Emigracya polska : pierwsze lata po upadku powstania listopadowego 1 [Tom 1] [PDF]

Zitiervorschau

'

hidfuy nr,^ 2

tnrC

Umigracya £olsfta

EMIGRACYA POLSKA Pierwsze

lata

po upadku powstania listopadowego

LUBOMIR GADON

W

KRAKOWIE SPÓKA WYDAWNICZA POLSKA. 1901.

/for t.i

W

DRUKARNI >CZASU« POD ZARZDEM JÓZEFA AKOCISKIEGO.

POCHÓD

I.

— Dwernicki, potem Ramorino wchodz do Galicyi. — Austryi. — Genera Bertoletti. — Chapowski Roland wchodz do Prus. — Duga kwarantana. — Upadek Warszawy. — Demoralizacya. — Jk Belwederczyka. — Rybiski wchodzi do Prus. — Pewien opór. — Ostatni rozkaz dzienny. — Niegodny pogrzeb ora polskiego. — Kwarantana pod Brodnic. — Rozmieszczenie wojska polskiego. — Pobyt jego w Prusiech. — Rzekoma amnestya rosyjska. — Rozkaz* króla pruskiego. — Kilkanacie tysicy onierzy wraca do Polski. — Wiksza cz oficerów czyni to samo. — Druga cz zwraca si ku Francy — Ruch wychodczy. — Bem usiuje wyprowadzi onierzy. — Przeszkody. — Zacny Amerykanin. — Genera Rammel. — Niegodne postpowanie wadz pruskich. — Fischau. — Oficerowie kolumnami odchodz za granic. — »Emigracya«. — Szkodliwe sku— Co j wzmaga. — Co j tumaczy. — Co j prowadzi. Koniec powstania.

i

w

Wojsko polskie

i

»

i.

jej

tki.

Zaiste,

zakoczenie powstania listopadowego podaje nam

przedmiot cikiej wagi do rozpamitywania, rzucajc szcze-

wiato na dojrzao caego przedsiwzicia, "na skonnoci naszego charakteru i na stopie zdolnoci naszych wodzów, a nawet na hart ducha i na stateczno oniersk niektórych pomidzy nimi. Ku zadziwieniu przygldajcej si Europy, faktem niespodzianym, trudnym do uwierzenia, stao si to, wojsko polskie, co si tak wietnie bio, ostatecznie na wszystkich punktach... z broni w rku, opucio ziemi, do wyzwolenia której rzucio si byo z takim zapaem, z takiem mstw em i powiceniem. Tak wic w pocztkach padziernika 1831 roku cae wojsko polskie znalazo si poza blisko 50.000 ludzi gólne

e

T

,

—

—

krajem

— jedn

czci

na terytoryum austryackiem

drug

,

na pruskiem.

da genera Dweraden wódz ani wszed on z swym kor-

Pierwszy przykad przejcia granicy

—

nicki

dobry Polak, dzielny onierz, ale

kierownik wyprawy.

Ju

pusem (3.300

do Galicyi

maja,

6.

w

ludzi)

17.

kwietnia i

tam po krótkiem rokowaniu

bro zoy. onierzy

Chlebanówce,

jego odpro-

wadzono do Stanisawowa a potem do Siedmiogrodu: oficerów,

w

nicki

internowany zosta

trzech kolumnach, odprawiono do Morawii;

e

w

miecie Steyer,

cz

sam Dwer-

w Wyszej

Austryi.

jego ludzi, bez broni wprawNadmieniamy jednak, dzie, moga si wymkn i dosta napowrót do Polski. Z wiksz daleko si, bo w kilkanacie tysicy wyborowego wojska, przekroczy granic austryack nieszczsny Ramorino dnia 18. wrzenia, pod Borowem do Galicyi za nim Róyckiego. uczyniy to samo mae oddziay Kamieskiego Postpowanie Austryi z Polakami, co w jej granicach ;

i

schronienia szukali, gie i

ostre,

i

podstpne.

dzy

Wis

byo nierówne

i

niepewne:

Ramorino wszedszy do

naprzeciw Zawichostu, a

wojskiem rosyjskiem,

w

Galicyi,

zaj

pod

wym

klin

mi-

such granic, obsaczon

którym zamknity zosta korpusem obj ten sta w Leajsku,

austryackim generaa Bertoletti:

komend

z razu sro-

póniej agodniejsze, a nastpnie znowu surowe

i

nad Polakami.

Z razu wojsko wzbraniao si odda bro; ale trzymane niebem, bez ognia, w sotn por, po trzydnio-

goem

cz

godzie, przy braku furau, podczas którego koni,

cznoci.

ujrzao si zniewolone

Przed

lub zakopywali

zoeniem

w

ziemi

).

w

pada wielka

smutnej ostate-

j

psuli, onierze umylnie Nastpnie odprowadzono naszych,

broni,

1

trzema kolumnami, od granicy a granic Kongresówki,

podda si

i

rozmieszczono

midzy Sanem

Ulanowie, Bielecach, Rudnikach,

') Kapitan Julian abcki sam zakopa, jak powiada, 700 sztuk karabinów. »P. Pamitnik Emigracyi*. Zeszyt z 15. stycznia 1833 r.

1)

Sokoowie, Nisku

i

innych wsiach

miasteczkach; sztabowi

i

przeznaczono na pobyt Sieniaw. Oddzielono oficerów od

o-

Generaa Ramorino trzymano pod stra w Rzeszowie. Pod pozorem kwarantany, któr z powodu cholery dla wszystkiego, co przybywao z Polski w tym czasie, cile nierzy.

broniono wszelkich komunikacyi

przestrzegano,

e

nizonami, tak dalece,

oficerowie

o onierzach, nic nie wiedzieli.

miao paszczy

lub obuwia,

toletti

gar-

Wielu z tych ostatnich nie to trzymano ich obozem

a

pod koniec padziernika. nadesza rzekoma amnestya cara Mikoaja podoficerów i otworzya pole generaowi Rer-

tego czasu

onierzy

dla

midzy

a tern bardziej

mimo

na otwartem polu przez 38 dni,

Okoo

o sobie,

i

oddawa

suby,

gorliwe

nie

swemu

cesarzowi.

On

to,

wol

swego rzdu, okaza si szczególnie czynnym w wypieraniu naszych wiarusów w rce Mikoaja. ich zapewne odchodzia do domów dobrowolnie, ale pono nawet ponad

Cz

nie wszyscy.

wia

Rertoletti

wolno

e

owiadczy kaza,

wyboru, gdzie si chce uda,

kademu

ale,

e

zosta-

ze stosun-

ków midzy rzdami wypada, aby onierze, którzy nie chc wróci do kraju, powtórzyli owiadczenie swoje wobec oficera rosyjskiego,

onierze,

na odebranie ich oczekujcego.

w maych

przyprowadzeni na granic, leryi

w

rosyjskiej

gb

kraju

,

Uwiedzeni tern

oddziaach, pod liczniejsz zawr sze eskort

która

zastawali

tam cae puki kawa-

otoczywszy ich,

natychmiast

pdzia

*).

dawa wicej wolnoci wikszych miastach, jak w Wiedniu, Pradze, Rudzie, Lwowie cile by zakazany. Zadano od nich deklaracyi, gdzie kto uda si zamierza. StaPo odejciu onierzy zaczto

oficerom,

którym jednak pobyt

w

ny

jakby dwie partye, zawzicie sobie przeciwne: jedna Rieliskim, z pukownikami Cegeneraami Zawadzkim gliskim i Odolskim, z majorami Porbskim i Filipowskim

z

i

')

Relacya por. Janusza Woronicza

(»Actes separes«, Vol.

6,

nr 748)

w

w

»

Aktach misyi paryskiej*

zbiorach Rapperswylskich.

10

i

innymi sztabowymi oficerami na

powrotem do

uda si

za

zaraz po przejciu granicy gene-

Gallois jli zai pukownik Genera Róycki ju z Zatora wysa Zabie Horaina do Parya i Londynu dla i

Ramorino

wojskowych.

dwóch oficerów

i

:

szukania informacyi

We ra

owiadczaa si

po podaniu prób do Paskiewicza, odbierali pozwolenie

dokd

do Francyi,

raowie Langermann

chca

czele,

oficerowie

Druga party a objawiaa postanowienie

do Polski.

wracali

ci

i

na rce

Mikoaja,

cara i

Polski,

Lwowie

i

drogi.

móg dziaa pomoc

pienidze, wspiera

no, w

komitet obywateli, który zbie-

wyprawia

i

rozbitków, czyn-

odznacza si szczególnie p. Rrandys. Stan te tam komitet Ziem Ruskich (Herman Potocki, Kulczyski i Edward Jeowicki), który odbiera znaczne zasiki z Podola i Woynia, i znosi si z komitetem galicyjskim i drezdeskim. Namiestnik Galicyi, ks. Lobkowitz, by przychylny Polakom, i zaprasza nawet emigrantów do siebie. Tych byo której

do

peno w chodzili

jedzili jak chcieli po kraju,

Galicyi;

w

mundurach 7

pieniu Lobkowitz a

i

i

we Lwowie

harcowali na koniach. Ale po zast-

przez arcyksicia Ferdynanda,

rzd

deski, wskutek nalega rosyjskich, sta si surowszym: polskich wojskowych,

wygania

z Galicyi a

wie-

wizi

nawet niektórych

wydawa Rosy Genera Rertoletti otrzyma od cara Mikoaja order w. Anny. Gorliwie wypiera on wiarusów do Kongrei.

odczywszy ich od oficerów. Polaków odprawia od granicy w

sówki,

—W

listopadzie

gb Austryi.

zaczto

Rozmieszczono

gównie wMorawii; w Rernie znajdowali si generaowie Róycki, Kamiski, Szembek, wojewoda Antoni Ostrowski, Gustaw Maachowski. Nisi oficerowie dostawali po 2 cwancygiery, t. j. 2 zp. 24 gr., z wytrceniem 37 kraj carów mie-

ich

dzianych na mieszkanie.

miso

onierze

dostawali mieszkanie, chleb,

Midzy Polakami grasowaa wymieniano pewnego kapitana G., który przegra 200.000 zp., zrabowanych w Kaliszu (?). Rzd ponawia

gra

w

i

6 krajcarów miedzianych.

karty;

kilkakrotnie

danie

deklaracyi,

gdzie kto

uda si

zamierza.

11

Naprzód naj znaczniej sza liczba bya za powrotem do kraju, ale model Paskiewicza, do suplik majcych si poda Mikoajowi, zawiera wyraenia poniajce, i wielu odstrczy. Najwicej uczestników powstania pozostao w Galicyi, póki ich tam tolerowano, (t. j. do lata 1833 roku), wylgajc si po dworach dworkach szlacheckich, polujc, taczc i duo miostkujc. (lalicya, oywiona ich pobytem, bawia si

a

i

w

najlepsze, jakby

w

czyzn

adna

katastrofa

aob.

bya pogrya

nie

Oj-

Smutku z powodu upadku powstania tu ani ladu nie byo, owszem bawiono si bardzo wesoo, po wszystkich dw orach wyprawiano biesiady, muzyki, tace i bale, a niejedna wierno maeska i cnota panieska pada wtenczas ofiar * )... Niektórzy, nieliczni, zwaszcza pognbienie

i

»

r

!

w

dawni oficerowie, znaleli umieszczenie ckiem. Inni powrócili do kraju.

chcona przychylnym

listem

Cz

wojsku austrya-

rozbitków niemaa, za-

ambasadora francuskiego w Wieuda si do Fran-

dniu do generaa Róyckiego, postanowia cyi.

W grudniu

odjedajcym,

rzd zacz wydawa

a

paszporty do tego kraju

do granicy bawarskiej

dawano furmanki

eskort wojskow; w Budweis kademu wyliczano po 246 cwancygierów na dalsz podró. bezpatne, ale

i

Ogóem w

granice austryackie

wojska polskiego.

Do Prus,

weszo byo okoo 20.000

jak to zaraz zobaczymy,

wkro-

czya wiksza jeszcze liczba. Jeszcze si walka waya nad Wis, kiedy Chapowski Giegud (13-go lipca pod Gordami), a w dwa dni póniej Roland (pod Nowem Miastem) wprowadzili swe oddziay okoo 7.000 ludzi ze mudzi do Prus, aeby tam bro odda. Na samej granicy pada od kuli polskiej genera Giegud ten ponury epizod zwiksza jeszcze tragiczno chwili. Ziemia pruska niegocinnie powitaa nieszczliwych i

—

i

—

—

i

onierzy. o

pó

mili

)

Z.

-Pierwszej

od granicy

nocy

zostalimy

— opowiada

zatrzymani

oficer z

korpusu

na

polu,

Chapow-

Kaczkowski. »Mój Pamitnik «. Lwów, 1899. strona

39.

:

12

skiego

—

*)

gdzie

mimo

,

e

ziemia

bya

wilgotna,

nie

mo-

drzewa na ogie dla naszych rannych i chorych. Nazajutrz, zgodzeni, przybylimy na miejsce przeznaczone nam na odbycie kwarantany. Pooone byo nad gbokiem bagniskiem; w porodku nad strumieniem Wznosi si pagórek piaszczysty, który nam wskazany zosta jako miejsce dla chowania umarych. Wkrótce te napeni si on, bo niezdrowe wyziewy i brak najpotrzebniejszych

glimy otrzyma

somy,

ani

ani

i

somy, opau, zabiera szybko rannych

przedmiotów ycia, naszych

i

sabowitszych ludzi «.

Podobn relacy

podaje inny

wzmiankowalimy, o kilka mil dalej wkroczy do Prus. »Po wejciu na ziemi obc mówi on'2 ) postpowa musielimy ciasn droyn, otoczeni z obu stron, co pi kroków rozstawionemu, straami pruskiemi. Po godzinnym marszu zatrzymano nas na botniz

oficer,

oddziau Rolanda,

który, jak to

—

—

stem polu, gdzie

i

jednego drzewa nie

byo

dla schronienia

si przed okropnym upaem, ani kropli czystej wody, by pragnienie ugasi... Po godzinie oczekiwania, zbliyli si wieniacy z mlekiem, chlebem, masem, serem wod. Przed chwil na ziemi mudzkiej niesiono nam chtnem sercem poi

ywienie, nie wymagajc adnego wynagrodzenia; tutaj za kawaek chleba paci musielimy 1 zp., a za szklank wody 6 groszy. Wtenczas sprawdziy si sowa Jeremiasza proroka

Wod

kupowalimy u nieprzyjació naszych! Znueni

o-

na wilgotnej ziemi w najwikszym skwarze soca, napróno oczekujc ywnoci i somy. Nazajutrz rozdano onierzom chleb, miso i wódk, i przeprowadzono nas o mil drogi dalej, pod wiosk zwan Packomohnen (o dwie zasnli

nierze

mile od Tyly). szerne,

')

Wyznaczono nam na obóz miejsce nad

ale wilgotne,

M. Mielyski.

maem

jeziorem,

do

ob-

majce w swym

»Bemerkungen zu den Werken des Dr Spa-

zier«. Strassburg, 1833, strona 56. 2 » Notatki oficera polskiego o obchodze) Konstanty Gaszyski. si rzdu pruskiego z korpusem wojska polskiego, w czasie 53 dni trwajcej kwarantany «. Pary, 1833 r.

niu

—

:

13

obrbie tylko jedn chat, któr dwaj generaowie nasi (Roland i Szymanowski) ze swym sztabem zajli. Dla innych ofionierzy rozdano som i kilka fur chrustu, z czego cerów i

wystawili baraki. Wie i dla nas naprdce Packomohnen przytykaa do naszego obozu, ale j przegradzay od nas dwa szeregi pieszych i konnych stray pruskich a nawet z drugiej strony jeziora co pi kroków sta onierz z broni «. bdzie ona By to rygor kwarantany; owiadczono, trwa dni dwadziecia. Przejcie nage z ycia penego ruchu

wiarusy dla siebie

e

niepewno przydrczyy naszych wojskowych; pocieszaa ich

do zupenej bezczynnoci, smutek, tsknota,

szego

losu,

tylko

myl,

tana

bd

,

e

dzieja ta nie

skoczy si kwaranwróci do Polski. Na-

za dni dwadziecia, jak

mogli

,

cho

bez broni

*)

,

bya zupenie bezpodstawn.

Jeszcze 11. lutego,

na pocztku wojny, wydany rozkaz gabinetowy króla pruskiego stanowi,

ze stron

e w

razie przejcia

walczcych na ziemi prusk

powrót do ojczyzny, z

t

tylko

jakiego oddziau jednej ,

mu si w olny Rosyanie bro

dozwala

rónic,

e

r

zatrzymaj, a Polacy na granicy zo. Z tego pozwolenia kiedy go skorzysta nawet pukownik rosyjski, Bartoomiej w kwietniu mudzini przycisnli. Zaraz te po przejciu Chapowski zada, aby na mocy owego rozkazu dozwolo-

j

,

—

nem byo wojsku przej do

Królestwa;

wadze miejscowe

odniosy si do Berlina, a tymczasem trzeba byo czeka na odpowied. Ale zakrelony na pocztku czas min, a o kocu nieznonej kwarantany nic sycha nie byo. Wadze tumaczyy zwok nienadejciem rozkazów z Berlina, ale pochodzia ona raczej z oczekiwania, jak si wojna rozstrzygnie, a pruski genera Stiilpnagel, któremu naczelne zawiadywanie Polakami w Prusiech Wschodnich poruczone byo, owiadcza im ju

Bro polska odesana zostaa do Tyly, a stamtd wkrótce ) wyprawiona morzem do Rygi.

14

e

bd

rycho mogli wróci do Polski. stamtd wieci, najczciej niedorzeczne, a im byy pomylniejsze, chocia nieprawdziwe, tern silniej jtrzyy niecierpliwo uwizionych wojaków ^ch dostania si do braci, co jeszcze walczyli. Wielu te oficerów usiowao rozmaitymi sposobami wyrwa si z tej niewoli si do Polski, ale Prusacy tak szczelnie strzegli i przedrze wszystkie przejcia, prawie zawsze wymykajcych si apali w fortecach zamykali. Sierpie by bardzo ddysty, tak, e baraki, zwaszcza onierskie, cigle prawie byy zalane. Zdesperowani wiarusy, jednej nocy, z wasnego natchnienia, porozrzucawszy swe budy somiane pobrawszy w rce kije, napadli na acuch stray, by si wydoby na wolno. Zrobi si wielki alarm; Prusacy stanli do boju i dali ognia; dwóch coraz wyraniej,

nie

Najrozmaitsze dolatyway

i

ch

e

i

i

picych

Polaków,

cz

nowych; zaoga

ca

spokojnie, zostao rannych od kul karabi-

wymkna

cz pojmana

si,

zostaa. Pruska

noc zostaa na nogach, a nazajutrz rano

ujrzeli

Polacy z tamtej strony jeziora wyrychtowane na ich bezbronny

obóz

dwa

dziaa.

To dao powód do artów midzy naszymi,

którzy na znak niby to kapitulacyi, na tykach wywiesili biae chustki, a

próne

usypawszy szaczyk

beczki od piwa,

w

z piasku, ustawili

na nim dwie

odpowiedzi na ow e pruskie armaty. r

Jakby zawstydzone, zniky one nastpnej nocy, ale odtd stra jeszcze obostrzona zostaa,

sowem

zostali

kano

w

da

w

dodatku zwizani

nie chcieli,

militarny, a

w

w

Polacy utrzymywali po-

obozie,

niedziele kapelan dywizyjny, przy

urzdzonym, odprawia naboestwo. dostarczaa si w naturze *) a obok tego wieniacy

rzu

z darni

;

i

pozamy-

fortecach.

Podczas kwarantany

rzdek

a oficerowie

honoru. Tych, co go

przekupnie podwozili produkta

i

trunki,

ota-

ywno okoliczni

sprzedawali je za

grube pienidze, które im wedle ówczesnych ostronoci kwa-

l

)

chleba,

Prosty

kwaterk

onierz dostawa kaszy, 2 uty soli

dziennie i

pó

'/„

funta

misa,

kwaterki gorzaki.

l'/2

funta

15

na dugich ykach, po przepukaniu w occie, Mieszkacy Tyly licznie przybywali przed obóz

rantanowych podawano.

,

z ciekawoci, dla

ogldania wojska polskiego, albo te dla ku-

Do

bowiem duo pozostawao ich jeszcze fura by niezmiernie drogi, wic zmuszeni oni byli sprzedawa je choby za bezcen. Dopiero po dniach czterdziestu przyby do obozu genera Stiilpnagel z zapo wiedzeniem bliskiego ju koca kwapowania koni.

e

przy oficerach, a

rantany;

komisya lekarska odbya sprawdzenie stanu zdrocho znalaza, by zadziwiajco

e

wia wojska polskiego, a

dobrym,

upyno

jeszcze kilkanacie

przewoki. Narepo pidziesiciu kilku dniach tego smutnego biwakowania, zaczto wyprowadza naszych rodaków z obozowiska na kwatery. dni

szcie,

O Na

wiedzia

—

Tumaczy

odmownie.

mia

z dnia 11. lutego

winni oceni

ask

danej

si,

na myli tylko

znaczniejsz liczb wojska,

i

dodawa,

e

i

mowy.

wrzenia) odpo-

(5.

rozkaz gabinetowy

mae

oddziay nie

e wojskowi

za

polscy po-

monarchy, który nie przychyli si do eks-

Rosy. Po wyjciu z kwarantany Polacy rozmieszczeni zostali okrgu koo Królewca, Kajpedy w okolicy zwanej Sam-

tradycyi,

w

byo ju

dozwoleniu przejcia do Polski nie

podanie Chapowskiego, król nareszcie

przez

i

land,

w

miasteczkach

dworach;

i

wsiach

—

po karczmach, folwarkach

w samym

jednak Królewcu niektórym tylko, górannym dozwolono zamieszka. Zycie po garnizonach stao si swobodniejsze znoniejsze; zawizay si stosunki z miejscowymi obywatelami, którzy poznawszy Polaków zaczli im sprzyja okazywa wiele uprzejmoci i dobroci. Nawet oficerowie modsi mieli czsto dla nich sympaty i yczliwo, niekiedy przyja. Lecz za to i

wnie chorym

i

i

i

wadze

— genera

scy, nie odznaczali

Stiilpnagel,

i

na

ogó wysi

si wcale przychylnoci

oficerowie prudla nich.

Ale tymczasem, coraz gorsze nadchodziy z Polski wiadomoci. Nareszcie przysza najgorsza: Warszawa upada...

!

,

.

16

Genera

t

natychmiast z

Stiilpnagel

wieci porozsya

sztafety do wszystkich miasteczek, gdzie stali Polacy, a

lewcu na rogach

Po

kaza porozlepia o

ulic

katastrofie 7.

wrzenia

,

niej

na ziemi

w

Kró-

ogoszenia.

polskiej

wypadki

,

szybkim, fatalnym biegiem staczay si do ostatecznego kresu.

Po ndznej radzie wojennej w Supnie (23. wrzenia) wszystko si bez ratunku, bez opory i bez chway.

—

ju koczyo

Z jkiem w duszy, jeden ze wiadków tej chwili skrela nastpujcy jej obraz: » Widzie przed sob nieprzyjaciela ustpowa w zamieszaniu i rozprzeniu si, które mogyby jeszcze wszystko 1

),

i

zbawi, gdyby

sze

moebna rzecz bya spoi je, zla w jedno, zawiar w przywrócenie porzdku; sy-

w wodzów

ufaniem

i

rozpaczliwe projekta,

które

zdaway si

jak gorczka

u chorego przyspiesza rozkad fizycznej organizacyi

w

imiona,

które

te projekta

;

sysze

wcieli si miay, a z których

adne nie wystarczao... tak cofa si, przechodzi Wis, wraca napowrót, znowu ustpowa ku granicy, w swai

i

w

rach,

w

wród

uczucia bez wadzy moralnej nad zgangrenowanem cia-

em

O

...

popochu, Panie

!

czy

leniu z tych bólów,

te

cigle

rodzcych si propozycyach

dasz kiedy skorzysta któremu poko-

które

by

dotd zdaj si

tak niepodne

w nauk Tak genera Dembiski chce, jeliby zosta naczelnym wodzem, opuci Królestwo, rzuci si na Litw i Ru, odci

armi moskiewsk prowincyach

rozpocz

.

przez

od Moskwy, utrzyma si

zim, uorganizowa

')

zabranych

wojn

!

Dwóch panów

Ostrowskich,

w

przy-

dogorywajcego w posejmu, ogasza go naczelnym wo-

kilku zaledwie reprezentantów

chodzie, z

W

w

na nowo

.

Niech yje Umiski

tomnoci

i

uronion powag

Belwederczyk L. Orpiszewski. Patrz jego

lloczniku

>

Kilka

Wspomnie'

Towarzystwa historyczno-literackiego za rok 1868. Pary.

Piechota liniowa

WOJSKO POLSKIE

Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

Weteran.

Z

ROKU

Sierant gwardyi naród.

1831.

18

dem. Wsiada jenera na konia, mnóstwo oficerów otacza go, galopem do obozu dy! Piechota odrzuca nowego wodza,

j

prowadzi za Spotykam pukownika

który chce

»Bem jeden czelnego

moe

z rozognion twarz: zdziaa. Bema trzeba na na-

Szulca,

co

wodza !«

Spotykam... z

jeszcze

Wis.

kogo?

caa szkoa

którego

Twarz, z orlim nosem,

Stary

miaa jakby w

mój

profesor

si, przeladujc

Zborowski, bez

litoci.

przedsieniach jakiego starego

zamku wygldajca; mia si za potomka Zborowskich... Zatrzyma mi konia na ulicy, jakby obkany zaklina, ebym ja (dwudziestoletni podporucznik) ratowa Polsk. Biedny starzec! Nigdym nie myla, artujc w szkoach z jego dumnego chodu i czoa namarszczonego, e kiedy twarz jego, z innym wyrazem jakiej Szekspirowskiej postaci, w pamici mi si wycinie. Zdaje si, e szatan, przedrzeniajc si, chcia w tej dziwnej, fatalnego imienia osobie, zczy dawne dzieje z rozpacz ówczesnej chwili i z ironi, przez jej obi

kane

zada

usta,

I

tak wszelkie ofiary,

patryotyzmu

niedoztwa godzin.

zaczto

ratunku dla Polski.*

i

lub

walecznoci

wszelkie wysiki

—

opieszaoci.

tony w

mztwa

otchani

Demoralizacya rosa

— pery lekkoci, z

kad

Niezgoda od radzcych przesza do bijcych si;

w

wojsku sejmikowa; niekarno, niead, bez boju

niszczyy nasze puki. Niektórzy generaowie i dowódzcy pukowi opuszczali armi wielu oficerów wyszych, po kapi tu;

lcy

w

wdroeni brao dymisye i rozjedao si na wszystkie strony onierze rzucali bro rozchodzili si. Wojsko polskie cofao si milczkiem, a nie chcc podda si wrogowi otwartemu, przeciw któremu krew przelewao, szo szuka schronienia u innego wroga, moe gorszego, cho si z nim nie bio. pozostao

i,

Warszawie, a

w karno wojskow,

z tych co bardziej

nie opucili szeregów, wielu ;

i

19

Rzd

i

Sejm, a raczej ich cienie, nie czekajc na ostatnie

opucili wojsko i udali si, pod eskort wojsku Ryszwadronu Krakusów, na terytoryum pruskie. biskiego mylano wysa deputacy do Petersburga. Przeciw temu prezes rzdu, przed wstpieniem na obc ziemi (w Rypinie 26. wrzenia) zaniós rodzaj protestacyi *), w której » cokolwiek wódz naczelny, wyszedszy z granic zastrzega,

minuty

skonania,

W

e

wadzy, przedsiwemie, ani honoru ani sprawy ojWódz naczelny in extremis czystej dotyczy nie moe.« nic ju ani przedsiwzi ani przedsiwzi próbowa, tylko dnia 5. padziernika, wydawszy do Europy manifest, w którym owiadcza » przed Bogiem i wiatem, i kady Polak swojej

jak i

czu

tak

ostatni to

I

e

i

nigdy

czu

nie

przestanie...

gówn

«,

wojska polskiego do prus wprowadzi.

jednak nie odbyo si bez pewnych trudnoci, bo

wielu oficerów

mimo,

czuje

cz i

onierzy chciao powraca do domów, posi obeszy z nie-

forpoczty rosyjskie bardzo surowo

armi opuszczali. Wszelako czci perswazy, czci przymusem puki przerzedzone dezercy wkroczyy do Prus 2 ). »Dowódzca brygady, pukownik Niewgowski, odjecha incognito opowiada jeden z dowodzcych w tej przeprawie 3 ) tylko swego adjutanta Biesiadowskiego przysa do mnie z uwiadomieniem, e ju odjecha do Warszawy i zdaje mi dowództwo teje. Genera, dowódzca dywizyi, Muchowski schowa si w domu jednego obywatela, a rozkaz wyda, aby dywizya ruszya w marsz. którymi dowódzcami, co

—

—

by

ogoszon w gazetach, ale Misya paryska tego, aeby — gdy Rybiski ju wszed tymczasem do Prus — nie wygldao to na uwaczanie honorowi wojska" (List Kniaziewicza i Platera z Parya 1. listop. 1831 do ksicia Adama Czartoryskiego. Rkopis w aktach Misyi paryskiej). ')

»

Miaa

ona

wstrzymaa si od spenienia

2 )

w

Autobiografia generaa F. Breaskiego.

Rkopis

w

Bibliot. Pol.

Paryu.

3 Pukownik Bolakowski: »Dla wasnej pamici. Szczegóy podug mego zdania na kiedy potrzebne. « Spisane 1883 w Ypres. w Belgii. (Rkopis w zbiorach Rapperswylskich Nr b. 108). )

9*

,

20 Lecz gdy kozacy przybyli do

aby

si

ci

nim

z

wymkn

derami,

gdzie czyn jego

pan genera bojc si, podobnymi maru-

wsi,

tej

nie obeszli jak z innymi

si pokryj omu

by ju

i

przyby znowu do dywizyi,

objawionym, a dowództwo teje

powierzone podpukownikowi Bobiskiemu. Spostrzegem

byo wic

e

Muchowskiego i owiadczyem gono, w obliczu dywizyi, on ju przesta by dowódzc i co tu robi, zapytaem. Muchowski odpowiedzia, tylko przyby szuka swego cego z komi. I tym sposobem przejecha granic prusk, a ztamtd w 3 dni cichaczem si wyniós. Poprzednio jeszcze r

e

odeszli z

dosza

puku

1.

ju

su-

strzelców oficerowie...

brygadzie, to

w puku

I

do tego stopnia

bro

Kiedym kaza stawa pod

demoralizacya.

piechoty

16.

batalion

liniowej

1.

nie

chcia stan. Przybywam, pytam si podpukownika Smoliodpowiada, nie moe sobie da skiego, co to znaczy

—

e

Wpadam w kup onierzy

—

komenderuj, by bro kozów\ Poowa si udaje do swej broni, a poowa sucha tamburmajora, który im wykada potrzeb maszerowania batatej to chwili uniolionu do Moskali i tam zoenia broni. sem si do wciekoci, rozciem kilku gowy tamburmajorowi rozkazaem eb w mgnieniu oka ogoli, rozebra go do naga i do pierwszych forpoczt moskiewskich odprowadzi subordyna1 a poprzednio pidziesit kijów wyliczy. cya w momencie do pierwszego stanu doprowadzon zosta pod broni staa, a batalion za kar przez noc w jak najpikniejszym porzdku wraz z dowódzc puku, na trzeci dzie brygada, któr dowodziem, pod ogniem armatnim przesza granic prusk i bro pod wsi Jastrzbiem A tam, w kozy zoya i z paczem si z ni rozstaa. wezwawszy wszystkich oficerów, podoficerów onierzy caej rady.

rozbierali z

W

;

ca

i

—

i

brygady, to jest

w

gem

im

bd,

jak tylko z

16.

puku

obliczu Nieba,

w

liniowego

e

i

1.

strzelców, przysi-

Ojczyzny inaczej

oglda

nie

rku, i tej to przysigi byo przeszo 143 oficerów sztabowych i niszych oficerów oraz 1897 pod-

broni

21

onierzy wiadkami, a po wykonaniu oficerów zami rozstalimy si od tej broni «...

teje,

i

W

wigili przejcia, genera

Wroniecki

w

imieniu

ze

na-

wodza z jeneraem pruskim, komenderujcym nadgraniczn 2. brygad landwery, zawar konwency, która w imieniu króla porczaa polskiemu wojsku » opiek i bezzoy bro, odbdzie pieczny bobyt« pod warunkiem, kwarantan i podda si prawom krajowym. Tego samego dnia z kwatery gównej w Szczutowie, genera Rybiski wyda jeszcze ostatni ten rozkaz dzienny czelnego

e

do armii: »Dnia jutrzejszego opuszczamy ziemi ojczyst, wcho-

dzimy do kraju

który nam przyjazne nastrcza wanej okolicznoci odzywam si do was

Pruskiego,

schronienie.

W

Towarzysze

broni,

tej

aebymy

godni samych siebie

wytrwali

do mety. Niechaj ssiednich siedzib mieszkacy, którzy sko-

atanym burz rycerzom gocinne gotuj przyjcie, ujrz Was takimi, jakimi Was sawa im odmalowaa. Niech ile monoci ochdone odzienie, porzdna postawa, szyk utrzymany, czysta bro, milczenie, karno w szeregach, chlubne u obcych dadz wyobraenie o onierzach wolnoci. Pochlebiam sobie, starania, aeby wszystko panowie dowódzcy wszelkiego odpowiadao chwale imienia polskiego, e wszelkiego stopnia oficerowie na waciwych znajdujc si miejscach, naleytego porzdku przestrzega bd. — Pomni, wiat ma na nas zwrócone oczy, kady nasz krok naley do historyi, winnimy w tej stanowczej, w tej uroczystej chwili wznie si nad losy i szlachetnem postpowaniem ca ich wywieci niesprawiedliwo; tym jedynie sposobem moemy wpywa jeszcze na przysze ojczyzny naszej koleje i przekaza potomnoci szacunek dla onierza polskiego.*

e

doo

i

e

e

Ju póno w nocy z kwatermistrzostwa jeneralnego rozesano ordynansów do rónych czci wojska z rozkazem, by stosownie do zawartej konwencyi,

nazajutrz

o

7.

znajdoway si nad granic, na wyznaczonych punktach.

rano

99

O wicie

nastpnego

dnia

pruski Schmidt,

padziernika),

(5.

uda si

z kilku oficerami

do armii

genera polskiej,

przeprowadzi przez granic. Wojsko ju zebrane ruby szyo niebawem na czele jecha Rybiski ze sw ym sztabem, wszyscy obwinici w paszczach. Za nimi sza caa kawalerya z pukiem gwardyi szaserów na przodzie, potem artylerya na kocu piechota. Krakusy z aryergardy pod Dembiskim, i na poegnanie przekomarzali si jeszcze »ze swymi przyja-

j

r

;

ciómi

kozakami, snujcymi si nie opodal

i

woali: Do wi-

dzenia! do widzenia!

byo pó mili drogi, odbytej w posusyszae chyba z rzadka pojedyncze czciej cikie westchnienie. Na granicy oczekiwao'

Do samej pnej ciszy,

sowo, a

granicy

wród

której

kompanii fizylierów pruskich; trbacze ich odpowiedzieli na wojskowe powitanie armii polskiej przyczyli si oni do niej z ni by do pola, pooonego o wier mili dalej. Tam sta genera von Zóppelin z pukiem huzarów, kilku batalionami piechoty i batery armat 12-funtowych, frontem ustawionych. Tu miao nastpi zoenie broni. Podchodzc do kolumny pruskiej, polscy trbacze ozwali si raz jeszcze hymnem narodowym muzyka pruska na to nie odpowiedziaa. Genera Rybiski z generaem Schmidtem podjechali do generaa Zóppelina, który mu ponownie wymieni warunki konwencyi. Po rozmowie dugiej wróci Rybiski do wojska i na

kilka

i

;

a

;

do

czele 3.

brygady jazdy

stana na

lerya

lewo,

wstpi

na owo fatalne

a artylerya

i

piechota

pole.

Kawa-

na prawo od

gocica. Kiedy kilka puków ustawionych zostao, rozpoczo si skadanie broni. Wojskowi pruscy, oficerowie i onierze, mówili potem jak zostali zadziwieni porzdkiem i spokojem Polaków w tej bolesnej chwili. Byli oni przygotowani ujrze scen wrzawy, zamieszania, gonych zorzecze, jak to w innych podobnych wypadkach si zdarzao, i jak to zwaszcza w armii powstaczej, spiesznie zebranej a teraz karnoci i rygoru pozbawionej, mona byo oczekiwa. Ale nic z tego si nie stao. .

.

.

.

.

0'J

e w

Pozostaa nam ta mizerna pociecha, widok nieszczcia zapomnieniem godnoci

i

okolicznoci

tej

powagi nie zosta

sponiewieranym.

Uani

chane swoje lance; puki, co tego nie

byy

w

nocy poniszczyli

drzewca

popalili

komi, razem

przed

puków,

niektórych

uczyniy,

z innemi

i

zakopali

kady

je cicho

czciami

byli

uko-

ostrza; i

te

spokojnie

zbroi; piechota przed

ustawiaa karabiny w kozy i zawierzaa na nich artylerya oczekiwaa na postanowienie, jakie lederwerki; jeszcze nastpi miao. Wszystkim pukom pozostawiono ich muzyki; oficerowie zachowali szpady, a onierze tornistry. Gdy si zaczo skadanie broni, zwilyo si niejedno frontem

rk

trzymajcego jedn szabl a drug zasaniajcego twarz pokryt bliznami, a teraz niemym bólem targan; niejedno stare, stwardniae serce onierskie, którego adna przygoda bitwy nie zdoaa wzruszy, teraz zostao zamane. Wobec tego obrazu, nawet pruskim oficerom onierzom zy staway w oczach. wspomnienie do dzi dnia ciskaStraszna nauka jce dusz. porzdku i milczeniu id onierze. Id kompanie, oko; niejednego

ujrzano

—

wiernych towarzyszy

wiarusa,

konia

—

i

i

r

—

W

bataliony, puki, konie, armaty, furgony. Stój!

Skadaj bro!

rosn

I

stosy karabinów,

do czasu na zakurzon

Niegodny

Dbego

.

stal

pogrzeb

to

lanc

pada

ora

i

paaszy

—

a od czasu

za gorca. z pod

Grochowa, Wawru,

.

Ale oto stoj Prusacy z broni do nogi czekaj by Polaków odprowadzi na przezuaczoue im miejsca. » Przeszedszy przez granic prusk opowiada przytoczony ju i

—

wyej wiadek

w

')

—

którym podobno J

)

Orpiszewski

1.

odbylimy kwarantan w Golubiu. Zamek, nikt nie mieszka od czasów ostatniego c.

w 24

otworzy nam swoje szerokie, opustoszae gmach takiego gwaru dotd moe nie zna. Wewntrz, po zewntrznych galeryach, peno rozmaitego rodzaju surdut cywilny przy pomieszanych mundurów gdzieniegdzie wojskowej furaerce; pod zamkiem mnóstwo koni ydów targujcych si o nie.« » jednym pokoju ks. Eustachy Sapieha z bratem swym nadwornym lekarzem. Maurycy Mochnacki, otoczony moi starosty Skarbka, sale.

Stary

i

;

i

W

dzie, z podniesion brwi do góry, blady, sabym gosem rozmawia o tern, co ju skoczyo si przed czoraj. Oficerowie o Umiskim, Dembiskim, Rybiskim... Inni, bardzo liczni, grali w karty! Jam lea w kcie, na sianie, rozmawiajc czasem z kolegami od Mazurów Smutny, nie bardzo i Mochnackiego zaczepiaem, któregom zna dobrze w pocztkach powstania, kiedym to myla, e Moskwa nie moe ju wróci do Warszawy ... Adolf czyski zbiera skadk: mnie kaza da dukata, a kiedy go schowa, umiechajc si zaT

i

7

.

pyta:

>Gzy wiesz dla kogo?«

—

Istotnie,

wycign

odemnie

przegra dziesi.

w

nocy

i

—

Nie

te

Dla

10 dukatów

r ,

tego,

co

ci

zbudzi mnie które wraz ze

Pierwsza to skadka

wszystkiem, co sam posiada, przegra.

bya na obczynie..

—

jeden z kolegów,

.«

Z przejciem Rybiskiego znalazo si ogóem 28,000 onierza polskiego na gruncie pruskim. Po odbytej kwarantanie w okolicach Brodnicy, nie tyle przecie dugiej uciliwej, jak dla oddziaów Chapowskiego i

i

Rolanda, bo trwajcej tylko 5 dni, korpus Rybiskiego roz-

lokowany zosta ponad doln Wis: genera Rybiski ze sztabem zaj Elblg; zarzd artyleryi poruczono generaowi Remowi z gówn kwater w Elblgu; jazdy pukownikowi

gówn kwater w Tczewie, a piechoty pukowniBreaskiemu, z gówn kwater w Malborgu. caej tej okolicy oywienie znacznie si podnioso, a pewnym dostarczycielom i oberystom zakwito istne niwo; u nich Kosko, z

kowi

W

F.

pk

niejeden

rulon

dukatów,

wyniesiony

z

domu

i

jako zapas

25

na dugi czas przeznaczony; powiadano, e pod leniem* w Kwidzynie i pod » Wielkim Mistrzem «

»

Zotym

w

Je-

Malborgu

odkd pojawili si PoCo prawda, niektórzy oficerowie korpusu Rybiskiego trawili czas na zgrywaniu si w karty na hulankach, canigdy tyle nie tryskao szampana, jak lacy.

i

kiem niezgodnych ze smutnemi okolicznociami, które Prus przywiody.

ich

do

jenera Dezydery Chapowski. Bezporednie zawiadywanie Polakami

obj

genera von

Rummel; komisarzem za pruskim do spraw wojska polskiego by pukownik Drygalski. Dowódzców polskich odczono zaraz od onierzy, rozmieszczono ich osobno z pozostawieniem jednak z pocztku po jednym oficerze swoim na kompani

lub

w

szwadron.

naturze;

dzienny J

)

bowi po

1 ),

w za

i

pomoc

Generaowie 1 tal.

kwarantany

Podczas

marszu

5

którego

pobierali

sgrosz

;

dostarczano

na kwaterach paci

rzd

ywno od

pruski

onierze sami sposobem

dziennie po 2 talary;

oficerowie nisi po

20

sgr.

t.

zw.

oficerowie szta;

podoficerowie

26

menau,

straw lub te stoowali si u miepominiciem generaa Rybiskiego, wydawane byy wprost kademu z trzech komendantów broni, którzy je wypacali dowódzcom pukowym. Oprócz tego rzd pruski wspomóg wojskowych naszych pewn iloci gotowali sobie

szkaców. Fundusze

te,

z

—

odziey i obuwia *). Szkoda, e t gocinno zeszpeci niegodnem postpowaniem w innym wzgldzie. kilkanacie dni po przejciu, zada minister wojny z Berlina pismem do generaa Rybiskiego (z dnia 20. padziernika), by wszyscy wojskowi, oficerowie onierze owiadczyli, czy chc wróci do Polski, czy te wol wyj za granic. Zdawao si wic z razu, e pod tym wzgldem

W

i

niczyja wola

i

krpowana

nie bdzie. Ale

pod dat

listopada

1.

ogosi Mikoaj amnesty dla onierzy podoficerów, rodem z Królestwa Kongresowego, wyczajc

(20.

padziernika)

z niej oficerów.

