraw kady pojmie, kto tylko zastanowi si zechce, i wywrócony gdziekolwiek despotyzm, który Rosya wszdzie popiera, podkopuje

gracyi,

i

e

,

z gruntu zasady,

tucyjny

w

zgub przywiody, a rzd konstyzaprowadzony, rozszerzajc spraw wolnoci, ludów, a wic tym prdzej spraw Polski wyktóre nas o

Portugalii

wzmocni spraw starsi bracia woa. Zreszt zapominaj ci panowie, jujc po wszystkich prawie kuli ziemskiej zaktkach,

e

nasi

wo-

nie pytali

mia jak styczno z Hiszpani, Egiptem, SanDomingo: wszdzie szukali ojczyzny, czy to na wyspach Oceanu, pokaza skutek, czy nad brzegami Tagu, czy w stepach Arabii czynili dobrze, bo cho to ich kosztowao duo, skrpowali si, czy kraj nasz

i

e

;

814 Francy obowizkiem sumicnia

wdzicznoci, obowizkiem, klóry czsto powtarzamy, na którym cae nasze budujemy nadzieje na którego zasadzie obralimy Francy za ziemi naszego tuactwa. Portugalia nie miaa z nami takich stosunków

dzi

i

do

i

wanie te

idzie o ich zawizanie, o doczenie wdzicznoci pordo wdzicznoci francuskiej, a zawizywa je naley, skoro si sposobna pora przytrafia skoro sumienie i rozsdek uczy, to si bez uszczerbku sta moe. Odczytaem i po dwa razy odczytaem to zarczenie panów,

tugalskiej

i

e

e

wkrótce zapewne rozpocznie si walka, w

której

krew bezporednio dla wybawienia ojczyzny przelewa zaczniemy, która zatem nie pozwala nam od wspólnego oddala si ogniska. Mówi, po dwa razy odczytaem, bo inne przywizuje si znacznie do sów, które chwalebny instynkt lub nieugity patryotyzm w naogowe wprowadziy uywanie, a inne do sów, któremi przemawia wadza biorca za ich prawdziwo na siebie odpowiedzialno, skoro ich uywa dla sparaliowania rzeczywistych i dzi ju dla emigracyi korzystnych widoków. Obawiam si czyli zapewnienie to bliskiej walki nie jest dalszym cigiem tych samych nadziei, które niestety niedawnemi czasy znaczn ziomków naszych bez korzyci dla sprawy, a zawsze ze szkod dla emigracyi dla pozostaych w kraju braci, pod katowsk odday nowych tylko tyranom naszym przymnoyy ofiar; a jak si sam komitet w odezwie z dnia 17. maja wyrazi,

e

cik

!

cz

rk

i

i

opóniay dzieo odrodzenia si

Polski.

Zaiste nikt

postpie wieku, w postpie wyobrae, w niedalekiem moe starciu si zasad absolutyzmu z zasadami wolnoci nie pokada ale t epok za tak blisk eby na jej zasadzie odpycha wszystko, co si dzi dla poytku rze-

odemnie wikszej ufnoci

w

uwaa

;

,

telnego naszej emigracyi, dla przyspieszenia wanie tej podanej epoki przytrafia, sdzibym za rzecz uporu, za rzecz zalepienia lub chci potakiwania przesadzonym opiniom. Lecz przypuszczam, godzina walki powszechnej wkrótce wybije, my tak, jak

e

i

nam wypada,

e

spieszyJDymy mogli; czy nie atwiej prdzej dosta si moemy z Portugalii morzem, do której szeregów nie jestemy przykuci, ale przeciwnie od której zagwarantowane mamy wyjcie zapewnione sposoby opuszczenia jej, kiedy bro w rku mie bdziemy, jak gdybymy drog t o kiju pod dozorem policyi przez Europ odbywa wprost

do Polski

i

i

i

i

'•hcieli.

Obwiniaj mnie

ci

panowie,

którzy je nieprawnie otrzymali,

e

e

odmawiam

stopni oficerom,

oddzielam Polaków

od Litwi-

I

Hló

nów

ild.

Wszystko zarzuty, które bardziej

z

jakowego

osobistego

przekonania uczynili. Rzd portugalski chce mie tylko tych oficerów, którzy cd prawych wJadz nominacye otrzymali; takie jest jego yczenie: suszne albo niesuszne, ale mie mu go wolno bo nikogo nie przymusza. Skde wic zarzut, ja jestem sdzi stopni oficerskich, kiedy rzd portugalski jest tym sdzi, a jeeli objawiam moj osobist opini, lub daj rady, to daj takowe dla wasnego dobra osób, których si dotycz. Kogó rzd portugalski gwatem zniewala, kogó obraa, wreszcie jake pogodzi t troskliwo tych panów o stopnie uniesienia,

ni

e

e

mi czyni w innem miejscu, rozgatunkowywam emigracy na oficerów onierzy, jakbymy to nie wszyscy zarówno byli onierzami tylko, Polakami tylko. Nieche racz powiedzie jawnie, czy chc ebym wszystkich oficerów robi onierzami, czy wszystkich onierzy oficerami? Tryumwirat przekrca zdanie moje, utrzymujc, ja chc, aby w Portugalii uczono si sztuki robienia powstania. Nie zaiste, ja chc tylko, aby si ksztacia modzie na dowódzców, którzyby utworzone powstanie prowadzi mogli. Narzekam na brak dowódzoficerskie, które

i

.

e

e

dwaj ci szanowni ców, ale nie na brak powstania. Nie wtpi, jeneraowie przeciwnicy moi byliby w stanie jak najlepiej wywiczy prowadzi powstania, lecz im podczas naszej rewolucyi róne nieszczcia nie dozwoliy dobrych ich chci do skutku doprowadzi: nieche racz pozwoli teraz modszym bracionj, aby si do sw^ego powoania przygotowali, gdzi^ tylko spo.sobno si wydarzy, inaczej cay los kraju na dwóch jedynie wodzachby polega musia: co jest bardzo niebezpiecznie, jak to nam dowiadczenie pokazao. dopiero po wziciu Lizbony wolno nam Co do zarzutu, bdzie Portugali opuci, a zatem nigdy moe, mam honor odpowiedzie, nie naladujc tych, którzy z Francyi rozsyaj w lewo, a sami spokojnie wybraci swoich na zgub w prawo naraziem padków wygldaj, ja sam do Portugalii pojechaem ycie moje. aby zobaczy jak rzeczy stoj; a przekonawszy si o najlep.szem pooeniu konstytucyonistów, doradzam przyjcie dla kraju konwencyi, która nam w tym kraju istnienie narodowe naszego wielkie nadal korzyci zapewnia. Tylko jedn, a zupenie przeciwn mam obaw od tej, co ci panowie wyraaj, a ta jest, abymy pomimo wszelkich naszych stara nie przyszli do Poreby tym sposobem Portugalia tugalii ju po wziciu Lizbony nam lask tylko wywiadcza, nie miaa prawa powiedzie, przypuszczajc do korzyci, które nam konwencya zapewnia.

e

i

e

e

i

i

i

i

e

,

316

W

ogólnoci z pism tych, których mniej gruntownych zarzutów zbija nawet nie chc, zdaje si, trzej Polacy w mowie bdcy, maj monopolium na uczucia patryotyczne. Gdzie to oni dali wiksze od innych dowody powicenia? Niech nie zapominaj, ma/o jest kto midzy emigrantami, któryby ycia swego po tysic razy nie niós w ofierze ojczynie swojej wielu powicio oprócz tego majtki wszystko co posiadali, kady w ogólnoci gotów jest umrze i teraz dla dobra ukochanej ojczyzny. Tacy ludzie wic maj prawo sdzi o rzeczach, kiedy te nie tylko ogólnej sprawy ale kadego w szczególnoci dotycz. Co do mnie byem dotd przeciwko wszystkim wyprawom, które projektowano, lub do skutku doprowadzono. Byem przeciwko Algierowi, bo nie wiedziaem zarczonej nam przez Francy ani wolnoci, ani narodowoci byem przeciwko wyprawom do Polski Niemiec, bo wyprawy te uwaaem nawet za apk na atwowiernych, cho najszlachetniejszemi uczuciami oywionych Polaków, a teraz nawet sdzc po skutkach wierzy zaczynam, to si bez wpywu sekretnego agentów rosyjskich nie obeszo. Byem przeciwko wyprawie do Portugalii, dopóki Polaków jako towar i za pienidze tylko dostarcza chciano ale kiedy teraz Portugalia przyj nas chce jako wspóobywateli organizacy a przeto reprezentacy wojskow narodow zapewnia, doradzam przyjcie ofiarowanych korzy(;i. adne pastwo europejskie dotd nic podobnego nie uczynio, a w mojem przekonaniu adne nawet tak prdko dla nas nie uczyni; opuszczona za sposobno raoeby si wicej nie wrócia. Niech to, co tu powiedziaem, suy za odpowied na odezw na list trzech Polaków, a nawet na sankcy, któr wojewoda jenera Ostrowski sam jeden temu najwyszemu wyrokowi Tryumwiratu ze swej wysokoci nadaje. Nie chc ja tu rozbiera ani jego praw, ani czynnoci, które w zupenej sprzecznoci z jego deklamacy; bo kto dwóch synów swoich w obcej trzyma subie, tenby nie powinien wzbrania innym wojskowym polskim wejcia do legii polskiej, majcej tworzy reprezentacy zbrojn narodow. Zreszt kademu wolno jest mówi, co za uyteczne dla siebie

e

e

;

i

e

i

e

i

;

i

e

;

i

i

i

i

s

e

uwaa,

ale o tern pamitabymy powinni, ktokolwiek dobrym zbawiennym celom czynnociom na przeszkodzie stawa, kiedy przed trybunaem narodu z czynnoci swoich rachunek zda bdzie musia. i

i

Pary

dnia

8.

lipca

1833.

Jenera

./.

Bem.

317 List ksicia A. Czartoryskiego do

jeneraa Bema.

Przychylajc si do dania Jenera/a, abym w teraniejszem zda nad formacy legii polskiej do Portugalii, objawi moje w tej mierze przekonanie, poczytuj sobie za obowizek rozmylnie, i formacy prawego Polaka owiadczy szczerze legii polskiej w ogólnoci, a w tej chwili legii polskiej do Portuchlubn dla sprawy polgalii, uwaam za mogc by korzystn w zbrojskiej, równie jak prowadzc do zachowania w porzdku nej gotowoci pewnej czci emigracyi, coraz mocniej w niniejszem strat nabytej pooeniu naraajcej si na dysolucy moraln sawy. Portugalia jest teraz jedynym na ziemi punktem, w którym zdarza si nam sposobno walczy, acz porednio, lecz dotkliwie z systematem przymierza witem zwaz naszymi ciemicami Jejest wolno kademu Polakowi, a zatem nego. Wolno byo neraowi, proponowa swoim braciom t wypraw, zostawujc zdaniu kadego przyjcie lub odrzucenie zreszt dobrej woli przemocne hamowanie rodakom objazamiaru: gwatowne za wienia takiej swobodnej woli, uwaabym za wystpek przeciw wolnoci; gdyby tego po wikszej czci nie wypadao ojczynie raczej przypisywa mylnemu i spaczonemu pojciu o rzeczy narozdwojeniu

i

i

i

i

i

i

i

i

i

i

szej

widokom

polskiej,

nie

dosy

daleko

modoci,

sigajcym,

le skierowanemu zapaowi. Nie pojmuj, jak niedowiadczeniu jeneraa upatrywa co innego, jak czyste przedsiwziciu w mona patryotyczne jego chci, a w rozmylnem, zdradzieckiem, mori derczem targnieniu si na jego ycie, opakany dowód zapamitaoci, natchnionej obcym chyba, a zapewne nie polskim duchem. to przekonanie kady prawy Polak po uwanem Sdzibym, i

e

rzeczy rozpatrzeniu podzieli. Przyjmij, Jenerale, zapewnienie tego szacunku jakie twoja

Pary

waleczno

i

i

powaania,

gorliwo we mnie wzbudziy.

dnia 21. lipca 1833 roku. A. Czartoryski.

{Pamitnik Etnigracyi. Zeszyt

„Wszechwadztwo ludu" w

25. lipca 1833).

Emigracyi.

Pismo Kronika Emigracyi Polskiej (zesz. 7. lipca 1834), w obszernym artykule ów > Zbiór Pamitników pism

rozpatruje

i

318 urzdowych, dotyczcych Emigracyi*, wydawany w Poitiers opierajc si na przytoczonych przykadach, wystawia wykrzywione straszliwy chaos, cechujcy w owej chwiH stan Emipojcia gracyi. Midzy innemi w »Zbiorze« tym Komis ya korespondencyjna Poatierska podawaa projekt Ustawy dla Emigracyi; i,

i

artykuy byy Zakady nadsyay

niektóre jej

poprostu

niewykonalne,

inne

niedo-

rozmaite uwagi, wskutek czego tworzyo si po kilka redakcyj jednego tego samego artykuu, a kada przedyskutowan przez dwiecie z nich poszczególnie miaa rzeczne.

i

by

kilkadziesit Zakadów kady artyku z osobna mia przej przez wota wszystkich czonków Zakadów! »0d pocztku wiata jeszcze nie syszano o podobnem praworóbmówi Kronika stwie. Ile to rónorodnych, jednych z drugiemi sprzecznych sy-

—

i

—

stematów byoby przyjtych!*

Wiksze miejsce, ni ta praca ustawodawcza, zajmoway »Zbiorze Pamitników* rozmaite wnioski, raporta, reklamacye, owiadczenia nieraz obelywe lub gorszce, najczarniejsze zarzuty potwarze przeciwko szczególnym osobom i t. p. To wszystko dziao si na tle dogmatu o » Wszech wadztwie ludu*. Byle cho

w i

maa

cz jakiego

Zakadu zwizaa si pod nazw >Ogó«

lub

»wszechwadztwo«, t. j. moc stanowienia praw, uchylania postanowie wikszoci, ferowania wykonywania wyroków, wydawania aktów ohydy na poszczet. gólnych rodaków p. By to skoczony obraz usystemizowanej anarchii. Tak np. w Tuluzie, w Zakadzie liczcym kilkadziesit wbrew decyzyi KoPolaków, kilkunastu zawizao si w Gmin mitetu, tej najwyszej wadzy emigracyjnej uchwalili, »e obywatel Krpowiecki dobrze si ojczynie zasuy*^, a Akt Komitetu »jako niegodny Emigracyi, jako uwaczajcy godnoci narodowej* uznali za niebyy. Montlucon z 13 Polaków tam si znajdujcych, wydao mniejszo, t. j. 5 zawizao si w »Ogó szczegóowy* wyrok publiczny, uniewaniajcy krok Komitetu. Oprócz tych dwóch Zakadów jeszcze kilkanacie innych, podobnym sposobem owiadczyo si za rehabilitacy Krpowieckiego, który jak wiemy, na obchodzie listopadowym publicznie bezczeci ojczyzn a Mikoaja >

Gmina*,

zaraz

przyznawaa

sobie

i

i

i

W

i

usprawiedliwia.

Jaskrawszym jeszcze

by

fakt,

jakiego

si dopucia

»

Gmina*

signwszy wyej, wawo,

bez zawahania si zniosa w Brukseli to, co w Warszawie Sejm uchwali. Kronika powiada o tem: » Wszcz si spór o kolory, czy chorgiew dwukolorowa podug uchway sejmu rewolucyjnego z r. 1831, czy brukselska,

która,

trójkolorowa, jak niektórzy

dali, ma

by

wywieszon.

