ELEX tijdschrift voor hobby-elektronica 1984-11 issue july [PDF]

Zitiervorschau

2 e jaargang nr. 7 juli 1984 ISSN 0167-7349

Hoofdredakteur: P.V. Holmes Chef redaktie: E.J.A. Krempelsauer Chef ontwerp: K.S.M. Walraven

Uitgave van: Elektuur B.V., Peter Treckpoelstr. 2-4, Beek (L) Telefoon: 04402-74200, Telex 56617 Korrespondentie-adres: Post¬ bus 121, 6190 AC Beek (LI Kantoortijden: 8.30-12.00 en 12.30-16.00 uur Direkteur: J.W. Ridder Bourgognestraat 13a, Beek (L)

Elex verschijnt rond de eerste van elke maand. Onder dezelfde naam wordt Elex ook in het Duits uitgegeven.

Auteursrecht: De auteursrechtelijke bescherming van Elex strekt zich mede uit tot de illustraties met inbegrip van de printed circuits, evenals tot de ontwerpen daarvoor. In verband met artikel 30 Rijksoktrooiwet mogen de in Elex opge¬ nomen schakelingen slechts voor partikuliere of wetenschappelijke doeleinden vervaardigd worden en niet in of voor een bedrijf. Het toepassen van schakelingen geschiedt buiten de verantwoorde¬ lijkheid van de uitgeefster. De uitgeefster is niet verplicht on¬ gevraagd ingezonden bijdragen, die zij niet voor publikatie aan¬ vaardt, terug te zenden. Indien de uitgeefster een ingezon¬ den bijdrage voor publikatie aan¬ vaardt, is zij gerechtigd deze op haar kosten te (doen) bewerken; de uitgeefster is tevens gerechtigd een bijdrage te (doen) vertalen en voor haar andere uitgaven en aktiviteiten te gebruiken tegen de daarvoor bij de uitgeefster gebrui¬ kelijke vergoeding.

Nadrukrecht: Voor Duitsland: Elektor Verlag GmbH, 5133 Gangelt.

© Uitgeversmaatschappij Elektuur B.V.-1984 Printed in the Netherlands

Drukkerij: N.D.B. Leiden, Zoeterwoude

Redaktie Nederland: P.E.L. Kersemakers (hoofd landgroepl, J.F. van Rooij, P.H.M. Baggen, I. Gombos, M.J. Wijffels Redaktie buitenland: A. Schommers, R.Ph. Krings Redaktiesekretariaat: C.H. Smeets-Schiessl, G.W.P. Wijnen Vormgeving: C. Sinke

uit de inhoud: De signaalspanningen in bijvoorbeeld geluids¬ apparatuur zijn meestal te zwak om met een ge¬ wone multimeter te meten. Jammer, want als er eens iets kapot is, kan het zeer handig zijn om het signaal te volgen om te kijken waar de kink zit. Dit zeer gevoelige meetinstrumentje, bij slechts 50 mV wisselspanning slaat de wijzer al vol uit, kan daarom een welkome uitbreiding van het thuislab vormen. audio-millivoltmeter blz.10

Grafische produktie: N. Bosems, L.M. Martin, J.M.A. Peters Abonnementen: Y.S.J. Lamerichs jaarabonnement Nederland België buitenland f 39,50 Bfrs. 780 f 5 4 , Een abonnement loopt van januari tot en met december en kan elk gewenst moment ingaan. Bij op¬ gave in de loop van een kalender¬ jaar wordt uiteraard slechts een deel van de abonnementsprijs be¬ rekend. Bij abonnementen die in¬ gaan per het oktober-, novemberof decembernummer wordt tevens het volgende kalenderjaar in reke¬ ning gebracht. De snelste en goedkoopste manier om een nieuw abonnement op te geven is die via de antwoordkaart in dit blad. Reeds verschenen nummers op aanvraag leverbaar (huidige losse nummerprijs geldt). Adreswijzigingen: s.v.p. minstens 3 weken van tevo¬ ren opgeven met vermelding van het oude en het nieuwe adres en abonnee-nummer. Commerciële zaken: C. Sinke W.H.J. Peeters (advertenties) Advertentietarieven, nationaal en internationaal, op aanvraag. Prijslijst nr. 1 is van toepassing. Korrespondentie: In linker bovenhoek vermelden: TV technische vragen LP lezerspost HR hoofdredakiie AW adreswijzigingen ADV advertenties ABO abonnementen RS redaktiesekretariaat

Ook een computer kan op den duur gaan vervelen, vooral als alles zich alleen op het beeldscherm blijft afspelen. Veel leuker wordt het als de computer zelf signalen naar buiten kan geven, zodat allerlei zaken bestuurd kunnen worden (wat dacht u van de treinbaan). In dit nummer staat een zogenaamde interface-schakeling voor de ZX81, waarmee de gebruiker acht schakel¬ kanalen (met relais) tot zijn beschikking heeft. ZX81-stuurcomputer blz. 24 Er zijn van die voorvalletjes in het dagelijks leven die je aardig van slag kunnen brengen. Als bijvoorbeeld bij het opnemen van de telefoon net wordt opge¬ hangen aan de andere kant. Of als er iemand aanbelt als je er net niet bent. Alleen zal je dat laatste nooit weten omdat je dan immers afwezig bent. Om ook in die gevallen mensen de gelegenheid te geven de hersenen te pijnigen over wie ze net misgelopen zijn, dit alleraardigste schakelingetje. deurbelgeheugen blz. 28

elextra

7-04

komponenten

7-55

informatie, praktische tips

zelf bouwprojek ten audio-millivoltmeter 7-10 Een gevoelig meetinstrument voor laagfrekwente wisselspanningen (bijvoorbeeld in geluidsapparatuur). automatisch reservelampje 7-13 Als het ene lampje (ongewenst) uit gaat, licht het andere vanzelf op. toerenteller voor modelvliegtuigen 7-16 Toerentallen tot 15000 rpm optisch, dankzij de schaduw van de voorbijsuizende propellerbladen, gemeten. ZX81-stuurcomputer 7-24 Acht relais, geschakeld vanuit een ZX81 -computer, waarmee van alles aangestuurd kan worden. deurbelgeheugen 7-28 Attendeert u er op dat er iemand tijdens uw af¬ wezigheid aan de deur is geweest.

nieuwe produkten

7-09

'n tip batterijen bevestigen met klitteband

7-21

aarde, nul, massa 7-32 Verwarrende begrippen omdat de verschillen nogal subtiel zijn. kaleidoskoop

7-35

speciale weerstanden 7-52 Speciaal omdat ze reageren op hun omgeving: op temperatuur en licht.

grondbeginselen hoe zit dat: potentiaal en potentiometer

7-08

hete draad 7-14 Een experimentele stroommeter voor grote stromen.

7-38

lineair en logaritmisch 7-22 Wie een potmeter gaat kopen, moet een beetje van wiskunde weten.

lichtsluis 742 Het relais trekt aan als de lichtstraal onderbroken wordt. Om de deuren te openen, het licht in te schakelen of de hekel te laten vallen.

hoe werkt een LCD? 7-30 Het aflezen van een digitaal horloge kost de meesten (nog) maar weinig moeite, maar hebt u zich ooit afgevraagd wat u eigenlijk ziet (behalve dan hoe laat het is)?

akwariumthermostaat 7-44 Een konstante temperatuur voor een optimaal tro¬ pisch leefmilieu.

opto-elektronica -. . . 7-36 Er zijn elektronische onderdelen die reageren op licht en ook die zelf licht uitzenden.

licht-aan-alarm 7-47 Om de argeloze automobilist te helnen voorkomen dat hij 's avonds de sleepdienst moet bellen.

DIGI-taal lessen in enen en nullen deel 11: tellen en dekoderen

verkeerslichtensturing Een verkeersregelaar voor de modelbaan.

7-50

bij de voorpagina Voor vliegtuigmodelbouwers geldt dat in de zomermaanden uitgeprobeerd wordt wat in de winter met noeste arbeid in elkaar gezet is. Maar voor een nieuw toestel zijn luchtdoop krijgt, kan het handig zijn het propellertoerental te meten. Is de motor goed afgesteld en levert hij maximale prestaties? Wat is de invloed van een eventuele demper op het toerental? En is wel gekozen voor de juiste propeller? Antwoord op al die vragen kunnen we krijgen door de toerenteller uit dit nummer te bouwen. Voor de eigen¬ lijke meting hoeft dit apparaatje alleen maar voor de propeller gehouden te worden. Uit de schaduwen die de propellerbladen op een fototransistor werpen wordt het toerental afgeleid.

X

I 6 CO

Over het lezen van Elex, het bou¬ wen van Elex-Schakelingen en over wat Elex nog méér voor de lezer betekenen kan.

Lezersservice — Nog vragen of opmerkingen over de inhoud van Elex? Schrijf gerust als er iets niet duidelijk is. Het antwoord volgt zo snel moge¬ lijk. Er is één voorwaarde: zend een voldoende gefrankeerde retour-enveloppe mee. Zet " T V " (technische vragen) op de brief en stuur deze naar: redaktie Elex, Postbus 121, 6190 AC Beek IL). — De Elex-redaktie staat altijd open voor meningen, wensen of nieuwtjes van lezers. In de rubriek "Postbus 121" worden interessante kommentaren en aanvullingen op oudere artikelen gepubliceerd. Zet " L P " op de brief. — Elex-printen zijn verkrijgbaar bij de uitgever van Elex en bij de be¬ tere elektronica-onderdelenhandelaar.