Powoujc si na ten akt cesarski ufajc jego szczewyda niebawem rozkaz « do polskich oi

roci, król pruski nierzy,

by korzystali

»

z

ofiarowanego dobrodziejstwa

i

natych-

si (unweigetlich) wracali do kraju 2 ). Jednoczenie przyrzeka król oficerom wstawi si za nimi wyjedna przebaczenie tym z pomidzy nich, którzy si sami zgosz do aski cesarza rosyjskiego. Za tern, bez odwoki, wyznaczono rozkad marszu drogi, któremi amnestyowani onierze mieli odchodzi pod specyalnym kierunkiem pumiast, bez sprzeciwiania

i

i

i

kownika Preusser'a dla oddziau Chapowskiego-Rolanda, oraz

i

onierze na kwaterach po 3

sgr.

6 fenigów,

a

w

marszu po 5

sgr.

9 fenigów. ')

Wedle pruskich

róde rozdano Polakom, w okrgych

17.000 koszul, 1.200 paszczów,

9.200 par spodni, 450 czapek

liczbach: i

19.000

par trzewików.

—

2 Ogoszenie ge6. listopada 1831. ) Rozkaz gabinetowy króla neraa von Kraffta do onierzy i pismo tego do generaa Rybiskiego

28. listopada.

27

majora Brandfa

prawia do

t

Na

dla

korpusu Rybiskiego, zaczto ich wy-

Polski.

pierwsz

w

sommacy, ju

11 do 25) 12,500 onierzy, wiedzionych

do zagrody domowej, wymaszerowao

cigu grudnia (od przyrodzon tsknot napowrót do Polski.

za zawezwano wszystkich do owiadczenia co kady ze sob uczyni postanawia, otworzono regestra protokularne

Oficerów

J

i

),

na których zapisywali si

Do

prosili,

14.

ci,

grudnia 1831

którzy o

dane pozwolenie a

i

ci,

wyprawieni

),

powrotu

podao si na

submissyi pótora tysica oficerów, czniu

pozwolenie

tych protokuach otrzymawszy w sty-

zostali

do kraju

w

pier-

odesza ju bya do Polski oficerów korpusu Chapowskiego - Rolanda, oraz 5. puku strzelców konnych, którym w pimie Paskiewicza do generaa Kraffta, (z 1 [13] grudnia) objawione byo szczególne pozwolenie powrotu. Wszyscy uaskawieni oficerowie wstpowali do Polski przez Neidenburg, gdzie rosyjski genera Seddeler, przy pomocy rotmistrza Wogaka, odbiera od nich ponown przysig poddastwa. wszej

poowie

lutego 1832. Nieco wczeniej

cz

Ale gdy ta jedna

cz

wwchodeów, a mianowicie o-

w subie

cigna ku zwaszcza oficerowie modzi i polistopadowej kreacyi — spogldaa w inn, przeciwn stron. Prd elektryczny wzniecony rewolucy Lipcow nie by jeszcze umierzony wrzao na wielu punktach nienaci,

starsi

domowym

wiekiem lub

ogniskom,

dawniejsi,

cz —

druga

—

;

')

Odbieranie tych deklaracyi poruczone

nitzowi dla korpusu Rybiskiego

i

byo pukownikowi

Ca-

generaowi Stiilpnaglowi dla korpusu

Chapowskiego-Rolanda.

W

2 pimie Paskiewicza do generaa v. Kraffta 4. (16). stycznia j Pismo to wyczao specyalnie od pozwolenia powrotu powstaców »z prowincyów Zachodnich Cesarstwa*, którzy z korpusem Rybiskiego do Prus przeszli. Tym, jako i innym oficerom, co dopiero po ogólnym terminie skadania deklaracyi submisy podpisali, król dozwoli przeduy jeszcze pobyt w Prusiech, w oczekiwaniu osobnego

1832.

wzgldem

nich postanowienia Mikoaja.

:

28

we Woszech

tylko

Francyi,

ale

w

i

Hiszpanii,

Niemczech; zdawao si,

i

wynikn musz nowe

Europy niebawem

bro tylko co z doni modszych, gortszych, submisyi,

we

zawikania: koalicya

ich

skompromitowanych nie skapochylon gow do Polski, dokd

bardziej

i

nie

Belgii,

zakóconego stanu

z

nowa wojna, która Polakom poda wypad. To wszystko skaniao

przeciw Francyi, rewolucya,

da

Portugalii,

e

z

si wróci wkrótce z orem w doni. Naturalnie zmierzay ku Francyi. O gocinnoci jej nie mogli wtpi; to to niedawna towarzyszka broni; powstanie tak zgubnie zakoczone dla samych Polaków, przyczynio si przecie nie mao do odwrócenia od niej niebezpiecznej wojny we Francyi, w kocu, znajdoway si zalege sumy polskie, które na pomoc wychodcom uyte by mogy. ród wojskowych rozbudziy si niezatarte jeszcze tradycye 1794 roku. Z przejciem przez granic niknie znaczenie naczelnego wodza ostatniej godziny; natomiast uwydatnia si czynno generaa Bema. Inni generaowie, po wprowadzeniu swych oddziaów do Prus, zupenie zapomnieli o onierzach ju tylko o wasnym losie myleli. Jeden Bem, oywiony doskospodziewali

myli

ich

i

naym duchem cznoci koleeskiej, panowa, powzi pierwszy myl

leryi

z

pewn

zrazu

skromn

zamiar rycho wzrós

który

w

dostania

korpusie arty-

si do Francyi

liczb oficerów swojej broni. Ale ten

do szerszych rozmiarów.

Kilkunastu

Bemem, zaczo w tej myli rozwija propagand artylerzyci zoyli pomidzy sob 10,000 franków z sum francuskich, na jej wydatki, na rozsyanie innych oficerów,

zczonych

z

;

posaców odejmowa

z rozkazami,

pac

i

t.

na

od

dla tych,

Bem pobieg

p.

którym rzd pruski

do Królew ca r

znie si

rodakami tam rozoonymi; jednoczenie wysa pismo do Parya, do generaa Pelleta, dyrektora wydziau w minister-

z

stwie wojny, oznajmujc,

we

e

wojskowi polscy pragn szuka

ambasady otrzyma wiadomoci, dajce mu pomylne

schronienia

dobrze

bd

Francyi,

przyjci

we

a

z

Francyi.

Coraz

franc.

w

nadzieje, liczniejsi

Berlinie,

e

Polacy

stronnicy

:

29

tego kierunku,

wystawiajc,

Sekwan

gorliwie

e

rozkrzewia haso emigrowania, ufa nie mona, a nad

jli

e

amnestyi carskiej

czeka Polaków najlepsze przyjcie

ywa

powodu nader dzi oficerowie »

,

).

Powstaa

woali za

Bracia!

name si

Midzy

hab

i

dzisiaj

powrotu

a

namyla legionów

przystao

chwa«.

Z postawienia rzeczy jako kwestyi honoru zmu, wyniko rozdwojenie

wypadkach doprowadzio

ale

i

wpywa

usiowano

onierzy.

i

patryoty-

nawet rozjtrzenie, które w kilku nawet do przykrych bardzo scen

i

Na wahaj-

targnicia si na niektórych starszych oficerów.

cych si

z tego

ród garnizonów polskich, moswym koleg Konstantym Gaszyskim

agitacya

i

Czynny, bogaty

pocign nietylko w projekta umys

oficerów

generaa

Bema, zbyt bujnymi uniesiony planami, rokowa sobie, e zdoa wyprowadzi z Prus do Francyi jeli nie 15 to 10 tysicy onierza gotowy kontyngens dla utworzenia legionów polskich, jak sobie marzy genera. Potrzebny na to fundusz milion franków liczy znale gównie we Francyi, w tym celu, w poowie grudnia, wyjecha sam z Elblga przez Drezno do Parya. Przed wyjazdem wystosowa list 2 )

—

—

—

i

do generaa von

Rummla

z

wyrzutami za niegodne jego po-

onierzami naszymi, ale uczyni to tonem zbyt gwatownym prowokujcym, aeby krok ten korzystny wywrze móg skutek. podróy do Parya, wzyw a Niemców do tworzenia komitetów na korzy Polaków naznacza im stpowanie

z

i

W

T

i

')

Jeszcze podczas wojny,

na wniosek generaa Paca.

uskute-

si ustawa w usiowaniach odzyskania niepodlegoci ojczyzny, i raczej przenie mier lub wygnanie, ni podda si prawu moskiewskiemu (Stan. Maachowski Wspomnienie z ycia mojego. Rkopis w posiadaniu hr. Stan. Tarnowskiego). — W Poznaniu by rodzaj komitetu (Przepakowski, Kielanowski), który uatwia sposoby czniony zosta akt deklaracyi. którym przystpujcy zobowizywali

pod

sowem

honoru, nie

emigrowania (Goczakowski. Moje wspomnienia, tom 2 )

»Costitutionnel«

8.

stycznia 1832

r.

II,

102).

80 oficerów

skiego,

wadz

nie

dziaajcego

zydency

osign.

ju tam bardzo

Lafayettea,

— W

pomocy.

do

polskich

skutku od

I

Paryu oczekiwanego

od komitetu francusko-pol-

od kilkunastu miesicy pod premao uzyska; ten bowiem fun-

rozporzdza, wydatkowa na utrzymaPolaków przybyych ju do Parya; wysany za agent komitetu, Klein, z sum 30,000 franków dla onierzy, zraony ci trudnociami stawianemi przez Prusaków, przekonany, onierzy nie puszcz, dojecha tylko do Saksonii i nie uywszy powierzonych mu pienidzy, wróci z niemi do Parya. Natomiast dr. Samuel Howe, prezydent komitetu amerykaskiego, zabrawszy ze sob podobn sum, dotar nieco póniej do samego Elblga i tam jej uy: rozdawa zasiki onierzom, sprawia im buty i koszule i odwiedza chorych w szpidusze, którymi jeszcze nie

e

cz

Byo

talu.

to pocieszenie dla

biednych wiarusów, ale nie trwao

dugo, bo genera Schmidt wzbroni mu zblia si do Polaków, nie pozwoli mu nawet rozdawa im odziey, choby w obecnoci oficera pruskiego, a w kocu kaza go zaaresztoi wywie do Berlina '). Nie otrzymawszy tam protekcyi

wa

Howe nastpnie odstawiony zosta do pastwa pruskiego.

poselstwa francuskiego, granicy

i

wydalony

z

Bem, po krótkim pobycie jak sam powiada

w

Paryu,

>zakrwawionem i wróci do Niemiec. Jeszcze z Parya wysa odezw do komitetów niemieckich, dzikujc im za przychyln pomoc i polecajc sercem «

')

—

—

Strzeony

w

Berlinie przez

opuci

andarma,

mogy by

z

to

nie

miasto

mia

innego sposobu

kompromitujcymi, jak wtykajc je w wydrenie popiersia alabastrowego Fryderyka, zdobicego jego Stancy . Papiery te zostay w gowie Fryderyka W., gdy rzd pruski Howego do granicy Francyi wyprawi kaza. Z polecenia Howego, przyjaciel jego, synny autor Fennimore Cooper, zaj si ich sprowadzeniem wysa w tym celu osob zaufan która stanwszy w tym samym hotelu, znalaza je jeszcze nienaruszone po kilku miesicach i szczliwie do Parya przywioza. Anegdot t opowiada sam F. Cooper na zebraniu Towarzystwa literackiego w Paryu, dnia 3. maja 1833 r. ukrycia papierów, które

;

,

31

gównie onierzy podoficerów. We Frankfurcie spotka si wyda z pierwsz kolumn Polaków, dcych do Francy i

i,

i

do nich rodzaj rozkazu dziennego, z bur za niektóre usterki. Dla zaatwiania interesów przechodniów, osadzi we Frankfurcie kapitana Bliziskiego, w Heidelbergu kapitana askiego,

wysa te ju

wróci

do Karlsruhe

oficerów

i

do innych miast

*)

i

sam

wyda

do Prus, tylko do Saksonii. Z Lipska

nie

e

odezw

Francya im przyrzeka do oficerów z oznajmieniem, »protekcy i utrzymanie«, ale zarazem zaczy przestrog, by si w kraju, co im wrota otwiera, godnie zachowali, w sto-

wieo pod Lelewelem w Paryu utworzonym, nie wchodzili, i rozkazy generaa Kniaziewicza speniali. Z wydobycia z Prus onierzy i tworzenia legionów jeszcze si nie rozstawa; spodziewa si otrzyma sunki z komitetem polskim,

—

na

myl

fundusze z Galicyi.

to znaczniejsze

Ale

ta nadzieja nie

i

w

Poznaskiem, w Drenie, w Paryu, na prdce zebrali wprawdzie pewn kwot, ale ten grosz wdowi by tylko drobn czstk sumy, jaka mu zdawaa si potrzebn do spenienia zamierzonego projektu; fundusz za rzdu frandopisaa. Rodacy

cuskiego,

w

iloci 300,000

fr.,

przeznaczony na zasiek po-

dróny wojskowych polskich rozdawany przez agentów francuskich w Gdasku, Elblgu, Drenie, Hanowerze i t. p., uyty by wycznie prawie dla oficerów z umylnem pominiciem 7

i

w dodatku, w Prusiech, dziwnym sposobem rozdawany za porednictwem wadz miejscowych, szed on w wiel-

onierzy; kiej

czci na

tych, co

do kraju wracali.

Lecz, jeli po wielorakich usiowaniach

mys

generaa Bema nie

i

da si doprowadzi

zabiegach, za-

do skutku,

to

temu nietylko brak funduszów, ale w równej, jeli nie wyszej mierze, i postpowanie rzdu pruskiego stano na zawadzie. Ten bowiem chcia, co rychlej, pozby si goci, któ')

stali:

W

pomoc komitetom niemieckim, midzy innymi wysani

do Hof Kap.

ks.

zo-

Janusz Czetwertyski, do Plauen Przezdziecki,

do Zwickau Czackowski, do Bambergu Ant. Patek, do Baireuth gieo, do Karlsruhe podpuk. Paprocki.

Fr. Skir-

32 rych utrzymanie

ciyo

na jego skarbie,

—

bo Rosya, chocia

po duszych negocyacyach przystaa bya na zwrot kosztów std wynikajcych, od wydania »amnestyi« chciaa mie siebie

zwolnion od

za

Z

nie

wszelkiej

w

obligacyi

dogadzajc Mikoajowi chcia gabinet berliski dopuci, by strony,

drugiej

znaczniejsza liczba ludzi,

w

mogcych

i

tym wzgldzie ). wasnej polityce, za granic wysza

Europie

zwikszy y-

utworzy jak zbrojn formacy, coby w razie wojny staa si punktem atrakcyjnym dla wojskowych polskich z pod trzech zaborów. To tumaczy osobliw usilno, z jak w Prusiech znaglano onierzy i podoficerów

wio

ruchu

agitacyi, oraz

i

do powrotu;

2 )

nkano biedaków namow, grob, brutalnem znuy, baamuci faszy-

obchodzeniem si; starano si ich

wemi wiadomociami im przestan

dz

ich Rosyi 4 ).

')

e

podstpnemi odezwami; groono, 3 jako dezerterów wyda), Wszystkie te sposoby przypisywano gównie

dawa

lub

e

utrzymanie

Gazeta Schwdbischer Merkur. Korespondencya

Berlina 15.

z

stycznia 1882. *)

w

onierzy do granicy nakaz uycia siy ora

Oficerowie pruscy, którzy odprowadzali

polskiej, nietylko

upowanieni,

byli

ale mieli

wypadkach sprzeciwiania si. »Der preussische Echellon-Of-

fizier ist nicht allein authorisirt sondern hierdurch angewiesen, bei offenen Widerse tzlichkeiten die Gewalt der Waffen anzuwenden«. (Instrukcya generaa von Kraffta 29. listopada 1831.)

Rozkaz dzienny tego generaa do onierzy polskich, z dnia 18. nastpujce wyrazy: » Podoficerowie i onierze z Królestwa Polskiego Nie doprowadzajcie do tego, by wykonanie rozkazów Najj. Pana musiao by osignite rodkami przymusowymi. Wiedzcie, nieposuszestwo, którebycie okazali ponown i daremn odmow powrotu, nie bdzie w aden sposób tolerowane. Suchajcie co wam owiadczam w sposób stanowczy Jako onierze powinnicie wiecie na wiedzie, rozkaz raz otrzymany, musi by speniony, jakie kary bycie si wystawili w razie trwania w nieposuszestwie*. ze strony Próbki to, wykazujce warto zaprzecze pruskich, ich wadzy adnego nacisku na onierzy polskich nie wywierano. 3 1. grudnia 1831. ) Pismo generaa Rummla do Rybiskiego *) Pismo tego do pukownika Rreaskiego 9. grudnia 1832. stycznia 1832. zawiera

!

e

!

e

.

.

.

i

e

Q

34

generaa von Rummla majora Brandta, Legii Nadwilaskiej), którzy podobno w swej gorliwoci, przekraczali nawet zamiary swego rzdu. Stary, dobrotliwy król pruski, niechtnem okiem patrza na

rozporzdzeniom

(dawnego

i

kapitana

gwatowne rodki, i moe to w Rummel zosta zastpiony

te

po pewnym jeneraa Schmidta,

skutek tego, przez

czasie

a Brandt przez urzdnika cywilnego.

Obaj otrzymali dekora-

cye rosyjskie.

wydawa rzd

Paszporta za granic

tym

tylko

pruski

wyjtkowo

onierzom, których zalicza do kategoryi »skom-

promitowanych«,

ciyy

na których

tj.

aeby si do

szczególne

przewi-

dosta niektórzy sami siebie oskarali o niepopenione zbrodnie lub wymylali je jeden na drugiego. Po pewnym czasie odjto onierzom tych nielicznych oficerów polskich, którzy im z pocztku przy kompaniach lub szwadronach rostawieni byli; poddano ich pod prusk konienia;

mend czono i

i

niej

pruski regulamin, dzielono ich na

skompromitowanych od

»

ustawicznie przemieszczano

t.

—

mae

zw. »upartych i

wanie

te

grupy,

i

od-

krnbrnych«

przemieszczania

budziy zwykle midzy wiarusami nieufno i obaw i daway powód opierania si rozkazom pruskim. Mimo to wszystko Krakusy, Czwartaki

niektóre oddziay, jako to:

dziwnie uporczywie Polski.

trwali

Odczeni od swych

statecznie

ywieni,

ndznie

brego obejcia si z nimi

w

w

i

postanowieniu nie

w

oficerów, odziani,

Rosyi,

to

Artylerzyci

wraca do

obcym kraju, niedonceni obietnic do-

to straszeni,

e

Francya

przyjmowa, opuszczeni, bez nadziei ulgi w swych cierpieniach, ci biedacy opierali si jednak wszelkim usiowaniom Prusaków i korzystali ze wszelkich sposobów ujcia do nie

myli

ich

Francyi.

System wypierania nienie

byo uroczycie

w rce

wroga

zapewnione,

da si usprawiedliwi. Nic dziwnego, rzec

mona

którym schro-

e wywoywa

nie

on nie-

—

si ze strony tych biedaków, których pozbawiono wzroku, odjwszy im ich natu-

kiedy sprzeciwiania

—

ludzi,

adnym argumentem

!

35

A

przewodników.

ralnych

bya

jednak

w

takich

zdarzeniach re-

bezwzgldna i nieludzka; ciemna plama pada na postpowanie pruskie za sceny zasze np. w Elblgu, w Neuteich, Tczewie, a zwaszcza w Fischau: dla przeamania oporu i nieposuszestwa, wynikajcego gównie z nieznajomoci jzyka, z niedowierzania Prusakom i z obawy ich podstpem Rosy i chc wyda, wojsko pruskie nie wdrygno si uderzy na bezbronnych, na nieszczliwych, którzy w rce króla pruskiego zoyli swe bezpieczestwo. Polaa si presya

dziwnie

e

krew. Padli ofiar ranni

Na dzie formowania

27.

listy

>

onierzy naszych

i

zabici

major pruski Szwejkowski, dla skompromitowanych*, zwoa do Fischau stycznia

z jazdy,

w

okolicy

rozoonych.

Wyczyw-

pewn

niewielk liczb jako skompromitowanych, reszcie nakaza marsz na nowe lee, ale w kierunku zbliajcym ich szy

do granicy. onierze podejrzywajc ich Rosyi

gono

oparli

si;

rzucili

w

tern

zamiar wydania

si na pewnego

oficera

daj

nakania do powrotu, woali e paszportów do Francyi e pójd tylko w kierunku przeciwnym ku Malborgowi. Perswazye adne nie pomogy. Znajdujcy si tam szczupy oddzia pruski stan im w poprzek polskiego, który

ich

i

drogi, a kiedy z krzykiem i wywijajc kijami na kilkanacie kroków do niego si podsunli, da ognia do kupy. ofiar lego na miejscu *), kilkunastu pado rannych. Pozostaych to

Om

jednak nie zawrócio; rzucenia

powstrzymani

przez

podoficerów od

si na Prusaków, rozprószywszy si

ruszyli

dalej

onierzami, co nadbiegli z ssiednich kwater, w liczbie kilkuset przybyli pod Malborg. Zatrwoyo to mieszkaców, którzy mogli obawia si pomsty od wzburzonych.

i

z

innymi

Komenderujcy tam, majc tylko bardzo szczup zaog prusk, wezwa wtedy do pomocy pukownika Breaskiego. Ten, wyszed do nich, znalaz ich na polu, w porzdku, bez Wdoowski, Jancewicz, Maachowski, Grabowski, puku strzelców konnych Lubiski z 2 puku strzelców konnych; Pietras z 13 puku uanów. ')

Ciborowski,

Sierzpichowski z 3

;

3*

86

adnych zych zamiarów, »amnesty«. Na gos od i

odrzucajcych

odpowiedzieli

ulegoci

Umieszczeni tam, tymczasowo

spokojnie weszli do miasta.

w dawnym

stanowczo

tylko

swojego,

zamku krzyackim, po

kilku dniach poszli na

nowe

kwatery.

wpywem tak usilnego ju w grudniu póniej,

Pod masy

i

onierze do

gównej

e po

upywie czterech miesicy okoo 4000. Chcc tych nakoniec si pozby, wyda król nowy rozkaz M, go-

dzili

w

nacisku, po odejciu

mniejszemi partyami odcho-

i

e

szcy, do

Polski, tak

granicach pruskich pozostao ich tylko

co jeszcze

»ci,

Polski,

uwaani

trwa

bd za

osobiste zbrodnie, albo

te

bd

ludzi,

w

uporze nie wracania

na których

którzy si

nosz

ci

szczególne,

z niebezpiecznymi

zamiarami, zagraajcymi spokojowi

i bezpieczestwu wasnej Niesychany ten rozkaz grozi zarazem, niepoprawni odtd wzici pod szczególnie ostry i cisy nadzór. Po tej zapowiedzi znaglanie jeszcze si wzmogo. Zatem odeszo jeszcze 3000 do Polski i pozostao

ojczyzny lub innych

pastw «.

bd

e

ju

tylko

swojem

i

tysic

w rce

kilkaset,

którzy

rosyjskie

bd

co

bd

rzeczywicie zamknito

w

w

jeszcze trzymano ich

Grudzidzu zaprzgnici do !

I

dugo

trwali

si wróci. twierdzach w Gdasku, wzbraniali

w

I

w

przy

tych to

Piawie,

jasyrze, gdzie

uyci byli do cikich robót. Nastpnie, skompromitowanych* rzd pruski wyprawi morzem z Gdaska Piawy do portów francuskich. Z oficerami postpowanie rzdu pruskiego byo inne. Na emigrowanie oficerów patrza zapewne bardzo niechtnie, ale tym, co owiadczyli, do kraju wróci nie zamierzaj, nietylko wyjazdu za granic nie broni, lecz przeciwnie ich spiesznie przed innymi, tj. przed tymi, co do Polski wróci mieli, z Prus wyprawia i do drogi przynagla. Czyni to i dla taczek,

latem 1832, kilkuset

»

i

e

oszczdzenia kosztów ich utrzymania, chlej ich

')

wpywu

i

dla usunicia co ry-

na modszych towarzyszów broni. Niektórzy

Królewski Cabinets-Ordre z 25. maja 1832.

37 jak

oficerowie,

mianowicie

pukownicy

Breaski,

Bobiski.

Rolakowski, majorowie wicicki, Mejzner, yliski, ebrowski, kapitanowie Bansemer i Nieszoko, co si gorliwie onierzami opiekowali ), wynajdywali róne preteksty, aeby jak najduej !

w

Prusiech przy onierzach si utrzyma; byli tacy,

co dla

umylnie ran swoich nie goili. Ale policya pruska nie dawaa im spokoju i bez wzgldu na otwarte rany, na trzaskajce mrozy, przez andarmów do wyjazdu ich zmuszaa, Po dwakro pisa Rybiski do Króla, alc si na zmuszanie onierzy, na gwacenie praw gocinnoci obiecanej, ale nigdy nie otrzyma odpowiedzi. Ju od poowy grudnia 1831 zaczy odchodzi z Prus

tego

przez Frankfurt n/O. jedne

po drugich, oddziay,

czyli

tak

zwane kolu/nny wychodców, udajcych si do Francyi. Ka-

demu rzd

pruski

wydawa

pobieran, obliczon

a

osobisty

paszport

do granic królestwa.

i

pac

dotd

Oprócz

tego

dostarcza kolumnom podwód oraz kwater na noclegach.

Na

kad

fur czterokonn siadao zwykle po 5 osób. Kolumny byy róne obejmoway od 50 do 100 wicej osób*), wycznie prawie oficerów lub podchorych wyszego wyksztai

i

') Oprócz wymienionych wyej, jeszcze inni oficerowie odznasi szlachetnem i szczerem zajciem si losem onierzy, mianowicie: z piechoty pukownicy Antoni Paszkowicz; z kawa eryi podpu-

czali

kownik Janowicz,

major Bystrzonowski, por. Kauski. podporucznicy

Patek, Skirgieo, Marylski, Turski, Uszyski.

Z artyleryi maj. Masowski, kapitanowie Bagiski, Podowski, Zawadzki, Bielski, Hauke, porucznicy Ekielski, Przezdziecki, Duchowski, Brzozowski, Koss Józef, Wasilewski; podporucznicy Strzemieczny. Wierciski Ant, Kowalski Nep., i kap. Szbicki od saperów. Korpus Gieguda, rozmieszczony koo Królewca, znosi si góBemem przez kapitana Janusza Czetwertyskiego, który najwicej si przyczyni do zachowania onierzy z tamtego oddziau. Niemao zasuyli si te w tej sprawie pukownik Jackowski, maj. Mackiewicz, kapitanowie Orodkowski i Zauski, porucznicy Wierzboowicz

wnie

z

Mich.. Pol, *)

Dbrowski i Stawiarski. udajcym si w podró

Oficerom,

byo jecha w

liczbie nie

wikszej, jak

o

wasnym

w omiu

koszcie,

lub dziesiciu.

wolno

«;

88

ceni

byy

modych powstaców

i

przy wejciu

onierzy

kowskie.

nie puszczano;

wic

którym przyznane

stopnie podporuczni-

ju mówilimy, do Francyi byo mie sucych, odjedajcy mogli wywie ze sob

prostych, jak

e

jednak oficerom wolno

pod tym pozorem

pewn

litewskich,

do Prus lub póniej

liczb najlepszych podoficerów

instruktorów, wybra-

i

nych po plutonach i przedstawionych niekiedy, dla obejcia kontroli, pod innem nazwiskiem. Tyra sposobem wydosta si do Francyi

kapitan Skulski,

i

by

generaa Gieguda i którego policya pruska czynnie poszukiwaa. Komendantów tym podrónym oddziaom nie naznaczano wcale, ale sama kolumna obieraa sobie z pomidzy zaufanych oficerów » przewodnika na drog. Ze strony pruskiej dodawano tylko do kadej który na granicy zastrzeli

ca

kolumny oficera dla utrzymywania porzdku podróy, do znoszenia si z wadzami po drodze i zarzdzania podwód i kwaByli to zwykle ludzie dobrze wychowani, uprzejmego ter. obejcia

i

mówicy

osobno, ale czsto,

po francusku albo po polsku jechali oni dla kompanii, zapraszali do swego wozu ;

jednego lub dwóch Polaków,

towarzyszyli kolumnie

i

a

do

granicy francuskiej.

Ale jeszcze

kolumnami

nietylko

dyli w

dwóch albo

rozproszeniu

kilku,

jak

nasi

szli

—

wdrowcy;

pojedynczo

komu wypado:

liczniej

a czciej

we

dyliansem, ekstra-

poczt, koczem, wózkiem lub piechot; jedni mieli podró i prozaiczn, inni spotykali si z przygodami

zwyczajn

wielu jechao

wygodnie,

o kiju tuaczym.

»

ale

Nigdy nie

byli

i

tacy,

zapomn

—

co

w biedzie, ju wzmian-

szli

pisze

—

kowany wyej Howe ') modego chopaka od Krakusów, którego spotkaem na gocicu. By to dzie zimny i on trzs si cay w wytartym swym mundurku; nogi mia spuchnite a twarz blad wychud; nie mia ani grosza w kieszeni i

')

List

z

dnia 25. maja 1832

poety angielskiego.

do Tomasza

Campbell, znanego

ksi jako prezydent

Adam Czartoryski rzdu narodowego

z

roku 1831.

I

gowa jzyka krajowego. Ale on szed wci pytajc tylko o drog do Francyi. Nieboramyla wic, ona ju Szed ju tak dugo czysko o kilka mil tylko, a on by dopiero nad brzegiem Odry*. Ju od padziernika, acz nie gsto jeszcze, widzimy wychodców polskich przemykajcych przez Europ, pod wasnem Bonawentura Niemojowski lub pod przybranem nazwiskiem. w asystencyi kilku »Kaliszanów« przybywa do Parya w padzierniku Lelewel, przejechawszy Niemcy pod imieniem Neumana, staje tam tu za nim w asystencyi kilku czonków i

nie

umia

ani

ku Zachodowi,

—

!

e

;

klubu warszawskiego

z

;

kwarantany

w

wygrawszy

Golubiu,

tam kilkadziesit dukatów, Maurycy Mochnacki, niecierpliwie ostrzc swe

pióro,

—

krt drog

tym samym

czasie

w

Kiedy

toryski.

te nad Sekwan,

pospiesza

przez

Szczecin,

wyjeda

Lipsk, z

ale dziwnie

Hanower

i

Bruksel.

ksi Adam Czarsobie o nim, e umar

Podgórza

Warszawie szepc

Rzdu narodowego, mony niedawno mecenas puawski, o szczupym tómoczku wygnaczym przedziera si przez Niemcy. Towarzyszy mu Karol Sienkiewicz.

w

Krakowie,

byy

prezes

Dwaj ukryci podrónicy

tu

i

owdzie

w

swej drodze natykaj

si, niepoznani, na innych rodaków. Ale któ ich wszystkich

podoa im wszystkim towarzyszy

Kto

wyliczy!

—

kiedy

wkrótce nie bdzie szlaku, wiodcego przez rodek Europy, na

którym

by

Z

nie

tego

z ojczyzny,

to

spotka Polaków zmierzajcych ku Zachodowi zastpu rodaków naszych, co wyszedszy

nie

chcieli

czy nie

mogli

do

niej

wytworzy si odrbny korpus wychodtwa

wraca

czyli

teraz

emigracyi

—

fakt doniosy w nastpstwach i bezporednio maobojtne znaczenie dla stanu wewntrznego kraju naszego. Bo w chwili, kiedy Polska skoatana i wyniszczona burz wypadków, potrzebowaa bardziej ni kiedy spokojnej, pracy, skupienia i trzewego liczenia si z rzeczywistoci,

polskiej

jcy

nie

ta garstka

braci

dziaaniem, ale

na tuactwie,

samym

ki nieokrelony

niepokój,

nietylko

z oddalenia,

bytu swego urokiem,

swem

utrzymywaa

wzbudzaa jakie

ja-

wyczekiwania

;

41

i

nadzieje, które,

odwodzc umysy spoeczestwa od najwauudom zewn-

niejszych spraw domowych, zwracay je ku trznym.

Obok dziey

ze sob kwiat mouboya w ten sposób na

uprowadzaa

tego emigracya

wierzchoki

i

inteligencyi,

i

duszy czas kraj z dzielniejszych ywioów, z wyszych si umysowych, w które on i tak nie obfitowa, a które na dugoletniem wychodtwie bez poytku dla kraju po najwikszej czci zwidnie miay. Pomnijmy bowiem, e wychodtwo utworzyo si z wyboru ludnoci, z czoa narodu obejmowao ono senatorów, posów, ministrów, generaów, uczonych, profesorów, poetów, literatów, monych panów, wikszych i mniejszych wacicieli, urzdników i cay tum oficerów starszych i modszych, oraz akademików uczniów szkó wy;

i

w

szych, a

w

caej ogólnej jego liczbie

przyblieniu

—

szeregowcy

i

— 9.000

do 10.000

gów

prostaczkowie stanowili sto-

cz

ma

sunkowo t. j. czwart zaledwie. Surowe ukazy Mikoaja, rzekome amnestye wyczajce cae kategorye uczestników powstania v wiaroomne postpo),

w kraju pozostali, wszelk wiar w carsk ask wanie

z tymi, co

»

lub i

do

2

wracali

przebaczenie*

), :

niszczyo

szereg

za

krzywd gwatów, urganie zwycionemu narodowi, umylnie zadawane mu zniewagi upokorzenia 3 ) zbyt dotkliwie przei

i

13.

') 2 padziernika (20. wrzenia), 9, padziernika padziernika (1. padziernika) 1831 roku.

Generaowie

'-)

w

gb

polscy,

Rosyi, a mianowicie:

co Iz.

pozostali

w

kraju,

(27.

byli

wrzenia), wywiezieni

Krasiski, ótowski, Krukowiecki, Mo-

rawski, Milberg. Tomicki, Czyewski, Redel. Ruthie, Rohland, Niesioowski. Mroziski, Zawadzki. Bontemps i Dziekoski do Woogdy; M. Radziwi do Jarosawia; Turno, Bogusawski i Muller do Permu; Wejssenhof do Kostromy; Prdzyski do Petersburga. 3 ) Porywanie i wywoenie dzieci do kolonii wojskowych w »Kantonisty* rozkaz deportowania masami drobnej szlachty na Kaukaz wcielenie onierzy polskich, wbrew amnestyi do armii rosyjskiej (na 15 lat); zniesienie uniwersytetów w Warszawie i Wilnie i szkoy krzemienieckiej; zabór ich biblioteki i gabinetów; zamknicie Towa;

,

42

e

konyway Polaków,

cesarz Wszechrosyi to

dla

nich

monarcha, który po burzy pragnie przywróci

ad

i

nie

spokój,

swych ludów, co po zadanych ciosach stara si goi agodzi, e to nietylko grony zwycizca, ale twardy, namitny wróg rodu polskiego, do zdeptania jego praw i jego bytu. To wszystko, oczywicie, musiao niemao przyczyni si do wzmoenia prdu emigracyjnego. to nie ojciec

je

i

dcy

Wszelako emigracya nie przybraaby znaczniejszych rozeby nie czynno, zachta organizacya generaa Bema. On te powinien by uwaany za waciwego ojca emigracyi. Zaraz za przybyciem z wojskiem na ziemi prusk, powzi on myl wyprowadzenia wojskowych naszych do Francyi w tym celu przybra kilkunastu oficerów, z nimi, jakby sposobem tajnego zwizku, ukrytym przed Prusakami, miarów,

i

i

;

którzy

mu

listy

pienidze,

i

róne trudnoci, szpiegowali, przejmowali rozpocz propagowa przysposabia ruch

stawiali

i

wychodczy. Posance wali

biegali

haso, odzew,

do garnizonów polskich, rozda-

zmieniane co tydzie, a wielu nie wie-

dziao nawet od którego z generaów wychodz rozkazy. Znane znalezienie si Bema pod Ostrok w chwili stanowczej, i

mas

Rosyanie

kiedy

gotowali armii polskiej straszn

zuchwaego

przez

most przechodzili

klsk, Bem, pod wpywem

zrywa si ze swego stanowiska, na

natchnienia,

leci naprzeciw kolumnom roa bout portant, a wskutek tego nasi mogli spokojnie wykona odwrót. Od tej szary, o nim tylko mówiono w Niemczech, to mu uatwiao urzdzenie Komi-

czele

swoich dwunastu armat

syjskim

miady

i

je

i

tetów Przyjació Polski, na przestrzeni od Saksonii do Renu,

na kilku szlakach, którymi rzystwa Przyjació Nauk konfiskaty

cign

Polacy.

warszawskij «

stpowanie i

;

rosyjskiemu;

zabieranie

nadanie

kocioów

i

polskiego Virtuti

Paskiewiczowi tytuu

jecami; katowanie onierzy polskich

t.

d.

t.

d.

»Knia

kasata klasztorów; nieludzkie po-

z

i

Przy nich,

wywiezienie do Petersburga jego zbiorów;

majtków prywatnych; rozdawanie krzya

militari wojsku

Janowie

i

mieli

w

Kronsztadzie

;

43 dla

pomocy

ra od mera,

sya

i

znoszenia si

nich raporty

;

osadza oficerów

,

Czetwertyskiego, Mikuckiego, Wincentego Pola, roz-

J.

do objedania etapów

atwo

sportowego,

tam, gdzie

si

dostawali

przewozili ich akademicy

rzd by nam

do rozwoenia

i

Wysace

pienidzy, bielizny, odziey.

o przejazd

bezpieczny,

Zdarzao si,

e

o

i,

ci,

dostarczanych

mimo

rygoru pa-

z jednego miejsca

na drugie a zwykle

lub obywatele miejscowi,

wanie

najnieyczliwszy, tam

dywali najlepszych przyjació, tam

darmi.

polskich, odbie-

innych jak naprzykad kapitanów Banse-

w

byo

danym

znaj-

najatwiej o pasport,

razie,

o ukrycie pewne.

niebezpieczestwie ostrzegali sami

an-

Nieraz jeden komitet z drugim nie chcia wprost tra-

ktowa, wtedy

trzeba

byo porednictwa Bema,

do którego

kwitów, z jego podpisem, przywizywano szczególn

warto

pamitkow.

byo przeprowadzi kilka tysicy ludzi przez cae maemi stosunkowo rodkami, spotykajc si czsto niechtnemi lub wrogiemi wadzami; trzeba byo przewiTrzeba

Niemcy, z z

—

wszystko jei zrobi naleao dnak odbyo si dziwnie porzdnie, po oniersku doranie,

dzie, co gdzie przygotowa

trafnie,

nym

bez zwoki

—

i

przed frontem, ale

tu i

Bem

pokaza,

e

by

—

nietylko dziel-

dzielnym organizatorem.

Wojaki nasze, wygodnie przebywajc drog od Elby do Renu, nie zawsze wiedzieli, wysza rka nimi kieruje, i dopiero, gdy si spotkali z chodniejszem przyjciem we Francyi, zaczli pojmowa, nie z przypadku w Niemczech znajdywali wszdzie tak dobre przyjcie, i kto obmyli ten pochód dziwny i tumny. Zapewne, aby zanie protestacy za granic, na to nie trzeba byo tumu; wystarczyoby na to kilka najwybitniejszych osób rzdu i sejmu; i któ dzi nie uzna, liczna emigracya kraj osabiaa? Ale ci wszyscy, co si oddalili od granic ojczystych, ani przypuszczali, je egnaj na dugo: rozk t brali tylko za chwilowe zawieszenie walki, tak bowiem byli pewni bliskich zawika i » nowej wojny « w Euro-

e

e

e

e

e

:

byli przejci zgroz zadanej nam krzywdy, i im i tak si zdawao, e wiat, skoro si lepiej o niej dowie, wyszle nam na pomoc legiony mcicieli. » Podobni do stada strzaami

pie,

—

—

mówi jeden z ówczesnych tuaczy pomieszanych urawi wszyscy czulimy jakby instynkt jesiennego odlotu, dla wró-

w

cenia

A

lepsz por«.

znów

inny

dzielny, Stary

po czterdziestu latach wychodtwa powiada:

e

gdyby przeczuwa,

ta droga

wygnanie bez chway;

si

byliby

bili

browolnie na

dziw,

powiadam,

moe

wszyscy,

raczej zginli, anieli przystali do-

i

ew

naturalna,

tym ruchu emigracyj-

zmys samozachowawczy musia przemawia,

i

e

nych

w

niejednemu chwilowe schronienie

zowanych

mogo wyda si

odezwaa si

yka w

ni koniec na nieród ska Kaukazu; moe te

wrae

natury polskiej, chciwej

modej

niejednej

nie

i

krajach cywili-

pontniej szem,

pustyniach Sybiru lub

romantyczna

),

Niejeden z nas,

który nas czeka»...

los,

Rzecz ludzka

nym

i

1

bya drog na dugie

nasza

niejeden,

do ostatka

»

onierz

i

przygód,

Ale to pewna,

duszy.

e

wychodtwa niky drobniejsze wzgldy, e wszystkich przenikaa myl gbsza uczucie wzniolejsze troska o los ojczyzny, dza suenia jej walczenia za ni

w

wielkim ogóle

i

i

i

jeszcze.

Nienawi

narodu,

afirmacya praw jego do udzielnego bytu, protestacya

obcego ucisku, ocalenie niepodlegej myli

przeciwko krzywdom

—

byy wysze

oto

rych, jak przed 38 laty tak i

wychodzili

w

a tak zawodna

dal,

ich

na

t

teraz,

na obczyzn.

nadzieja

ród pospnego zmierzchu dzaa

i

serc

Nadzieja,

polskich,

ród

i

pobudki,

dla któ-

Polacy porzucali kraj

jak

ta

nieugaszona

bdne wiato

dróg nieznanych, wyprowa-

pielgrzymk.

Gdy nad grobem ojczyzny caa Polska pacze. My z drogiej ziemi przodków wygnacy, tuacze, Idziem na wiat szeroki, by ciga nadziej ')

Mikoaj Kamieski.

zna. 1872

r.

»

Wspomnienia Starego onierza*. Po-

.

45 I

zami opowiada smutne

Teraz

dym

Biaopióremu ortu

Bymy

go jeszcze kiedy,

Na mciciela

Tak marzy jeden z

i

nasze dzieje

. .

wietn Francyi gwiazd. nowe uwi gniazdo,

wiedzeni

ojczyzny

moe w

krwi

piewa w

sw

krótkiej chwili,

wykarmili.

przeddzie wyruszenia

modych poetów obozowych.

w drog

II.

—

w

— —

apoteozie. Entuzyazm w Niemczech. Przed 50 Sympatye prywatne w samych Prusiech. Komitety niemiecko-polskie. Gocinno; pomoc; zapa. Przyjcie w Lipsku. Czynno komitetu lipskiego. Urok wojaków. Chwile uniesienia i rozrzewnienia. Drogi od Prus. Droga od Austryi. Bolesna decyzya. Z Igawy przez Czechy. Kwarantana bawarska. Uprzej-

Mundur

laty,

polski

a dzi.

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

mo w Ratysbonie. — Obojtno w Augsburgu. — Serdeczne przyjcie w

Ulm,

Reutlingen,

Jeszcze owacya

Nastpi

w

w

Tiibingen;

—

do Francyi przez

St.

i

Zapa we Freiburgu. — Oziba Bazylea. — Wjazd

—

studenci.

Lórrach.

Miilheim

Louis.

epilog nieszczsnego dramatu. Ujrzano niezwykle

kolejach ludzkich widowisko: Szczery

sprawie czystej,

w

gony hod

Od brzegów Odry

upadku.

oddany poza

a

powion gos alu jakby czci pomiertnej, okazanej nie zamiy ani gromy, ani gruzy, ani wasne

Atlantyk

temu,

ale

i

czego

bdy

nasze

i

grzechy

:

nam mioci

wrodzonej

ojczyzny

i

nie-

zrównanemu mstwu onierza naszego. Obszarpany mundur wojaka polskiego zajania jakby w blasku apoteozy. Nietylko

we

Francyi ale

i

gdzieindziej

—

—

w

Belgii,

Szwajcaryi, Anglii,

Ameryce poruszyo si wspóczucie dla zwycionych i staway komitety na rzecz wychodców; w Niemuwielbienia dla czech za objawi si istny wybuch zapau Norwegii,

i

Polski

i

Polaków.