Wyzna-

i

819 Worcla, po czono komisy z czonków: Lelewela, Puawskiego której wysucianiu, Gmina brukselska wikszoci gosów 14 przeciw 6, trójkolorowej chorgwi dajc pierwszestwo, tym sposobem skasowaa uchwa sejmow. Wahamy si, któremu postanowieniu wicej przyzna mstwa, czy wydanemu przez ogóy szczew Zakadach, które det^yzy Komitetu Dwernickiego wzgldem Krpowieckiego skasoway, czy te wyrokowi jednej gminy brukselskiej, uchwa sejmu rewolucyjnego uchylajcemu; w tym wzgldzie szala sprawiedliwego wymiaru ale zdaje si, za zasad na stron gminy brukselskiej przeway Mamy prawn lex posterior, deroga priori i wreszcie mniej ju odtd przywizywa wartoci i sawy do bitew pod Grochowem, Wawrem dwukolorowym wygranych; Iganiami, jako pod sztandarem a wyej w ksidze pamici zapisa obchód brukselski i otrzymane nad policy belgijsk pod chorgwi trójkolorow zwycistwo? Do takich to niedorzecznoci i blunierstw politycznych doprowadzaj wyobraenia przesadzone i niczem niepohamowana i

góowe

e

i

:

i

dza

znaczenia!*

W

zakoczeniu artykuu Kroniki czytamy: »Z tego krótkiego obrazu, na dowodach zacytowanych oparobok bezrzdu, atego, jakie daj si czerpa nauki? Oto, den rzd, nawet tak zwany moralny, osta si nie moe; gdy posunite, skrzywione wyobraenia wszechwadztwa tak daleko i kilkunastu, a nawet kilku czonków w ogó szczegóowy zawizanych, uwaaj si ju za stanowicych wszechwadztwo, a zatem za wyszych w hierarchii emigracyjnej od wadzy, cho Emigracy ustanowionej, ale nie samoistnej tylko przez reprezentujcej; std naturalne nastpstwo, i decyzye Koco raz nowe Komitetowi do wykonania mitetu, Zakady uchylaj przesyaj polecenia, a od tej samej zasady wychodzc, pojedyncze ogóy w Zakadach wydaj wyroki naprzeciw czonkom Zakadu, cho do zawizanego ogóu nienalecym, co wicej, przeciw kademu czonkowi Emigracyi. Id dalej, bo nawet uchway sejmu rewolucyjnego za nieobowizujce uznaj. Prawda, i wszystkie same przez si nic nie te naduycia, te czyny i niewaciwe dzieem mniejszoci, lecz wanie wiemy z dowiadstanowice czenia i historyi, i w krajach nawet ukonstytuowanych, przy bezrzdzie mniejszo rzdzi, bo wikszo woli cierpie, jak co-

e

s

ca

i

i

s

dziennie

by

niepokojon*.

_320

O. Niektóre

glosy

z

powodu

aktu

przeciw

ksiciu

Czartoryskiemu.

» Wstrzymalibymy si od wyprowadzenia na jaw naszych wewntrznych wani, gdyby nie zaciodzila obawa, aby milczenie nasze nie cigno na Emigracy ca pozoru, e podziela obkanie, tak szkodliwe dla sprawy, któr wyobraa.

>Ksi

Czartoryski nie potrzebuje obrony. Zycie publiczne,

s

powszechnie znane, zapewnia mu saw europejsk czynic go wyszym nad wszelkie potwarze ludzi uwiedzionych lub namitnych. Lecz w okolicznoci tak wanej winnimy sobie samym, równie jak ksiciu, zaprzeczy uroczycie potwarzom, które tych tylko habi, co je ogaszaj; wynurzy którego wszystkie czyny ,

ca

podzielane Polsk owiadczy, i ubolewamy czy saboci tych, którzy wzili udzia w tym czynie potwornym, tak dziwnie wydajcym si obok wyroku moskiewskiego mierci i konfiskaty przeciw ksiciu. Ilo podpisów, gdyby nawet bya tak znaczn jak ogosiciele utrzymuj, posuy by tylko moga za nowy dowód, jak wielki wpyw kilku wichrzycieli zej wiary wywiera moe na modzie znuon i rozjtrzon nieczynno przez cierpienia nieodczne od tuactwa*. przez (Z odezwy, podpisanej przez J. U. Niemcewicza, generaa Kniaziewicza, generaa Dembiskiego, Barzykowskiego i kilkadziesit innych emigrantów w Parvu. Kronika Emigracyi Polskiej. '

uczucia przez

nad

dug

I.

i

obkaniem

i

362).

»Ten akt jest to skutek zarozumiaoci nieupamitania imponowa si (sic) ksicia Czartoryskiego, chccego panowa rozumem swoim gminowi, który sam rozwaa który ju w niego lepo nie wierzy: Akt ten w jzyku francuskim ogosi dziennik Messager, frankfurtska. Jenera Dema w niemieckim gazety augsburgska i

i

i

i

biski

Niemojowski wyjechali po francusku na harc za mem, co ani poematu nie napisa ani bitwy nie wygra, cho to byo jego jedynem, najgortszem yczeniem, jak twierdzi M. Mochnacki w historyi powstania 1830 1831 roku, który to z powiceniem dla ojczyzny da si oszukiwa carowi moskiewskiemu, paraliowa Rewolucy dla zaprzeczonych przyrzecze gabinetowych, chcia wysa Emigracy do Portugalii dla spekulacyi jednego awanturnika, który woli, aby Beduini wysiekali tuaczów. i

p.

B,

i

i

i

m

321

ni eby

mieli czego naaczy si we Francryi przynie Polsce wiato; którego on tworowzór (ype) niedonej przeszoci nie yczy sobie widzie w ojczynie swoich przodków. Pisma polskie, i

obszerniejsze od naszego,

rozbior pewno jak naley rozum, rumy tylko dodajem, i szary ogon polskiej dyplomacyi pracuje nad zbieraniem podpisów na protestacy za ksiciem. Protestacya ta z pocztku grona, potem umiarkowana, schodzi teraz na malutkie objawienie czego nic. Niech ludzie, którym wieczny spoczynek jest miy, podpisuj to

baszno

co

nic;

jcych

i

i

próno

i

niech

szermierzy,

si duemi

{Tygodnik Emigracyi

Polskiej.

24.

'Co do

wydrukuj

dla

myl, e

poytku y-

str.

19).

Organ generaa Dwernickiego.

wrzenia

1834).

my w tym moralnym ciosie, uwaamy postp wyobrae

nas,

spotyka,

skiego

literami

potomnych*. (Arkusz 24. wrzenia 1834,

który Czartoryi

pocieszamy si

kiedy jeden z najzrczniejszych dyplomatów polskich, wpywem zagranicznym, utrzymywany intryg tajnie

wspierany uorganizowanej koteryi spada z tronu, na który go lepa ufno wyniosa, przyjdzie kolej i na tych podrzdnych panów, co si pod jego cieniem do klsk ludu polskiego przyczyniaj, co podpieraj niedonemi barkami walcy si spruchniay gotycki bu-

dynek* {Postp, Organ Sekcyi paryskiej Tow. Demokratycznego,

str.

175).

mio bya

czynna midzy nami (w podawaniu sobie, chtnej wzajemnej pomocy), nienawi pracowaa daleko gorliwiej. Z peryodycznych wiartek mamy urosa grub ksig, gdzie zebra si odraliwy stek wszystkiego, co duma, prówyniesienia si narobiy pod hasem zbawczych >Jeli

w

razie biedy,

no, dza dla Polski »

i

,

wiata zasad.

Bdne

przywizanie naszych historycznych grzechów, wieprzyszych nadziei do wyobrae pod nazwiska

ych nieszcz

i

demokracyi, dowolniejsze jeszcze uosobienie pierwszej idei w jednym czowieku, drugiej w masie gównej emigrantów, wprowadzio umysy na drog logicznych wniosków, którym szlachetno. uczu oprze si nie zdoaa. Faszywa nauka i zapa adeptów posuyy mistrzom za narzdzia ich nikczemnych arystokracyi

i

widoków. Lubomir Gadon.

Eioigracya polska.

Tom

III

21

322

»Dwa akta stwierdzone przez par tysicy podpisów zamykaj smutn pami tego roku, napitnowanego fizyeznem moi

rozerwaniem Kmigracyi. Pierwszy (deklaraeya przeciw amnestyi) czyniby jej wstyd, gdyby by istotnie potrzebny drugi (akt przeciwko ksiciu Czartoryskiemu) jest potrzebny na wiadectwo codzie wyraniejsze, zbiorem, choby dwakro wikszej ralnem

;

e

liczby podpisów,

nic ani

zwali

ani

sprawiedliwo wyrzdzona cnocie chn szkod*.

i

postawi nie moem; a niezasudze przynosi powsze-

(Kalendarz Pielgr^ymstwa Polskiego na rok 1889.

Z

listów

Lelewela

do

str.

84.

Pary;.

wojewody Ostrowskiego.

Bruksela 14. wrzenia 1835.

»Niewyjednanie paszportu atwego (z pozwoleniem przybycia z Brukseli do Parya) bdzie dowodem jasnym, wojewoda prezydujcy (Ostrowski) nie yczy sobie kompletu i nie wiele rad z kopotu obrad w zupenoci, woli konferencyjki, z których wynikn mogce manifestacye i akta {excepto jednego, który mi rozpiera), przezemnie ustronnie w suplemencie podpisane nie bd. Wyzywaem sam kiedy do dziaania collecive,

e

gow

—

min ju wyrba 7atwy

!

czas, teraz z kolei,

co

tego

innego potrzeba, ale

pisa

nie

bd —

cobym gada

paszportu,

i

ustnie

kiedy

tak

« (?)

W

drugim licie pisze Lelewel: » Szanowny Wojewodo! Stoarty extra muros, nieli gorszce sceny w kole narad. Co komu szkodzi, za sal obrad sejmowych kto z koa przy wesoym humorze poartuje sobie, przy humorze nieco gorycz napenionym, nieco zoliwie podrwi ale zwadami trapii narad sam, jest to zniewaa spraw publiczn, spraw narodow. Wszystkie wiadomoci o naradzie 10. wrzenia nadesze przenikny nas dziwnym smutkiem. Po có my tam pojedziemy? Niemoc Sejmu nietylko w rozrónieniach niechciach politycznych. Widzisz to blisko, Wojewodo, jak innego rodzaju powody rozzaw zleciy. Po có my tam?... Ale to wszystko, co si tam u was w prawdziwym Babylonie dzieje, to mnie przeraa nie-

kro

lepsze

e

—

i

i

i

323

skoczon i

aloci^_pcz«jmuje. Ja lam uytecznym by smutno mi*. (W. Zwierkowski. O Sejmie w Emigracyi. Poitiers 1839,

nie

mog,

str. 38).

I,

Wojskowego Litewskiego,

wiadectwo Komitetu

Woowiczowi,

w

niczennil(owi sprawy narodowej,

straconemu

wydane Michaowi

w

Grodnie 1833

roliu.

> Komitet Wojskowy Litewski, oceniajc zasugi wojskowe potrzebie ojczyzny poniesione, zebrany w komplecie, przyznaje

obywatelowi Michaowi Woowiczowi stopie kapitana kawaleryi. Dnia 1. maja 1832 w Paryu*. Podpisani:

Prezes: Antoni Przeciszewski, dowódzca kawaleryi upitskiej.

Podpukownik W. Maiissewics. Naczelnik powiatu Szawelskiego, Franc. Szemioh. Józef Zienkowicz, dowódzca desperatów (sic). Cezary Plater, dowódzca w powstaniu. Sekretarz Komitetu: kapitan Micha Lisiecki.

Odpowied ksicia Czartoryskiego Zakadoni.

Do Zakadów

polskich

w

Chateauroux

i

Issoudnn.

Pary, 30. stycznia 1834. > Wezwany kacy modziey

abym

jestem, naszftj,

z

funduszów, zebranych na eduw Szwajcarach przynaj-

udzieli braciom

mniej 2000 dukatów. »

Odezwa

ta

Wasza,

zacni

ziomkowie,

'

jest

mi

dowodem

razem faszywej a przyszlachetnych uczu waszych dla braci najmniej bardzo niedokadnej informacyi, tak o wsporanionych funduszach, jak i o losie naszych braci w Szwajcarach. > Fundusze przeznaczone na edukacy modziey naszej nie

li

wynosiy nigdy 2000 dukatów.

i

Nie

sam niemi rozrzdzam, 21*

lecz

824 przez Stowarzyszonych Rad której zdadla drukiem si ogaszaj, a ksigi rachunkowe kadego i w kadej chwili otworem u kasyera Towarzystwa, w mieszkaniu generaa Paca. »Z innych funduszów, równie szczupych, do mego wasnego rozrzdzenia w wierne rce oddanych, zrobiem stosunkowo znateraz dla przyczny udzia, dawniej dla braci w Szwajcarach byych z Gdaska. Pozostao jest bardzo maa. Ze nie wzrasta,

wspólnie z

wyznaczon

,

s

nia sprawy

i

s

przyczyn ci, którzy ufno i kredyt w znacznej czci Emigracyi przez nierozmylne zajcia niwecz. jest o kilkunastu tysicach dukatów, szkoda, » Powie czczem tylko wymyleniem, podobnie jak tyle innych z tego

temu

e

m-

tnego

róda wychodzcych.

zacni ziomkowie, e w tej materyi fun> Pojmiecie atwo, duszów nie podobna mi duej si rozpisywa, ani tego wymaga po mnie wicej nie zechcecie. »Co si tyczy naszych braci w Szwajcarach, tych los zawsze ubogi kraj, w którym szumi smuci i niepokoi. Wiedziaem, kali przytuku, nie bdzie móg dugo ich utrzymywa. Prywatna zasiki std przysane, musiay by niedo-^^taszczodrobliwo wyczerpn si prdko. Gdy za projekta zarabiania sobie teczne wasnemi siy na ycie na saw na przysze nadzieje Polski, dotd nie przychodz do skutku, przez opaczne tómaczenia waciw zej doli nieufno, nie pozostawao szwajcarskim braciom

e

i

i

i

i

i

i

pewniejszego ratunku, jak tylko w powrocie do Francyi. te jedyne prawie ocalenia wrota, dugi >Los zdarzy, tak mocno zawarowane, otwary si teraz dla nich. Mog wraca* Reszta, która osdzi stosowniojszem pozosta na miej.scu, i wracaj. atwiejsze tam znajdzie utrzymanie z powodu zmniejszonej liczby. Lecz odtd odpowiedzialno za ich cierpienia, i dla szkody dla

e

i

sprawy polskiej z niewczesnych kroków na tychby tylko spadaa, którzyby ich do zaniechania na krótk chwil powrotu do Francyi zachcali. »Oto macie

sowa

bliszego poznania sami przyznacie, i nie mogem waszemu szlachetnemu zawsze w mych ile razy nadal oczach daniu zado uczyni. Szczliwy przy zdarzonych wtpliwociach nastrczycie mi, podobnie jak te wam zawsze sumienni' raz, sposobno powiedzenia prawdy. rzeczy.

Mam

nadziej,

prawdy,

e

szczero.ci

i

trafi do waszego przekonania;

e

bd

T

i

wynurz.

Wam

»Teraz nie pozostaje mi nic wicej, jak tylko podzikowa zakoczy t odza kilka wyrazów uprzejmych dla mnie i

325

ta

powied, jedynem i

nas nieszczliwych yczeniem wytn^aoci

nadziei*.

(Zbiór

Pamitników

Oficerowie

w W W

polscy,

Pism urzdowych tyczcych si Emigracyi "

Cz

i

l(tórzy

w-r.

I.

polskiej

str. 3),

1832 wstpili

do

wojska

belgijskiego.

pukownika: Kruszewski Ignacy. stopniu podpukownika: Prószyski Prot. stopniu

stopniu kapitana: Grabowski Maurycy, Froelich Antoni, Szopowicz Aleksander. Woodkowicz Aleksander, Ostrowski Tom., Salkowski Franciszek, ZabieWo Józef, Sobieski Seweryn, Lubiniecki Micha, Linowski Konstanty, Potocki Bernard.