Hoeveel ohm en hoeveel farad? Bij grote of kleine weerstanden en kondensatoren wordt de waarde verkort weergegeven met behulp van één van de volgende voorvoegsels: p = (pico ) = 10- 12 = een mil¬ joenste van een miljoenste n = (nano) = 10~9 = een miljardste pi = (micro) = 10~6 = een miljoenste m = (milli) = 10~3 = een duizendste k = (kilo) = 103 = duizend M = (Mega) = 106 = miljoen G = (Giga) = 109 = miljard Het voorvoegsel vervangt in Elex niet alleen een aantal nullen vóór of achter de komma maar ook de komma zélf: op de plaats van de komma komt het voorvoegsel te staan. Een paar voorbeelden: Weerstanden:

3k9 = 3,9 kQ = 3900 Q 6M8 = 6,8 MS = 6 800 000 Q

0Q33 = 0,33 Q Kondensatoren: 4p7 = 4,7 pF = 0,000 000 000 0047 F 5n6 = 5,6 nF = 0,000 000 0056 F 4fi7 = 4,7 ^F = 0,000 0047 F De voorvoegsels worden overigens óók gebruikt voor de afkorting van andere soorten hoeveelheden. Een frekwentie van 10,7 MHz wil zeg¬ gen: 10 700 000 Hz, dus 10 700 000 trillingen per sekonde.

Postbus 121 6190 AO Be

Bouwbeschrijvingen Elex-schakelingen zijn klein, ongekompliceerd en betrekkelijk ge¬ makkelijk te begrijpen. Er zijn speciale Elex-printen voor ontwikkeld, in drie formaten:

Schema's Symbolen In sommige gevallen, met name bij logische poorten, wijken de ge¬ bruikte schema-symbolen af van officiële teken-afspraken (DIN,MEN). De schema's worden namelijk in vele landen gepubli¬ ceerd. Logische poorten zijn op z'n Amerikaans getekend. In de poorten zijn de volgens NEN en DIN gebruikelijke tekens " & " , " 3 1 " , " 1 " of " = 1 " genoteerd. Daardoor blijven de tekeningen 'in¬ ternationaal bruikbaar en blijft de aansluiting op de in het elektronica-onderwijs toegepaste officiële tekenmethoden gehand¬ haafd. Voor een overzicht van symbolen: zie het artikel Komponenten, achterin dit nummer.

Maat V. 4 cm x 10 cm Maat 2: 8 cm x 10 cm Maat 4: 16 cm x 10 cm (Europa-formaat) Bij iedere bouwbeschrijving hoort een plattegrond (komponentenopstelling), aan de hand waarvan de onderdelen op de print worden geplaatst en aansluitingen en eventuele resterende doorverbin¬ dingen worden gerealiseerd. Een plattegrond geeft de opgebouwde schakeling in bovenaanzicht weer. De zich op de onderkant (soldeerzijde) van de print bevindende koperbanen zijn in de plattegrond dun gedrukt. Soms is voor de bouw van een schakeling slechts een gedeelte van een Elex-print nodig. Het niet gebruikte gedeelte kan men met een figuurzaag langs een gatenrij afzagen.

Onderdelen Elex-schakelingen bevatten door¬ gaans uitsluitend standaard¬ onderdelen, die goed verkrijgbaar zijn. En bovendien betrekkelijk goedkoop! Ga daarom niet bezui¬ nigen op de aanschaf door het kopen van grote partijen onderde¬ len (bijvoorbeeld weerstanden per kilo of "anonieme", ongestempelde transistoren). Goedkoop is vaak duurkoop! Tenzij anders aangegeven worden 'A-watt-weerstanden gebruikt.

Solderen De tien soldeer-geboden. 1. Ideaal is een 15 a 30 watt-soldeerbout met een rechte 2 mm brede "longlife" punt. 2. Gebruik soldeertin, samen¬ gesteld uit 60% tin en 40% lood, bij voorkeur met 1 mm doorsnede en met een kern van vloeimiddel. Gebruik geen soldeermiddelen zoals soldeerwater, -vet of -pasta. 3. Bevestig vóór het solderen alle onderdelen stevig op de print. Verbuig daartoe de uit de bevesti¬ gingsgaten stekende aansluitdraden. Zet de soldeerbout aan en maak de punt schoon met een vochtig doekje of sponsje. 4. Verhit de beide metalen delen die aan elkaar gesoldeerd moe¬ ten worden, bijvoorbeeld een koperbaan en een aansluitdraad, met de soldeerbout. Voeg vervolgens soldeertin toe. Het tin moet vloei¬ en, zich dus verspreiden over het gebied waar de te solderen delen elkaar raken. Haal 1 a 2 sekonden later de bout weg. Tijdens het af¬ koelen van de soldeerverbinding mogen de twee delen niet ten op¬ zichte van elkaar bewegen. An¬ ders opnieuw verhitten. 5. Een goede soldeerlas ziet er uit als een bergje met een rondom holle helling. 6. Kopersporen en onderdelen, met name halfgeleiders, mogen niet te warm worden. Zorg des¬ noods voor extra koeling door de te solderen aansluitdraad met een pincet vast te houden. 7. Knip uit de soldeerlas stekende aansluitdraden af met een scherpe zijkniptang. Pas op voor rondvliegende stukjes draad! 8. Zet de soldeerbout uit na het solderen en tijdens onderbrekin¬ gen die langer dan een kwartier duren. 9. Moet er soldeertin worden ver¬ wijderd? Maak dan gebruik van zg. zuiglitze. Verhit het te verwij¬ deren tin met de soldeerbout. Houd het uiteinde van de litze bij het tin. De litze "zuigt" het tin nu op.

10. Oefening baart kunst. Weer¬ standen of stukjes draad zijn zeer geschikt als oefenmateriaal.

Foutzoeken Doet de schakeling het niet met¬ een? Geen paniek! Nagenoeg alle fouten zijn snel op te sporen bij een systematisch onderzoek. Kontroleer allereerst de opgebouwde schakeling: — Zitten de juiste onderdelen op de juiste plaats? Kijk of de onderdelenwaarden en typenummers kloppen. — Zitten de onderdelen niet ver¬ keerd om? Zijn de voedingsspan¬ ningsaansluitingen niet verwisseld? — Zijn de aansluitingen van half¬ geleiders korrekt? Heeft u de onderdelenplattegrond misschien op¬ gevat als het onder-aanzicht van de schakeling, in plaats van het boven-aanzicht? — Is alles goed gesoldeerd? Een goede soldeerverbinding is ook in mechanisch opzicht stevig.

Netspanning Isoleer netspanningsleidingen zo¬ danig dat er bij een gesloten kast geen aanraakgevaar bestaat. Alle van buiten bereikbare metalen de¬ len moeten zijn geaard. * De netkabel moet met een trekontlastingsbeugel of -doorvoer aan de kast zijn bevestigd. * De drie aders van de netkabel moeten mechanisch stevig zijn be¬ vestigd. (Alléén een soldeerverbin¬ ding is onvoldoende!). * De aarddraad moet langer zijn dan de twee andere draden. Bij onverhoopt lostrekken van de net¬ kabel blijft de aardverbinding dan het langst gehandhaafd. * Houd ongeïsoleerde netspanningsvoerende draden of soldeerpunten minstens 3 mm van ande¬ re draden of soldeerpunten verwijderd. * Verwijder de netsteker uit het stopkontakt vóór het verrichten van werkzaamheden aan het ap¬ paraat. Uitschakelen alleen is niet voldoende! * Kontroleer de drie netspanningsaansluitingen op onderbrekingen en onderlinge kortsluitingen. * Bevestig bij het meten aan netspanningsvoerende delen van een schakeling éérst de meetsnoeren met behulp van geïsoleerde meetklemmen; steek daarna pas de steker in het stopkontakt. * Zorg er bij het meten aan het laagspanningsgedeelte van een schakeling voor dat de netspan¬ ningsvoerende delen geïsoleerd zijn.

DE BOER HB410 SCHILDERIJ

12,50

EX ANTIEKALARM

gebouwd is, betr wbaa rk! en zeer effec¬ kontakt ge tief akt of rbroken en de schakeling blijft alarm geven. Alleen met de 'geheime' schakelaar is de 7 aak weer tot rust te brengen. Sensoren kunnen maak- en/of verbreèkkontakten zijn. (reedscl of : me kost het pakket ƒ 12,50 HB408 KEN VOLHOUDEND PTEPKRTJE bedacht

71,15 INBRAAK A L ARM

HUIS, KANTOOR ETC

Bijna dagelijks hoor je het op de radio. Weer is er ingebroken en voor vele honderden guldens buil gemaakt. De meeste inbraken worden gepleegd door gelegenheidsinbrekers, die als we het hen moeilijk maken, van de inbraak af zullen zien. Dit bouwpakket bevat alle onderdelen om een komplete en betrouwbare alarmeenheid te bouwen. De eenheid is voorzien van inschakel- en uitscha-

ertraging, aan

sens oran

si rei

ge; "g-

kunnen meerdert; groepen iloten worden en heeft een Het pakket bevat 2 print

drs. Het moet voorzien worden van f >en volts vot •ding fakku of n^tvoe De prijs van het bom/pakket ' 71,13 VI

/\\ onze Douwpakketten worden geleverd met p r i n i . alle benodigde elektronische onder¬ delen I volgens de komponentenlijsi), pot me¬ iers, schakelaars, print pennen, IC-voet en, moniagedraad en soldeert in maar nier d^ behuizing, de knoppen, indikaiielampjes .d. omdai daarbij Uw persoonlijke voorkeur een belangrijke rol speelt. Natuurlijk heeft De Boer Elektronika een ruime sorteringin die toebehoren. Raadpleeg onze verkopers in de winkels en de postorderafdeling!

als

gra~y

Met een alkalinebatierij

i-

eer

werkt de schakel,

ongeveer één jaar. (Zonder bat.]

