Wzrost państwa polskiego w XV i XVI w. Polska na przełomie wieków średnich i nowych [PDF]

Zitiervorschau

•

flllilpllliflll!:!

;

WZROST PASTWA POLSKIEGO

W XV.

I

XVI. W.

KRAKÓW. - DRUK W. L. ANCZYCA I SPÓKI.

WZROST PASTWA POLSKIEGO W XV -XVI W. I

POLSKA NA PRZEOMIE WIEKÓW REDNICH

I

NOWYCH

NAPISA ADAM SZELGOWSKI DR. FIL. DOCENT WSZECHNICY LWOWSKIEJ

LWÓW- NAKADEM KSIGARNI POLSKIEJ B. POLONI ECKIEOO WARSZAWA - KSIGARNIA POD FIRM E. WENDE SPÓKA I

1904

^03B0JieH0 ijeH3ypoio.

BapinaBa, 8 Oirraópa 1902 r

3>K 1S

^Jf cace

droatef

powtfcam.

». »Bo historya jest mdro, w kup zo»ona, i rozum ludzi wielu, w jedno zebrany. »Kto jej nie wie i w niej si nie koeha, jest, »jako dzieci, które ojca i matki nie zna«. .

.

X. Piotr Skarga, Kazania sejmowe.

OD AUTORA. sika

niniejsza

powstaa

larnych, jakie autor

z

wykadów

miewa w

latach

popu-

1899

w

Uniwersytecie powszechnym. Róne przyczyny, o których zbytecznem tutaj byoby si rozwodzi, spowodoway opónienie w jej i

1900

wydaniu

—

opónienie, które zawsze przynosi uszczerbek dzieu i zmusza do przeróbek wielokrotnych. Zamiast tych przeróbek autor wolaby pisa rzecz na nowo. w forJeeli zdecydowa si odda t mie pierwotnej i niezmienionej do rk publicznoci,

ksik

to kierowa si t jedynie pobudk, i odda ona usugi tym szerokim zastpom, które na drodze samoksztacenia próbuj rozszerzy widnokrgi swojej

myli historycznej

Kad

i

politycznej.

nacisk na ten ostatni wyraz nie dla-

aeby ksika moja miaa jakkolwiek tendency polityczn, ale dlatego, e nauka historyi

tego,

musi

suy

Std

wyksztaceniu politycznemu. te jeli wolno wyrazi si o tendencyi i

naukowem, to autor tendency ow istotnie posiada i nawet nie jedn, ale dwie: p opierwsze, aby wywietli pewne zasady i pojcia polityczne, któremi si zazwyczaj operuje nie rozumiejc ich, a które powstay na onie wiekowego rozwoju historycznego i do dzi dnia maj moc swoj i znaczenie stae; pow tóre, aby nie ocenia wypadków dziejowych ze stanowiska jakich teoryj, czy to prawnych, czy socyologicznych, .ale sprowadza wszystkie zdarzenia do normalnego biegu ycia, w którem odbija si zarówno ze, jak dobre, zarówno sia, jak i sabo, wzrost i upadek

w

dziele

T

narodu.

Moe

ta

podwójna tendencya, która

istotnie

ley poza zakresem zwykego szperactwa naukowego, usprawiedliwi popiech wydania

tej

ksiki, nie

roszczcej sobie zreszt pretensyi do cakiem

sa-

modzielnego opracowania tak wielkiego i donioopracowania, któreby przechodzio miar si autora.

sego okresu czasu

—

WSTP. Jakkolwiek dziejopisarstwo dalekiem jest od tego rodzaju nauk, które buduj swój zrb na prawach jednostajnych, cigych i nieprzerwanie dziaajcych, to jednak raczej instynkt jaki, jak wyrane dane, podsuwaj pod nasze pojcia historyczne pewn ci-

go, prawidowo

i

konieczno,

stanowi

jakie

cechy kadej systematycznej wiedzy. A wiar w ten rozwój stopniowy kadego narodu utrwala w nas jeszcze wzgld na dzieje powszechne. Nie majc adnego kryteryum dla prawidowoci rozwoju ycia danego narodu, zestawiamy jego dzieje z dziejami innych, z caym rozwojem powszechno -dziejowym. Odstpstwa od tego kierunku ogólnego zowiemy anomali, cofaniem si lub reakcy, podobiestwa jego prawidowym roz-

—

wojem

i

W chowne

postpem. zasadzie swej

bardzo empiryczne

i

powierz-

— kryteryum to powszechno-dziejowe moe

za-

stpi

wszelkie inne przy ocenie dziejów danego narodu, zwaszcza, jeeli chodzi o stwierdzenie jego staego i nieprzerwanego zdrowia i ycia. Wymagalne

s

jednak dwie rzeczy, aeby kryteryum to nie sprowadzio nas na manowce. Liczy si naprzód musimy z rónorodnoci form jednego i tego samego procesu

— WSTP.

2

waciwociami indywidualtypowoci czy ras pewnego naostatnie cechy aden rozwój powszechno-

historycznego, a powtóre z nemi, z charakterem, rodu,

gdy

te

dziejowy nie obowizuje.

Tak si ma wanie sprawa z genez i rozwojem A rozumiemy ten wyraz w znaczeniu takiem, jakie przypisuje si mu w historyi poPolski nowoytnej.

wszechnej.

Wiadomo, e z upadkiem wiata staroytnego, rozpoczyna si era ycia nowych ludów europejskich wspóczesnych, które bez wyjtku prawie byt i rozwój swój zaznaczaj po dzie dzisiejszy; przynajmniej zarówno w skadzie ich etnicznym, jak w siedzibach ycia,

od

lat

przeszo pótora tysica nie zasza

adna

za-

sadnicza zmiana.

e

Chodzi jednak o to, i w tym pótoratysicznym prawie okresie istnienia, take pewne wyrane zmiany i przewroty. Tak wic okres czasu, w którym my yjemy, zainicyowany zosta wanymi wypadkami na przeomie XV. i XVI. w. Te wypadki wytkny jakby now kolej dziejom poszczególnych narodów, kolej, która obowizuje prawie do dnia dzisiejszego. Historya w zasadzie nie jest umiejtnoci praktyczn, nie powinno nam przeto chodzi o to, aby przykrawa jej wyniki i rozumowania dla celów teraniejszoci. A jednak w yciu wskaniki historyczne dla kadego równie obowizujce i przydatne, jak wskazówki etyczne, estetyczne i t. p. Aczkolwiek i wzgld porównawczy w dziejach i podzia na okresy i epoki to tylko formuy prawdy, wzgldne i problematyczne, to jednak bez nich obej si nie mona i uatwiaj nam one poznanie historyczne, które obejmuje niekierowania tylko sam pami zdarze, ale i

s

s

s

mono

si

niemi.

Dlatego rzecz czy

i

ile

ten

jest

proces

bardzo

wan,

nowoytnego

rozstrzygn, przeobraenia

WSTP.

3

wspólnie z ineuropejskimi, czy proces ten, acz-

przechodzio spoeczestwo polskie

nymi narodami

róny co do formy, ale identyczny w treci, wla w spoeczestwo polskie nowe siy do ycia, czy te istotnie, jak chc niektórzy, dzieje Polski wskazuj od zarania wieków nowszych zboczenie wykokolwiek

i

lejenie

si

jej

z

drogi przepisanej

jem powszechno-dziejowym. o odpowied, czy istotnie na

w

i

wytknitej rozwo-

W ostatecznym celu chodzi par wieków

przed upad-

zamar instynkt twórczy i samozachowawczy kadego narodu. To wanie zagadnienie podejmuje praca niniejsza,

kiem,

Polsce

si przedewszystkiem na czynnikach rozwoju powszechno-dziejowego, jakie obowizyway w yciu wszystkich spoeczestw redniowiecznych na Zachodzie, a wic i w Polsce, ledzi zmiany zarówno na wewntrz jak i na zewntrz spoeczestwa, które go popchny na drog przeobraenia si w pastwo jednolite, nowoytne, dostarczajce podwalin dla rozwoju przyszej kultury narodowej, gównego dorobku ludów cywilizowanych europejskich po dob a opierajc

—

a

ostatni.

s

Ziemia i czowiek, to dwa czynniki historyi: jeden bierny, który dostarcza tylko oparcia i rodków do ycia, drugi czynny, który jest potg twórcz; ale jak bez ziemi, bez tej podstawy materyalnej aden naród niema monoci samoistnie

waciw

s

y,

rozwija si, podobnie losy ziemi zalene od losów jej mieszkaców, dlatego pod wyrazem Polska, rozumiemy zarówno kraj zamieszkay przez jeden naród, jak i ludzi, którzy swój byt oparli na tej ziemi.

i

Ziemia storyi. i

Do

i

nieubagany

s to dwa ywioy czynne w hiprzycza si jeszcze trzeci, zimny czas. Pierwsze dwa tworz wypadki,

ludzie

nich

—

trzeci je zmienia.

Jak

morska podchwytuje jedno olep na drugie, obala lub te

fala

zdarzenie, rzuca go na

4

WSTP.

potguje jego si, tworzy rozkoysane morze wypadków dziejowych, to lnice si agodnym poyskiem szmaragdu, to kbice si, straszne swym gniewem, swym rykiem stupiernym. Lecz jak to morze mimo swej burzliwoci, mimo chaosu i zamieszania swoich ywioów, ma swoje stae prdy i jednostajny ruch rytmiczny swych fal, podobnie i dzieje zarówno ludzkoci, jak i kadego narodu, maj swój prawidowy bieg, swoje podobiestwa czyli analogi, które si stale powtarzaj mimo rónicy czasu,

mimo zmiany warunków, maj cige denie w jednym które si skada na jedn ogóln cech, czyli na dusz narodu. kierunku,

Cz

I

DYNAMIKA HISTORYCZNA,

ROZDZIA

I.

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ. §.

Pocztki narodów wspóczesnych.

1.

tak

Francuzi,

Wosi

pótora tysica te

i

lat

wystpiy

ludy

My naleymy

zwanych nowoczesnych, jak Niemcy,

do ludów

downi dziejow,

sob

przeszo Wszystkie mniej wicej jednoczenie na wiw chwili ustpienia z niej ludów

t.

p.,

które licz za

istnienia historycznego.

staroytnych.

Uderzajcym jest fakt, e wszystkie ludy staroytnoci odgryway niejednakow rol; jedne z nich wybiy si wprzód na pierwszy plan, inne póniej, róne byy ich denia, sposób ycia, nawet ustrój pastwowy, ale wspólnie zoyy si na jedn cywilizacy.

Wiadomo, e pastwo, czyli imperyum rzymskie odtd zapanopodbio cay prawie ówczesny wiat waa jednolita owiata, jednolite urzdzenia pastwowe, nawet jednolita religia, w której pomieszay si poszczególne religie albo kulty pogaskie ludów staroytnych. Otó z chwil, gdy ta cywilizacya si przet. j. stracia sw moc twórcz i oywiajc, jednoi

ya

czenie

z

ni poczy upada

staroytne.

wszystkie prawie ludy

,

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

8

wiat staroytny wytworzy wspóln

w

cywilizacy,

zawieray si najwysze ideay, najdoskonalsze pomysy, czy to religijne, czy to pastwowe, czy której

wreszcie artystyczne, poszczególnych ludów. Otó ta cywilizacya jakby utrzymywaa przy yciu rozmaite ludy, które si na ni zoyy. Jedne z nich byy to

nawskró wojenne, jak Eraczycy, inne upiec, jak Asyryjczycy, inne znów, jak

plemiona tyczne

i

despoGrecy,

obdarzone wielkiem poczuciem pikna i swobody indywidualnej, inne znów, jak Rzymianie, miay ogromny zmys praktyczny zwaszcza w zakresie prawa i organizacyi pastwowej. Z chwil, gdy ich wspólne ródo cywilizacya ycia wyscho, wszyscy oni usunli si z widowni dziejowej.

—

—

Nowe

nowy okres dziejów rozpocz si

ycie,

ju na innem miejscu i wród innych ludzi — nie w ciepej kotlinie Morza ródziemnego, ale na pónoc od Alp i Karpat. Tam na pónocy, poza rodkowo-europejskiem pasmem gór, cignie si wielka nizina, agodnie spadajca do morza Pónocnego i Batyckiego nizina pena piasków, jezior, moczarów, lasów wierkowych i pagórków falistych. Tutaj osiady plemiona germaskie, a na wschód od nich na poudnie, plemiona sowiaskie. Nowi przybysze czci pomieszali si z dawnymi mieszkacami, jak Celtami, Rzymianami, i wytworzyli trzy grupy plemion: romask na zachodzie po rzek Ren, do której nale Fran-

—

i

a

cuzi,

Wosi;

germask midzy Renem

a

ab

i

so-

po Dwin pónocn, po rzek Dniestr i rzek Dunaj, sigajc na poudnie do Morza Czarnego i Adryatyckiego, a na wschód i na pónoc stykajc si z plemionami dzikiemi, ugro-fiskiemi, jak Madziarami, Czuwaszami, La-

wiask

na wschód od rzeki

aby

a

poczykami §. 2.

przyniosy

i

t.

p.

Pierwotny ustrój pastwowy. z

sob

tylko siy pierwotne

Ludy nowoczesne — wiee, niewy-

KOCIÓ

I

CESARSTWO REDNIOWIECZNE.

9

wzy

rodowe, czerpane, cnoty rodzinne, zwizki, czyli prastarych borów przywizanie do wojenn, odwag wytrzymao na klimat surowy, zadowojezior, i lenie i

ze

zarówno

pochmurnego nieba pónocnego, jak i ziemi. Ducha w nie tchno

z

skpych plonów wód

chrzecijastwo. §. 3.

Koció

i

cesarstwo redniowieczne.

wilizacyi redniowiecznej

Na gruzach cy-

powsta gmach nowy,

religia

chrzecijaska, która si zespolia w jeden koció. Przechoway si w nim zarówno szcztki cy wilizacyi staroytnej, a wic" nauka, sztuka, gospodarstwo, jak i zasady

prawa staro-rzymskiego. Koció by jedynem wiatem jedyn si. Ludy nowoytne byy to gromady niewielkie, które albo grabiy i wojoway, jak Germanowie, albo spokojnie trudniy si pasterstwem i rolnictwem,

i

jak Sowianie. Dopiero

koció

zorganizowa, czyli

ich

nauczy rzdzie si sob samym i kierowa. Polsk skadao mnóstwo maych ludków, jak lzanie nad Odr, Wilanie nad Wis górn i Mazurzy w kotlinie rodkowej Wisy, waciwi Polacy czyli Wielkopolanie, nad jeziorem Gopem i rzek Wart, Pomorzanie, nad morzem Batyckiem, Sieradzanie, czycanie i inni. Dopiero koció nauczy, jak te wszy-

-

maj

skupi si w jedno. przyj wiar chrzecijask, rozpoczynaj si dzieje waciwe Polski. Podobnie byo

stkie ludki

Odkd

spoi

i

Mieszko

u Franków z przyjciem wiary chrzecijaskiej przez Klodwiga, u Czechów przez Boywoja, u Bugarów przez ksicia Bogorysa. Ale byli to naczelnicy jednego albo kilku ludków. Dopiero koció nauczy ich i organizowa te ludki w jedno pastwo i w jeden

czy

naród. zyi,

Koció, prócz biskupów stojcych na czele dyece tworzy stolice arcybiskupie czyli metropolie

Stay one na

,

czele

pojedyncze ludki

i

kilku starali

Ksita skupiali poczy w jedn me-

dyecezyi.

si

je

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

10

tropoli czyli archidyecezy. Wtenczas nabierali oni prawa do tytuu królewskiego, który im nadawa pa-

pie

albo cesarz.

dy

Pierwszym ksiciem Polski, który do takiego zjednoczenia kocielnego kraju, by Bolesaw Chrobry. On te postara si o utworzenie metropolii w Gnienie, a z chwil kiedy mia w swym kraju arcybiskupa, roci pretensye do tytuu królewskiego. Dlatego Bolesaw Chrobry by pierwszym ksiciem, który uwieczy sw skro koron królewsk. Jak papie uwaa si za gow duchown caego chrzecijastwa, tak cesarz znów mia si za gow

By tylko jeden cesarz jeden papie — reszta panujcych uwaana bya za co im podwadnego. wieck.