W

porucznika:

stopniu

aba

Franciszek,

Purzycki

Józef,

Leonard de St. Cyr Karol, Rottermund Modest, Leszcz^niski Stanisaw, Borzewski Kalikst, Dembiski Adolf, Patkowski Zygmunt, Podhorodeski Ludwik, Kleczkowski Korneli, Michaowski Ignacy, Komian Adam, Zboiski Maksymilian, Szczepaski Bruno. stopniu podporucznika Ostrowski Józef Krystyn, Zawisza Alfred, Mazurkiewicz Leon, Rzewuski Otton, Czarnowski Teofil, Dolfus Bolesaw. (Z aktów min. wojny w Brukseli).

W

:

„Tow. Przyjació Polski" Anglików do „Ogóu" Polaków w Londynie.

Przejte uwielbieniem dla sprawy polskiej Polaków, którzy wszystko w obrobytu narodowego ojczyzny powinie wolnoci, niepodlegoci

>Moci panowie

i

yw sympaty

dla

I

nieszcz i

w

gocinnoci. Towarzystwo literackie przyjació Polski, przyjo wezwanie rzdu do zajcia si rozkadem subsydyów, wyznaczonych Polakom przez parlament W. Brytanii. >Tow^arzystwo, powicajc si tej pracy, zrozumiao dobrze bprzyjtego na siebie obowizku. Wiedziao, bdzie musiao niezadzie miao trudnoci do pokonywania, ciwszy, szukaj

ca wano

Anglii

e

e

326

e

dowolni

niektóre osoby, si wystawi na krytyki wszelkiego rodzaju; daleko atoli byo od przewidywania, lub wystawiania sobie, na wstpie zaraz napotka przeszkody od zgromadzenia

e

w

Polaków

Londynie.

Ale jakkolwiek

to przykro Towarzystwu Tak jest! ludzie, dla których towarzystwo nie przestawao czyni wszelkicli powice, którym ofiarowao czas, prac, pienidze, wszystko czem mogo rozrzdza, owiadczyli si przeciw pierwszym jego czynnociom to

wyzna,

tak jednak

si

stao.

i

w

mu

sprawia boleci Tym boleniejsze dla niego takie postpowanie, nie od kilku osób pochodzi, ale od Polaków w masie, jeli wszake prawd jest (czemu towarzystwo z trudnoci wiar daje), listy adresowane do oficerów, których uprosio do pomagania w jego czynnociach sposób,

który tyle je zadziwia,

ile

!

e

e

(Umiskiego, Sotyka Polaków. »Jeli tak jest

i

w

Szyrm), wyszy ze zgromadzenia licznego Lstocie,

aby Polacy dobrze pojli doki

jego

w

zaproszeniu

i

Towarzystwo sdzi,

e niepodobna

stosunki Towarzystwa z

rzdem

spomnionych

do

oficerów

i

wi-

dzielenia

prac jego.

Towarzystwo,

przyjmujc

na

rozdzia funduszów na siebie odpowiedzialno ojczyzn za sposób tego rozdziau. Jeliby w taprzed rzdem kim stanie rzeczy, jaki mniemany Polak, albo jaki pretendent do stopnia, do którego nie ma prawa, albo który z jakiejbd przyczyny niegodny czowiek wsparcie otrzymywa, wina caa spadaaby na Towarzystwo. Towarzystwo wic powinno zapobiega podobnym oskareniom, przedsibra wszelkie rodki, aeby unikn takich bdów. Nie ma ono innego sposobu sprawdzania praw indywiduów, dajcych udziau w subsydyach, jak zasigajc w tej mierze wiadomoci od Polaków, którzy mu znani w których >

przez parlament uchwalonych,

siebie

wzio

i

s

i

ma zaufanie. Wybrao wic osoby, które mu najwaciwiej udziela mog objanie, jakich da. Te osoby nie mogy mu odmówi swej pomocy odpowiedzie mu Nie do was, czonkowie Towarzystwa, którzy sami odpowiedzialni jestecie, naley wybiera wasze organa, ale naley to do masy Polaków, wcale nieodpowiedzialnej, wskazywa wam osoby, które wam dawa ^naj objanienia; a zatem my, których chcecie powoa do i

:

prac waszych, moemy przyoy sie do waszych zatrudnie dobroczynnych o tyle tylko, o ile nas zgromadzeni spóziomkotvie do tego upowani. Nie byoby to artowa sobie z Towarzystwa? A jednake listy z dnia 1. lipca tak w gruncie wezwanym osobom dyktuj odpowied. Listy te oparte na zasa-

s

327

e

ask

nie naród-angtctski udzielajcy przez swoich delegowanych osoby, które

dzie,

e

w

rzeczy

stanowi

maj

w

oznacza powinien udzia bra maj,

niej

ask

odbierajcy. Zasada ta jest tak nierozumna, tak niedorzeczna, i Towarzystwo nigdy jej za swoj przyj nie moe. Jako przekonanie jest, zgromadzeni Polacy nigdy jej take za zasad swoj przyjmowa nie chcieli. Owszem, Towarzystwo nie wtpi, tylko mylne wyobraenie o stosunkach jego z narodem angielskim z wychodcami polskimi, mogo da powód do podobnych zbocze zgromadzenie Polaków, objanione w tej mierze przez niniejszy list, dalekie od przeszkadzania ziomkom swoim w czynnociach, klóre im Towarzystwo powierza, owszem z przyjemnoci widzienale

tej

Polacy

e

e

i

i

e

bdzie podobne czynnoci wykonywajcych. >Towarzystwo, pragnc wystawi Polakom prawdziwe pobudki swego postpowania, uznao za powinno da im to objanienie. Ale winno jest samemu sobie owiadczy, wasne tylko przekonanie bdzie jego przewodnikiem e bez wzgldu na zdaich

e

i

nie innych, nie zstpi nigdy z drogi, i

gbokie

jak mu

wskazuje sumienie

obowizku wzgldem ojczyzny. » Towarzystwo, ca na to usilno obracajc, aeby osodzi, to w jego jest mocy, los wychodców polskich subsydya

o ile rozdziela

uczucie

i

w

sposób

szego miesica komisyi,

która

najkorzystniejszy,

postanowio dnia 23. zewybrania z poród siebie

wezwa Polaków do w porozumieniu z Towarzystwem moe nada

wicej skutecznoci jego usiowaniom zarazem zmniejszy ciar prac jego. Stosownie do tego, Towarzystwo wzywa niniejszem i

Polaków,

aeby

wybrali z

poród

siebie

komisy,

której

powoa-

niem bdzie przedstawia towarzystwu yczenia projekta osób szczególnych, po rozwaeniu ich po uznaniu ich za godne wykonania. I tak, jeliby jeden lub wicej Polaków przenie si chcieli w jak Anglii lub za granic, w oznaczonym takim lub innym celu, niech przeo projekt swój komisyi, a ta jeli go uzna za waciwy, uwiadomi o niem Towarzystw'o. Jeli komisya go nie pochwali, podajcy mog dlatego przedstawi go sami Towarzystwu, chocia jest wiksze podobiestwo do prawdy, na zdaniu komisyi zechc poprzestawa. Rozumie si, i Towarzystwo nie bierze na siebie obowizku przyjmowania zawsze przedstawie komisyi, ale szczliwe bdzie, ile razy bdzie mogo wnioski jej popiera za porednictwem komisyi ma nadziej atwiej .suy bdzie wychodlepiej da si pozna Emigracyi ców sprawie. Przyjmijcie Moci Panowie etc*. Nastpuj podpisy. {Kronika Emigracyi Polskiej. I. 241). i

i

cz

e

,

i

i

e

;

H2H IX. Korespondencya

Lelewela

Pietkiewiczem

z

i

Zwierkowskini.

Pietkiewicz do Lelewela. CO Towarzystwie Demokralycznem).

Tours, 4. wrzenia 1833

...Puaski t sekcy idzie za nim.

czyli

stanowi, bo kilka

r.

podwadnych lepo

Sekcya

Puaski,

ta Centralna (Towarzystwa Demokratycznego), despotycznie wada caem Towarzystwem po Fran-

cyi rozrzuconem. Poczciwi ludzie z Bourges, Chateauroux i innych miejsc z dobremi chciami wieo si zapisali do Towarzystwa a Puaski przy pomocy Gurowskiego najnikczemniej tego uywa.

Kad kto

pta na

opinie,

na myli nieledwo.

zdanie swe otworzy, które

Wykrelaj

Puaskiemu

za

to,

e

pod uszy, pot^ig^j^ do odpowiedzialnoci tych, co Sejmu dali. Poczciwe nieboraki z ponieniem ekskuzuj si. okólnikach po kilka arkuszy litografowanych, obejmujcych wyjtki z protokou Sekcyi Centralnej, same plotki, potwarze na Lelewela, na posów, wszystkim zmniejszyli, a sami sobie po 150 fV. wyrobili; komerae, obrzydliwoci. Co si przypadkiem stao, to oni (Demokraci) zrobili sobie przypisuj; oni kompletu sejmowego nie dopucili, Sejm rozbili, oni Komitet Emigracyi rozrzucili t. p. wstyd powtarza wszystko, co plot. Nie uznaj Emigracyi, o ni niedbaj, bo to stan nienormalny; wszystko, co nie naley do Towarzystwa, wyklte; wyklci, co poszli do Polski, co w Szwajcaryi, a przytem ani sowa o Bemie lub Czartoryskim; sowem najpaskudniej wszystko. Nowo zapisani reformy Towarzystwa. Puaski grozi im za to wykreleniem; toby byo najlepiej. Bo chocia krzycz na arystokracy jednak zupenie w jej duchu dziaaj. To ajdackie postpowanie, niewpuszczenie do Sekcyi Centralnej nikogo poczciwego, zrazio wielu, chc reformy zgniecenia despotyzmu. nie

W

e

od

i

i

A

s

daj

,

Zwierkowski do Lelewela.

Pary, 4. stycznia 1834 r. pisaem do Ciebie, bo kopoty paryskie zajmoway czas tak mi dokuczay, i porzuciem stolic, dzi jako tu przybywam krel kilka liter.

Kochany Joachimie. Dawno

nie

i

go

Zaoyem w

Paryu

Mod

moment zbakierowane; wydzia

i

Polsk,

Modej

lecz

Polski w

wszystko stolicy

na

da

329 zerwania z_ zwolennikami Wglarstwa. naradzalimy si sami i uradzono, pierwsza potrzeba mylenia o kraju. Wybrano osób do wydziau, znoszcego si z krajem, pominito nieobecnych, mówic, potrzeba, aby z Parya dziaano, zostawujc wolno przybrania kogo si podoba. Karol Róycki by zamie.szczony w liczbie piciu, jako majcy mieszka w Paryu. Przyby do nr.s Karol, ba si roztrbiono o emisaryuszów, owiadczy, ze nie przyjmie miejsca w Komisyi; Bohdan Zaleski za nim poszed z lecydowano wstpi do Towarzystwa Demokratycznego. Ja sam zostaem i lubo nie widz dobrego skutku z ich dziaania, widz, Polska na to szczególniej potrzebna, by w kraju zjednoczy zwizki i korespondencye znoszce si porobi. Kiedy wszystko na projektach, na gadaniu si koczy, kiedy nic nie robi tylko sekcya sekcy potpia, jedni drugich wykrelaj kiedy si ludzie wol baw^i jak dziaa, wol przeladowa jak pomaga sprawie. Ja Ci owiadczam, z duszy ciaa jestem za Polsk, bo to jest nowe ciao, bez plamy, nowo si organizuje, ma zasady demokratyczne a do Towarzystwa Demokratycznego mam dlatego tylko wstrt, dawnych brudów i plam nie chc na siebie przyjmowa. Polska z czasem bdzie jawn w Emigracyi, ale w kraju musi by tajn, spiesz wic z uwagami na organizacy z utworzeniem Gminy, jeeli chcesz, przyszlij na me rce, a dalej poszl. Wzywaj mnie ze Szwajcaryi bracia, bym si z M widzia, ale z Tob si musz widzie. We trzech. Ty, Wincenty Tyszkiewicz i Ja, zacznijmy Ezechiel Staniewicz Walery Pietkiewicz z nami; Karol Róycki, Antoni Huszniewicz i Bohdan Zaleski pójd do nas, jak zaczniemy: to grunt kraj, bo arystokraci dziaaj, a my spiemy. Pozdrawiam Ciebie winszuj. Szymon Konarski ') uszanowania zasya.

e

pi

e

,

i

e i

e Moda

,

e

Mod

;

e

Moda

.

—

.

.

i

i

i

Pietkiewiez do Lelewela. Tours, 19. stycznia

1834

r.

mi

cigle nasi przechodnie. Rzucaj bez najmniejszej potrzeby Zakady dobrowolnie w^ziwszy potem paszport do Anglii lub Ameryki ruszaj o ebranym chlebie w wiat, albo kryj si do Parya. Musz wic biega, kwestowa, a potem mnie

...Trapi

i

aj,

e ')

i

mao. Emisaryusz.

stracony

w

nastpnie wysany przez Zwierkowskiego, ujty

Wilnie 15. lutego 1839.

330 Pietkiewicz do Lelewela.

.

.

A

Tours,

si serce

kraje,

patrzc

3.

to

ilu

e

czerwca 1834 r. poczciwych Niem-

ju

czyków w tarapataci za to, nam za n m drog tam uatwiali. Co smutniejsza, polskie imi noszcy szpiegi, wpadszy na t drog ni si przeprawiwszy, wydali potem. Pruski jeden baron, którego znam osobicie, skazany na 20 lat twierdzy.

e

i

i

Zwierliowski do Lelewela. Tours, 20. wrzenia 1834 r. Kochany Joachimie. Oprócz ucaowa przesanych Ci przez Walerego Pietkiewicza odemnie, dawno nie niiaein literki od Ciezatrudniony. Emigracya bie, zaczepiam wic, chocia wiem, nasza coraz gorzej idzie, zwizek korespondencyjny usta, chc koniecznie, by wszyscy do Towarzystwa Demokratycznego naleju rzecz blizk odeli, jak gdyby patentu na to trzeba byo Moda Polska chce si rozgazi, powstajc przeciwko dalili. Wglarstwu. Owo zgoa wojna wewntrzna; jeden z Modej Polski ze Szwajcaryi przejeda tdy w tym celu: jak si to skoczy, donios Ci. Lubecki, jak mówi, nie pi tylko dziaa, jenawet oddalaj zamiast dnak nasi gupi uwaaj go za zero zbliy pooenie tamy dziaaniom tego emisaryusza strasznego. Bywaje mi zdrów kochany Joachimie przyjmij ucaowanie od

e

i

i

i

przyjaciela, kolegi, tuacza.

Pomimo upaów

jeda sya

i

Pessonem, ucaowanie. z

to

Walery Pietkiewicz czsto wyna polowanie, to na wie, ukony Ci za-

wielkich,

Zwierkowski do Lelewela. Tours, 26. padziernika

Wziem

rozbrat z

Wglarstwem,

które

1831

r.

mnie chciao ago-

dzi, dajc wyczne koncesye. Widzc zasady Modej Polski, i tworzy niejako federacy, do niej si rzuciem, przekadajc nad kosmopolityzm ojczyzn. Zajmujemy si z Walerym (Pietkiewiczem) Konstantym (Zaleskim) ustanowieniem komitetu dej Polski we Francyi, przez wybory elektorów, którzy komitet wybior, gdy dotychczas jest tymczasowy. Nie potpiamy Towarzystwa Demokratycznego, tylko niedorzeczno.ci niektórych Sek-

Mo-

i

cyj;

ale

jake zasady demokratyczne pogodzi z narodowoci. by nam nie odmawia uczestnictwa, wszak to

Ciebie prosimy,

gromadz si

twoi przyjaciele,

twoi uczniowie,

twoi

naladowcy.

;

.