Tak uczonych

jest i

w

Niemczech

mylicieli,

ów duch wycznoci,

w

—

bo

w

epoce, o której

nietolerancyi

i

krainie

tej

mówimy,

ten

>

powanych panowa

nie

dogmat nienawici «,

4:

ogarn Niemcy równoczenie

który

supremacyi

pruskiej

i

ze

wzrostem

—

si w nich pastwowej potgi.

z ustaleniem ich

Ówczesny liberalizm niemiecki mody, szczery, szlachetny swych marzeniach, zgoa nie by podobny do dzisiejszego, do owego liberalizmu sfaszowanego, który przeniewierzywszy si wasnym pierwiastkom, sta si aliantem silniejszego przeciw sabemu, jurgieltnikiem » zotego internacyonau« i chtnym sug siy, depccej prawo. A idea narodowoci, wyrastajca przed pidziesiciu laty na gruncie uszanowania kadego organizmu narodowociowego, majcego w sobie normalne warunki ycia i rozwoju obecnie jake si róni od tego jak w Niemczech praktykuj. Dzisiejsi koryfeusze niemieccy, postawiwszy »pastwowo« ponad spoeczestwo i wszelkie inne jego cele, zasad narodowoci wykrzywiaj na jaki wybujay a drapieny nacyonalizm, posugujcy si faszem i gwatem, i gdy z jednej

w

—

strony

dla siebie

wyzyskuj

j

j a

do naj skraj niej szych kon-

nai sabszym rodowociom, odmawiaj prawa bytu i cynicznie skazuj je na zaginicie i wytpienie. Co za dni elaznego kanclerza berliskiego i jego nastpców uciemi si i przeladuje w Polaku, jako niebezpieczna wystpna agitacya, to w epoce Rottecków, Welckerów, i Blumów, Heckerów szanowano w nim jako cnot. Podówczas przed Niemcami Polak uzmysowia ide walki za wolno z sympatycznym podziwem patrzyli oni na boi narodowo haterskiego onierza, wstrzsajcego przez dziesi miesicy dawaa si czu i wiatej potg despoty, którego cika

sekwencyi, z drugiej strony, innym mniejszym

;

do

ojczynie Schillera

i

Goethego.

A

gdy ten szermierz

upad

w

nierównym boju, spoeczno niemiecka gboko westchna, i uczua potrzeb uczci jego nieszczcie. samych Prusiech, gdzie wadze byy nam stanowczo nieprzyjazne, od prywatnych mieszkaców, od kobiet, doznawali Polacy wiele uprzejmoci i dobroci. Zeznaway to dzik-

W

czynne

owiadczenia,

umieszczane

przez

nich

po

gazetach

4S

w

chwili odjazdu.

>

Nigdy nie bdziemy si

Prus Wschodnich

wateli

—

—

skary ju

na oby-

zapisuj cytowane

obcowalimy

»

Notatki

w

miesicy

najwikowszem mie nam zawsze zostanie wspomnienie szej zgodzie dobroci ich serca i gocinnoci «. Powiadano, w samym Berlinie ród rodziny królewskiej ukryway si niejakie dla

oficera«

z którymi

kilka

:

e

nas sympatye: przypisywano je bratu stryjecznemu króla, ksiciu

zwanemu dysseldorfskim, oraz ówczesnemu nakról, jak ju nadmienilimy, przeciwny I sam by gwatownemu obchodzeniu si z onierzami, bo te musiaa mu nasuwa si uwaga, e tym samym uczuciom, które popchny Polaków do niewczesnego wybuchu, on zawdzicza Frydrykowi,

stpcy

tronu.

swój tron

i

odrodzenie swego Królestwa.

nam

marszaek lska, wstawiali si za Polakami. Zreszt, w samym Berlinie znajdowao si grono przyjació Polski (Polenfreunde), zoone gównie z uczonych, które si zbierao zwykle w cukierni Steheli. Z niego utworzy si pierwszy, saby zarodek liberalnej opozycyi jak twierdzi Treitschke *). Ten przychylny Polakom nastrój uczonego wiata, wywiera w cichoci wpyw niemay Q ). Pismo Raumera »0 upadku Polski « wygldao prawie jak oskarenie, wymieZblieni do króla, a

hr. Maltzau,

i

synny

przychylni

chirurg Dr Graefe,

nieraz

—

rzone

przeciw Fryderykowi

pozwa

autora przed kratki

II.,

sdu

i

ministrowie karnego.

I

zamylali

ju

gieda berliska

witaa zwykle podwyk wszelkie powodzenie ora polskiego. w wojsku pruskiem usposobienie umysów byo do pewnego stopnia podzielone: brutalno caego postpowania

Nawet

Rosyi mocno zniechcaa pruskich jak

)

Deutsche Geschichte

j

Nadmiemy

l

2

proces wszystkim

tu,

e

i

austryackich oficerów.

IV. 207.

kiedy nieco póniej,

Poznaczykom,

w

1832

r.,

co naleeli do powstania, to

wytoczono

publiczno

w Prusiech patrzaa na to niechtnie. Sdy ocigay si z przyzwaniem nie mona obwinionych i prawie jednozgodnie owiadczyy rzdowi, ich sdzi na podstawie rozkazu gabinetowego. Utworzono wtedy w Wschowie osobny dla tej sprawy trybuna (Sadt- und Landgericht).

e

-31

o CL

g

I

« en

P-
,

g

oj

N W

g

S

II

o fcD

S S g 5 o ^

5o >

—

fi

pubomir Gadon.

Emigracya polska.

»

O)

S->

50

Pismo Militar-Wocheblatt ogosio kilka artykuów majora Willisena. które strategi rosyjsk nie tylko ostro ganiy, ale zarazem Polakom tak wyranie podaway przychylne rady minister Ancillon, mocno tem przeraony, ali wskazówki, si przed ministrem wojny i zniewoli go do powstrzymania

e

i

nieporzdku «. Elblgu mieli Polacy kilku mieszkaców szczególnie im przychylnych. Znany by zwaszcza z tego p. Jakób von miejscowi urzdnicy na niego krzywo Riesen; nie zraa si, patrzyli bacznie i zbyt '), komunikowa si z Bemem, oddawa z Amerykaninem Howe odwiedza razem usugi, róne Polakom chorych w szpitalu, i za jego to moe przyczyn Elblanie Ale podali petycy, wstawiajc si za naszymi rodakami. nawet pod sztywnym uniformem pruskim, gdzie niemiosierna Staats-Uaison, rzekoma racya stanu, nie wyzibia do szcztu Polacy odkrywali nieraz spóczujce im tkliwszych uczu, Genera Zóppelin, sam osiwiay w bojach za ojczyzn, serca. kiedy przyjmowa Rybiskiego na granicy, okaza sympatyczn umie uszanowa nieszczcie wapostaw, i szlachetn lecznych. Komendant twierdzy Weichselmiinde obejciem swem zna zjedna wdziczno Polaków, kiedy ci' mu na poegnanie zoyli puhar srebrny. Porucznikom v. Buttlerowi, Khallowi i Magen-Hefferowi, przeprowadzajcym kolumny od Królewca do Eisenach, przy rozstaniu si wrczono piercienie zote z listami dzikczynnymi; innemu oficerowi, porucznikowi v. Goltzowi 11. tego

»

W

e

e

kolumna, dojechawszy wspólnie

waa

na

a do granicy francuskiej, ofiaro-

pamitk par piknych

W

pistoletów ze

stosownym napi-

') licie pod dat 1 marca 1832, pisze on do generaa Bema: >Zreszt nawet w mieszkaniu mojem otoczony jestem szpiegami, jak to niedawno odkryem. Takie haniebne rzemioso, odkd jestemy prusakami, nigdy tu si nie praktykowao. Byoby niesusznem rzd nasz o to obwinia, jest to tylko za i gupia gorliwo suby (der schleclite* dumme Biensteifer) niektórych niszych urzdników, którzy tym sposobem chc si odznaczy N

si

miejscach stao

e

zwyczajem lab raczej obrzdem, wobec rodziców, krewnych, przypodchodziy do matki i panny

niejako

publicznie na zebraniach,

—

mode kobiety wygnaców

jació,

polskich

Wytrwao

Nadzieja!

—

ciskay

i

!«

1

).

mówic:

ich

By

»Drogi bracie!

jakby symbol uroczystego

to

nieszczliwej, jakby najwyszy znak dwóch narodów. Zdarzao si, e serdeczni gospodarze ofiarowali gociowi polskiemu, by osiad stale przy ich ognisku, poczywszy si z nimi wzem rodzinnym. Nie wiemy, azali który uczczenia walecznoci

braterstwa

z

poruczników

naszych

Hymenu; znane nam

—

szo

tych jedwabnych

T

moe

—

zostaa odsunit, bo

jciu tych zakonników swojego rodzaju, luby wysze ich gdzieindziej.

»

sidach

ncca

tylko inne przykady, gdzie

alem

acz z

uwiz w

—

Musimy spieszy

przy-

w

po-

wzyway

odpowiadali oni

— nie

e

Moskwa ju w wojnie wolno nam osta. Nam gosz, legiony tylko na nas czekaj «. T szli dalej z Francuzem na to haso, które byo pierw szem w szeregu tylu innych, nastpnych zudze; i rzucali dach gocinny, i yczliwych

e

i

r

przyjació,

w

sodkie przyjacióki jednej doby, którzy ze zami

i

oczach egnali ich na progu domu,

i

u bramy miasta,

i

za

miastem jeszcze. A ród ogólnego rozczulenia i ich samych ogarniaa na widok tych dobrych ludzi, tych rzewnych kobiet i dziewic, staway im na myli wasne matki i siostry, lub lasy pola nad i stary ojciec, i zagroda domowa, nad Niemnem, i caa ta ziemia opuszczona, a drosza nad

ao

;

Wis

i

wszystkie

.

.

oto

I

opalonej

—

serce

twarzy

si ciska, gos

w

zahartowanego w ojaka, T

piersi

winie

spywa

kropla

i

po da-

remnie wstrzymywana.

Gówna z

droga,

Prus do Francy

l

)

List

i,

któr polskie kolumny posuway si dalej na wioda na Frankfurt n. M.

Bohdana Zaleskiego

i

z

Strasburga

19. lipca

1832

r.

59

skd jedne z nich szy na Metz, a drugie przez Landau na Strassburg. Jadcy nie kolumnami, z Frankfurtu obierali raczej trakt na Darmstadt, Heidelberg i Rastadt. Oto jest szczegóowa marszruta jednej z kolumn z Królewca Brando granic Francyi: Królewiec (wyjazd 3. stycznia) Elblg Malborg Tczew Braunsberg denburg Worms,

— — Friedberg —

— —

—

Starogard

Czersk

(18. stycznia)

—

—

Chojnice

—

Landsberg

Beeskow

—

—

Jastrau

— —

Kistrzyn

Liibben

a

—

—

Wacz

Frankfurt

Luckau

n.

— — O.

— Herz— Naum-

— Liitzen — Buttstadt — Erfurth — Gotha — Eisenach — Vacha — Hersfeld — Alsfeld — Friedberg — M. lutego) — Oppenheim — Worms — Frankfurt — Speier — Candel (wie graniczna) — LauFrankenthal terbourg (Francya) — Bischwiller — Strasbourg —

berg

Torgau

—

burg

—

Lipsk (25. stycznia)

Eckartsberge

n.

(17.

(24. lutego).

Caa

podró zabieraa zwykle

cignli Polacy od

tego np.

ta

na Plauen

—

na Belgi,

i

granicy

pruskiej

i

Oprócz

50.

innemi

— Baireuth — Bamberg —

Hof

drogami,

Wiirzburg,

Hanower, lub przez Góttingen i Solwtenczas wstpowali do Francyi przez

oraz przez Hildesheim lingen

40 do

dni

i

Valenciennes.

Innemi drogami, oczywicie, przybywali do Francyi wy-

chodcy z

dcy;

nasi z Austryi

ale mniej licznemi

i

i

oni

szczupej szemi.

szli w czci kolumnami, Przyczmy si do jednej

by bliej jeszcze przypatrzy si

nich,

grzymce.

Uatwi

to

nam

kartki,

które

tej

mamy

dziwnej

piel-

sob

przed

r

zawierajce skrztne, zebrane za wieej pamici zapiski ') jednego z ówczesnych wdrowców. Pójdziemy wic za nim, przyspieszajc jednak kroku, skracajc niekiedy drogi i omijajc niektóre popasy i etapy. Oto jest jego opowiadanie,

kartki

które,

streszczonym sposobem, postaramy si tu odda:

)

licyi

w

J.

M. Mazurkiewicz: Krótki rys Pamitników podróy

Austryackiej do Francyi poudniowej,

czerwcu 1832. (Rkopis

w

w

r.

Bibliotece Polskiej

1832 odbytej.

w

Paryu).

z GaSpisany

60 » Okoo abymy

10. grudnia nadeszy z Wiednia do Igawy rozpo raz ostatni zdeklarowali si, czy chcemy wróci do Polski, pozosta w Austryi lub wyj za granic. Dugo powrót na ono rodziny mia pocig niewywahaem si

kazy,

—

powiedziany,

obawiaem si zemsty

ale

cara,

i

wstrt mi sprawiaa.

rota podania do Paskiewicza

poniajca

W

pierw-

szym wic entuzyazmie zadaem paszportu do Francyi. Ale kiedy wróciem do siebie, kiedy wspomniaem, e dobrowolnie zrzekem si ojczyzny mojej, e moe ju jej nie ujrz wyznaj zy puciy mi si z oczu. Twardy jestem do ez od wielu lat nie pamitam abym paka, ale w tej chwili

—

—

i

pakaem

jak

j bada,

drugi raz spojrza mi

si

—

Polska

—

zapóno

idmy woln

wol

za

w

siedziaem

nieporuszony.

pociesza, ale

i

on sam, jak

gorzko take zapaka...

oczy,

aeby odwoa deklaracy,

bieglimy na ratusz,

ju byo

Kiedy tak

dziecko.

wchodzi Zakrzewski,

deklaracy odeszy do Wiednia.

my zgimy

losów,

Po-

ale, niestety,

Stao

marnie, bodaj tylko

bya.

grudnia, po odbytych formalnociach, znów niegodziw eskort wojskow, ruszylimy na Neustein, drog przez poudniowe Czechy. Wieczorem 20. grudnia stanlimy w Budweis. Wygodnie i bardzo tanio pomiecilimy si w kilku hotelach. hotelu Wiedeskim, gdzie staem, dziewczyna doskonaa kolacya z Niemcami uciesznymi

»Dnia

z

16.

t

W

przy arfie

—

piewa po niemiecku

hojno Polaków

»

Jeszcze Polska nie

—

—

zgina «

—

emy

tak suto pieCzechy si dziwili, Tutaj otrzymalimy paszporta do Francyi,

nidzmi rzucali. nadto wypacono kademu z osobna po 246 cwancygierów na koszta do granic Francyi. Dwa dni spdzilimy w tern

a

piknem miecie;

hazardowna gra naUprzejmi mieszkacy, a jeszcze grzeczniej sze mie Czeszki. Dalej na bezpatnych furmankach jedziemy przez Klattau, Neugedaus, Thauss Klentsch. dwóch ostatnich miecinach spdzilimy 26 dni; trzeba fcyo przeczeka, bo w kwarantanie, na granicy bawarskiej, szych,

hulanka,

po otrzymaniu

tyle

birbantka,

pienidzy.

i

W

61

byo

W Thauss

wszyscy mieszkacy byli dla nas koleg Adamonisem, z 3. puku szaserów^ staem u starej poczciwej wdowy, Gzeszki jej macierzyskie do mnie przywizanie: pikna Elbieta Pr romans, pamitkiczue poegnanie. Nareszcie 24. stycznia i my wyruszylimy do granicy bawarskiej. Kolumn nasz, z 24 oficerów, pod nie

miejsca.

bardzo serdeczni

;

z

;

;

eskort kirasyerów czeskich odwieziono do wsi Hólli. Tutaj r po odbyciu jeszcze na komorze niektórych formalnoci, sko-

czya si opieka cesarza Austryi. * Zaprowadzono nas na drug stron kwarantanowego.

Byo

koa, z zabudowaniami

to

w

granicy, do

zakadu

obszerne miejsce, opalisadowane

porodku

ma

i

do>

przestrzeni do

przechadzki. Zewntrz palisad rozstawione czaty wojskowePrzy wnijciu odebrano papiery i wszelkie efekta, które po okadzeniu oddano nazajutrz. Potem zamknito nas w maych r

ciasnych izdebkach po 12 razem. Nie

byo jednak

tak le, jak

mówiono; czysto usuga regularna, pociel wygodna, ogie cay dzie w piecu i na kominie, ycie tanie. Jedzenie podawano przez otwory we drzwiach na dugich opatach. Nudne i

tylko

byo codzienne okadzanie osób i rzeczy, i ogldziny Odbywa z nami kwarantan mody Poniatowski T

doktora.

syn naturalny a

ks.

Józefa;

poprzednio, jako

kampani

w

jest

porucznik,

kapitanem

suy

w

naszem wojsku,

we Francy

i

i

odby

Algierze.

»Po upywie piciu

dni, udalimy si do urzdu zdrowia,, dekorowany kapitan bawarski i doktor ordynujcy, przyjli nas po przyjacielsku wydali paszporta nasze i wiadectwa. Tu po raz pierwszy usyszelimy szczery gos yczliwoci i uwielbienia dla polskiego imienia. Jake to byo mio po twardem austryackiem traktowaniu. Tego samego dnia, ju bez stray, konwoju, policyi, udalimy si do Waldmiinchen, gdzie dopenilimy wizowanie naszych papierów grzeczno i uprzejmo urzdników modzie wybiegaa woajc: Niech Polacy! Ugodzilimy furmanki do Ratysbony i ruszylimy przez Rótz, Neunkirchen, Briick. Nit-

gdzie stary,

i

;.

;

yj

a

W

62

chciwo

tenau nocleg; Nazajutrz

oberysty; adna Basia; nieg

w

stanlimy

dzia wojska oddawa nam honory, mieli na przez cae Niemcy do Francyi wszdzie

to rozkaz

a

znalelimy pierwszy komitet

mo, rado

mróz. -

i

Ratysbonie; na rogatkach stojcy od-

odtd Tu

;

to czyniono.

dla wspierania Polaków. Uprzej-

szacunek Bawarczyków; teatr bezpatny

ycie doskonae w hotelu Polskim, cho nieco przydrogie; portrety naszych generaów na cianach w sali jadalnej trwarzystwo i

;

;

z oficerami bawarskimi. Komitet miejscowy daje

a

do Augsburga

dalej

kademu

i

na Abbach, Abensberg

senfeld,

talara

furmanki

—

Ruszamy

piewy), Gei-

(dobre przyjcie,

Kuhebach; przenocowawszy

nam

na drog.

w

Aichach, gdzie stary

oberysta-pocztmajster zdar nas niemiosiernie pod pretekstem,

e

zajmowalimy stancy, w której poprzednio mieszka genera Ramorino; nazajutrz ród dnia przybylimy do Augsburga. Przejechalimy cae miasto bez obudzenia najmniejszej uwagi. Wygodny hotel; spalimy w pierzynach po uszy. Redaktorowi tutejszej gazety, znanej w caej Europie, car Mikoaj udzieli niedawno order w. Anny za to, nie aowa po-

e

cisków

na

nas.

przejazd do

jeden dzie

jechalimy

Ulmu

w

da nam

po talarze kademu.

i

tern

wic

komitet poLski

tutaj

I

miecie,

ale

wadze

raniutko

nazajutrz

bilety

na

spocz zezwoliy. Wy-

Chcielimy nie

w wygodnych

komiteto-

wych koczach, po czterech w kadym. * Wieczorem o 8., ród nocy ciemnej ddystej, stanlimy w Ulmie. Ugrzecznieni stranicy na rogatkach wrczyli i

nam zawiadomienie od

komitetu, gdzie na nas czeka kwatera.

Zawieziono nas do wspaniaego hotelu,

w rodku

ledwie zgniecione czonki przy kominku

limy, wszed zacny

p.

nas powita. Za nim, obywateli.

siado

W

Moser, prezes komitetu,

w kilka

ogromnej

sali

przeszo 250 osób

pijatyka, która

gospodarze

trwaa

byli

nam

a

j

miasta. Za-

wyprostowa zdoa-

minut, przyszo

i

najuprzejmiej

mnóstwo innych

zastawiono stoy, do których za-

rozpocza si

uczta

dobrze po pónocy.

niezmiernie radzi:

i

porzdna

Uprzejmi nasi

miali si,

pakali,

:

63

byy mowy,

piewali:

toasty,

deklamacye,

pochway Polaków,

zapisywanie imion naszych do ksigi komitetu. Siedziaem przy bankierze w Ulmie, który mnie Stacklu, kupca p. F. M. i

abym

zaprosi,

usilnie

Nazajutrz od rana samego hotel

dzajcych

nas.

yj

Niech

7.

na niadaniu.

u niego

napeni si tumem odwie-

W ulicach przylegych ruch niezwyky

Polacy

Damy wyglday

!

ju czeka

i

okrzyki

powieway nas pokaza. Mój askawy p. Stackel

chustkami, jak si klóry z

od

by

nazajutrz

z okien

i

w hotelu. Zaledwiem si ubra, szczliwy, jakby jakiego króla zapa,

na mnie

porwa mnie caujc,

i

prowadzi mnie do swego domu. Zmieszaem si nieco, zastawszy tam kilkanacie dam zebranych. Obstpiy mnie i jy si wypytywa z najywszym wspóczuciem. Nastpio danie pamitek; guzika od munduru, kawaeczka wstki od

krzya polskiego. Stary Stackel tak by uradowany, dwom córkom kaza mi pocaowa. Nie opuci

e

swym

mnie

ju

chwil, pokazywa ciekawoci miasta, a kiedym si rulonik zota. Nie mogc mnie naegna, wsun mi w koni do przyjcia go, da mi na pamitk fajk w srebro ani na

rk

okut,

i

puszk

cygar.

Opucilimy

to przyjazne

miasto przy

okrzykach tumu; komitet

dostarczy bezpatnych pojazdów

a

kademu

do Freiburga

koszule.

i

Nastpny

udzieli

nocleg

w

Urach.

po 3 talary

Na

drugi

i

po

dwie

dzie koo po-

udnia zatrzymalimy si nieco w Milnsingen, dla popasu koni. Polacy przejedaj, w mgnieniu oka obera Ale na wie, napenia si przyjaznymi Niemcami. Proby usilne, aebymy

e

zostali

na noc; wymawialimy si,

udzielonych

nam

przyj ogromne niadanie i

znowu

koajowi.

ród

toasty,

piewy,

e nie moemy naduywa tem, e musielimy

Skoczyo si

pojazdów. ;

gotowe

ju

Dopiero po kilku godzinach

rozczulenia

i

konie

wyprzono

—

pijatyka, entuzyazm, zorzeczenia Mi-

moglimy ruszy

dalej

okrzyków, obsypani podarunkami: puszkami

cygar, kapciuchami z

wybornym

tytuniem, fajkami.

»Pod wieczór stanlimy w Reutlingen. I tu wzruszajce przyjcie. Czekano ju na nas. Wysaniec na koniu, skoro

:

64 nas

nadjedajcych

spostrzeg,

da zna w

Wnet

miecie.

zebraa si masa publicznoci; ród okrzyków i piewów wjechalimy do miasta; burmistrz awnicy witali nas. Zapa ogólny. Uczta wieczorna z toastami mowami. Pod koniec dziewczynki, ubrane w bieli, nios jej wchodz dwie mae chorgiew polsk i skadaj nam wieniec z lici dbowych. tej chwili wzruszenie nasze i entuzyazm gocinnych Niemców doszed do wysokiego stopnia, Przyczyy si damy z powan pani Mobel, prezesa komitetu na czele obok mnie znalaza si moda panna Karolina Weissen; ze zdziwieniem spostrzegem, wiedziaa na pami imiona naszych generaów i miejsca bitew naszych, wiedziaa o wszystkich naszych dzielnych czynach. I dzie nastpny zeszed na przyjciach i bankietowaniu. Komitet ani sysze chcia o wyjedzie naszym. Zastalimy tu dra Leopolda Mullera, który w kampanii polskiej by lekarzem batalionowym 12 puku 1. Szczliwy po wojnie wróci do swej matki. Dopiero trzeciego dnia popoudniu pozwolono nam jecha dalej. Komitet wyda nam po talarów i po trzy koszule. » Tego samego dnia o zachodzie soca przybylimy do Tiibingen, gdzie, z powodu w Reutlingen duej nad zamiar zabawili, oczekiwano nas ju od dwóch dni. Publiczno, a zwaszcza modzie tutejszego uniwersytetu, wita nas z niesychanym zapaem. Przeciskalimy si przez istny tok, eby dosta si do hotelu. Za nami weszli czonkowie i

i

W

i

on

e

i

!

pi

T

emy

komitetu polskiego, burmistrz, rektor

i

kilku profesorów7 Pro.

abymy si zgodzili zamieszka pojedynczo po prywatnych domach, nie za razem w hotelu — a to w celu zapobieenia jakimkolwiek ekscesom, mogcym wynikn z wielkiego sili,

entuzyazmu bardzo podnieconej modziey. Mnie zaprosi do siebie szanowny Henryk Sigwert, profesor historyi i filozofii.

wiaty rodu,

i

ten

czowiek zna dobrze history i stan naszego nalepiej jakbym ja to umia uczyni, zaupadek naszej rewolucyi wielbi, co byo godnem

tumaczy mi

sady, cele

i

pochway,

wytkn

;

co

byo bdem; bada

o edukacyi u nas,

•-(

CS

iQ

I

W)

I *

3

3 I

5

£

>

> P-.

Lubomir G arion.

Emigracya polska.

I

g

66 o uczonych

rozmow,

i

woajc

tyczne pieni,

miecie

i

zajmujc piewajc patryo-

Kiedy tak bawilimy si

literaturze.

studenci kupami, z pochodniami,

zatrzymywali

»

Niech

yj

Polacy

si przy domach,

chodzili

!«

po

który z nas

gdzie

stan. Przyszli i do p. Sigwerta i prosili, by im pozwoli obaczy Polaka. ciskali mi rce, pakali, rzucali si w objcia, zorzeczyli Moskwie i Prusom. By midzy nimi wygnaniec, Wgier, Fryderyk Schwarz, ucze prawa; pamitki; daem guzik i gwiazdk porucznikowsk ze szlify. » Ju po pónocy udaem si na spoczynek, ale nie mogem usn, tak byem wzruszony wypadkami dnia i tymi wszystkimi dowodami sprzyjania sprawie naszej. Zrana wszed do

da

mnie zacny p. Sigwert i niemiao mówi mi: >Ja gboko spóczuj waszej sprawie, jeste wygnaniec jam nie bogaty, ale prosz rozporzdzaj mn«. Dzikowaem mu, z caej duszy dzikowaem, i mówiem, e jestem zaopatrzony, ale na pamitk przyjem pugilares z wasnorcznemi jego notami o Niemczech. Rozstalimy si ze zami w oczach. O godzinie 10. wsiedlimy do pojazdów; zdawao si, e caa ludno wysypuje si na nasze poegnanie; modzie akademicka rzucia si wyprzga konie; aeby temu si oprze wysiedlimy i szlimy pieszo a do bramy miasta; tutaj jeszcze przemó-

—

poegnania i odjazd. I tu jak wszdzie komitet zaopatrzy, nas dajc kademu po 4 talary. Tak wic ca drog przez Niemcy odbywalimy zupenie bez

wienia, wiwaty, rozrzewniajce

kosztu.

Na noc

do Horb; serdeczne przyjcie,

wci górzysty

dorff, kraj

jedziemy szybko

i

i

wygodnie. Popas

ksidza katolickiego

i

w

mrony; uprzejmo

Schramberg

pastora ewangelickiego;

;

ich

przyja; czue poegnanie. » Wjechalimy w Ksistwo Badeskie. Nocleg

szacunek berg,

a

gór Czarnego lasu (Schwarzwald)

póno w

stanlimy zyazm przyjcia czór

i

wzajemny

i

wród

kielichy

Obern-

bal. Dalej

malowniczy; dzie jasny

w

w

Horn-

bankiet, toasty,

Waldkirch o Trudno opisa rado

noc. Przez Elzach,

Freiburgu.

;

8. i

wieentu-

tego miasta. Skoro tylko wysiedlimy, zaczli

67

nadbiega nasi przyjaciele. Prezes komitetu powita nas sowami: » Niech bdzie bogosawiony dzie, w którym do nas zawitalicie, waleczni Polacy «. pógodziny póniej obszerna

W

zaledwie

sala hotelu

miasta, profesorów,

moga pomieci

urzdników

i

zebranych: starszych

cay tum akademików. Po

uciskach i przemówieniach siedlimy do kolacyi. Bankiet to by, nie kolacya; trwa do pónocy, jak zwykle ze piewami,

mowami

cz,

i

rzsistymi toastami. Gdy nareszcie trzeba

komitet

odchodzc

burgu zatrzymali. przechodzicie.

»

Cae

prosi,

abymy si

Jestecie pierwsi

koo

spo-

w

Frei-

— mówili — którzy

miasto chce was widzie

Nazajutrz od rana masa ludzi

byo

kilka dni

hotelu.

i

tdy

powita «.

Zdawao

si,

— e

widokiem naszym nie mogli si nacieszy; starcy wspierali si na kijach, matki podnosiy do góry mae dzieci, aeby nas pokaza. Za kadem spotkaniem yczliwe okrzyki. Bya to i jakby dla wikszego uwietnienia dnia, niebo si zupenie rozpogodzio i socem janiao. Wieczorem w tea-

niedziela,

umylnie dla nas urzdzone. Sami akadesztuk » Kociuszko nad Sekwan «. Mimo podwojonych cen cay gmach przepeniony. Do wielkiej loy, ubranej w dywany i wiece laurowe, wprowadzono nas wszystkich razem. Za naszem ukazaniem si, przyjci zostalimy grzmicymi i przecigymi okrzykami. Po skoczonej sztuce odpiewano hymn, uoony umylnie na ten dzie przez profesora Reichlina. piew ten osobno wydrukowany, rozdany by w kilkuset egzemplarzach midzy publiczno, która chórem powtarzaa ostatnie zwrotki. Po teatrze bal. Kiedy ju zgromadzenie bardzo liczne zebrao si, przyszli po nas czonkowie komitetu i przedniejsi obywatele miasta. Z wnijciem naszem orkiestra oz waa si polonezem i przy jego odgosie po trzy razy oprowadzano nas dokoa sali, wród oklasków i okrzyków »Niech Polacy! Niech yje Polska !« Damy powieway szarfami, chustkami, rzucay kwiaty przed nami. trze przedstawienie,

micy

grali

yj

Bya

to chwila

mierci.

Po

do

gbi

raz pierwszy

wzruszajca;

pamita

j bd

do

od opuszczenia ojczyzny uczuem 5*

68

si dumnym

z imienia

wspaniay; ogromna

rgwie

polskie

i

onierza, wygnaca polskiego. Bal

bya

ustrojona

sala

w

trofea

w

i

by

cho-

badeskie.

koo poudnia pukownik z oficerami 2 puku piechoty badeskiej, tu garnizonem stojcego, przyszli odda nam wizyt i zaprosi na koleesk biesiad. O 4. udalimy si wszyscy razem na miejsce zebrania, pooone na przedmieciu. Kiedy przechodzilimy koo koszar, dano »Dnia trzeciego

21 wystrzaów armatnich, muzyka wojskowa zagraa Polska nie zgina*, a onierze

zwyke

Jeszcze

cze

Uczta trwaa do 11.; pose Gródecki, który z nami, dzielnie odpowiada na przemówienia i bardzo

by

z

»

nasz

wydali na

okrzyki.

wymownie skreli obraz

w

rano

najlepsze

przy

stole

naszej

Koo

ojczyzny.

siedzielimy,

kilkuset

9.,

kiedy

akademików

muzyk, z chorgwi polsk uwieczon podeszo pod okna i po dugich okrzykach odpiehymn na cze Polaków, który dnia poprzedniego

pochodniami, z

laurem,

wao

w

teatrze

Wracajc do peno ludu na ulicach.

syszelimy.

Iluminacya

i

miasta,

nowe

zdumienie.

dnia dopiero, 7. lutego o 1. popoudniu gocinne i przyjacielskie miasto, gdzie nas tak serdecznie, wietnie i tryumfalnie przyjto, jak nigdzie. Otrzymalimy mnóstwo pamitek i obfite prowizye wymienitych cygar i tytuniu. Byli tacy midzy nami, co wywieli po kilka, po kilkanacie fajek w upominku. Komitet da na »

Czwartego

opucilimy

to

kolumn pewn ilo pienidzy.

bielizny

Wyruszylimy

wolnym krokiem

przez

z

i

odziey, oraz

hotelu

Zum

miasto; na czele

pewn kwot

Goldenen

Engel

postpowa

prezes

niosc chorgiew polsk; okna od ulicy wysane byy kobiercami, i z nich kobiety rzucay na nas kwiaty i wstgi. Ze wszystkich stron sano nam serdeczne sowa poegnania i yczenia, które nam do gbi duszy trafiay. Wszyscy bylimy poruszeni i mielimy zy w oczach. Przy bramie miasta zebraa si modzie akademicka i chciaa wyprz konie, czemu prawie gwatem oprze si musielikomitetu,

69 tny.

Nareszcie po ostatnich wiwatach

limy drog,

która nas

coraz

Kalwakata nasza skadaa si

i

a

wystrzaach, ruszy-

ku Renowi zbliaa.

bardziej

60 pojazdów, a oprócz

z

czonków gwardyi obydo granicy francuskiej na koniach, by nas przeprowadzi. Sute przyjcie na popasie w Grótzingen tego towarzyszyo jej kilkudziesiciu

watelskiej

a

—

zatrzymao nas

a do

zów spostrzeglimy

zmierzchu, a kiedy siedlimy do powo-

ze zdziwieniem,

bya

do Muhlheim, owiecona bieni

tak nowoci

e

caa

wiodca

droga,

Wieniacy zwanadedrog i witali

pochodniami.

przybiegali,

stawali

nas radonie.

cae w iluminacyi; tu i owdzie Pogoni i napisami: Es leben die

»Miilheim zastalimy

transparenty z

Orem

i

—

Polen! Hoch das Vaterland Polen l okrzyki, które od Bawaryi prawie nie przestawalimy sysze. Z powozów wprost nas wprowadzono do sali, gdzie ju ze 400 osób byo zgromadzonych. Dwie liczne dziewice, panny Judith i Mary Kraft, w imieniu dam miasta, zoyy nam wieniec dbowy. Serdeczny entuzyazm; odcite nasze guziki, wzite na jedwabne wsteczki, damy zawieszay zaraz na szyi. Zabawa trwaa do rana. O poudniu wyjechalimy w takim samym, jak dnia poprzedniego orszaku i zawsze z naszymi gwardyakami freiburgskimi. Nad wieczorem stanlimy w Lórrach; bankiet 300 osób, a potem bal; na nim

—

a

duo

szlachty okolicznej.

Std

do Solury

w

Szwaj caryi, gdzie

Kociuszko ycie zakoczy, tylko 7 mil wielu te tymi czasy wygnaców polskich zbaczao tam, aby hod cieniom ;

zoy

wielkiego patryoty.

czyy si a tak

i

wsi granicznej

nas gocinne

dla

serdeczny

przyjanie

We

kraj

i

Kleiheimingen

przyjazne Niemcy

Badeski.

i

ten

ko-

pikny

Jak tam, nigdzie nas tak

tak wietnie nie przyjmowano. Dalsza droga pro-

i ktek Szwaj car ji. zimno na nas patrzano, nikt do nas nie przystpi i nie wita. Mówili nam Badeczycy, w tern zamonem miecie duo zwolenników Mikoaja. Krótko tam

wadzia nas na chwil przez Bazyle

»W

Bazylei obojtnie

i

e

"O

bawilimy, i zjadszy w hotelu Genewskim ostatni, wesoy obiad z naszymi towarzyszami badeskimi, zaraz ruszylimy dalej

do »

bliskiej

ju

granicy francuskiej.

Niebawem te ukazaa si oczom naszym Francy a,

upragniona Francya.

Byo

Wstpilimy do niej w zanym nam w naszych

sad francusk w dzili

skach,

nas jeszcze

to

dnia

miasteczku

9.

lutego

St. Louis,

o godzinie

ta 3.

punkcie wska-

wydanych przez amba-

paszportach,

Wiedniu. Zacni nasi Badeczycy odprowa-

do

obery,

i

tam

po najgortszych yczeniach,

po

serdecznych

rozstali

si

uci-

z nami*.

III.

—

Przychylne oznaki niektórych dworów.

Kapral

z

kul

w

czole.

—

Ernest Gothajski.

Ks.

W. ksina Wejmarska

i

mniemana

—

Plate-

— Dwór Saski najprzychylniejszy. — Drezno. — Klaudya Po— Nieogldno niektórych Polaków. — Usuwanie Polaków z Saksonii. — Jeszcze ywsza sympatya nad Renem. — Oppenheim. — Moguncya. — Worms. — Studenci w Giessen. — Hanau. — Orze Biay na wodach Menu. — Nieszczliwy pojedynek. — Zajcie si nami w — Czwartym Puku raturze niemieckiej. — Poezye. — piew o Frankfurt nad Menem. — Uchwaa jego Senatu. — Kronikarz frankfurtski o Polakach. — Pogrzeh porucznika Lange. — Poar. — równa. tocka.

lite-

«.

»

Ludwik Borne.

Wylew

sympatyi dla Polaków

by w

e wadze

Niemczech

pastw

istotnie

pastewek Rzeszy, zwaszcza w pierwszych miesicach, nie staray si czy nie mogy, stawia mu tamy. Niektóre nawet dwory niemieckie, ulegajc ogólnemu prdowi, okazyway naszym przetak powszechny

porywajcy,

i

i

ksi

chodniom niekiedy uprzejme usposobienie. Midzy innymi Ernest Gothajski musia ywi dla Polaków pewien interes, jeli

sdzi mamy

wanej

na zamku

dzcych kolumn. tana

i

z opisu

gocinnej bardzo uczty, przygoto-

ksicym w Gotha, dla jednej Ju na granicy ksistwa zostaa

wprost do paacu zaprowadzona.

wystpia

W wielkiej

i

przy odgosie trbek sali jadalnej

i

bbnów

W

z przecho-

ona powi-

dziedzicu stra,

prezentowaa bro.

zastawione stoy czekay

ju

na goci.

po obiedzie oprowadzano Polaków po paacowych komnatach, nad wejciem do jednej ujrzeli oni ze zdumieniem Kiedy

herb

Ora

polski,

z

Byo

Pogoni.

to istne

muzeum

history-

czne naszej rewolucyi: na cianach wisiay portrety polskich

generaów i mnóstwo obrazów i rycin w zwizku z ostatnimi w Polsce wypadkami oprócz tego bya tam starannie uoona kolekcya mundurów, tornistrów, karabinów, paaszy i t. p. wojska polskiego, zbiór guzików mundurowych rónych naszych puków, oraz monet i asygnat, bitych w Polsce podczas powstania — a ksi wci stara si uzupenia kolekcy, bo teraz przez adjutantów poszukiwa niektórych ;

sn

i

guzików (zwaszcza i

krakusów)

rego chudej

4.

puku

2. puku kosynierów ów podchory, w któ-

liniowego,

pienidzy polskich. Ten

i

i

sakiewce zatrzymaa si jeszcze jaka zotówka

lub grosz polski, zrobi przy

otrzymawszy

w

tej

sposobnoci

kad

zamian za

blaszk

z

» zoty interes «, stplem narodo-

wym, po dwa wane luidory. Pikne to przyjcie u ksicia Gothajskiego zostao zakókolumnie, o której mowa, cone smutnem wydarzeniem. znajdowa si kapral 5. puku liniowego, który zachowa osobliwszy lad otrzymanej w kampanii rany: kula karabinowa trafia go w sam rodek czoa, ale tylko do poowy utkwia w koci, a porósszy skór, wygldaa jak naró jaka. Gdy

W

go przedstawiono ksiciu, ten

ywo

zainteresowany,

zachca, by si zgodzi na wydobycie

kuli

i

by

mu

j

go

j

po-

darowa, a za ni ofiarowa mu stopie podoficera w swej stray. Zrazu nasz kapral waha si rozsta z »sw najdrosz pamitk «, ale namawiany przez oficerów przysta nareszcie na operacy. Chirurg ksicy i nasi doktorowie Kolesiski i

z

i

zerwa si i

Ratayski, przystpili

j

atwoci

wykonali.

nagle z krzesa,

stanwszy

z

ni

do

niej

natychmiast

Ale po kilku minutach

wyrwa

z

rk

i

szybko pacyent

szwajcara halabard,

na pozycyi, jakby przed nieprzyjacielem,

—

Nie bior Nix pardon! Nix pardon! pardonu! Biedny wiarus wpad w zupene obkanie; musiano go uj si i odnie do oficyn paacowych, gdzie, lubo po-

grozi

i

krzycza:

•;}

wierzony staraniom naj bieglej szych lekarzy, nie wróciwszy da

przytomnoci,

tej

samej nocy ducha

Nazajutrz kolumna wyruszya

nym i

sukursem,

akademikom, bo

gównie

który ci

opatrzona pieni-

dalej,

mia

suy

podchorym odu,

jako nie pobierajcy oficerskiego

najbardziej potrzebowali zasiku

Wspomnie

wyzion.

wypada,

*).

e w

laków zachcano, by si do armii

Gotha pszechodzcych Pobelgijskiej

brat ksicia Ernesta Gothajskiego, Leopold,

zacigali. Istotnie

nowy

król Belgów,,

si swe wojsko wzmocni znaczniejsz liczb Polaków i w tym przedmiocie zacz nawet komunikowa si z ksiciem Adamem Czartoryskim i z nasz misy w Paryu. Ale gdy tymczasem szanse utrzymania pokoju znacznie si powikszyy, zamiar ten zo-

zamyla

temi czasy formujce

by

sta zaniechany.

W

Weimarze, gdzie znajdowa si wielki nasz przyja-

ksicia, wydarzyo si inne Z jedn kolumn sza przy moda kobieta, ona podoficera, w mskiem, wojskowem ubraniu. Za przybyciem kolumny do Weimaru, rozesza si pogoska, wród niej znajduje si i panna Emilia Platerówna, rozgona amazonka litewskiego powstania. Na t wie W. ksina Weimarska przesaa owej podoficerowej due pudo, zawierajce cay przybór stroju kobiecego, od ciel

Sauree, nauczyciel

modego

zetknicie Polaków z dworem.

mu

e

e

jednak dawczyni bya z urodzeksiniczk rosyjsk (Mary a Pawowna, siostra Mikoaja), kolumna uznaa, e daru nie wypada przyj i e naley go

kolczyków do trzewików. nia

') Powyszy opis przyjcia w zamku gothajskim napotkalimy we wspóczesnych » Notatkach « J. Potrykowskiego (Rkopis w Arch. ks. ks. Czartoryskich). Na miejscu jednak w Gotha, ani w tradycyi zamkowej,

ani w pismach miejscowych wzmianki o nim nie znalelimy. Co za do wzmiankowanej kollekcyi polskiej ksicia Ernesta, to potwierdzono nastpnie do arsenau w Koburg nam, takowa istotnie istniaa i zostaa przewieziona.

e

e

odesa

podzikowaniem a zachowaniem

z

wiczek, na

pamitk

tylko pary

rka-

uprzejmej intencyi.