HC4Q6 iiEGELBARE VOEDING 4 tot 30 Snei te bouwen universele experimenteer voe¬ ding die regcl'jaar is van 4 tot 30 Volf en een stroom kan leveren van 1 Ampère. Voor alles wat U met elektronika aan het doen bent hebt U zoiets nodig, dus is dit pakket een welkome aanvul ing op de hobby-tafel. Op de print kunnen ren stroom en spannings¬ meter worden aangesloten. De koeling is in het pakket aanw-zig. De prijs van he' pakket zonder trafo en meters Met trafo en meters

W9s

De schakeling wekt een piepje op dat 0,2 sec. duurt en om de 4 seconden »o uitgestraald. Het valt in ieder geval en dat is juist de kracht. Bruikbaar pis ex alarmeenheid voor b.v. een diepvriesk die op zo'n plaats staat det hij niet e dag gekontroleerd wordt, of als signaalge' in de prachtige modelboot die verdwa is in het n e t . 01 ter signalering dat t vitrine openstaat. Mogelijkheden geno> ƒ

18,25

V

ƒ 25,50 ƒ 109,00

75,30

24,95

HB409 AUDlOVFRSThNKER

Aardig versterkertje voor 1001 toepassingen. Zeer geschikt voor inbouw In platenspeler e. i*. Ook geschikt als tesi versterkertje op de werkbank. Uitgangsvermogen [afhankelijk van luidsprekers en voedingsspanning] ca. 5 Watt. Voedingsspanning van 6 tot 18 Volt DC. Kompleet met koelplaat maar /onder

26,55'

H3407 AUTO-ALAHV1

voeding kost hei pakket

$

34,95

Zonder koelplaat

ƒ

24,95

•59P°

leverbaar voor

(M $.

Duwen van zo'n ilar echter toch wel proïoet aan de bedrading gerommeld daar b i j l t men eigenlijk liever i is n c j wel te vinden en een irop

de weerstand met ongeveer 14 Q, Aangezien R5 een deel van een spanningsdeler vormt zal de spanning op het knooppunt R3/R5 afhangen van de door de sensor ge¬ meten temperatuur. Deze spanning gaat naar de nietinverterende ingang van opamp IC1. Als de "sensor¬ spanning" groter wordt dan de spanning die via de spanningsdeler R4/R6/P1 op de inverterende ingang van de opamp staat, dan zal de uitgang van IC1 naar (bij¬ na) 12 V gaan. In dat geval staat op de emitter en de basis van transistor T1 prak¬ tisch dezelfde spanning, zo¬ dat T1 spert. Er loopt geen stroom door de relaisspoel en het verwarmingselement is uitgeschakeld. Het water in het akwarium koelt nu langzaam af. Er komt een punt waarop de weerstand van de sensor weer de "uitschakelwaarde" bereikt. De schakeling doet echter nog niets, want door de aanwezigheid van weerstand R10 heeft het IC een zekere "hysteresis". Nee, niet "hysterisch". Dat betekent het volgende: Pas wanneer de temperatuur on¬ geveer 1°C beneden het bo¬ venste schakelpunt komt, cjaat de uitgang van de opamp naar 0 V. Bij het stij¬ gen van de temperatuur rea¬ geert de schakeling dus op

een iets hogere waarde dan bij het dalen van de tempe¬ ratuur. Als de uitgang van IC1 naar nul gaat, wordt de basis van T1 via R7 en R8 "omlaag getrokken", waar¬ door deze transistor gaat geleiden en het relais in¬ schakelt. De verwarming be¬ gint dan te werken. Zonder hysteresis zou de schakeling bij de minste temperatuur¬ verandering al omschakelen, zodat het relais voortdurend zou in- en uitschakelen. Nu is dat verloop een stuk rustiger. Wie heel gevoelige

vissen heeft, kan de hystere¬ sis verkleinen tot 0,5°C door voor R10 een weerstand van 4,7 MQ te nemen. Nu nog een woordje over de overige komponenten. LED D4 geeft aan wanneer het relais (en de verwarming) in¬ schakelt. De vrijloopdiode D3 voorkomt dat induktiespanningen die ontstaan bij het uitschakelen van het relais, schade kunnen aan¬ richten aan de rest van de schakeling. C1 vormt samen met R7 een filter dat de basis van T1 "beschermt"

Silicium temperatuursensor KTY 10 temperatuurafhankelijkheid van de sensor-weerstand R(~r) = f ( T A )

84685X2

tegen plotselinge spannings¬ veranderingen van de voe¬ ding tijdens het schakelen van het relais. R9 zorgt er voor dat T1 ook werkelijk spert als de uitgang van IC1 "hoog" is en R8 beperkt de basisstroom van T1 als deze transistor wordt opengestuurd.

De opbouw

In figuur 3 is te zien hoe de komponenten moeten wor¬ den gemonteerd op een standaard-printje van for¬ maat 1. De voedingsspan¬ ning van 12 V kan worden geleverd door een standaard¬ voeding van 12 V/.0,1 A (zie het artikel "standaard¬ voeding", Elex juni 1984). De stroomopname van de schakeling bedraagt 20 mA als het relais is uitgescha¬ keld en 50 mA bij ingescha¬ keld relais. We hebben het schema en de komponentenopstelling van de voeding nog eens afgebeeld aan het einde van dit artikel. Het re¬ lais met een spoelspanning van 12 V zit overigens niet op de print, want het moet 220 V schakelen (lees vooral de regels voor de omgang met netspanning in Elextra voor in dit blad). Nog een belangrijke opmerking: even¬ tueel aanwezige metalen delen van het akwarium mo¬ gen beslist niet geaard wor¬ den. Nu we het toch heb¬ ben over het akwarium: het

vermogen van het verwar¬ mingselement moet iets gro¬ ter zijn dan het "standaard¬ vermogen" voor het be¬ wuste akwarium. De sensor-aansluitingen moeten goed worden geïso¬ leerd, want deze bevinden zich straks in het water. Men kan dat doen met tweekomponentenlijm. In fi¬ guur 4 is getekend hoe de sensor met het kabel¬ uiteinde wordt afgedicht. Voor de kabel kan men dun tweelingsnoer of iets derge¬ lijks nemen, voor de lengte geldt: niet langer dan strikt noodzakelijk is.

Het afregelen De hele afregeling bestaat uit het instellen van een en¬ kele potmeter, dus dat is niet zo moeilijk. De schakeltemperatuur van de thermostaat kan worden in¬ gesteld tussen18°C en 28°C. Als de watertemperatuur bij¬ voorbeeld 25°C moet bedra¬ gen, dan ligt het onderste schakelpunt bij 24,5°C en het bovenste schakelpunt bij 25,5°C. Voor de afregeling moeten we een nauwkeuri¬ ge thermometer hebben (een speciale akwariumthermometer of een digitale thermometer). Zet een flinke ketel water op het vuur, leg hierin de sensor en de ther¬ mometer en verwarm het water heel voorzichtig. Stel P1 zo in dat het relais juist inschakelt bij een tempera¬ tuur van 24,5° C. Ter kontrole wordt de watertempera¬ tuur langzaam nog iets op gevoerd en dan kijken we of het relais weer afschakelt bij een temperatuur van 25,5°C. Eventueel de afrege¬ ling enkele malen herhalen. Men kan het water ook weer laten afkoelen en kij¬ ken of het relais weer in¬ schakelt als de temperatuur gedaald is tot 24,5°C. Voor andere temperaturen gaat de afregeling pp dezelf¬ de wijze, alleen zijn er dan andere schakeltemperaturen. Hetzelfde geldt voor een hysteresis van 0,5°C.

Onderdelenlijst R1 = 270 Q R2 = 120 Q R3, R4 = 5,6 kQ, 1 % R5 = KTY 10 temperatuursensor (Siemens) R6 = 1,5 kQ, 1 % R7, R8 = 33 kQ R9 = 10 kQ R10 = 2,2 MQ* P1 = 1 kQ meerslagen-potmeter C1 = 1 (4F/I6 V T1 = BC559C D1 = 6,8 V/400 mW zenerdiode D2 = 5,6 V/400 mW zenerdiode D3 = 1N4148 D4 = LED IC1 = CA 3140 Diversen: Re1 = relais 12 V spoelspanning, spoelweerstand 300 . . . 500 Q (bijvoorbeeld Siemens type V23027-A0002-A101) 1 standaard-print formaat 1 *zie tekst

84685X-4

Figuur 3. Zo moeten de ver¬ schillende onderdelen op een Elex-printje van formaat 1 wor¬ den gemonteerd.

O

Figuur 4. Met tweekomponen¬ tenlijm wordt de hele tempera tuursensor waterdicht inge¬ pakt. Bij een akwarium met niet al te dikke glasplaten kan men de sensor ook met be¬ hulp van een beetje siliconenkit tegen de buitenkant van een vrije (niet geïsoleerde) glaswand bevestigen.

standaard-voeding +12 V

-

B1 = B40C1000

Zie voor schemabeschrijving het artikel "standaard-voeding" in Elex juni 1984.