By

i

koció

jeden

katolicki,

jedno cesarstwo, na wzór

dawnego cesarstwa rzymskiego, które si nazywao pastwem rzymskiem narodu niemieckiego. Sabsi panujcy uciekali si raz pod opiek cesarza, to znów pod opiek papiea. Tak Anglia, Polska, Wgry, wszystkie te kraje w swoim czasie podday si pod opiek papiea, a jako takie, uwaay si za lenna Stolicy Piotrowej i musiay paci podatek: wito-pietrze. zamian za to papie broni ich wobec

W

cesarza.

midzy cesarstwem a papiestwem wybuchy przewag i pierwszestwo wadzy, wtedy

Kiedy walki

o

ksi

polski,

Bolesaw

miay

czyli Szczodry,

stan

po stronie ówczesnego papiea Grzegorza VII. Hildebranda, zwanego Wielkim. Papie wtedy po raz pierwszy uzna tytu królewski w Polsce, albowiem Bolesaw Chrobry koronowa si samowolnie. Po Bolesawie Krzywoustym, Polska napowrót rozpada si na pojedyncze ksistwa, czyli dzielnice. Niead trwa z gór przez pótora stulecia. Ale m-

ksita marzyli o wskrzeszeniu dawnego królestwa polskiego. Starali si przeto skupi w swych drzejsi

W

USTRÓJ FEODALNY

rkach

wszystkie biskupstwa

i

U

EUROPIE.

metropoli:

tylko

taki

ksi

mia prawo koronowa si na króla, posiada w swych ziemiach arcy biskupstwo. Ta-

bowiem

który kimi byli

ksita lscy, jak Henryk I. Brodaty, albo syn jego, Henryk II. Pobony. Mia on, prócz lska, Kraków, Sieradz, Pozna, Gniezno, brakowao mu tylko dwóch biskupstw: mazowieckiego i kujawskiego. Byby je z czasem moe przyczy, ale przeszkodzi mu w tem napad Mongoów, w czasie którego pod Lignic. Dopiero w pidziesit lat póniej królestwo w Polsce zostao odbudowane.

zoy

gow

Widzimy zatem, jak w tych wszystkich wypadKoció pomaga narodom organizowa si: broni ich od pochonicia przez silniejsze pastwa, utrzymywa jedno midzy pokrewnymi ludkami w osobie kach

panujcego, tej

czyli króla;

jednoci, upadku

nawet w chwili rozlunienia królewskiej zawsze utrzy-

wadzy

mywa jedno kocieln w postaci biskupiej, ksita za energiczniejsi ali dziki temu

budowa la

zatem

Koció nazywaj »matk

§. 4.

w

polityczn, czyli odco stao si u nas za Przemy-

Wadysawa okietka

i

Ustrój

W

arcy-

bystrzejsi, zdo-

odnowi jedno

królestwo,

(1295)

I.

metropolii i

feodalny

w

(1320).

Susznie

narodów«.

Europie

i

system

dzielnicowy

Polsce. walkach i zapasach o pierwszestwo wadzy nad caym wiatem chrzecijaskim strawiy si dwie potgi redniowieczne: cesarstwo i papiestwo. Trzeba wiedzie, i cesarstwo rzymskie narodu nie-

byo wcale jednolit potg narodow. Niemiec, naleay do Wochy. Cesarze rocili

mieckiego, nie

Prócz

do niektórych ziem francuskich, do do Wgier. Byo to pastwo chrzecijaskie, midzynarodowe. Podobnie, jak imperium rzymskie, panowao nad caym wiatem staroytnym, tak samo i cesarstwo redniowieczne rocio sobie wadz nad wszystkimi narodami chrzecijaskimi. Zasug sobie

Polski,

pretensye

Czech

i

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

12

jego byo, i utrzymywao jedno, gdy cae rednie wieki byy okresem rozbicia. Poszczególne kraje dzieliy si na drobne pastewka, ziemie albo terytorya.

Wadca kadego

terytoryum nie

uznawa nad sob

zwierzchnika, prócz cesarza; by to ksi, hrabia albo biskup. Ale ci ksita poszczególnych terytoryów, mieli znów podwadnych sobie baronów, którzy te nie uznawali niczyjej wadzy, okrom swego ksicia; ci baronowie znów mieli w zalenoci od siebie rycerzy. Sowem, kady w wiekach rednich by (suzerenem) i czyim czyim (wasalem), zna tylko swego bezporedniego zwierzchnika i mia

adnego

wadc

sug

swoich poddanych.

Bya wic caa

drabina dostojestw na której szczycie sta cesarz. Ustrój ten pastwowy redniowieczny nazywa si feodalizmem, od wyrazu feodum, lenno, co oznacza kawaek ziemi, nadawany wasalowi przez suzerena, w zamian za obowizek suby wojskowej. i

urzdów

W

(hierarchia),

byo hierarchii dostojestw, i nie lennów, ale Polska równie przeokres rozdrobnienia na poszczególne

Polsce nie

byo rozdawnictwa chodzia

swój

ziemie, czyli dzielnice, z

osobnymi

ksitami w

kadej.

Kada

ziemia miaa swoich urzdników, swoje wasne prawa, zwyczaje. Bya wic taka sama rónolito, jak na zachodzie; i jedno narodow przedstawiaa tylko wadza monarsza. Tak wic rozdrobnienie i wewntrzne rozbicie,

cao

rónobarwna mozajka urzdze, obyczajów, form ynawet narzeczy miejscowych — oto istotne cechy bytu redniowiecznego. Pozornie górowaa nad tern jednolito caego wiata zachodniego, zjednoczonego w jeden koció katolicki i w jedn Rzeczpospolit cia,

chrzecijask

z

dwiema gowami: papieem

i

cesa-

rzem na czele. Podobnie jak ciaa niebieskie, zanim si uksztatuj ostatecznie, tworz przez czas dugi jedn bezksztatn mgawic, tak samo byo i z ludami

PRZEOM W DZIEJACH

EUROPEJSKICH.

13

chrzecijaskimi Europy. Przez cae wieki rednie tworz one jedn pramgawic, która pod koniec rednich wieków poczyna si rozbija na pojedyncze krgi, cakiem samoistne wiaty osobne pastwa i narody. ku schykowi §. 5. Przeom w dziejach europejskich wieków rednich. Ludy Europy, skupiwszy si w jedn wielk Rzeczpospolit chrzecijask, zapragny urzeczywistni wielki cel religijny owobodzenie Grobu Chrystusa Pana. Std powsta cay szereg wypraw, zwanych wyprawami krzyowemi, trwajcych blizko

—

—

200

lat.

Wkrótce jednak okaza si cel ten nieziszczalnym, zapa ludów europejskich zacz stygn, a razem z nim blada wielka gwiazda religijna, która przywiecaa wiekom rednim. Europejczycy zetknli si po raz pierwszy z bogatym i wyksztaconym wschodem. Poczli szuka drogi do bogatych Indyi, róda wszystkich bogactw. Upadek Konstantynopola wywoa napyw Greków do Woch. Przynieli oni ze sob skarby cywilizacyi staroytnej, dziea Arystotelesa i innych mdrców Grecyi. Rozpoczo si w Europie odrodzenie nauk. Wzito si napowrót do badania przyrody. Za tern posypa si cay szereg wynalazków, które wywoay przewrót w sposobie ycia dotychczasowym. Wynalazek prochu zburzy system feodalny. Dumni baronowie i rycerze, gniedc si dotychczas w swych nieprzystpnych skalistych zamkach, doczekali si chwili, kiedy pod kulami armatniemi rozsypay si w gruzy ich niezdobyte zamki, na miejsce nich podniosy si bogate miasta, które popieray wadz królewsk w walce z monowadztwem. Wynalazek druku rozpowszechni owiat, która dotychczas ukrywaa si w murach klasztornych, albo te bya dostpn tylko dla monych. Czytanie ksig rozkuo kajdany myli ludzkiej, która dotychczas bya niewolnic jedynej mdroci

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

14

—

teologii. Kompas uatwi eglug i damorskie. Vasco di Gama opywa brzegi dostaje si do Indyi Wschodnich, Kolumb,

redniowiecznej lekie

wyprawy

Afryki

i

inn drog kierujc si, napotyka nieznany nowy ld, który sta si odtd ródem niesychanych bogactw. Stamtd napywao rocznie zoto srebro w iloci przei

wyszajcej cay zasób dotychczasowy kruszców szlachetnych w Europie. Pod wpywem tego napywu zota srebra, ceny ziemi, ywnoci, id w gór, ale natomiast rozwija si przemys i handel, których uatwiei

niem

jest kredyt.

Panujcy

maj

rodki na prowadzenie wielkich wojen. Przy ich pomocy zakadaj pastwa potne, od powstania których zaczyna si okres dziejów nowoytnych. §.6. Wzrost terytoryalny Polski. Mówiem, jak koció gra rol w pierwotnej organizacyi pastwowej. Wszdzie pastwo tworzyo si ze skupienia rozproszonych dzielnic czyli ziem. W Polsce dokonao si to zjednoczenie ostatecznie za Wadysawa okietka. Syn i na-

stpca jego, Kazimierz Wielki, by to roztropny polityk wietny gospodarz. Wzmocni on pastwo na wewntrz, ale bytu jego na zewntrz wobec nieznacznych rozmiarów Polski piastowskiej, nie móg zabezpieczy. Polska piastowska rozcigaa si od Warty na zachodzie po Narew i Bug na wschodzie, na poudniu opieraa si o Karpaty, na pónoc rozcigaa si w kierunku morza Batyckiego. Taki by system geograficzny Polski, od którego zaleaa jej polityka mocarstwowa, czyli stosunek do

i

a

ssiadów

Polski.

zmieni si w roku 1386, t. j. z chwil Litw. Ju Kazimierz Wielki uczyni wyom w systemie roku 1340 przyczy on prageograficznym Polski. wem nastpstwa do Polski Ru halick, nastpie wda Stan ten

unii Polski z

W

PRZEOBRAENIE WEWNTRZNE.

si w spór

z

ksitami

litewskimi

o

15

Woy

i

Podole,

nalece do Rusi halickiej. Polityka geograficzna Polski odtd przenosi si na wschód. A gdy wreszcie Litwa zawary uni polityczn, wtedy nowe Polska pastwo znalazo si w cakiem odmiennem pooeniu geograf icznem. Na pónoc opara si o Dwin, na wschód o Dniepr, na poudnie o rzek Dniestr. Odtd wytknity zosta nowy kierunek dla rozwoju geoziemie

i

Polski. Rzekami Dnieprem, Dniestrem Prutem, musiaa si ona rozszerza w kierunku morza Czarnego, rzekami D zwin w kierunku i morza Batyckiego. Na zachodzie pozostawaa obrona linii rzek Odry i Warty, na wschód trzeba si byo rozszerza za rzek Dniepr, w kierunku wielkiego ksistwa moskiewskiego. Taki by nowy system granic

graficznego

i

Wis

Tworzy on cakiem nowe podstawy

Polski.

dla jej po-

lityki geograficznej.

rzdów rebardzo prosty. Spoeczestwo ówczesne dzielio si na poszczególne warstwy czyli stany. Kady stan taki mia swoje wasne prawa, czyli przywileje, które zabezpieczay mu samorzd, nieraz daway prowadzenia na wasn polityki Panujcy przeto mao zadawali lub wojen. sobie trudu w kierowaniu caem pastwem. Chodzio im tylko o to, aby stan jeden nie uciska drugiego, aby bya utrzymana §. 7.

Przeobraenie wewntrzne. System

dniowiecznych

by

mono

rk

równowaga midzy

stanami. Na tej równowadze opieswoj wadz. System ten nosi nazw systemu stanowego. Podstaw prawn dla istnienia kadego

rali

oni

stanu,

kady noci.

by

mocy którego si swemi prawami i swoj wolDuchowiestwo miao swoje przywileje, poprzywilej czyli dokument, na

stan cieszy

dobne przywileje posiadali moni panowie, baronowie, takie same przywileje miay i miasta, nawet ydzi. Jeden tylko stan wociaski nie by prawnie uznany. Z pocztku zalea on bezporednio od ksicia, albo od

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

16

czasem panujcy zrzekli si swych praw zwie-

króla, z

rzchniczych nad ludnoci na rzecz czy to duchowiestwa, czy to panów.

Tak powstaa wadza patrymonialna monych panów, czy to duchowiestwa, czy szlachty nad ludnoci wieniacz. Naleay do niej sdownictwo, addaniny albo czynsze ludnoci wieniaczej. Polski z zachodu kolonizacya, wtedy i chopi otrzymali wasny samorzd sdowy, wasnych urzdników sotysów, którzy nieraz byli bardzo potni i mieli wasne prawo, tak zwane prawo ministracya

i

Gdy jednak przysza do

niemieckie.

Ten podzia na stany z wasnym samorzdem odrbnymi przywilejami, przez dugi czas zabezpiecza spokój rozkwit kraju. Ale stopniowo stosunki poczy ukada si mniej korzystnie. Jedne stany nagromadziy w swych rkach wicej przywilejów, anieli i

i

drugie,

poczy

przeto silniejsze warstwy

gnbi sabsze.

Obowizkiem przeto panjcego byo znów przywróci równowag pomidzy stanami.

Byy jeszcze i inne niedogodnoci danego systemu stanowego. Panujcy rzdzi caym krajem, jedzi z jednego koca na drugi, odbywa sdy, kara zoczyców, broni granic. Ale poza panujcym, który uwaa kraj cay za swoj dziedzin, nie byo nikogo coby poczuwa si do obrony interesów wspólnych, do solidarnoci narodowej. Tak wic w Polsce byli Wielko- i Mao-polanie, Sieradzanie i czycanie, ale obywateli jednego kraju, Polaków, nie byo. Kada ziemia uwaaa siebie za niezalen

i

uznawaa nad sob bezporednie zwierzchniw kadej ziemi

ctwo panujcego. Zreszt rzdzili si sami ziemianie, t. j. w krakowskiem w sieradzkiem Sieradzanie i t. p.

—

istniaa

byo

godno

wojewody

i

—

W

kasztelana.

zespoli cay kraj nietylko

Krakowianie,

kadej

ziemi

Trzeba

pod rzdami

wic

jednej

PRZEOBRAENIE WEWNTRZNE.

17

gowy, króla, ale wytworzy jeden wspólny rzd, skadajcy si z urzdników, dykasteryi sdowych, administracyjnych.

Obywateli

jednej

ziemi

byo

trzeba

uczyni obywatelami caego kraju. Ta zmiana dokonaa si wanie na przeomie wieków rednich i nowych. Wtedy te powstao po raz pierwszy pastwo nowoytne. Na Zachodzie królowie, amic dawne przywileje w walce ze stanami monymi, opierali si na stanach ustrój

t drog

dawny pastwowy redniowieczny, na nowoytny. Naj-

mniej uprzywilejowanych

i

zmienili

najbogatszym stanem na zachodzie, choz powodu swej zalenoci od magnatów, hrabiów, ksit i biskupów, byy miasta. Królowie przeto oparli si na mieszczastwie i z jego pomoc zamali potg monych feudaów. Obaliwszy wastan najpotniejszy, zagarnli w swoje rce dz i stworzyli monarchie samowadne czyli absolutystyczne. Takim by Ludwik XL, król francuski, Ferdynand, król aragoski, Henryk VIII., król angielski. I w Polsce dokonaa si zmiana podobna. I tutaj królowie, jak Kazimierz Jagielloczyk, Jan Olbracht, wreszcie Aleksander uszczuplali przywileje monych. I oni uciekali si do pomocy warstwy mniej uprzywilejowanej. Ale w Polsce nie byo tak silnie rozwinitego ywiou mieszczaskiego, jak na Zachodzie, byli tylko ziemianie, warstwa rednia, i przy ich wspóudziale nastpia przebudowa ustroju pastwowego. Rezultat jednak tego przewrotu by wrcz inny, jak na Zachodzie. Zamiast wadzy absolutystycznej, powsta system reprezentacyjny, czyli wspóudzia w rzdach wadzy królewskiej innych czynników, warstwy wyszej i redniej. Zasada wolnoci utrzymywaa si

silniejszym

i

cia upoledzonym

ca

w nowym

ustroju Rzpltej, tylko

nie stanowa, ale reprezentacyjna

bya

to

ju wolno

na mocy udziau praw-

nego Tadej warstwy we wspólnym rzdzie. ""

"wznusi

ruuM.

2

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

18

Podobny ustrój jak w Polsce, istnieje dzisiaj we wszystkich pastwach na zachodzie Europy. jednej tylko Anglii by podobny system reprezentacyjny, jak w Polsce. Ten ustrój pastwa, na swobodzie oparty, zosta zapoyczony z Anglii przez inne pastwa

W

w

w.

Gdy Polska upada skutkiem

XIX.

wytworzy si sd,

e

to

wolno j

rozbiorów, zgubia. Jest to

fasz.

Skad

§. 8.

Polski

wzgldem narodowym.

pod

Polska

skadaa si z ludnoci prawie jednolitej pod wzgldem narodowym. Mieszkacy jej byli to piastowska

sami Polacy. Nieznaczn przymieszk stanowili ydzi, którzy si schronili do Polski przed przeladowaniami na Zachodzie, i Niemcy, zaludniajcy przewanie miasta. Chocia jednak wikszo mieszkaców mówia jzykiem polskim, to jednak jzyk ten by wówczas tak schodzi na plan drugi. mao wyksztacony, Pisano w urzdach po acinie. acina bya wów-

e

jzykiem warstw wyszych, owieconych. Jzyk by tylko mow gminn. O narodowoci nikt wówczas nie mia pojcia. Dopiero pod koniec wieków rednich poczyna si budzi patryotyzm, duch odrb-

czas

ojczysty

noci narodowej. Pod tym wzgldem Polska nowoytna miaa bardzo trudno zadanie, albowiem liczba narodowoci znacznie si w niej pomnoya. Oprócz Polaków wchodzili

w

jej

szczepów:

Rusini trzech odrbnych Czerwona, Biaa i Czarna. Polska przeto

skad

Ru

Litwini

i

nowoytna miaa rónorodny skad narodowy, musiaa przeto do zblienia si z sob rónych narodowoci. Prócz tego mieszkaa w Polsce znaczna ilo Rumunów (WoOrmian, Wochów, nieco Greków

dy

i

ochów).

W tym procesie zjednoczenia narodowego, nie graa adnej roli przemoc, podobnie jak w przeobraeniu si ustroju pastwowego. Kada narodowo

SKAD

POLSKI POD

WZGLDEM NARODOWYM.