331

Lelewel do Pietkiewieza. Bruksela, 9. listopada

Jabym

1834

r.

aby nasza wiara odszczepia si od cudzoziemskiej i mylaa o sobie^_S zanuje, koc ham twórców Mtodej Pols kj„_ale_iirL nie wiedz jak byli wojazerami feta~ od wfat>BegQt_^ tak, byle wiatr zawia, odpadn od niego, bo im blisze niegi Alp, lody Renu, ni majce zazieleni na wasnej ziemi krzewy. Dusz, sercem lgn do was, do waszych myli, uczu i Modej Polski, ale jeszcze osobom, które w prawo jak inne w lewo odskakiway, nie wierz. Potakiwaem, podzielaem ich w nich ododskoki, bo najpikniejszych pobudek, alem bola, chylali ucho od jku powalonej matki, odwracali oko od jej ran a co centrum im wyrzdzao, to mi rad,

;

e

.

.

Pietkiewicz do Lelewela. Tours, 13. listopada 1834 ale

e

myl Józefa sama myl adnym zwizkiem .

.

.

Zapewne,

(Zaliwskiego) nie sklejona,

gruntu staego, jednostajnego dziaania mie nie myle o gruntownem w tej mierze dziaaniu.

r.

popiera naley, chwieje

si bez

moe. Naleaoby

Zwierkowski do Lelewela. Tours, 14. listopada 1834.

e

napisa do mnie, nie da mi powodu mylenia, nie desperowa, oie wierz ci przyja» rzuc cielu, bo czytaem, co w przedostatnim licie wyrazi: kopoty i w prywatn zaprzgn si« ale jeeli Ci to przystpuj do opisu radykalnego Sekcya obraa, przepraszam owiadsamowolnie zabia komisy korespondencyjn Poitiers Demokracya odcza si od Emigracyi w moment, gdy czya, nas. wybory komitetu na dokoczeniu byy; to oburzyo wielu Sekcya Centralna paryska pochwycia to, jak zwyczajnie nawyka dobre przypisywa poczywszy si z nawszystko sobie ze czelnictwem Wglarstwu, ruszya konceptem, aby wybra wydzia wykonawczy Towarzystwa Demokratycznego, lecz przy dobrem dlatego Wglarstwa pomyle, chciaa siebie postawi na czele naczelnicy nakazali caemu Towarzystwu hurmem wniej do Towarzystwa Demokratycznego, a Sekcya Centralna paryska vice versa powoaa do wydziau wykonawczego naczelników WglarTostwa. Wydzia wykonawczy rozumia, i powag Wglarstwa

Chociaby

jeszcze

e

dwa

listy

—

sub

i

i

e

i

i

i

i

i

332 warzystwa Demokratycznego wspary, sam jest ju komiletoin, zakaza wic, aby nie podpisywano zasad, aby nie byo kandydatów w Paryu do komitetu, aby nie wotowano na komitet. To oburzyo nietylko Sekcye róne, ale Poitiers samo, to oburzyo wielu czonków Wglarstwa, ju znudzonych kuglarstwem nierozdwojenie wielkie wszdzie. Agen zaczyna zbiera czynnoci podpisy na komitet; Mont-de-Marsan inne piorunuj nk Poitiers na naduycia Demokracyi Poitiers Caeri obraone piorunuj na Sekcy Centraln parysk. Polska wydaje odezw przeciw Wglarstwu, ogasza swe cele. Tymczasem wydzia wykonawczy robi gupstwa, dowodzi nieudolnoci sab odezw, czyli odpowiedzi w gazetach francuskich, naduywa zaufania, dodajc na gupiej odezwie, j podpisali wszyscy Demokraci; objawiaj si protestacye przeciw tej odezwie. Nowa Polska pisze wyrzuty Sekcyi Centralnej, owo zgoa zamieszanie okropne wszdzie. Wielu pisze, rady odemnie, szczególniej Wglarze. i

—

i

i

i

i

;

Moda

e

—

da

W

takim pooeniu uwaaem za powinno wmiesza si do wojny, gównie jedno z Walerym (Pietkiewiczem) mylc, ale czasem niejednakowo widzc. Musz Ci jednak przedewszystkiem napisa, jak upadem co mnie spowodowao do wejcia do Wglarstwa dlaczego na obydwie strony, to jest w Modej Polsce Wglarstwie miaem znajomoci wpywy. Przyjechawszy do Bezansonu, gdy radzono o naszem komitecie widziaem, gówne osoby Wglarze, propozycy przeto ich przyjem wstpienia. Powracam do Parya, lecz wkrótce .Pary, chccy wszdzie panowa, przenosi dyrekcy Wglarstwa reformowanego do siebie z Lyonu. Wyprawa Józefa (Zaliwskiego) dochodzi do swego zamiaru, lecz Józef K. i p. (sic!) Pan Tadeusz ofiarowan pomoc od Wglarstwa wielk upatruje. Pamitam jake Józefowi zgani zaufanie dane K. (Krpowiecki Tadeusz), lecz Józef uparty wierzy obietnicom dogdy si zemn rozmówi i

i

i

i

e

s

i

i

e

wiedzia, i na drodze

Wglarz, prosi, bym z K. wszed w stosunki Wglarstwu pomaga. Zrobiem to, ale szukajc K., i

ja

e

em

on mnie szuka, tak, dowiedziawszy si, Wgl. z raportów, sam mi proponowa udzia w Modej Polsce, przyjem. Byo to bez adu, byo tam dwóch cudzoziemców, jak zwyczajnie przy pocztku kadego Towarzystwa. Tadeusz uwaany za wielkiego przez F^rancuzów, od nich mia oddane naczelnictwo, on i

formowa naczelnictwo polskie. Wypadao najprzód zaj si regulacy, pozby si cudzoziemców, gdy w tern wypdzaj nas z Parya, wiem o tem, oprócz strat pieninych, które poniosem, niemaom si dowiedzia przekona o saboci naszych

e

i

333 Wglarzy, o despotyzmie francuskich naczelników. Rezanson wytkno sobie drog, eby ludzi przyjmowa do Wglarstwa niereformowanego, a tam ich wypróbowawszy, wybiera z nich do reformowanego; t drog postpowano gdzieindziej, lecz w wielu miejscach nie byo Wglarstwa reformowanego, tylko nasi cisnli si do francuskiego Starego Wglarstwa, jak do Masonii. Lyon niekontent z supremacyi Parya, a Bezanson odnoga Lyonu z naczelnictwa Krpowieckiego. Zaczy si niesnaski; Bezanson niewiedz nawet, naczelnikiem K., lecz widzc jego charakter na i

e

da,

korespondencyach jako komisarza, aby komisarz by zmieniony, bo ten. który koresponduje, nie posiada zaufania i t. d. Nie wiedzieli nieboracy, na kogo przed nim skar. Ja jad do N. nie wiem ju aska donosz

tytularnemu

a jako

drobnostek,

dygnitarzowi,

co

Bezanson wdruje do Szwajcaryi, owiadczanaczelników majcych gwachce reformy Wglarstwa jc, rancye; rzecz si wytacza do N. S. (Namiotu wiata), jak mona byo spodziewa si, Bezanson przegrywa spraw. N. N. P. (Nawol Krpowieckiego zamiot Narodowy Polski) rekrutuj si peni osobami bez dowiadczenia, a nawet nie byo z kogo wiele wybra, reforma niby nakazana, gówny nieprzyjaciel ju w Szwajcaryi, liczba maa Wglarzy, bior wic prawie wszystkich nieregularnych Wglarzy polskich, aby mas powikszy, aby mie to daje wikszo. Ci lepo niewidzialnym naczelnikom ufaj to odurza powód napenienia Wglarstwa ludmi rónego kraju, Francuzów, wikszo niewiedzc jaka, jest za K. Wyklinaj wic Wglarzy polskich w Szwajcaryi, gosz to wszdzie wtenco nie maj. Wtenczas pisz do mnie czas, gdy Ci biedni Szwajcary, ratuj nas, poddaj si z musu pod despotyzm, ja robi przywróceni zostaj do aski, ale do N. N. P. przedstawienie niech trwa pomnaa si coraz bardziej, gdy im z Parya nietylko.

e

i

i

i

i

i

e

je

i

i

jako Anioów Stróów poseaj. Wydaj cyrkularze w N. N. P., Ciebie dotykaj, protestuj przeciw temu, zbywaj w których to Ciebie poprawi, to nieszkodzi, mnie lada czem, mówic, moesz jeszcze by dobrym radykalist; pisz o tem powtórnie, wstrzymuj publikat, gdzie mog midzy naszemi, ale Francuzom i

e

e

e

wesza w rce. Wyprawa do Sabaudyi zaczyna si wzywaj mnie do Szwajcaryi, robi uwagi, radz ostrono, gniewaj si na mnie, robi Wglarstwo wspiera z pocztku, nadjabli wiedz po jakiemu wyklina powtórnie braci. Ci przeto po powrocie reszcie, gdy le Polsk. Pisz do mnie, gdym ju by w G., zawizuj abym do nich przylgn, robi uwagi, e lepsi s w Wglarstwie, ,

— Mod

;

H34 wybór by potrzeba zrobi i znie si jeli mona, bo wiem, K. ju niemasz, N. N. P. niekontent z naczelników francuskich, ju przejrza. Pisz o tern do N. N. P., raz odrzucaj, drugi raz przyjmuj, nareszcie si na Francuzów przedemn, pisz, potrzeba co narodowego sklei, przyznaj potrzeb; nadarza si Polska, chwytaj si przeto z tego

e

e

i

e

i

al

e

projektu,

daj rady;

drugiemu,

i

pisz wic, zestawi,

relacye

e

Moda e nie mona

wierzy jednemu posuszestwo wypowiedzie,

ale

i

e

zwaszcza, mi si alili, ich w N. S. (Namiocie wiata) komisarza za lekko cenili, wkrótce jednak donosz mi, Czapski Polsk. Nie zrobiwszy przeto im radzi ostrono z reformy, zoslali pod obuchem Francuzów, a wyszedszy na ster

e

Mod

rozumiej

Polsk

z

e s

,

e s

komitetem,

krajem), dowiedziawszy

(z

W

wszystkiem, durz relacyami co od Adolfa (Zaleskiego)

si

Mod

pooeniu wszedem z nieulego obcym, zrzeczenie si supremacyi przez zaoycieli, to byo pierwszym punktem na wszystko przystaa Moda Polska, ale Wglarstwo widzc, i

jego pochwyciwszy.

Polsk w umowy

e

odpowiadam,

e

— znowu korespondencya

Jad wic,

23. lub 24.

wprzód odpis

co

takieni

reforma,

szczerze

mówi,

moe

e

—

uwalnia mnie od wstpienia do Towarzystwa Demo-

dziaam,

kratycznego; ich

—

tu,

nie i

przyjmuj

zaproszenie do

wyjedam,

lecz

ich ofiary

Parya

mie

radbym

i

dla

egnam umowy.

od Ciebie

zemn

a nadewszystko zawiadomienie Adolfa, by

pomówi

;

mam

on, Ledóchowski,

wiadectwo guchoty

pozwolenie

e

on

to

na miesic.

wyrobi

—

a ja

Wojewoda

myl,

posaem

trzech doktorów, które

i

e sta-

pomogy. Jad rozmówi si o paa W. (Wickowski, który przechowywa w Niemczech papiery sejmowe) chory bardzo. Tymczasem Konstantym (Zaleskim) utworzylimy z Walerym (Pietkiewiczem) tu komisy korespondencyjn Modej Polski. Ju niektóre Zakady gminy Modej Polski tworz do nas si udaj. Nazwisko samo jest dobre, od nas wic zaley wybór naczelnictwa, wyznanie wiary, sklejenie czego narodowego. Masz racy nie wierzy wdrowcom sabaudzkim, naczelnikom dotychczasowym ranie jednej hrabiny najwicej piery, których

wyda

nie

i

chc, i

i

Modej

Polski, bo oni zawiedli Józefa (Zaliwskiego), a sami ale ta obawa wiodc ich na wdrówk wosk ustanie, kiedy si zrzekn supremacyi, a od komitetu Modej Polski nowego, bdzie zaleao nie sucha Wochów, tylko dziaa w interesie ojczyzny, pomoc wic trwa poczenie si

—

zawiedli braci,

i

potrzebne, napisz punkta wiary, a ja

chinaln.

ukadam

tu

organizacy ma-

335

bd

w Paryu, moe tam kto przyjedzie, moe Na 29. Wincenty—trfyszlitewicz), który nie wiem, dlaczego si pokrzywi. Worcella sprowad, oderwij go od niedobrej kompanii. Zaócie u siebie Gmin Modej Polski, bdziemy silniejsi, nie damy si. Odezw z Ks. P. (Ksistwa Poznaskiego?) odezwy do Prusaków, do obywateli kobiet czytaem z uwielbieniem dziai

i

i

—

i

ajmy

bo czas. Towarzystwo Demokratyczne obala Sekcy Centraln parysk, przenosi si do Poitiers z Sekcy Centraln z caej demokracyi i

wybior wydzia wykonawczy

Presumowani naszczególnoci Cy. (Cyprysiski) widzia si z nami na pó zbliylimy si do siebie. Polska wesza do Towarzystwa Oni warunek kad by Demokratycznego, a my chcemy, by si wprzód uregulowali. Mamy cznie dziaa reform, tak Towarzystwo Demokratycznej które porzdnie na Emigracy dziaa ma, jak te Polska, móg pomoc, ja jeeli by dziaaa na kraj. Daj nam rad okolicy zostan Konstanty (Zaleski) zemn zosta w Paryu tylko Walery (Pietkiewicz) by tu jako porednik chce jecha zosta; jeeli nie, chcemy tu Antoniego (Huszniewicza), Karola (Róyckiego) sprowadzi, by std jako z Centrum wychodzi przy Modej Polsce, jako penomocnika zostawi Sztolcmana dobroNowosielskiego. Konstanty chce si trudni pisaniem i wolnie si odsuwa, to samo Dybowski, a Gordaszewskiego sami ju prawie usunli. Niejeste sposobna pora zrobienia dobrego czego, wypada jednak porozumie nam si to jest cznie z Waparu innymi, aby podug zalerym (Pietkiewiczem) tylko. Tob planu. Wglarstwo odczy od Francuzów, krelonego Polsk od Wochów. Wypadaoby Ci napisa do Cyprysiskiego, ich Demokracy. Ganie uwaa za aby nie by uparty (Central izacy).

czelnicy Towarzystwa Demokratycznego

w

i

Moda

,

Moda

i

i

bd

i

i

—

i

,

i

i

Mod

wit

i

wroski wlaz do wydziau wykonawczego niepotrzebnie. Huszniewicz Róycki nie zrozumieli nas z Walerym, jak si naley. spodziewamy Nieszoko z ca sw kotery zupenie z nami Urbaski; Floryan Dbrowski take z nami posi, e bdzie i

—

i

stpuje,

si

a

za

nim

Demokraci

z serca,

nie

z

patentu

do

nas

cz.

Co do pisma to potrzebne bardzo potrzebne, ale prawdziwie dlatego musimy go zaoy; nie zrozumiae mnie narodowe ja licz na strat licz na zyski w tym wzgldzie, sdzc, pienin a na zyski moralne, na usug, któr robi braciom musi by koniecznie, nawet Cyprysiski Matce powinnimy gotów jest odda si temu zatrudnieniu. i

i

e

i

—

i

—

,

836

bd

Ja sta w Paryu u Chemickiego, tam si ka o mnie pyta, lecz wolabym tu jeszcze par liter twych odebra. Co do komitetu Emigracyi, ten widz, daleki, bo Demokraci ani chc by kandydatami, nie podpisujc zasad, ani nie chc wotowa na komitet, bo im si umarzyo, ich wydzia wykonawczy, któren nie dugo zleci, jest ju komitetem Emigracyi. Zreszt kogoby wieluby to mona wybra z Demokracyi pa-

e

e

i

Dwernicki juse milieii teraniejsze emigracyjne podpisuje zasady warunkowo, przeto nie kandydatami. Gdzieindziej (nie w Paryu) kandydatów szuka nie mona, bo si tem ustawa niweczy, a jeden artyku obalony, do obalenia wszystkiego prowadzi. Arystokraci z Maurycym (Mochnackim) robi pragn swój ryskiej ?

i

s

komitet,

X-a

pana

wynie

dysawa Zamoyskiego do

mao

i

myl

si zwolenników pokazuje

komitetu.