Welke automobilist is het nog niet overkomen dat hij bij het verlaten van zijn auto de lichten vergat uit te zetten en bij zijn terug¬ komst moest vaststellen dat de akku leeg was? Welnu, het licht-aan-alarm is als geheugensteuntje voor vergeetachtige auto¬ mobilisten bedoeld. Het herinnert de bestuurder namelijk via optische en akoestische signalen eraan dat hij het licht nog aan heeft gelaten. Het alarm treedt in werking wanneer de motor is afgezet en de deur wordt geopend, ter¬ wijl het licht nog brandt Met andere woorden: het licht-aan-alarm wordt aktief als het deurkontakt en het kontakt van het kontaktslot al open zijn (het kontakt voor de binnenverlichting is dan

gesloten), terwijl de lich¬ ten nog branden.

Motor af + deur open + licht aan = alarm Deze formule maakt duide¬ lijk wanneer het alarm wordt geaktiveerd. De in¬ gangen 1, 2 en 3 onder¬ zoeken of aan de alarmvoorwaarde wordt voldaan (figuur 1). De transistoren T l en T2, diode D1 en de weerstanden R1 . . . R3 vormen een EN-poort met drie ingangen. De nivo's op de ingangen 2 en 3 worden geïnverteerd. De uitgang van de EN-poort wordt gevormd door het knooppunt van de kollektor van T1 en T2 en de basis van T3. Op dit punt staat alleen dan een span¬ ning van ca. 2,2 V als:

— op aansluitpunt 1 een spanning staat (onge¬ veer 12 V); — op de aansluitpunten 2 en 3 vrijwel geen span¬ ning staat (ongeveer 0 V). Hoe werkt deze EN-poort? Door de hoge spanning op punt 1 spert diode D1. De transistoren T1 en T2 sperren, omdat er vrijwel geen spanning op de basis staat. Dit heeft tot gevolg dat er een stroom (via R3) naar de basis van T3 loopt. Staat er echter niet alleen op punt 1, maar ook op punt 2 en/of 3 een spanning, dan daalt de basisspanning van T3 tot ongeveer 0,2 V, terwijl T1 en/of T2 geleidt. In dat geval wordt de stroom die door de desbe¬ treffende transistor(en) loopt naar massa geleid. Doet de situatie zich voor dat de spanning op punt 1

logisch 0 is, dan geleidt diode D1. De stroom wordt nu via R3 en D1 naar massa afgevoerd. Op de basis van T3 staat dan eveneens een lage spanning (in dit geval ca. 0,3 V). Het maakt daarbij niets uit of de transistoren T1 en T2 sperren of geleiden. Het is dus inderdaad zo dat slechts in één situatie op de basis van T3 een spanning van 2,2 V komt te staan. Heeft de bestuurder nu bij het verlaten van de auto de lichten vergeten uit te schakelen, dan loopt er een stroom in de basis van T3, waardoor de transistor zal geleiden. De rode alarm-LED licht op en tegelijkertijd ontstaat er op de kollektor van T3 een negatieve spanningssprong (een daling van de spanning). Hierdoor zal C1 (op de basis

licht-aan-alarm

van T4) zich ontladen, waardoor transistor T4 spert enT5 in geleiding komt. Op de emitter van T5 stijgt nu de spanning van 0 V tot ongeveer S,5 V. Deze spanning is de voeding voor de toongenerator, op¬ gebouwd met de transisto¬ ren T6 en T7. De toongene¬ rator wordt geaktiveerd en de aangesloten zoemer (buzzer) Bz laat een duide¬ lijk waarschuwingssignaal horen. Het signaal stopt na ongeveer vijf sekonden. Worden de lichten binnen die tijd uitgeschakeld, dan houdt het alarm natuurlijk eerder op. Wanneer het licht na vijf sekonden nog brandt, stopt de alarmtoon (de LED blijft echter oplichten). Hiervoor is kondensator C1 verant¬ woordelijk. Doordat T3 gaat geleiden, treedt er via C1 een daling van de spanning op de basis van T4 op. Via

R5 en T3 begint de kondensator zich opnieuw op te laden. Wanneer de spanning zo hoog is dat op de basis van T4 weer een spanning van 0,6 V komt te staan, zal T4 ook weer geleiden. Dit heeft tot gevolg dat T5 spert, waardoor de voedingsspanning van de toongenerator wordt afge¬ schakeld. Zolang de basis¬ spanning van T3 niet ver¬ andert, zal T3 geleiden er blijft de rode alarm-LED branden.

Tabel 1

aansluitpunten 1

2

3

0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 1

0

0

Bz 0 0 0 0 1

1 0 1 1 1 1

De bouw De hele schakeling past op een standaardprint van 40 mm x 100 mm. Alleen de piezo-zoemer Bz (PB 2720) wordt via montage¬ draad met de print ver¬ bonden. De plaats van alle andere onderdelen is aan¬ gegeven in de komponentenopstelling van figuur 2. Ook alarm-LED D2 is hierin opgenomen. Het is echter niet de bedoeling dat de LED op de print wordt gesoldeerd, want als het alarm onder het dashbord wordt gemon¬ teerd, zien we niet dat de LED oplicht Dus plaatsen we de LED goed zichtbaar tussen de andere instru¬ menten op het dashbord; montagedraad zorgt voor de verbinding met de print. Over de komponentenopstelling valt niets bijzonders te vertellen: bruggen — weerstanden — kondensatoren — dioden — transistoren — soldeerpennen. Let wel goed op de polari¬ teit van C1 en D1! Ook de transistoren moeten precies volgens de komponentenopstelling van figuur 2 op de print worden gesoldeerd. Wanneer de schakeling klaar is, kontroleren we de waarde, de plaats en de soldeerverbindingen van alle onderdelen. Alles in orde? Dan volgt de eerste elek¬ trische test. We verbinden hiervoor de LED (let op

Onderdelenlijst

R1, R3, R4, R8, R9,

R2 = 4,7 k n R5, R6 = 68 k a R7 = 10 k a R11 = 1 k a R10= 100 k a

C1 = I O O / J F / 1 6 V

C2, C3 = 22 nF T1 . . .T7 = BC547B D1 = AA 119 (germaniumdiode) D2 = LED (rood) Bz = Buzzer Toko PB 2720

diversen: 1 Elex-print, formaat 1 (40 mm x 100 mm) 7 soldeerpennen (1,2 mm ) montagedraad, montage¬ materiaal

Figuur 1. Het alarm is een geheugensteuntje voor elke vergeetachtige automobilist. LED D2 en zoemer Bz komen in aktie zodra de automobilist uit de auto wil stappen en de lichten nog aan heeft staan. Als het licht-aan-alarm op scherp staat, is het stroomver¬ bruik ongeveer 0,5 mA. De akku zal hier geen problemen mee hebben. Wordt het alarm geaktiveerd, dan Stijgt het verbruik tot ongeveer 12 mA. Figuur 2. De komponentenopstelling laat zien hoe de print opgebouwd moet worden. Let op: er mag geen enkele van de vijf draadbruggen worden vergeten.

de polariteit) en zoemer provisorisch met de print. Als voeding gebruiken we een 9 V batterij. Zodra deze wordt aangesloten, moet de alarm-LED op¬ lichten, de zoemer blijft stil (de ingangen 1, 2 en 3 zijn namelijk nergens op aangesloten). De kollektorspanning op het knoop¬ punt T1/T2 is nu 2,2 V en de basisspanning van T4 ongeveer 0,6 V (met een multimeter kontroleren). De emitterspanning van T5 is 0 V. Logisch, want de zoemer geeft geen kik. Daar brengen we met de tweede test verandering in. Hiervoor wordt aansluitpunt 1 enkele sekonden aan massa gelegd. De LED zal nu doven. Na een paar sekonden wordt de ver¬ binding weer onderbroken. De zoemer komt onmiddel¬ lijk in aktie en geeft ge¬ durende vijf sekonden een waarschuwingssignaal (tegelijkertijd licht ook het LED-je weer op). Als aansluitpunt 1 niet zo lang aan massa wordt gelegd, is het waarschuwingssignaal korter; kondensator C1 heeft dan niet de kans ge¬ kregen om zich helemaal op te laden.

Figuur 3. Een eenvoudig schema maakt duidelijk welke punten in de auto met het licht-aanalarm moeten worden ver¬ bonden.

Wie er nog niet van over¬ tuigd is dat de schakeling goed werkt, verbindt de ingangen zo als in de tabel staat aangegeven. Een " 0 " betekent dat de desbe¬ treffende ingang aan massa is gelegd, een " 1 " dat die ingang op de voedingsspan¬ ning is aangesloten. De kolom "Bz" toont de reaktie van de zoemer die dus alleen bij de kombinatie " 1 — 0 — 0 " een signaal geeft.

Het inbouwen Eerst zoeken we een ge¬ schikte plaats voor print, alarm-LED en zoemer. Om te voorkomen dat we met te lange draden moeten wer¬ ken, kunnen we de print

het beste onder het dashbord, in de buurt van de andere instrumenten, be¬ vestigen. Ter bescherming van de print is het licht-aanalarm in een kastje gemon¬ teerd. Met de schakeling dienen verbonden te wor¬ den: — de 12 V akkuspanning

— de autolichten/l ichtschakelaar (aansluitpunt 1) — de binnenverlichting/ deurkontakt (aansluitpunt 2) — het knooppunt kontaktslot/klem 15vanbobine (aansluitpunt 3) Met behulp van een multi-

meter zijn deze punten bij elk autotype te vinden. Voor het aan massa leggen van de print kunnen we de hiervoor in de auto aan¬ wezige kabel zoeken of ver¬ binden we het aansluitpunt met een blanke plek van het autochassis. &

DIGI-taal lessen in enen en nullen deel 11: tellen en dekoderen Maak een "file" van een aantal flipflops en stuur de eerste flipflop met klokpulsen. ledere flipflop geeft zijn ingangsklokpulsen, in aantal gehalveerd, door aan de volgende flip¬ flop. Zó ontstaat een deler, zoals we de vorige maand heb¬ ben kunnen zien. Er wordt gedeeld door 2, door 4, door 8, door 16, 32, enzovoorts.