19

miaa zabezpieczone prawo uywania wasnego jzyka. Tak w Prusiech urzdowym by jzyk niemiecki, na Rusi i na Litwie jzyk ruski. Tak samo w zakresie praw swobód wszystkie i

narodowoci byy równouprawnione. wieku cay szereg monych rodzin ruskiego, jak Ostrogscy,

W

by

Winio wieccy,

XVI. i XVII. pochodzenia

Kiszkowie, Sa-

piehowie, Pocieje, Chodkiewicze. jzyka polskiego

Wpyw

i kultury polskiej na na Rusi zaznacza si tylko wród warstw wyszych, a to z powodu, jak mówiem, wyszoci owiaty polskiej nad rusk. Te warstwy przeto, które byy uksztacone, polszczyy si. Wrcz przeciwnie Te z powodu braku z niszemi warstwami ludnoci.

Litwie

i

owiaty utrzymyway swój charakter narodowy odrbny. Inaczej

byo na

Zachodzie.

lsk,

prastara dziel-

dostaa si naprzód pod panowanie Czechów, póniej Niemców. Poniewa owiaty polskiej z chwil oderwania si lska od kraju rodzinnego, jeszcze prawie nie byo, przeto wysze warstwy ludnoci ksztaciy si w jzyku niemieckim i straciy

nica piastowska,

biegiem czasu swój narodowy charakter. Tymczasem lud przetrwa przez lat kilkaset napyw germaszczyzny, zachowa mow, w czci dawny strój i obyczaje i ocali swój charakter narodowy. Rezultat by ten, pod wpywem owiaty wspólnej, jednakowych praw i swobód, tudzie tych samych urzdze, rozwina si jedna ta sama kultura w Prusiech, w Polsce, na Litwie i na Rusi. Mieszkacy rónego pochodzenia przyznawali si do wspólnej narodowoci. Najwiksi bohaterowie, czyli geniusze polscy zrodzili si z mieszanych familii. Kopernik, najwikszy astronom, mia w sobie pó krwi polskiej, pó krwi niemieckiej. Znakomity nasz wieszcz narodowy Adam Mickiewicz pochodzi ze zlewku krwi polskiej i ruskiej. A i dzisiaj jeszcze mamy cay zastp znakomitych z

sw

e

i

2*

PODSTAWY POLSKI REDNIOWIECZNEJ.

20 ludzi,

mimo obcego pochodzenia, przyznaj si narodowoci polskiej. Wyliczylimy gówne czynniki Streszczenie.

którzy

do kultury §. 9.

potgi

i

Polski.

Nale

ludy,

w skad

do nich ziemia, granice geograPolski wchodzce. Na tych podstawach by zbudowany gmach pastwa polskiego od do schyku wieku koca w. XIV., który przetrwa

ficzne

i

a

XVIII., czyli przez cztery stulecia.

Mówilimy, e Polska z przyjciem chrzecijastwa wesza w skad ludów europejskich, rozpoczynajcych nowe ycie historyczne pod opiek Kocioa i Cesarstwa rzymskiego. Dziki tej jednoci z Zachodem

wzia

udzia w wytworzeniu nowej cywilizacyi euroktóra zacza kiekowa po upadku wiata staroytnego. Koció nada jej organizacy jednolit, broni jej od zatracenia bytu samoistnego, zanim poczucie odrbnoci narodowej wzmocnio si tak dalece, moga broni swej indywii Polska na wasn pejskiej,

rk

dualnoci.

pastwo piastowskie, Polska jest pod wzgldem narodowym jednolita, ale zamknita w wakich granicach midzy Wart a Bugiem, midzy Karpatami a morzem Batyckiem. Byo to pastwo Pierwotnie, jako

redniowieczne, dziedzina, wasno rodu ksicego Piastów, rozbite na odrbne dzielnice i podzielone na stany.

Z chwil, gdy jedno wiata chrzecijaskiego si rozbia, tworz si pastwa nowoytne, nie na na skupieniu wszystkich ziem oparte, na systemie stanów, lecz na wspólnoci prac Polsce to przeobraobywatelskich rozwijajce si. enie schodzi si z jednoczesnem rozszerzeniem granic. Na pónoc opara si o Dwin, na wschód o Dniepr, do morza Batyckiego, z jednej strony przylgna z drugiej do morza Czarnego. Odtd zaczyna si okres dziejów Polski nowodzielnicach, lecz

ju

nie

W

STRESZCZENIE.

21

ytnej. Teraz gównem zadaniem, które na równi z innymi narodami Polska musiaa wytkn sobie dla zabezpieczenia swego bytu i prawidowego rozwoju, byo utrzymanie granic, a wic zajcie brzegów morza Batyckiego i Czarnego.

Taki

by gówny

kierunek dziejów nowoytnych stopniowy zamierzamy opisa

Polski, których przebieg

w i

pierwszej jego fazie przeobraenia mocarstwowego politycznego Polski.

ROZDZIA UNIA POLSKI

I

II.

LITWY.

Zmiana systemu geograficznego polsko-litewskiej dokonywa si

Skutkiem zmiana granic, czyli caego systemu geograficznego Polski, a wskutek tej zmiany, i polityka mocarstwo Polski zmienia dotychczasowy swój kierunek. Punkt cikoci jej przenosi si z zachodu na wschód. Polska zrzeka si Pomorza i lska, natomiast przycza obszerne kraje rusko litewskie na wschodzie. Stanowisko jej mocarstwowe silniejsze jest na wschodzie, nieli na zachodzie. Czy to bya zmiana na korzy, czy te na niekorzy Polski? Oto pytanie, jakie niejednokrotnie sobie zadawano. Utrzymywano, i taka polityka geograficzna Polski bya bdem; wydaa bowiem ziemie na zachodzie na up Niemców, natomiast na wschodzie wytworzya walk czyli antagonizm pomidzy Polsk §. 10.

unii

a

Moskw. Na to

Polski.

e na pooenie nasze si inne przyczyny, a nie dzi stosunki ukadaj si dla przez cztery przeszo wieki, wa-

trzeba odpowiedzie,

zoyy

polityczne obecne unia z roku 1336. Jeeli

nas niekorzystnie, to nie skutkiem tej polityki geograficznej, Polska górowaa nad ociennymi narodami na wschodzie na zai

POLITYKA GEOGRAFICZNA POLSKI NA ZACHODZIE.

23

Sowem, wrcz przeciwnie moemy twierdzi, i potga mocarstwowa Polski zawdzicza swe po-

chodzie.

wstanie skutkiem przesunicia si granic Polski na dawschód. Aeby to zrozumie, trzeba wyjani sobie stosunek Polski do innych mocarstw w chwili, kiedy unia Polski z Litw jeszcze nie bya si do-

leki

konaa. §.

11. Polityka geograficzna Polski

W

na zachodzie.

Anta-

gdy w Polsce rozbicie dzielnicowe doszo do najwyszego stopnia, to jest w w. XIII., na zachodzie wyroso silne pastwo sowiaskie — Czechy. Czechy podobnie jak Polska, zostaway przez dugi czas w pewnej zalenoci od ce-

gonizm z Czechami.

chwili,

sarstwa niemieckiego, a bardziej jeszcze anieli my, przejy si duchem obcym, niemieckim, zarówno w swoim ustroju pastwowym, jak w obyczajach, tudzie w kulturze. Na szczcie dla Czech przyszo rozokresie wielkiego bezbicie cesarstwa niemieckiego. królewia w Rzeszy Niemieckiej (1250—1278) jeden z panujcych czeskich, Ottokar Przemysaw II., potrafi skupi w swych rkach ogromny obszar ziem od gór Sudetów, granicy pónocnej Czech, do morza Adryatyckiego. Królestwo jego obejmowao, prócz Czech waciwych i Moraw, wikszo krajów o ludnoci mieszanej sowiaskiej i niemieckiej, które si zoyy na póniejsze kraje dziedziczne korony Habsburgów,

W

a

wic Austry doln

górn, Styry i Karynty. potne nie przetrwao dugo, gdy nowoobrany cesarz, Rudolf L, odebra Ottokarowi wikszo krajów i odda je synom swoim, przez co pooy podwalin dla przyszej potgi domu Habsa

Mocarstwo

to

i

tak

burskiego. Ale mimo to Czechy byy gronym ssiadem, zwaszcza wobec Polski. roku 1291 król czeski, Wacaw, zaj Kraków, a chocia w Wielkopolsce utrzymali si Piastowie, i Przemyl I. na swe skronie koron królewsk, to jednak po jego mierci Wiel-

W

woy

UNIA POLSKI

24

J

LITWY.

Maopolska zczyy si pod berem dynastyi Przemy sawcó w. Jak dalece wówczas Polska bya sab, najlepszym jest dowodem, e najrozumniejsi ludzie i w dokopolska

i

datku najarliwsi patryoci, myleli o oddaniu korony królom czeskim. Tern si tumaczy, ten sam który nakoni Przemyla do arcybiskup gnienieski, wznowienia tytuu królewskiego, koronowa take Wacawa II. na króla Polski. By to Jakób winka. Czechy i Polska Z pocztku zanosio si na to, utworz jedno pastwo. Czesi stali wówczas wyej od Polski pod wzgldem cywilizacyi Dlatego Polska podnarodaaby si ich wpywowi i bardzo by moe, polska zczechizowaaby si. Przez czas bardzo krótkich rzdów czeskich, Polacy przyjli od nich bardzo wiele urzdze. Niektóre z nich przetrway nawet

e

polskiej

e

e

dowo

w póniejszym ustroju Polski. Tak król Wacaw rzdzi w Polsce przez swoich namiestników, czyli starostów, którzy penili sub w grodzie, karali przestpców, utrzymywali spokój w kraju. Godno ta pozostaa si na zawsze w Polsce. Byli to nawet póniej

i

jedyni urzdnicy, speniajcy swe obowizki z ramienia króla. Inne urzdy w Polsce, jak wojewodów, kasztelanów, podkomorzych, zawdziczay swe powstanie dzielnicowym, zamiedawnym urzdzeniom

ksicym

niy si z

ona

z

czasem na urzdy ziemskie,

ziemian,

rzdzcych si

czyli

pochodziy

samodzielnie.

Rzdy czeskie pozostawiy trway lad w dziejach Polski jeszcze na innem polu, mianowicie w systemie monetarnym. Na wzór bowiem czeski poczto za króla Wacawa wybija w groszami.

Polsce pienidze srebrne, zwane srebrne, które zato w Polsce do ostatdenary i

Byy

stpiy dawne nich czasów.

wiksze monety

a

kryy

Grosz

by odtd

stale

jednostk mone-

tarn w Polsce. Tak wic na pocztku wieku XIV. Czechy mogy

POLITYKA GEOGRAFICZNA POLSKI SA ZACHODZIE.

pochon

2B

strony za grozia Polsce czechizacya, zatrata charakteru narodowego polskiego. kuUratowa od tego Wadysaw okietek,

Polsk,

z drugiej

j j wsko-sieradzki,

ksi

przez to sta si bohaterem narodowym. Znanem jest opowiadanie, jak okietek uciekajc przed Czechami z Krakowa, musia przez czas niejaki ukrywa si w jaskini pod Ojcowem; schroniska i opieki dostarczyli mu wocianie tamtejsi.

Uszedszy sie

który

z Polski,

okietek przyby do Rzymu w

wielkiego jubileuszu

w

r.

Na

1300.

cza-

stolicy apostol-

zasiada wówczas papie Bonifacy VIII. Papie cesarz z niezadowoleniem patrzyli na wzrost dyna-

skiej i

styi

Przemysawców,

w Rzymie

prócz

witego

za lenno

tego Piotra.

Polsk uwaano Tronem polskim

zasadzie praw zwierzchniczych móg rozporzdza tylko Papie. Poniewa Wacaw II. zaj Polsk samowolnie, a jednoczenie plany poczenia z Czechami Wgier, gdzie wygas ród panujcy Arpadów (1301), przeto papie i cesarz obmylili wspólnie

na

ywi

wypraw

przeciwko

Wacawowi

II.

Do wspóudziau

Wadysawa

okietka. Tak zawarta zostaa zwizek mocarstw przeciwko Czechom. Korzystajc z poparcia Europy zachodniej, Wadysaw okietek wkroczy do Polski. Tutaj znalaz ywe sympatye wród ludnoci, która niezadowolona bya z rzdów czeskich. Rozbudzi si ju bowiem wród ludnoci patryotyzm, czyli poczucie odrbnoci narodowej Polski. Nacisk Czechów wywoa odpór czyli reakcy narodow. Wsparty przez zgodn wol narodu, okietek utrzyma si w Polsce; gdy wkrótce potem wymara rodzina Przemysawców, a Czechy dostay si w rce innej dynastyi niemieckiej Luksemburgczyków, okietek odbudowa pastwo polskie i koronowa si zaprosili

i

koalicya, czyli

na

króla. §.

z

12.

Utrata

lska.

W

tern

Czechami, Polska utracia tylko

wspózawodnictwie

lsk, prastar

pia-

26

USIA POLSKI

I

LITWY.

stowsk dzielnic, która w roku 1340 na zawsze sza do Czech.

prze-

Nieprawd jest, jakoby lsk w w. XII. XIII., pod rzdami starszej linii Piastów, si zniemczy. Z tego bowiem susznie kto mógby uczyni zarzut Polakom, i pozwalali wynaradawia swoje ziemie. Ale gdy dowiedziemy, i lsk w chwili przyczenia i

by

si, i wina zniemczenia tej prowincyi ciy nie na Polakach, lecz na Czechach, pastwie sowiaskiem, które nie umiao obroni swego kraju od zalewu niemieckiego. Ksita lscy, z najstarszej linii Piastów pochodzcy, byli czystej krwi Polakami. O Henryku Brodatym

do Czech

ziemi polsk, wtedy okae

e

o Henryku Pobonym mówilimy, dyli do odbudowania monarchii w Polsce. Nic dziwnego, niemczyzna przedostawaa si na lsk. Ksita lscy wi-

i

e

w Niemcach, przybyszach, czyli kolonistach, ywio wyksztacony, gospodarczy, który zaludnia kraj i podnosi jego kultur. Zreszt o moebnoci utraty tej ziemi na korzy Niemców nikt zgoa nie myla. Ksilscy uczyli si po niemiecku, albowiem jzyk niemiecki by wówczas bardziej wyksztaconym, jak dzieli

ta

polski.

Panowaa wówczas moda w wyszych

warst-

wach uczenia si jzyka niemieckiego, taka sama jak dzisiaj, dajmy na to, jzyka francuskiego. Ale nawet w wyszych warstwach ywio polski mia przewag nad niemieckim. Jeszcze w r. 1341 gdy zaszed spór w kapitule wrocawskiej o wybór biskupa Polaka czy Niemca — to Polacy mieli przewag i kandydat Polak otrzyma wikszo gosów. lsk przeto nie by wówczas wcale zniemczony.

Królowie czescy cigle sobie rocili pretensye do korony polskiej. Kazimierz Wielki, aby zabezpieczy sobie z ich strony pokój, odstpi im lska w zamian za zrzeczenie si przez króla Jana luksemburskiego pretensyi do korony polskiej. Ale poczucie wspólnoci

POLITYKA GEOGRAFICZNA POLSKI NA ZACHODZIE.

27

trwao nieprzerwanie midzy ziem Polski. Zbigniew Olenicki, stanu i gowa kocioa w Polsce, praznakomity przyczy napo wrót do Polski w poowie wieku XV., a nawet jeszcze w w. XVII. Polacy rocili sobie pretensye do lska na zasadzie przynalenoci biskupstwa wrocawskiego do archidyecezyi gnienieskiej. pochodzenia

lskiem

i

m

gn

tradycyi

reszt

a

lsk

czno

lska z ziePod jednym wzgldem miami polskiemi nigdy nie zostaa zerwan, a mianowicie pod wzgldem kocielnym. Biskupstwo wrocawskie naleao do metropolii gnienieskiej, która daa mu pocztek. 13.

§.

a z

Zakon

Polityka geograficzna Polski na zachodzie. Polska

Drug potg

Niemiecki.

Polsk na zachodzie by Zakon sprowadzony do

XIII.

chemisk, skich.

Polski,

rozszerza si

Zagarnwszy

ssiednie Pomorze,

i

z

v

^dzie

t

W wieku

otrzyma ziemi

pocztku w ziemiach

Prusy, zwraca o

spózawodniczc

niemiecki.

pru-

swoj uwag na

ziemi wszczyna si pierwszy

midzy nim a Polsk. Pomorze byo przedueniem Kujaw

zatarg

i

WielkoPolski ze

Miao ono ogromne znaczenie dla wzgldu na ujcie rzeki Wisy i Odry, tudzie na dostp do morza Batyckiego. Ksita pomorscy byli mniej lub wicej zczeni z Polsk. Ju w drugiej po-

polski.

owie w. XIII., ksi witopek pomorski przewidzia zamysy Krzyaków, dlatego czy si przeciwko nim z pogaskimi Prusakami. Bya to ta sama myl, która w sto lat póniej doprowadzia do unii Litwy z Polsk. Ksita polscy nie upatrywali wówczas jeszcze nic gronego dla siebie ze strony Zakonu, dlatego

ksi

pomorski, witopeka. Ostatni Mszczuj II., zapisa swe ziemie Przemysowi, ksiciu wielkopolskiemu (1282). Tym sposobem Pomorze znowu zostao zczone z Polsk.

nie wspierali

UNIA POLSKI

28

I

LITWY.