Naj przyjaniej jednak usposobionym by dwór saski dla Polaków; dobry stary król Antoni, jak i pierwszy jego minister,

im wiele dowodów dworskiem Polaków: pani Ewa Dobrzy cka z Ko-

zacny, nieskazitelny Lindenau, dawali

W

przychylnoci.

Drenie,

w samem

otoczeniu

znajdowao si kilku szutskich, (gówne ognisko polskoci) bya dam honorow, Tódwen szambelanem królewskim. Mieszkali tu: Józefowie ubiescy, generaowa Dbrowska, Kossakowska, Czacka, Sapiehowie, Komarowie. Mielimy tu dobrych i wpywowych przyjació, jak np. Falkensteina,

bibliotekarza króla,

biografa Kociuszki, lub dr Hedeniusa, uczonego

sem francuskim by Reinhard, (b.

i

znanego

filantropa.

Po-

przychylny Polakom. Kruszyski

wyszy urzdnik w Min. Spr. Zagr.) uatwia stosunki i z wadzami saskiemi. Na przestrzeni midzy prusk a francusk granic

z nim, jak

Drezno stao si jakby i

wdrownych

gówn

Polaków.

szczególny

powab

polska stale

w

i

ju

przystani dla rozpierzchych

Zawsze to miasto miao dla nas przed powstaniem niejedna rodzina

niem zamieszkaa. Zaraz po ostatecznej rozsypce

czonków Sejmu, kilku generaów {przez pewien czas zetkno si tu jednoczenie a trzech Rybiski) •ekswodzów naczelnych: Maachowski, Dbiski zebraa si tu pewna

liczba

i

i

mnóstwo innych wojskowych

cywilnych uczestników po-

i

W

tym czasie znalaz si w Drenie i Mickiewicz razem z nim Garczyski, Domeyko i Odyniec. Przybya tu Klaudyna z Dziayskich Potocka, uwiózszy z sob z Polski, jakby sucych swoich, Wodzimierza Potockiego, Wincentego Tyszkiewicza i Józefa Taskiego z ni przybya w ubraniu wstania.

i

;

pokojówki

nieodstpna

jej

towarzyszka, Emilia

Okok komitetu niemieckiego stan

w

Sczaniecka.

Drenie i komitet polski pod prezydency pani Dobrzyckiej, z udziaem generaowej Rarbary Dbrowskiej, Klementyny z Taskich HofTmanowej, jej ma, Józefa ubieskiego i innych. Klaudya Potocka

:

/D

staa si jego dusz.

Moda

ta kobieta

wtej

postaci a wiel-

kiego serca, jak bya anioem opiekuczym rannych i chorych w Warszawie i Modlinie, tak teraz w Drenie staa si niestrudzon w niesieniu ulgi i pomocy wygnacom 1 ).

Kiedy pod koniec grudnia 1831, genera Bem wpad zada rodków na wyprowadzenie Elblga do Drezna onierzy, Klaudyna wyczerpawszy ju cakowity swój zapas gotówki, sprzedaa dwa kosztowne szale, eby zasili skadk za jej przykadem inne Polki spieniyy klejnoty i w 24 z

i

midzy rodakami 40.000 zp., które naElblga na rce pana Riesen wyprawione zostay. Potem powtórnie zebrany w Drenie inny fundusik, przyczyni si do cignicia do Francyi trzystu onierzy z korpusu Ramoriny, którzy wtoczeni z Galicyi do Polski, uchodzili stamtd i przybywali do Krakowa. Tym wojskowym jak innym, idcym od Austryi, rzd saski wyjtkow ask pozwoli przechodzi przez Drezno, bo inne stolice, jak Berlin najtem na ten cile byy zamknite Polakom. i Wiede, godzin zgromadzono

zajutrz do

W

pomieszczeniu znajdowali oni nocleg

cel

stawali od komitetu bielizn

,

buty

i

i

utrzymanie

i

do-

paszcze, a pose bawar-

wydawa im

na dalsz drog paszporty. Pose francuski mia 50.000 franków z funduszów swego rzdu na zapomog idcym do Francyi. Ta wzgldnie ju w lutym móg szczupa suma rycho si wyczerpaa, tak

ski

w

Drenie, baron Reinhard,

e

on tylko po 2 talary dawa oficerom na dalsz ich drog. Drezno pooone nie zbyt daleko od granic Polski, utrzy-

mujce do oywione stosunki z Wrocawiem, Krakowem Warszaw, stao si dogodnym dla wychodców punktem i

znoszenia si krajem ')

i

rodzin. Policya rosyjska czujnie przej-

Pomidzy weteranami

1831

r.

imi Klaudyny zostao

otoczone

rzewnem uwielbieniem. Ze skadek wychodców zebrany fundusik. znajdujcy si w zawiadywaniu Tow. Czci i Chleba, sucy do wspomoenia sieroty lub dziecka biednej rodziny, a noszcy nazw » Funduszu Klaudyi Potockiej « jakby skromnym, moralnym nagrobkiem uwiecznia jej

pami.

76

mowaa

listy

wprost

clo

nich adresowane

za porednictwem

;

bankiera Kaskela, lub pod kopert innych

mieszkaców dredomu wiadomoci lub ludzkie postpowanie rzdu

zdeskich, niejeden z nich odbiera z

Wzgldne

przesyki pienine.

i

gniewao Mikoaja, który przez swego posa w Drenie, pana Schroedera, nie poprzestawa czyni w tym wzgldzie reklamacyi, a na nieszczcie poche i nieogldne zachowanie si niektórych Polaków w Drenie podasaskiego z Polakami,

wao

do tego

podany

pretekst.

»Na starym rynku, koo poudnia schodzili si rodacy wszelkich stanów. Gwarno i haaliwie dyskutowali, radzili, sejmikowali, czytali, deklamowali, a nawet piewali i gwizdali «.

Na

jak ponn, wiadomo

o formowaniu ogromnej armii Nakwaski wnosi ju zebranie ogólnego

franko -belgijskiej.

zgromadzenia, utworzenie

komitetu

i

napisanie

memoryau

tymczasowego rzdu ). Gabinet drezdeski nie w siach opiera si rad nie rad, od czasu do czasu musia obostrza przepisy wzgldem Polaków, to zabrania nosi publicznie mundur polski, to wypowiada pobyt bardzo niespokojnym albo goniejszym osobistociom. Midzy tymi genera Bem, po powrocie z Parya, pod koniec stycznia, otrzyma wkrótce rozkaz opuci najprzód Drezno, potem Lipsk, i musia w kocu przenie si do Altenburgu i stamtd kierowa dalszym przechodem kolumn przez Niemcy. Przedstawienia i wymaga!

dla

,

nia petersburgskie

i

berliskie,

staway si coraz natarczywsze,

pod ich naciskiem, latem 1832, prawie wszyscy Polacy zostali z Saksonii wydaleni Mickiewicz wtenczas Drezno i

i

;

opuci,

i

Klaudyna potocka

Sympatyi ywionej

w

sdziw matk Saksonii

dla

odjecha musiaa.

Polaków

nie

ust-

poway uczucia okazywane im w dalszych stronach, a zwaszcza nad Renem. Owszem widzielimy ju e czem bardziej zbliay si kolumny do zachodnich kraców Niemiec, tern

—

')

Makowska,

»Pamitnik«,

—

str.

278.

:

Nad Renem, tam te i objawy jego staway si ywsze. Tam z okolicznych wsi zjedali si nawet niekiedy wocianie dugim szeregiem wózków, z chorgwiami i krzyami, spotyka pozdrawia braci w wierze, wygnanych i przeladowanych przez cesarza schyzmatyckiego. Miasta nadreskie przecigay si w uprzejmoci i wylaniu

ywsze spotykay

oznaki spóczucia dla siebie.

gdzie 'temperament

ludnoci

jest gortszy,

i

si

dla naszych rodaków.

W

Oppenheim Polacy przeprawiali si przez Ren, na * Znika wszelka ich pobycie pisz z tego miasta: rónica stanu, wieku, jzyka, majtku ludzie, jak si trafio, prowadzili si pod rk, ciskali sobie donie, jakby wszystko biednych nawet domkach przy dawni, starzy przyjaciele. ulicy, z kadego okna wiecia lampa lub wieca z uprzejmem pozdrowieniem dla przechodniów. Wszdzie tylko jeden gos o dobrem zachowaniu si i o wdzicznoci tych walecznych «. Moguncyi oprócz grona mskiego, zajmujcego si przyjmowaniem Polaków, istnia i komitet panien (MddchenVerein) peen entuzyazmu i zapau; ale nietylko to: utworzono tam stowarzyszenie dziatwy (Kinder - Verein), w którem mali nasi przyjaciele od 10 do 12 lat, znosili w ofierze swoje zabaw ki, by z nich urzdzi lotery na dochód komiO przyjciu w tern miecie donosi berliska tetu polskiego. Vossiche Zeitung pod dniem 24. stycznia 1832 »Przy zblianiu si pierwszej kolumny Polaków, ogromne mnóstwo ludzi z pochodniami w rku, zgromadzio si o godzinie 6. nad tegostronnym brzegiem Renu. Zabrzmiaa muzyka, tysice zgromadzonych z uniesieniem piewali znajom promie.

O

;

W

W

7

polsk: » Jeszcze Polska nie zgina « w jzyku niemiecNa rodku Renu, na mocie ywowym odpowiada sam pieni w jzyku ojczystym oddzia Polaków, po wikszej czci z oficerów modych si skadajcy. Gdy si do brzegu zbliyli, powstao midzy mieszkacami szlachetne wspóubieganie si gdy kady si dobija o zaszczyt przyjcia do domu

pie

t

kim.

,

sw ego gocia polskiego. T

—

Wczoraj

do przyjcia

drugiego

78

Wzdu

oddziau jeszcze wietniejsze poczyniono przygotowania. brzegów wspaniaego Renu, na pagórkach winn macic zasanych, rozoono ognie na znak radoci, które razem z pochodniami owiecay okolic. bliskoci miasta rzsistem

W

ca

jania wiatem transparent alegoryczny. Midzy wychodcami tymi byo te kilku starców i dama jedna, jeszcze w mundurze porucznika, która na caej wyprawie mowi swemu jako adjutant towarzyszya «. Nazajutrz »

rozrzewniaj thal

tj.

Przyjcie

byo

cem

ich

25. stycznia

w

Polaków i

donosz zWorms: miecie naszem

byo

istotnie

prawdziwie braterskiem. Chocia Franken-

pierwszem noclegiem, zatrzymano wszelako tu z innemi ju popoudniu trzeba si byo

pierwsz kolumn,

rozsta. Magistratura wczenie

ju

wystaraa si o kwaterunki przedtem ale ta staranno, jak si pokazao, bya t niepotrzebna kady mieszkaniec miasta chcia mie bilet, nawzajem karteczki takie z rk sobie wydzierali i jeden zazdroci drugiemu honoru umieszczenia w domu swoim kochanych przybylców. Kiedy wóz jaki stan przed domem mu wyznaczonym, waciciel przyjedajcym w cisem ani tyle czasu nie pozwala, aby zsi mogli znaczeniu sowa powiedzie mona, ich z wozów zrywano goci przybywajcych bilety kwaterunkowe dla

w tym celu rozdaa dniem

i

—

ra

:

—

—

e

i

prawie mimowolnych do

rzecz opisa

W

t rado

i

domów

wesoo,

zabierano.

Niepodobn jest

która teraz u nas panuje«.

niektórych miejscach manifestacye przyjazne, okazy-

e

wane Polakom, przybieray charakter takiego oywienia, wadze, zapobiegajc zakóceniu porzdku i spokojnoci, widziay si spowodowane odmienia ich marszrut. Dla tego przez Freiburg, gdzie si wedle wyraenia gazety Schwabischer Merkur objawi niewidziany dotd entuzyazm (noch nie gesehener Enthusiasmus) dla naszych rodaków, dalsze miecie hesseprzejcie kolumn zostao wstrzymane. skiem Giessen, akademicy i obywatele przy pojawieniu si mgnieniu oka, Polaków wpadli te w najwyszy zapa.

—W W

79

zdaway si przemienione okien nastpoway salwy po salwach. Mieszczanie poszli za przykadem modziey, mona byo sdzi, e na ulicach Giessen odbywaj si mordercze utarczki. Wszelkie wadze zniky: nie byo wida ani mieszkania

wszystkie

w

grzmice bastyony;

studenckie

z otwartych

i

miejskiej ani uniwersyteckiej policyi,

rzdku podczas dentów. Ale

ci,

tej

rozgrzani winem,

Arensa, prezydenta

v.

mu haaliwe

yli

i

cae utrzymywanie po-

»tumultuarnej« nocy przeszo

sdu

Pereat!

i

poszli

przed

w rce studom barona

kanclerza uniwersyteckiego,

W

skutek tego zajcia

i

rzd

zohes-

seski wzbroni dalszego przechodu kolumn przez Giessen odwróci ich drog na Friedberg, z umylnem ominiciem Marburga, gdzie akademicy równie gotowali dla naszych gorce powitanie. Ten sam rzd nie chcia dozwoli na przejcie Polaków przez Hanau inaczej jak tylko pod warunkiem, w miecie tern nocowa nie bd. Woli zwierzchnoci stao

i

e

—

noclegu nie byo, bo nikt si spa nie pooy mieszkacy hanauscy na prdce urzdzili bal w przylegem do dnia z gomi miejscu kpielowem Wilhelmsbad, i tam polskimi przetacowali. Rankiem Polacy siedli na wielk towarow i w towarzystwie komitetu, ród wystrzaów

si

zado

;

ale

a

ód z

modzierzy, z

muzyk grzmic na

ym

pokadzie

i

z

Orem

Bia-

Menem popynli do Frank-

powiewajcym na maszcie, Nadmiemy, e w Hanau wychodzio skrajnych opinii pisemko Die Neuen Zeitschwingen, które wierszem i proz podawao ogniste artykuy o Polakach. Przyczyn zakazu zatrzymywania si w Hanau stao si; smutne wydarzenie, które w caej okolicy sprawio gbokie furtu.

wraenie. Zwykle kiedy nie dawano jakiej ogólnej fety dla Polaków, mieszkacy oddzielnemi gronami rozbierali pomidzy siebie

naszych rodaków;

kade grono chciao mie

bd

»

swego

bd

w miejscu publicznem, ugaszczao go w kole domowem. Wtenczas trzeba byo spenia toasta lub nawet na i rozpowiada, dobr czy aman niemczyzn, migi, o przygodach ubiegej kampanii. Podczas przejcia jednej Polaka «

i

80 z pierwszych kolumn przez Hanau, pewna grupa juz

w

r

póno

nocy odprowadzaa oficera polskiego, porucznika Dzwon-

kowskiego, z kawiarni

do kwatery.

cych patryotyczne pieni, nadyba strofowa,

e

haasuj na

Idcych tak i piewajzatrzyma ich i

j

patrol,

ulicy o nocnej porze.

Na

to,

podo-

Dzwonkowski zosta odpowiedzieli. zniewaony, to dao powód do pojedynku nieszczliwego, w którym mody oficer huzarów heskich, nazwiskiem Niemeyer, pad na miejscu. Jednoczenie z rozbudzonemi uczuciami u publicznoci, pojawia si i interes dla Polaków w literaturze niemieckiej. Gazety, nie wyczajc wychodzcych pod cenzur prusk, podaj liczne sprawozdania i szczegóy o pobycie Polaków. Na polu ruchu ksigarskiego przechód naszych tuaczy staje si przedmiotem » aktualnoci «, znajdujcej swój odgos w broszurach, muzy kaliach, sztychach i litografiach rónorodnych. Jeszcze przed kilkunastu laty nie trudno byo spotka si w Niemczech z którkolwiek z ówczesnych rycin, wyobraajcych np. przyjcie Polaków w Lipsku, albo poegnanie Polaków z ojczyzn. Na wzgórzu, u stóp supa granicznego siedzi modzieniec w mundurze uaskim z ramieniem w temblaku, z utopion w doniach twarz; przy nim stoi starzec o biaym wsie, o piknej, powanej postaci, z na gowie nieutulonego syna. Nad nimi szare niebo, w dali równina z biegiem rzeki i niskiemi chatami. Obrazek ten z podpisem: Der Polen Abschied vom Vaterlande, mia w swoim czasie najwiksze powodzenie; mimo banalnoci swego stylu, nosi wyraz szlachetnego smutku i przemawia nim do uczu wyobrani wielkiej masy. ehoceni Niemcy, hardo

ciko

rk

i

Patryotyzm,

waleczno

i

niedola

Polaków,

dostarcza

poetom niemieckim treci do rónych wyla lirycznych. Pomijamy owe mnóstwo rymów okolicznociowych i jednodniowych, którymi w kadem prawie miecie witano Polaków; mamy tu na myti utwory poetyczne wartoci wyszej, uznanej szerszym

i

trwalszym rozgosem. Platen - Hallermiinde

paa

81

gniewem

i

uburzeniem nad krzywdami naszemi, miaym i napitnuje cesarza pónocy i zorzeczy prze-

mitnym gosem

mocy tryumfujcej pysznej. Jego Polenlieder nale do pocztków owego rodzaju poezyi politycznej, która nastpnie i

nie

maego w Niemczech

znaczenia nabiera.

W

chwili, kiedy

wychodzi za granic, odzywa si on do nastpcy tronu pruskiego gorcym i silnym wierszem (An einen deutschen Filrsten), w którym woa: wojsko polskie

Ich flehe fur das Volk der Leiden, Das aus der Heimath auszuscheiden Gedrangt die Zeit; Ich flehe fiir umsonst ermannte, Fur fluchfge Helden und Verbannte,

Um

einen Funken Menschlichkeit.

Wie auch des Gegners Groll sich Werd' ihnen kein Asyl verweigert, Kein Trost im Schmerz.

Und wo

steigert,

ein Gast sich eingefunden

Balsam seine Wunden So lange schlagt ein deutsches Herz.

Betraufle

Inni poeci jak Maltitz, prof. Reichlin,

tetyczne skargi

Mosen, Lenau, Ortlepp, Buchner,

Gauby, Millinghofen, Weiss

al gboko

i

losem wygnanych

etc.

wylewaj pa-

poczuty nad niedol Polski

i

nad

synów\ Niektóre- z tych wierszy weszy

jej

T

mona, w skarbiec poezyi ludowej, do dni naszych zachoway ca swoj popularno. Do takich najbardziej moe rzec

i

zaliczy si daje znany wiersz Juliusza Mosena: Die letzten

Zehn vom Yierten Regiment Czwarty Puk mnienie jego zawsze uwielbienie

tskne

w

—

nas budzi

liniowy

!

Wspo-

jak dum aosn, jakie

a jednak ten hufiec walecznych nad

walecznymi dotd nie znalaz u nas rki mistrza, coby odda wierny i peny jego obraz. Dzieo to byoby godne pdzla autora

»

Ogniem

Lubomir Gadon.

i

Mieczem«. Przypomnijmy sobie tymczasem, Emigracya polska.

Q

!

!

:

!

82 jak

w

chwili

piewa

kiedy

i

Czwartaki

z

innymi

szli

na tuactwo,

o nich poeta niemiecki: Die

Zehn vom Vierten Regiment.

letzten

Warschau schwuren Tausend auf den Knieen: Kein Schuss im heil'gen Kampfe sei gethan! Tambour schlag an Zum Schlachtfeld lasst uns ziehen Wir greifen nur mit Bajonetten an! Und ewig kennt das Vaterland und nennt, In

!

Mit stillem Schmerz, sein Viertes Regiment.

Und ais wir dort bei Prag blutig rangen, Hat doch kein Kam'rad einen Schuss gethan, Und ais wir dort den Blutfeind zwagen. Mit Bajonetten ging es drauf und dra! Fragt Praga, das die treuen Polen kennt

Wir waren

dort,

das Vierte Regiment

Drang auch der Feind mit Feuerschlunden Bei Ostrolenka grimmig auf uns an;

Doch wussten wir

sein tiickisch Herz zu finden,

Mit Bajonetten brachen wir uns Bahn.

Fragt Ostrolenka, das uns blutend nennt:

Wir waren

Und ob Doch

dort, das Vierte

wack're Mannerherzen brachen, wir mit Bajonetten an,

viel

griffen

Und ob wir auch dem Doch

Wo

Regiment!

Schicksal unterlagen,

hatte Keiner einen Schuss gethan.

blutigroth

zum Meer

die Weichsel rennt,

Dort blutete das Vierte Regiment!

weh, das heiPge Vaterland verloren Ach, fragt nicht, wer uns dies Leid gethan?

Weh Die

Allen, die

Wunden

Doch

im Polenland geboren!

fangen frisch zu bluten an;

fragt Ihr,

wo

die argste

Wunde

brennt:

Ach, Polen kennt sein Viertes Regiment! Ade, ihr Briider,

An

die,

zu Tod getroffen,

unsrer Seite dort wir stiirzen salin

;

.

!

!

88 Wir leben noch, die" Wunden stehen offen, die Heimath ewig isfs gethan! Herr Gott im Himmel, schenk' ein gnadig End' Uns Letzten noch vom Vierten Regiment!

Und um

Von Polen her, im Nebelgrauen, riicken Zehn Grenadiere in das Preussenland Mit dumpfem Schweigen, gramumwolkten Blicken; sie stehen festgebannt Ein »Wer da?« schallt

—

Und

Einer spricht:

vom

Die letzten Zehn

')

na

—

•

»Vom

Vaterland getrennt,

Yierten Regiment

l

).

Wiersz ten zosta przez J. N.- Kamiskiego przetumaczony Tumaczenie to brzmi jak nastpuje:

polskie.

Puk

czwarty.

Walecznych tysic opuszcza Warszaw Przysiga klczc: Naszym wiadkiem Bóg! spraw, Z bagnetem w rku pójdziem w mier naszem hasem niechaj zadry wróg I dobosz zagrzmia, ju sojusz zawarty,

wit

;

Z panewk

prón

w

idzie

bój

puk

czwarty.

Wiadoma wiatu ta sawna Olszyna. murem twardym nieprzyjaciel sta! Paszcz tysic zieje, rze si krwawa wszczyna. Ju mur zwalony, nie pad ani strza: Gdzie

Okropny przestrach poniós tum rozarty, Spokojnie wróci do Pragi puk czwarty.

Pod

Ostrok

wróg si dumny zyma,

Otacza wolnych dzikiej hordy

mier

albo

ycie

—

tu

wa;

wyboru niema!

—

nie pad ani strza! »Z bagnetem naprzód!* I ju dla naszych odwrót jest otwarty, 1

któ

to

zdziaa?

—

0,

by

to

puk

czwarty!

On to po cikiej i krwawej rozprawie, Jak grony piorun, jako bitwy pan, Ponuro wraca ku tsknej Warszawie, Krew obmy w Wile z przyschnitych ju ran; 6*

!

!

S4

Zapewne wicej

A

do Prus.

byo

ich

jak dziesiciu, kiedy z

zbów

czoem

rów graniczny wkraczali jednak natchnienie poety nie omylio go. Z da-

ponurem, ze zgrzytem

przez

wnych, starych Czwartaków, w owym dniu nieszczsnym, 5. padziernika, pewno chyba ju kilku zaledwie pozostawao. Bo ilu to ich lego na wszystkich polach! Z kadej bitwy czwarty

puk

wraca poszarpany

liniowy

ale jak istny Feniks pobojowiska, z ognia

i i

zdziesitkowany, z krwi

wci

si

odnawia. Ile razy chodzio o to, by zapeni w nim szczerby, na kade zawoanie, ponad liczb i potrzeb, przybiegali mu nowi ochotnicy.

odradza

i

Obok Lipska z tych miast,

i

gdzie

Freiburga, Frankfurt n. M. by jednem rodakom naszym szczególn okazywano

—

Czerwono pynie w morze prd niestarty to walecznych przela j puk czwarty.

—

Krew

Daremne

mztwo

!

Ojczyzna zgubiona

speni czyn; Zabójczy potwór wyszed z matki ona, Ojczyzny zgub jej wyrodny syn Ach, nie pytajcie, kto ten

W

kawaki znowu kraj polski rozdarty, Krwawemi zami zapaka puk czwarty. bracia, których nam spraw wzia mierci

egnajcie

Za

wit

Wam

lepszy udzia dosta

Nam

chytra zdrada

wzia

si z

z

przy boku

do!

wyroku,

rki bro.

Jak biedny tuacz na kiju oparty, kraj obcy idzie nasz dzielny puk czwarty.

W

Dziesiciu

mów

bkanym

krokiem

Przychodzi chwiejno pod graniczny sup;

Ciekawem zewszd patrz na nich okiem, nich kady idzie jak bez ycia trup.

Z

Kto idzie? stójcie!

My

to dziesiciu,

—

cay

krzykn to

puk

pruskie warty.

czwarty!

Rft

gocinno. Mimo obradujcej

tu Rady Rzeszy Niemieckiej, od pocztku wojny istniaa tu wielka yczliwo dla naszej sprawy, i ju w czerwcu 1831, od grona miejscowego wyszo wezwanie do publicznoci z prob o dostarczenie pótna,

szarpi

datków pieninych na rzecz rannych

i

lazaretach

w

chorych po

i

Polsce.

Na jednem z posiedze Senatu frankfurckiego (dnia 31. marca 1831), kiedy sprawozdawca przedstawi, na przyjcie Polaków skarb miejski wyda ju przeszo dziesi tysicy zr., zarazem wykaza potrzeb przeznaczenia dodatkowych dwadziecia tysicy zr. na dalsze ich podejmowanie, i przewóz, wniosek tego samego dnia jednogonie i bez wszel-

e

i

dyskusyi zosta przyjty.

kiej

Przy rozdawaniu biletów kwaterunkowych Polakom przy-

byym,

komitet uprzedza ich,

pokryte

i

Wycznie

prawie

gospodarze

gdzie

e

prosi, by sobie wygody

wydatki ich ycia z góry

w

niczem nie odmawiali.

pomieszczano ich po oberach z

onami

dziemi radonie

i

i

hotelach,

wybiegali,

wita goci i nieustannie uprzedzali ich yczenia, kiedy ci si ogranicza swe potrzeby, aeby nie naduywa

starali

gocinnoci Frankfurczanów. »Nic nie mielimy do czytamy w pamitniku podrónym a ylimy przez kilka dni w Frankfurcie jakby jacy bogacze wiata. « Zaraz po przybyciu kolumny, komitet zapytywa przewodnika o jej potrzeby, lecz ju w poprzednich miastach troskliwie zaopatrywano naszych podrónych, przeto we Frankfurcie nie wielu si zgaszao z daniami. Wszelako ród hojnej

rozkazywania

—

—

e

wielkiej

si stali

»

liczby,

bardzo

acz

pewni szulerzy

i

wyjtkowo

i

rzadko,

niektórzy ludzie chciwi,
Gesammelte Schriften von Ludwig Borne*.

Tom

X.

89

w

milczeniu,

temu na teme miejscu naleaoby pomnik po-

stawi. Staroytne dzieje pikniejszego

rysu serca

nam

nie

podaj «.

A w kilka dni póniej (w licie z dnia 3. lutego), gdy si dowiaduje, Frankfurczanie, wyprzgszy konie, sami wcignli do miasta pojazdy, w których siedzieli oficerowie

e

polscy, pisze on:

»

Czy te

to wszystko prawda, co donosi ga-

zeta stuttgardzka, jak Frankfurczanie podczas przejcia Pola-

ków niejednem piknem sowem, pikny sposób mylenia jawili?

I

e

tak czytam,

ob-

jeden z tych, co cignli powóz Po-

—

odezwa si do towarzysza: » Zaczekaj Filipie i ja pomog. Co mi tam obchodzi cesarz, czy król. Ja wiem tylko, e ci Polacy, to s dzielne chopy «. Inny za woa: » Chcielicie przecie cign pani Sontag (synna piewaczka ówczesna); ci tutaj Rosyanom pikniejsze arye piewali «. Trzeci znów wykrzykiwa: » Pokamy tym modym ludziom, laków,

ci

—

emy

nie Prusacy

koczy

autor rzeczony

mdrzy wy i

!«

ludzie!

»

Pochód Polaków przez Niemcy

— wyda

mowie

Przebiegli

o zdradach zadanych przez

—

najpikniejsze owoce... Prze-

Austry

stanu! i

O krzywdach

Prusy Polakom, nie

pozwalalicie pisa gazetom, a teraz puszczacie na kraj tysice kaznodziejów, którzy rozpowiadaj co wycierpieli nas, jak

si cierpie

przestaje «.

i

nauczaj

IV.

Wpyw

—

przejcia- Polaków na Niemców.

lacy go krzewi.

—

dzieje rozbudzone, nie ziszczone.

vogel der Rewlution.

—

—

Orszak

—

w Niemczech.

—

Rzekome posannictwa.

aobny

— Po— Na-

Duch narodowoci.

Podniecenie opinii publicznej

zmieniony

w

Stitnn-

pochód tryumNie zawsze

—

Szlachetna postawa spóczujcej Germanii. czowiek czowiekowi wilkiem «. Czekamy na sprawiedliwsze uznanie. Wdrówka polska trwa jeszcze dugo. Wadze niemieckie staj si surowsze. Wspóczucie publicznoci nie ostyga. Towafalny.

—

»

—

rzyszy

—

—

wygnacom

a

do granicy.

—

Powitanie Francyi.

—

— »

Starsza

skdind

prze-

odwraca si od modszej.

siostra «

Cierpie, niestety, nie przestalimy

—

ale

Myli publicznej Niemczech, zbudzonej rewolucy lipcow i reform angiel-

widywania Bornego nie zupenie chybiy.

w

sk, dodaje nowej podniety przechód polski. Nie te bez wpywu na rozwój swobód politycznych rodowych niemieckich. Byo to zaranie ducha narodowoci, znaczeniu.

W

wiekach przeszych

pozostaje on i

de

w nowoytnem

na-

jego

narodowo bya poniekd

instynktem tylko; za naszych czasów staje si ona uczuciem i na caym szeregu Niemczech przebudza si duch ten

rozumowanem, opartem na patryotyzmie potrzeb

w

moralnych.

w

W

Grecy i w Polsce wybucha wielk un. tym ogniu pochodni, po przez gruzy i zgliszcza

1813 roku.

Zatlon

W

i

wynieli Polacy z pogorzeliska a

Niemcy

uwielbienia, ich

wie

i

szli

z

ni

przez

z wzniesionemi do nieba ramionami, witali

wity pomie,

do jednoci

i

potgi.

ten

z

pomie,

Europ,

okrzykiem który

mia

91

Widok tuacza, majcego na

rzaw

sobie

sukni zapylon kumajtek r

bitew krwawych, rzucajcego kraj, rodzin,

porusza Niemców do gbi przeciw uciskowi, i zaostrza ich nienawi dla samodziercy Rosyi, wzmaga ich opór przeciwko przytaczajcej opiece witego przymierza, przeciwko systemowi Metternicha uchwaom sejmu frankfurckiego. Komii

tety

polskie

po miastach niemieckich staj si

co przyjaciel

istotnie

klu-

przyjaciel Polski

znaczy u nich to samo r

w olnoci. Bezporednio

za przejciem Polaków,

bami liberalnymi,

i

r

wszdzie gdzie oddech ludnoni nie by tumiony si wojskow, rodz si te nowe, czstsze manifestacye zbiorowe: uczty polityczne, sadzenie drzewT wolnoci, kokardy narodowe,

agitacya na rzecz

adresy

wolnoci prasy, mielsze gosy

petycye do

i

rzdu

publicystyki,

lub izb reprezentacyjnych, zgroma-

w Hambach, stowarzytemu podobne objawy^ wiadczce o wzmaganiu si prdu, unoszcego spoeczestwo niemieckie ku wyszym przeznaczeniom. dzenia ludowe, jak

szenia

ku

»

Ale, jeli

Niemców

T

ków

nie

synna uroczysto

odrodzeniu Niemiec «,

przechód polski

te w odwrotnym pozosta bez wpywu.

,

to

i

wyw ar pewne wraenie na r

kierunku,

i

na samych Pola-

Zapewne, gorce wspóczucie Niemców byo prawdziw pociech i osod dla nieszczliwych. Co znaczyy te tysiczne okrzyki: »Niech yje Polska!* rozlegajce si wszdzie, gdzie tylko Polak stpi! Czy nie godzio si czerpa z nich otuchy? Czy nie podnosiy one wiary i ufnoci w lepsz przyszo? Zdawao si wówczas niepodobiestwem przypuci, opinia Europy da upa sprawie, której suszno tak powszechnie goszono, której rozprószonych onierzy noszono na rkach, i dla której uroczyste skadano obietnice. Stao si inaczej i tak, serdeczne objawy Niemców, ten ostatni umiech soneczny na chmurnem niebie w ygnaców, wzmagajc nadzieje, nigdy nie majce si zici, rozszerzy im tylko koo uud i przyszych zawodów. r

e

—

7

:

92

wieym sz zbola,

pogromem przygnbieni,

ruszyli Polacy

w

z

pospn myl

W

pielgrzymk.

tern,

i

du-

ku wiel-

kiemu zdumieniu, wszdzie spotykaj otwarte ramiona, uroi witeczne gody wszdzie obsypuj ich em-

czyste przyjcia

;

zw

fatycznymi, najszczytniejszymi epitetami:

ich bohaterami

mczennikami witej sprawy, wybracami ludzkoci, zesacami bogów, tarcz cywilizacyi, obrocami wolnoci na i

wmawiaj, e na nich polega nadzieja przyszoci, e odtd do nich naley wskazywa ludom drog, by przewódzcami w walce przeciw uciskowi i t. p. Wszystko to byo tego ziemi;

rodzaju,

e

mogo sprawi istotne upojenie zawróci mode, ród okrzyków ucisków, ród wei

niedowiadczone gowy.

i

zbranego uczucia, nie dostrzegaj,

ców, acz szczerym

ew

entuzyazmie Niem-

serdecznym, mieci si przecie

i

i

hodo-

popdom deniom nie dostrzegaj, e rzeczywisto zaczyna si usuwa z przed ich oczu, unoszc ze sob jasne pojmowanie waciwych celo w zada. Opuszczajc ojczyste strony kady wiedzia jewanie wasnym, niemieckim yczeniom,

i

t

i

e jest tylko onierzem Polski, i e idzie czeka na chwil nowej walki z wrogiem ojczyzny nim doszed do granic Francyi kady usysza sto razy, e powoanie jego jeszcze dno,

;

jest inne

—e

powiceniu

i

W

nictwo.

dzielnemu ramieniu

mstwu, Europa

ten

sposób

to

wygnaca

polskiego, jego

powierza rozleglejsze posan-

owacye niemieckie,

niejednego

wychodców, pasoway na bdnego rycerza do wypraw mniej lub wicej nam obcych. ruchu budzcym si tymi czasy w Niemczech, nie-

z naszych

spraw

i

W

którzy publicyci lub inni przywódzcy,

jaskra wemi opiniami

im i

denia

liberalne

rozmylali nad

przewróci trony trzymuje. dzili,

biegli

W

tern, i

i

planami. Nie wystarczay

narodowe;

oni sigali

do

znacznie

jak z gruntu przeksztaci

wymie

e

przecigali wszystkich

zuchwaymi

przechodzie

tern bardziej,

cisn

i

wszystko,

swym

nasi

oni byli zawsze

braci

Polaków

i

dalej

spoeczno,

co je otacza lub pod-

tuacze

i

o nich zawa-

midzy pierwszymi

najgorcej ich

witali,

co

jako

93

»

ptaków zapowiadajcych burz « Zetknli si

tion).

pióra

i

rych z

sowa

e

ew

nich,

tylko

(Slurmuógel der Reuolunsfei rodacy, ludzie od

niektórzy

ni od

raczej,

pomidzy

powstania,

z nimi

szabli.

Usyszeli oni od niektó-

Niemczech, wszystko gotowe do

szukaj wodza. Rojenia ich nie byy bez i spraw polsk lubo urzdzon we-

ponty, bo obejmoway

dug

,

teoryi demagogicznych,

Jakkolwiekbd

,

ziarno

wiatr. Przywiezione

posuy Takim

enie

i

niemieckie

zupenie poszo na wysokiej tempera-

nie

do Francyi, pdzone

turze cieplarni paryskiej, nie

zabarwionych kosmopolityzmem.

w

wydao ono owoc

egzotyczny, który

na zdrowie ani emigracyi, ani krajowi. to

by

ten szczególny eksodus polski

przyjcie, które on

w

wywoa w

;

takiem wra-

rodkowej

Europie.

ród tak odmiennych okolicznoci, nie atwo poj nastrój umysów, który go powita nie atwo opisa go bez wywoania moe zarzutu .

Dzi,

naszej

realistycznej epoce

i

—

przesady, tylko,

co

limy w

lub

zbytniego

nam poday

upikszenia.

pismach spoecznych;

szczegóy zbyt drastyczne

A

jednak, skrelilimy

wiadków naocznych,

usta

i

a przemilczelimy

pominlimy

niejedno,

co znaleniektóre

nam

co

szepcz do ucha poufne zwierzenia, zawarte w pomitych i poszarpanych notatkach i pamitniczkach podrónych. Przechód przez Niemcy by, dla nas samych, wielkim orszakiem aobnym, lecz owacye ludu niemieckiego przeksztaciy go

w istny marsz tryumfalny. Zaprawd, aden wódz, aden król zwyciski nie by nigdy tak witany, jak ta gar walecznych ale zwycionych onierzy, idcych przez obce kraje na tuactwo. Bogi to przykad górowania w sumieniu ludzkiem uczucia sprawiedliwoci nad

doranem powodzeniem

i

tryum-

fem siy brutalnej. Dzisiaj

w i

wprawdzie

za

przykadem wysokich wzorów r

których, jak na teraz, zdaje si wciela

wszechmdro

hasem przyj tem w Niemczech T Polaków, potpia ich nawet, e yj

wszechsia, jest to niestety

pomiata uczuciami

i

y

94-

chc. Nie

niezwyke zjawisko,

jest to

niom, osobliwie

w

cha,

od powszedniej

zboczenie

e

wielkim powodze-

pierwszych jego chwilach,

przysugujcych innym. Wolimy

etyki to

i

towarzyszy py-

praw

lekcewaenie

tym sposobem ni

inaczej

tumaczy. Ale s róda tak gbokie i tak silnie bijce, e zatka ani zamci na zawsze nie mona. Urgania, któremi z mównicy berliskiej przemocny szyderca obsypywa te zacne uniesienia swych ziomków z przed ich ani

kilkudziesiciu

podajcej

ciep

przyrodzonych praw serca

nie odmienia

laty,

do

zawem

posta Germanii, ze

a szlachetna

ludzkiego,

cierpieniu

i

niedoli,

okiem

nie przestanie za-

znacza jasnemi barwami pikny ten epizod z historyi XIX i wbrew ponurym teoryom dzisiejszego pesymizmu pozostanie pocieszajcem wiadectwem, e przecie nie zawsze homo homini lupus, i e nie na to tylko narody obok siebie postawione, by si wiecznie nienawidzie i niszczy wieku,

wzajemnie.

Moe

w

ci

sami Niemcy uznaj znowu,

swym pogrobow ym

bycie

T

nie jest

e

nawet

Polska

martwym

i

biernym

czonkiem ludzkoci na polu kultury, i e trwale niecc ogie, który j trawi który j ywi, ona, jedna z pierwszych,

—

i

wywoaa

ten

naszego wieku

wielki

—

ruch,

który

ruch, który

w'

stanowi

penym

wybitne jest

toku

znami i

który

oni z tego spocz. Moe przypomn sobie, e nabierali bodca dla wasnych usioogniska nieli pokarm narodowych, z których powstao dzisiejsze pastwo niemieckie. Moe kiedy nietylko z pobudek sprawiedliwoci, ale ze wzgldów realniejszych uznaj i w innych to, co w sopielgnuj, i co przy wasnej pracy bie tak wysoko ceni stanu, stao si gói zasudze, ujte w doni wielkiego

jeszcze nie

i

i

wa

— i

ma

gówn

niku,

dwigni

ich

wspaniaego rozwoju.

Wdrówka wychodców naszych, rozpoczta w padzierstaje si naj tumniej sz od grudnia do kwietnia, ale

.

95

potem nie odrazu i nie rycho ustaje. Cho ju nie kolumnami, rozsypani wygnacy wci nadcigaj jeszcze przez i

dugie miesice

bd

bd

:

z niewoli pruskiej, lub z interny austry-

w kraju, a niekiedy nawet ju z drogi Wadze Rzeszy, uginajc si pod wol z nad Newy, wystpowa sroej przeciwko Polakom przyjaznym dla

ackiej,

z ukrycia

na Sybir.

jy

i

nich manifestacyom

;

robiono trudnoci na granicy, nie wyda-

wano paszportów, zaprowadzono uciliwsze kwarantany, zapobiegano nawet, by Polacy w podróy pomocy nie dostawali. Z inicyatywy pruskiej wyszy rozkazy zamknicia wszyst-

—

kich komitetów polskich niemieckiej nie osty gao

a

i.

mimoto wspóczucie publicznoci towarzyszyo naszym braciom

stale

do samych progów Francyi. Metz byy gówne wrota, przez które Polacy Strasburg i

wstpowali do kraju, gdzie dla wszystkich ludów zdawa si gotowa nowy porzdek rzeczy. Na widok trójkolorowej chorgwi niejednemu serce ywiej zabio i z modej piersi, penej jeszcze wiary, wyrywa si okrzyk: » Witaj Francyo! Witaj i

kraino, gdzie znajdziemy nietylko schronienie gocinne, ale

grunt przyjazny,

by

widywali oni wtedy,

suy rozdartej e ich wygnanie

ojczynie przetrwa

!«

Nie prze-

lat tyle,

nie

przeczuwali czego po dugich latach, na schyku dni sdzi-

wych

i

gorzkich,

doyj

e

jeszcze:

»

starsza siostra «,

znu-

dzona nasz niedol bez koca, zaprztnita wasnemi troskami, odwróci imienia naszego

si od modszej i

e

;

e

dla naszych

obojtno, niewiadomo

rada unika bdzie nawet bólów bdzie miaa tylko

lub dowcip cierpki.

.

.

EiMIGRACYA

Lubomir Gaclon.

Emigracya polska.

W CAOCI

I.

—

—

Zudzenie nasze. S ympaty e Ludwik Filip i Casimir Powszechna obawa wojny. Zachowanie si Dwuznaczno systemu >nieinterwencyi«. Perier. Odmowy wszelkiej pomocy. Bierna postawa Francyi. Prus. Memorya 3. wrzenia misyi Owiadczenie francuskie z 9. sierpnia. Monitorze, w Izbie, Wiadomo o upadku Warszawy. polskiej. Po egzaltacyi, znuenie, Na prowincyi. na ulicach i teatrach. Gos poety. Izba zadowolona; gieda uspokojona. Stan Francyi po dniach lipcowych.

Francuzów.

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

—

—W

—

—

W

dziejach XIX wieku nie brak nagych i nadzwyczajnych wypadków, powodujcych gbokie zmiany polityczne, ale aden z nich nie wywar tak potnego wraenia na umy-

rzdzonych w Europie, jak przewrót lipcowy Bo te rewolucya 1830 roku nie bya tylko zadynastyi na drug; przesilenie, wywoane przez

sy rzdzcych we

Francyi.

mian

jednej

i

ni, byo gbsze i powszechniejsze, bo dotkno jeczcze bardziej spoeczestwo ni pastwo, stan moralny ni stan polina umysy zdatyczny. Zamieszania uliczne rozszerzyy si wao si, e jednoczenie ze staroytn dynasty, obalono Z gruchniciem i dawne tradycye, poszanowania i wierzenia. i

;

wieci o tern, co zaszo nad Sekwan, znik w jednej chwili na caym kontynencie, i wszdy zapanoway trwogi

spokój

obawy

lub nadzieje,

lub oczekiwania.