Cyprysiski twierdzi,

a

w

e

zwoa. Wysali Wa-

Sejm

im si nie uda, bo Kronice. A zatem niemasz

ale

Galicyi,

i

to

zreformowawszy Demokracy

powikszywszy j do 2.500, bo ten numer bardzo mu si od dawna podoba, wtenczas si Demokracya Emigracy ogosi wtenczas dopiero wybrany zostanie dobry komitet, ale cigle nam prawi, eby do Demokracyi wchodzi, bo imiona nasze pomog, jak mówi, okryj Towarzystwo. Ja cwiadczyem, e gotów jestem i

i

wszystko zrobi dla dobra kraju, ale w takiem rozdwojeniu, gdy do mnie si zgaszaj nieprzyja Towarzystwa Demokratycznego Wglarstwa, nie mog wchodzi, bo byoby to ich zrazi, nie potrzeba aby wszyscy byli na licie, bo wtenczas zapisany na licie bdzie uwaany, w swej sprawie mówi. Nie bdzie móg indiwidzie, co przeciwnicy rekte pomaga jak dziaaj, na licie, potrzeba si zaj prac ulepszenia, gdy praca tajna wielka, a dwiema trudno wydoa. Walery znowu jest zdania, zostawszy za obrbem wychodzimy ex nexu i nie moemy poprawia, nie moemy czynnie przyczynia si do sprostowania zego, jednak ani on ani ja nie weszlimy. Konstanty (Zaleski) si zmartwi twym listem, mówic, si do niego napi, a nareszcie, gdy mu Walery powiedzia, on Józefowi (Zaliwskiemu) zarczy a nie poszed, oburzy si

e

i

e

myl

i

e

i

bdc

e

e e

i

wyprowadzi wniosek,

sami

lepiej

—

Józef prowadzi,

zego byo,

to

e

nie jest godzien zaufania, przeto róbcie

ci

e

le póniej umoderowa si tómaczy, chocia cokolwiek na co odpowiedziaem, najwicej winni, co popsuli lub nie pomagali.

ale

i

e

337 Lelewel do

W. Zwierkowsklego. Bruksela, 6. grudnia 1834-

r.

Znajomy Ci jest Henryk Kalussowski, oddawca niniejszego; yczeniem mojem jest. aby bliej z nim cile zapozna, poprowadzi go, gdzie moe byc; uyteczny, zaufania Waszego godzien, spodziewam si, tu do nas wróci. Có tam sobie myli i

e

Towarzystwo Demokratyczne,

nasza republika towarzystwa, jak monopoli, chwilowo potrzebne, a prdzej czy póniej uciliwe. Pojmuj Towarzystwo Demokratyczne dla propagandy, dla rozsiewania, popularyzowania doktryny, zasad; ale Towarzystwo szlachecka en

czyli

uwaa

miniaur^ inense. Zawszem

mianujce si jedynie demokracy upersonyfikowan w mem, jest absurdum, którego ani demokracy szlachecka

sobie sa-

w

Polsce

Wszake

ona przypacia za swe uprzywilejowane wyekscypowanie si. Co zrobicie jak zreflektujecie, jak kosmozdrów. politów spraw narodow natchniecie ? Ciekaw jestem. nie powiedziaa.

Bd

Pietkiewiez do Lelewela.

.

drogi

.

Pytasz,

.

nauczycielu,

o sobie tylko

mam,

skd

Tours, 11. grudnia 1834 r. taki twardy, mój

poyczy zdoamy. Ty

Ci

e

mówiem

Tob

z i

nie

trudno

poyczk

mówi

Ja tam

otwarcie.

Skd

ale datek Ci ofiaruj.

Nie z grosza pubhcznego, nie od Francuza, ani od Polaka, sam od siebie. Mog ci da franków kilkaset, nikt ja tylko, a Bóg, o tem wiedzie nie bdzie, ani ywa dusza, Ty jeli go przypuszczasz, trzeci. Prawem wzajemnoci powiniene to przyj odemnie. Roku 1824 po w. Piotrze, mnie nieznajomemu poyczye rubli sze, oddaem Ci na kilka dni przed wyjazdem nie pytaj.

i

Twym

Wilna

z

w

jesieni.

Zosta obowizek

z

Twej strony przy-

jcia, z mojej udzielenia Ci pomocy. Ja modszy do twardej pracy bez srogiej dla mnie zdolniejszy, potrafi zarobi, przyjm, prosz i

obrazy, nie

Nasze

przyj

nie

moesz.

Wglarstwo

trzymaj si oburcz; towao si.

wali si zupenie nowemi gupstwami do

w

Paryu,

tylko

zdyskredy-

reszty

Zwierkowski do Lelewela.

Pary, 22. grudnia 1834

Gmin

Ja

wem

tu

zaoyem,

a

swoj drog gadam

z

W

g

r. 1

a r-

wystawiam im niedorzeczne dziaanie. Chciano mi ster Wglarstwa odda, nareszcie naczelnicy niewidzialni objawili si, zadeklarowali zdanie wadzy w rce inne; przystaj na zasady s

t

;

Lubomir Gadon.

1

Emigracy* p^.

TTT

50.

I.

29.

Józ., ppor.. III. 142.

Kijewski Luc, podof.

123.

art.,

III,

21.

Ul,

2;',;;.

j

Pijar,

Kilióski, II, 233.

III,

102. I

Józefowicz Wiktor, por. 17.

p. p.

Ki

on.

Józ.,

Kind. Dr.

1..

I,

4.

p.

p.

I..

52.

i

III.

III,

Kirkor Franc. kap.

212.

Juwikiewicz

Jul.,

102, 103.

ppor.

I.

52, 245.

10, 11, 44. 45, 50. 282, 285, 286,

I.

Józ.,

Kawecka, panna, II, 257. Kazimirski Woje, I, 119. II.

198. 205, 214, 215, 225. III. 8, 9,

Jerzmanowski Fel,, pik.. Jerzykowski Ludw., ks.

biaostocki.

119. U, 191. 205, 211.

II.

115, 116. 119, 156. 158, 183. 194.

skiego.

pose

Jan,

Kaskel. bankier.

U, 30.

132.

1..

191. 205, 216. lU, 24.

II,

I,

p. p.

64.

Karwowski

art.. III. 31,

Banku

175,

8^11.

Karol Albert, król sard.. U. 278.

Franciszek, kap..

186.

159.

pk.. I,

Karczewski Ant.,

-44.

127.

Jurien de la Graviere,

III.

212. 215.

III.

,343.

185.

Jawornicki,

u.,

1.

155, 158, 171. 176. 336. 340,

ppor.

.

maj.

183.

lit..

131, 132. 133, 184, 136, 138, 191,

Jaraczewski

116, 155.

272, 282.

Kauski Micha, por. 6. u., I. 37. Kaussowski Henr.. II, 112. Ul. 4S.

127, 128, 129,

126,

212, 284. 285. 287.

Jelski

Ul, 41, Ifi6.

lii..

137,

Kalinowski Dohrosaw, dow. powst.

145. II. 28,

80. 54, 55, 58, 68. 124. 177, 326.

Jawiski

189. 175. .331.

158, 159. 165.

III. I.

58. 96, 97. 106, 138.

Kalinowski Benedykt,

2. strz. p..

218.

Jaimszkiewicz Eust..

III.

m.

II.

282. 271. 272. 273. 285.

Januszewski Nap., podof.

u..

Kaczkowski Zygm.. II. 261. Kjsiewicz Hieron.. ppor. leg.

II,

72, 75. 206. 216. 240, 278. 286. II.

8.

244.

II.

289. 248. 247, 820. III. 42, 59. 71.

Jaski Bogdan.

Kar., II. 2.36.

Kaczanowski Pawe. ppor.

188. 190. 192,

45. 168. 186. 187.

leg.

rus..

m,

95, 252.

Kirwan,

I,

211, 215.

4.

strz. konti

n53 Kisielewski FelicM_E£O-yt

"^

130.

I.

Korytko Emil.

325.

III,

GJ.,

I,

Kosko, pk.,

31. 105,

Koss

123. 143. 144, 153. 157. 158. 159,

167, 175. 176, 183. 195, 206. 213, 14, 30, 45, 46, 50, 51, 53,

54, 59. 60, 61, 63. 64, 68. 91. 107,

128. 129, 132. 135, 222. 225. 230,

I

\

'

Kociuszko.

242. 243, 246, 320.

Kot Jan,

Koysko Adam,

17,

II,

II,

Konarski Tom.,

G.

bryg., HI, 182,

283.

II, 99. I,

37.

por.

grenad., III,

325.

III,

Jan, III, 272.

Stanisaw,

II,

296. III, 39,

163. 19.

p.

p.

I.,

n, 277. Krafit,

23. p. p.

G.

pruski,

I.

26, 27.

1.,

Kraiski Winc, mecenas, kap. gw.

1.,

Kraitsir Kar.,

nar., II, 204.

102. Józ.,

sierant

16. p. p.

236.

III, 218.

Piotr. II, 305, 331, 334.

m,

I,

127, 138, 151. II,

102, 103.

Krajewski Henr., ppk.,

Kranas Franc, HI,

III. .38.

Józ.,

kap.

7.

p.

p.

1.,

lek.

10.

u?.,

p.

48, 180, 181, 204. IH. 68, 69.

Korewa Aleks., lekarz, II, 48. Kormaski, maj., I. 161. II, 29,

45.

121, 124, 125, 126.

Korycki Franc. podnf. kaw.. Lnhomir Oadon.

II.

204.

Emigracys polska

m,

100.

15, 48, 205, 206,

207, 208.

Krasicki Ksaw., H, 260

164.

Korabiewicz Edm.,

m,

III,

Kozakowski Franc, pk. kwaterm.,

14. piesz.,

241.

II.

Kowalski, kap.,

80.

Maz.,

1.

Kraczak Nap., ppor.

Konarzewski Woje, por.

III.

HI, 136.

III.

93, 252.

277. 329.

Korabiewicz

on.

Komian Komian

263.

Komarowa. III. 171. Komierowski BartJ., pk., II. Konarski Szymon, kap. 1. strz.

Kopczyski

233.

II,

Komian Adam.

72.

I,

191. 205. 215.

III.

101.

III,

Józ., ppor..

III, 224.

pos. upitski.

Komarnicki Aleks.,

Kondycki

krakusów,

Kowalski Nepom., ppor. art.

188.

III.

2.

204.

II,

160. 169, 193. 213. 232, 238. 240,

III,

jazdy pockiej.

Kosko wski Jan, podof.

Kossowski

Kolb Georg. I, 51. Kolesiski Zygm., Dr,

37.

Ul, 233.

Kossowski,

Kar., kap. 7. strz. piesz.,

on.

Koss Tomasz,

124. 128. 157; 158,

Kobyliski

I,

193.

269, 270. 281, 282, 283. 284. III, 9, 23. 44, 45,

III, 42.

24.

I.

por. rakietników.

Józ.,

m.

160, 161. 162, 163, 164, 165. 166,

II,

263.

II.

Korzeniowski Onufry,

30.

Kniaziewicz Karol,

224.

272. HI,

II,

275.

Kleczkowski Korneli, kap., Klein.

Korycki Franc. ksidz,

III,

"otT,

305, 308,

309. 310, 312, 313, 314, 315.

Krasiski Izyd., G., I, 41. Krasiski Waler.. I, 191. 192. II, 227. Krasiski Winc, G., U, 79. Krasiski Zygmunt. III, 280, 282. Krater,

Tom

III.

II.

262.

23

'

354 Kraycewicz Jan, podchor.

u..

10.

in, 200.

Lafayelte, 1.34,

Krpowiecki Tad. (Szymon),

126,

I.

U,

151.

139, 140, 146, 147, 150,

28, 137, 143, 161, 162, 163,

164,

I,

118, 120. 122, 121.

.30.

141. 145. 154.

157.

193, 27S, 307, 314,

175. 235, 238. 239, 240, 243, 244,

LaffiUe. min. franc,

G. fr., II. 39. Lalleinand. G. fr., II. 10. Lamarcjue, G. fr., II. 74.

331

III.

265,

143,

62, 92, 94, 96, 98, 99,

58.

42,

318. 332, 333, 334.

Kriog,

II.

262.

Królikowski Kar., por. 22.

p. p.

1..

131. 138. 140. 145. 272. 273,

III.

7.

p. p.

1.,

Krosnowski Walenty, II,

por. 2. Maz.,

236. Jan, Gl.,

I,

Krulikowski. eks- Pijar,

Kruszewski 160.

II,

Ign.,

14.

pJk.,

m,

41. II, 141.

311.

II.

^

140, 159,

I.

90. 325.

mudzk., III, 156. Krzyanowski Piotr.

por.

1.

Kucnery Emil,

podof., II, 204.

Kudelski Kar.,

III,

Kuderowski Franc

Maz.,

4. ul.. III,

Lasteyrie

Jul.,

Lavalette,

G.

dep, franc,

franc,

III.

II, 10,

160.

215.

III,

Ledóchowski Jan, pos. Jdrzejewski. I.

140, 141. 149, 173.

115.

106,

II.

116.

17, 28.

119.

Ign., II. 257. 264.

171.

124.

148. 149, 154, 156, 157, 158, 191. 195, 198. 204. 205, 208, 209, 221.

307. 308.

m,

10,

8,

Lehon. pos.

22,

24,

.33,

belg., II, 284.

Jati.

ppk. inyn

,

II,

274.

155, 175.

cz.

rz.

nar..

I,

31, 119, 120. 123.

145. 146. 147. 149,

10.

159,

art.,

126, 127. 135. 137, 139, 142,

Kunatt Stan., referend. 123, 126,

320. III, 197.

II.

Lelewel Joachim, pos. elechowski.

ppk.

221. 223. 224, 300.

Kulczyski

austr., II, 262.

272.

III,

16. ,

133.

87.

10.

I.

Laponneraye,

Lelewel

I,

III.

I,

75, 147, 149. 222.

161. 183.

209.

Kulczyski,

por. art..

Langermann Jerzy Fryderyk. G.

29, 67,

Kruszyski, I, 74. Krysiski, II, 164. Krzywkow.ski Henr., maj. 3 powst.

m.

Lange Ludw., Langenau. G.

Laskowicz Wad.. oodchor.

Ul, 232, 241.

Kruków iecki

100. III, 217.

I.

Lagrange.

bryg.,

277.

Krosnowski Adolf. ppk.

40

III,

.33.3.

41, 124.

24

324, 330,

U.

164.

18, 46, 69. 161. 162, 163. 171.

10,

st.,

II,

9,

14:i.

152, 159.

II.

31.

42.

13. 16, 21. 22, 28, 30,

I,

119,

43, 47, 60, 51, 52, 53, 54, 55,

20,

1.39,

57, 58, 62. 63, 65, 68, 70, 71, 74.

5(;,

140, 164, 231. III. 27. 44. 45, 285,

75, 94, -95.

286.

102, 107, 109, 110, 111, 112. lii.

Kurek Franc, HI, 105, 198, 200. Kurowski Franc, ksidz, III, 197. Ksiopolski Ludw., II, 262. Kwiatkowski Jan, ppor., II, 12, 236. Kwilecki Ant., kap. 13.

p. p.

1.,

III,

136.

96.

97,

98,

99.

116. 119. 123. 124. 131. 132. 134, 1.35. 136,

1.37.

10().