Ssiednia marchia brandeburska, która zaoona zostaa na ziemiach sowiaskich drog gwatu i przelewu krwi, pragna zagarn Pomorze. Królowie czescy,

Wacaw

II.

i

Wacaw

III.,

przekazali

prawo ko-

rony polskiej do Pomorza na rzecz Brandeburgii. Ale

wieco wie, którzy rzdzili wówczas Pomorzem, nie chcieli uzna zwierzchnictwa Brandeburczyków podi

dali

si

si Wadysawowi okietkowi. Wojska polskie miay broni Gdaska,

nie na siach

ale

czujc

do odparcia Brandeburczyków, przy-

woay

na pomoc Krzyaków. Krzyacy popieszyli z odsiecz, ale po wkroczeniu na Pomorze, landmistrz Zakonu zaj grody na swoje imi (1308). Bya to wyrana zdrada. Wojska polskie stoczyy walk ze swoimi rzekomymi sprzymierzecami, ale Pomorza nie udao si ju odzyska. Zajcie Pomorza jest pocztkiem potgi pastwowej Zakonu niemieckiego. Dotychczas byo to stowarzyszenie, nawpó wieckie, nawpó duchowne, zaoone w celu obrony i szerzenia wiary chrzecijaskiej wród pogan. Teraz Zakon przemieni si w pastwo, które zajo Prusy, Pomorze, sowem brzegi morza Batyckiego i ujcie Wisy. Odtd Zakon musia si rozszerza czyli posuwa w Polski w kierunku dróg wodnych, które si koczyy w jego ziemiach. Wyranym znakiem tej przemiany stosunków byo przeniesienie stolicy wielkiego mistrza zakonu do Prus (1309).

gb

Zakon Niemiecki

w

czasie

czyli rycerzy P. Maryi,

powsta

wojen krzyowych dla obrony chrzecijan od

wyznawców wielki mistrz

Po upadku wypraw krzyowych zakonu rezydowa w Wenecyi, w Pru-

proroka.

za bawi tylko jego zastpca, czyli landmistrz. Teraz siedziba wielkiego mistrza zostaa przeniesiona z Wenecyi do Malborga. Wiek XIV. jest wanie okresem rozkwitu Zakonu niemieckiego zarówno na zewntrz, jak i na wewntrz. siech

POLITYKA GEOGRAFICZNA POLSKI NA ZACHODZIE.

29

cieszy si poparciem papiey Papiee widzieli w tem bractwie rycerskiem idea pastwa, które trzyma w jednem rku krzy,

Na zewntrz zakon

i

cesarzy.

w drugiem

miecz i podlega zupenie Stolicy ApostolDla cesarstwa zakon niemiecki by najdalej wysunit placówk jego potgi na wschodzie. Takiego gronego wspózawodnika spotkaa teraz Polska na zachodzie. Kazimierz Wielki powici tak samo Pomorze, jak i lsk, dla zapewnienia sobie spokoju na wewntrz. Ustpi Pomorze Krzyakom skiej.

(1343)

wszake

nie

i

bezwarunkowo,

ale

z

niektóremi

z danin obowizkiem pewnej pomocy zbrojnej. Polityka bowiem Kazimierza miaa wrcz prze-

zobowizaniami na

rzecz

Polski,

jako to

ciwny kierunek, jak polityka jego ojca Wadysawa okietka, poczynia znaczne ustpstwa z ziem spornych na zachodzie, aeby Polsk wzmocni i podnie na wewntrz. Jego zachowanie si najlepiej tumaczy ta okoliczno, Polska saba, luno spojona i uboga, nie moga wspózawodniczy naraz z trzema odrazu potgami, a temi byy: Zakon Niemiecki, Czechy, które si wieo dostay pod rzdy pomylne cesarza Karola IV., i Wgry, w których mdrze rzdzia nowa dynastya andegaweska. Kazimierz W. przeto do wzmocnienia Polski za przykadem innych panujcych wspóczesnych. Zarówno na polu utrzymania porzdku w kraju, jak i urzdzenia sdownictwa, wreszcie podniesienia owiaty, handlu, rolnictwa, zasugi Kazimierza W. dorównywuj zasugom dwóch innych wspóczesnych monarchów na zachodzie, cesarza Karola IV. i króla wgierskiego, Karola Roberta. A w dodatku bya jeszcze jedna okoliczno, która zmuszaa Kazimierza W. do ustpstw na zachodzie, stosunki ówczesne na wschodzie, które miay donionietylko dla Polski samej, ale i ogólno europejsk.

e

dy

so

-

unia polski

Bi)

§.

14.

i

litwy.

Pastwo mongolskie na Wschodzie.

W roku

1241

Europa znalaza si wobec niebezpieczestwa, które

zagraao zupenem chrzecijaskiej.

unicestwieniem caej cywilizacyi Hordy mongolskie pod wodz Batu-

Ru

wschodni, zdobyy Kijów, chana rzuciy si na przeszy lawin przez Polsk, stoczyy bitw z rycerstwem chrzecijaskiem pod Lignic, gdzie zgin Henryk Pobony (1241), i cofny si napowrót w stepów nadwoaskich. Na wschodzie powstao potne pastwo mongolskie, jakiego nigdy przedtem i potem nie byo w dziejach wiata. powiedzie, z jednej strony opierao si ono o Ocean Spokojny,

gb

Do

e

z

drugiej o Ocean Indyjski, z trzeciej wreszcie

Wisok

sigao

Bug, gdzie si koczyy granice Polski. Obejmowao ono Chiny pónocne, Persy i Ru, Azy pónocn i czyli rodkowej, tudzie

po rzek

i

cz

ca

wschodni Europ. Wprawdzie napór Mongoów na Europ z biegiem czasu osab, pastwo za ich rozpado si na pojedyncze ordy, ale groza zalewu przez dzikie plemiona mongolskie na dugo zawisa nad wiatem chrzecijaskim. Potrzeba byo silnego pastwa na granicy Europy, któreby zasaniao piersi inne narody. Podobny zalew grozi przed piciuset laty Europie od

sw

poudnia, gdy Arabowie wtargnli do Hiszpanii, póniej do Francyi. Przez czas jaki wahaa si kwestya, czy krzy, czy póksiyc panowa bdzie nad Europ. Wybawc sta si wówczas Karol Martel, to te nic dziwnego, na ród jego z czasem przesza korona

e

cesarska,

na

gow

wasnorcznie

woona

przez papiea Leona X.

Karola Wielkiego.

gdy takie samo niebezpieczestwo zagraod Wschodu, papie, jako gowa kocioa, szuka tak potnego monarchy, któryby podj si obrony chrzecijastwa. Polska bya podówczas za saba, eby Teraz,

ao

moga si podj

tego zadania.

Z pocztku mylano,

POCZTKI LITWY.

e

pastwem

bd Czechy,

3L

gdyby Czechy duej zachoway sw potg, kto wie, czy papie nie zgodziby si odda Czechom Polski. Te same nadzieje pokadano póniej na Zakonie. Tem si tumaczy ta ogólna sympatya, jak otaczano Zakon na zachodzie. Dla Europy mniejszej wagi byo to, kto panuje na takiem

wschodzie, byle to

wao rkojmi wschodu. jest to §.

dzio

z

e

pastwo byo

i

tak

potne, eby

da-

spokoju i bezpieczestwa Europie od Polska moga si podj tego zadania,

wanie dzieem

unii.

si Zakonu obudugowiecznego upienia inny naród — miano15.

Pocztki Litwy. Rozszerzanie

wicie litewski.

s

pochodzenia pokrewnego ze Sowianami. Jzyk ich jest bardzo staroytny i bogaty. Przybyli oni do Europy wczeniej anieli Sowianie i usadowili si w lasach nad rzekami, Niemnem i Wili. Wtedy gdy Sowianie ulegli naporowi ludów koczowniczych i zmieniali niejednokrotnie swoje siedziby, Litwini od niepamitnych czasów nie ruszali si z swych borów nieLitwini

przebytych, nie brali adnego udziau w wdrówkach ludów. Zabezpieczay ich ze wszystkich stron naturalne puszcze dziewicze, bota niedostpne, które granice

—

cign od pónocy ku poudniowi wzdu rzeki Dziesny (dopywu Dwiny) i Berezyny, ze wschodu na zachód wzdu rzeki Prypeci, Biebrzy, Narwi, Muchawca. Granica ta skrca przez wysokie Pomorze pruskie na pónoc, po zalew fryzyjski. Pod naciskiem Krzyaków, Litwa wychodzi ze swych bot i lasów i poczyna organizowa si w pastwo. Uatwio jej to zadanie rozbicie ówczesne RusL Sama Litwa przedstawiaa bardzo nieznaczny obszar midzy lewym brzegiem Niemna a rzek Wili (póniejsze województwa trockie i wileskie). Pastwo litewskie zorganizowao si na ziemiach waciwych litewskich i na ziemiach ruskich. Przylegaa od pónocy si

a

UNIA POLSKI

32

Ru

I

LITWY.

nad górn Dwin i górnym Dnieprem, Ru Biaa nad dopywami Dniepru z lewego boku, rzekami Berezyn i Prypeci. Tak Litwa zetkna si jednoczenie z dwiema cy wilizacyami — zachodni acisk i wschodni greck lub rusk. Pierwsz przedstawia zakapturzony mnich niemiecki z mieczem w rku i z róacem u boku; przynosia ze sob Ru, rozbita i zdezorgadrug nizowana, sama szukajca pomocy i wyzwolenia z jarzma mongolskiego. Waha si z wyborem dugo Litwa nie moga. Z pocztku bya nadzieja, Zakon wesprze Litw zarówno jak i Ru w walce z Mongoami. Papie Innocenty IV. przysa koron królewsk prawie jednoczenie ksiciu litewskiemu Mendogowi (1252) i ksiciu Rusi Czerwonej albo Halickiej Danile (1255). Za cen obrony niezalenoci pastwowej, Ru gotowa bya poczy si z zachodem, ale gdy pomoc spodziewana nie przysza, Danio zerwa swe zwizki z Zachodem, podda si Tatarom i wspólnie z nimi podejmowa najazdy na kraje polskie. Podobnie i ksita litewscy nie mogli obroni od Krzyaków swej niepodlegoci. Dlatego wrócili do dawnej wiary pogaskiej i do walki z Krzyakami. Ziemie ruskie za, czci dobrowolnie, czci si zostay wcielone w skad nowego pastwa litewskiego. Gedymin, Prawdziwym jego zaoycielem by wspóczesny naszemu okietkowi i Kazimierzowi (1316—1348). Przyczy on do swego pastwa Podlasie, kraj dawnych Jadwingów na granicy Polski i Litwy, i Polesie. Nastpcy jego, bracia Olgierd i Kiejstut, rzdo Litwy

Czarna,

kraj

—

e

ksi

wspólnie i prowadzili t sam polityk zbierania ziem ruskich i wcielania ich do swego pastwa. Tak przyczone zostay do Litwy ziemie za Dnieprem leSmolesk, Brask i Twersk, na poudniu — Podole i Ukraina. Ju Gedymin przyj tytu króla Litwy i wielu

dzili

ce —

STOSUNEK POLSKI DO LITWY

Rusinów

(rex Litvinorum

Litwini sami nie mieli

et

W

33

XIV. WIEKU.

multorum Ruthenorum).

adnej owiaty lub

cywilizacyi,

nawet sami adnego pastwa. Caa pastwowo ich czyli urzdzenia wewntrzne byy naladownictwem tego, co znaleli na Rusi. Nawet jzyk ruski przyjto wówczas w pastwie litewskiem i pozosta on dugi czas na Litwie w charakterze jzyka urzdonie tworzyli

wego, nie

mówic ju

o tem,

e

s /4

ziem skadajcych

Litw, byy to ziemie ruskie. Pogaska Litwa ruszczya si, nawet przyjmowaa religi wschodni czyli rusk. Ru jednak w chwili powstawania pastwa litewskiego bya rozbit i jczaa pod jarzmem mongolskiem. Jestto

dopiero

zasug ksit

litewskich,

e Ru

za-

cza

si wyzwala. Litwa bowiem odbieraa ziemie ruskie Tatarom i przyczaa je do swoich posiadoci. Podja ona wprzód zamys walki z Tatarami, anieli litewski Olgierd zada Tatarom straMoskwa. szn klsk pod Sinemi Wodami (136*2),'>4 wtedy wyzwolia si po raz pierwszy Ru poudniowa z pod

Ksi

ksi

jarzma mongolskiego. Dopiero w 20 lat póniej moskiewski, Dymitr Doski, odway si stoczy bój z Tatarami na Kulikowskiem polu (1380).* §. 16. Stosunek Polski do Litwy w wieku XIV. Z chwil,

gdy Zakon niemiecki wzrós w potg, zagraajc Polsce i Litwie, nasuwaa si sama przez si konieczblizkiego sojuszu midzy temi dwoma pastwami. Ju ta okoliczno, e zarówno Polska, jak i Litwa, byy odcite od morza Batyckiego przez Zakon, zmuszaa do wspólnej przeciw niemu walki i obrony. Jako pomidzy Wadysawem okietkiem a Gedyminem, by zawarty sojusz. Dla wzmocnienia tego

no

sojuszu

on

mody

Kazimierz,

królewicz

polski,

poj

za

córk Gedymina, Aldon..

By

jeszcze drugi punkt styczny interesów Polski Litwy, Litwa rozszerzaa si na wschód i na poudnie, zagarniajc ziemie ruskie. Kiedy Kazimierz zaj

i

Ru

UNIA POLSKI

34

1

LITWY.

wtedy zetkny si ze sob interesa Polski terytoryum dawnego ksistwa wodzimierskona i Litwy halickiego. Zetknicie to byo nieprzyjazne i doprowadzio nawet do wojny Polski z Litw. Podole byy to kraje zalene od Rusi i Czerwonej. Po zajciu tego kraju przez Kazimierza, Rezultatem walki za i Podole. Litwini zajli zosta si przy Litwie, Kazimierza byo, a Podole przy Polsce. Ale na przyszo zostawao si nierozstrzygnite pytanie, które z dwóch pastw zawadnie spornemi ziemiami. Obydwa rozszerzay si w jednym i tym samym kierunku. Polska skierowaa swój pd wzdu rzeki Dniestru, Bohu i Prutu, podobnie i Litwa wzdu tych samych rzek i Dniepru do morza Czarnego. Jeden i ten sam kierunek rozwoju terytoryalnego, by jednym z tych wielu wzów, które z koniecznoci doprowadzi musiay do unii Polski z Litw. Tak samo jodna i ta sama rzeka, Dunaj, zwizaa ze sob kraje lece nad jej brzegami: Austry i Wgry, mimo rónicy narodowej i pastwowej. przyszej jednak federacyi pastwowej Polski do i Podole przetrwa z Litw, ten spór o roku 1569, kiedy król Zygmunt August, zarazem litewski, zrzek si swych pretensyi do tej ziemi na rzecz korony polskiej, jako dziedziczki królestwa wohalick,

Woy

Woy

e Woy

W

Woy

a ksi

dzimirsko-halickiego.

Monowadztwo w Polsce. Ju Kazimierz szuka oparcia na Wschodzie, przyczajc do Polski Ru halick. Rozcigay si tam olbrzymie obszary ziemi yznej i mao zagospodarowanej dla ludnoci polskiej, której ju za ciasno byo w domu. Ludno, która rozbiega si po najciu Tatarów, chtnie garna si do nowych panów, którzy zapewniali jej ad i bezpieczestwo w kraju. Rozkwit gospodarczy, którego zaywaa Polska pod rzdami Kazimierza W., udzieli si take §.

17.

MONOWADZTWO W Tutaj wznosiy

ssiedniej Rusi. miasta,

kwitny

handel

Now myl

i

35

POLSCE.

si zamki, budoway

rolnictwo.

rozszerzania si

Polski na wschód

przej si ten stan w Polsce, który by najpotniejszy zajmowa doradcze miejsce przy królu. Stan ten byli

i

moni panowie, baronowie, monowadztwo polskie. to

lub komesowie, ówczesne

arystokracya powstaa z poród najmoniejszych panów feudalnych. Penili oni rozmaite godnoci i urzdy dworskie. Urzdy te wraz z zie-

Na

mi

W

zachodzie

stay si

Polsce nie

te godnoci

z

czasem ich dziedziczn wasnoci. nigdy systemu feudalnego, nie byo

byo

dziedzicznych.

czy to dworskie,

czy

te

Pomimo

ziemskie,

pewne urzdy, stale pozostaway to

w rkach pewnych monych rodów. Byy to najznaczniejsze rodziny w kadej ziemi. Im te naprzemian dostaway si godnoci wojewodów, kasztelanów, rostów.

Kady

taki

sta-

ród posiada olbrzymie majtki.