W samym Paryu huk dniach pamitnych; ale elektrycznemi,

i

i

dugo

wybuchu

trzask

grunt pod nogami

rzdzie, abdykacya

po trzech

drgaa falami

zdawa si ugina, groc

Bezad w pojciach, rozwadzy; zbiegowiska, wrzaski,

co chwila nowT em trzsieniem ziemi.

przenie w

min

jeszcze atmosfera

100

burdy

w

zaburzenia

zbrojne

i

cechuj zrazu

miastach

chwil. Potem, po systemie du laisser-aller puje

system oporu, de In resistance

,

Periera:

t

nast-

Lafitte'a,

chroniczne

nieporzdki ulicy umierzaj si, rozruchy staj si rzadsze, wadza zdobywa si na wiksz i odwag, stara si

tgo

wzmocni, musi

rk

w ci T

ale

przeciwnemi

z

—

wasn matk

na

i zagroona, podnosi na rewolucy, i boryka si

chwiejna

jeszcze

stronnictwami

republikanów,

bonapartystów

Królewsko, obniona na uroku i powadze, wewntrz umizga si do tumu, a zewntrz, dla korony »z woli narodu «, stara si zaskarbi przychylno i zaufanie monarchów »z Boej aski «. Kasy bubliczne wyprónione, na wielu miejscach bezrobocie i ndza, gotowego w ojska w kraju nie wiele, zwaszcza w stolicy, gdzie si i porzdek publiczny przedstawia gównie Gwardya Narodowa, jako uosobienie niekiedy trywialne i mieszne spoecznego tryumfu spai

legitymistów.

r

—

—

noszonego mieszczastwa

merkantylizmu.

i

w

roku 1831 stan Francyi, kraju, na którego poparcie liczylimy najwicej. Taki by I

Caa Europa

patrzya wówczas na Francy,

tembardziej wzrok nasz

i

ucho ku

niej

ale

my

wytalimy. Ulegalimy

do pewnego stopnia, dziwnemu akustycznemu zudzeniu. Brzmice deklamacye bralimy na seryo, nie baczc, e nie tu,

pochodziy one najczciej ze nami gosy poetów i retorów, ci,

w w

sfer

decydujcych. Mielimy za

ale nie ministrów.

Przeciwnie,

co najwicej o nas mówili, naleeli do opozycyi lub nawet otwartej byli z

myli

i

doktryny,

w

rzdem w alce, T

a kiedy na ustach mieli Polsk,

sercu czsto mieli tylko interes swego stronnictwa,

lub

osobistych

widoków.

Wolno nam

tak

sdzi

bo kiedy w kilkanacie lat póniej, w r. 1848, losy Francyi i wadza dostaa si w ich rce, wtenczas, to same stronnictwo i nawet ci sami ludzie, okazali si jeszcze chodniejszymi dla Polski, jak monarchia lipcowa. i

gono

to

stwierdzi,

Nie chcemy przez to powiedzie, francuskiej nie

byo

dla nas

i

e

na piknej

szczerego uczucia

i

ziemi

yczliwoci.

101

O

nie!

sdzi

Nie godzi si o tem

dzisiejszej.

W owym czasie byo

wedle usposobie

Uczony

inaczej.

i

chwili

literat,

mo-

dzie »aciskiego kraju«, poczciwy robotnik w niebieskiej bluzie, nawet episyer w kaszkiecie gwardzisty narodowego, rozgrzewa si na wzmiank o Polsce. Sprawa nawet belgijska, cho daleko blisza, mniej go zajmowaa. Opuszczona Polska, która w mglistej dali, nad Wis, w miertelnym boju

sw

laa, przedstawiaa mu widowisko » dramaty czniejporuszaa ywiej szlachetne struny jego duszy i zapalaa jego wyobrani. Imi Polski nabyo jakby magicznego wpywu, którym masy mona byo porusza, i dlatego wanie nietylko

krew sze»,

szczerzy przyjaciele nasi, ale ciele,

uywali

i

naduywali

i

róni kary ero wicze lub wichrzy-

—

uroku

jej

e

niebaczni,

to,

co

Sekwan byo nieraz piknym tylko frazesem, pustem czczem sowem — tam, przeleciawszy mil trzysta, dla wal-

nad i

czcych

z

rozpacz, stawao si

uudn

wanym gobiem, obiecujcym pomoc, Po nas samych, nikomu na

tern,

stana

i

tyle jak

zapowiedzi, oczekinadziej.

Francyi nie

zaleao

Rosy a Prusami, wielkim umysom poli-

by na wschodzie Europy, pomidzy niepodlega Polska.

Ale tylko

tycznym dano przewidzie oddalon groz, zapobiedz jej i zabezpieczy przyszo. Król Ludwik Filip by czek rozumny, ale nie Henryk IV; Casimir Perier, znakomity bankier, un Jiomme d'affaire wyszego rzdu, ale nie Richelieu. Porajc si z bliszymi i z najbliszymi interesami, nie rozumieli oni czy nie chcieli zrozumie znaczenia odlegej Polski

równowagi europejskiej

Wiemy

i

dostatecznie,

w

systemie

wasnego bezpieczestwa. jak dalek bya Francya od wszel-

nam zbrojnej pomocy; nietylko rzd objawia stanowczy wstrt do wojny, ale i sama nawet opozycya w Izbie, mimo swych mów i deklamacyj wojowniczych, w gruncie wojny si obawiaa ). I trudno nie przyzna,

kiej

myli

udzielenia

e

1

') Guizot: »Memoires«, tom de dix ans«, tom II, str. 452.

II,

str.

85;

Louis Blanc:

»Histoire

102

obawy

byy

te

Anglii

i

usprawiedliwione,

i

e

Francya bez udziau

Austryi, a przynajmniej Anglii,

ci si nie moga. Gabinet eniem groby ze strony

paryski

w.

w wojn

wci

jeszcze

Przymierza. Hr. Sebastiani, mi-

1831

nister spr. zagranicznych, dnia 24. lipca

naszej:

za nas rzu-

y pod wramówi

r.

»Przeciw Francyi trwa koalicya jak dawniej,

Misyi

w

Chauzawsze

mont zawarta. Mimo uznania Ludwika Filipa za króla, gdybymy chcieli przedsiwzi Karol X. jest utrzymywany jakikolwiek krok energiczny, caa koalicya stanaby gotowa, poczona i jedna« '). Cesarz Mikoaj nienawidzi Ludwika Filipa monarchi lipcow; jego marzeniem byo istotnie stai

n

i

na czele wznowionej koalicyi 1814 r., zerwa wszelkie porozumienie midzy Londynem i Paryem i za spódziaaniem i Prus zmusi Francy do przyjcia na tron starszej Burbonów, a Holandyi odda zbuntowan Belgi. Na prze-

Austryi linii

stano mu

szkodzie

W owej

nasze powstanie.

chwili,

wedle

powanych wiadectw, armia

fran-

cuska liczya nie wicej jak 78.000 onierza, z których prawie

poowa znajdowaa si

w

Grecyi

i

Algierze.

Oprócz

tego,

by

Wis, wojsko francuskie musiaoby przej przez ca rodkow Europ poprzewraca naprzód zapory nieaustryackie nie miamieckie. Czy tymczasem puki pruskie dotrze nad

i

i

yby dosy

czasu

wkroczy do

drobne nasze siy.

A

i

Polski

Anglia,

i

zgnie

waleczne, ale

skoroby ujrzaa rozwinity

znowu sztandar francuski, z rozbudzon na nowo nieufnoci, przyczyaby si do koalicyi przeciwko Francyi. Tak zapewne ale bez posunicia si do ostatecznych kroków, bez naraania wasnych interesów, Francya miaa pod sposoby wesprze nas skutecznie. Tymczasem cae

—

rk

jej

zachowanie si,

Wszystkie

pastwa

w skutkach swych byo dla w tym czasie potrzeboway

nas ujemne. pokoju,

nie

byy przysposobione do wojny obawiay si jej. Ale wanie pastwa dla nas wzgldnie przychylniejsze, Anglia Francya, i

i

')

Barsykov;ski, tom V,

str.

185.

io:-?

goniej ni wszystkie inne, gosiy potrzeb i poobwieszczay przy kadej sposobnoci wstrt absolutny do wojny. Przez to, naturalnie, nawet i te nieliczne i niemiae ich gosy za nami, traciy tern bardziej wszelk wag znaczenie, wobec tych, do których byy gorliwiej

i

stanowienie utrzymania pokoju

i

i

Tgo

zwrócone.

wojn.

stanowczo

i

có myli

mu

w

dyplomacyi, niekoniecznie

zawsze owiadcza, Zawczasu jest on pobity i zmuszony do szeregu nieskoczonych i upakarzajcych ustpstw. Jeli Ludwik Filip w interesie ustalenia swego tronu mia powody lka si wojny, to dwory pónocne miay jeszcze wicej przyczyn jej si obawia: ich wojska byy osabione, nie bya to ju chwila powrotu Napoleona z Elby, kiedy caa Europa staa jeszcze pod broni; ich finanse byy wyczerpane, a Anglia ju subsydyów nie pacia. Oprócz tego przejmowaa ich trwoga, razem z wojn wyjdzie te z Francyi ogólna

jest

I

e chce pokoju

i

o

stanu, który

tylko pokoju.

e

zaraza rewolucyjna.

I

tego

wanie

nie

pojmowa

Casimir Perier

pozwoli mu korzysta ze strachu innych «. Z temperamentu, ze swych zaj jako bankier, z osobistej sytuacyi, by on bezwzgldnym przeciwnikiem wojny, marzy tylko o powszechnem rozbrojeniu i nie ustawa zwierza si przed obcymi posami z niezomn wol utrzymania, co bd, pokoju. Objwszy kierunek spraw francuskich bez poprzedniej szkoy, obcy przeto polityce europejskiej w cilejszem jej znaczeniu, bez istotnej znajomoci i

»

wasny

jego strach

nie

sw

bd

traktatów, i

z

gabinetów

i

osób nimi kierujcych, bez

bez rutyny na polu dyplomatycznem,

w

dyplomatami doskonale wywiczonymi

Pozzo

di

Borgo,

wprawy

mia on

do czynienia swej sztuce, jak

Appony, Werther, którzy bez trudu umieli i wywicej ni

korzysta z niedostatku pierwszego ministra francuskiego, zyskiwali

boja

jego przed

wojn, lkajc si

jej

ktokolwiekbd.

La Saine

Alliance reposait sur

le

principe dHnteret des

vention,

destrudif de 1'independance des peuples

nations.

Le principe de notre revolution

doit,

au

contraire,

:

104

assurer IHndependance de tous. Temi sowami interpretowa 1 hr. Sebastiani ) zasad nieinterwencyi, postawion przez nowy rzd francuski. Zachowanie si jego atoli wzgldem nas byo w racej niezgodzie z tern owiadczeniem. Prusy jawnie i czynnie pomagay Rosyi podczas walki 1831 roku: przepuszczay zbrojne oddziay rosyjskie przez swe terytoryum, dostarczay armii rosyjskiej ywnoci, amunicyi, robotników

ow

etc, etc.

;

wzgldem

w

na polskie sumy

apay

nasze

listy

i

nas inaczej

za postpoway pooyy :

rk

zatrzymyway naszych posaców, zabieray nasz bro, konfiskoway

Berlinie,

gazety,

nawet lekarstwa i szarpie dla naszych rannych przeznaczone. Tym sposobem gabinet pruski gwaci prawa neutralnoci i ludzi wystpowa wbrew tej sawnej któr monarchia lipcowa gdzieindziej,

koci,

szech czynnie bronia.

zasadzie nieinterwencyi,

w Belgii we WoNa zachowanie si Prus w sprawie polobojtnem pobaliwem okiem patrzaa; n. p.

Francya dziwnie i zniosa nawet, Prusy zatrzymyway skiej

e

i

jej

i

jej

wasnych kuryerów

depesze, pod pretekstem kwarantany

kwarantany dla

—

kuryera nie przybywajcego z zaraonej okolicy, tylko udajniej A jednak wystarczyoby zapewne stanowcze sowo, by Prusaków powstrzyma i do porzdku przywoa. Sama Francya miaa na to dowód w innej sprawie. Kiedy bowiem Prusy (pod koniec wrzenia 1830 r.) gotoway si ju przekroczy granic belgijsk, w pomoc królowi holenderskiemu, hr. Mole owiadczy wrcz posowi pruskiemu, ten krok znaczy bdzie wojn z Francya. Wtedy gabinet berliski, acz zdumiony i rozdsany, zwin chorgiewk cofn swe wojsko. Ale Ludwik Filip uwaa, niekoniecznie wsz-

cego si do

!

tylko

e

i

e

dzie

i

zawsze przestrzega

tej

II fant peser les interets, nie

przeczuwajc,

')

2 )

tom

I,

Mowa

jego

e w

ten

Izbie

Thureau- Dang in

str.

164.

:

zasady nieinterwencyi. et

bd

mesurer

les

co do »wagi«

deputowanych »Histoire

de

i

co do

27. stycznia la

Mówi

distances'1 )

1831

Monarchie

de

»

on

—

miary «,

r.

Juilleh

i

O.)

ycia wasnych jego synów, tak srodze zemci si

jeszcze za

na samej Francy i.

Byoby

»

w

gulowan

roku 1831,

francuski nic

Cierpic

szczciem

i

wielkim zaszczytem

moga bya by podjt jak to si stao za spraw

kwestya polska

— powiada

gijsk*

rzd

wielkiem

to

eby

dla Europy,

tak,

i

sdziwy statysta w tym kierunku

francuski

1

);

ale,

urebel-

niestety,

nie uczyni.

krzyczc interwency Prus na korzy

Rosyi,

Francya ze swej strony nie próbowaa nawet pomódz nam

podobnymi sposobami, jakimi Prusy tak dotkliwie nam szkoJak nie otrzymalimy od Francyi zastosowania wzgldem nas zasady nieinterwencyi, tak samo odmówia ona uznania naszego rzdu narodowego, czemby dodaa bya wagi naszym negocyacyom, wzmocniaby zaufanie publiczne do rzdu narodowego, w nas samych podniosaby ducha, powstrzymaaby nieprzyjazne kroki Prus i Austryi, omieliaby przychylne nam ywioy i otworzyaby stosunki i komunikacye kadym razie mogo to byo podnie spraw z Europ. da jej pomylniej szy obrót. Nawet i na dania nasze posików porednich, Francya odpowiadaa stanowcz odmow. Prosilimy o wypaty na rachunek naleytoci, jakie Polska od czasów wojen napoleoskich, na mocy istniejcych tranie otrzymalimy. Prosilimy, ktatów, rocia od Francyi aby rzd francuski gwarantowa zaliczk, któr bankierowie gotowi byli uczyni na podstawie i na rachunek wzmiankowanych naleytoci nie otrzymalimy. Prosilimy o pomoc dziy.

W

i

—

w

broni

w

Izbie,

Dnia

winna

i

—

—

i

9.

i nie

tego nie otrzymalimy...

sierpnia prezes gabinetu francuskiego

owiadczy

Polska niczego od Francyi spodziewa si nie po-

,

w Paryu, genera Karol Kniaziewicz i kaLudwik Plater, wyczerpawszy wszelkich sposobów przedstawie, domagania si i prób, podali 3. wrzenia 1831 roku Agenci nasi

sztelan

l

)

.

moe.

Guisot: »Memoires«, tom

II,

str.

272.

V '

,

10f)

ministrowi

spr.

zagranicznych

memorya, streszczajcy

czy-

wykazujcy, ze rzd francuski uwiadomiony o wszystkiem, nawet najdrobniejszej nie udzieli nam pomocy i tern urzdowanie swe zamknli. Oto jest tekst dosowny tego dokumentu: »Po szeciu miesicach prac, usiowa i kroków bezskutecznych, znalazszy si na tym samym punkcie, co w chwili przyjazdu do Parya, i w skutek tego niepowodzenia, widzc stan ojczyzny bardziej zachwianym i krytycznym ni kiedy, niej podpisani, w interesie najwitszej sprawy, której stosujc si do rozkazów swojego rzdu i chcc z siebie wszelk odpowiedzialno, maj zaszczyt przeoy Jego nione wszystkie przez nich usiowania

i

—

su

zoy

Excellencyi Hr. Sebastiani,

treciwy wykaz wszystkich od

rzdu

ministrowi spraw

da

francuskiego otrzymali.

posuy za dowód, i z przeoe, ani prób, ani

naszej

swoich

Wykaz

zagranicznych,

odpowiedzi, jakie

i

ten rzetelny

i

szczery

strony nie szczdzilimy ani

nalega, i e nie nasz bdzie win, pomimo wypadków lipcowych i korzyci, jakie wiatu przynie mogy, pomimo cudów walecznoci ze strony Polaków, pomimo ich wysile i powicenia, Polska oblana krwi

jeeli

walecznych swych synów,

stracon bdzie dla atwo sta si moga, i wpadnie znowu pod ohydne jarzmo autokraty. »W cztery miesice po chlubnych dniach lipcowych, w listopadzie 1830 roku, Polska podnoszc w celu odzyska-

Europy

raz jeszcze

wolnoci, których przedmurzem tak

i

or

nia swej niepodlegoci,

wezwaa

zaraz

pomocy

mocarstw a, którego naturalne, najblisze 7

i

Francyi, jako

najserdeczniejsze

zdaway si wymaga, aby kraj nasz móg odzyska utrzyma polityczn niezaleno swoje. tym celu ju w miesicu grudniu wysany by P. Wolicki, a wkrótce potem,

interesa

W

i

w

ostatnich

dniach

stycznia,

podpisani

t

sam

otrzy-

mali misy. »

danej pomocy moga Francy a Za pomoc porednictwa.

udzieli:

1.

2.

Otrzymawszy neutralno ssiednich Polsce mocarstw.

107

3.

Jawnem wystpieniem.

4.

Porednio zasilajc

»

polskie powstanie.

Wszystkich tych rodzajów pomocy zarówno bezskute-

cznie domagali

si

i

P. Wolicki

i

niej podpisani.

—

Przyjazd

Parya przypad jednoczenie z odebran tutaj na drodze oficyalnej z Berlina wiadomoci, o kapitulowaniu Warszawy po bitwie pod Grochowem dnia 25. lutego. tych ostatnich

do

—

Ministeryum francuskie wskutek

wiadomoci majc spraAve

tej

polsk za zupenie stracon, wrcz odmówio wszelkiego rodzaju pomocy i poczuwao si jedynie obowizanem do prostego wstawienia si w celu zagodzenia skutków zemsty i gniewu. Po kilku dniach, gdy ta wiadomo okazaa si zupenie

myln, niej i

w

podpisani ponowili wszystkie uprzednie

nie przestali Polsce,

Rosy

,

przy kadej

zmianie

dania, sytuacyi

kadem nowem zwycistwie odniesionem nad i samo trwanie tak nierównej walki, skoni gabinet francuski do uwzgldnienia cho w czci

da.

skrel

nie

po

przekonani,

nareszcie

tych

nalega na

Aby

je lepiej

tu kolejne

przypomnie ministerstwu, podpisani

usiowania swoje

w

celu otrzymania

kadego

rodzaju pomocy. I. »

cyi,

Podpisani

dali

Porednictwo.

go naprzód

jako najbardziej interesowanej

6.

w

i

8.

marca od jednej Fran-

popieraniu

porzdku

rze-

wynikego z tego róda co jej rzd dzisiejszy. Gdy te kroki okazay si bezskutecznymi, domagali si zgodnie z poleceniem sw ego rzdu porednictwa wszystkich mocarstw, uczestniczcych w Kongresie wiedeskim, nie wyczajc nawet czy,

T

Rosyi, jako strony obwinionej,

w razie gdyby Polska jako by miaa. Nareszt

powodowa wezwan wysuchan Austrya i Prusy wykazay jawnie i

strona ,

dnoci,

kiedy

podspeniajc rozkaz swojego rzdu, zadali 2. lipca od Francy aby podja si takiego porednictwa cznie z Angli, jako z mocarstwem europejskiem, któremu razem z Francy Polska powierzaa swe losy. dania te poparte byy kilku pisani

i,

nieprzyjazne

;

108

notami podanemi gabinetowi francuskiemu,

w

i

licznych konferencyach mianych kolejno z

nalegano na nie

tyme

gabinetem.

dajc podpisanym adnych pod tym wzgldem nadziei, zaleca im przeciwnie, aby si Polacy sami z cesarzem Mikoajem ukadali, tak uczyni na konlerencyi Minister

francuski

nie

i

Francya nic dla nas zrobi dopomódz nam skutecznie e naley tylko ubezpieczy przyszo. »Nie mog ukrywa tego przed panami, mówi pan minister jest to walka nowych zasad ze staremi. Rew olucya 29. lipca daa do niej haso rozszerzy si ona wszdzie, ale trzeba, eby idee miay czas 16.

dodajc,

marca,

w

nie jest

stanie,

e

na

nie

teraz,

moe

i

—

—

dojrze.

Na

naród

inne za

i

chowacie

r

czele tego

sob

ruchu

stoi trzydziesto -

mona

Nie

Królestwo.

Drugi raz na konferencyi dnia

czy:

»

adne

dwu milionowy

pocignie. Zyskacie wszystko, jeeli za-

7.

przyspiesza

kwietnia

porednictwo nie pozyska

p.

wypadków «. owiadmoecie sami

minister

tego, co

•otrzyma, odnoszc si prosto do cesarza «. Nareszt na konferencyi

28.

kwietnia:

.z

»

Powinnicie korzysta

zwycistwa

najmniejszego

cesarzem Mikoajem. Nie

pierwszego

z

rozpocz ukady bezporednio udcie si daremnie, adne porei

wam

nie pomoe «. Daremnie podpisani przekadali, zarówno jak honor nie pozwala Polakom ukada si z cesarzem Mikoajem, który zostawia im tylko jeden rodek habicego zdania si na ask, Polacy walcz, aby by niezaleni i poczeni, i ten cel tak odpowiedny interesom Francyi, atwo daby si osign poredni nawet pomoc, ale cesarz, zostawiony samemu sobie nigdy na to nie przystanie. to P. minister odpowiada im zawsze, jest jedyny rodek ratunku i tylko w razie gdyby Polska wesza na t drog, przyrzeka poparcie ze strony Francyi. * Cztery miesice przeszy na takich odmowach zawsze

dnictwo

e

interes

e

e

e

jednostajnych,

—

i

zaledwo dnia

podpisanym promyk

w

e

nadziei,

której Polska wejdzie

lipiec

bdzie

dla niej

23.

czerwca

p.

minister

wskaza

owiadczajc: »i zblia si

do polityki europejskiej

stanowczym «. Nadzieja

ta

i

e

chwila,

miesic

wzmocnion

109

jeszcze

7. lipca; podpisani na dugo pami, bo zdaa si im by zorz wskrzeszew ich przekonaniu miaa by epok w sto-

zostaa na konferencyi

przechowaj

jej

nia ojczyzny,

a

sunkach Polski

munikowa

z

Francy. Na tej konferencyi p. minister kopokazujc jej wprawdzie, depesz wysan

im, nie

z gabinetu francuskiego

wezwanie

rednictwa, dzy

Rosy

dowego

a

i

do ksicia Talleyranda, polecajc

Anglii do wspólnego

w i

celu zawieszenia

Polsk,

i

politycznego.

pokojowego

kroków

wyjednania dla Jego

i

nieprzyjacielskich tej

Excellencya

mu

szlachetnego po-

mi-

ostatniej bytu naro-

posun yczliwo

Rzd

do owiadczenia podpisanym yczenia swego, aby

Narodowy jak najprdzej o tym kroku uwiadomionym zosta r przez kuryera opatrzonego francuskim paszportem. »Chc, powiedzia, doda im ducha, chc, eby si jeszcze trzymali przez dwa miesice, bo tyle czasu wymaga rokowania «. Jaki horyzont otwiera si dla Polaków, jaka szczliwa przyszorozpocz si miaa dla ich nieszczliwej ojczyzny! Któby si spodziewa, e tak stanowcze zrazu wystpienie nie bdzie miao adnego skutku, e Francya zamiast poprze go energicznie, da si zrazi oziboci Anglii, która zajta bilem reformy, owiadczya, i przed kocem jesieni zaj si Polsk, nie moe, za przyzwoite a zarazem godne siebie uznaa, na los szczcia odda polityk poruczy losowi rozstrzygnienie kwestyi tak cile zwizanej z najprzewaniejszymi interesami wiata? Tak jednak Francya postpia, i odkadajc dalsz interwency do zimy, zamierzya przysze zachowanie si swoje zastosowa do wypadków, jakieby si przez ten czas wydarzy mogy. Nie byo bardziej zgodnem z interesami polityki prawdziwie przezornej, wda si w t spraw natychmiast, kierowa wypadkami, poskramia mocniejszego, i tym

bd

i

i

a

sposobem nie dopuci wytpienia narodu, który ofiarami swojemi, nadludzkiem

powiceniem, mstwem

trwaoci dowodzi

Francyi,

tecznym sprzymierzecem, wszystkich ludów, sta si

i

i byby

który

godnym

i

zdumiewajc wy-

dla niej

wiernym

wedug jednomylnego

zaj

i

uy-

zdania

na nowo miejsce swoje-

110

w wielkiej

rodzinie europejskiej ? Oto jak wszystkie usiowania

podpisanych

ay i

w

celu otrzymania

porednictwa Francyi, nie zdoz którego tylko Bóg

zapobiedz dzisiejszemu przesileniu,

wasna waleczno wyrwa Polsk moe. 1L »

Neutralno ssiednich

Przekonani,

e

Polsce mocarstw.

naj waniej szem ze wszystkich zleconych

im zada, bya ciga baczno na postpowanie Prus wstrzymanie ich od wszelkiej interwencyi

i

i

Austryi,

zmuszenie do za-

chowania najcilejszej neutralnoci, podpisani nie przestali pod tym wzgldem domaga si od Francyi, naturalnej a tak atwej •do otrzymania pomocy, a domagali si jej nieustannie, od 6. marca do dnia dzisiejszego, czego dowodz liczne konfe•rencye z gabinetem francuskim kilkanacie not podanych mu w tym przedmiocie. aden krok gabinetu francuskiego w celu otrzymania tak podanej neutralnoci, nie by podpisanym komunikowany, skutek jednak nadto wyranie przekonywa, ze nie przedsiwzito skutecznych w tej mierze rodków, opuszczono Polsk na tern nawet polu, i nie chciano korzysta z adnej okolicznoci, aby zapewni Polakom neutralno, która jedna uratowa ich moga. Kiedy Francya szczerze tego chciaa, Prusy byy zmuszone szanowa Belgi, bo nie mówiono im wtenczas, i Francya odradza interwency, ale zapowiedziano stanowczo, jej nie cierpi. Gdyby ta sama Francya, tyme •samym Prusom zapowiedziaa dzisiaj, i nie zniesie ich systematu faszywej neutralnoci, cay przebieg wojny naszej, a szczególniej ostatni jej peryod, wziby inny kierunek, Królestwo polskie byoby z wojska oprónione i armia nasza od czterech miesicy byaby nad Dnieprem i Dwin. Gdyby gabinet francuski to uczyni, Polacy byliby mu winni wybawienie; ale ministeryum nie doprowadzio Prus do neutralnoci, -ani na pocztku kampanii, ani przy zaatwieniu interesów belgijskich, ani nawet wtenczas, kiedy najcie króla holenderskiego wznawiao wszystkie kwestye i dawao Francyi prawo i mono, w nagrod pokoju jaki zapewniaa Europie, i po-

a

i

a

e

e

111

parcia z

domaga si od Anglii, aby cznie na Prusach stanowcze zachowanie prawdziwej

gabinetu Greya,

ni wymoga

postpowaniu Prus wzgldem nowe klski dotkn miay spraw, która w innym razie pewno byaby zwycisk, odpowiedzialno za to spa musi na rzd pruski. i

szczerej neutralnoci. Obecnie

nas przypisa naley nasze nieszczcia, a gdyby

III.

Jawne wystpienie.

»Ministeryum nie kryo n gdy tak przed podpisanymi jak :

Francy i ca Europ, obawy wpltania Francyi w wojn ogóln to te podpisani dopraszali si tylko o to, co Francy uczyni moga nie naraajc si na ni. Byo zadaniem samej Polski wyj zwycisko z walki, któr rozpocza. Domagali si wic podpisani ogoszenia i utrzymania systematu nieinterwencyi, a dowiedzionem byo wyej, e Francya moga to uczyni, nie naraajc ogólnego pokoju. Domagali si póniej przed

—

uznania

Rzdu

Narodowego, tego rzdu, który od kilku mie-

na czele kraju nie spotykajc adnych przeszkód, i który nietylko znajduje posuszestwo w prowincyach skadajcych Królestwo 1815 r., ale którego rozkazom poddaj si

sicy

stoi

ochotnie wszystkie prowincye rosyjskiego zaboru, przy pierwszej

monoci

rzd

owiadczenia swej

francuski domagali

nowczy, jak tego

woli.

si podpisani

dowodz

w

Uznania takiego przez sposób

noty z dnia 19. maja

wyrany i

10.

i

sta-

czerwca,

równie jak wszystkie z tego powodu konferencye. Uznania tego

spodzieway si wszystkie ludy Europy, oczekiwaa Turcya, pragna najgorciej caa Francya; zostaoby ono w najgorszym razie przynajmniej pomnikiem uczciwoci i sprawiedliwoci,

adn miar nie mogoby Francyi

wmiesza w wojn z Rosy, Rosy odleg od niej o 400 mil przeszo, osabion przez wojn tureck polsk przez choler, zamieszki wewntrzne, zy stan finansów floty, z Rosy, mogc tak atw o mie a

z

i

,

T

i

na karku Szwecy Rosyi »

i

uznawa sam

Potga

Rosyi,

Porte

Ottomask. To

osabienie

i

upadek

hrabia Sebastiani na konferencyi 24. lipca.

powiedzia wtenczas podpisanym

p.

minister,

112

potga, która dotychczas wzrastaa cigle, zacznie si teraz stopniowo zmniejsza; moecie klsk dowiadczy, ale i nie-

szczcia wasze jest

nie

wyjd

musia powraca

sarz

na poytek. Zupenie

jej

w

Maorosyi, zaburzenia

Petersburgu trway

chocia

raz drugi,

bronn^ Trzeba wic byo,

9.,

ludno bya

wyranie upadajcej

tak

tej

pewn

a do

i

nie

ce-

bez-

Rosyi,

zada cios ostateczny przez uznanie rzdu polskiego. Uznanie rzdu istniejcego de facto, nie rozstrzygao jeszcze nawet

to

dodaoby tylko wagi negocyacyom, oywioby do najwyszego stopnia ducha Polaków, zmusioby Prusy do uwzgldnienia systematu nieinterw encyi, otworzyoby przer-

kwestyi prawa,

T

wan

komunikacy Polski z Europ przez Prusy, i zmusioby samo przez si Rosy do restytucyi nakazywanej przez prawo sprawiedliwo, a któr * stosownie do okolicznoci mogy jej wynagrodzi odpowiednie ukady «. Podpisani natarczywie dopominajc si takowego uznania, dania swoje opierali na wasnem p. ministra przekonaniu o saboci Rosyi, na opinii Izb, na petycyach podpisywanych w tym celu we Francyi; oczekiwali te naj zupeniej szego skutku swych usiowa, kiedy ministeryum z mównicy odmówio stanowczo takowego uznania. i

IV. Zasiki porednie. »

ajc

mogy jeszcze zbawi Polsk

Zasiki porednie

dali

Francyi. Podpisani

gabinetu francuskiego, a szczególniej 2.

i

6.

lipca.

Odmówiono im

wypat na rachunek cych traktatów z dnia 11.

i

w

notach z

do Francyi. Wyrazili

21. lipca. Gabinet

i

tego ich

dni.

dali

jak

bankierowie paryscy gotowi byli

wtenczas, aby

rzd

francuski

na rachunek tyche samych pretensyj.

w

czerwca,

d. 17.

równie stanowczo. dali jakie Polska na mocy istniej-

ich

pretensyj,

moe roci

nie nara-

cigle podobnych zasików od

dania

to

w

notach

nie

uwzgl-

gwarantowa

zaliczk,

w takim razie zrobi, Równa odmowa.

-

im odmówion zostaa. Nareszt prezes rady ministrów, miana w Izbach prawodawczych dnia 9. sierpnia, rozprószy wszystkie nasze nadzieje, owiaddali

pomocy

broni,

i

ta

mow

113

i

czajc, i

Polska niczego od Francyi spodziewa si nie powinna

moe. Mowa

nie

ta

powiedziana

w

chwili stanowczej, kiedy

Polska potrzebowaa rozwinicia wszystkich si swoich

mowa

i

caej

zadaa cios miertelny sprawie polskiej, odbia si nad brzegami Wisy, wzniecia tam rozpacz i sama energii,

moe

ta

przyspieszya upadek Polski. »

Pomimo

w caym

tych wszystkich

usiowa ze strony podpisanych, Rosy tak wtenczas,

rozpocztej z

przebiegu walki,

kiedy powodzenie polskiego ora i powsta na Litwie i Rusi pozwalao spodziewa si pomylnego ju rozwizania, jak i w chwilach wtpliwego dla obu stron szczcia, i nareszt wtenczas, kiedy pooenie Polski stawao si coraz bardziej krytycznem, nic, nic zgoa nie mogo na zachowanie si gabinetu francuskiego wzgldem Polski. Takie po szeciu miesicach prac, usiowa mozoów bolenie nabyte dowiadczenie, przywiodo podpisanych do powtpiewania, czy susznie

wpyn

i

przypuszczali,

e

istnienie

i

niezaleno

Polski

czy

si

bo pozostaoby guchem i nieczuem na wszystkie przeoenia, domagania si i proby podpisanych? Podpisani, opierajc si na dotychczasowych krokach swoich, opierajc si nawet na dowiadczoz najbliszymi

gdyby

tak

i

byo,

nych odmowach,

najprze waniejszymi

czy

ministerstwo

gboko dzi

francuskie

jeszcze przekonani,

Polski jest koniecznem dla dobra Francyi

szych interesów, dla utrzymania pokoju który

rozwina Francya

w

Francyi,

interesami

i

i

jej

e istnienie

najywotniej-

nowego systematu,

uwaaj

dniach lipcowych,

za swój

obowizek uczyni jeszcze jedn odezw, niestety moe spónion, ale któr im nakazuje sumienie, chociaby dla usprawiedliwienia kiedy siebie przed wasnym rzdem, przed narodem przyszoci, która ich sdzi bdzie. Maj wic zaszczyt zapyta gabinet francuski: jakiej i jakiego rodzaju pomocy udzieli chce rzeczywicie sprawie polskiej, kiedy w jakiej porze pomoc takowa udzielon jej by moe czy kiedy Francya gotow jest pomódz nam, jednym ze i

—

i

i

czterech

sposobów, jak

Lubomir Gadon.

wyoylimy wyej

Emigracya polska.

:

porednictwem, $

114

utrzymaniem neutralnoci ssiednich Polsce mocarstw, jawnem wystpieniem albo ubocznymi zasikami. > Podpisani pochlebiaj sobie, i wkrótce pomyln zaszczyceni odpowiedzi; spodziewaj si tego tembardziej, chwila jest naglc, i zarówno w niej chodzi o interesa

bd

e

e

Gdyby

Francyi jak Polski.

za

ministerstwo nie chciao im

zapewni pomocy niezwocznej,

okreli nawet jej terminu, gdyby odmówio wyjednania na ssiadach naszych naj zupeniej szej

neutralnoci, podpisani

ani

tak odmow

musieliby

uwaa

za zupene opuszczenie. Ujrzeliby si zmuszonymi, stosownie do

odebranych rpzkazów,

uwaa

czon i pozostaoby im

tylko

misy swoj

niem, którego materyay czerpaliby Podpisali:

Wiadomo zrana

15.

o kapitulacyi

wrzenia.

za zupenie

zaj si wasnem

Prefekt

w

sko-

usprawiedliwie-

aktach swojego urzdu.

Genera Karol

Kniaziewicz, Hr. Ludwik Plater".

Warszawy dosza do Parya otrzymawszy

strasburski,

j

przesa j telegrafem w kilkunastu sowach, do swego ministra; popoudniu ten sam prefekt potwierdzi j relacy, otrzyman od rezydenta francuskiego w Wejmarze. Depesza bya dokadniejsza, szczegóowsza uchylaa wszelk Frankfurtu,

z

i

wtpliwo. Rzd duej

jej

nie

wieczora rozesza si po miecie.

Monitor poda formie:

»

e

j w

ukrywa,

i

Nazajutrz

ju

tego

rano

nastpujcej nader suchej

i

samego

urzdowy lakonicznej

Depesza telegraficzna ze Strasburga uwiadomia rzd,

Warszaw a poddaa si po dwóch dniach walki. Wojsko polskie cofno si w Pockie i zda ku Modlinowi «. Pierwszego dnia, jak zwykle pod wraeniem wielkiego bólu, zapanowao jakby ponure przygnbienie; na wszystkich ustach byo jedno tylko sowo: Polska! Ludno przesuwaa si przez ulice w milczeniu. Nazajutrz osupienie zamienio si w oburzenie. Wszdzie gromadziy si kupy ludzi, wybuchajcych przeklestwem i

grob.

r

115

W

zapanowao niezwyke

Izbie

poruszenie.

Ju

po otwar-

si i, w grupach zebrani, nie przestali rozprawia midzy sob. Na tej to sesyi hr. Sebastiani, minister spraw zagranicznych, krótk sw komunikacy o wypadkach warszawskich, zakoczy owem smutnej pamici wyrzeczeniem: L'ordre regne a Varsovie. Na te sowa gony szmer rozleg si w sali; w miecie odgos ich sta si jeszcze gbszy. Ju od rana w rozmaitych czciach miasta zna byo wrzenie, które wieczorem przybrao znaczniejsze rozmiary. Masa ludu, zebrawszy si koo Palais-Royal, gdzie wówczas jeszcze król mieszka, pocigna pod paac ministerstwa spraw zagranicznych i tam za-

ciu posiedzenia dnia tego deputowani nie uciszali

cza dowej

okna wybija. Patrole piechoty, jazdy i gwardyi narokryy po ulicach i rozpraszay zbiegowiska. Nazajutrz niektóre dzienniki wyszy otoczone czarn,

aobn

obwódk; wzburzenie wzmogo si, okazywao si gste grupy staway si

rozjtrzenie;

okoo

bulwarach, nad rzek, i

liczniejsze,

okoo Palais-Royal. Krzyczano: Vive

la Russie!

A

bas

le

gównie na

ministerstwa spraw zagranicznych

ministere, Vive la

la Pologne!

Republiue!

A

bas

W

pu-

blicznym ogrodzie Palais-Royal, naprzeciwko kawiarni Foy, (istniejcej

dotd) zawieszono na drzewie odezw, otoczon

czarn krep

i

noszc

napis:

opuszczona, jest dla nas

Do

kajcie jej skutku!

naj rier'a

rym

broni «

magazyny rusznikarskie

Na

rykady. i

»

Bohaterska Polska, nikczemnie

grob !

;

straszn. Obywatele

w

innych zaczto stawia baministrów Pe-

si by zatrzyma powóz, w któzaciwszy konie, zdoa schroni si do

Sebastiani'ego, rzuci

jechali. Stangret,

,

przylegego gmachu ministerstwa sprawiedliwoci

rem wielka

cz

od rana ogosi, teatrach

teatrów

e

Nie cze-

paru miejscach próbowano

Vendóme tum, poznawszy

placu

!

W

bya zamknita.

—

Wieczo-

Teatr Vaudeville

dnia tego nie da reprezentacyi.

W

innych

sama publiczno zmusza aktorów do zaniechania

przedstawienia; tak

n. p.

sona si podniosa, zaczto

w

teatrze

Nouveautes, ledwo za

woa: Spuci! Spuci! Wyjdmy! »

8*

U()

Wobec nieszcz wszczte

te

w

Polski

dzi niema przedstawienia*. Gosy

krzesach, rozeszy si po

caym

teatrze,

póki

kurtyna nie zapada przy okrzykach: Vive la Pologne! Ven-

geance Wzruszenie !

i

tak

mianowicie

w w

stolicy

Tuluzie

znalazo odgos

tum

z

tej

i

na prowincyi,

okolicznoci naszed

zburzy do szcztu drukarnie i redakcye dwóch dzienników które ogosiy byy artykuy pod nadpisem: Ucieczka buntoników«. Na ogó » Upadek Warszawy caa prasa francuska, z wyjtkiem tylko pism karlistowskich kilku pism ministeryalnych, wyraay z powodu naszego pogromu al, oburzenie i gwatowne napady na rzd i gabinet. Owó w rozruchach, o których mówilimy, obok prawdziwej dla nas yczliwoci ludnoci francuskiej dziaay i inne uczui

karlistowskich,

—

—

i

cia

i

pobudki.

Zacieko

sekciarstwo polityczne,

stronnictw,

duch propagandy rewolucyjnej, denia, które z Polsk nic wspólnego nie miay, chciay zuytkowa chwil uniesienia umysów, by pchn podniecon ludno do szturmu na nie-

nawistn im wadz dii jusie milieu, obali gabinet, a moe nawet i tron nowy i jeszcze chwiejny. Ale rzd wystawi wszdzie znaczne siy; masy piechoty kawaleryi biwakoway na placach i bulwarach i po czterech dniach rozruchy zostay i

stumione.

Wszcza si

wtedy

w

Izbie

duga dyskusya,

w

której

rozwinita przez Perier'a wielka energia odniosa zwycistwo:

po dugich i burzliwych rozprawach, dnia 22. wrzenia Izba 221 gosami przeciwko 167, przyja porzdek dzienny, wyraajcy, »e jest zadowolon z danych przez ministrów objanie i ma zaufanie do ich troskliwoci o godno Fran-

e

cyi«. te

Nieco póniej, kiedy lewica staraa si rozbudzi jeszcze

bolesne wspomnienia

i

zrzuci na gabinet krew Polski za-

j

mordowanej, Casimir Perier osadzi na miejscu sowami: »Nie, panowie, nieszczcia Polaków spadaj nie na rzd francuski, ale na tych, co im ze rady dawali «. A rzd francuski jakie im dawa rady...?

;

117

Wystarczyo tydzie enie

w

i

Izbach

by egzaltacy zastpio znu-

czasu,

po za niemi

i

1

).

Gieda, zatrwoona zawieruch uliczn, wrócia do noruspokojona teraz co do Polski, znowu na i,

malnego stanu

nowo podnosi si zacza. Tylko poeta

2 )

oz

wa si

nastpujcym, palcym gosem:

Noble Soeur! Varsovie! elle est morte pour nous, Morte un fusil en main, sans flechir les genoux, Morte, en nous maudissant a son heure derniere, Morte, en baignant de pleurs 1'aigle de se banniere,

Sans avoir entendu notre cri de pitie. Sans un mot de la France, un adieu d'amitie! Cachons - nous, cachons - nous nous somraes des infames; Que tardons nous? Prenons la uenouille des femmes; ;

Jetons bas nos

fusils,

i

nos guerriers oripeaux,

Nos plumets citadins, nos ceintures de peaux, Le courage a nos coeurs ne vient que par saccades Ne parlons plus de gloire et de nos barricades; Que le teint de la honte embrase notre front. Yous voulez voir venir les Russes... Ils yiendront!

)

Louis Blanc, tom

)

Berthelemy.

1

2

madaire«.

w

II,

str.

484.

pimie tygodniowem »Nemesis.

Satire hebdo-

II.

—

Gurowski.

— —

—

—

Zwiastun Emigracyi. Pierwsi Przygotowania Zabiegi przeciw Komitetowi Niemojowskiego.

Komitet centralny francusko -polski. przybyli.