13:^,

138, 141. 142.

143, 144, 148, 152, 154, 158.

15.'

161, 163. 164. 165, 166. 168. 17< 171, 175, 180, 188. 191, 19^, 19..

355 198. 205. 215. JL12_23^ 239. 247.

250.

2r»8.

264.

2(;5. 2()8. 2(i9.

255. 259.

312. 31H. 314. 321. 39, 47. 69.

2fiO. 2rtl. 2fi8.

2^5. 3(J7. 308. III. 18. 24. 31.

91. 92.

*K).

125.

126.

Ludwik 323.

m,

I.

101, 103,

273. uJ.. III,

212, 215.

abcki

162, 164. 165. 168. 169. 170. 173.

III,

176. 185. 192. 193. 209. 215. 217.

fr..

19. -224. 275. 282,

1.3.

Lutkiewicz Otton. npor. 12.

127, 130, 132. 134. 142. 157. 158.

240. 242, 243, 244, 245, 246. 247.

Filip, król

122. 158. II.

U.

kap.

Jul.,

p. p,

1., I,

8.

192, 193.

abdzki

Baltaz., maj. l.strz. konn.,

136.

lii.

248. 249. 250. 251. 253, 277, 282,

rigowski

Piotr, pk., II, 164. lU, 45.

284. 287. 319, 322. 328.

apiski

Dom., ppor.

Lemailre Jules, II, 161. III, 40, 41. Lemercier Nepom., II. 161. Lenau. poeta

Leonard de

riieii., I.

Cyr

Si.

81.

Kar.,

por.. III.

aski

król

belg..

226.

225,

II,

cki

Jan, kap.

Liewen, annb.

kap.. III, 90, 325. 1.S8.

III,

ros.. I. 187. 198.

189. 200. 207.

II.

I,

74.

9. p. p.

1..

lU, 168,

293.

II,

ul., II.

54.

160. 323.

216.

II,

II,

24.

I,

178.

I,

257. por. art., HI, 142.

257.

256.

L., II, 17.

L

35.

I,

212.

maj. 25. p. p.

Stan.,

1.,

257.

L

51.

Mackiewicz, maj..

37.

I,

Magen-Heffer. por. pruski. Maison, Maruis. ambas.

Malhomme

I,

fr.,

50.

II,

182.

Stan., kap. 2. strz. piesz.,

III. 95.

Lobkowitz, namiest. Galicyi, Lorentz, konsul austr., II.

I.

10.

178, 180.

I,

ksi,

I.

191. III,

II,

-200,

215.

III.

adwokat,

rymonckiej,

III,

Malinowski Tom..

20, 21, 30, 31, 32. 248. aSO.

Ozyasz.

Malinowski Jakób. pos. radomylski, Malinowski Jakób.

285.

Lubieniecki Mich., kap..

325.

ppor.

244 III. 226. Lubomirski Jerzy, ksiae. II. 305. 312. II.'

Adolf,

Aulay,

Mack.

kap.. III. 90. 325.

Lisiecki Michaf, kap. 13.

Lubecki Ksaw..

Mac II.

169, 170.

Loule, margr.

ubieski

Macewicz

88. 227.

182.

II.

Linowski Konst.. Lipski Tad., maj

grenad..

art.,

Lubiski, on.. 187, 188,

I.

Lindenau. minister saski. Lindsay, kap.,

204.

1.,

31.

I,

Filip, ppor., III,

opatyski Sew., oziski Józ., II, ubieski,

12.

II.

n. 224. Liewen. ambasadorowa.

Lubliner

czyski oniewski,

103.

5. ui.. III,

Leszczyski Stan., Lewandowski Jan. Liechlenberg.

kap. grenad,.

Aleks.,

towski, ksidz,

283. 284.

Lepin Jan. maj.

p.

p.

140, 164.

czkowski

Leopold,

19.

178.

II,

325.

III.

m,

Maltzan.

b. prof.

szL ma-

225, 227.

II.

244.

III,

72, 205.

hr.. I. 47.

Maachowski, on..

Maachowski Gust., min. spr. zagr.,

35.

I,

pos. I.

szydowski,

10, 120, 179,

23*

356 186. 206.

204.

73,

II.

211, 226. 230. 294.

205. 209.

HI, 23.

300.

44. 132. 174. 239.

Maachowski

74.

I,

Stan., por. kaw.,

29,

I,

Makowska Bogusawa, Marcinkowski

Karol.

Mielyski

76,

I,

Dr,

139.

TI.

225. 330. III. 44, 46, 46, 48.

Marcinkowski 1.,

podchor.

Jul.,

7.

p.

10. vi., III.

on.

piesz..

strz.

1.

marska. Marylski

ppor. kaw. aug.. art..

I,

I,

Mieroszewski, pk., Mignet.

169.

I,

kap.

4.

p.

p.

II.

1.,

204. III. 155.

Mikoaj,

ces. ros.,

I,

1..

II,

257.

10, 26, 32, 41.

188.

37.

II, 8,

4. strz. piesz..

fr.,

154. 158, 182.

III,

Maluszewicz Winc, ppk.

dow. powst..

155.

I,

3. strz. p.,

117. III.

II,

19, 30, 78, 79,

18,

81,

85.

326. III, 37, 143,

231,

248,

260,

Mauguin, dep.

Mazurkiewicz

II,

fr.,

10.

J. M., por.,

I,

III, 325.

Mehemet-Ali,

II,

Mejzner

mag. prawa, kap.

I,

Milberg Henr,,

Miranowicz

37. 146, 155.

II,

9.

102.

Mirski Teof..

187.

III,

Mobel,

hr.. II. 230. III, 44. 90.

III,

II,

117. III, 171.

202, 203, 204, 205.

208.

Modecki Jan

III,

20;

Nep., por. 11. p. p.

maj.

7.

p. p.

1..

I,

51, 64.

119,

12.3.

II.

1.

strz. p..

16, 21, 50, 52, 53.

54, 58, 61, 96, 139, 140, 164. III.

272. III, 93, 95.

Michel de Bourges, dep.

I,

1..

216.

Mochnacki Kamil, maj.

180. Józ.,

41.

Józ., podof. 12. u.. III.

48, 155, 171, 175, 178, 285.

Michaowski

I.

155, 163, 164. 167, 168, 176.

Misiewicz,

I.

dyw.,

Mirski Ferd., ppor.,

293.

I,

G.

183.

115, 119, 120, 146, 154, 157. lU.

Melbourne, Lord,

43.

209.

166, 278.

Józ.,

I,

Mikulski Franc, Ul, 272.

III,

59. II, 36.

Mazurkiewicz Leon, ppor., II,

Mikucki, kap.,

Miracki Nikod., ppk. karabinierów.

171. 183. 273, 323.

Metternich.

329.

1.39,

15, 205.

270. 307.

Mathieu, pk.

Merode,

II,

III,

196, 205, 206, 212, 219, 221, 223.

136.

1..

por. 6. strz. p..

162, 168, 180, 187, 190. 230, 297.

Massalski Winc. ppor,

p.

196.

37,

183.

III, 182.

II.

12.3.

76, 102, 108, 154, 163, 170,

73.

I,

Jul.,

Masowski Dyon., maj.

Mazzini,

12.

I,

Migurski Wuic. ppor. 4. p.p.

233.

Marya Pawowna. W, ksina waj-

II,

261.

204. III. 170, 175, 282.

Migurski Józ.,

Marus Mich.,

p.

Maciej.

Mieszkowski Jan.

205.

III,

III,

Mierosawski Ludw., II.

lU. 203.

Markiewicz Kaz., ppor.

m.

Mickiewicz Wad.,

Miede. pastor protestancki,

191.

p.

19. 39, 44, 45. 52. 110. 151.

170, 232, 235, 246, 251, 270, 271.

272, 280, 282, 285, 288, 295.

23. 115. III, 171, 241.

II,

74, 76. II, 9i.

I,

107. 108. 148, 162, 225, 240. 331. III. 9,

Kaz., Gi. dyw.,

Maachowski

Mickiewicz Adam,

fr.,

III,

197.

124, 125, 128, 134, 250.

Sb: Mochnacki MaurycY^_got_J. I.

n^ri2H,

24. 40.

-strz. p..

124. 125, 126^

MOlIer,

G.

bryg..

I.

41.

Muller Leop.. Dr.

I.

(>4.

138, 139. 187. 188, 247. 248. III.

Murawjew. dekabrysta. III. 195. Murawiew, Wieszatel, III. 114.

9, 27.

.Murzynowski. awanturnik.

127. 140.

20. 21. 22. 24.

II.

28.

óO.

30.

82.

137.

244. 246,

249. 282. 284. 292, 320, 336.

Modzelewski Jan, Mogilnicki,

.Mycieiski Mich.,

311.

II.

Nabielak Ludw., maj..

Molinary Aleks., ppor.. DI. 145. Molsdorff Aleks

Montalembert.

fr.,

154, 224.

I,

II.

MontwiH

III.

por. 6. p. p.

1.,

60.

HI. 282. Pasza. amb.

Nemely.

220.

II.

tur..

II.

282.

262.

Niedzwiecki Leonard, podchor., Ul. 265.

1.36.

Moraczewski Morand. G.

204. III.

II.

m.

U. 195. 197.

Namik

14,

II.

ksidz.

Józ.,

Moraczewski Andrz..

m.

76.

Nacz.

13.3.

Montebello Guslaw,

175.

NachtmanJan. podchor.. II. 127. 130. Nakwaski Henr., pos. bracawski. I.

III. 41. 44.

Montalivet, min.

266.

I.

29. 75.

244. IH. 72.

II.

.

III.

bryg..

59, 60, 107. III. 241. 242.

II, 58,

12.

II.

G.

Niemcewicz

U, 311.

Józ..

DI, 154, 155, 157,

fr..

I,

144,

Jul.

171,

Ursyn,

180,

kasztelan,

181,

190,

191,

192, 194, 195, 201, 209, 210, 214,

165. 177, 219.

Morawski Fr., GJ., I, 41. Morawski Teod., dep. kaliski, min. spr. zewn I. 119. 123. 126. 1.36.

215, 216, 218. 219, 22^.

II. 69. 77.

78. 79. 80. 90, 114. 115. 193. 204.

223. 225, 227. 229, 230. 231.

2.32,

109.

278. 293. 296. 299,

.300. .3.32.

.3.3:3,

115. 124, 146. 149, 151. 154, 157,

.334. III, 9, 23, 44,

103, 222, 264,

.

159. 171, 172. 175.

158. 191,

20a

II. 14. 17.

319, 325.

m,

44,

fr.,

prez.

129.

II.

Mornay. dep. fr.. II. 10. Morozewicz Kalikst. pose 205. 211.

Morpeth, Lord. Morlier, marsz,

Mortier.

pose

III.

44.

II,

298.

fr..

fr..

I.

lubelski,

40. 119. 122. 123. 124,

II,

1.3,

14. 20, 21, 114, 115,

191,

204, 205. 209. 211, 216, 225. IH, 9,

290 I.

rz.. I.

125. 126, 128. 136. 137. 159. 175.

169.

I,

II.

Mosen. poeta niem.. Moser,

.320.

Niemojowski Bonaw.. pos. wartski,

147.

Morin, kap.

II.

265, 267,

53. 81.

51. 62.

23, 42, 43, 44, 45, 89. 239, .320.

Niesioowski. G.,

I,

41.

Nieszoko Winc, kap. II. 99,

124,

Niewgowski

1.30. III,

art.,

Grach, ppor.

.37.

I,

146, 277.

.3.35.

art.

III,

Mostowski Tad., I. 208. III. 223. Moszczeóski Kr, U, 305, .308.

Niewgowski

Moeyko

Niezabitowski Józ., ksidz kanonik

Mat., ppor.. III, 130

Mroziski Józ G., I. 41. Mrozowski Jul., kap. 2. u., I. 151. Muchowski, G. bryg.. I. 19. 20. .

a3.'64, 130, 131,

1.37.

140. 286.

Jerzy, pk.,

I,

19

miski, prób. wileski, III, 46. Noiski. HI, 133. Nowicki Napoi., U, 260, 264.

358 Nowicki Winc, maj.

18.

ui.,

III,

Nowodworski Marc, wachmistrz

m,

u.,

(5,

21.

saperów,

kap.

272, 275, 278, 279.

275,

III,

276, 335. 203.

III,

maj.

Apolin.,

p.

p.

inyn.,

Józ., ppor.

II,

1.,

197,

III,

7. p. p.

II,

1.,

175, 179, 204, 272, 274, 275

III,

93, 155, 158, 167, 175, 176,

180,

179, 193, 195, 198, 199,

Ostrowski

B.,

J.

pk.

Obuchowicz Franc,

leg.

lit.,

192.

0'Connell, cz.

par,

79, 80, 82,

II,

83, 294, 295.

Odilon-Barret,

dep.

fr..

154.

I,

II,

Odolski, pk.,

Odynecki Ant.,

Odyniec Edw.,

253.

III,

Ostrowski Krystyn, por. Ostrowski Tom., kap.,

32.5.

325.

175, 206.

I.

II,

50,

191, 193. 197. III. 125.

Orodkowski, kap.. I, 37. Pac Ludw., wojewoda, G, dyw..

I,

50. 53. 59, 60,

II,

62, 68, 69, 91, 100. 109, 114, 115,

ksi, 3. strz.

Palmerslon,

3.32.

II,

korm

II,

,

II,

218, 220. 221. 222.

II,

Paprocki, ppk..

I,

III,

Olszewski Ant., kap.

II,

332.

119, 123.

II,

239,

157,

I,

165

III,

131, 132, 133, 213.

I,

80, 81,

297. III, 267. 236. 31. II, 139, 140,

Parczewski Konst.. maj., II, 227. Parysówna, panna. III, 154. Pasierbski Platon, por. 11. u.,

II.

288, 289. III, 26.

241, 242, 244, 286.

Ludw., kap.

II. 78.

82. 85, 87. 89, 198, 227, 284, 295,

PasierbskiJ.. maj. 20. p. p. 1.111, 193.

Józ., III, 75.

Orlicki

190,

164. III, 46.

282.

4. strz. konu.,

188.

Orów,

189,

195, 196, 198. 200, 204. 205. 216,

Olizar Narcyz, kasztelan,

Olizarowski Tom.,

285. 187,

181.

I.

Paprocki Stan..

ksi.

IH.

art.,

III,

47, 241, 242.

204. III, 155, 182.

Orleans,

48.

Ostrowski Wad., pos. piotrkowski,

Oleszczyski Ant., II, 71. III, 44. Oleszczyski M., III, 284. Oleszczyski Wad., II, 227, 3,30.

K., I,

143,

.34.

185, 253. 265. 285.

Palmella, margr..

74.

Okólski Jan. maj.

J.

1.37.

119, 146, 152, 154, 158. 191, 204.

I,

Ogiski Gabryel,

Ordyniec

202,

205^ 211, 212, 225. III, 9, 44, 45,

9.

I,

68,

II,

159, 166, 175.

10, 74. III, 41.

III,

2(X),

19, 24, 33,

III,

marsz. Sejmu,

300.

Ordga

133, 134, 148,

1.32,

149, 152, 155, 158, 160, 161, 162,

164, 166.

Oborski Ludw., pk.

III,

I,

9, 206, 241, 244. 258, 316, .322.

1.

267, 268.

Obalski

G.,

10. II, 68, 69, 1(X), 10(i, 109, 114,

204, 205, 214, 215, 219, 334. III,

Nowosilcow,

Nyko

81.

I,

119, 123, 124,

Nowosielski Feliks, II,

Orllepp,

Ostrowski Ant,, wojewoda,

97, 98.

feldm.

ros.,

9.

11.

p. p.

1.,

I.

27, 42.

art., II,

293.

154, 219, 222.

Orpiszewski Lud., kap.

Paskiewicz,

2.

Maz.,

1,

16.