Tak wytworzyo si monowadztwo wieckie. Obok niego rozwino si równie monowadztwo duchowne. Koció w wiekach rednich by nietylko instytucy duchown, ale i materyaln. Znaczenie swoje polityczne zawdzicza wyszemu wyksztaceniu, tudzie bogactwu. Tak w poowie w. XIV. arcybiskup gnienieski liczy do 280 wsi i miasteczek. Biskupi i opaci byli to moni panowie, doradzcy królewscy. Zazwyczaj osoba duchowna bya kanclerzem i prowadzia wszystkie sprawy pastwa. Chocia królowie piastowscy byli panami samowadnymi, jednak z natury rzeczy dzielili si wadz z monymi panami. Ci monowadzcy przyprowadzali królowi hufce na wojn, czyli chorgwie; oni kierowali administracy i sdownictwem z ziemiach, zbierali si na wieca czyi sdy i ogaszali wyroki nie na podstawie praw pisa nych, lecz zwyczajowych, czyli przyjtych w kadej ziemi drog zwyczaju i przechowywanych drog ustnej

sw

3*

UNIA POLSKI

36

Król

tradycyi.

by

I

LITWY.

jeszcze tak saby,

i

nie

mia

swo-

urzdników, powierza zatem urzdy monym panom, którzy przestrzegali wykonywania jego woli. Wadysaw okietek zwoywa czsto swoich urzdników i wogóle baronów na zjazdy, gdzie wspólnie radzono nad sprawami krajowemi. Kazimierz Wielki równie ucieka si do porady monowadztwa, gdy chodzio o wydanie praw, uregulowanie sdownictwa, wreszcie prowadzenia wojny lub zawarcia pokoju. Z pocztku zjazdy takie czyli wieca byy zwoywane osobno w kadej prowincyi. Byy to zjazdy partykularne, ale z czasem król zwoywa do jednego miejsca wszystkich baronów z caego kraju. Utworzyy si ich

zjazdy, czyli wieca generalne.

Tak, mimo monarchii absolutnej, w Polsce powsta zawizek monowadztwa, które brao udzia we wszystkich sprawach pastwowych. To monowadztwo okazao si rozumnem, potrafio ono odgadn potrzeby jego te rce zoone zostay losy polityczne kraju. Polski w chwili, gdy dynastya Piastów wymara na

W

tronie polskim (1370),

Maopolska. To zawadnicie si z wysuprzez monowadztwo niciem na plan pierwszy w dziejach nowej dzielnicy, §.

steru

18.

Wielkopolska

i

czy

rzdu

Maopolski.

Z dwóch skadowych czci Polski piastowskiej, Wielko-

i

Maopolski,

kada

przedstawiaa

znaczne

odrbnoci. Wielkopolska bya kolebk pastwa polskiego i prastarem gniazdem rodu Piastów. Skaday j województwa poznaskie i gnienieskie. Liczyy si do niej Kujawy (województwo kaliskie, innowrocawskie), województwa sieradzkie i czyckie, póniej Mazowsze. Kraj by gsto zaludniony i zagospodarowany. Ludno bya czysto sowiaska, o silnej, wysokiej budowie ciaa, krzepka i zasobna, ale zamao rónice

i

WIELKOPOLSKA

I

MAOPOLSKA.

37

przywizana do swych tradycyj, gorco odpanujcemu, piastowskiemu. domowi dana Maopolska bya wicej rozleg, chocia skadaa si tylko z dwóch województw, krakowskiego i sandomierskiego (póniej utworzono województwo lubelskie). Stykaa si ona bezporednio z Rusi halick, niejednokrotnie wystawion bya na napady Tatarów, Jadwingów, ksit ruskich i litewskich. Skutkiem tego mniej gsto zaludniona przedstawiaa za to pole do rozwoju wielkich majtków. Ludno Maopolski bya ruchliwa,

przedsibiorcza, jak zwykle ludno na kresach, z powodu stycznoci bezporedniej z nieprzyjaciómi. Po uspokojeniu kraju za Kazimierza W.

bardziej ruchliwa

i

Maopolska si zagospodarowuje, jednoczenie ludno posuwa si na wschód, kolonizuje przeto obszary ziemi.

Midzy Wielko- a Maopolsk istnia antagonizm. Wielkopolsce nie byo tylu monych rodów, jak w Maopolsce. Tutaj w w. XIV. powstaj fortuny Melsztyskich, Sieniawskich, Ossoliskich, Tarnowskich. Wielkopolsce przewaay majtki redniej warstwy czyli ziemian. Wielkopolska nie interesowaa si Rusi Czerwon, polityka na wschodzie nie miaa dla niej adnego znaczenia. Przeciwnie Maopolanie widzieli w zajciu Rusi Czerwonej swoj bezporedni korzy. Tam na wschodzie czekay ich olbrzymie obszary ziemi, które pragnli zagarn, uczyni z nich podstaw dla swoich fortun i 3wego znaczenia politycznego.

W

W

Z przesuniciem si punktu cikoci polityki polskiej na wschód, Wielkopolska traci swe znaczenie. Kierunek nadaje sprawom pastwowym Maopolska. Widzimy, ju za Wadysawa okietka zarzd caego kraju, dwór królewski, poczyna si skupia w Maopolsce. Ju Wadysaw okietek i póniejsi królowie polscy koronuj si w Krakowie zamiast w Gnienie,

e

nie bez protestu ze strony Wielkopolan.

UNIA POLSKI

38 §.

Polityka

19.

I

LITWY.

panów maopolskich.

Panowie mao-

polscy podjli w dalszym cigu polityk Kazimierza Wielkiego. Jak dalece potrafili zrozumie interes Polski, tego najlepszym dowodem jest sprawa testamentu Kazimierza W. Król Kazimierz przekaza tron swój jednemu z dalszych krewnych, siostrzecowi swemu Ludwikowi, królowi wgierskiemu. Polsce bowiem

W

chocia tron by dziedziczny w rodzie panujcy móg przekato jednak go jednemu z bliszych czy to z dalszych kre-

piastowskiej

ksi

piastowskim,

zywa

innych Piastowii Kazimierz W. pomin wspóczenie yjcych, a przekaza obcej rodzinie Andegawenów, z któr by spokrewniony. Bya w tern myl zawarcia sojuszu z jednym z najpot-

wnych. Tak

czów,

niejszych

królów

rodkowo-

król wgierski. Kazimierz Polski, która

drugorzdne.

europejskich,

jakim

pragn znale obroc

by dla

sama przez si stanowia mocarstwo sabe,

Byy w

tern jeszcze plany utrzymania do której rociy sobie pretensy Wgry. Spodziewano si, pod rzdami wspólnej dynastyi, pozostanie przy Polsce. Ale pomimo tego przekazania tronu Ludwikowi wgierskiemu, Kazimierz W. uczyni jeszcze wany zapis na rzecz swojego wnuka, Kaki, ksicia szczeciskiego. Zapis ten Polski. Tym sposobem obejmowa blisko ósm Kazimierz zrywa t jedno Polski, nad któr sam wraz z swym ojcem pracowa. By to z jego strony krok nieroztropny, który mu podsuna nie myl o dobro yczliwo dla ukochanego pastwa, lecz sabo wnuka. Zaraz po mierci Kazimierza W. panowie duchowni i wieccy sprzeciwili si temu zapisowi na rzecz Kaki, i ta testamentu Kazimierza zostaa obalon. Widzimy zatem, panowie maopolscy stanli na stray caoci i jednoci ziem Polski, od utrzyma-

Rusi

Czerwonej,

e

Ru

cz

i

cz

nia której

zaleay

e

losy

pastwa.

UNIA POLSKI

I

LITWY

W KRAWIE.

39

Z przejciem Polski pod bero Ludwika wgierskiego nic si nie zmienio pod wzgldem stanowiska

monowadztwa

i

jego

roli

w

polityce.

Sama blizko Krakowa do Wgier, oddawaa pierwszestwo w prawach publicznych Maopolsce nad Wielkopolsk. Ci to panowie maopolscy przeprowadzili ukad koszycki, na mocy którego Polska uznawaa w razie zejcia Ludwika bez mskiego potomka, jedne z jego córek za dziedziczk korony polskiej. Wielkopolanie opierali si temu. Waciwie zgoda ich na ten akt zostaa wymuszon. Wielkopolsce byy silne sympatye do rodziny Piastów. Po mierci Ludwika wgierskiego, znaczny ród wielkopolski Grzymalitów, Naczowie, popiera kandydatur Semka, ksicia mazowieckiego, do tronu

W

w Polsce. Ale Maopolanie pokrzyowali te zamiary, sprowadzajc do Polski modziutk królow Jadwig. Litwy w Krewi (1385). Z obiorem §. 20. Unia Polski i

zwizek Polski z Wgrami Jadwigi na straci cakowicie swe znaczenie. Wielka monarchia Ludwika wgierskiego rozpada si na dwie czci, tron Polski,

cz

dostaa si jednej z jego córek, modszej kada Jadwidze — korona polska, starszej Maryi, polubionej Zygmuntowi, margrabiemu brandeburskiemu, Wgry.

—

Przyszo

córek Ludwika nie

bya

tak

szczliw, jak

Losy Maryi i Jadwigi byy równie tragiczne, chocia druga swym losem okupia szczcie swych poddanych i to nie jednego, ale caego szeregu pokole. Modziutka Jadwiga bya zalubiona w dziecisobie

obiecywa

ojciec.

stwie jeszcze ksiciu rakuskiemu, Wilhelmowi, który po dojciu Jadwigi do penoletnoci popieszy do Krakowa poczy si z sw maonk. Ale zamiary Wilhelma poczenia si z Jadwig i osignicia tym sposobem korony polskiej zostay w niwecz obrócone

UNIA POLSKI

40

I

LITWY.

przez panów maopolskich, którzy podówczas rzdzili krajem. Nie wiedzie skd i komu wprzód przysza myl powoania na tron polski ksicia litewskiego, Jagie, syna Olgierda. Bya to wszake genialna idea poli-

Z zamian Litwy pogaskiej na pastwo chrzecijaskie podkopywano sam rdze istnienia Zakonu niemieckiego, który by wspólnym wrogiem Polski Wraz z tern usuwao si wspózawodnictwo i Litwy. Polski i Litwy w rozszerzaniu si na wschód, w zbietyczna.

raniu ziem ruskich. Polska swoj owiat, kultur, wreszcie cywilizacy zachodni miaa opanowa kraj dziewiczy, pierwotny, rozszerzy swe granice do niebywaych rozmiarów'. Odrazu z pastwa drugorzdnego

w pierwszorzdn potg na wschodzie, któr musiaa si liczy caa Europa. Te widoki skoniy panów maopolskich do powosama Litwa czua koania na tron Jagiey. Ale rzyci z tego poczenia. ywio litewski sam przez si nie by zdolny podtrzyma pastwa na wewntrz. Rozkadao si ono. Pastwo litewskie Gedymina mogo si rozpa i wyda znów cay wschód na pastw Mongoów. Lecz jeszcze groniejsze byo pooenie od zachodu. Tutaj Zakon niemiecki coraz bardziej wciska Litwy gotowa jej los podobny, jaki si w zamieniaa si

z

i

gb

i

przed wiekiem spotka Prusaków. To skonio Jagie do uoenia z panami maopolskimi aktu w Krewi, na mocy którego Polacy przyrzekali Jagielle

maestwo

z

Jadwig, Jagieo

poczy

nato-

Litw z Polsk, miast przyrzeka na wieki zabezpieczy Polsce jej dotychczasowe granice i powróci kraje utracone. Tak przysza do skutku unia dwóch pastw, Polski i Litwy, które si poczyy pod berem jednej dynasty i: Jagiellonów.

4L

STRESZCZENIE.

Tak wic unia polsko-litewska §. 21. Streszczenie. bya dzieem przypadku, tern mniej za niewaciwem skierowaniem polityki mocarstwowej Polski na bdne tory. Widzimy naprzód, i Polska w w, XIV. nie moe wyrówna innym pastwom europejskim pod wzgldem potgi na zewntrz, zarówno Czechom, Wnie

Zakonowi niemieckiemu. Tern mniej za si zada ogólno-europejskich — obrony wiata chrzecijaskiego od Tatarów na wschodzie. Polsce zagraa naprzód pochonicie przez Czechy, póniej wspózawodnictwo z Zakonem, po którego stronie znajduje si caa sympatya ówczesnych potg europejskich. To osabianie Polski na zewntrz, uwidocznia si w odstpieniu Pomorza Krzyakom i lska Czechom. Pierwsze byo dokonane skutkiem zdrady Zakonu, drugie zabezpieczao Polsk od pretensyi domu luksemburskiego. Dziki tej polityce pokojowej Kazipodnie na wemierz Wielki móg przywróci ad grom, jak

i

moe podj

i

wntrz Polsk. Równoczenie Polska

bierze na siebie zadanie zorganizowania Rusi i obrony jej od pogan. Na tern polu wyprzedzia ju bya Litwa, ale pastwo litewskie nie posiadao samoistnej organizacyi. Przyjo ono system rzdów a nawet kultur czysto rusk, która bya wówczas saba, i nie moga zabezpieczy samodzielnoci Litwie, tern mniej obroni od napadu

j

j

Krzyaków.

myl szu

Oto dlaczego Litwa polityczna kierowaa

Wadysawaokietka

oway miach

si

z

poczya si z Polsk. Ta ju ni przy zawarciu sojuGedyminem, chwilowo skrzy-

interesa Polski

Woynia

i

i

Litwy na spornych

zie-

Podola, ale interesa wspólne przemogy.

Panowie maopolscy byli kontynuatorami polityki Kazimierza W. Obronili oni pastwo po jego mierci od rozbicia, zabezpieczyli zwizek Polski z Wgrami, ale z chwil, gdy Wgry i Polska rozdzieliy si

UNIA LITWY

42

I

POLSKI.

córek Ludwika wgierskiego, zasiada na innym tronie, odtd idea poczenia Polski z Litw wzia gór. Tak czy inamaopolskich wicia tryumf czej, polityka panów w unii litewskiej, a dzieo tej unii wiadczy najlepiej o rozumie politycznym i szczerym patryotymie jej twórców.

w

osobie których z

obydwóch

kada

ROZDZIA

JAGIEO

S

§.

2£

I

III.

WITOLD.

Charakterystyka Jagiey

i

dynastyi Jagiellonów.

wadców dobrotliwych, agodnych, których jedyn cech jest napozór bierno. A mimo to zadanie swoje wypeniaj znakomicie, umiej swoje imi utrwakad podwaliny dla przyszego rozla w dziejach typy

i

woju i szczcia swych ludów. Czemu to przypisa ? Czy rzeczywicie rzdzi ludzkoci lepy los, przypadek ? Czy istotnie powodzenie w polityce zaley od samego tylko szczcia ? Trudno si zgodzi na takie jednostronne, fatalistyczne, rozwizanie powyszego zagadnienia. Trzeba raczej przypisa powodzenie takich osób i ich dziea, szczliwemu skojarzeniu ich z duchem czasu, z kierunkiem rozwoju pewnego na-

de

rodu.

gdzie si zmagaj ze sob potne ywioy, zwaszcza, gdzie nowe ycie puszcza sabe pdy, nie-

Tam

zawsze waciw rol odgrywa gwatowno, energia, Wiele wola nieprzeamana, graniczca z uporem. pewniejszym jest taki charakter, który nie walczy

—

przemagajcymi prdami, ani nie amie modych, kiekujcych zawizków ycia. Dosy jest, jeli trafnie z

okreli swoje zadanie,

ma na

tyle woli

i

energii,

aby

JAGIEO

44

wytrwa na

I

WITOLD.

raz obranej drodze

i

na

tyle

daru obser-

wacyjnego, aby znale ludzi, na których moe polega. Tego rodzaju wadcy nie maj na pozór wasnego zdania, ani wasnej woli. Ale maj szczliwy dar polegania na zdaniu tych, którzy rozumem swoim doroli do potrzeb chwili. Ich wol wyraaj ci, którym daj si napozór kierowa i prowadzi. Zapytujemy si nieraz, w jaki sposób mog ci ludzie wkada swego ducha, swoj inicyatyw do dziejów, dlaczego imi ich jest nierozcznie splecione z pewnym okresem czasu, podczas gdy oni czerpi tylko ca sw si z danego gruntu dziejowego, z danych stosunków, z danego otoczenia: z

nie

walcz

z

prdem

dziejowym,

lecz

pyn

fal.

Takim panujcym

by wanie Wadysaw

Jagieo.

Nie posiada ani tej bystroci i miaoci w polityce, jak mia jego ojciec Olgierd, ani tej odwagi i rycerskoci, co jego stryj Kiejstut, ani wreszcie tej ambicyi, tej energii twórczej,

pomysowoci, jak celowa

jego brataniec Witod.

A

przecie nikt trafniej nie odgad swej roli, swego zadania w dziejach, jak to uczyni Jagieo. chwili, kiedy dwa pastwa o rónym skadzie narodowym i sprzecznych urzdzeniach wewntrznych, o rónorodnym bycie a nawet z zarodem rozamu religijnego czyy si w jedn cao, najmniejszy krok uni na manowce, zafaszywy móg sprowadzi miast zgody i solidarnoci spowodowa zatarg, obubratobójcz. dzi niech wzajemn a nawet Dusza namitna, ognista, prdzej zraziaby ku sobie

W

ow

wa

jednych, odepchna drugich. Inaczej charakter spokojny, nieco flegmatyczny, jaki przedstawia sob Jachwili, kiedy trzeba byo zaspakaja sprzegieo. czne yczenia jednej i drugiej strony, Polaków i Litwinów, w chwili, kiedy Polsce potrzeba byo oswoi si z dynasty na tronie, a Litwie pogodzi si

W

now

CHARAKTERYSTYKA JAGIEY.