—

Komitet Niemojowskiego,

—

—

przyjcia Polaków. Pierwsza broszura. Obchód rocznicy 29. listopada. Polacy liczniej Klub warszawski w Paryu. Obalenie Komitetu Nieprzybywaj. Radykalizm klubowy zwycia. Komitet Lelewela. mojowskiego. Grzech pierworodny Emigracyi. Pierwsza odezwa Jego organizacya.

— —

—

—

—

Komitetu Lelewela.

Ju w 1831 przez

—

—

—

Wywieszenie hasa niezgody.

pierwszych miesicach powstania, od 28. stycznia

istniao

r.

—

w Paryu

zawizane

wielkie stowarzyszenie,

Francuzów na poparcie sprawy

polskiej

pod

nazw

zoone

z 80 czonków, w wielkiej czci ludzi znanych lub znakomitych. Prezesem jego by dawny towarzysz Kociuszki genera Lafayette. Skoro przysza wiadomo o upadku Warszawy, wyda on cyrkularz do swoich filij po departamentach, wzywawoa on jc je do podwójnej gorliwoci. » Gotujmy si koczc do przyjcia, jeli to stanie si potrzebnem, tych szlachetnych szcztków narodu, który zgin w naszej obronie. »

Centralnego francusko

-

polskiego

Komitetu «,

—

—

Niech przy naszych ogniskach odnajd swoje ogniska, szej

piknej ojczynie,

w

na-

swoj drog ojczyzn «...

Przewidywania Komitetu rycho sprawdza si zaczy Którego dnia okoo 20. padziernika 1831 r., w Paryu, gwarn i ludn ulic Faubourg Montmartre, szed czowiek

rk na temblaku.

mody

z

rzenia

zna byo,

Z ubrania

e to czek obcy,

nie

jego

i

szukajcego spoj-

wiadomy

drogi.

W

tern

!

119

jaki przechodzie, popatrzywszy na nim,

gow zawoa gono

odkry

i

Cudzoziemiec

koo

w by

niego

niego, :

umiechn

robi

si smutnie si tum. Robotnicy

czepcach, ichmocie

mu cisn rk,

i

w

zatrzyma si przed la Pologne skin. Wnet

Honneur a i

w

gow

bluzach,

kapeluszach otaczaj go,

wszyscy

woaj: Brave

przekupki

tocz

si,

Polonais!

—

Vive la Pologne!

To byo pierwsze powitanie wychodctwa polskiego na bruku paryskim. Jak w krajach poudniowych pewne ptaki zwiastuj zim i sot, tak ten zbkany powstaniec litewski w czamarce, z podwizan rk, zwiastowa Emigracy. Rozprószone stado

ju

nadlatywao.

Nasamprzód przyby do Parya 24. padziernika Bonawentura Niemojowski, ostatni prezes rzdu narodowego zasta on tu byych czonków misyi naszej Kniaziewicza i Platera. Z Niemojowskim razem przybyli Teodor Morawski, ostatni minister spraw zagranicznych, Andrzej Plichta, sekretarz rzdu narodowego, pose Kaszyc i Stanisaw Kunatt, referendarz stanu. kilka dni póniej (29. padziernika) stan nad Sekwan Lelewel z Saniewskim, I. K. Ordycem i Wojciechem Kazimirskim; 2. listopada przyby Maurycy Mochnacki z bratem Kamilem. Odtd prawie codzie kto z Polaków przybywa. Z ra;

W

mienia Komitetu francusko - polskiego, Leonard

mowa

si

ich

pierwszem przyjciem

i

Chodko

ulokowaniem.

zaj-

Hotel

Rossignol przy ulicy Croix des Petits Ghamps zaludni si Polakami; stan tam z towarzyszami i Lelewel. Midzy pierwszymi, którzy Lelewela powita przyszli,

by synny wichrzyciel warszawski, Adam Gurowski, który ju od marca siedzia w Paryu. Dosta si tu sposobem

do

szczególnym

grochowskiej,

popochu, w nocy po bitwie uciek z Warszawy do Kozowa,

gdzie

si u ekonoma ukrywa. Stamtd

wsi Skaryskiego,

l

)

W

lutego,

*).

19.

Barsykowski.

chwili

120 prosi ministra spraw zagranicznych Maachowskiego, by mu,

ciko skompromitowanemu, wyjazd za granic uatwi. Maachowski, widzc tu zapewne sposobno oddalenia z kraju

jako

jednego z najszkodliwszych warchoów,

da mu

uy

go

niby

jako

zapiecztowan, ale prón kopert do oddania misyi polskiej w Paryu, któr jak z nim zarazem inn drog ostrzeg, kto jest Gurowski zachowa si naley. Z tego skorzystali Lelewel i koledzy klubowi i dali mu mandat »mie baczne oko na kierunek sprawy, jaki jej za granic nadawano przez zgubne dziaanie rzdu kuryera,

paszport,

3.000 zp.

i

i

ówczesnego*

1

).

Gurowski dziwnym sposobem, przez Prusy nie zatrzymany przejecha, kopert misyi dorczy, ale potem ju adnych z ni nie mia stosunków dalszych. Poszed on inn

drog, zwróci si do kó rewolucyjnych, przedstawiwszy si im jako poufny reprezentant Lelewela, i w ich pismach umieszcza oszczerstwa na Rzd Narodowy. Wyda broszur pod tytuem: La cause Polonaise sous son veriable point de vue, w której wystpowa przeciwko L. Platerowi, czonkowi misyi naszej, i tak samo usiowa intrygowa w Brukseli przeciwko Zauskiemu, kiedy ten tam jako ajent rzdu narodowego przyby. Lelewel, przybywszy do Parya, wszed zaraz przez L. Chodk w bliszy stosunek z Lafayette'm, zetkn si niebawem z czonkami francuskiej opozycyi parlamentarnej, jako parte z wybitnemi osobami zwaszcza z Buchez^em tyi republikaskiej, do których Gurowski drog mu usa. Komitet centralny wezwania swoje do Francuzów ponawia. Znów tedy woa: » Warszawa upada... Mina chwila wspiera Polaków polityk, ale nadesza chwila okaza im

j

—

—

Obywatele! procie, zbierajcie skadki; potrzeby wspóobywateli (concitoyens) naszych Polaków gwatowniejsze, braterstwo.

ni

kiedykolwiek;

x

)

procie,

czycie wicej

Rapperswjfl : »Ziór Chodki*,

toin

55.

jeszcze,

ni dotd;

Joachim Lelewel u schyku ycia. ("Wedle

wspóczesnego

portretu. Fotografia J. Kriegera

w

Krakowie)-

122

przyjmuj naszych braci, niechaj im otworz swe szeregi teraz

niechaj naczelnicy fabryk

daj

zajcie; a robotnicy niech im

;

s

oni Francuzami «

w

przyjciu ich przez miejscowe francuskie grona, Komitet

Na centralny

...

spotkanie przybywajcych Polaków oraz do

wysa

pomocy

od siebie agentów do gównych, nadgranido Metz delegowany zosa Micha Podcza-

cznych punktów:

szyski, do Strasburga Konstanty Zaleski

i

do Valenciennes

Ludwik Tarszeski. I rzd Ludwika Filipa, ulegajc opinii publicznej, zaturbowa si losem nadcigajcych. Na list, pisany przez generaa Bema z Prus jeszcze w padzierniku, genera Pellet, dyrektor

w

ministeryum wojny, odpowiedzia,

cyi

zachca

nie

e

moe;

bd

nicy

dojd, dobrze

leci

swym poselstwom w

jednak

ci

»e

Francya do emigraktórzy do gra-

Polacy,

przyjci«. Zatem

rzd

francuski poWiedniu i Drenie wydaPolakom paszporta do Francyi i na ich pomoc przekaza Frankfurtu n. M. fundusz do Królewca, Elblga, Drezna a do prefektów i komendantów wschodnich i pónocnych departamentów rozesa instrukcye, nakazujce przyjmowa naszych, dawa im pomoc i kierowa wojskowych do Avignon, a cywilnych do Chateauroux. Udawanie si przybywajcych do Parya zostao wzbronione. Umysy nad Sekwan nie byy jeszcze uspokojone; knowania stronnictw anti - rzdowych nie ustaway; policya wci odkrywaa skady broni, drukarnie tajne t. takich warunkach rzd uwaa za niebezpiep. czne dopuci do stolicy wiksz mas cudzoziemców, któBerlinie,

wa

i

7

W

i

powikszy

rzyby mogli

Niemojowski

si zetkn

z

w

niej

miejscowe

rzdem

i

pragn widzie si

binetu; ale do tego nie przyszo, bo

nie unika

ywioy

fermentu.

niezwocznie po swem przybyciu

p.

z

stara

prezesem ga-

Casimir Perier wyra-

Po rozmówieniu si z Lafayette'mr postanowi Niemojowski utworzy komitet w interesie rozpoczynajcego si wychodctwa. Celem jego ustanowienia dnia 6. listopada, zebra on w swem mieszkaniu obecnych ju tego spotkania.

123

w liczbie 26') ci zawotowali Komitet (zwany te Kaliskim «) z zatymczasowy emigracyi daniem suenia pomoc przybywajcym rodakom, uatwie-

wtenczas Polaków

i

»

»

nia

im stosunku

rzdu

opieki

obcymi komitetami,

z

francuskiego «.

i

Skromny

wyjednania dla nich program,

ten

czysto

administracyjny, zmierza do zaradzenia naj nagiej szym potrze-

adnej akcyi politycznej nie obejmowa. bom osobistym Owiadczy bowiem Niemojowski, e to do wychodtwa nie i

e

naley;

wa,

na

trzeba

to,

by si publicznemi sprawami kraju zajmo-

w samym

kraju

przebywa

i

palec

nieustannie

na pulsie jego trzyma.

Na czonków

tego Komitetu zostali wybrani: Niemojowski

(20 gosami) prezes, Lelewel (19 gosami), Teodor Morawski (15

Woowski (12 gosami) Kantorbery Tygosami) — a wic sami uczestnicy byego rzdu Kniaziewicz nie chcia nalee do Komitetu, sdzc,

gosami), Franciszek

mowski

(9

lub sejmu.

e

W

»

ziomkom, pozostajc za jego skadem. Komitet zastrzeskoro do Parya przybdzie 1.00 Polaków, Ko-

Niemojowskiego stanowicym

e

byo,

mitet ten

—

usuy

lepiej

projekcie

one

i

tymczasowy* zastpiony bdzie przez inny.

Wty bardzo by ywot

tego Komitetu. Zaledwie

stan,

e

wnet podniosa si przeciw niemu agitacya; mówiono, dzie,

którzy

si

okazali niezdolnymi podczas rewolucyi

podobnie spraw

tylko

zepsu mog; owiadczano,

kiwanie na przybycie 100 rodaków i

spowodowa

szkodliwe skutki

Niemojowskiego, nader czynnie

moe trwa

i

e

bardzo

lu-

teraz

ocze-

dugo

M. Mochnacki, wróg zawzity

;

i

gorliwie stara

si o podko-

tern zebraniu byo: Posów 5: Niemojowski, Wojskowych 6: JerzWoowski, Morawski, Tymowski. manowski. Maciej Mielyski, adjutant Chapowski, Szmitkowski, Tarszeski, Feliks Woowski. Urzdników misyi zagranicznej 7: L. Plater, R. Zauski, K. Wodziski, L. Wodziski, Hoffmann, Chodko, Ludwik Woowski. Urzdników administracyjnych 2: Plichta, ')

Obecnych na

—

Lelewel.

—

—

Kunatt.

—

Dziennikarzy

Mochnacki, Ordyniec.

5: Gurowski, Sanie wski, M. Mochnacki, K.

j

124

Ju

ukazaa si bezpod napisem: »Do rodaków bawicych w Paryu*, z jadowitem ostrzem, zwróconem na prezesa tymczasowego komitetu i » kaliskich, przybyych do Parya w czerstwoci zdrowia i sile at mskich*. »Kaliszanie powiedziano w niej dalej zgupanie jego Komitetu.

imienna,

pióra

dnia 18. listopada

Mochnackiego

broszura,

mów —

—

e

Polsk w Polsce; czy z tego wynika, jej maj szkodzi pod obcem niebem « ? By to pierwszy strza owej wojny domowej na druki wistki, która si nastpnie w Emigracyi na dugie lata zapalia. kilka dni potem wyda Gurowski bili

i

W

e

napaci na Niemojowskiego

z powodu, przeciwnym publicznemu obchodowi zbliajcej si rocznicy powstania, twierdzc, Polacy znajdujcy si w Paryu, jako tuacze, adnego politycznego celu mie nie powinni.

drugi pamflet z

by

e

spraw obchodu jednak pogodzi, urzdzenie uroczystoci. Zebraniu, wieczorem 29. listopada 1831 r., w sali przybranej we francuskie, amerykaskie i polskie chorgwie, prezydowa sam Lafayette, w mundurze I-go grenadyera gwardyi narodowej warszawskiej, majc obok siebie Niemojowskiego i Samuela Howe, prezesa Komitetu amerykaskiego. Ten ostatni odczyta adresy swych ziomków z Nowego Yorku i Bostonu i dwie chorgwie, przeznaczone przez kobiety amerykaskie dla naKomitet Lafayette'a

biorc na

siebie

zoy

ju za póno. Lelewel Komitetom francuskiemu w zakoczeniu ofiarowa im kokard ze chorgwi, zdobytej przez powstanie na

szego wojska, ale przybye do Europy

odpowiedzia

mow

amerykaskiemu strzpów piewszej

i

i

dzikczynn

nieprzyjacielu.

Ale opozycya przeciwko Komitetowi tymczasowemu rosa szybko.

Posowie Zwierkowski Sotyk dali si do niej uy, wedug wasnych sów jego,' »ich dziaaniu suy* ). Warszawie wszed do Rzdu Narodowego zdradza i

1

a Lelewel,

Jak

w

i

l )

Zdanie sprawy

Strona 101.

z

czynnoci Komitetu Narodowego. Pary 18H2.

125

go z Klubem, tak teraz, wszedszy do Komitetu Niemojowzdradza go z Gurowskim i Mochnackim i razem skiego, z tym ostatnim ukada ju projekt ustawy nowego, swojego

poród przybywajcych teraz codzie na granic Francyi stara si ) do Parya jak najwicej wspówyznawców politycznych, wypróbowanych klubistów, takich, na których gosy móg liczy. Udawanie si do stolicy byo wprawdzie ju wzbronione, ale za pomoc urzKomitetu. Jednoczenie z

cign

dników prefektury, pod paszportem na przybrane imi lub

GENERA KAKOL z porozumienia z

wao

KnIAZIEWICZ.

usunymi konduktorami dyliansów, uda-

si niejednego sprowadzi do Parya. Konstanty

delegowany do Strasburga od Komitetu stronnik Lelewela,

w

tej

sprawie

by te

nie

mao

Rycho wic zebraa si w Paryu pokana ryfeuszów klubu, wichrzycieli skich,

dymu prochowego

co

')

Patrz niej,

tego 1832

r.

list

i

Zaleski,

centralnego,

gorcy

pomocny.

liczba

ko-

owych rozprawiaczy warszawnie

lubili,

ale zato

po kawiar-

11 Mochnackiego do Lelewela z dnia

29. lu-

—

«

126 niach walecznie o patryotyzmie perorowali. Ci wszyscy ludzie,

swe bezpieczestwo, przed wszystkimi inWarszawy, i bez szwanku z bruku warszawskiego midzy pierwszymi przybyli na bruk paryski. Z owego hotelu Bossignol gówna ich kwatera przeniosa si pod Nr. 3 na ulicy Cordier (dzisiaj Cujas) koo Panteonu,

szczególnie dbali o

nymi umknli

z

który zajli od

dou

kiem

i

dla

Tam

do pitego pitra.

wikszych stancyach,

zbierali

przypomnienia biesiad u »Honoratki«

grali sobie

w

faraonika.

Tutaj

kbów

ród

cyjnej legalnoci «.

To te godziny

ju

Liczniejsze

zoonego

z

jego

zgromadzenie,

8.

»

Dziurce

i

.

.

.

o

!

),

dymu

obaleniu

obroców konstytubyy policzone. »

zoone

zebrane na wezwanie Niemojowskiego

odbyo si

w

i

co

z ara-

lulkowego

rewolucyonizowaniu Europy

dyskutowali o

komitetu Niemojowskiego,

w

wieczorami,

si koledzy przy herbacie

w

i

z

87 obecnych,

jego

mieszkaniu,

Na marszaka powoany zosta pose

grudnia.

Walenty Zwierkowski, na asesorów Lelewel i pose Antoni a na sekretarza pose Zienkowicz, ale ten w cigu posiedzenia wskutek osobistego zajcia porzuci pióro sal opuci; zastpi go M. Mochnacki. Niemojowski zagaiwszy posiedzenie, mówi naprzód o czynnoci » Komitetu sam owiadtymczasowego «, ale widzc, jak rzeczy stany Przeciszewski,

—

i

—

e si ten Komitet rozwizuje, skada poruczone sobie obowizki. czy,

i

e

on, jako jego prezes,

— Po nim

odor Morawski

i

ostro odpiera

nych broszur bezimiennych, nazywajc rzami

i

oszczercami. Ale

ci,

zabra gos Tewspomnia-

tre owych wyej ich

autorów paszkwila-

cho obecni, rkawicy nie podjli.

Z powodu twierdzenia Niemojowskiego, e wszelki komitet Polaków, zawizujcy si w Paryu, winien mie tylko charakter administracyjny ekonomiczny, nie za polityczny, wszcza si i

dusza

dyskusya.

W

myl

rawski, Plichta, Kunatt,

J

)

»Honoratka«

i

Niemojowskiego przemawiali MoCzyski, Plater; zbijali

Wadysaw

j

»Dziurka«, kawiarnie na Miodowej ulicy

w

War-

szawie, ulubione miejsca schadzek rozprawiaczy podczas powstania.

12:

Krpowiecki, Mochnacki, Lelewel, Gurowski. Opinia tych ostazwyciya i ogromn wikszoci zostaa przyjta. Wtedy wedle zawczasu uoonego planu Zwierkowski,

tnich

jako prezydujcy, wniós gotowy

ju

no-

projekt organizacyi

wego komitetu staego i ogólnych zgromadze. Po ywej dyskusyi zaoenie ich zostao zawotowane na podstawie spisanego »Aktu zawizania«, opierajcego si na wspólnoci historycznej Francyi z Polsk, »

naród francuski

e

dne uczucia*,

i

polski

»oba

i

czy

stwierdzajcego uroczycie,

od wieków jeden

interes,

ludy zrozumiay dobrze,

te

e

e je-

byt je-

dnego cile z bytem drugiego skojarzony « (sic). Na drugiem zgromadzeniu walnem, odbytem 15. grudnia (w mieszkaniu Sotyka) dokonano ukonstytuowania nowego komitetu, który nazwany zosta: » Komitet narodowy, stay «:

uchwalono jego organizacy i wybrano do jego skadu preomiu czonków. Pod prezydency Lelewela zasiedli i w nim W. Zwierkowski, L. Chodko, R. Sotyk, Tadeusz Kr-

zesa

:

Karol Kraitsir, Antoni

powiecki,

Adam

—

Gurowski.

Przeciszewski,

szniewicz

i

Waleryan

Pietkiewicz, a podskarbim Karol

Z przytoczonych nazwisk widzimy, tetu paryskiego skiego,

Hu-

Antoni

Sekretarzem Komitetu zosta

Edward Wodziski ). do nowego komi,

e

wesza, rzec mona, esencya klubu warszaw-

a mianowicie: prezes jego Lelewel, dwaj wiceprezesi

Zwierkowski

i

Sotyk,

dwaj

oraz

z

—

najwybitniejszych jego

Tak wic komitet, wyczonków, Gurowski i Krpowiecki. obraajcy dawne w adzy w powstaniu, zastpiony zosta przez ludzi reprezentujcych dawn, skrajn opozycy; na miejsce opinij umiarkowanych weszy opinie rewolucyjne; w Paryu otwiera si cig dalszy klubu warszawskiego z caym zasobem jego negatywnych, rozkadowych ywioów T

T

r

r

.

')

i

W

Chodko

Kraitsir 40,

chnacki,

wyborze tym

62 oddanych

z

otrzymali po 55,

gosów

Lelewel, Zwierkowski

Sotyk otrzyma 52 gosów. Krpowiecki

44,

Przeciszewski 34, Huszniewicz 34, Gurowski 33, M. Mo-

mimo przewanego

i

gorliwego udziau

nów«, otrzyma tylko 13 gosów.

w

obaleniu

»Kalisza-

128 Nie

baczc na grunt chwiejny

i

niepewny, na którym

miao nazwa si Staym ale wiksza to bya miao przybra nazw »Narodowego« z przywaszczeniem sobie prawa przemawiania w imieniu caej Polstawa, nowy Komitet

mimo to, wychodców,

ski,

»

e wyszed on tylko z drobnej pospiesznie

zebranych.

«

:

garstki pierwszych

Artykuem pierwszym

swojej ustawy zakrela on sobie nietylko zajmowa si losem wypartych z ojczyzny, ale i » czuwa nad interesem narodowym*. Szczególnem deniem Komitetu miao by obok

zsblidaryzowanie

tego

rewolucyi ogólno

oczekiwano

-

sprawy

europejskiej

polskiej i

ze

spraw wolnoci,

z jej usiowaniami, po których

powszechnego wybuchu.

blizkiego,

Gówne punkty organizacyi Komitetu Ogólnych madze byy nastpujce: » Komitet zoony z prezesa omiu czonków,

zgro-

i

przez

i

wybranych.

Ogólne zgromadzenie

Prezes

obierany jest od-

jawmy mi gosami. Komplet najmniejszy stanowi piciu. Urzdowanie czonków trwa, dopóki wikszo ogóu nie uzna potrzeby zmiany jednego, kilku lub wszystkich czonków. Do tego potrzeba, aby zgromadzenie skadao si z 81 czonków. innych razach stanowi komplet poowa, wicej jeden zapisanych na licie czonków. Ogólne zgromadzenie, skadajce si z emigrantów, którzy ustawy komitetu podpisali, odbywa si dwa razy na miesic, 15. i 29. Zgromadzenie zamienia si w posiedzenie, na danie 10 czonków. Wtenczas obiera si sekretarza. marszaka, który mianuje dwóch asesorów dzielnie

W

i

W

moe

przypadku nagej okolicznoci dziesiciu czonków

da nadzwyczajnego zes

sam

komitetu,

moe i

je

posiedzenia;

zwoa.

w

podobnym 1 ).

Komitet Niemojowskiego adnych prawie

roku.

sir.

Zdanie sprawy 30 30

odby z

pre-

i

Zgromadzenie kontroluje dziaanie

odbiera od niego sprawozdania*

sobie nie pozostawi;

razie

ladów po

zaledwie cztery posiedzenia

i

sonie

czynnoci Komitetu Narodowego. Pary L832

129

mia

rozwin

czasu

zywa

stosunki z

szerszej

czynnoci.

spówygnacami

w

Zacz

tylko

zawi-

Londynie, Drenie, Kra-

Lwowie i t. d. i 13. listopada poda do gazet urzdowe objanienie o ostatnich wypadkach powstazawierajce ostatni manifest Rzdu Narodowego, wydany

kowie, Poznaniu, obszerne, nia,

—

w Rypinie 26. wrzenia. Po zbyt krótkiej próbie trudno osdzi, czy Niemojowski ze swym komitetem odpowiedziaby naleycie zadaniu, i czy zdoaby sta si istotnie poytecznym Emigracyi. Ale nie o to si tu pytano. Obalono Niemojowskiego

e

e

wyznawa opinie umiarkowane, by zwolennikiem monarchii konstytucyjnej. Miejsce jego zajli rzekomi przedstawiciele republikaskich przekona... Monarchista czy dlatego,

—

co ta rónica miaa wspólnego z naszem ówczesnem pooeniem. Jakie znaczenie ta kwestya o formie rzdu moga w owej chwili mie dla nas, pozbawionych jakiegobd wasnego rzdu? Co za poytek móg wynikn republikanin

tej kontrowersy ród garstki rozbitków? Pierwszem urzdowem wystpieniem nowego komitetu bya odezwa wydana 25. grudnia 1831 r. »do wojowników

z postawienia

polskich «.

By

to rodzaj manifestu

zwrócony do caego

Wy-

chodtwa. Oto

jest

»

dosowna

Wojownicy! Rodacy!

Jeszcze raz los tego

sz

jej

jego osnowa:

rzuci ojczyzn

nasz pod

stopy zaci-

gi mumorderc naszych swo-

wroga. Jeszcze raz bracia nasi karki swoje

przed

Raz

wadzc

niewolników, przed

doni wolnego czowieka elazo despoty Jeszcze raz zbrodni bdzie nazywa siebie Polakiem. Taki los zgotowaa nam niedolub zdrada! Niedono lub zdrada! Bo gdzie kiedy tryumfem broni nieprzyjaciel nasz chepi si moe? Które pole wiadkiem byo wyszoci ich mstwa, gdzie kiedy Polak pierzchn przed Moskalem? A jednak upadlimy! bo wasi przewodnicy nie wzbudzili w sobie tak jak wy wiary w zmarbód.

wygniecie

jeszcze na

znami poddastwa.

no

Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

9

130 twychwstanie ojczyzny, bo zamiast przekonania we wasnych siach, zamiast ufnoci po tylu zwycistwach, albo si na po-

rednictwo obce ogldali, albo was z wrogiem, wbrew woli narodu, pogodzi chcieli. Rce wasze skrpowaa zwoka; bo kiedy nieprzyjaciel w przestrachu zupenego zniszczenia przed wasz ucieka pogoni, ocalia go nieczynno nakazana: i ten, którego rami wasze zagnaoby za brzegi Dniepru, nad brzegami Wisy pozosta. Póniej, jakby na ostudzenie tego ognia, co was do boju zapala, pozwolono mu spokojnie przeby Wis, rozla si po kraju; i kiedycie chcieli z nim na otwartem zmierzy si polu, jakby na szyderstwo waszego mstwa, kazano wam za waami si broni. Wówczas najbrudniejsza zdrada chwyta dogodn chwil i rozdziela wasze siy. Cho jeszcze straszne; zdrada dokocz dzieo sporozdzielone, dzone w ciemnociach pieka i szydzc z najwitszych uczu,

s

was, ludzi wolnych,

da

pragnie.

w

Zadray

kajdany oblec serca

i

w

rce oprawców wy-

wasze przed obrazem

pnoci. Jakto! sromota na czole Polaka! Nie!

ga go

najwitsze jego

hab zmaza

mot,

poszlicie

nie

y

wzy, mona krew

okro-

tej

Mona mu

star-

jego roztoczy, ale

mona. Przenielicie wygnanie nad srona obcej ziemi; bo tam, gdzie wasi ojco-

wie wolnem tchnli powietrzem, wybycie niewolnikami

byli.

za kadym krokiem spotykaby panów szydzcych z waszej mczarni. I t ziemi tyran Polaków kazaby wam ojczyzn nazywa, kazaby caowa rce krwi waszych braci zmazane, a siebie zwaby wybawc od anarchii, dema-

Wzrok wasz

gogów, buntowników! Niema ojczyzny, gdzie niema wolnoci.

Soce

nie

lono

nie stroi, pokarm, który

nia.

Przed tym pokarmem

chleba,

woda

zamienia

wa

wieci dla niewolnika, ziemia si

soki,

spoywa,

uszlicie

ze strugi czerpana,

zami

w

dla niego

zie-

trucizn si zmie-

bracia!

prdzej si

kawa

Czarny

w

cierpienia

na widok

Lecz odetchnijmy pod

ciarem

kiedy je

nie trzeba.

w

yciodawcze

haby

oble-

tych wspo-

mnie, rozjanijmy widowni przyszoci i myli nasze ku bopodniemy nadziei. Czy syszelicie ludów Europy Ame-

giej

i

-!

131 ryki

spraw mody? czy syszelicie dzi was pienia? Wszdzie brzmi dla was podziwu, wszdzie si gocinne przed Polakiem

bagalne za nasz

jeszcze pochwalne dla

gos

czci

i

bo szlachetne jest jego tuactwo. I w tern tuactwie wytrwajmy: niech to ostatni prób mstwa naszego

otwieraj

progi,

bdzie. Narodów

Nie

zgin

naszej wielkoci,

dzi nasz

wytpi

mona.

nie

I

my

nasz jzyk, obyczaje, religia; nie

pamitka wadztwa

zginlimy

nie

zgina pamitka

polskiego nad tymi,

przygnietli ojczyzn. Jeszcze rdza nie

co

stoczya pol-

ko polski zary pod ulubionym wojownika ciarem, pod dzid uana i krakusa. Jeszcze i dla nas zawieci gwiazda wolnoci. Powrót mciwego losu nie jest skiego elaza, jeszcze

daleki. Nie wracajcie wic jak sualcy tam, gdzie jak zwycizcy wkroczy moecie. Nie wracajcie na ziemi zbrudzon stopami Baszkira. Niech wolnego Polaka nie ucinie

do

doni sualca despoty. Bo przyjdzie ta chwila, w której gtos trby powoa was na ojczyste niwy. Tam otworz si groby polegych braci naszych, a z ich koci wynijd mciciele. Pójdziemy wywoa ich cienie, lecz z orem w doni bo inaczej wzrok ich nie zniósby sromu naszego, a jki ich oskarayby przed niebem braci, co nikczemnoci swoj spokojno ich ;

grobow

wzruszyli.

Polska,

wolna; lub wieczna

mier.

Jak widzimy, odezwa

Polska Jagiellonów,

— ta

Oto

jest

niepodlega,

haso nasze !«

rzucaa gwatowne, cikie pow prowadzeniu po-

tpienie na wszystkich, co mieli udzia

znaczcy odam Wychod cinito im w oczy, ale i zdrad. Zapewne, w kadej sprawie, na tych co stoj na czele spada pierwsza odpowiedzialno, i ci w których rku powstanie tak smutno skonao, nie byli bez winy. Ale któ by bez winy? Zawinili wszyscy; a opozycya i klub warszawski odradzajcy si teraz w Paryu w nowym Komitecie jego Ogóle, pewno niemniej od innych. Nie do niego, zaiste, naleao zana krzele sdziowskim i gosi wyroki potpienia na wstania,

twa.

i

którzy obecnie stanowili

Nietylko

niedono

i

si

132

swoich

wród

Ale nie — to nie by sd, to nie by — to by wyraz namitnej nienawici stron-

obcych.

gos patryotyzmu

proste zadowolenie ducha partyi.

niczej,

Jeli

komitet chcia,

jak to sobie przypisywa, godnie reprezentowa kraj doli,

»

czuwa nad

tych z

narodowym

interesem

ojczyzny*,

to

by

powinien

i

w

nie-

nad losem wypar-

przedewszystkiem

dba

by Emigracya, bdc wyrozumia co do indywidualnych poj o formach przyszego bytu, bya jedn, niepodzieln,

o

to,

zgodn

co

do gównego celu

kadego

Polaka.

pierwsza uroczysta odezwa nowego komitetu

zgody

i

rozdwojenia,

Tymczasem

bya hasem

nie-

bya powoaniem wygnaczych szeregów

do wojny domowej na polu tuactwa.

e

moe niemao, na czele podpisów u dou pitnujcego kierowników powstania, spotykamy imi Lelewela. Przecie on sam sta w pierwszym ich rzdzie, przecie on sam by staym czonkiem owego piciogowego Rzdu Narodowego przez cay cig jego trwania. A przez ten czas Lelewel nigdy nie stara si nada rzdowi inny kierunek, nigdy nie opiera si postanowieniom jego, nigdy swego Zadziwia

tego aktu,

zdania nie objawi, nigdy nie protestowa.

Jeli Lelewel nie

solidaryzowa si z czynnoci rzdu, to jedna tylko przed z nim zerwa zoy urzd. Jeli mia adnego prawa wydawa wyrok potpienia na czonków, z którymi do koca zasiada nie przesta. Jaka wic loika, jaka sprawiedliwo upowania Lelewela zrzuci na barki innych cay ciar win, które on

nim staa droga: otwarcie

i

tego nie uczyni, to nie

wspólnie z nimi podziela.

W ten sposób bdny kter,

i

na samym wstpie popeniony zosta krok stanowczo na chara-

nieszczliwy, który

kierunek

i

dalsze losy

wpyn

Wychodtwa,

i

który susznie na-

zwano jego grzechem pierworodnym. Realny jego interes zosta powicony duchowi partyi, mrzonkom i doktrynom politycznym, które zwaszcza na obcej ziemi, gdzie powinien nas

by oywia

jeden

cel

—

by sug

kraju,

przedstawia

133 zdeptane prawa ojczyzny

—

nie

miay

dla nas

pierwszorz-

dnej wagi.

Krok ten niefortunny oderwa Emigracy od gruntu rzeczywistoci, od gruntu

nalnego

chmur

dzc

i i

—

wichrów,

cige

tarcia

w i

rzec

mona

—

patryotyzmu racyo-

wyniós j odrazu w dziedzin atmosfer przesika elektrycznoci, ro-

praktycznego,

i

burze.

III.

—

— »Taran«. — Czyn— Rozdawnictwo funduszów. — Brak powagi. — Niezadowolenia. — Konflikt z Bemem. — Przybycie Ledochowskiego Zaliwskiego. — Niesnaski rosn. — Zarzuty na komitet. — Oszczerstwa. — Wniosek Bronikowskiego. — Gurowski Krpowiecki, zaka komitetu. — Rada przyjació. — Komisya rozpoznawcza. — wnioski. — Ogó je przyjmuje. — Ogó je odrzuca. — Burza w Taranie wniosek Puaskiego. — Secesya. — Narodzenie si Towarzystwa Demokratycznego. — Zapenienie luk w komitecie. — »lnterwencya taraska". — Antirzdowe postpowanie Lelewela. — Ubytek funduszów. — Budet na emigrantów. — Wyjtkowe na nich prawo. — Projekt wy wdrowania z Francyi. — Emigracy Siedlisko komitetu Lelewela.

noci komitetu.

— »Znak

»Ogó«

Tuactwa«.

—

paryski.

Odezwy.

i

i

Jej

i

przygnbiona nowem prawem.

Ów

komitet francusko - polski pod prezydency Lafazwany Centralnym, o którym wyej mówilimy, mia swe siedlisko przy ulicy Tdranne, pod Nr 12. Pod jego bokiem, w tym samym domu, na trzeciem pitrze, zaoy swe biuro i nowy Komitet lelewelowski, tulc si jak piskl pod skrzydo matki karmicielki, i tam odbywa swe posiedzenia ,

yette'a,

przy drzwiach otwartych. Leonard dyi naród, warszawskiej

nalecy do obu

i

Chodko

»grenadyer gwar-

kapitan-adjutant generaa Lafayette«.

komitetów, sta si jakby

urzdowym mid zy

nimi porednikiem. Agentem generalnym komitetu francuskiego

by p. Cassin, ciaem dusz oddany naszym rodakom wiadczcy im tysiczne usugi. Na pierwszem pitrze domu, gdzie si mieciy oba te komitety, znajdowaa si sala wynajmowana na zebrania i

i

135

rónych stowarzysze, jak

odczyty publiczne

posiedzenia,

np.

Towarzystwa przeciwko hanniej te zacz si zbiera polski

Filhellenów, Saint-Simonistów,

dlowi Murzynami

»Ogó«

paryski

W

p.

t.

i

odbywa

i

co

dwa

tygodnie, czasami czciej,

swe ogólne zgromadzenia. Tu tedy zabrzmia » gówmy dzwon naszej babiloskiej wiey «. Nie okazay i nie obszerny ten przybytek naby niebawem ród Polaków powszechnego rozgosu, pod pospolit nazw » Taran « (od nazwy ulicy), i zabrzmia niezwyk dotd, nawet w zgiekliwym Paryu,

wrzaw.

swem zawizaniu komitet otworzy obszern »w myli kojarzenia w jedno dziaania wysya listy do przychylnych nam komitetów

Zaraz po

korespondency ludzkoci «,

we

;

w Niemczech i innych krajach, jak i do pojezwolenników Polski lub do » przyjació sprawy

Francyi,

dynczych

powszechnej

Jedn (29. stycznia

«

1

).

pierwszych czynnoci

z

byo

komitetu

W

rycznym, z cierpkimi dla

rzdu

wa

Polakami postpowa,

wadzy, jak ma

z

wyrzutami.

przeciwko rozmieszczeniu ich na prowincyi rzenia legionów polskich pod

Wszyscy

danie

Ale

byo

cznia,

podanie

1832) do Izby petycyi, napisanej tonem katego-

co

nasi,

niej

,J

)

i

wskazy-

protestowa

da utwo-

narodowymi znakami.

do Francyi, marzyli o legionach.

szli

ich utworzenia,

wyraone

w

petycyi

przedewszystkiem niewczesne.

—

z 29. sty-

Do sformowania

dotd za we Francyi

byli

sami oficerowie polscy, a onierzy wcale nie byo, bo

rzd

legionu,

trzyma

pruski skie.

potrzebni

ich

Wanie w J

)

)

u

tej

siebie lub

wpycha

ich

w

porze wszelkie usiowania

Zdanie sprawy komitetu,

Mówic wyraa si: 2

onierze

o wzbronieniu

str.

granice rosyj-

Bema

zmie-

57.

Polakom przybywania do Parya, pety-

»0 swoj wolno dobijajcy si Polak znie nie moe podobnego niewolenia, opiera si takiemu zesaniu, a wicej zorzeczy nieludzkoci, jak we Francyi wród gocinnego ludu doznaje, anieli swemu nieszczciu «. (Zdanie sprawy Lelewela, str. 49). cya

136

ray

do sprowadzenia z Prus do Francyi jak

szeregowych wiarusów.

liczby

gono myli

o podniesionej

wikszya

W

w

za

Izbie

Rzecz prosta,

tym wzgldzie przeszkody

wie

ze strony Prusaków.

adnego skutku

e

owiadczya, na ziemi sztandar wojenny powiewa moe francuski.

sama

tworzenia legionów polskich, po-

francuskiej petycya

Wikszo

najwikszej

e

nie odniosa.

tylko jeden

francuskiej

—

sztandar

narodowy

•

Do najwczeniejszych stara komitetu naleay te zaeby odnale nalene Rzdowi Narodowemu sumy, wydatkowane przez by legacy nasz w Paryu (na poyczki osobom udajcym si do kraju podczas powstania: jako zaliczki na bro, która na brzegi mudzi rzucon by miaa), a wynoszce okoo 75.000 fr. Celem ich dochodzenia komitet zgasza si do Niemojowskiego, do Teod. Morawskiego do L. Platera, ale daremnie, bo owe fundusze nigdy nie zostay biegi,

i

odzyskane.

Jak wiadomo Sejm na ostatniem

swem

posiedzeniu

w

Za-

wrzenia 1831) uchwali ustanowienie Gwiazdy Wytrwaoci Dziwna to bya myl tworzy »(!wiazd kroczymie

»

(18.

Wytrwaoci « w chwili kiedy te ona do skutku.

przysza

wszystko Ale

trwa ustawao. Nie by pomys

dziwniejszy

wskrzesi t dekoracy na wychodtwie, lub zastpi j projektowanym » Znakiem Tuactwa«. Nie znano dotd odznaczenia za kapitulacy i zoenie broni. lutym 1832. >Ogó«

W

paryski

mie

je zachcia. Komitet,

na posiedzeniu postanowienie

18. lutego,

:

waciwie

czona

zgodny z

powzi dziwn

»Z uwagi, dla tych,

e

daniem Ogóu,

loik sformuowane

Gwiazda Wytrwaoci przezna-

wytrwaj

co

a

do

ostatecznego

losów ojczyzny rozstrzygnienia, zgodzono si na ustanowienie » Znaku Tu

i

—

nawpó

w

zalotne,

którymby

do

nawpó

polityczne,

i

e

jak godzin

na

niej

nie

byo

prawie dnia r

pogadanki nie

wst-

powa. Zatrzymalimy si nad ni nieco duej, bo te osobisto naszych spraw obojtn nie bya. Oczywicie jako gorliwa suga i wielbicielka swego cara, pani Liewen zawzit rozwijaa nieprzyja dla zbuntowanych Polaków. Nie znosia by w jej obecnoci jakkolwiek sympaty dla Polaków zdradzono, i pod tym wzgldem, rzec mona, koa swych znajomych icie teroryzowaa, tak dalece, gdy raz si dowiedziaa r i który z sekretarzy poselstwa francuskiego przychylnie o powstaniu polskiem si odezwa, wpada na Talleyranda i daa by winowajca koniecznie z posady zosta usunity. Wieci z Polski niepomylne zawrze najwczeniej rozgaszaa, a wszystkie inne w najgorszem wietle przedstawiaa, w czem zreszt Lord Heytesbury, ówczesny ambasador angielski w Petersburgu,, depeszami swemi doskonale jej wiórowa. Po tern wszystkiem, comy powiedzieli, musimy uzna,, rola improwizowanych naszych dyplomatów roku 1831 e dla

jej

e

-

w

Londynie

atw

Wysany tu

(5.

nie

bya.

tajnie przez

Rzd

Narodowy, pierwszy przyby

stycznia 1831) margrabia Aleksander Wielopolski.

Ale-

ju

pod koniec marca zastpi go mody Walewski. Pikny jak Adonis, elegancki ujmujcy, owiany przejrzyst tajemnic swego urodzenia, okryty wieym, chwalebnym kurzem bitwy i

grochowskiej, wnet ujrza przed

nety

ministrów

ale

i

te

salony,

gniewu pani Liewen, dla Polaka

sob

otwarte

które

nietylko gabi-

przedtem

byy zamknite.

pod groz

190 Nareszcie, na poparcie zabiegów tego ostatniego, -na sa-

mym ju

schyku powstania (20. sierpnia) przyby do Londynu '). Z wielu wzgldów wybór jego na t misy by szczliwy trafny; przemawiay za nim znajomo anjzyka, dawne stosunki z wielu Angligielskich obyczajów kami, reputacya towarzysza Kociuszki, w kocu sama posta Niemcewicz

U.

J.

i

i

powana mia. Z zna trzeba, wcale i

i

niecierpliwy,

si grzmotem i

zwaszcza

Sam te

czu

na dyplomat nie

gorcy, a ja znajduj, twierdzi wszelako

wodzie

i

i

piorunem «;

umia znosi

o sobie pisze:

by

ywo mówi

zbyt

kicha

a

nie

drugiej jednak strony, Julian Ursyn, przy-

»

stworzony: draliwy

prosto z duszy,

wymaga

spokojnie

zarzutu

znajduje Palmerston,

e

e

e

aden

mia

i

odmowy.

ja jestem za

on zimniejszy od lodu*.

mona,

*

natarczywie,

Mimo

to,

w

za-

inny wytrawniejszy

ukadniejszy agent, wicej by tu nie wskóra. Zreszt

w niektórych wzgldach szczpooenie sprawy byo tak niepomylne, dopenia. Ale liwie go istotnie nie mona mierzy usiowania naszych wysaców mody

kolega jego, Walewski,

e

te byy niestety nam ocenia chyba tylko stopie A pod tym wzgldem Niemcewicza nikt nie ich gorliwoci. przecign. Pamitniki 2 ) jego i akta misyi daj wiadectwo

wedle skutków praktycznych, jakie osignli:

tak szczupe,

e

pozostaje

niestrudzonej czynnoci

i

zabiegliwoci 74-letniego starca. Po-

namitna, nigdy niezadowolona, niedajca mu na chwil spokoju, dza ratowania od upadku sprawy narodu... Nigdy moe nie okaza on wicej nieograniczonej mioci i przywizania do kraju, jak w tej ostatniej, trudnej publicznej usudze... Mimo wieku i napadajcych 'go saboci, myli pycha go

»

') Z misy specyaln. finansow przyby te do Anglii Grzymaa. W czerwcu zawar poyczk czterech milionów funt. która si jednak niebawem rozchwiaa.