Paszkowicz Ani., pk., Paszkowicz Kaz.. pk. 11,

274.

III,

168.

I,

37.

12.

359 1. p. ug., 1^31. 37. Patkowski Zygm.: poF^TTl, 325.

Patek Ant., ppor. Patysiewicz,

Pawowski

ppor.

Józef.

p.

p.

i.

1..

Pgowski

Stan., kap..

Pellet, Gi. franc.

I.

176, 18:^. 195. 206. 224.

II.

28. 122, IfiO. 163.

25, 30, 54. 60, 68, 91.

1.32.

122, 157.

85.

164

166. 167. 169.

225. 22(). 230, 268, 269. 270. 281,

282. 283. 284, 301, 305,

pock.. Petit. Gi.

jazdy

katedry wileskiej,

Adam.

wikary

ksidz,

203. 205.

III.

ppor.

9. p. p.

1.,

lH,

Pialtoli.

193.

I.

Picard Aug., Pietkiewicz

Ludw

159.

I,

pos,

.

wikomier-

20. 205. 215.

II,

127. 137,

268, 307.

U7.

III.

89.

sucki.

191. 215. 250,

II,

III,

2

47, 69, 90, 91,

276, 277. 328, 334. 335,

3.36, .338,

340, 343. Pietras,

nar..

119, 12.3. 126, 159, 171.

I.

31. 109. 115, 116, 119. 139,

IW,

on..

I,

kap.

5.

strz. p.,

305, 308, 309,

II,

Pinard A..

on., III.

II

Adam,

Platerówna Emilia.

37.

III,

Ign..

145. 146, 149. 150.

I.

137, 2.S5, 240. .324. DI,

13:^.

58, 59. 206. 328, 340. Pociej,

mnich, trapista,

Podczaski Wad.. 153, .324.

.325.

162.

III,

pk.

20. p. p.

III,

Podczaszyski Micha, 139.

23.

20. 22,

9,

I.,

187, 192,

122. 147.

I,

30,

III,

II.

II,

Platen-Hallermiinde.

III.

236. 247.

poeta

niem.,

Piotr,

strzowstwa, Pol

Winc. I,

III,

por..

I,

kap.

kwatermi-

45, 46. 37, 43, 54.

184.

Pomaski Marc, 323, 326.

325.

on. bat. sap.. III, 233.

Kar.,

Polignac.

9.

III.

313. 314.

II,

Pogonowski 105.

1.38,

245. 250, 284.

Podyma 209.

III,

Piotrowski Ksaw.. ppor.,

Piszczatowski

30,

Podolecki.

233.

III,

287.

Piotrowski Dyon..

80.

Puaski

Podhorodeski Ludw., por,

310. 312, 314. Stan.,

I,

177.

II,

Izyd.,

265.

III,

Jan, kap. art.,

193, 195.

35.

125.

Pietruski

8, 39. 45, 285.

Podowski

II.

Pietrasiewicz Ign.,

I.

rz. II.

Pliszewski, stolarz,

120, 13.3.

253, 259. 260. 261, 263, 264. 265,

Piat

126.

Plichta Andrz., radca st, sekretarz

III.

III,

Pietkiewicz Waleryan, pos.

III,

I.

146. 155, 156. 157, 158, 164, 231.

130.

I.

pos. wilejski,

68, 72, 191, 205, 215, 228. Ul,

285.

186. 192. 197.

Dom.,

Wad.,

Plater II.

III,

fr.,

Petrulewicz Piasecki

2.

.306, .307.

43. 44, 45, 238. 246.

III.

197.

III,

135,

191, 205. 208, 209, 211. 212, 222,

195,

III,

14. 24.

100, 101. 103.

.

Peszyski Benedykt, ppk.

ski,

105, 114,

1,

166, 167, 169, 170. 171, 172, 175,

130.

III.

II. S-i.

32.

Pestel.

lU,

I.

Perier. min. franc

II.

Plater Ludw., kasztelan.

2%.

Peel Robert, cz. par..

lir>.

191,

123. 13(). 153, 157. 158, 159, 161,

220.

III.

II,

205. 209, 210. 215. 217, 225. 37, 40. 45, 271, 272, 32.3.

205.

III.

Plater Cezary, pos. wileski.

III,

II,

52.

5.3,

177. 322,

126. 127, 128, 129-

360 130, 131, 132, 133, 134, i:^6, 138,

140. 142, 145. 212. 285.

Poniatowski

Poniski

ksi,

Józ.,

Przeradzki Tytus,

25.

II,

por. 6. strz. konn.,

Stan.,

271, 272.

II,

308.

II,

Popawski, ksidz,

Psarski

Porbski, maj., I, 9. Postempski Kar.. III. 209. Potoccy (Pilawici), III. 232. Potocki Bernard, kap.,

10.

Potocki Leon,

Potocka Delfina,

Potocka Klaudyna I,

74, 76.

III,

307.

267,

292.

Potocka Wodzimierzowa. ppor.,

Alf.,

A

pk.,

,

14, 45, 54.

III,

73.

111,

161.

II,

39, 121, 122, 123,

18, 32, 224.

Prdzyski

Igo.,

II,

G.,

II,

I.

wil.,

III.

105.

5, strz. p.

III,

ksi.

Mich.,

G.

dyw.,

41.

Rahoza Mikoaj, ppor. art,, II, Dr med., III, 219. Ramorino Hieron., G. dyw..

165.

10, 178.

Prozor Maurycy,

wieskiego,

III,

165. 240.

III.

I,

159,

II,

powst.

ko-

1.

p.

p.

1..

Ray

Grzeg.,

Redel Jak.,

on., III, G. bryg..

Reinhard,

pose

I,

I.

72.

233. 41.

I,

67,

franc.

w

Drenie.

I,

74, 75.

199.

Przeciszewski Ant., 323.

ppor.

Ratayski Wiktor. Dr,

26.

I,

maj.

Pruszyski Rom., ppor. 126, 127.

8,

I,

14, 15, 23, 124. 278.

II,

Ul, 61. 63.

14. 283, 284. Ul, 90,

11,

9,

Reichlin, prof.,

III.

325.

III.

por. art. p.,

Józ..

Ratajski Alfons,

325.

1,

III,

1.36.

III,

262.

Prószyski Feliks -Prot. pk.,

217.

28, 30. 48.

II,

209.

Raspail,

26.

41.

I,

Preusser. pk. pruski.

160, 171.

103,

20.

111,

Praniewicz Tom., ksidz, Pressen,

III.

Rajski,

Potworowski Gustaw, U, 197. Pozzo di Borgo, amb. ros., I, II,

325,

II,

Puzyna Józ., II, 311. Raczkowski Ksaw., ppor.

Radziwi 159,

I,

126. 129.

170.

Józ., por.,

Radziszewski

24.

II. I.

152. 155, 175. 179.

Potulicki

.37.

213,

18, 57. 58. 92, 93, 94, 95. 96, 98,

III,

Porykowski

145, 150.

1,

Putrament, akademik

254,

24.

II,

III,

258, 273, 319, 338.

Dziayskich,

z

1.,

133, 141, 143. 161, 164, 238, 239,

Purzycki

24.

II,

31.

1,

maj..

240, 241, 243, 244, 248, 330. 204.

11.

74.

I.

por. art.,

J.,

Wojciech,

ksidz,

311.

II.

p.

Puaski Kazimierz Aleksander, eks325.

III,

Potocki Józ., pos. bielski. Potocki Wodz.,

p.

120.

204, 316.

II,

4.

Puchalski Tom., ksidz,

Potocki Herman, pos. machnowski, I,

kap.

300.

254.

II,

68.

III,

130.

111,

Przezdziecki

Pawe,

Popiel

Przecawski Leon, kap., Przepakowski, I, 29.

art., III,

pos.

224.

rosieski.

170. 191, 205. 215,

Reitzenheim

Józ.,

ppor.

5,

236,

.331.

III.

139.

93, 95, 96, 233.

Rettel Leonard.

Reymer

II,

Filip. kap..

u..

111.

361 Ricard. pik.

fr^^^Ut^iL -"^

iS7.

144,

148, 150. 50. 75.

I.

III,

Rigny de. min. fr., II, 124. Rogaliski Henr.. II, 254. Rojek, murarz.

II.

Roland Franc.

Gt. bryg..

11, 12.

Roliski Adolf.

115.

262, 263.

II.

244.

II.

mieniecki.

III.

101. 102. 105.

ppk..

Ant.,

124, 126. 127. III.

19. 37.

I,

129,

321, 323.

161.

II,

por.

4.

p. p.

1..

Józ.,

maj.,

II.

244.

III.

58.

pk. jazdy wofy..

,33.

282, 329,

49. 75, 76. 193. 106.

.335.

a38. 339.

Róycki Samuel. 11, 178.

II.

II.

Gi.

277.

III,

bryg.,

10.

I,

164, 165, 190.

191. 192, 241.

strz. p..

II.

kapel.

2.

.325.

Rudzki Aleks., maj.

20. p. p.

1

.

III,

193.

Rumigny.

II.

pos. franc.

311. 312, 315. II.

275.

Rummel, Gt. pruski, 1. 25. 29, 32. 34. Rupeyko Franc. ppor. art., III. 205. Rupniewski Roch., kap. gw. hon., II.

236.

Rusocki.

III. II.

27.3.

254.

Russel, Lord,

II,

Rzak Ign.. Rzewuski

podof. 4. p.

Sacher,

II.

p.

Otton, ppor..

III,

III,

III. 2:i3.

1..

325.

III.

159.

262.

St Aignan. dep.

264, 266.

III.

II,

10.

Salkowski Franc. kap..

III.

fr.,

Sandford Arnold.

II,

Sandford Daniel.

fr..

.325.

10.

II,

298.

228.

II.

II,

80,

81. 90. 296,

297.

Sanguszko Roman, Saniewski Feliks. 1. Sapieha Leon.

ksi,

I.

119, 12.3.

ksi. ksi.

I,

219.

II.

.331.

24.

II.

Sapieyna Anna. ksina.

315. I,

207.

II,

189.

Sawaszkiewicz Lew, kap., Sauerwein. I. 88.

Saure.

I.

III.

73.

Schellwitz prof.. 89. 90.

3.30.

II.

45, 46.

Sapieha Eust.

Rulikowski Kajet.

133.

125.

III,

Fulgenty.

Sandon, Lord.

Ro^-ski Woje ksidz,

II,

195.

III.

Salyerte Euzeb., dep.

.343.

30,

II.

Rykaczewski Makary, kap., Rylejew. dekabrysta,

Sadowski, awanturnik.

Kar.,

151.

I.

Rylski Ant., ppor. art.

por..

strz.,

42.

III,

Rzewuski, podof..

III.

woln.

130.

Rymgayo

44.

III.

59, 197.

161.

III.

47.

2.36.

Róycki

136.

III.

90, 168. 177.

I.

Rozbicki Leonard,

Róycki

101.

Rykaczewski Erazm,

325.

III,

III,

Rychter. maj..

170.

Rottermund Modest.

II,

krze-

prof.

51.

Rolakowski 324.

59. 62. 68. 69. 114,

II,

Rychter Kem., poor.

Rosienkiewicz Marcin,

19,

I,

50. 74.

.32. .37.

241. 242.

III.

Rychlicki. 52,

III,

281, 282.

Rotteck.

144. 159.

III. 1.36.

G. dyw..

Maciej.

22, 24. 25, 26. 27, I.

lit.

193. 195.

Rybiski

254.

Ropelewski Stan..

II.

41.

I.

Rutkowski Pawe, audytor,

24. 26. 27. 41.

I.

bryg..

Rutkowski Kaz.. kap. powst.

Riesen Jakób.

Rosing,

G.

Ruthie Jdrz..

Schmidt G.

I.

52.

pruski.

I.

22. 30.

265.

362 Schnugans,

Schonswar,

fr..

ros.,

Sczaniecka Emilia,

7(5.

I,

I,

102, 104,

106, 115, 167, 176, 224.

Seeburg, Dr,

Semenenko 48.

III,

II,

129.

ros.,

Piotr,

58,

27.

I,

podch.

arl., II, 3.S4.

Sewruk Walenty.

40. 178, 179, 183, 204. 207, 210,

213, 214, 217.

71, 89. 91, 94,

II,

189, 190, 222, 282, 287, 310, 311.

G^

Sierawski Juliusz. 159.

dyw..

144,

I.

50, 53, 59, 60, 62, 64, 74,

II,

100, 109, 114, 115, 119, 123. 124, 137, 139, 140, 149. 158, 164. 8, 9,

III,

157, 172, 192, 198, 200, 201.

Sigwert Henr.,

Skaryski,

on., prof..

kap.,

I,

III,

II,

Józ,,

51.

Jdrzej, '

180.

II,

III,

323.

II,

Sfubicki Eug., pos. brzeski,

204.

II,

Smolikowski Aleks., akademik war., 42.

III,

Smolikowski Andrz., ppor. III,

Smoliski

bat. sa-

285.

ppk.

Józef,

6.

p.

p.

1.,

162.

III.

Smolka Franciszek, III, Sobaski Izydor, ppor.

80. 5.

ui..

11,

225, 227.

241.

bryg..

III,

241.

II,

28, 304, 305, 306.

ksidz.

I,

325.

III,

art. p., III, 205.

124, 127, 139, 141, 169.

50, 53,

106,

100,

62, 64,

59,

115, 123, 191, 195, 205, 215.

Soult,

ppor.

kaw. aug.,

III,

marszaek

162, 224.

Sowiski Józ., ppor.

jazdy pozn.,

Skórzyski Szym., ksidz, 146, 149.

II,

115, 116, 119.

II,

III,

Alb.,

fr.. I,

II,

332.

II,

25.

Spazier, autor niem.,

Stackel F. M.,

I,

Stanhope, pk. ang.,

30, 99, 111, 113,

Staniewicz Emeryk,

III,

136, 171. 173.

konn.,

II,

204.

III,

III,

4-i.

252.

63.

p.,

kap. 3. strz.

157, 160, 161,

132. 326.

Sperczyski Adam,

225, 275.

Skowroski Winc, I,

259, 280, 282.

Sowaczyski

III,

31, 37.

Skórzewski II,

17, 26, 27,

39. 40, 232, 250,

III,

93, 94, 241, 242, 326.

Skirgietto Franc, I,

108. 161.

9,

on., 111, 233. Sotyk Roman, pose koniski, G.

175.

250.

Skibiski

111,

Socha,

64.

I,

III,

236.

263.

II, II,

Sobolewski M., ppor.

35.

Skaryski Ambr., Gl. dyw., Skaryski Kaz., G. dyw., Skibicki Mich.,

Juliusz,

Sobieski Sew., kap.,

241, 242, 300, 311.

Sierzpichowski,

Solwióski Konst.,

perów,

27, 44, 286.

III,

1. strz. p.,

ppor.

II,

179.

5. uJ.,

Sienkiewicz Kar. (Karol z Kalinówki), I,

241.

III,

Slesinger

Stef.,

38.

S?owicki Józef, mag. prawa, ppor.

272.

III,

66.

II,

16, 107, 283.

II,

I,

22, 286, 311.

206. 208, 209, 272, 286.

Siebenpfeiffer,

1.,

140, 159, 179,

I,

por.,

.30,

64, 69, 205,

61,

60,

198, 206.

7. p. p.

Gl.,

lepikowski Kajetan,

Sowacki

52.

I,

G.

Seddeler,

196.

II,

7

I,

Sebastiani, min. franc,

kap.

Stef.,

Skrzynecki Jan,

228.

II,

229.

II,

Skulski

10.

II,

czi. par.,

Schroeder, pos. Scott. Dr.

Skrzetuski Flor., maj., 111,211,216.

12.

II,

Schonen, dep.

III,

II,

297.

ppor.

6.

155, 164.

strz.

3(i3

EzechieLdow, powst.

Staniewicz

mudz,

115,

1I,'1()9,

116,

119,

152, 158, 179. III, 119, 329.