45

z nowym porzdkiem rzeczy, najwaniejszem zadaniem byo dla Jagiey przycign ku sobie Polaków a zarazem wszczepi w Litwinów zamiowanie do nowych urzdze, aby dzieo unii byo trwaem wiecznem. To zadanie wietnie wypeni Wadysaw Jagieo. A jeli zasuga jego na tern polu bya moe mimowolna, i

praca bezwiedna, to naley si jednak podkreli ten jego charakrys dodatni, t cech sta i teru, któr Jagieo przela na swoich nastpców, zrobi ze swego ycia jakoby testament polityczny. Mikto cechy, które powtako, agodno, dobrotliwo rzaj si stale w dynastyi Jagiellonów. Zjednay jej one t mio, to przywizanie u narodu, które sprawiy, i nie byo drugiej dynastyi równie lubianej w Polsce, a dodajmy, szanowanej w caej Europie, jak dynastya Jagielloska. Bo umieli Jagiellonowie

waciwo

s

czy

z

pobaaniem

dla

poddanych wielk

godno

monar-

sz, z

szacunek dla cywilizacyi zachodnio-europejskiej dbaoci o potg Polski na zewntrz, a zwaszcza

zachowa obok tolerancyi wyrozumiaoci dla przekona religijnych swoich poddanych korn cze i przywizanie do Matki, Kocioa, który ich przyj umieli

i

na swoje ono, jako innowierców, i postawi na zaszczytnem stanowisku obroców wiary chrzecijaskiej.

Gdybymy

chcieli

rodów dynastyi, równie zapisanej

w równej

w pamici

narodu, to

szuka w

dziejach innych na-

lubianej,

równie szanowanej,

zgoskami musielibymy si chyba zwróci mierze

niezatartymi

do Anglii i przytoczy, jako analogi, dzieje dynastyi Tudorów, aczkolwiek tu i tam znaczne rónice obok znacznych podobiestw. Zasugi Tudorów równie obracaj si okoo dziea przetworzenia Anglii w pastwo nowoytne. adna inna dynastya angielska nie pooya tyle zasug w kierunku rozbudzenia ducha obywatelskiego i dumy narodowej wród Anglików, co dynastya Tudorów. Najznakomitsi z poród Tudorów,

s

JAGIEO

46

I

WITOLD.

jak królowa Elbieta, wytknli cel

de

dla Anglii,

kierunek rozwoju przyszej potgi angielskiej. To samo

w

zdziaali poszli

Polsce Jagiellonowie.

dalej,

to

skiej (Szekspir), jak

i

literatury na-

umysowoci angielpamitkowe zabytki sztuki, od-

najwspanialsze

rodowej,

A nawet jelibymy

znalelibymy pocztki dziea

noszce si do okresu panowania dynastyi Tudorów, podobnie jak

Do

skiej.

i

w

Polsce za czasów dynastyi Jagiello-

przypomnie twórc prozy

polskiej,

Reja

Nagowic, ksicia poetów polskich, Kochanowskiego, Mikoaja Kopernika, najwikszy geniusz, jaki wydaa Europa w wieku XVI., arcydziea sztuki renesansowej w katedrze na Wawelu (kaplic Jagiellonów). Ale rónica spoczywa wanie w charakterze usposobienia, w temperamencie obydwóch tych narodów. Podczas gdy Jagiellonów cechowaa agodno i dobrotliwo, przechodzca niekiedy w sabo, Tudorowie, nawet kobiety z tego rodu, odznaczaj si si, gwatownoci, wyradzajc si niekiedy w przewrotno, lub w wyrane okruciestwo. Tudorowie naginali dla swej woli wol narodu, nieraz wprost amali do swych celów osobistych jego upodobania i wierzenia, reformowali koció. Jagiellonowie liczyli si przedewszystkiem z usposobieniem, sympatyami i przekonaniami wikszoci swego narodu. Pierwsi znajdywali posuch i poparcie swych dziki polityce, w kierunku czysto narodowym prowadzonej, chocia pomimo wiedzy i wbrew woli narodu — drudzy prowadzili polityk, która bya wyrazem caego politycznie dojrzaego spoeczestwa polskiego w owych czasach, i na rzecz dobra publicznego zrzekli si w znacznym stopniu nietylko swoich praw, ale nawet i swej wadzy. z

de

da

I jedni,

wieczn §.

i

drudzy, wyryli

pami w

lad

niezatarty

i

pozostawili

dziejach swoich narodów. szereg tych 23. Charakterystyka Jadwigi.

W

sil-

nych, rycerskich postaci obydwóch dynastyi Piastów

CHARAKTERYSTYKA JADWIGI. i

Jagiellonów

któr

bieca,

brzymiaj,

tazy wimy

47

wta

wciska si i drobna posta kojednak dzieje Polski i Litwy tak wyol-

i przykuwa

poety, jak

i

do

siebie

badawczy

gorc

fan-

dziejopisarza.

Mó-

zarówno

umys

królowej Jadwidze, której grobowca naszukamy na Wawelu, i bylibymy dziwnie zdu-

tutaj o

próno

mieni tern niedbalstwem i t niepamici wspóczesnych, gdyby nam znakomity historyk katedry krakowskiej nie wytumaczy, e na razie pochowano Jadwig pod skromn pyt kamienn, czekajc lada dzie wyniesienia jej zwok, jako witej, na otarzu. Moe kiedy, bdzc wzrokiem po okolicach Krakowa, znajdziemy jej mogi, usypan midzy mogiami Kociuszki, Kraka i Wandy, a z pewnoci naley jej si ta pamitka na ziemi litewskiej, tam nad brzegami Wilji lub Niemna, gdzie wród wzgórz Kowieskich, gdzie kiedy wdziczna potomno usypie mogi i dla Mickiewicza. I tu nasuwa si jedna uwaga: maj

swe przeczucia jednostki,

moe mie podobn wizy

e

Wydaje si, w tych podaniach ludowych o Wandzie tkwio jakby przeczucie przyszych losów królowej Jadwigi, przyszego caopalenia i ofiary z ycia modego i bujnego, na otarzu ojczyzny. Jak tam w legendzie, tak tu w rzeczywistoci los narodu spoczywa przez jedno mgnienie oka w rkach sabej kobiety, przysza jego potga zaleaa od rozwizania si walki w sabem sercu niewieciem. dziejach Jadwigi dwie osobne karty: dzieje kobiety i dzieje królowej. Dziecko potnego monarchy, Ludwika wgierskiego, którego pastwo rozcigao si naród.

W

s

od Adryatyku na pónoc prawie do morza Batyckiego, miao ju od kolebki przeznaczonym sobie los wietny i panowanie nad mnogimi narodami. Z trzech cór Ludwika na Jadwig przypadao w udziale za spójni pomidzy Wgrami a ziemiami przedlitawskiemi, dziedziczn wasnoci rodu Habsburga. Dla

suy

JAGIEO

48

I

WITOLD.

ju w siódmym roku swego ycia zostaa polubion ksiciu rakuskiemu Wilhelmowi, który by pra-

tego

wie

jej

czycie

noci

rówienikiem.

Prymas Wgier zwiza

w Hajnburgu rce

urodziatek na znak nierozcz-

ich losów.

Odtd

Jadwiga spdza swój ywot na przemiany na dworze wiedeskim, to na zamku budziskim. Moda dziewczyna upaja si romantycznemi pieniami trubadurów, idealizuje w swej wyobrani posta swego przyszego maonka, który musia by rycerzem bez strachu i bez skazy, peen wyszukanej uprzejmoci dla damy swego serca, gotów si po obcych krajach, walczy z jakimi strasznymi potworami, barbarzyskimi ludami i naturalnie odbi z ich rk swoj bogdank. Czy przedostaa si kiedy wyobrania modej dziewczyny, tam na t mron pónoc, która bya w pojciu ówczesnych siedzib strasznej dziczy pogaskiej? Czy przyszo jej kiedy na myl, wanie jednemu z tych strasznych, nieznanych bogów pónocy, trzeba bdzie odda sw a jej rycerz, jej obroca, bardzo marn w tem wszystkiem odegra rol. Wychowanie Jadwigi byo gruntowne i staranne. Skadaa si na nie caa umiejtno redniowieczna scholastyczna, przechowana naturalnie w jzyku aciskim. Celem tego wychowania byo wzmocnienie zasad wiary w., wsczepionych przez Koció. Pismo w. byo skarbnic wiedzy, zarazem wzorem ycia dla wspóczesnych, ycia twardego chrzecijaskiego, nie saboci. liczcego si z adnemi trudnociami, z Podtrzymywao ono wytrwao w obowizkach groz strasznego sdu Boskiego, surowych kar nietylko w przyszem yciu, ale jeszcze tu na ziemi. O ile cisze i trudniejsze wobec niego obowizki sabej to

bka

e

rk —

adn

s

kobiety.

Ale ten ponury, ascetyczny, bokiego redniowiecza agodziy

pogld na wiat

ju

g-

pierwsze blaski

CHARAKTERYSTYKA JADWIGI.

49

odrodzenia. Nowa literatura, która si pojawia pod jasnem, lazurowem niebem poudnia musiaa przedosta si i na dwory rodkowo-europejskie, zwaszcza na dwór Dudziski, gdzie zasiadaa dynastya Andegawenów, spokrewniona z dynastya panujc w Neapolu.

Byy

to

janiay szczcia bez tego,

zabka

prdy wiee, i

gorce, nawet zmysowe,

roz-

wyrzekajc si rozkoszy atmosfer pónocy. Nie obyo si aby midzy pergaminy modej królewny nie ogrzeway one surow,

i

si

jaki sonet Petrarki albo

pomienny

wiersz

Dantego.

A temperament Jadwigi by wrcy, namitny temperament Andegawenów, którzy wydali z poród siebie zarówno witych, jak Ludwika IX., króla francuskiego, wadców nie wzdragajcych si przed sztyletem jak lub trucizn, jak Piotra bragaskiego. Temperament ten agodzia inna krew, któr Jadwiga odziedziczya po babce Elbiecie, siostrze Kazimierza W., a surowy obyczaj domowy niewiast piastowskich, który jej babka przyniosa ze sob na dwór budziski, a matka Jadwigi, Elbieta boniacka, przyja wraz z wychowaniem polskiem, trzyma go na wodzy. Ten typ matrony w Polsce, który do dzi dnia si utrzyma, musi by tak starym, jak star i powan jest tradycya i

domu w

Polsce, tradycya kobiet Polek, kapanek dzinnego ogniska.

Tak bya pitnastoletniej

Jadwiga

w

dziewczyny,

chwili,

mier

gdy ojca

w rce oddaa

ro-

jej,

losy

Polski.

e

m

Jagiey. Mówilimy, pano§. 24. Rzdy Jadwigi wie polscy zmusili Jadwig do wyjcia za za ksicia litewskiego. Serce kobiece zostao zamane, a jednak dusza wysza z tej walki caa, silna i hartowna, jak stal. Z dziwn natur polskiej niewiasty, która umie na ksztat bluszczu si wokoo ukochanego czowieka, i

t

owin

WZROST

POLSKI.

JAGIEIXO

50

I

WITOLD.

Jadwiga przytulia si do swego wasnego dziecka, jakiem by zwizek Polski i Litwy. Tej Litwie pogaskiej uratowaa wedug swego mniemania miliony dusz, które obdarzya wiatem wiary. O to wiato dla Litwy

dbaa

nieprzerwanie.

lepiej

seminaryum

wiadczy

litewskie,

o tern

jej

staraniu naj-

utworzone przy uniwer-

Pradze, które miao przygotowywa modych wiatych pasterzy dla nowo nawróconej owczarni. i Temu jej staraniu trzeba przypisa zgod midzy Jagie, a jego burzliwymi brami. Jednaa ich z Jagie i umiaa zapobiedz wszelkim zakusom do oderwania si ich od Polski. Kochaa lud polski, dbaa o jego dobro, zapobiegaa jego krzywdom ze strony monych. Gdy na jej danie zwrócono dobytek biednych kmieci, nieprawnie im zagrabiony, Jadwiga, nie zadowalajc si samym zwrotem szkód, spytaa, kto im zy powróci — jak mówi serdeczne podanie ludowe. sytecie

w

ou

mierci nie pomina sposobnoci Nawet na si chlubnie w dziejach narodu. Umierajc, przekazaa wszystkie swe kosztownoci na podniesienie wszechnicy krakowskiej, zaoonej przez Kazimierza Wielkiego, a zwaszcza na utworzenie w niej wydziau teologicznego, który by niezbdny wówczas dla zapisania

Polski, liczcej miliony ludnoci,

wieo

przyjtej na

ono kocioa. pocztek

dzisiejszego uniwersytetu Jazapocztkowany 36 lat aczkolwiek gielloskiego, który wstecz z inicyatywy Kazimierza W., utrwali si i rozna podwalinach, rzuconych hojn i szlachetn

Taki

jest

win

doni

Jadwigi. Chrzest i podniesienie do poziomu cywilizacyjnego do dzi dnia Litwy, tudzie uniwersytet Jagielloski Jadwigi, sawy ywymi i nieprzedawnionymi pomnikami

s

a

zarazem

pamitk lubów

§. 25. Charakterystyka

dzieje

przywizay

i

polsko-litewskich.

plany Witoda.

pami

czynów

Nie do Jagiey

wielkich,

bohater-

— CHARAKTERYSTYKA skich,

pomysów

I

PLANY WITOLDA.

51

twórczych, genialnych, energii niewy-

czerpanej, daru organizacyjno-pastwowego.

dzi go na tem polu

mody

Wyprze-

Kiejstutowicz, Witod, jego

bratanek, przyjaciel lat dziecicych, póniejszy wadca Litwy. Na Wisamoistny i prawie niezaleny dary toldzie najlepiej okazuje si, jak zawodnymi

ksi

s

przyrodzone umysu, woli i charakteru, jeeli te siy czysto indywidualne, nie sprzone z wol i kierunkiem dziejów. Te same prdy, które wysuny szczliwie na plan pierwszy Jagie, krzyoway i udaremniay wszystkie zamiary Witolda. Natura silna, niewyczerpana, cae ycie walczy z przeciwnociami, szamota si z ywioami, które go wreszcie skrpoway, ubezwadniy i z odmtu burzy caoyciowej, rzuciy na

s

oe tem,

mierci, jak rozbitka,

który

egnajc si

móg zachowa ca sw dum,

ale nie

z wiaprzekaza

otoczeniu nic ze swoich planów, a sobie samemu nie zgotowa nic, prócz goryczy i zawodów. Witod jest postaci tragiczn w dziejach Polski i Litwy. Zagadnienie unii polsko-litewskiej nie byo od pocztku takie proste i atwe, jak si to z pozoru wyto problemat nietylko cznoci, ale i siy daje. zatem idzie, przewagi; bya to kwestya kto z dwóch a co narodów posiada wicej szans do samoistnoci, komu

By

zatem wypadnie panowa. Witod podj si go rozwiza w duchu przychylnym dla Litwy. Geniusz swój wcieli w ide pastwow litewsk, marzy on o stworzeniu pastwa potnego, niezalenego na wschodzie. Na tej drodze spotka si z oporem Polski, wanie tych samych monowadców, którzy doprowadzili do

Litw. Czy oni

unii Polski z

to

wanie pokrzyowali to Witod upad ?

zamiary Witolda, czy przez nich

Gdybymy odpowiedzieli — tak, za wiele przypisywalibymy siom zamiarom jednostek. Odpowied — nie i

dowodziaby o cakowitej nieudolnoci Witoda i wewntrznej nicoci Litwy. Prawda dziejowa znajduje si

JAGIEO

62

w porodku,

I

WITOLD.

skrzyowania si dwóch przeciwnych sobie prdów, kierunek dziejów poszed po przektni. Prawo mechaniczne równolegoboku si, znajduje swe zastosowanie w zakresie woli i dziaa ludza raczej ze

których kierunek zbacza zawsze od celu wyodrzucony przez prd tknitego przez jednostki, przeciwny. dziejowy panów ma§. 26. Polityka polska za Jagiey. opolskich, którzy przywoali na tron Jagie, byo wcieli Litw do Polski, podobnie jak Kazimierz W. uczyni to by z Rusi halick. Jagieo by za saby, aby si temu sprzeciwia. Dla Rusinów móg on by chytrym i przebiegym, za jakiego go mieli, ale wobec Polaków, którzy stali wyej od niego, pod wzgldem rozumu politycznego, znajomoci spraw i zada pastwowych, wreszcie którzy oryentowali si nietylko w sprawach swego narodu, ale i polityki ogólno-europejskiej, by on czowiekiem prostym i bezbronnym. kich,

bdc

Myl

Jagieo

hojnie

wynagrodzi

tych,

którzy

mu

do-

pomagali do uzyskania rki Jadwigi i osignicia korony polskiej. Tak Jako z Tarnowa, wojewoda sandomierski, zosta mianowany generalnym starost ziemi ruskiej, prócz tego otrzyma liczne woci. Inny pan maopolski, Spytek z Melsztyna, wojewoda krakowski, dosta Samborszczyzn, a póniej cay kraj, Podole, w lenno od króla polskiego. Monowadztwo zupenie opanowao osob króla i kierowao jego polityk. Zwaszcza po mierci Jadwigi, Jagieo zda zupenie swe rzdy na panów.

W

drugiej

wpyw

poowie jego panowania wystpuje

silny

monowadztwa wieckiego, ale duZwaszcza mody a bardzo zdolny biskup

nietylko

i

chownego. krakowski, póniejszy kardyna, Zbigniew Olenicki, wysun si na czoo rzdów. Na króla oddziaywa on stanowczo, niekiedy strofowa go wprost, jak neo-

WITOLD W. KSICIEM LITEWSKIM. fit, który nie

63

dorós do stanowiska króla chrzecija-

skiego.

To monowadztwo byo wówczas wybran

czci

narodu. Wszystko, co tylko naród posiada z rozumu, z wyksztacenia i z talentu politycznego w niem skupio si. Jego dzieem byo zrealizowanie unii i zbu-

dowanie potgi polskiej

w

w.