2

Albert szterl.

granic. wydanej

Pamitniki Juliana Ursyna Niemcewicza. Dziennik pobytu za Tom I. 1831—1832. Pozna, 187G. Do ksiki tej. aczkolwiek z niesychan opieszaoci i niedbaoci, zagldalimy czsto

w

naszej pracy.

j

cigu

191

o wszystkiem, o niczem nie zapomina: we dnie

dzimy go spraw krajow jedynie zajtego«

mu

Naj wy trwalszy, kiedy chwile znuenia

gorzkie

koniec padzierkika 1881

Adama

ksicia

zamyla'

namowy kolegów

Ale nadeszy

z Lipska,

i

bez

nocy wi-

).

klski otuch odejm,

zniechcenia.

i

iw

f

z

ju

I

miewa

Niemcewicz,

pod

o opuszczeniu Anglii.

Parya, oraz ów

dugiego

wahania,

list

od

zdecydo-

wa

si nasz weteran pozosta; tylko zajmowane dotd miena St. James Place opuci i przeprowadzi si na George Street AUee, najwszy tam przy rodzinie angielskiej, w tak zwanym boardhighouse, zarazem stancy i stoowanie. Urzdowanie zakoczyo si, rozpoczynao tuactwo. Tymczasem zaczli ju pojawia si i w Anglii pierwsze rozbitki naszego wojska, a mianowicie kilku oficerów^ z wyprawy Gieguda na Litw, którzy z Prus dostali si byli tutaj. Niemcewicz zajmowa si ich losem i wyjednywa dla nich

szkanie

zasiki z departamentu spraw zagranicznych.

Znajdujcy si wówczas w Londynie nieliczni Polacy, Walewski, Albert Grzymaa, W. Krasiski, Tyszkiewicz, Jelski, Stan. Maachowski 2 ) schodzili si zwykle zrana u Niemcewicza by rozmawia o nadchodzcych nowinach z Polski. Koo poowy grudnia, garstka ta si rozprószya. Walewski 1. grudnia poj Lady Karolin Montaigu, córk Lordostwa Sandwich, i zaraz po lubie, zwyczajem angielskim z wyjecha na w ie a potem do Parya. Z nimi zabra si do Francy i i Grzymaa. Przedtem jeszcze wyjecha Maachowski do kraju, Jelski do Szkocyi zwiedza fabryki,

jako to:

mod on

1

)

Berlin

i

2 )

ywot Pozna,

T

J.

U.

Niemcewicza przez ksicia Adama Czartoryskiego.

1860.

Na wiosn 1830

r.

Lubecki

wysa

Maachowskiego do Indyi

Wschodnich z okrtem naadowanym cynkiem polskim. Sprzeda nie udaa si; spekulacya zupenie chybia. Dowiedziawszy si o wybuchu powstania, Maachowski opuci Kalkut i przyby do Londynu kiedy ju powstanie dogorywao. adunek polski zosta na pieczy kapitana okrtowego Feldhausena, który mia si stara zamieni cynk na indygo.

102

a Waleryan Krasiski

daków

ywsz

osamotnienie dotkliwie

to

i

szuka tasam bez towarzystwa rociyo starcowi. Z tern

do hrabstwa Devon-shire,

Julian Ursyn pozosta

szego ycia.

wyglda teraz ksicia Adama Czarju od kilku dni mia sobie zassiednim domu opatrzy mu ju kwater

niecierpliwoci

toryskiego, którego przybycie

W

powiedziane.

spodziewajc si co chwila upragnionego gocia, nie mia prawie oddala si ze swego domu. Nareszcie te 22. grudnia, stana przed nim doroka z dwoma szczupymi tómoczkami obok wonicy; wysiedli z niej dwaj podróni a w minut i

—

póniej Niemcewicz ciska w objciach swoich drogiego, dat

wnego

przyjaciela.

Nastpia duga

bolesna rozmowa, przerywana niezliczonemi zapytaniami. Póno w nocy cay jeszcze poruszony wiespotkaniem, Niemcewicz wraca do swej stancyjki, i przed udaniem si na spoczynek, zapisuje w dzienniku: * Przyby wieczorem ks. A. C. bez sucego, z maym tylko tómoczkiem, obdarty z caego majtku... Co za igrzysko fortuny. Gdy wspomn kiedym by adjutantem przy ojcu jego, przed 50 laty, gdymy lustrowali wojsko litewskie, jedzilimy taborem liczcym do 300 koni dworskich i przyjació, 14 wielbdów, co namioty niosy za nami. Dzi syn tua si w ndzy; ale go otacza sawa, wicej czuje on niedol kraju ni swoj«. Pierwszy dzie zeszed na niezbdnych drobnych zachodach rozpatrzenia si i instalacyi. »Dzi ekwipuj si, bo nie mog pokaza si w tej starzyznie w której odbyem kampani

em

i

podró «

—

pisze

zdrowszy

ni

ksi

Londynu,

przybyciu do

dawniej

;

Adam

do ony,

donoszc o swem

Niemcewicz odmodnia, tu wszystkich beszta jak w Warszawie. i

dodaje:

-»

Bardzo dobrze widziany «. Dnia nastpnego

ksi nasamprzód poszed do ambasady

francuskiej, gdzie jak to

nadmienilimy, pani domu

na

ju

Dorota Dino.

I

ona

od kilkunastu dni z

gnieniem oczekiwaa ksicia.

czyy

ich

ze

sob.

Ksi

Dawne bo te

Adam by

i

bya ksi-

ywem

bliskie

upra-

zwizki

zaprzyjaniony z

jej

193

matk, ksin kurlandsk, wielk przyjaciók Polaków i w modoci ksiniczki Doroty spotyka j w Warszawie, w Petersburgu i w Mitawie. Wtenczas to nawet (1808) Piattoli, przyjaciel domy ksiny kurlandskiej, a zarazem przyjaciel i wielbiciel

ksicia

Adama

maestwem

usnu by projekt poczenia ksiniczk Dorot. Zachodzia

Czartoryskiego,

tego ostatniego z

znaczna rónica wieku

pieszczone przez Piattoliego marzenie

i

doszo do skutku.

nie

Talleyrandem blisza

z

I

od dawna.

nam

Jak wiadomo

w

zayo ksicia Adama istniaa 1807 Talleyrand nie sprzyja

r.

wyrzek wtenczas surowe

o nas sowo: »Avec les Poque clu desordre«. Póniej jednak usposobienie jego pewnej ulego zmianie, co u ex-biskupa Autoduskiego wielk rzadkoci nie byo, i podczas kongresu Wiedeskiego by nam przychylniejszy, a w chwili, o której mówimy, uwaano, od ambasady francuskiej ku ambasadzie rosyjskiej w Londynie wieje kadym razie chodno. podczas naszej walki w Londynie by on jeszcze, wedle doniesie Walewskiego, ze wszystkich »najmniej dla nas obojtny «. i

on ne

lonais,

fait

e

W

do

Jak synowica tak

i

stryj

przyjli ksicia Czartoryskiego

wielk serdecznoci. Po chwilach powitania, po ponowionem naleganiu, by ksi Adam ofiarowan w zamku Valencay gocinno przyj, stary dyplomata zaraz w dugiej rozmowie wystawi swe widzenie rzeczy na ogóln sytuacy sprawy z

polskiej.

Wobec dominujcej dla

tej

wieniu

troski gabinetów zachowania pokoju, widzia jeden tylko i jedyny sposób w postana gruncie traktatu Wiedeskiego. Nie przypuszcza

ostatniej jej

miay wymaga jego wykonania. Z tego wywodzi te zachowanie si osobiste i postpowanie

nawet, by gabinety nie

stanowiska

ksicia Adama,

nowie,

który

bdc niejako

Aleksandrem, czyni a gdy i

te

nie

w czasie ukadania wiedeskich postaporednikiem midzy Polsk a cesarzem

w

jego imieniu

zostay dotrzymane,

honoru porednika, nie cierpie, Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

zapewnienia

wypywao

z

i

obietnice;

obowizku

e naród zosta zawiedziony. \ ;)

194 » Przejdzie

jednak jeszcze nie

bioru waszej sprawy

przystpi

bo tak jak my, tak

i

niejasno

traktatowi

ksi,

inni nie

w

mao

czasu,

nim do roz-

— rzek koczc Talleyrand —

chc

rozpocz.

jej

punktach co do Polski;

Zarzucaj nikt

lepiej

bdzie w stanie wytómaczy jego znaczenie, gdy rzecz podniesion zostanie «. Ju z tej pierwszej rozmowy Adam wyniós niepocieszajce wraenie, sprawa nasza odsunita do dalszej przyszoci, Francya nie pewna siebie i wypadków, rada na nas rachowa w razie potrzeby i trzyma nas na wodzy, ale na teraz najgorcej pragnie utrzyma pokój przedeod

ciebie,

nie

ksi

e

e

e

wszystkiem.

By

ym

to

dzie

24. grudnia.

Smutna

bya wilia na caez spyno, ile cinitych piersi, na to

obszarze ziemi polskiej. Ile to cichych

cikich westchnie wyrwao si ze wspomnienie tych wszystkich, których zabrako przy rodzinnym stole, gdy zawiecia gwiazdka tradycyonalna. Na niebie

to

londyskiem naw et bladem wiatekiem nie migna ona naszym wygnacom, bo mga pospna od rana ciya nad miastem. Z racyi podwójnego znaczenia dnia, bo by to te dzie imienin ksicia Adama, Niemcewicz zaprosi nowoprzybyych na wieczerz. ród ciszy, jaka panuje w jadalniach klubów czy restauracyj angielskich, ród obojtnoci publiki wielkiego miasta, trzej rodacy nasi, zajli przeznaczony im stolik i smtnemi wspomnieniami przepenieni, z cicha ze sob rozmawiali. Alici po pewnym czasie, nieopodal siedzcy Anglik z niezwyk uwag na nich pogldajcy, przez usugujcego przysya najprzód sw kartk, a za ni sam podchodzi, kania i przedstawia si jako pukownik Staunton St. Clair, który przed kilku laty spotka si z ksiciem w Genewie, a teraz poznawszy mu hod swojej czci. Po tym wstpie go przychodzi zaprasza ksicia do swego domu na wyspie Wight, i w miar jak mówi, coraz gorciej i serdeczniej prosi: najprzód samego na tydzie, na dwa ksicia, potem z ksin, ze znajomymi T

j

zoy

—

:

195

na miesic...

tygodnie,

posta, chuda, duga i

skiej,

ksi

Gdy si

to

zblia

dzieje,

si nowa

bardzo niada. Wymienia swe nazwisko

i syszc,

e

tu

Czartoryski,

on

gboko spóczujcy

owiadcza,

nimi

i

si znajduj Polacy a midzy sprawie pol-

na znak sw ego uwielbienia, uprasza ksicia by zamieszka T

w

zamku Tanerana Castle, w Pósowach wrczy swoj adresem, poegna si i wyszed.

kiedy tylko zechce

jego

nocnej Irlandyi, nad morzem. Po tych

kart

z

Drobne to zdarzenie, nacechowane waciw brytask oryginalnoci, moe poniekd za dowód ówczesnego

suy

dla nas nastroju skiej

za

próbk

angiel-

gocinnoci.

W

modoci

Czartoryski

ksi Adam

swej (w latach 1789 do 1794)

dwukrotnie zwiedza Angli

pozna wtenczas jzyk,

trzy lata;

kraj

i

i

w

spdzi

konstytucy

niej blisko i

,

zawar

w

póniejszem yciu, w latach 1825 1826, podczas podróy we Woszech i Szwaj caryi, sposobno

duo i

poród Anglików, jakote

znajomoci,

które

mia odnowi jeszcze pomnoy. Mia wic w Anglii nie mao znajomych przyjaznych osób, z nich jednak wielu nie byo w Londynie w tej chwili. i

i

Zim wysze

towarzystwo angielskie przepdza na wsi.

wszyscy nawet ministrowie znajdowali si na miejscu; Grey, prezes gabinetu, z którym ksicia

przyja

modych, bawi zwykle

Adama

czya

Nie

Lord

osobista

w

East Sheen, wiejskiej swej rezydencyi, nieopodal stolicy; a Lorda Brougham, kanclerza, z którym take by w bliszym stosunku, satrzymaa w odlegej prowincyi. Lord Holland pierwszy sam zaraz zapragn widzie si z ksiciem i ju 27. grudnia spotka si z nim na obiedzie u Talleyranda. We dwa dni póniej mia pierwsze posuchanie u ministra spraw zagranicznych, Lorda Palmerstona. Uda si na nie w towarzystwie Niemcewicza i tak o niem mówi w licie do Kniaz lat

ksi

bo

ksi

t

ziewicza J

)

w

czasie

i

Platera

')

Korespondencye ksicia pobytu w Anglii od dnia

Adama 25.

Czartoryskiego,

wojewody.

grudnia 1831 do dnia 30. lipca

13*

;

196 »Lord Palmerston uczyni na mnie wraenie czowieka bardzo zimnego, który zawarszy si w swojem pojmowaniu

mia tylko na myli wynajdywa odparcia i zarzuty na nasze argumenta, bo zawczasu by sobie postanowi, co bd, swego sdu nie zmieni. kwestyi,

bd

»W

owiadczyem mu,

zagajeniu

e

jakkolwiek Polska

otrzymaa od Anglii adnej pomocy, winnimy mu wdziczno za yczenia i osobiste uczucia, jakie on i jego koledzy mieli dla sprawy polskiej. Uchwyci te sowa minister i zapewnia, nie zakoczyaby si ona tak nieszczliwie, jenie

e

liby zaleaa ktaty

bya

od ich

tylko

uczu prywatnych;

szemi pobudkami. Odpowiedziaem na to

poniewa wzgld na

lecz

i

okolicznoci czsto nie pozwalaj

i

— e nie wtpi o tem

dozwoli

traktaty nie

szlachetnych pobudek, spodziewam si,

tra-

ale

za naj suszniej

e

usucha

tych

same traktaty zostan wykonane; cesarz Mikoaj powoywa si na traktat Wiedeski podczas trwania walki, nie zdawaoby si wic moliwem, by si go wypar po jej ukoczeniu. My Polacy dodaem jestemy w tej chwili po za kwesty; niczego poniekd nie mamy do dania, poniewa niczego z tej strony spodziewa si nie moemy ... My mówimy o trateraz te

e

—

ktacie

—

Wiedeskim

tylko,

aby nie

mie

sobie do wyrzucenia,

e

odpychamy jakikolwiek sposób zmniejszenia naszych cierpie; sprawa utrzymania traktatów tyczcych si Polski powinna teraz specyalnie obchodzi mocarstwa, które go podpisay.

zasad

Na

to

nie

a krajem

powiedzia Lord Palmerston,

mieszania si

mu podwadnym;

cyach tyczcych si Polski, maicie

tómaczonym

czone zostaje z

:

obce zatargi

e

traktat

jest nie

powiedziano

Rosy

przez

sw

w

e pastwa maj midzy panujcym

w stypulamoe by roze Królestwo po-

Wiedeski

jasnym nim,

i

konstytucy,

Rkp. w archiwum Ks. Czartoryskich. zawierajcy kopie i minuty listów, pisane obraz czynnoci ksicia z tego czasu.

1832 roku. in fol.,

jcy

w

lecz

e

nie

Jest to spory zeszyt

rk Sienkiewicza

i

da-

«

197

wyraono jej

ma by,

jaka ona

zmieni;

e

lub,

e

bdzie mocen

cesarz nie

przeto nie zdaje si, by

pastwa winny byy

opiera si modyfikacyorn, które cesarz rosyjski uzna za waAustrya i Prusy najbardziej w niej zaprowadzi; nawet wzgld w tern interesowane, tego samego zdania; wzrostu potgi rosyjskiej który je najbliej dotyka, nie skania je do zabezpieczenia ustpstw udzielonych Królestwu... i nic dziwnego, paragraf o Polsce Odpowiedziaem na to,

e

ciwe

s

e

,

—

e

wyrany jasny, poniewa pospiesznie zosta sklejony po dugim oporze, w chwili, kiedy otrzymano wiadomo

nie jest

i

o powrocie Napoleona z wyspy Elby, a

ci

co go redagowali,

nawet ze strony rosyjskiej byli przeciwnego zdania z cesaprzecie nie na to umieszczono w trarzem Aleksandrem; ktacie wyraz »Konstytucya«, by on nie mia znaczenia nadachodzio tu o konstytucy, jcego mu w ag rzeczywist; jak przeznacza Polsce cesarz Aleksander, i w tej konstytucyi mówi w imieniu swych nastpców, i zobowizywa si nigdy jej nie zmieni. Zreszt jest jeszcze sposób poznania, co znaczy wyraz konstytucya Kongres dba szczególnie o za,

e

e

7

e

:

—

owo wszelka zmiana, narodowoci polskiej, zmierzajca ku osabieniu tej narodowoci, byaby oczywicie przeciwn duchowi traktatu... dalszym cigu rozmowy, midzy innemi, podniós ksi Adam, jak dalece sprzeciwia si wszelkiej oczywistoci, jak to czyni Austrya i Prusy utrzymywa dzisiaj chowanie

W

—

pastwo oddzielne, cho pod berem

Polska jako nie

rosyjskiem

przedstawia wikszego bezpieczestwa dla ssiadów, jak

zczona

Polska

der czu

kszaa

jca

— e

si

dobrze,

Rosy w

e

obronn;

wasn

w razie

z

lecz

w

i

wiedzia niemniej,

zamiarów zaborczych. Ale ustanowieniu

konstytucyi.

cao.

Cesarz Aleksan-

szczliwa powi-

e

Polska posiada

konstytucy, zmniejszyaby jego siy zaczepne,

(czemu ufa nie chciano), wcale

jednolit

Polska zadowolona

e

wzgld

Królestwa

takowych wcale ten

nie

polskiego

nie

mia

zatrzymywa go i

nadaniu

mu

198

zdawa si uznawa suszno tych zapyta co do instytucyj nadanych przez

Lord Palmerston uwag,

zada

i

Austry

Galicyi.

e

czce; lakami

kilka

e

i,

Ksi

odpowiedzia,

es

zupenie niezna-

mieszkacy s zawsze najgortszymi Pojeeli nie wzili udziau w powstaniu, to tylko

jednak

jej

wzgld na stanowcze zakazy Rzdu narodowego. »Lord Palmerston koczy ksi w swym licie

przez

—

spojrza na zegarek,

e

razy

ile

gdymy si

a

zechc si

—

z

egnali powiedzia mi, nim widzie, zastan go codzie

o poudniu «. Nazajutrz zrana Lord Grey przyby na kilka godzin do

zmowa szej.

si,

i

z

e

e

tylko

radby go

chodzi o jego interpretacy;

tómaczy

jaknaj bardziej na

gabinet angielski

nasz korzy,

ale rzecz

on sdzi, bezporedniej obchodzi Austry i Prusy wicej od nich zalee powinna. Mówi dalej Lord Grey, Liewen komunikowa mu memorya, w którym

ta, i

ksi

tego samego dnia uda si do niego. Ronim w znacznej czci bya powtórzeniem wczorajLord Grey zapewnia, traktat Wiedeski utrzyma

miasta,

jak

e ksi

e e

traktat Wiedeski nie zmusza do zachomocarstwa nie maj prawa zabroni wania konstytucyi zdaniem cesarzowi Mikoajowi wszelkich w niej zmian, i Austryi jest dosy, aby Królestwo miao Stany prowincyonalne

Austrya dowodzi,

,

e

na wzór Poznania i Galicyi. » rzek Lord Grey ze mnie

—

Ksi

—

Liewen nie by kontent gdy mu owiadczyem, e

moemy w ten sposób rozumie traktatu Wiedeskiego, naszem zdaniem, naleaoby utrzyma konstytucy, tak doda smutnie jak bya dan. Ale có my moemy zrobi my

i

nie

e

—

s

—

i Prusy przeciwnego zdania, jeeli te dwa przeniknione potrzeb mocarstwa najblisze Rosyi nie okrelenia potgi rosyjskiej przez koncesye zrobione Polakom*. Pod koniec rozmowy wypytywa o generaa Skrzyneckiego i o przyczyny rónych wojennych bdów, poczynionych w cigu powstania, oraz, tak jak i Lord Palmerston, gorzko utyskiwa nad zgubnym wpywem klubów w Warszawie.

jeeli Austrya

bd

199

ksi

Adam przyby

ywszemi gównych dwóch ministrów w niemaym stopniu powinne byy je stumi. Wyszedszy od Lorda Greya, pisze on te do Parya: »Ta rozJeeli

nadziejami,

do Londynu z

opisane audyencye u

to

mowa smutne

na mnie zrobia wraenie, z tego najbardziej wzgldu, i mi si zdao spostrzega, i to ministeryum nie czuje si na siach, nie czuje si na czele wielkiego narodu, na los Europy. To daje wolne mogcego mocno trójgowej potworze, która nas pole naszemu przeciwnikowi poera «. Dla powitania Lady Grey i jej rodziny, nazajutrz ksi Adam pojecha na wie, do East-Sheen. Po obiedzie, kiedy dawni przyjaciele znaleli si sami, ród duszej, poufnej rozmowy o wypadkach w Polsce, wyrzek Lord Grey, jakby by moe, i rzd angielski zachowa tómaczc si: »Tak si zbyt niemiao w sprawie polskiej « i przyzna wtedy, Anglia i Francya w tej okolicznoci nie znay dosy swych

wpyn

i

—

e

rodków

1

).

Niejakie

stwierdzenie retrospektywnego

tego

alu

znaj-

dujemy w liciku Lorda Greya, napisanym do Lorda Broughama, wanie nazajutrz po tej rozmowie z ksiciem Adamem. Oto jego

tre: East Sheen, 1 stycznia 1832.

»

Roku.

Kochany Kanclerzu!

By

teraz

miesza

ci

Ci

szczliwego Nowego

u nas na obiedzie kto, co nie

ma

tej

nadziei

—

na widok jego serce si kraje. przeklci Moskale robi co tylko mog, by po-

biedny Czartoryski.

A

ycz

spraw

Istotnie,

belgijsk.

Prawdziwie

aowa

trzeba,

e

mielimy mocy wysa fiot na Batyk, by spraw polsk do porzdku doprowadzi « 2 ). przeszego

lata

nie

') Wasnorczna notatka ksicia Adama Czartoryskiego w pozostaych po nim papierach. 2 ) The Life and Times of Henry L. Brougham, writlen by himself. Edinburgh and London, 1871. Vol. III. p. 164.

200

Wysokie pooenie towarzyskie, reputaeya w wiecie popostawa jego w ostatnich wypadkach oraz gromy petersburskie, które teraz na spaday, otoczyy ksicia Adama urokiem nawet dla cudzoziemców i otwieray mu na ocie wszystkie drzwi i podwoje. Wszdzie przyjmowano go z niezwyk czci i powaaniem. Znakomitsze osoby same ubiegay si o sposobno poznania go, zaczy sypa si inwitacye, wielkie kluby stolicy przysyay zaproszenia na honorowego czonlitycznym,

ka.

nietylko

I

w

koach

arystokratycznych, gdzie osobicie

znany, tak go spotykano,

ale

i

w

klasie redniej;

i

by

tak klub,

zwany Literary Union, zoony gównie

z literatów, uczonych kupców, ju 2. stycznia 1832, pospieszy wyprawi mu uczt, na której poeta Tom. Campbell, znany z gorcych uczu dla Polski, »wulkaniczn« mia mow. Ale dobre przyjcie, które na kadym kroku spotyka, nie wielk mu sprawiao pociei

ch, gdy poza

t

uprzejmoci

dla

wasnej jego osoby, poza

czczymi wyrazami spóczucia dla naszego pooenia, nie odkry-

wa

lepszej nadziei znalezienia tu istotnej dla

Pani

sprawy pomocy.

Liewen, widzc z jakimi wzgldami

i

odznacza-

sroy wyRzdu buntowni-

niem Anglicy go wszdzie spotykaj, zacza si

i

rzuca wszystkim, e przyjmuj »Prezesa ków*; ale oburzenie jej uroso jeszcze, kiedy doszo do jej uszu, e nawet tak oddany jej przyjaciel i suga jak Lord (irey, mia u siebie ksicia Adama na obiedzie. Pan ambasador rosyjski »w cigu rozmowy dyplomatycznej «, skary si z tego powodu Lordowi Palmerston, a pani ambasadorowa napisaa list z gwatownymi wyrzutami do Lorda (irey. Nawet dzienniki podniosy to zajcie, jako próbk arogancyi rosyjskiej.

Oczywicie,

e

ona ksiciu Czartoryskiemu

w

niczem

e

owszem, publiczno londyska znalaza, ambasada rosyjska stracia w tern zdarzeniu doskona zrczno okazania wicej taktu i godnoci. Nawet Lord (irey. pobudzony w mioci wasnej, przez sw on, jako nie ugi si tu zbytecznie przed gron przyjaciók i wkrótce Adam otrzyma ponowne zaproszenie od Lordoslwa nie zaszkodzia;

ksi

201

chcc

Grey. Przez delikatno, nie

waha

przykroci,

ma

si, czy

ich jednak

narazi na jakie

korzysta,

z niego

i

widzc

si z Talleyrandem, z nim o tej rzeczy rozmawia. Zdanie swe w tej okolicznoci wyrazi stary dyplomata w nastpu-

jcym

listku: »

Kochany

Ksi! Bye

askaw mówi wczoraj ze mn Powiem ci, co mi me

o pewnej rzeczy, która ci obchodzi.

zastanowienie radzioby

w

podobnym

zdarzeniu.

Napisabym;

poszedbym. Powiedziabym w licie, i za najlepszy sposób uznania przyjani Lady Grey uwaam bywa u niej wtenczas tylko, kiedy jest w rodzinnem kole; zreszt mogem by zmuszony do opuszczenia mej ojczyzny, lecz nie zostaem skazany na spotykanie si z Rosyanami, których widok jest mi bardzo nieprzyjemny. Powiesz to lepiej odenie

e

e

Ksi

w

mnie, ale to jest sens,

jakim

bym

Oddany

napisa.

Talleyrand*

Ju

1

).

Niemcewicza dom nestora polityki europejskiej i jego synowicy by w Londynie niejako punktem oparcia, zwaszcza pod wzgldem towarzyskim. Temdla

Walewskiego

i

powodu dawnej zayoci, by on zawsze szeroko te do niego zaglda i znajnim ródo informacyj obfite wiadomoci, wska-

bardziej, z

otwarty dla ksicia Adama. Czsto

dywa w

,

zówki lub rady, oraz inne dogodnoci Talleyrand i

i

wiele

utrzymuje,

e

si

mn

osobista

trudni

wzito

bardzo zdaje si dbaym, aby mi

Oprócz dzie

tego,

francuskiej

Talleyrand,

kwintnej

l

)

lat,

uatwienia.

potrafi

ksi tu

»Ksi

Adam

—

co wyjedna

j u ministrów

zachowa«.

Adam znajdywa w ambasa-

odpoczynku i rozrywki, bo tryska zawsze dowcipem, artami,

i

w

towarzystwie

bywa

niezmiernie

Hanouer-Suare, utrzymywane na wymieszka wielkich panów omnastego wieku,

Salony na stopie

Zbiór korespondencyj ksicia

rodzinne).

i

pisze

chwile

nieraz

mimo 78

subtelnem szyderstwem

zabawny.

ksi

wieczorami,

—

Adama

Czartoryskiego.

(Archiwum

202

byy w

najwikszych pont

— great atra-

wysokiego wiata londyskiego,

a kuchnia

owej chwili

—

cion

dla

jego niemniej

jedn

syna,

z

—

co jego dyplomacya.

Koo poowy

stycznia i Lord kanclerz wróci nareszcie Nadmienilimy poprzednio, ju przed laty by z nim w stosunku. Kiedy bowiem w przeddzie zebrania kongresu Wiedeskiego szo o to, by zwróci uwag wiata politycznego na pooenie Polski i przygotowa dla

e ksi

do miasta.

niej

przychylne

sdy

areopagu

europejskiego,

ksi

Adam

w

tym celu do gonego ju wtenczas prawnika i mówcy p. Brougham, i dla pozyskania jego pióra oraz dostarczenia mu wskazówek materyaów, wysa umylnie do Anglii Franciszka Biernackiego, sekretarza swojego. Wkrótce te potem ukazao si w Londynie bezimienne pismo, skrelone z niepospolit potg sowa, p. t. An appeal to the Allies and he English Nation in behalf of Poland. (Gos do mocarstw zwróci si

i

sprzymierzonych a

tu

za nim,

talnika

w

i do Angielskiego narodu w sprawie Polski), styczniowym zeszycie 1814 r. synnego kwar-

Edinburgh Beviev, wyszed obszerny artyku

frazujcy wymienione

pismo

i

dzielnie

i

gruntownie

para-

podno-

interes. Autorem obu tych prac, które w owym zyskay szeroki rozgos, by wanie dzisiejszy Lord Brougham. Niebawem po jego przybyciu, mia z nim widzenie si, ale i to. nie rónio si od konferencyj z innymi czonkami gabinetu, i lepszych widoków dla sprawy nie rokowao. Niewtpliwie pojmuje W. Ks. Mo, zacz Lord

szcy nasz czasie

ksi

—

—

—

kanclerz

a

rónic midzy

uczuciami prywatnego czowieka,

obowizkami ministra. Rónica ta tern wiksz musi wydasi w mojej osobie, jak w Lordzie Greyu *). Ale post-

wa

')

w mowie d. 21. nieczynno w spranarodu angielskiego szpad

Lord Grey niegdy arliwy przyjaciel Polski,

lutego 1793,

wyrzuca mocno gabinetowi

wie Polski

a

.

w

r.

1797

honorowa Kociuszce.

wrczy w

ozibo

imieniu

i

•203

powanie nasze musiao si stosowa do stanu Anglii, która wojowania.

bya w zupenej niemonoci

— Bez wojny mona byo nam pomódz — odrzek ksi — kiedy Francya proponowaa wspólne wstawienie si w

Petersburgu, dlaczego Anglia

wymówia si

od tego?

Na to pytanie kanclerz odpowiedzia nieznaczcemi sowami, wreszcie powtpiewaniem, by ten krok móg by sta si skutecznym.

—

Nie wiem na jakim stopniu dzi nasze negocyacye co do Polski.

— mówi Byem na

waem, dotd z ministrami tylko o jednej miaem naradzi si. Upewniam jednak, e i

—

dalej

wsi,

s.

choro-

Reformie czas Polska bdzie-

zawsze nas zajmowa, i teraz nawet los jej nie jest nam spraobojtnym. Lecz w tym wzgldzie chce nieszczcie, wa Polski przeciwn jest sprawom wszystkich innych mo-

e

Wszyscy pragn pokoju, Polska wywouje

carstw.

wojn

i

za-

burzenia.

—

Dzi, kiedy uciniona Polska nie znajduje sprawieni pomocy, yczy zapewne zmian, bo w zmianach jej nadzieja, jej byt, jej pogodzenie si z systemem pokoju r upragnionym przez wszystkie mocarstwa. Lecz ten upragniony caej pokój, jeste szczerem yczeniem, jestli podobnym? Europie niepewno, nieukontentowanie, nieufno. Rzdy chc pokoju, lecz stan Europy nie zapowiada go; prócz tego Moskwa ma jaki instynkt, który j popycha do wojny. Jakkolwiekbd Anglia boi si wojny, jej handel ucierdliwoci

W

—

piaby przez ni...

W —

dalszym cigu rozmowy

ksi

zapyta:

Jaki skutek moe zrobi mocya w parlamencie o sprawie polskiej i jak to uwaanem bdzie przez ministrów ? ,

—

Teraz nie

Brougham czasu

i

—

osoby.

lecz

mog

Radz

—

odrzek Lord odpowiedzie zalee bdzie od sposobu, wszake nie rozpoczyna tego przed na

skutek

to

jej

skoczeniem sprawy o Reformie.

204

—

nam pomaga

Jeeli chcecie

—

doda

ksi —

i

po-

argumentów dla Petersburga, owiadczenie si parlamentu za nami, bdzie jednem z najwaciwszych. Zgodzi si na to kanclerz. Rosya dbaa* niemao o utrzymanie dobrego stosunku z Angli, pragnc od zblienia si do Francyi odcign; bya wic niejaka podstawa liczy na to, ponawiane przedstawienia angielskie w Petersburgu, cho w czci uwzgltrzebujecie

j

e

dnione zostan.

Ksi

Adam, wygotowawszy z Sienkiewiczem nowy memorya. dostarczajcy argumentów na poparcie naszej sprawy, zaniós go Palmerstonowi. Przyjmujc go, rzek minister: Podczas trwania powstania nie moglimy wam pomaga nawet drog negocyacyi, bo wasza uchwaa detronizacyi Mikoaja, odebraa nam podstaw, na której moglimy si

—

opiera;

i

odtd

rzecz

ta

przestaa

by

kwesty

angielsk.

v- Ale sprawa nasza mogaby sta si kwesty angielgdyby Anglia owiadczya si za sk zarzuci zupen niepodlegoci Polski, opierajc si na suszniejszej i sprawiedliwszej zasadzie, ni traktat Wiedeski. To bez wojny nigdy uda by si nie mogo, i dlatego nie przyjlimy nawet propozycyi wspólnego kroku z Fran•cy... Z tern wszystkiem po skoczonej walce posalimy nasze przedstawienia i uwagi wzgldem zachowania traktatu Wiedeskiego. Uznajemy, go Rosya nie wypenia: bo w Prowincyach nic nie zrobia, a w Królestwie zrobiwszy, sama

ksi —

—

—

e

wasne dzieo zgwacia. Przy jemy, chocia Austrya

mujemy, powinna

e

i

tern zdaniu

Prusy inaczej

konstytucya nadana

t

my mocno

obsta-

tómacz.

Utrzy-

rzecz

przez

cesarza Aleksandra.

zachowana i odmienion by moe tylko przez Sejm; a Prowincye powinny otrzyma reprezentacy i administracy prowincyonaln. Lord Heytesbury donosi nam, przez ksicia Liewena odbierzemy na to odpowied. Liewen

by

e

dotd

milczy...

205

Pod koniec przysza

istotnie

stycznia, na rce ambasadora rosyjskiego,, owa zapowiedziana nota petersburska, w od-

powiedzi na przedstawienia

czynione

w

przedmiocie

zacho-

wania traktatu Wiedeskiego. Potwierdzaa ona, niestety, zupenie wiadomo jak o niej ju poprzednio L. Palmerston by otrzyma: w formie bardzo grzeczna i uprzejma, w rozu-

mowaniu

nieloiczna,

ale

tómaczenie gabinetu kszoci trzech gosów,

dwom,

Anglii

—

sam

L.

w

t.

konkluzyi stanowczo odrzucajca

James,

St.

i

opierajca

Rosyi, Austryi

j.

Francyi.

i

To wcale

nie jest

Palmerston

—

ale

wi-

si na

Prus,

i

zgodnem z istot rzeczy w jaki sposób moemy

przeciwka

— w yzna T

ich przy-

musi do przyjcia naszego zdania ? Ldowego wojska posa nie moemy, a spalenie floty rosyjskiej tyleby skutku uczynio,, co spalenie Moskwy...

rodek ten moe nie okazaby si tak dalece bezskutecznym, jak to o nim zdawa si sdzi Palmerston, ale to pewna, od myli uycia jego, i on i inni ministrowie angielscy byli bardzo dalecy. Wszyscy oni w teoryi mniej lub wicej nam sprzyjali, w przekonaniu swem nienawidzili despotyzmu rosyjskiego, a sprawie polskiej mimo naszych

e

,

wad

bdów,

i

przyznawali

wyszo

moraln. Zgadzali si

ksiciem Czartoryskim w sposobie interpretowania traktatu Wiedeskiego i wci zapewniali, przy nim obstawa bd.. Ale w praktyce, bez udziau Austryi i Prus, wobec Francyi, z

e

usiujcej teraz zaskarbi

na nie

Rosy

ask

Mikoaja, nietylko nie

ni

ew

po-

ozibi stosunków. Zarzucaj wogóle Whigom,

lityce

zewntrznej

Ale

Torysi,

i

nami

?

czynili

twardszego nacisku, ale baczyli nawet, by z

widz

cianiej

i

króciej, a

dziaaj

lkliwiej.

w

1832 roku, czy skuteczniej wdaliby si za Nie sdzimy. Jak ju nadmienilimy, ze wszystkich

kwestyj zagranicznych najbardziej trapia Angli obecnie kwe-

na to aeby j zaegna, na to, by otrzyma ukadów londyskich w tej sprawie ze strony cara, wypadao im oszczdza dum pónocnego samodziercy. Jakie

sty a belgijska, a

ratyfikacy

206

wic wraenie mogy wywiera

na hardy jego

umys

przedsta-

wienia niemiae, akademickie, bez zamiaru poparcia ich czy-

nem, a nawet bez postawy godnej potgi Lwa Brytaskiego ? w tym czasie, potrzeboway i pragny pokoju, ale najgoniej i naj skwapliwiej owiadczay si za nim wanie

Wszystkie rzdy,

e

rzdy, rzekomo nam sprzyjajce. Có dziwnego, to omielao do bezwzgldnego dziaania nietylko Mikoaja, ale nawet i Prusy, chocia wówczas nie byy jeszcze Prusami Bismarka. Austryi za Metternich, przeraony jaskrawem widmem dni lipcowych, przejty icie chorobliwym wstrtem i stra-

W

chem do

wszystkiego co trcio

wzmocnieniu -go Przymierza,

Moskw,

wolnoci, marzy »z dwojga zego

o

i

nowem

—

wola

rewolucy i liberalizm «. Tak wic nawet nadzieje ocalenia traktatu Wiedeskiego coraz upaday niej. A zdawaoby si jednak, e jeli Rosya w r. 1814 budzia nieufno Anglii, Francy i Austryi, to dzi, po nowych zdobyczach na Turcyi i Persyi, po zwycistwie nad Polsk, wzrost jej potgi tembardziej wymaga tamy i zabezpieczenia si. Przez pierwsze miesice po upadku jak

i

i

powstania, najwybitniejsi jego uczestnicy, rozsypani po Euro-

Ksi

pie, nic o sobie wzajemnie nie wiedzieli. Adam, przybywszy do Londynu, dopytuje si o pobyt marszaka Ostrowskiego, Gustawa Maachowskiego, Skrzyneckiego i innnych, i dolegliwie czuje ten brak monoci znoszenia si i porozu-

mienia z nimi. Jedynie z

Paryem móg

ksi

on

sta

zawiza

by

zaraz

korespondency i znosi si z i z legacy nasz, której przesya czste wiadomoci o swoich czynnociach, o rozmowach z ministrami i t. p. Tylko wkrótce pokazao si, nawet tu korespondencya jego nie uchodzi bacznoci agentów mikoajowskich dla zabezpieczenia jej, musiano wic wysya pod kopert ksinej Dino, lub przez kuryerów jej stryja. tedy drog Kniaziewicz i Plater przysyali do Londynu stae swe doniesienia. Swobodnej prasy polskiej wówczas nigdzie nie byo. Wychodzcy w Warszawie, pod cenzur rosyjsk, Dziennik Po-

e

;

j

T

20:

wszechny, dostarcza rodakom naszym w Anglii pónych wiadomoci z kraju; wczeniejsze przychodziy do Londynu w gazetach niemieckich oraz

w

oficyalnych

i

nieoficyalnych listach

do pani Liewen, przywoonych przez kuryerów z Petersburga. i oprócz takich, Wieci te byy smutne i coraz smutniejsze innych z Polski nie byo. Wszystkie zwiastoway tylko spusame klski stoszenie, zagad, zemst srogiego zwycizcy

—

—

t. p. narodowe: wyroki, wygnania na Sybir, konfiskaty czasach, gdzie jeszcze kolei elaznych ani telegrafów elektrycznych nie byo, poczty szy leniwie a komunikacye i

W

byy

r

powolne, nieregularne

i

niepewne. Tern trndniejsze

byy

one dla Polaków: listy noszce polskie na sobie nazwiska zbyt czsto giny, bo je przejmowano. Dla zapobieenia temu, korespondencye nasze musiay si kry pod kopert osób uproszonych z cudzoziemskiemi imionami, musiay ucieka si do porednictwa domów bankierskich, lub korzysta z przy-

padkowych a rzadkich zrcznoci wyjazdu jakiego podrónika.

Od adnego

czasu

wyjazdu z Podgórza siostry i od

nie

mia

ksi

Adam

równie

i od Wiednia nie odbiera adnego znaku ycia, i brak ten wszelkich wiadomoci od najbliszych bardzo go drczy

brata

i

listu

od matki

z Galicyi;

z

niepokoi.

Nie lada

by te

frasunek o

wskiemi zbiorami, których znaczna

to,

co

cz

si stao

z

pua-

podczas powstania,

w

miesicu marcu do Warszawy przewieziona i tam ukryta Wprawdzie zostaa przy nich stróem ksina Anna Sapieyna, ale czy zdoaa ich ustrzedz, ochroni od zniszczenia i zaboru ? Dla dowiedzenia si o ich losie, dla wydobycia

zostaa.

ich,

jeli

mona,

mia te

z

pod szponów dwugowego, czarnego ptaka; puci si w drog do kraju.

wkrótce Sienkiewicz

Ale oddany

dusz

ksiciu, ten

gorcy

patryota pracy elaznej,

pomysy, znajcy dobrze jzyk angielski, by to nieoceniony pomocnik w usiowaniach londyskich, i Adam susznie si turbowa kimby go w razie odjazdu zastpi. bogaty

w

ksi

208

Wobec chcc

nie

utraty ogromnej fortuny, ocalenie

wan

Strapienia

ony i

zabezpiecze-

i

naglc

ksi

trosk.

Ale

zajcie si

t

porucza. zapory

frasunki,

w

zmian w caem swem yciu

i

i

obecnie z Londynu odjecha,

rzecz staraniom cznych,

by

mienia musiao

nie resztek

i

usiowaniach

publi-

osobistem pooeniu,

zadziwiajcym spokojem duszy. stan na ziemi wygnania, w licie z Londynu do Tadeusza Mostowskiego, powiada: » Czuj cae szczcie si oswobodzi (wprawdzie w sposób nieco gwatego, towny i kosztowny) od wizów, które mi ciyy i pewno nie wróc do nich, nawet za cen caej mej fortuny. Kady Polak w cigu swego ycia powinien by przygotowanym na przeladowania, na wizienie lub wygnanie. Doznae tego sam w swoim czasie. Przysza kolej na mnie, wprawdzie w wieku zbyt podeszym, ale czuj si na siach i zdrowiu znosi los mój, i znosz go niekiedy nawet z dobrym humorem «... Widzielimy, Adam pospieszy by do Anglii wiedziony tam wyranemi owiadczeniami si ministrów angielskich za koniecznoci utrzymania postanowie kongresu Wiedeskiego, tych postanowie, które wprawdzie rozbioru znosi on

z

Zaledwie

em

,

.

.

e ksi

odwoay, niepodlegoci

nie

Polsce nie zwróciy,

ale

przecie

nam zapewniay; mia im wyjatómaczy znaczenie, donioso midzynarodow

warunki bytu narodowego

nia

i

powag

i

Tymczasem przybywszy do Londynu,

tych stypulacyj.

tych samych ministrów znajduje chodnych, zajtych innemi

sprawami

ju

i

przekonywa si

,

e

ani Anglia ani Francya, teraz

czynnego, skutecznego kroku ku ich utrzymaniu nie uczyni.

Upada tedy ten ostatni szaniec, na którego obron ksi Adam by przybieg, nad jego gruzami móg by moe powiei

i

dzie

sobie: na teraz

bok.