Bekijk figuur 5 van de vorige maand nog eens goed. Dat is het pulsplaatje dat hoort bij de deler met vier flipflops, die hierboven opnieuw als figuur 1 is weergegeven. De vier Q-signalen van de flipflops kun je trouwens ook zien, in de vorm van een patroon van al dan niet oplichtende LED's. Is een Q " 1 " , dan brandt de bijbehorende indikatie-LED; een lage Q geeft aanleiding tot een gedoofde LED. Laten we eens een overzicht in tabelvorm maken van vier Q-nivo's = LED-nivo's), afhankelijk van het aantal klokpul¬ sen dat de revue is gepasseerd: Tabel 1 klokpuls nummer: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

EFGH (binair) 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111 0000

We zien dat de LED's het (decimale) klokpulsnummer binair

weergeven. De flipflop-schakeling deelt: dat zie je mooi in de tabel van daarnet: H: 01 1x0-1x1, enzovoorts; G: 0011 2x0-2x1, enzovoorts; F: 00001111 4x0-4x1, enzovoorts; E: 0000000011111111 . . . 8x0-8x1, enzovoorts. Maar de flipflop-schakeling déélt niet alleen: zij telt ook! De afzonderlijke flipflops gedragen zich individueel als deler en de gezamenlijke flipflops gedragen zich kollektief als teller: het aantal klokpulsen wordt geteld. Er wordt van 0 tot en met 15 (= binair 1111) geteld. De zestiende klokpuls levert de beginsituatie op. Hoe meer flipflops achter elkaar wor¬ den gezet, des te groter de maximale deelfaktor is en des te groter het maximale aantal klokpulsen dat kan worden geteld. Met vier flipflops bedraagt dit aantal 16, met vijf stuks 32 (0 t/m 31; 31 = binair 11111), en met zes flipflops 64 (0 t/m 63; 63 = binair 111111). Indien we decimaal willen tellen, moet de teller uit vier flip¬ flops bestaan. Met drie flipflops kom je maar tot 8, met vier stuks tot 16. Teveel dus als er tot 10 moet worden ge¬ teld. Geen nood: zet de teller terug op nul na de tiende klokpuls:

U ziet het: ook deze schakeling is al bekend van de vorige maand, als tiendeler. De dekodeerschakeling met de poor¬ ten T, U en X reageert op de tellerstand 1010. Het is ook mogelijk om de dekoder op een andere tellerstand te laten reageren. Bijvoorbeeld op de tellerstand 1100:

FF1.FF2 = IC6 FF3.FF4-IC7

Er ontstaat dan een twaalf-deler/teller ("dozijnteller"). Dekodeerschakelingen spelen een belangrijke rol in de com¬ putertechniek. Het "brein" van de computer, de zogenaam¬ de CPU (Central Processing Unit = centrale verwerkingseenheid) bevat een dekoder, die uit 8 of 16 logische signa¬ len (op de zgn. "databus"), die op een bepaald moment worden aangeboden, moet opmaken wat die CPU op dat moment moet gaan doen (instruktie-dekodering). Maar óók in de "gewone" digitale techniek spelen dekoders een belangrijke rol. Denk daarbij aan de BCD/decimaaidekoder in het IC type 7442. De BCD-kode (Binary Coded Decimal, dus binair gekodeerde decimale getallen) bestaat uit de eerste tien binaire kombinaties van tabel 1.

BCD-ingangen

0

SN 7442

A

B

C

D

i

I i. l

uitgangen 9

8

Bi J'°l 1

ingangsregister [

•

J

É

1 uit 10 dekoder T

T

•

0

*

1 2

T

T

* 1

1

3

5

4

8

6

I

Jm.

84607X-4

uitgangen

Even terug naar de dekodeerlogica van de teller/deler vol¬ gens figuur 2. De vier poorten reageren alleen op de tel¬ lerstand 1010 (decimaal:10). Er kan worden volstaan met het vaststellen, wanneer de Q-uitgangen van FF1 èn FF3 " 1 " zijn:

Met een 7442 kunnen de binaire nivo's E . . . H van onze teller/deler in een decimaal getal worden omgezet. Indien op de vier BCD-ingangen van de 7442 een bepaald binair getal (variërend van 0000 tot en met 1001) wordt aangebo¬ den, is de overeenkomstige uitgang " 0 " ; de andere negen uitgangen zijn " 1 " . Het is dus mogelijk om een 7442 op de teller/deler aan te sluiten en om de tien uitgangen via tien inverters op tien indikatieschakelingen aan te sluiten, ware het niet dat die niet voorhanden zijn op de digitrainer. Trouwens: meestal wordt de voorkeur gegeven aan een de¬ cimale indikatie met een zeven-segment-display. Ook dan moet er gedekodeerd worden. Het IC type 7447 is hier spe¬ ciaal voor gemaakt: FF1,FF2 = IC6 FF3.FF4 = IC7 7-segment-uitgangen

: -

SN 7447

K

f

g

a

b

c

d

ë

segmenten

[ïïUnyTaUTïUTiyTöyT^— stuurtrappen

BCD/7-segrtient omzetter 1

i

g

h c

e d

v.

B'

BCD-ingangen

^

84607X-5

Ook dit IC verwerkt BCD-informatie op de ingangen. Die informatie wordt vertaald in het bijbehorende decimale getal (0 . . . 9). Bij elk decimaal getal hoort een bepaalde kombii natie van al dan niet oplichtende segmenten a . . . g, en wel zodanig dat het getal als een rechthoekig gestyleerd cij¬ fer is te zien.

In theorie reageert de dekoder nu ook op andere logische kombinaties, bijvoorbeeld op 1110 (decimaal:14), maar dat is helemaal geen probleem: die (toe)stand wordt namelijk nooit bereikt! Dat neemt niet weg dat de dekodeermethode van figuur 7 zoals dat zo mooi heet "onvolledig" is, in te¬ genstelling tot de "volledige" dekodering volgens figuur 2. Bij onvolledige dekodering moet de ontwerper er goed op letten dat er nooit meer dan één logische kombinatie kan vóórkomen die de dekoderuitgang kan aktiveren. Tot slot nog een tip over de 74LS76-flipflops op de print van de digitrainer. Sommige exemplaren reageren op allerlei stoorsignalen, waardoor de meest merkwaardige tellerstanden kunnen ontstaan. De remedie: verbind alle open ingan¬ gen (J, K en PRESET; aansluitpennen 2, 4, 7, 9, 12 en 16 van IC6 en IC7) door met +5 V, zodat al die ingangen "of¬ ficieel" " 1 " zijn. (Het zij nog maar eens gezegd: een open TTL-ingang is al " 1 " , maar hangt zo'n ingang aan +5 V, dan blijft de poort gesloten voor storingen).

Bij weerstanden denkt elke (hobby-)elektronicus aan de bekende cilindertjes met de vrolijk gekleurde ringen. Van deze onderdelen wordt ver¬ wacht dat hun weerstand konstant blijft en de waarde heeft die er met de kleurkode op aangegeven is. Maar er zijn ook weerstan¬ den die er heel anders uit¬ zien. Ronde gestreepte schijfjes, metalen plaatjes, bolletjes, doorzichtige plaat¬ jes met een soort streep¬ jespatroon en boutjes met aansluitdraden. Al die weerstanden lijken in eerste instantie niet zo best, want hun weerstand blijft niet konstant maar verandert bij¬ voorbeeld met de tempera¬ tuur of de hoeveelheid licht. Wat bij gewone weerstan¬ den als nadeel geldt, is net de eigenschap waar het bij deze speciale weerstanden om gaat.

O

PTC's Deze afkorting staat voor

speciale weerstanden "positive temperature coëffi¬ ciënt" en er worden weerstanden mee bedoeld waarvan de weerstands¬ waarde groter wordt als de temperatuur stijgt. Bij lage temperatuur geleiden ze de stroom dus beter dan bij een hogere. De eenvoudigste PTC's zijn gewone gloeilampjes. Wie dat eigenhandig proberen wil heeft alleen maar een zaklantaarnlampje nodig (bij¬ voorbeeld 3,5 V, 0,2 A), een aansteker en een multimeter die lage weerstandswaarden kan meten. De koude weerstand van het lampje is ongeveer 1,5 ohm. Als we het lampje boven de aanste¬ ker houden, dan zal de weerstand langzaam stijgen. Met wat goede wilmoet een waarde van 3 Q te ha¬ len zijn. Te lang verhitten maakt dat het glazen bolle-

Figuur 1. De vorm van weerstanden voor speciale doeleinden is vaak aangepast op hun taak. Schroefdraad of gaten voor schroefmontage verbeteren de warmtegeleiding. Lichtgevoelige weerstan¬ den zitten in een doorzichtige behuizing.

Figuur 2. Ook een PTC: het lampje van een zaklamp, hier enigszins aangedaan door een klein proefje dat we er juist mee uitgevoerd hebben. Figuur 3. Het tekensymbool van een PTC.