XV.

namitny §. 27. Witod w. ksiciem litewskim. Dumny Witod nie móg znie tego, aby Litwa dostaa si panom polskim w charakterze upu, jeli nie na mocy praw miecza, to na mocy praw Krzya, który Polacy pierwsi zatknli na murach pogaskiego Wilna. Broni on niei

podlegoci swego narodu. Zaraz po koronacyi Jagiey, uciek do Krzyaków i z nimi czy si na zgub brata, Jagiey, i unii Polski z Litw. Ale pogodzony niedugo z bratem, który mu odda rzdy na Litwie, podejmuje plan zbudowania silnego, niezalenego pastwa litewskiego. tym celu Witod ogasza si w. ksiciem. Jagielle pozostaje tytu najwyszego ksicia Litwy, bez adnego prawie wpywu na sprawy li-

W

tewskie.

Witod obra

sobie

za

zasad dalszy cig

poli-

Giedymina i Olgierda. Polityka ta polegaa na tern, aeby zbiera ziemie ruskie, utrzymywa swój wpyw nad udzielnymi ksitami ruskimi, ochrania Ru od Tatarów, a w rezultacie, rozgromiwszy Ord, zjednoczy Litw i ca Ru wschodni w jedno potne pastwo na wschodzie. tyki

cz

tego zadania powioda mu si znaprawie wschodnia dostaa si w jego rce. Prócz krajów ruskich, przyczonych do Litwy za Olgierda, zdobywa on jeszcze Smolesk. dwóch pónocnych rzeczachpospolitych sowiaskich, Nowogrodzie i Pskowie, osadza swoich posadników. Za Dnieprem ksita proscy i rjazascy, suchaj jego rozkazów. Nawet Moskwa saba ulega jego wpywowi, a Witod

Pierwsza

komicie.

Caa

Ru

W

JAGIEO

64

I

WITOLD.

po mierci swego tecia, ksicia moskiewskiego, opiekuje si jego synem, Wasylem Wasylewiczem. Nareszcie Witod kae budowa port litewski nad morzem Czarnem i gotuje si do walnej rozprawy z Tatarami. Wspózawodniczk Litwy §. 28. Pocztki Moskwy. w zbieraniu ziem ruskich bya Moskwa. Moskwa bya jednem z najpóniejszych ksistw dzielnicowych ruskich. Zostaa ona zaoona przez syna Wodzimierza Monomacha (wspóczesnego z naszym Bolesawem Krzywoustym). Terytoryum jej rozcigao si za rzek Dnieprem poród obszernych lasów i wód nad rzekami: Oksz,

Klam

Moskw. Nazywano t dzielnic czyli za lasem pooonem. Póniej i

ksistwem zaleskiem, otrzymao ono nazw ksistwa wodzimiersko-suzdalskiego, od stolicy swej Wodzimierza nad Klam. Ludno tutejsza nie bya waciwie pochodzenia sowiaskiego; byy to plemiona pónocne, pokrewne Finom i Madziarom. Plemiona te, tak zwane ugrofiskie, zoyy si wraz z przymieszkami Sowian na wytworzenie szczepu wielko-ruskiego, który

w

dziejach Rusi

odegra wielk rol, ale najmniej by podobny do innych Sowian zarówno z rysów twarzy, jak i z obyczajów, ducha politycznego i kultury. Kiedy w tych samych prawie czasach, co

Ru

rozpada si na dzielnice, wtedy ksita zalescy podnieli si w znaczeniu. Od stolicy swej, Wodzimierza nad Klam, ksita ci nazywaj si take wodzimiersko-suzdalskimi. Dopiero póniej stolic swa przenieli do Moskwy, która staa si odtd kolebk i

Polska,

pastwa moskiewskiego. Po najciu Mongoów, Moskwa zarówno, jak caa si pod ich jarzmo. Ale ksita moskiewscy dostaa Ru, przyjli odrazu polityk odmienn od innych ksit. i

Inicyatorem

jej

by

ks.

Aleksander Newski, póniej

kanonizowany przez cerkiew wschodni. wszelki opór

Mongoom

za

niewaciwy

Uznali i

starali

oni

si

POCZTKI MOSKWY.

55

tak rol odegra wobec Tatarów ich chana, aeby on im odda pierwszestwo przed innymi ksitami i

W

tym celu sami jedzili do Ordy, donosili ruskimi. ruskich, nieo wszelkich knowaniach innych ulegoci osiza przyjaznych Tatarom.

ksit sw

lep

gnli

tyle,

i

chan tatarski pozwoli

da

ksitom moskiew-

Jako poborcy moskiewscy mieli pierwsze znaczenie. tych czasach Ru Czerwona przesza do Polski, za zachodnia Czarna i Biaa, oddaa si pod opiek skim zbiera dani,

W

dla niego z caej Rusi.

ksita

Ru

pastwa

litewskiego.

Ju

przedtem dostaa si bya znaczna przymieWielko-rusinów. Tekrwi ugrofiskiej w raz znów w czasie dwóchsetletniego jarzma mongolskiego zapoyczyli oni od Tatarów wiele cech pastwowoci, obyczajów, kultury a nawet znaczn liczb wyrazów. Cae panowanie Ordy opierao si na podbojach dani z ludów ulegych. Te ostatnie i na wyciganiu

yy

szka

cigym

utrzymywano w

strachu.

jego poddany, nawet ksi, mu schlebia, paszczy si i

szestwo wobec tylko na

wszelkiej

cigych

by

Wobec chana, kady niewolnikiem, musia

unia. To lepe posuwadzy mogo si opiera

podbojach.

gówne potrzeby despotycznego, stay si osi moskiewskich. Urzdzili oni system zabiegów cigania dani ze swych poddanych, podobnie, jak to czynili Tatarzy. Dziki wojsku za zagarnli z czasem wikszo ziem ruskich. Uwolnienie si Moskwy z pod jarzma mongolskiego, stao si bez przelewu krwi. Tatarzy bowiem by to naród koczujcy. Narody takie nigdy nie Wojsko

i

skarb, (kazna), dwie

pastwa zdobywczego,

ksit

mog

zbudowa trwaego pastwa, chyba e si osiedl zajm rolnictwem. Z Tatarami nigdy podobny fakt nie zaszed. Pastwo Tatarskie powstao dziki geniali

JAGIEO

56

I

WITOLD.

nemu zdobywcy, Batu-chanowi, który poczy mnogie, pojedyncze hordy tatarskie i gna je, jak wichur, po caym wiecie. Walka Witoda z Tatarami. Gdyby Witod §. 29. ord tatarsk, obali mógby si by sta najpotniejszym ksiciem na Wschodzie, przyczyby wtedy napewno Moskw do swego pastwa i wtedy to plan swój olbrzymiego pastwa litewsko-ruskiego byby urzeczywistni. Idea bya wielka i zuchwaa. Historycy

e

niektórzy rosyjscy utrzymuj, to pastwo Witoda byoby ruskiem. Otó trzeba wiedzie, Witod nie by wcale typem wadcy ruskiego. Owszem by on wielbicielem cywilizacyi zachodniej. Widzia jej

e

wyszo

nad kultur rusk

pracujc nad podniesieniem palitewskiego, zaprowadza stwa urzdzenia wewntrzne na wzór zachodu, chtnie garn do siebie rycerstwo i,

zachodnie niemieckie

przybyszom, kupcom wój miast i handlu.

i

polskie,

dawa gocin

u siebie

rzemielnikom i popiera rozMyla on o tern, mu si uda pastwo litewskie, niezalene od Polski, zbudowa a moe nawet górujce nad Polsk, ale na tych zasadach, na jakich rozwina si Polska i inne pastwa na zachodzie Europy. Najmniej przeto mia na myli i

e

tryumf kultury wschodniej. Sam by katolikiem i o rozwój kultury zachodniej wród Rusinów, o zblienie si ich do zachodu dba najtroskliwiej. Dziesi lat prawie przygotowywa si Witod do walki

z

Ord.

W

cigu dwóch

lat ostatnich

wykona

jedna z nich powioda si szczliwie. Witod spali szaasy, koczowiska tatarskie i przywiód mnóstwo niewolnika, którego osiedli w okolicy Wilna

dwie wyprawy

i

Nowogródka. Druga wyprawa miaa by rozstrzygazebrao si na ni mnóstwo rycerstwa z zachodu, w liczbie ich wiele Polaków, jako to Spytek z Melplanom Witoda nie byli sztyna, co dowodzioby, Polacy tak niechtni. Podobno królowa Jadwiga, tknita

i

jc:

e

POLSKA

I

LITWA

W WALCE

Z ZAKONEM.

57

przeczuciem, odradzaa mu t wypraw. Witod ogromnymi zastpami wojska litewsko-ruskiego, do którego przyczya si Tatarów, pod wodz

zem

z

chana,

cz

wypdzonego

W

z

ordy, Tochtamysza,

stan nad

wojska poczy si chan zotej ordy, Imur Kutuk, z hordami starego dowiadczonego wodza Edygeja. Na propozycy zgody Witod odpowiedzia dumnem daniem poddania si

rzek Worskl.

obliczu

tego

pod jego rozkazy, wedug zwyczajów wschodnich. Zawizaa si bitwa, w której dzielne roty Witolda rozprószyy si. Mnóstwo rycerstwa polskiego, w liczbie jego Spytek z Melsztyna, polego. Sam Witod ratowa na si ucieczk, a Tatarzy rozpucili swe zagony

a

Woy Ru

Czerwon. Taki miaa koniec bitwa nad Worskl (r. 1399), która obrócia w gruzy wszystkie marzenia i miae zamysy Witolda oderwania si od Polski i zbudowania wasnego pastwa litewskiego. Polska Litwa w walce Zakonem niemieckim. §. 30. i

i

Bitwa nad Worskl cofna Witolda z obranej drogi. Trzeba byo znów zwróci si do Polski i szuka w niej tym celu unia bya odnowiona, a w tem oparcia. odnowieniu wziy ju udzia prócz w. ksicia litewskiego po raz pierwszy wysze stany, bojarowie litewscy, którzy porczyli trwao i bezpieczestwo

W

zwizku. Teraz dopiero wzito si do wyzyskania jego najbliszych, bezporednich celów. Teraz wybia godzina rozprawy z Zakonem niemieckim. Stosunki Witoda z Zakonem przez pierwsze lat dziesi lat jego rzdów na Litwie byy cakiem przyjazne Kiedy Witod gotowa swe wyprawy na Tatarów, zawar cise przymierze z Zakonem, na mocy którego odstpowa mu prastar dzielnic litewsk, ojcowizn Kiejstuta, która najduej przechowaa wiar i obyczaj swych przodków.

mud,

JAGIEO

B8

W

chwili

I

chrztu Litwy,

WITOLD.

Zakon

straci

waciwie

racy swego bytu. Litwa zostaa nawrócona. Polska poderwaa zrcznie gówny korze bytu swojego wspózawodnika. Ale Zakon przesta ju by instytucy zgromadzeniem rycerzy - mnichów, redniowieczn, szerzcych wiar chrzecijask. Sta si on pastwem, a jako taki, musia dyplomacy i mieczem utrwala podstawy swego istnienia. Szczególne znaczenie dla Zakonu miaa mud. Jednoczenie prawie z przywoaniem Zakonu niemieckiego do Polski i osiedleniem si jego w Prusiech zosta zaoony inny Zakon, take w ziemiach pogaskich przy ujciu rzeki Dwiny. Utworzy ten Zakon biskup ryski, Meinhard, dla nawracania pogan miejscowych otyszów, Estówi Kurów. Zakon ten nosi nazw Kawalerów Mieczowych. Dwa te zakony, niemiecki i mieczowy, w w. XIV. zlay si ze sob. Terytoryalnie jednak Odtd wic deniem Zadzielia ich od siebie konu byo zaj t ziemi, aby obydwa Zakony po-

mud.

czyy si

ze

sob bezporednio

terytoryalnie.

mud bya rdzennie pogaska. Kiedy Witod ust-

j Zakonowi, ten ostatni zabra si tak gwatownie do nawracania pogan, i wkrótce na mudzi wybucho krwawe powstanie. mudzini skargami swemi napeLitw i Polsk, przedostawali si za Niemen niali staa si koci i chronili pod opiek Witolda. niezgody midzy Litw a Zakonem. Tymczasem i Polacy mieli spór z Zakonem o ziemie pograniczne. Od czasu utraty Pomorza, od bitwy pod Powcami nagromadzio si tyle ywioowej nietrzeba byo nawici pomidzy Polsk a Zakonem, wyi si zaj, palny tylko iskry, aby cay materya buch na stumilowej przestrzeni. Tak si stao istotnie. Maowany spór o zameczki, Drezdenko i Santok, na granicy Polski z Zako-

pi

ca

mud

e

nem pooone, da pocztek

wielkiej wojnie (1409—1411).

ROZKAD ZAKONU

59

NIEMIECKIEGO.

rozszerzy si wzdu caej granicy chwilowo nawet grozi zajciem od

Poar wojny Polski

i

strony

Litwy,

Wgier, skd zaatakowa Polsk

cesarz Zy-

gmunt, sojusznik Zakonu. Ale wojn rozstrzygna walna bitwa na polach Grunwaldu i Tannenberga (1410). Obydwie strony wytyy cae swe siy do walki ostatecznej. bitwie tej brali udzia Polacy, Czesi, Rusini, Litwini, nawet puki tatarskie Witoda. Zakon zebra cay kwiat ry-

W

swojego. Poniewa rycerstwo to byo nietutaj przeto na polu Grunwaldu i Tannenberga, rozegra si jeden akt krwawego dramatu pomidzy Sowiaszczyzn a germask nawa, która wiecznie od zachodu para na wschód, wycinaa lub wynaradawiaa Sowian, jak plemiona nadabskie i nad-

cerstwa

mieckie,

odrzaskie, zagarna Prusy i Pomorze. Teraz piersiami zjednoczonego plemienia polsko-litewskiego, nawaa ta zostaa odparta na dugo, bo na pó tysica lat. Bitwa pod Grunwaldem ma znaczenie nietylko dla Polski i Litwy, ale dla caej Sowiaszczyzny. Od tej walnej klski Zakonu rozszerzanie si ywiou niemieckiego na wschód, zostao powstrzymane, znów z rozbiorem Polski sia Germanów pocza wzrasta, i znów przychodzi do stanowczej walki pomidzy nami, od której rozstrzygnicia zalee bdzie przyszo Polski i caej Sowiaszczyzny. Od bitwy pod §. 31. Rozkad Zakonu niemieckiego. Grunwaldem rozpoczyna si upadek Zakonu, który trwa nieprzerwanie przez cay wiek XV. bitwie tej poleg wielki mistrz krzyacki, ale Polacy musieli dugi czas jeszcze toczy wojn, zanim Zakon ostatecznie zosta zamany.

a

W

Zakon niemiecki nie by lubiany w samych PruRycerze Zakonu nieustannie wanili si z wyszem duchowiestwem a uciskali miasta. ywio ziemiaski w Prusiech by w znaczniejszej czci pochosiech.

JAGIEO

60

I

WITOLD.

sympatyzowa w walce z Polsk. i pod Grunwaldem miasta pruskie wypowiaday posuszestwo Zakonowi, a zamki otwieray Polakom swe bramy. Ale Polska bya równie wycieczona wojn, zawarto wic pokój toruski (1413), oddana zostaa Witoldowi, na mocy którego Niebawem znów wybucha ale tylko w doywocie. wojna, która si zakoczya pokojem nad jeziorem Melnem (1422). Pokój ten przywraca Litwie po dzenia polskiego

Po

bitwie

mud

mud

wieczne czasy.

Ju

pod koniec ycia Jagiey, a po mierci Witoda, Litwa zostaa zakócona bratobójcz wewntrzn wojn, do której da powód ywio ruski, niezadowolony z przewagi Polaków. Na czele Rusinów stan widrygieo, brat Witoda. Zakon przyrzek mu pomoc, ale bunt widrygiey zosta stumiony. Zakon za musia zawrze haniebny pokój w Brzeciu Litewskim (1435), na mocy którego uznawa nad sob zwierzchnictwo Polski, zrzeka si prowadzenia wojny lub zawierania pokoju bez zezwolenia króla polskiego, sowem stawa si nawpó lennikiem Polski.

Tak dziki unii polsko-litewskiej zostaa zamana potga, która w w. XIV. zagraaa istnieniu zarówno Polski, jak

i

Litwy.

w Czechach. Teraz przysza kolej na inn potg, która w wieku XIV do zagarnicia Polski mianowicie na Czechy. Czesi, dziki bliszemu zetkniciu si z Zachodem, wczeniej poczli si rozwija politycznie, kulturalnie, §. 32.

Reformacya

—

dya

anieli Polska. Take i wiadomo ich narodowa w walce z ywioem germaskim spotgowaa si bardziej, anieli u nas. Po wyganiciu dynastyi Przemylidów (1306), tron czeski zaja dynastya luksemburska, która, dziki stanowisku swemu i koronie czeskiej, pozyskaa tron cesarski w Rzeszy. Zwaszcza cesarz Karol IV., wspóczesny naszemu Kazimierzowi

REFORMACYA W CZECHACH.

61

Wielkiemu, rzdzi mdrze i roztropnie w Czechach, przesta on marzy o wszechwiatowem cesarstwie niemieckiem ze stolic w Rzymie, natomiast zaj si wzmocnieniem swej wadzy w Niemczech. Szczególn za opiek otacza swój kraj Czechy, podnosi handel, zakada miasta, stworzy wreszcie pierwszy uniwersytet na pónocy od Alp, mianowicie w Pradze (1348). Dziki pomylnemu i spokojnemu rozwojowi, bogactwom, które zgromadzi, handlowi, wreszcie owiacie, któr szerzy uniwersytet praski, Czechy wzmocniy si, zagospodaroway.