Lecz

niema

w gbokiem

ycie cechowao, rce opuci,

—

rkojmie, nie

i

teraz

i

gdy

byo

nic do czynienia,

uchylmy si na

poczuciu obowizku, które

nawet nie sdzi fakt

ksi

,

cae jego

by si godzio

przemocy obala przyznane nam

bez wagi ocali chociaby tylko

moraln

209

stron praw naszych. Nie naleao przeto dopuci, by czyn gwatu, niedotrzymanie uroczystych zobowiza i zadana nam krzywda, nabya pozoru prawowitoci i w tym charakterze^ bez protestu, przez opini ostatecznie przyjt zostaa.

By musia,

jeszcze

i

drugi

mu

który

i

nie

wzgld, który si ksiciu nasuwa pozwala zawrze si biernie w bez-

czynnoci: stan ówczesny Europy, na wielu punktach faktycznie

i

konfliktów,

da usn

nie

w

zakócony, kry

zawika

sobie

zarodki

liczne

politycznych

wobec których zdawao si koniecznem

sprawie polskiej, by,

w

razie

spodziewanych

ewentualnoci, niezapomniana jeszcze, nie zastygnita, jakby

sama wesza na porzdek dzienny. Wyczekiwanie odmian, nadzieja na pomoc nieprzewidzianych wypadków, do którego wogóle wszyscy nieszczliwi, skonni, niestety, wesza a zwaszcza wygnacy, szczególnie nastpnie w krew czterdziestoletniej tak zwanej » polityki, z natury rzeczy,

s

emigracyjnej

«,

która

przez

to

sobie

uud, zawodów i goryczy zgotowaa; mówimy, t. j. w pocztku 1832 roku,

i

ale

spoeczestwu

w

chwili,

liczenie

tyle

o której

na zwrot oko-

wzgldów wicej ni kiedykolwiek usprawiedliwione: wszdzie jeszcze umysy byy dziwnie rozkoysane, jaka dziwna niepewno panowaa wszdy, a sprzeczno zasad midzy dworami pónocnymi a liberalnym Zachodem, zdawaa si coraz bardziej zaostrza.

licznoci

byo

z

wielu

Nie inaczej jak

w

Londynie,

ksi

Julian Ursyn.

Adam myla

i

towarzysz jego

Chocia sterany wiekiem, odda-

od opieki krewnych i pozbawiony ulubionego swego Ursynowa i tego wszystkiego, co mu schyek dni osodzi mogo, i on odsuwa wszelk myl powrotu do kraju pod rzdy mikoaj o wskie. Obaj dawni przyjaciele, niezraeni przykrym i niewdzicznym trudem, nie ustpowali ze stanowiska, nie ustawali

lony

bywa na Downing- Street. Przy mniej wanych sposobnociach Niemcewicz nawiedza pana Backhouse*a, podsekretarza stanu spraw zagranicznych, który jak jemu osobicie tak i wogóle Lubomir Gadon.

Emigracya polska.

\.

210

w

interesach polskich wiele uprzejmoci

ksi

Adam

dobrych chci oka-

i

wraca konferowa przypomina, by gabinet angielski ze swego zapatrywania na kongres Wiedeski nie ustpowa, by mocno obstawa przy swej opinii powtarza j nietylko w Petersburgu ale i w Wiedniu i Berlinie.

zywa: z

Palmerstonem

od czasu do czasu

mu

nieustannie

i

i

Moming

Gazety: Times, jak wogóle

caa

Herald,

wystpowaa.

raz dzielnymi artykuami za nami

domoci

ze

róda

polskiego

tylko przez dzienniki ale

Heytesbury

w

i

w

rzd

tembardziej

,

Adam, Niemcewicz

do pisania o Polsce

wali

materyay

wkrótce

dla

e

,

nie-

Lord

okrucie-

i

zachowywa milczenie. biecych wiadomoci dziennikari

Sienkiewicz starali si trafia

do niektórych znakomitszych literatów angielskich ich

wia-

byy

chtnie przyjmowane

przez

nie-

i

Polsce stae

Oprócz dostarczania

ksi

Chronicie,

wiee

depeszach swoich o srogociach

stwach rosyjskich stwu,

Moming

angielska prasa, staa po naszej stronie

midzy innemi

;

znanego autora

p.

i

zachca

zbierali teraz

i

goto-

Richa, do pracy, która

miaa si ukaza w Edinburgh-Reviev, gównym te

przegldzie partyi wigowskiej. Jednoczenie zajmowali si

myl utworzenia peryodycznego pisma, intesesu polskiego. Paka z

laty tu przez

Polski, jeszcze przed

zostaa przypadkiem odnaleziona

zawizku

specyalnej

dla popierania

w Anglii

ksikami, treci odnoszcej si do

kolecyi

i

dzie,

ksicia Adama przysana, daa powód do projektu z

którychby angielscy

pi-

czerpa mogli informacye o naszym kraju. Do nich naby jeszcze niektóre nowsze prace, tyczce si historyi, literatury i prawa polskiego, i zbiór ten ofiarowa do

sarze

ksi

Muzeum Brytaskiego.

W

tem miejscu wypada nam zapisa zawizanie si owego grona, które stao si gównem ogniskiem angielskich przez dugie dla nas sympatyj i skd wychodziy nastpnie lata wszystkie czynnoci w Anglii na korzy Polski podnoszone, owego wreszcie Towarzystwa, ród którego najarliwszy. ,

naj wy trwalszy

i

najszlachetniejszy nasz

przyjaciel

na Zacho-

:

!

!

211

Lord Dudley Stuart, rozwija niestrudzon dziaalno doli tuaczy i dla obrony nieszczli-

dzie,

dla

osodzenia gorzkiej

wej

i

opuszczonej sprawy. Mieszka

w

Londynie

Adolf Bach, adwokat, rodem Niemiec, oddawna

By

osiady.

to

tym

w

utworzenia

Londynie

Obok

najgorliwiej

Gordon, Artur White

*) i

zamiar

ten

popierali

Anglii ,

i

on

komitetu,

w

na podobiestwo francusko-polskiego, istniejcego niego

czasie

ju w

zapalony entuzyasta sprawy polskiej

powzi myl

pierwszy

w

pp.

Paryu. Hunter

:

Irlandczyk Kirwan. Przybycie

i

wpyw

Adama dodao zamysowi ich bodca poparcia, wkrótce kilkunastu czonków, wycznie Anglików, poczyo si (d. 25.

ks.

i

i

1832) w grono mianujce si Literary Association of he Frlends of Poland*). (» Stowarzyszenie literackie Przyjació Polski «). Pierwszym jego prezesem zosta Tomasz Camplutego

gorcy zwolennik, synny poeta, autor The Pleasures of Hope (» Rozkosze nadziei*) zawierajcego wspaniay ustp o Kociuszce; z niego to publiczno angielska czerpaa swe uczucia dla Polski, bell,

nasz

dawny

i

popularnego poematu

i

byo wyksztaconego owych dwu wierszy,

nie

ustach

Anglika,

któryby

mia na

nie

powtarzano jakby jakie

które

przysowie Hope

for

a scason bade the world farewell

And Freedom

when Kociuszko

fell

3 )

bywa w Puawach, tam zajty przy Walewskim i Niemcewiczu Londynie. Nastpnie zamianowany zosta wice-konsulem angielskim Memlu. Jest to ojciec znanego Sir Williama White'a, ambasadora Artur White, jako agent handlowy,

1

si oeni

w W

shrieked

Anglii

w 2 )

;

podczas powstania

Stambule, zmarego przed kilku

Oto

by

i

by

laty.

pierwszy skad Towarzystwa: Prezes Tom. Campbell;

Wiceprezesi: hr. Camperdown. Lord Panmure, Wentworth Beaumont, Tom. Wyse; Sekretarz generalny: Adolf Bach; Czonkowie rady: Pukownik Evans, William Crawford, Montagua Gore. Hunter Gordon. J Lambert, N. A. Mackenzie, Kapitan Norton, J. J. Sigmond, J. Scott, Dr

Wad,

G. Webster. 3 )

Nadzieja na czas wiatu przestaa I

wolno

z bólu

jka

,

by wrók

kiedy leg Kociuszko

U*

:

212

Po uformowaniu si, nowe to stowarzyszenie obrao swe siedlisko w najlepszej czci miasta, w lokalu zwanym Sussex Chambers, w domu (pod Nr 10 Duke Str. St. James') w którym niegdy, jako protektor, mieszka Oliwer Cromwell i jego sekretarz Milton, niemiertelny autor Baju utraconego ). 1

Przedmiotem, który ponad wszystkie inne zajmowa teraz

byo wniesienie sprawy naszej do parlamentu Gos powany, któryby si std ozwa, mia

ksicia Adama, angielskiego.

wedle rozumienia ksicia dostarczy gabinetowi angielskiemu szerszej podstawy do obstawania przy dokadnern wykonaniu

warunków wiedeskich posuy za przykad izbom francuskim, tudzie poruszy opini publiczn i wywrze moe wpyw i

na usposobienie Mikoaja. Przedewszystkiem tedy trzeba byo pozyska na wystpienie odpowiedniego mówc, co w da-

—

Midzy najpodamyli ksicia: Stanley, Mac Aulay, Graham, Fr. Burdett. Ten ostatni, sam wymawiajc

acnem

nych okolicznociach szymi stawali

Fergusson

i

w

Sir.

nie

byo.

si, zaleca gównie Fergussona.

Obok trudu wynalezienia stosownej daniem, mudniej szem jeszcze,

bjo

osoby,

drugiem za-

przygotowanie obszernego

materyau, zebranie argumentów, licznych dat i informacyj niezbdnych dla owiecenia cudzoziemca, nieobeznanego bliej z przebiegiem naszej sprawy.

Dnie

pochaniay

i

tygodnie

upyway,

uwag kó

a

wci

jeszcze inne sprawy

politycznych.

Podczas powstania Campbell wyda nowy poemat o Polsce ("Polami* a poem by Thomas Campbell) zaczynajcy si od nastpujcych wierszy

And have

I

lived to see thee.

sword

in

hand,

Uprise again. immortal polish Land!

A

do roku 1898 Stowarzyszenie Przyjació Polski miao swe ) zawsze w tymsamym domu. Dla wzgldów oszczdnoci musiao je opuci, ale trwa dotd, cho w charakterze wycznie filantropijnym, i w rozmiarach znacznie uszczuplonych. 2

biuro,

213

— Có mój ksi! Bdziemy mieli wojn albo pokój — ?

w pewnym

zapytywaa

—

salonie

Ani jedno ani drugie,

chce jeszcze

Lady Beaufort Talleyranda. Milady. Przecie i konferencya

y.

ya

te konferencya, owa konferencya belgijska, yciem dugotrwaem chocia mozolnem, bo skutkiem uporu króla holenderskiego

le

i

ukrytej

niechci

dworów pónocnych,

rway si ustawicznie, jak tkanina Penelopy. Rosya umylnie trzymaa spraw belgijsk w zawieszeniu, aby zawi obawy wzajemne pastw zachodnich pozwalay jej bezwzgldnie postpowa w Polsce. Wszelako, w kocu stycznia, uczynia ona krok naprzód: midzy Angli Francy nastprace

jej

i

i

pia ratyfikacya 24 punktów, okrelajcych separacy Belgii od Holandyi. Szansy utrzymania pokoju widocznie si podniosy. Ale oprócz konferencyi jeszcze powszechniej zaprztaa

umysy Reforma prezesa

—

gabinetu,

to

zadanie

starego

ycia, nieledwo monomania

Lorda

upragniony przez tysice Anglików.

kwestya

czno

zapalaa

ta

—

wszystkich:

Grey,

W

ten

miar

cel jej

namitnie

dojrzewania,

rzd, parlament

i

publi-

dyszao Reform. Najlepszych naszych

wszystko

przyjació nieatwo byo odwie teraz od niej do przedmiotów bliej nas obchodzcych. Tymczasem w miecie tak drogiem jak Londyn, skromny zapas wygnaca uszczupla si znacznie, chocia z Sienkiewiczem coraz skrztniej wydatki swe ograniczali.

ksi

A

w tyme samym

jednak,

czasie,

zapamitali epigonowie

klubu Warszawskiego, przesadzeni na bruk paryski, nie zawa-

si rozgasza po dostpnych

hali

mo w

nastpujc:

»

Szlachetny

sobie dziennikach

ksi

wiado-

Czartoryski daje teraz

i wietnymi powozami jedzi po ulicach przechodzc wieczorem przed jego paacem, janiejcym od wiate, mimowolnie si mówi: I tu mieszka nieszczliwy Polak «. Na wiadomo o tem oszczerstwie odpowiada w licie do Kniaziewicza: »le si wybrali Klubici, wymawiajc mi wietne wieczory pyszne ekwipae,

tej

Londynie wieczory stolicy

;

a

ksi

i

214 kiedy

w ciemnym

W skiej

dynu.

do

brzydkim domu mieszkam

po bo-

i

poowie marca, gdy pora wprowadzenia sprawy

awy

wci

parlamentu

jeszcze

nie

wianiu swych wizyt u ministrów, chcia »na jaki czas

twarz

pol-

zdawaa si ksi postanowi na kilkanacie dni wyjecha z LonPrzez to oddalenie si chcia zrobi przerw w pona-

przed

blisk,

i

klapi «.

cie piechoto

wygnaca

ukoczy

spokojnem

oczu szczliwych ludzi «

z przed

i

w

usun miejscu

roboty do przygotowujcej si mocyi.

Przed wyjazdem zajrza

ksi

raz jeszcze do ministrów,

by im ponownie trwanie przy rzetelnem znaczeniu traktatu

Wiedeskiego poleci.

Lord

Brougham poprzednio ju by mu wskaza w sposób

prosi konfidencyonalnie ksicia, by praktyczny

i

okrelony,

nadwerenia dobrych

Owo ksi,

z

coby

ministeryum

Rosy

»bez

angielskie

stosunków «

mogo

dla

nas

w

tym wypadku niezupenie moe ufa szczeroci kanclerza, zostawi mu memorandum, zasadzajce si na tern, by Angla po przyjacielsku staraa si wymódz na Rosyi poczenie prowincyj zabranych z Królestwem, z uwagi, poczenie to wypywa z traktatu Wiedeskiego i byoby jego szerszeni rozwiniciem, gw arancy jego spenienia, a niemniej najlepszym rodkiem zaspokojenia uczyni.

jakkolwiek

e

7

Polaków.

ksi

Popoudniu 15. marca opuci Londyn, udajc si do Clifton, tu pod Bristolem, miejsca lecego w romantycznem pooeniu, na skalistych brzegach rzeki A von. »

ma

Ksi — pisze Sienkiewicz do przyjaciela Botnickiego —

nadziej

e si tu poczeka

w i

Anglii

trzeba

co

zrobi; dla

byo co

tej

napisa.

nadziei trzeba

Otó

na

byo

nieco

to tu zawita-

spokojniej i taniej tasze mieszkanie i opa pozbylimy si footman'a (najtego sugi), który nas pensy i rachunkami dziennymi rujnowa*. Niemcewicz pozosta sam jeden w miecie, na warcie, dla pilnowania rozpocztych usiowa. Ale zaledwie odjecha, spotkao starca zmartwienie: modziutkie Stówa-

limy, bo o

poow,

tu

.

.

.

i

T

ksi

215

rzyszenie Przyjació Polski, we dwa

tygodnie po si nie rozchwiao. Dnia 14. marca uformowaniu si, omal odbyo si jego pierwsze posiedzenie w nowym lokalu, a po niem nastpia inauguracyjna uczta. Ju po wyjciu z niej Niemcewicza, podczas wet i gsto krcych flasz (mor britannicoj, midzy zagrzanymi winem wszcz si spór, i p. Churchill, czek z darem sowa, ale nie bardzo szanowany z charakteru, znalaz si nader uchybiaj co wobec p. Kirwana chcia si z nim boxowa«. Prezes i »tak si zapomnia, Campbell chcia go natychmiast wykluczy, ale inni czonko-

e

e

wie wzili jego stron, zagroziwszy,

e

z Churchillem

i

oni

wystpi. Po dwóch dniach jednak, za wdaniem si Bacha, sprawa ta szczliwie zagodzon zostaa. Zblia si nakoniec termin przyjcia Billu Reformy w Izbie Niszej, co miao otworzy swobodniejsz drog dla naszego interesu.

Kiedy

ksi

Adam

na wsi

ukada

mate-

ryay do mocyi, Niemcewicz gorliwiej ponawia swe wizyty u znajomych czonków Parlamentu, by ich do przemówienia za nami nakoni. Z kolei trafi te do R. C. Fergussona 7 J tego wanie, którego szczególnie Sir. Fr. Burdett zaleca ). By to czonek niepodlegy (independent member) bardzo dobrze uwaany. Niemcewicz znalaz go przychylnie usposobionego i dug mia z nim rozmow, odrazu jednak nie da on stanowczego przyrzeczenia, lecz w ziwszy od Niemcewicza pierwsz not o pogwaceniu ukadów wiedeskich, mia naprzód naradzi si z niektórymi przyjaciómi. Od w-yjazdu ksicia z miasta, Julian Ursyn czsto pisywa do Clifton, donoszc o kadym swym kroku, a zarazem, r

')

rodziny.

By

on prawnik

W modoci,

sprzeda familijn siedzib

zasyn

powoania

z

;

pochodzi ze

starej

,

szkockiej

zaduony ju po ojcu majtek, musia potem uda si do Indyj wschodnich. Tam

straciwszy i

wróci .a zebrawszy znaczn fortun, do Anglii, odkupi rodzinn majtno i zamek, i wszed do parlamentu. Tu jego wymowa, biego w prawie i znajomo stosunków midzynarodowych, zdobyy mu rycho bardzo powaan sytuacy. szybko jako adwokat,

«

;

216 jakby szukajc

w

listownej

rozmowie

ulgi

w

osamotnieniu,

w

którem go nieobecno codziennych towarzyszy pozostawia. Pojmujemy, w owych chwilach, mimo caej jego wa-

e

woci

i

czerstwoci, trudno

byo

nieraz 75-letniemu starcowi,

wygnacowi,

obroni si od napadów znkania. Zwaszcza ponura fizyognomia Londynu w dzie 21. marca wzmaga w nim t pospno; by to bowiem dzie publiPolakowi,

cznego,

domy

i

nakazanego

miasto

guche,

sklepy pozamykane, wszystko co

yje na

parlament

przez

ulice puste,

postu:

modlitwach. »I jam smutny jak post — cho tusty jak karnawa « woa on koczc. » Czekam niecierpliwie powrotu W. Ksicej Moci «. Ale oto we dwa dni póniej promyk nieco po-

mylniejszy rozjani czoo czcigodnego weterana. Zrana ujrza

on u

siebie

p

Fergussona, który przyszed

owiadczy mu,

e

rozmówiwszy si z kolegami, gotów jest wnie spraw polsk do Izby: uczyni to ju moe za dni kilka, jeli okolicznoci pozwol, i Lord Palmerston przysta na to. Natychmiast donosi o tern Niemcewicz ksiciu i w licie z Clifton odbiera nastpujc odpowied: marca; podniós on » duchy » Odebraem Wasz list 24. moje« wiadomoci w nim zawart. Nie wiem czy si myl. ale pochlebiam sobie, ukad midzy Fergussonem a L. Palmerstonem jest moe skutkiem naszego planu podanego kanclerzowi, coby nas powinno i na przyszo cieszy... Ja tu

e

e

e

dokoczyem

pismo osobne o Kongresie, które

Wam

przesze

moe

si zda dla Fergussona i innych, równie jak przeszy memoar. Trzecie pismo, zbiór argumentów, kocz. Spieszy z powrotem Podnoszcy to widok tych dwóch mów, zblionych wspólnemi wspomnieniami, dugoletni przyjani, ale ponad wszystko zczonych nieograniczonem przywizaniem do sprawy ojczystej. Obaj ju starcy, wic ju nie zapa modzieczy

bd

.

.

.

nawet pewno bliskiego powodzenia i tryumfu dodaje im bodca. Ale gboko w dusz wrós im bolesny, lecz tern droszy idea ojczyzny w niedoli i ten broni ich od znie-

ani

—

21

chcenia,

dodaje

odwagi

i

wytrwaoci, usuwa im

oczu wszelkie inne, najblisze

duchow,

natchnieni

r

troski.

J

spokojnym jakim

przed

z

oto mocni tylko

t si

entuzyazmem, bez

wszelkich najzwyklejszych materyalnych rodków,

ci

dwaj

ste-

wygnacy, staj do walki przeciwko wpywowi potnego mocarza i caego arsenau jego sposobów i rodków.

rani

Od

chwili

powzitego postanowienia, Fergusson ju coi konferowa z nim pilnie;

dzie prawie odwiedza Niemcewicza

wzi

od niego

odkadajc

memoryay

bawem, a mianowicie zapytanie

ksicia

Adama

rzeczy dalej, zapowiedzia

wzgldem

w

pitek

w

i

inne notatki, a nie

Parlamencie,

30. marca, zamierza

e

nie-

postawi

interesów Polski.

Zawiadomiony o tern ksi, spiesznie opuszcza Clifton pisze 30. i wraca do Londynu. » Wczoraj tu wrócilimy marca Sienkiewicz do Parya bo dzi ma byC mowa o nas w Izbie... Stanlimy uboej (na Maddwek Str. Nr. 37), bez sugi, taniej; ja pod dachem«.

—

—

Ksi

Adam, po powrocie do miasta, znalaz Palmerstona oziblejszym ni kiedykolwiek; zdawa si on nie pamita nawet, wniosek o Polsce mia by uczyniony i widocznie

e

w

gowie mia

tylko

spraw

belgijsk

i

Orowa,

który,

spo-

dziewany oddawna, przyby nareszcie do Londynu. Zapowiedziany przez Fergussona wniosek, sformuowany nastpuje: Zwróci uwag Izby na obecny stan polityczny Polski, szczególnie ze wzgldu na postanowienia I-go artykuu traktatu Wiede-

by

jak

skiego. Owó wniosek ten mia by wprowadzony w pitek d. 30. marca; w oczekiwaniu tego dnia, Niemcewicz mia noc niespokojn i bezsenn. Od samego rana on i Adam wyruszyli na miasto, by mówców, którzy wniosek mieli wspiera, w ostatniej chwili zagrza jeszcze i przynie im ostatnie informacye. Wieczorem, gdy si zbliaa godzina otwarcia posiedzenia, posiliwszy si naprdce, pospieszyli do gmachu parlamentowego. Ale tam wyszed do nich Fergusson

ksi

218

owiadczy, e tego dnia wotowania nad adnym artykuem podatkowym nie bdzie, e zatem wniosek jego te wprowadzonym by nie moe'); dyskusya nad podatkiem zostaa odoona do poniedziaku, przeto wniosku wczeniej stawi nie bdzie mona. poniedziaek (dnia 2. kwietnia) rano, nowa narada, ksicia i Niemcewicza z Fergussonem nowa zwoka. Z jednej strony zbliay si wita Wielkanocne i z nimi zalimii

i

i

W

i

towanie Izby,

rozproszenie

i

moe

—

ostygnicie

pozyskanych

by rzd r zakopotany spraw belgijsk, nie zby wniosku zbyt such i nic nieznaczc odpowiedzi. Po rozwadze, postanowiono tedy z mocy czeka do pitku (6. kwietnia). Talleyrand by równie za zwok, mniemajc, Palmerston otrzymawszy podpis Rosyi na ratyfikacyi belgijskiej, mielej bdzie si móg tómaczy. Ministrowie dali od Fergussona, by »dla dobra samej rzeczy « wstrzyma

czonków;

a z

drugiej

strony

zachodzia obawa,

póki

e

si

mocy,

z

póki

nie

bd swobodniejsi. — —

»

Wszake

jedno

samo wszyscy chcemy mówili ale dwóch zajcy razem szczwa nie mona «. W Izbie Panów rozpoczyna siteraz sam war w kwestyi Reformy; od Lorda kanclerza ksi Adam nie móg doczeka si ani odpowiedzi ani audyencyi. Stary Niemcewicz niecierpliwi si zrzdzi, bo 6. kwietnia wniosek jeszcze nie nastpi. Nadeszy wieci o zniesieniu konstytucyi ogoszeniu tak zwanego Statutu organicznego -) i

to

i

i

i

dla Królestwa polskiego.

Odoono wic

rzecz jeszcze, by

da

ministrom sposób przygotowania si do odpowiedzi, co zaPanuje prawido w parlamencie angielskim, e przed kadem gosowaniem za jakimkolwiek podatkiem, czonkowie maj prawo czyni zapytania lub wnioski wzgldem czynnoci, usterek lub naduy rz')

dowych. 2 )

Ogoszenie,

e

Królestwo Polskie wciela si jako

gralna do Cesarstwa Rosyjskiego;

wojska polskiego, magistra tury; do administracyi, i t. d.

zniesienie

koronacyi

w

cze

inte-

Warszawie,

wprowadzenie urzdników rosyjskich

219

mierzaj

pocz

wobec

tego

tylko dnia tego Fergusson,

e

nowego wypadku. Zapowiedzia wniosek swój na

sze

dni,

t. j.

odkada, a tymczasem do wiadomoci Izby podaje, »e cesarz rosyjski wyda wanie w Warszawie ukaz, niszczcy resztki odrbnoci i narodowoci Polaków, wbrew traktatowi Wiedeskiemu, którego Anglia jest gwarantk«. Cho przygnieceni tym nowym ciosem, który na kraj spada, i Julian Ursyn czasu odwoki daremnie nie tracili: nie przestawali zagrzewa pozyskanych, lub wyszukiwa nowych przyjació midzy czonkami uczy ich o naszych sprawach a zadanie to nie byo mae i atwe, bo nawet najowieceszych naszych zwolenników, spou najlepszych tykaa si co do rzeczy polskich niezmierna niewiadomo. Chtnie jednak przyjmowali informacye, przede wszystkiem dajc -»faktów«, zawsze faktów; na nich bowiem nie za na do

kwietnia

11.

ksi

i

;

i

-

deklamacyi

w

Anglii od

i

kwiatach

oratorskich,

wymowa

»W

wieków zwyka si opiera.

parlamentarna

te dni nie

momentu wolnego « pisa ksi Adam do ony. Wzmiankowany zamach Mikoaja z 14. (26)

mam

lutego po-

ruszy istotnie do pewnego stopnia opini mogo si zdawa, nadmierna bezwzgldno postpowania Rosyi moe nam sta si pomocn, wywoujc gbsze oburzenie. Times wystpi z artykuem ostro pitnujcym zuchwa i wzgardliw i

e

postaw kiwali

cara

gow,

Rosyi, jest

Palmerston

rosyjskiego. ale

wrcz

przyznawali,

e

to

i

Talleyrand

chodno

»wcielenie« Polski

przeciwne woli Traktatu.

do

To jednak oczy-

e

wicie nie przeszkadzao, w koach dworskich i rzdowych wietnie podejmowano i goszczono Orowa, który obecnie sta si »lwem« salonów londyskich. Lecz jednoczenie, jak dla kontrastu, ukazaa si w druku krya ród publicznoci ballada o ksiciu Romanie Sanguszce, gnanym w kajdanach na Sybir 1 ). i

')

Tis done Sanguszko

The

fatal die is cast

far thee well

!

;

!

220 I

11.

swej kolei;

domoci si by a

kwietnia wniosek polski

mówi,

Palmerston

e

z Petersburga, których lada

w

stanie

dzie

wiee

wia-

oczekuje, spodziewa

odpowiedzie; midzy Fergussonem odroczy mocy do czwar-

lepiej

rzdem umówionem

doczeka si jeszcze

nie

gdy otrzyma

tedy zostao

tku 18. kwietnia.

W

Izbie

Wyszej nadeszo

drugie czytanie bilu Reformy

Lordów rozpoczte wieczorem 13. kwietnia, trwao do godziny 7. rano, t. j. caych 15 godzin! Przeciwnicy z obu stron dobywali ostatnich wysile, w kocu Whigowie przewotowali Torysów dziewiciu gosami. nadszed Nareszcie, nareszcie po tylu odwokach posiedzenie

i

—

—

w

przecie termin,

ju

którym

tedy ostatecznie wniosek nasz

mia by uczyniony. Bya to Wielka roda, ostatni dzie posiedze Izby przed jej zawieszeniem. Zrana mia jeszcze Adam ostatni konferency z Fergussonem, a potem o poudniu uda si do Palmerstona, by z nim mie rozmow o wieym Statucie Organicznym. Szo mu o to, by utwierdzi

ksi

ministra

w

przekonaniu,

e

to

akt

samowolny

i

bezprawny

Heroic Prince. a long farewell

The

hope

exile's

Extends no hand

No mercy

is

past.

to loose his

chain?

to the Pole ?

Alone, »on foot«. he drags wifh pain

The irons pierce

—

his soul etc.

Stao si Zegnaj egnaj Sanguszko Zapad wyrok straszliwy. Heroiczny ksi, niech Bóg Ci prowadzi Dla wygnaca ju niema nadziei. !

,

Czy si rka adna nie ruszy, by uly jego kajdany Czy dla Polaka nie znaj litoci Samotny. »pieszo«, wlecze swe kroki. Znaczc drog lady krwawemi, etc.

mci

Taka bya rycersko si najokrutniej.

tego mocarza,

e

?

na najwaleczniejszych

221 bez obowizujcej internacyonalnej siy;

e

na mocy jego opiera si tylko na gwacie O wieczornej porze Izba si zebraa;

ju

rozjechaa,

czonkowie

ale przedniejsi

Przysza

Ju

wic skad kolej

by

jej

mniej

posiadanie Polski

przemocy.

i

cz

jej

bya si

liczny jak zwykle,

byli obecni.

na naszego

mówc. Powsta

sama jego posta bya znaczc.

Fergusson.

budowy, bardzo i podniose wyrazist wysokiego wzrostu, mia fizyognomi przydrugie za i miao otwarte, szeroko jedno czoo a oko mruone i nieco nisze, nadawao mu szczególny wyraz przeSilnej

;

nikliwoci, cechujcy Szkotów. Kto

by

kiedy

wiadkiem

sessyi

e

zwykle zewntrzna jego poparlamentu angielskiego, wie, stawa nie odpowiada tej powadze, któr z oddalenia potnemu temu areopagowi w pojciu naszem przypisujemy. Dnia

przemówi Fergusson. Jakby miaa by wytoczona, zapanowao milczenie i sal obleciaa jaka niezwyczajnie uroczysta atmosfera. Mowa trwaa blisko pótorej godziny, a suchano j wci w ciszy i z uwag. Mówca przej si wystawi ca doskonale dostarczonymi mu materyaami spraw nasz tak dokadnie gruntownie, jak pono nikt przed tego

byo jednake

pod

wpywem

inaczej kiedy

tragiki

sprawy,

która

i

i

nim. Przedstawi on okruciestwa

W.

ksicia Konstantego jako

przyczyn powstania, oburzajce ukazy Mikoaja wzgldem religii i narodowoci, samowolne wcielenie Królestwa Polskiego do cesarstwa rosyjskiego, prawa nasze i obowizek Anglii bronienia ich, jako gwarantki traktatu Wiedeskiego. Palmerston by nieobecny. Tego samego bowiem wie-

odbywaa si u niego wana konferencya dyplomatyczna, na której posowie austryacki i pruski po piciogodzinnem pasowaniu si, przystpili nareszcie do wymiany ratyfikacyj w sprawie belgijskiej. Na miejscu Palmerstona odpowiedzia czoru

minister

e

skarbu, zacny (the honest)

L. Althorp;

owiadczy

otrzymawszy jeszcze urzdowej wiadomoci o Statucie organicznym, nie moe da adnych objanie,

on,

jakie

s

rzd

nie

widoki jego

w

tej

kwestyi; doda,

e

on, jak

i

ko-

2*22

ledzy

ministrowie,

ywo

jest

przejty nieszczciami

cznego narodu, ale jako minister

duej w

tej

wale-

mówi

materyi

skoczyo si jednak na tej urzdowej odpraprzemówio jeszcze trzynastu czonków: Dr. Lushington, chodny i uczony sdzia proponowa adres do króla, by usilne za Polsk uczyniono przeoenie; Hume wyznaje, e nigdy w adnej okolicznoci nie odebra tyle odezw popierajcych jak spraw, jak teraz z powodu polskiej szorstki gburowaty Hunt, trybun ludu, gwatownemi wyrazami wzynie

moe.

wie.

Po

Nie

niej

;

i

wa

przeklestwo

dworak

stary

i

na

gow

Mikoaja;

przemawiali jeszcze

dyplomata Warrender,

mody

Labouchere,

Lord Sandon, (krewny Lorda Dudley Stuarta), pókownikowie

Fox

Byy

i

Evans, Courtenay, Wrangham, Forbes, Ewart, to

gosy wszelkich

Sheil.

od torysowskiego do rady-

odcieni,

mimo to, wszystkie przedstawiay wyjtkowy w rozprawach Izby wypadek jednomylnoci; bez dyskussyi, bez rónicy zda, przyznaway nam prawo i prawd, wszystkie gosy objawiay dla nas przychylno i zapal' nawet, a ani jedno sówko nie zostao wyrzeczone na tómaczenie lub obron postpowania Rosyi. Tej samej jeszcze nocy, na salonach u Lady Jersey, Orów dowiedzia si o tern, co zaszo w parlamencie, i tak kalnego, a

by t wiadomoci

rozdraniony,

nad sw em wzburzeniem r

i

ki

e

ukry swego

nie

umia zapanowa

gniewu.

Gdy nazajutrz Adam wystpi do Taylleranda, ten »w podwosniku, rozczochrany, z obwinit kulaw- nog« wyszed naprzeciw niemu w niezwykem oywieniu. Zadowolony z przebiegu

mocyi, nalega na ksicia, by nie

opuszcza Londynu, dowodzc, sek Fergussona nigdy by si

e

myla

przez korespondency wnio-

nie

wiele uczynione zostao tylko przez

uda, a

wzgld

e w

tej

materyi

osobisty dla niego.

Po raz pierwszy zdawa si mówi zupenie otwarcie i zapowiada, gdy po powrocie parlamentu, wniosek nasz ponowionym zostanie, on, Tayllerand i Palmerston napisz mocne listy do swych ambasadorów w Petersburgu za wy-

e

223

Wiedeskiego. Nastpujcego dnia i dzienz komentarzami o rozprawie z 18. ani uderzone niezwyk zgodnoci gosów, podnosiy, i jeden gos si nie znalaz, coby si stara usprawiedliwia Mikoaja. 1 tym razem przemówienie Timesa przeciwko postawie cara odznaczao si si i koczyo si sowami: PoPolska odzyska niewa jest Opatrzno, naley by pewmym, swe miejsce midzy narodami «. Dyplomacya rosyjska bya ju na najlepszej drodze prze-

konaniem

traktatu

oz way si chórem

niki

e

e

konania

opinii,

e

cesarz Mikoaj

tryumf przemocy,

stana temu na

ale

i

ma

po swojej stronie nietylko

sprawiedliwoci.

przeszkodzie,

Mocya Fergussona

wywiesiwszy wysoko krzywd

Polski.

ród ten i

w

ogólnej

pozew

silny

Europie ulegoci dla polityki rosyjskiej,

miay, rzucony

i

z tak

powanego

miejsca

po raz pierwszy pitnujcy kroki dumnego samowadzcy,

wywar niemae wraenie. Cho przez organ rzecznika obceby to pierwszy objaw doniosy Emigracyi protestujcej. Wszelako praktycznego skutku on nie osign, bo, jak widzielimy, owiadczenia si rzdu nie wywoa. Ale sumienie

go,

przemówio, opinia si rozbudzia i efekt moralny niezaprzewyczenie zosta odniesiony. Wypadao z niego korzysta skutku. realniejszego usiowania dla zdobycia dalsze i

ty

Chtny Fergusson, pi z interpelacy dzie

5.

czerwca,

teraz

wystobra na to

e wtenczas

ministeryum

natychmiast si zgodzi powtórnie i,

w

nie

odkadajc,

przewidywaniu,

ju

bdzie ju zakopotane i krpowane innemi wzgldami. Gorliwy Bach, sekretarz ^Towarzystwa przyjació Polski« zaj si tymczasem czynnie tomaczeniem mowy nie

z 18. kwietnia na

Na

teraz,

róne

jzyki.

po zawieszeniu posiedze Izby na ferye Wiel-

kanocne, ludzie polityczni opuszczali miasto,

i

rozpierzchli

si

na wie, w róne strony. I Niemcewicz, w poniedziaek wielkanocny, zabra si na dylians z wiernym swym Ludwikiem "i wyjecha do Bristolu, by tam korporacye miejskie do petyt

224 cyi za

miejsc,

nami pobudzi, z zamiarem zwiedzenia dalszych potem w tym samym celu. Adam za, w kilka dni i

Ksi

potem, poprzedzony przez Sienkiewicza, wyruszy do Parya, gdzie i

cigna

go

Ksi ujrza u I

wygldajcy

stan w Paryu

siebie

t ra

chwil

na nacieszenie si

mu

z

Rozmowy

zostawao. i

prawie cay czas.

Kniaziewicz

30. kwietnia.

Na

on z

drugi

rodzin

i

nie

dzie

O

wiele

rodakami, narady

innymi, wizyty u ministrów

krótkim pobycie jego

znajdujemy ladów.

wiele

d.

go wzywali jego przybycia.

rodaków, którzy przyszli go powita.

wielu

ziewiczem, Platerem

mu

dokd

rodzina,

Plater, niecierpliwie

Widzimy

e

tylko,

z

tu

Knia-

pochaniay

w Paryu nie w konferen-

spraw wewntrznych hr. Montalivet, stara si wyjedna, by modziey wychodczej wysze zakady nau-

cyi z ministrem

kowe Francyi otwarte zostay. Marszakowi wojskowych naszych, a bastianim, naszej,

przy i

i

tej

Platera

wyuszcza

w

ogólne

wrczy mu w

Soult poleca stan

dwukrotnej konferencyi z

pooenie

polityczne

hr.

Se-

sprawy

tym przedmiocie obszerny memorya;

sposobnoci, zerwany z nim stosunek Kniaziewicza

znowu nawiza. Z zetknicia si atoli z ministrami ksi przekonanie, e si Francya adnym kroposunie naprzód, nie bdc zapewnion o wspól-

tymi wyniós

kiem nie Czartoryski nie móg noci Anglii. Z prezesem gabinetu si widzie, bo ten dotknity grasujc w ówczas epidemi, miertelnem. dogorywa na wróci do Londynu, w chwili, kiedy Po tygodniu tam zaszo nage przesilenie gabinetowe.

ksi

r

ou

ksi

-°-

IV.

«.

»

»

«

.

Emigracya I.

caoci.

—

—

Zudzenie nasze. SymLudwik Filip Powszechna obawa wojny. i Casimir Perier. Dwuznaczno systemu »nieinterwencyi«. Zachowanie si Prus. Bierna postawa Francyi. Odmowy wszelkiej pomocy. MemoOwiadczenie francuskie z 9. sierpnia. rya 3. wrzenia misyi polskiej. Wiadomo o upadku Warszawy. Monitorze, w Izbie, na ulicach i teatrach. Na prowincyi. Po egzaltacyi, znuenie, Izba zadowolona; gieda Stan Francyi po dniach lipcowych.

— —

patye Francuzów.

—

—

uspokojona.

—

—

—

Gos

—

—

— W —

II.

w

poety

—

—

—

strona 99

francusko polski. — Zwiastun Emigracyi. — — Gurowski. — Komitet Niemojowskiego. — Przygotowania przyjcia Polaków. — Zabiegi przeciw Komitetowi Niemojowskiego. — Pierwsza broszura. — Obchód rocznicy 29. pada. — Polacy przybywaj. — Klub warszawski w Paryu. — Obalenie Komitetu Niemojowskiego. — Radykalizm klubowy zwycia. — Komitet Lelewela. — Jego organizacya. — Grzech

Komitet

centralny

-

Pierwsi przybyli.

listo-

liczniej

;

22 pierworodny Emigracyi.

r

— Pierwsza

odezwa Komitetu Lelewela.

Wywieszenie hasa niezgody III.

—

Siedlisko komitetu Lelewela.

Czynnoci komitetu. wnictwo funduszów.

»Ogó«

— —

paryski.

—

—

strona 118

,

» Taran*.

— —

—

—

»Znak Tuactwa*. Odezwy. RozdaBrak powagi. KonNiezadowolenia. flikt z Bemem. Przybycie Ledochowskiego i Zaliwskiego. WnioNiesnaski rosn. Zarzuty na komitet. Oszczerstwa. sek Bronikowskiego. Gurowski i Krpowiecki, zaka komitetu. Rada przyjació. Komisya rozpoznawcza. Jej wnioski. je przyjmuje. Burza w Taranie Ogó je odrzuca. Puaskiego. i wniosek Secesya. Narodzenie si Towarzystwa Demokratycznego. Zapenienie luk w komitecie. »lnterwencya taraska". Antirzdowe postpowanie Lelewela. Ubytek funduszów. Budet na emigrantów. Wyjtkowe na nich prawo. Projekt wywdrowania z Francyi. Emigracya przy-

—

— —

—

—

—

Ogó

—

—

— —

—

—

— —

—

gnbiona nowem prawem IV.

— —

—

—

—

—

—

—

strona 134

—

—

—

Legacya polska. Zostaje w Paryu. Utrzymanie stosunków. Widzenie si z ks. Adamem Czartoryskim. Zawizanie staej koKniazie wicz respondencyi. Zarodek partyi » arystokratycznej*. i Soult. Konferencya midzy nimi. Wysanie trzech oficerów polskich do Avignonu. Rozmowy Obawa wojny zmniejsza si. z ministrami. Podanie do prezesa gabinetu. Obojtno rz-

—

—

—

—

—

—

—

du.

—

—

—

Brednie Thiers'a.

—

Memorya

Bierno' gabinetu francuskiego.

o kongresie

—

Wiedeskim.

—

—

Troska o dziennikarstwo. Zaoenie Towarzystwa Literackiego. Zamierzona protestacya przeciw Komitetowi. Zepsuty stosunek z ministrem spraw

—

—

—

zagranicznych.

Ks. Czartoryski

zapowiada przybycie do Parya strona 157

V.

Ksi w w

Adam

Lipsku.

—

Czartoryski

w

Krakowie

List do Niemcewicza.

na

i

—

Podgórzu. — W drodze

Widzenie si z L. Platerem

— W Soissons spozaproszenie Talleyranda. — Sytuacya w Anglii. — Ksina Liewen. — Nasi dyplomaci w Londynie. — Niemcewicz. — Przybycie do Londynu. — Pierwsza rozmowa Talleyrandem. — Wilja Boego Narodzenia. — Gocinni Anglicy. — Pierwsze rozmowy Palmerstonem Grey^m. — Gniewy ksiny Liewen. — Lord Brougham. — Stae postanowienie. — Zaoenie Stowarzyszenia Przyjació Polski*. — Gotowanie wniosku do Parlamentu. — Reforma konferencya belgijska. — Memorandum dla Lorda Brougham. — Wyjazd do Strassburgu.

—W

Manheim

tkanie z Kniaziewiczem

i

zjazd z

Platerem.

—

on.

Rada

i

z

z

i

»

i

Clif-

228

—

—

Zakócenie w » Stowarzyszeniu Przyjació Polski «. FerPowrót ksicia do Londynu. Palmerston oziby. Odwoka wniosku o Polsce. Bill ReforStatut Organiczny. my. Nareszcie nasz wniosek. Niezwyka jednomylSesya. ton.

gusson.

— —

no.

—

—

Skutek moralny,

Niemcewicza

i

cho

ksicia Adama.

wrót do Londynu

—

—

— —

nie realny.

— Ksi

—

—

Wyjazd

z

Londynu

Adam w Paryu.

—

Po-

strona 177

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIYERSITY

DK

412 .2

G3 1901 t.l

DO NOT REMOVE FROM

THIS

OF TORONTO

Gadem, Lubomir Emigracya polska

POCKET

LIBRARY