-.

tje smelt en in elkaar zakt. Hoe het testexemplaar deze proef doorstond is te zien in figuur 2. We kunnen de gloeidraad natuurlijk nog veel heter maken, en veel eenvoudiger bovendien, door het lampje simpel aan te sluiten op een 4,5 V batterij. De stroom zal de gloeidraad zoals bekend verhitten tot hij witheet wordt. Alleen kan de weerstand nu niet meer met de ohmmeter gemeten wor¬ den door de spanning die over het lampje staat. Hier moeten we de wet van Ohm uit de kast halen om de weerstand te achterhalen. Als de batterij 4,5 V levert (nameten) zal er ongeveer 0,25 A door het lampje lo¬ pen. De weerstand van de gloeidraad zal dan zijn:

een weerstandstekentje met een soort loper erdoor (net als bij potmeters) waarbij "+X" staat geschreven. Daarmee wil men zeggen dat de desbetreffende weerstand een positieve temperatuurkoëfficiënt heeft; dat bij toenemende temperatuur de weerstand groter wordt. De toepassing in figuur 4 betreft een schakeling die "kijkt" of een bak met wa¬ ter al vol is. De stroom door de PTC zal de weerstand verhitten. Omdat water de weerstand sterker zal afkoe¬ len dan lucht zal er een gro¬ tere stroom lopen als de wa¬ terspiegel de PTC bereikt. De stroommeter zal dan ver¬ der uitslaan.

JJ _ 3,5 V = 18 Q I " 0,25 A

De letters NTC staan voor "negative temperature coëf¬ ficiënt". Het verhaal is bijna hetzelfde als dat van de PTC, alleen daalt bij deze weerstand de weerstands¬ waarde als de temperatuur stijgt. Hij reageert dus pre¬ cies omgekeerd als een PTC. Ook NTC's worden gebruikt bij het meten van tempera¬ turen. Het tekensymbool van een NTC is bijna gelijk aan dat van een PTC, alleen staat er nu een "—t" bij het streepje in plaats van een

Eigenlijk is deze meting overbodig omdat we genoeg hebben aan de technische gegevens over het lampje (3,5 V, 0,2 A). Volgens deze gegevens bedraagt de weerstand:

I

-= 17,5 S

We zien dus: hoe hoger de temperatuur is, des te groter is de weerstand R. Anders¬ om geldt ook dat bij een steeds lagere temperatuur de weerstand af zal nemen. Bij —273°C, het absolute nulpunt (de theoretisch laagst mogelijke tempera¬ tuur), zal de weerstand 0 S zijn. Het lampje is dan een supergeleider geworden, er is geen spanning nodig om een stroom door de gloei¬ draad te laten lopen. PTC's worden in de elektro¬ nica niet zo heel vaak toe¬ gepast. Meestal worden ze gebruikt voor temperatuurbewaking. In figuur 3 is het < tekensymbool te zien waar¬ mee PTC's in een schema worden aangegeven. Het is

84695X4

Figuur 4. Een PTC om het waternivo in een bak te kontroleren. Als het water de PTC be¬ reikt, koelt deze af en zal de stroom toenemen. Figuur 5. Tekensymbool van een NTC. Het enige verschil met de PTC is de "—t". Figuur 6. Tekensymbool van een LDR, de pijltjes stellen het opvallende licht voor.

NTC's

LDR Weer een afkorting en we¬ derom stamt deze uit de En¬ gelse taal. LDR wil zoveel zeggen als "light dependent resistor"; licht-afhankelijke weerstand. Zoals de naam al doet vermoeden is bij deze komponent de weerstands¬ waarde afhankelijk van de hoeveelheid licht die er op valt. In de fototechniek is hij bekend geworden als CdScel. Tot de fotodiodes kwa¬ men gold de CdS-belichtingsmeter als het nauwkeu¬ rigste en meest betrouwbare lichtmeetinstrument. In het donker is de weerstand van

n

Figuur 7. De karakteristiek van een PTC. Bij een hogere tem¬ peratuur heeft een PTC een hogere weerstand.

/

a

/

3; V /

V

10 5

/

R

104

1 / 103

102 • —

in01 -20

0

Man

20 40 60 80 100 120 °C 160 temperatuur »•

84695X-7

een LDR heel groot, enkele mega-ohm. In het licht kan die weerstand dalen tot mi¬ nimaal zo'n 100 Q. Omdat een LDR goedkoper en uni¬ verseler is dan een fotodio¬ de wordt hij nog vaak ge¬ bruikt, ook bijvoorbeeld in de lichtsluis elders in dit nummer. Alleen als er heel snel gemeten moet worden (bijvoorbeeld in foto-flitsapparatuur) is een LDR te traag en een fotodiode in het voordeel omdat die veel sneller reageert.

8

Varistor

10

20

Figuur 8. Karakteristieken van een aantal NTC's. Ze zijn veel rechter dan die van de PTC. De weerstandswaarden in de grafiek gelden bij 20°C. Figuur 9. De karakteristiek van een LDR is letterlijk lijnrecht. Dat maakt hem erg geschikt voor lichtmetingen.

30

40

50

60

70

80

90

10'

100°C

UI—

R

n

Voor de volledigheid voeren we ook even de varistor ten tonele. Hij wordt ook wel VDR genoemd: "voltage de¬ pendent resistor", een weerstand dus waarvan de waarde afhankelijk is van de spanning. Een varistor maakt korte metten met de Wet van Ohm. Zijn weerstand is bij een lage spanning groter dan bij een hoge. Dat maakt het heel moeilijk om een VDR in de Wet van Ohm te vangen. Alledrie de grootheden, stroom, spanning en weerstand zijn afhankelijk van elkaar. In de hobbyelektronica zijn VDR's praktisch nooit te vinden. In de pro-

=H ur28E

= ::è:

V

10 3

N

10'

10

10

10 2

103

E (lx)

104

verlichtingssterkte (lux) — ^ — • 84695 X-9

fessionele sfeer worden ze wel gebruikt als overspan¬ ningsbeveiliging.

Karakteristieken Een technicus wil natuurlijk zo nauwkeurig mogelijk we¬ ten hoe een speciale weerstand zich gedraagt. In plaats van het gedrag te be¬ schrijven in woorden kan ook gegrepen worden naar een grafiek. Een dergelijke tekening noemt men de ka¬ rakteristiek van de betreffen¬ de weerstand. De weer¬ standswaarde wordt erin aangegeven in samenhang met de temperatuur of de hoeveelheid omgevingslicht. De karakteristiek van een PTC (figuur 7) is een woeste kromme lijn. Dat is de reden dat PTC's niet zo geschikt zijn om mee te meten, ze hebben een "grillig karakter". Bij NTC's ziet het er al een stuk gunstiger uit, daarvan loopt de karakteristiek vrij recht. In figuur 8 zijn de ka¬ rakteristieken gegeven van verschillende typen NTC's. De weerstandswaarde die boven de lijnen staan ge¬ schreven is de weerstand van de betreffende NTC bij 20°C. Tussen 100°C en 0°C verhonderdvoudigt zich de weerstand van een NTC. Het lineaire (= rechtlijnige) karakter maakt ze zeer ge¬ schikt om temperaturen mee te meten. De karakteristiek van een LDR is zogezegd zo recht als een strakgespannen draad. In de karakteristiek (figuur 9) zit echter een gemenigheidje: de schaal is dubbel-logaritmisch. Dat wil zeggen dat zowel de hori¬ zontale als de vertikale as op gelijke afstanden niet geijkt zijn in 1, 2, 3, enzo¬ voorts maar in 10, 100, 1000 . . . Dat is zo gek nog niet gekozen want ook in de fototechniek verlopen pro¬ cessen logaritmisch. In het artikel "lineair en logarit¬ misch" elders in dit nummer valt daar wat meer over te lezen.

O

Weerstanden

Hoeveel ohm en hoeveel farad?

worden met R aangegeven. Door middel van gekleurde ringen is de waarde erop gedrukt. De kleurkode is als volgt:

Bij grote of kleine weerstanden en kondensatoren wordt de waarde verkort weergegeven met behulp van één van de volgende voorvoegsels:

i

kleur zwart bruin rood oranje geel groen blauw

= II = m = k M = G = p

1

i] Ie cüf er -

f

M

i \

\

\ nullen

1)

-

2e 1 cijfer

2

2

(1 00

tolerantie in% ±1%

= !03 = 106 = 109

5

5

6

6

0000 00000 000000

7

7

-

-

8

8

-

-

wit

9

9

-

-

goud zilver zonder

-

-

-

-

-

-

-

±5%

± 10% ± 20%

Voorbeelden: bruin-rood-bruin-zilver: 120 Q 10% geel-violet-oranje-zilver: 47.000 Q = 47 kQ 10% fin Elexschema's: 47 k) bruin-groen-groen-goud: 1.500.000 Q = 1,5 MQ 5% fin El ex-schema's: 1M5) In Elex-schakelingen worden uitsluitend weerstanden ge¬ bruikt uit de zogeheten E12-reeks met een tolerantie van 10% lof 5%). Tenzij anders aangegeven worden 1A-watt¬ weerstanden gebruikt. Ze kosten ongeveer een dubbeltje.

uitgang massa

chassis aan nul

Het voorvoegsel vervangt in Elex niet alleen een aantal nullen vóór of achter de komma, maar ook de komma zélf: op de plaats van de komma komt het voorvoegsel te staan. Een paar voorbeelden: 3k9 = 3,9 kQ = 3900 Q 4M7= 4,7^F = 0.000 0047 F

lichtnet aarde draad (geleider) verbindingen

±0.5%

000

4

ingang

een miljoenste van een miljoenste een miljardste een miljoenste een duizendste duizend miljoen miljard

zijn kleine ladingreservoirs. Ze worden met C aangeduid. Aangezien ze wel wisselspanning maar geen gelijkspan¬ ning doorlaten, worden ze daarnaast ook gebruikt voor het transporteren van wisselspanning. De hoeveelheid la¬ ding die ze kunnen bevatten, oftewel de kapaciteit, wordt in farad (F) gemeten. De waarden van gewone kondensa¬ toren (keramische en folie-kondensatoren) liggen tussen 1 pF en 1 JJF, dus tussen