Staniewicz Maciej, ppor.

strz. p.,

159.

III,

25B.

II,

Starowolski Stan.,

150, 284.

37.

I,

III,

Ul, 98.

Stieglitz, Dr,

powst., III, 75.

lit.,

Szadurski, III, 275.

maj. powst.

lit.,

m,

m.,

powst.

I,

1.30,

13. u?.,

dow.

Strzemieczny, ppor.

I,

211. U, 229,

Adam, suby), lU,

Suchorzewski

Piotr,

II,

68,

im,

Szlegel Kar

1.3,

15, 16.

ppJk.

jazdy

I,

G. dyw.,

10, 179.

I,

115, 124, 293. Ul, 40,

ppk.,

,

Jak., kap. 13. p. p.

1.,

II,

282. Ul, 130,

131, 132, 13.3, 192.

Szmarc Aug

,

Szmitkowski,

224.

223.

on. 4. I,

Sznajde Franc,

p. p.

1.,

III,

233.

I,

14.3,

123.

G.

bryg.,

159, 163. II, 45, 47, 107.

Suchorzewski Tad., Gt. bryg., III, 241. Sucho wski Marc, ppor. 6. strz. p.,

III, 9,

II, 44, 45, 46, 239, 241, 242.

Szopowicz,

kap.

art,,

II,

25.

III,

90, 325,

225.

Sulimierski Faust.,

por. 5. p. p

1.,

256.

Supiski, kap., Józ..

II,

ppor.

art,,

Ul, 127,

272,

II,

274,

275, 278, 279. III, 123, 124, 125,

275, 276, 277, 335

Józ., maj. 4. p. p.

1.

tni

dowódzca Czwartaków),

II,

204,

257.

Szpek Edw., II, 256, 257. Sztolcman Kar., kap. art. konn,, 50, 52, 53, 54, 61, 96,

V)9.

129, 131, 136.

171, 178.

4. strz. kon.,

325.

90, .323.

art., I, 37.

Stiilpnagel, Gt. pruski.

Suchorzewski

II,

37.

I,

por., III, .325.

Szemioth Franc, maj. powst. mudz.,

Lord Dudley,

wicicki

Szczepaski Bruno,

Szembek

138, 139

52.

231, 295, 299. III, 94.

(25 lat

115. III, 287.

II,

Szelechowski Jan, maj.

285.

Strawiski Donat, kap. Streubel,

miQ. sprawiedl.,

Szbicki, kap. saperów.

52.

I,

Straszewicz Józ.,

Supiski

ppk. powstania

Józ.,

161.

Szaniecki Jan Olrych, pos. stobnicki,

Stpowski Leon, dow.

II,

311, 312, 31.3, 314, 315,316. 111,44.

Syrewicz Adam, por. jazdy august., Ul, 220.

Stawiarski Sew., por. jazdy sandom.,

III,

pose hrubieszowski,

226, 304, .306, 307, 308, :^J9, 310,

Syrewicz

Stawiarski Ign., por.,

III,

Switosawski Zenon, U, 23^

maj.

2.

p.

p.

1.,

SPIS RYCIN. Wojsko polskie z roku 1831 Genera Chapowski

....

»

»

>

»

17 25 39 49

>

>

57

I,

»

Adam

Ks. Czartoryski

Tom

....

Wojsko polskie z roku 1831 Pomnik ks.Józ. Poniatowskiego wLipsku Wojsko polskie z roku 1831

....

str. »

65

»

»

Lelewel Joachim

>

»

Genera Kniaziew^icz Genera Umiski

»

»

125

»

»

137

>

185

Niemcewicz

U

J.

>

Tom

Genera Bem Genera Dwernicki Mickiewicz

Adam

Pukownik

Kar.

> >

Tom

Róycki

Mochnacki Maurycy Ks. Czartoryska

Hofmanowa

KI.

Ks.

Semenenko

Ks.

Jeowicki

Anna z Taskich

...

Ks. Kajsiewicz

....

II,

str. » »

III, str.

121

41

97 104 49

»

»

57

»

»

»

»

65 73

»

»

»

'SI "97 »

113

TRE. w

Emigrracya

caoci.

(Dokoezenie).

—

Komitet Dwernickiego. Bezsilno Komitetu zwiksza si. Wezwanie do nowych wyborów. De-

XXIV, Worcell

i

—

mokraci przeszkadzaj.

—

Rezultat niedostateczny,

w

—

— —

Ko-

Genera Sierawski usuwa si. Komitet zapowiada swe rozwizanie. Gówniejsze czynnoci Komitetu. Komisya funduszów misya korespondencyjna

—

emigracyjnych.

—

Poitiers.

—

Zarzuty.

Jego ujemny charakter.

—

XXV. Komisya korespondencyjna.

—

—

Komitet rozwizuje si.

Nie zadowolniJ nikogo

— Tytu —

»

Obywatela*.

— becki. — ów.

— Ksi

—

OgóLu-

Akt przeciw ksiciu Czartoryskiemu. Postawa Rok 1834. Apostazya Gurowskiego Pismo >Kronika«. Pisma Auxerskie; Mochnacki. Dwernicki zawsze czynny. Negocyacye ksicia LubeDaremne Proteslacye. Komisya w Agen. ckiego. Nikt nie chce zasiada z J. B. Ostrowjej usiowanie. Daremna, skim. Nowa odezwa Dwernickiego. strona Niepodobiestwo uorganizowania Emigracyi Dwernickiego.

—

—

—

—

—

—

—

—

—

.

si.

Koroniarze

— —

—

—

KWI. czenie

i

—

Towarzystwo Litewskie

Litwini.

—

i

.

.

Z. Ruskich.

Komitet Wojskowy Litewski.

— —

—

Towarzystwo LiteraTowarzystwo Przyjació Postpu. Towarzystwo Pomocy NaukoJego czynnoci. ckie. Przeszkody od swoich i obJego czynnoci. wej. Jego Towarz. Dobroczynnoci Dam Polskich. cych.

— —

— — —

Li^omir Gadon.

7

— Chao-

»Wszechwadztwo< po Zakadach. Koniec Komisyi korespondencyjnej.

tyczny stan

—

strona

.

Emi^acya

polaka.

—

Tom

IIL

24

15

370

— Przeszkody. — Towarzystwo Politechniczne. —

czynnoci,

Inne Stowarzyszenia drobne

—

nietrwae.

i

Otucha dla

umysów umiarkowanych

strona

XXVII. Dalsze koleje Towarzystwa Demokratycznego.

Odrbno Towarzystwa Demokratycznego. powiecki.

—

Protest Sekcyi Bourges.

—

— Puaski

i

w

Niesnaski

—

—

'M\

— Okólniki. — KrSek-

Gurowski obojtnieje. Wzrost liczby Sekcya Centralna tomaczy si. Projekt organizacyi wewntrznej. Deklaracya do ministra spraw wewntrznych. Gurowski usuwa si. Skargi na bezczynno Sekcyi Centralnej. Pismo »Postp«. Zmiana Sekcya Poitiers wydaje akt przew Sekcyi Centralnej. ciw ksiciu Czartoryskiemu. Odezwa Sekcyi Centralnej cyi Centralnej.

—

—

czonków.

—

—

—

—

—

—

—

ponownem owiadczeniem wyczenia si od spraw politycznych Emigracyi. Odezwa do onierzy. Odpowied onierzy w Cahors. Apostazya Gurowskiego. Wadliskadu Sekcyi Centralnej. Komisya tymczasowa. z

— —

wo

—

—

—

—

—

Opozycya przeciwko Sekcyi Centralnej w Paryu. Przeniesienie jej do Poitiers. Wzrost Towarzystwa Demokratycznego. Rok 18.S5. Towarzystwo Demokratyczne organizuje si wewntrz. Skryci nieprzyjaciele nurtuj je. Ustawa organiczna. Czonkowie centralizacyi z wyborów. Protestacya przeciw zasadom komunizmu. Towarzystwo Demokratyczne zagroone przez wadze francuskie. Adres do ministra. Nowa Centralizacya przystpuje do dziaania. Zarzuty jej czynione. Ogoszenie manifestu Towarzystwa Demokratycznego. Epuracya Towarzystwa, Towarzystwo Demokratyczne wstpuje w swój Demokracya cech epoki. peryod najczynniejszy.

— — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

W

zej chwili wniesiona do Polski.

—

Mieszanie celu ze

—

—

Myl Trzeciego maja i Jakobinizm. Polska Towarzystwo Demokratyczne nie uwzgldnia rónicy. Niszczy Propaganda teoretyczna; przemycana. gówne siy oporu. Bdne drogi. Ze pojcie roli rodkiem.

a Francya;

—

—

—

—

—

—

Bezskuteczno HO- letniego dziaania. Wraenie sprawione przez zaoenie Towarzystwa DemoEmigracyi.

— Skutki w Emigracyi. — Gówne zarzewie — Niedopuszczanie do organizacyi. — Osabienie

kratycznego. niezgody.

strona

polityczne

XXVIII. Emigracya rozproszona. gia.

—

Polacy

w

—

Nie tylko wojsku belgijskiem.

w

—

Europie.

Komitety.

— Bel— Le-

bi

871

— Worcell Puaski; Krpowiecki. — — W Anglii. — Wzrost liczby Pola— — Zasiki od Asocyacyi Przyj. Polaków. — Protestacya. — Subsydya od rzdu. — Proteslacye gwatowne. — Swary rozterki. — Klubici wychodc z >Ogóu«. — Zakadajc »Gmin«. — »Tryumwirat« potpiony. — Wiarusy w Portsmouth. — Major Nowicki. — Poduszczenia. — Wpyw Wglarzy. — »Gromada Huma*. — Polacy w Afryce w Hiszpanii. — Auslrya wysya Polaków do Ameryki. — Obojtno w Nowym Yorku. — Komitet. — Marzenia o kolonizacyi. — Bieda. — Komitety amerykaskie. — Ich zniechcenie. — Ndza. — O robot trudno. — Stan opakany. — Myl kolonizacyi upada. — Sybir, — Niema strefy, gdzieby nie stan tuacz polski. — Wszw

lewol

Brukseli.

i

»Gmina brukselska*. ków. >Ogó< londyski.

i

;

-

strona

89

oZakady*. — Ich luno. — Resztki ducha woj— Mundury polskie. — >Rady«. — Ogólne Zgromadzenia. — Okólnik Bema. — Dbao o czysto imienia polskiego. — Bezczynno. — Karciarstwo. — Przymus bez rygoru porzdku, — Zanik zmysu adu. — Zespolenie alów. — Jdza niezgody. — Spory namitne. — Niejedno urzdze Zakastrona dów. — Rys wspólny. — Rozdrobnienie Zakadów

109

dzie... szuka ojczyzny

Zakady. I.

Dpots

czyli

skowego.

i

.

II.

III.

IV.

V.

VI.

Zakad w Awenionie Zakad w Bezansonie Zakad w Bourges Zakad cywilny w Chateauroux czyli departamentu Zakady w Lunel,LePuy,Lons-le-Saunier,Salins

i

.

»

152

»

18ó

Indre

-

Dijon

»

Rzut oka ogólny. I.

Liczba

—

skad Emigracyi. Wielki maj.

i

Wiarusy.

—

Narody zdrowe Emi-

— Jego prze— Dziaanie napowietrzne. — Emigracya ciao patostan pogarsza. — Rzd francuski. — Niedbanie logiczne. — Co — o stron moraln Emigracyi. — Niech czem si tómaczy. — obowizku. — moralnego Zapoznanie generaów. Obojtno Utrata wszelkiego znaczenia. — Lelewel. — Sprzecznoci w jego postpowaniu. — Strony kobiecoci. — Lekcewaenie naturze tajemnicy stanu. — Wstrt do »hrabiówKonfederacya«. — Komitet londyski. — >Zjedno— Towarzystwo »Trzeciego Maja«. — Rozdwojenia

snuj si II.

strona 281

dalej

—

umysowy w

Despotyzm » framasie Emigracyi. Stan moKwiatki retoryczne. zesu*. Samochwalstwo. Tsknota. Brak znjcia. ralny^ wyszy. — Niedostatek.

Poziom

—

—

—

—

Dbao o zachowanie Przykady wysokiej i

moralnoci.

—

— Uwaga

prefekta policyi.

—

—

strona 25(5

kosmopolityczni III.

Stosunek do

—

Awanturnicy Szumowiny. Oszuci Murzynowski; Dembiska.

ofiarnoci.

— Sadowski;

szalbierze.

—

—

religii.

—

duszy potrzeba wiary.

Obojtno. — Fanfaronada. — Na dnie — Naboestwa w Zakadach. — Bulla

— Wpyw otoczenia. — Rozbudzenie ducha — Bogdan Jaski. — »Bractwo Suby — >Domek«. — Pierwszy zakon polski. — TowaNarodowej Wolne -Mularstwo*. — >Wglarstwo«. — rzystwa tajne. — Grzegorza XVI.

—

gijnego.

reli-

Mickiewicz.

«.

»

»

Moda

— Sd

Polska*.

IV. Literatura

o Towarzystwach tajnych

—

emigracyjna.

Wysoki wzlot

.

poezyi.

.

—

strona 269

Mickie-

— Proza oywia ruch literacki. — — — Najwczeniejszy sd o literaturze emiZarzuty. Zasuga. gracyjnej. — Zacieko polemiki. — Czasopisma. — Drukarnie Jeowicki. — Urok ksiek druksigarnie. — Januszkiewicz policyi. — kowanych na Emigracyi. — Bezsilno cenzury wicz; Sowacki; Krasiski.

i

i

i

Wiecznie

ywy

strona 279

duch polski

—

—

Jasne w nim stroObraz zaspiony. ny. Ojczyzna ponad wszystko. Wierno dla sztandaru Weterani niezonarodowego. Uwaga prefekta policyi. Gorzka dola Ostatnie pokolenie onierzy polskich. mni.

V. Kres opowiadania.

—

—

—

—

—

—

wygnaców. — Nie ciskajmy na

— — W

nich zbyt

cikim

kamieniem.

—

—

Synowie swych ojców. NiezbaJad zawici i anarchizmu. dane drogi Opatrznoci. obozie tuaczym huczy niezgoród wrzawy da. Ku niemu podchodzi wybrany. niesfornej gos bogi. Balsam i kordya. Niezmoona ywotno narodu strona

—

—

m

— —

2{X)

Dodatki. strona.

A. Adres B.

Zakadów

do ksicia Czartoryskiego

Akt tuaczów polskich zmienne

bdcych we

ich postanowienie

299

Francyi, objawiajcy nie3tK)

373

—

_^Ustawy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego D. Odezwa Zaliwskiego do Galicyan

strona.

30t 305 E. Zacig portugalski 310 F. »Wszechwadzlwo ludu* w Emigracyi 317 G. Niektóre gosy z powodu aktu przeciw ksiciu Czartoryskiemu 320 H, Z listów Lelewela do wojewody Ostrowskiego 322 I. wiadectwo Komitetu Wojskowego Litewskiego, wydane MichaC.

owi WoWowiczowi, mczennikowi sprawy K.

narodowej,

straco-

nemu w Grodnie 1833 roku Odpowied ksicia Czartoryskiego Zakadom

L. Oficerowie polscy, którzy

w

323 323

roku 1832 wstpili do wojska

bel-

325

gijskiego

M. "Towarzystwo Przyjació w Londynie

Polski

Anglików do »Ogóu« Polaków

N. Korespondencya Lelewela z Pietkiewiczem

Indeks osób

i

Zwierkowskim

.

325 328 345

Gówniejsze omyki druku. strona

II

III

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIYERSITY

DK 4-12

.2

G3 1901 t.3

DO NOT REMOYE FROM

THIS

OF TORONTO

Gadon, Lubomir Emigracya polska

POCKET

LIBRARY

rw'-^

]^y'y-m:m:'m^