3

-

= 10-6 - 10-3

= = = =

Kondensatoren

3

xO.1 xO.01

= 10-12 = 10 9

±2%

4

violet grijs

(pico) (nano) (micro) (milli) (kif o) (Megai (Giga)

Diverse tekensymbolen

^^

F en

kruising zonder verbinding

afgeschermde kabel

-i"»»n »^TT F). De waarde is

schakelaar (open)

op de kondensator vaak in de Elex-schrijfwijze aangegeven. Voorbeelden: 1n5 - 1,5 nF; ^03 = 0,03uF = 30 nF; 100 p (of n100 of nD = 100 pF. De werkspanning van gewone kondensatoren moet minstens 20% hoger zijn dan de voedingsspanning van de schakeling. De prijs is afhankelijk van de kapaciteit en van het materiaal waaruit de kondensator is opgebouwd: f 0,40 tot f 1,50.

drukknop (open) aansluiting (vast) aansluiting (losneembaar) meetpunt gelijkspanningsbron (batterij, akku) lichtgevoelige weerstand

temperatuurgevoelige weerstand

Elektrolytische kondensatoren

Potentiometers oftewel potmeters worden met P aangegeven. Het zijn speciale weerstanden met een verstelbaar sleepkontakt. Met dat sleepkontakt wordt een deel van de spanning die over de hele pot meter-weerstand staat, afgetakt. Met een schroevedraaier instelbare, zogenaamde instelpots, kosten ongeveer twee kwartjes; echte potmeters (met een as) zijn te koop vanaf ongeveer f 1,50.

~|[]~

(eiko's) hebben een heel hoge kapaciteit (ruwweg tussen tyF en 10.000jiF). Ze zijn echter wel gepolariseerd d.w.z. ze hebben een plus- en een min-aansluiting, die niet ver¬ wisseld mogen worden. Bij tan taal-eiko's (een heel klein type elko) is de plus altijd de langste van de twee aansluitdraden. De werkspanning van elektrolytische konden¬ satoren (eiko's) is in het schema en in de onderdelen lijst opgegeven. De prijs van eiko's hangt samen met de waarde en de spanning. Eentje van 10/iF/35 V kost zo rond f 0,40.

koptelefoon luidspreker spoel spoel met kern

transformator

Variabele kondensatoren

relais (kontakt in ruststand)

Evenals bij weerstanden bestaan ook bij kondensatoren speciale instelbare uitvoeringen. Met een schroevedraaier instelbare "trimmers" kosten ca. f 1,—; variabele konden¬ satoren met een as zijn te koop vanaf ongeveer f 2,50.

draaispoelinstrument gloeilamp

potentiometer (potmeter)

neonlampje zekering

Meetwaarden variabele kondensator stereopotmeter

Soms zijn in het schema of in de tekst meetwaarden aan¬ gegeven. Die meetwaarden dient men als richtwaarden op te vatten: de feitelijk gemeten spanningen en stromen mogen maximaal 10% van de richtwaarden afwijken. De metingen zijn verricht met een veel voorkomend type universeelmeter met een inwendige weerstand van 20 k£3/V.

Dioden

—M—

aangeduid met D, zijn de eenvoudigste halfgeleiders en kunnen het beste worden vergeleken met eiektronische éénrichtings-wegen of fietsventielen. Ze geleiden de stroom slechts in één richting. Draai je ze om, dan sper¬ ren ze. In doorlaatrichting valt er over de aansluitingen van een siliciumdiode een spanning van ca. 0,6 V (drempelspan¬ ning). De aansluitingen heten kathode (streepje in symbooll en anode. De kathode is meestal op het huisje van de diode aangegeven door middel van een gekleurde ring, een punt of een inkeping. Zijn de aansluitingen onbekend, dan kan de diode m.b.v. een lampje en een batterij worden getest. Het lampje brandt alleen als de diode is aangesloten in de getekende richting.

Transistors

Geïntegreerde schakelingen

zijn net als dioden en LED's halfgeleiders. Ze hebben drie aansluitingen: basis, emitter en kollektor. Er zijn NPN- en PNP-transistors. Bij NPN-transistors ligt de emitter altijd aan een negatievere spanning dan de koflektor, bij PNPtypen is dat precies andersom.

meestal afgekort tot "IC's", bestaan tegenwoordig in zo¬ veel varianten, dat er nauwelijks iets in het algemeen over te zeggen valt. De meeste IC's zijn ondergebracht in een DIL-behuizing (dual-in-iine): de bekende zwarte "kevertjes" met twee rijen pootjes. Vaak staan die pootjes trouwens iets te ver uit elkaar en moeten ze (voorzichtig!) wat worden bijgebogen, wil het IC in het voetje passen. Om vergissingen te voorkomen is pen 1 op het IC altijd gemerkt met een punt of een inkeping o.i.d.

lampje

NPN-transistor

PN P-transistor

Een kleine stroom die van basis naar emitter loopt, ver¬ oorzaakt een (veel) grotere stroom tussen kollektor en emitter. Daarom zeggen we dat de transistor de basisstroom "versterkt" Istroomversterking). Transistors zijn vandaag de dag de belangrijkste basiselementen in versterkerschakelingen. De belangrijkste technische gegevens van een diode zijn de sperspanning en de maximale stroom in door.aatrichiing. In Elex worden hoofdzakelijk twee typen gebruikt: 1N4148 (sperspanning 75 V, doorlaatstroom 75 mAI, prijs ca. f 0,15. 1N4001 (sperspanning 50 V, doorlaatstroom 1 A), prijs ca f 0,25.

Zenerdiode is een diode die in sperrichting boven een bepaalde span¬ ning (de zenerspanning) niet meer spert. Deze diode slaat dus door zonder daarbij defekt te raken. De spanntng die over de diode staat, blijft vrij konstant. Ze zijn verkrijg¬ baar voor verschillende spanningen (en vermogens). Prijs: vanaf f 0,25.

LED's (light emitting diodes) zijn in een doorzichtige behuizing ondergebrachte dioden, die oplichten als er stroom door loopt. De spanning over deze dioden bedraagt geen 0,6 V, maar ligt afhankelijk van het type tussen 1,6 V en 2,4 V. De benodigde stroom bedraagt 15 a 25 mA. De kaIhode (streepje in symbool) herkent men aan het korte pootje. De goedkoopste LED's kosten zo ongeveer een kwartje.

Symbolen In onze schakelingen worden de typen BC 547 (NPN) en BC 557 (PNP) het vaakst gebruikt. Deze twee hebben de¬ zelfde aansluitingen. In de meeste schakelingen kan men in plaats van de BC 547 en BC 557 ook andere typen gebruiken met on¬ geveer dezelfde eigenschappen: NPN: BC 548, BC 549, BC 107 (108, 109), BC 237 (238, 239) PNP: BC 558, BC 559, BC 177 (178, 179), BC 251 (252, 253). De prijs van al deze typen ligt rond f 0,40.

In sommige gevallen, met name bij logische poorten, wij¬ ken de gebruikte schema-symbolen af van officiële teken¬ afspraken (DIN, NEN). De schema's worden namelijk in vele landen gepubliceerd. Logische poorten zijn op z'n Amerikaans getekend. In de poorten zijn de volgens NEN en DIN gebruikelijke tekens "&", " $ 1 " , " 1 " of " = 1" ge¬ noteerd. Daardoor blijven de tekeningen internationaal bruikbaar èn blijft de aansluiting op de in het elektronicaonderwijs toegepaste officiële tekenmethoden gehandhaafd. NFN

Ë'f-x

Speciale transistoren operationele versterker (opamp)

zijn bijvoorbeeld de fototransitor en de FET. De fototran¬ sistor kan opgevat worden als een fotodiode met verster¬ ker. De FET is een transistor die met een spanning (dus geen stroom) in geleiding gebracht kan worden. Zo als er bij een transistor NPN- en PNP-typen zijn, zo kennen we bij FET's N- en P-kanaaf-typen.

-o-

•0 D / /

Indien een voorgeschreven type halfgeleider niet voorhan¬ den is kan heel vaak gebruik worden gemaakt van een • gelijkwaardig (ekwivalent) type. Geïntegreerde schakelin¬ gen (IC's) zijn vaak door verschillende fabrikanten van een in details afwijkend type-nummer voorzien. In sche¬ ma's en onderdelenlijsten wordt uitsluitend het gemeen¬ schappelijke hoofdgedeelte van het type-nummer weerge¬ geven. Een voorbeeld. De operationele versterker, type 741, komt in de volgende "gedaanten" voor: fiA 741, LM 741, MC 741, RM 741, SN 72741, enzovoorts. Elexomschrijving: 741. Het verdient aanbeveling om IC's in IC-voeten te plaatsen (ze kunnen dan, indien nodig, mak¬ kelijk vervangen worden).

AND poort (EN-poort)

—&

fototransistor (NPNl met en zon¬ der basisaansluiting

Fotodiode

NAND-poort (NEN-poort!

is eigenlijk een omgekeerde LED; in plaats van licht te geven ontvangt deze diode ticht en levert een lichtafhankelijke stroom. Prijs: vanaf ca. / 2,50. N-kanaal J-FET

P-kanaal J-FET

_,% ^\—

OR-poort (OF-poort)

Andere aktieve komponenten Kapaciteitsdiode is een diode die, in sperrichting aangesloten, zich als een kondensator gedraagt. De kapaciteit van de kondensator is afhankelijk van de spanning over de diode: een spanningsafhankelijke kondensator dus. Prijs: vanaf ca. f 1,—

zijn o.a. de thyristor, de dïac en de triac. De thyristor is een diode die met een stuurstroom (gate-stroom) in gelei¬ ding gebracht kan worden. De triac werkt als een thy¬ ristor. maar dan voor wisselstroom. De diac spert in bei¬ de richtingen maar komt boven een bepaalde spanning volledig in geleiding.

NOR-poort (NOF-poort1

EXORpoort lEXOF-poort)

EXNOR-poort [EX-MOF-poortl

>1

Wederverkopers NEDERLAND: 1811 EJ 1811 EM 7705 AD 1032 JZ 1053 KZ 7311 NJ 9401 BJ 6191 NA 4611 MA 4611 JL 1941 CE 4811 KJ 2611 BK 5212 VA 5223 HH

Alkmaar Alkmaar Almelo Amsterdam Amsterdam Apeldoorn Assen Beek Bergen op Zoom Bergen op Zoom Beverwijk Breda Delft Den Bosch Den Bosch

i% •••: :•.•:•:•.•:

-.-.-.-.-.-.-.

._

•• v . v . v .

.

.•.-.-.-.•.•.-.•.•.-.•.

I BW BilHIflAITIil A :

•• ••

Samuel Muiterptei T 20 3023SK Rotterdam 2512 GA Den Haag 2541 RM Den Haag 2593 BJ Den Haag 2565 MB Den Haag 1781 ER Den Helder 7001 DX Doetinchem 3311 CT Dordrecht 3311 CT Dordrecht 9203 CG Drachten 5611 AJ Eindhoven 5611 JS Eindhoven 5612 CD Eindhoven 7811 EA Emmen 7521 AK Enschede 6162 HJ Geleen 9712 HL Groningen 2011 EZ Haarlem 2101 JJ Heemstede 6411 GW Heerlen 6411 HC Heerlen 5701 NT Helmond 5711 KK Helmond 7551 EX Hengelo 1211 GX Hilversum 1621 HJ Hoorn 7571 BH Oldenzaal 8262 BS Kampen 2224 HG Katwijk aan Zee 9351 GB Leek 2312 CH Leiden 6211 GK Maastricht 6211 PD Maastricht

Elektron radio Elco Explorer Electronika Asian Electronics Muco Amsterdam van Essen Elektronika Fa. Baas en Zonen Janssen Elektronika Rein de Jonge bv Beneco bv Ruko Eiektronika Radiobeurs bv Goris Elektronika de Boer Elektronika van Dijk Elektronika

Laat 38 Laat 166 Nieuwstraat 147 Papaverhoek 22 Bilderdijkstraat 142 Molenstraat 62-64 Groningerstraat 75 Weth. Sangerstraat 57 Korte Bosstraat 4 Lieve Vrouwestr. 54 Baanstraat 33 Karnemelkstraat 10 Binnenwatersloot 18a Citadellaan 39 Boschmeersingel 119

DCS ti::gGl*KE"151«plK H»Mfc:-:-: " " • • • • • •

Prinsegracht 34 Steenwijklaan 98 Laan v. Nw. O-Indië 11 Wilgstraat 53a Beatrixstraat 94 Dr. H. Noodstraat 34a Voorstraat 431 Voorstraat 409 Noordkade 78 H. Boexstraat 22 Kleine Berg 39-41 Kruisstraat 61 Hoofdstraat 5 Hengelosestraat 176 Rijksweg 18b 0. Ebbingestraat 60 Kampervest 53 Binnenweg 197 Akerstraat 21 Akerstraat 19 Zuid Koninginnewal 58 Molenstraat 158 Wemenstraat 14 Langestraat 107 Nieuwland 17 Steenstraat 31 Noordweg 32 Boslaan 279 De Klap 16 Nw. Beestenmarkt 20-22 M.Smedenstraat 25 Brusselsestraat 99

Tel: O1O-"7699oÖ" *

'••••••

.•.•.-.•.•.-...-.•.•....

Stuut en Bruin radio Westerveld radio Westerveld Ruytenbeek bv Proton Hobby Elektronika de Boer Elektronika Radiobeurs bv TV Technische Dienst bv Vogelzang Intertronics de Boer Elektronika Wiener Radio Crescendo Elektronika radio H.J. v.d. Zande Boessen Fa. Okaphone Radio Display Elektronika Riton Fa. de Regenboog Vogelzang Intertronica de Boer Elektronika radio Westerhof Schildkamp Fa. radio Gooiland Jonker Elektronika Paul's Elektronika Delta Electronics van Leeuwen Fa. Leekster Elektronika Kok Elektronika Vogelzang Intertronics de Regenboog

d^

6041 GB Roermond 6043 CS Roermond 3074 JK Rotterdam 3074 GA Rotterdam 3083 AL Rotterdam 3111 HE Schiedam 6131 EL Sittard 5017 EC Tilburg 5038 WT Tilburg 3512 AB Utrecht 3512 BB Utrecht 3512 EA Utrecht 3513 CB Utrecht 7051 DC Varsseveld 5800 AK Venray 5911 GK Venlo 3131 BT Vlaardingen 6001 GS Weert 7101 DWWinterswijk 1521 CJ Wormerveer 5301 WS Zaltbommel 3701 HJ Zeist 6901 GR Zevenaar 4880 AD Zundert

Heilige Geeststraat 1 Laurentiusplein 9 2e Rosestraat 34 Hilledijk 190-B Jan Ligthartstr. 59-61 Hoogstraat 149 Markt 32 J. Aartestraat 7 Puisstraat 90 Vinkenburgstraat 6 Lange Janstr. 16-18 Keizerstraat 31 Herenweg 35-37 D. Jolinkweg 3 Hofstraat 2a Kleine Kerkstraat 1 Westhavenplaats 32 Wilhelminasingel 111 Gasthuisstraat 11 Warmoestraat 15 Bloemkeshof 80 1e Hogeweg 75 Mallemolen 8 Pb. 157

Populair Electronics Tummer Fa. BB Radio Boogerd Elektronika DIL Elektronika radio v.d. Bend de Regenboog Segment Elektronika Piet Kennis Elektronika Centrum Radio bv de Boer Elektronika Display Elektronika Karsen Elektronika bv Visscher Elektronika Electronika Hobbyshop Baur Electr. Components radiohuis v.d.Bend Electronic Equipment Boterman Elektronika Electr. Centr. Zaanstad Bergsoft Zaltbommel Nic Jense bv Liemers Elektronika Rena Electronics

Brederodestraat 86 Langestraat 8 avenue de l'Heliport 24-26 Bacchuslaan 78 Tol poortstraat 33 Stationsstr. 32 Rijksweg 406 Terlinckstraat 63 Winterslagstraat 7 Rooigemlaan 469 Kortrijksesteenweg 249 Lange Violettestraat 8 Oud Strijdersplein 6 Luikerstreenweg 173 Kapellensteenweg 425 Hovensebaan 13 Zwevegemstraat 20 Spekkestraat 4 Schansstraat 18 de Stassaertstraat 52 Nieuwstraat 147 Prins Albrechtlaan 52 Koning Albert I laan 97 de Merodelei 105 Antwerpsesteenweg 132 J. Moretuslei 550

Ercos pvba Uilenspiegel RTV M.V.D. Belgium Telesound Voca Electronics Electroshop ECBS Elektronika Shop Electroluc Vereist Fa Colin etektr. Gentronics PvbA Radiohome Hal Electronics LAB Electronics Audiotronics Alltronics Internatinal Electronics Stereorama Lehaen/Ludton Fa. Verel Vael Electronics Jeco Electronics Legotronics Geronika Electronica Geronika Electronica Eltron HiFi

BELGIË: 2000 Antwerpen 8000 Brugge 1000 Brussel 2200 Borgerhout 9800 Deinze 9330 Dendermonde 3650 Dilsen 9900 Eeklo 3600 Genk 9000 Gent 9000 Gent 9000 Gent 1500 Halle 3500 Hasselt 2180 Kalmthout 2080 Kapellen 8500 Kortrijk 2500 Lier 3900 Lommei 2800 Mechelen 2700 St. Niklaas 3800 St. Truiden 8800 Roeselare 2300 Turnhout 2140 Westmalle 2610 Wilrijk

Voor informatie en reservering: Uitgeversmij. Elektuur B.V. Tel. 04402-74200

o Jan Aartestraat 70 Tilburg Tel. 013-360848

e- sluiïinqsdate Aug. Sept. Okt. Nov. Dec.

1984 1984 1984 1984 1984

03-07-1984 31-07-1984 28-08-1984 25-09-1984 30-10-1984

uerschijninqs dafa Aug. 1984 Sept. 1984 Okt. 1984 Nov. 1984 Dec. 1984

26-07-1984 30-08-1984 27-09-1984 25-10-1984 29-11-1984

Adverteerdersindex De Boer Elektronica

7-05

Conrad/de Windmolen

7-58

Dirksen Elektronica Opleidingen

7-07

Elex Nummers Elex Printen

7-06 7-06

Konnektors

7-06

Memobord

7-06

Resi & Transi deel I en II

7-60

Vogelzang

7-59