Silny napór Niemców,

którym

Czechy oddawna podlegay, obudzi tu najpierw pow ogólnoci poczucie sowiaskie. Uniwersytet praski sta si widowni walk pomidzy Czechami a Niemcami. Po jednej z takich scysyi, Niemcy tumnie wydalili si z Pragi. Stao si to ju za panowania syna Karola IV., cesarza Wacawa, brata Zygmunta, margrabiego brandenburskiego, który

czucie narodowe, a

poj

za

on

siostr Jagwigi,

Mary, królow w-

giersk.

Podówczas ju zakrady si byy nieporzdki w kosynne pod nazw wielkiej schyzmy w kociele zachodnim. Papie Klemens przeniós si, za wpywem króla francuskiego, do miasta Avignon w poudniowej Francyi. Póniej wybierano jednoczenie dwóch paciele,

piey, w Avignonie i Rzymie. Powstao skutkiem tego ogromne zgorszenie. Wanie w tych czasach pojawiaj si wielcy reformatorzy, ludzie nauki i bogobojnego ycia, którzy chc Koció przywróci do tej samej czystoci, jak mia w pocztkach chrzecijastwa. Takim reformatorem by Wicleff w Anglii, Jan

Hieronim Praski w Czechach. Reformacya religijna zetkna si z rozbudzeniem ducha narodowego w Czechach i z pocztkiem walki ich z ywioem germaskim. Po mierci Wacawa, Czesi nie chcieli uzna brata jego, Zygmunta, za swego

Hus

i

JAGIEO

62

Na

króla.

I

WITOLD.

konstanckim,

soborze

który

mia

za cel

przywróci jedno i zaprowadzi porzdek w Kociele, uznano nauk Husa za kacersk, a jego samego spalono na stosie (1415). To posuyo za haso do otwartej wojny z cesaszem Zygmuntem, któremu oddano wykonanie wyroku nad Husem. Czesi domagali si suby Boej w jzyku ojczystym i Komunii pod obydwiema postaciami. Std nazwano wyznawców tej nauki utrakwistami, (sakrament pod obydwiemia postaciami) albo kalikstanami (od wyrazu calix t. j. kielich), gdy Komuni

w.

chcieli

przyjmowa

partye jeszcze dalej

kielicha.

z

Ale

skrajniejsze

posuny swe dania,

nie uzna-

way adnej wadzy, chciay wróci do sposobu ycia pierwszych chrzecijan, do zniesienia majtków, do wybierania sobie ksiy. Od góry Tabor, na której si zebray i okopay tumy, niezadowolone i zbuntowane, przezwano ich taborytami. Mieli oni swego wodza w osobie starego, dowiadczonego Jana yszki, póniej Prokopa. Zabiegi o koron czesk. Wypowiedziawszy cesarzowi i papieowi, Czesi starali si pozyska tym celu zaproponowali sobie monych opiekunów. Jagielle, a gdyby on odmówi, bratu koron czesk jego Witoldowi. Witod wysa do Czech brata swego, Zygmunta Korybuta, z posikami polskimi. Korybut mia uspokoi Czechy i przygotowa teren dla Wi§. 33.

walk

tolda.

W

Korybut

nie

móg

inaczej

zadowolni Czechów

jak tylko przyjmujc ich dania religijne co do naboestwa w jzyku czeskim, co do Komunii pod oby-

dwiema

postaciami.

dania

nosiy

te

nazw artykuów

praskich.

Wtedy Witod cofn si od przyjcia korony, odwoa Zygmunta Korybuta wypar si caej jego akcyi w Czechach. Tak wic korona czeska tym razem wymkna si z rk Jagiellonów. Jagieo i Witod poi

KONIEC godzili

si

z

YCIA JAGIEY

I

WITOLDA.

cesarzem Zygmuntem

i

63

wydali na

up

jego Czechy. §. 84.

maczy

Koniec ycia Jagiey

t sabo

i

Witoda.

Aeby

wytu-

brak decyzyi pierwszych Jagiellonów w zabiegach o koron czesk, trzeba zna zarówno pooenie ówczesne ogólno -europejskie, jak wewntrzne polskie. i sprawy Na przeszkodzie poczeniu si Czech i Polski sobie

i

stana gównie

rozterka religijna. Czesi chcieli odePolsce nikt o tern nie myla. Owszem rzdzia tutaj hierarchia kocielna, na czele której sta Zbigniew Olenicki, który za idea rozwoju Koció katolicki i jego urzdzespoecznego

rwa si

od Kocioa.

uwaa

W

—

redniowieczne. On to przeszkadza wszelkim ustpstwom na rzecz Czechów, natomiast stara si odzyska lsk na mocy nieprzedawnionych praw nia

dziedzictwa piastowskiego. Z drugiej strony Polska, poczywszy si z Czeprzeciwko sobie chami, daaby najpotniejszy cesarzowi i Zakonowi niemieckiemu. Cay ówczesny wiat chrzecijaski zapatrywaby si na to, jako na zerwanie cznoci z Kocioem przez nowo nawró-

or

Rezultatem byaby podobna wyprawa i na Litw, jaka póniej miaa miejsce na Czechy, gdy tymczasem Polska musiaa si usilnie stara o to, eby opinia jej i Litwy, jako pastwa chrzecijaskiego, bya bez skazy. Pomimo tej pomocy, jak Jagiellonowie obiecali Zygmuntowi w walce z Czechami, ten ostatni bez ustanku do zerwania unii Polski z Litw. tym celu przyrzek koron królewsk Witoldowi na zjedzie w ucku (1429). Jagieo zgodzi si na ten projekt. Ale pano-

cony naród.

krzyowa na Polsk

W

wie polscy sprzeciwili

mu

si.

dy

Ofiarowali oni

koron

polsk Witoldowi na wypadek mierci Jagiey. — Witod odmówi. Wtedy Polacy zatrzymali w drodze posów cesarza Zygmunta, wiozcych koron

JAGIEO

64

Witodowi. i

—

Niebawem

I

WITOLD.

Witod

umar

z

alu

zgryzoty. nie

mia adnego

w Polsce. Rzdy dostay si w rce monowadców.

niepodzielnie

Jagieo, stary

i

zniedoniay,

znaczenia

§. 35. Streszczenie. Zmiana stanowiska mocarstwowego Polski bezporednio po unii Polski z Litw, okazaa si bardzo widoczn. w. XV. jedna z potg

W

mocarstwowych, które zagraay istnieniu Polski i Litwy — Zakon niemiecki rozsypuje si w gruzy, druga — Czechy, skoatane rozterkami wewntrznemi, staraj si poczy z Polsk. Tak samo, jak na zachodzie ronie potga Polski, na wschodzie rozszerza si Litwa. Wszystkie ziemie ruskie w wikszym lub mniejszym stopniu podwadne Witodowi, nawet wolne rzeczypospolite sowiaskie, jak Psków i Nowogród, nawet ksita zadnieprzascy, jak rjazascy. Granice Litwy sigaj w odlegoci 20 mil od Moskwy. Zamys obalenia Ordy nie powiód si Witodowi, natomiast utrzymuje si jedno pastwa litewsko-ruskiego, jedno, któr staraj si rozerwa zarówno Zakon niemiecki, jak i cesarz Zygmunt. Witod zdoa obroni tylko niezawiso Litwy, utrzyma on j na stopie równouprawnienia z Polsk, nie dopuci do wcielenia jej ziem w skad Polski, jak

s

tego

domagao si monowadztwo polskie. Na wewntrz utrzymywa on ten sam

kontakt z Zachodem, popiera t sam kultur i cywilizacy europejsk, jak ze sob przyniós chrzest Litwy. Jagieo w polityce swej znów zdaje si na kierunek monowadców. Podejmuj oni walk z Zakonem, która si koczy dopiero po mierci Jagiey tryumfem dla Polski w pokoju brzeskim. Ale sprze-

ciwiaj si przyczeniu do Polski korony czeskiej, nie chcc obalenia podstaw Kocioa i jego hierarchii

65

STRESZCZENIE.

zerwania dotychczasowego zwizku z Zachodem. Natomiast hierarchia duchowna i wiecka w Polsce dba o utrzymanie powagi Jagiellonów, jako dynastyi chrzecijaskiej na wschodzie, i o przywrócenie dawnych ziem polskich, zwaszcza lska, utraconych w wieku poprzednim.

i

Hierarchia

ta

doniach jeszcze do

utrzymaa

ster

polityki

poowy wieku XV.

w swych

ROZDZIA

IV.

MONOWADZTWO W

POLSCE.

ZBIGNIEW OLENICKI. §. 86. Czynniki polityczne w Polsce. Zazwyczaj przedstawia si cay rozwój zdarze politycznych w Polsce, jako dzieo jednej warstwy, szlachty. Pod to pojcie podciga si zarówno rycerstwo z czasów Bolesawowskich, jak i monowadztwo z okresu Jagiellonów, jak wreszcie zastpy ziemian, obradujcych na sejmach i sej-

w wieku XV. XVI. Tym sposobem kady prawie

mikach

i

akt

panujcego ju

XIV. na rzecz swobody poddanych uwaa si za wymuszony przez jedn warstw, która nieomal od pocztku dziejów Polski rzdzia, a caa historya nasza narodowa przedstawia si, jakoby dzieje szlachty. Nic podobnego nie byo. Rozwój naszego ycia narodowego pochodzi nie od jednej warstwy, ale od

w

w. XIII.

i

wszystkich warstw, z tern tylko zastrzeeniem, i w przebiegu historyi róne warstwy wystpuj kolejno na plan pierwszy, i zalenie od poziomu umysowego, od wyrobienia politycznego, wreszcie od patryotyzmu, stopnia i napicia uczucia narodowego, ta lub inna warstwa odgrywa politycznie najwiksz rol.

WADZA KRÓLEWSKA W §. 37.

skiej

bya

Wadza silna

królewska

wadza

w

67

POLSCE.

Polsce.

królewska.

W Polsce piastowPanujcy

uwaa

bezwzgldnego pana i dziedzica caej ziemi, a wszystkie warstwy ludnoci za swych poddanych. Poddanymi króla byli zarówno moni panowie, jego siebie za

urzdnicy, baronowie, komesowie, jak i drobne rycerstwo, mieszczanie i chopi. Tylko brak rodków finansowych, tudzie brak rozwinitej administracyi, jak

urzdników sdowych, policyjnych i t. p., zmusza panujcego do odstpowania czci swej wadzy na rzecz którzy mieli

tych,

dosy powagi w swych

ziemiach,

aby spenia czynnoci urzdowe, sdziowskie,

skowe lub administracyjne.

Ksita

woj-

dzielnicowi

uwalniali ich

obdzielali ich ziemi,

przekazujc im

wadz

kró-

i

urzdników przywilejami, od podatków, opat sdowych, ce,

lowie, nagradzali swoich

czyli

albo

nad pod-

danymi chopami.

Mówiem, sem zastp i

e

tym sposobem wytworzy si

z cza-

monych panów zarówno duchownych,

jak wieckich. Posiadali oni niezmierne dobra, penili publiczn, król za utworzy z nich swoj rad

sub

zwoywa

przyboczn, kularne neralne,

w

—

dla

czyli

Polsce nie

ich na wiece, z pocztku partykadej ziemi osobno, póniej za gedla wszystkich ziem razem. Chocia

byo urzdów dziedzicznych, jak na Zapewne wysze urzdy, stale prawie

chodzie, to jednak

dostaway si czonkom jednych i tych samych rodów. Tym sposobem wytworzya si pewna liczba rodzin, najpowaniejszych w kraju, zajmujcych wysze godnoci duchowne i wieckie, rzdzcych wraz z królem

— sowem

monowadztwo.

Ale oto pod koniec w. XTV. zaszy fakta, które znacznie osabiy wadz królewsk i odday przewag w rzdach monowadcom, czyli Panom Rady królewskiej, jak ich nazywano, najwaniejsze za sprawy po-

MONOWADZTWO W

68

POLSCE.

przeniosy si na owe wieca, czyli zjazdy panów, albo jak ich zwano z aciska, baronów. Polsce panujcy, czy to §. 38. Pocztki elekcyi. ksi, czy to król, uwaa kraj za swoj wasno dziedziczn, któr móg si dowoli rozporzdza. Z naprzechodzia w pucinie na tury rzeczy dziedzina syna, std te tron w Polsce by dziedzicznym. Ale prawo dziedziczenia za Piastów obracao si w bardzo szerokim zakresie. Panujcy móg przekaza tron nielityczne

W

bezporednim swoim nastpcom, lecz w braku ich, take krewnym. Mia on swobod wyboru nastpcy nawet z poród dalszych krewnych, z pominiciem bliszych, byle tylko tron zostawa w rodzinie Piatylko

stowskiej.

Na

tej

zasadzie Kazimierz

Wielki

pomin

bli-

szych krewnych przy wyznaczeniu nastpstwa tronu dalszemu swemu krewnemu, Ludwii zapisa Polsk kowi wgierskiemu. Ale prócz dziedziczenia, bya ju za Piastów elekcya. razie walki o tron pomidzy Piastowiczami, rycerstwo, a zwaszcza panowie, rozstrzygali spór midzy stronami. Mogli przychyli si na korzy jednego, to ju lub na korzy drugiego z pretendentów. zatem pocztek elekcyi, ale bardzo ograniczony, bo tylko w rodzinie Piastowskiej. Doda naley, i elekcya nie by to dotychczas rodek uwicony prawem, uciekano si do niego jedynie w nagych wypadkach. to niejako wyom w prawie, rodek nielegalny, ale usprawiedliwiony potrzeb chwili i widokami dobra publicznego, torowa on dopiero drog przyszej,

Tak w

By

By

—

prawnej

elekcyi.

Pod koniec w. XIV. spoeczestwo polskie znatrzeba lazo si dwukrotnie w takiem pooeniu, byo obiera królów. Stao si to skutkiem dwukrotnego wymarcia dynastyi, raz Piastów po mierci Ka-

e

zimierza

W.,

drugi

raz

Andegawenów,

(po

zejciu

PAKT KOSZYCKI.

69

Ludwika wg.). Odtd elekcya w Polsce si utrwala, a z ni razem nastpio znaczne osabienie wadzy królewskiej.

Ludwik wgierski nie korony, polsk i wgiersk, przekaza swoim córkom. Uznanie nastpstwa tronu polskiego dla jednej ze swych córek, uzyska dziki poparciu panów maopolskich. zamian za to nada im przywilej koszycki, w którym zabezpiecza naprzód cao i nietykalno granic polskich, potem §. 39.

Pakt koszycki (1374).

mia mskiego potomka. Obydwie

W

Baronowie zastrzegli zwaszcza nowego nabytku Kazi-

przywrócenie ziem utraconych.

cao pastwa, a —

sobie

mierza W. Rusi Czerwonej. Na zasadzie aktu koszyckiego Wgry zrzekay si prawa do tej dzielnicy, o któr walczyy przed laty z Polsk. Prócz tego Ludwik wgierski zrzeka si na przycigania innych podatków ze swych poddanych prócz 2 groszy z ana. (Grosz bya to wówczas najmniejsza jednostka pienina, podobnie jak dzisiaj rubel, frank, marka lub korona. bya to jednostka miernicza ziemi, podobnie jak dzisiaj wóka). Prawo to byo ulg dla panów i w ogóle rycerzy-ziemian gdy

szo

an

—

chopi ju wówczas nie pacili podatku królowi, tylko swoim panom. Prawo królewskie nakadania podatku, zostao przeto w Polsce ograniczone. Odtd król musia umawia si ze swoimi poddanymi o naoenie wyszych podatków ponad 2 grosze z anu. Na zachodzie wszdzie

w

tych czasach

—

by

zwyczaj,

—

e

naród, czyli jego

umawiay si

królem o nowe podatki. Bronili si tym sposobem przed upiestwem i zdzierstwem panujcych, którzy czstokro obracali podatki na swoje osobiste cele, albowiem trosk o sprawiedliwo, o pokój i dobrobyt, kady stan niós i podejmowa na wasnych barkach. Z tego samego powodu naród angielski pótora wieku wczeniej wyprzedstawiciele

stany

z

MONOWADZTWO W

70

POLSCE.

móg

na swoim królu, Janie Bez ziemi, podobny przyzw. Wielk Kart wolnoci (1215). Okoo tego t. samego czasu Wgrzy uzyskali od Andrzeja II. Zot Bull (1222). Byy to zawizki urzdze wolnociowych, na gruncie chrzecijastwa wykwitych, o jakich staroytno nie syszaa, gdy tam nie znano ustroju stanowego. Pakt koszycki zabezpiecza zatem przyszy rozwój Polski na zasadach swobody stanowej, do której narody europejskie podniosy si po upadku dawnego pojcia — swobody obywatela rzymskiego. Nie naley jednak zapomina, i pakt koszycki by zawarty przez jedn warstw, najsilniejsz wród przez monowadców, którzy pragnli wszynarodu stkie korzyci, z niego pynce, zagarn dla siebie. Na razie chodzio im tylko o wadz, a poniewa król by cudzoziemcem, przeto bya obawa, bdzie rzdzi krajem przy pomocy Wgrów. Dlatego baronowie zastrzegli sobie wyczenie cudzoziemców od wszelkich urzdów krajowych. Zamiast dziedziczenia wyszych godnoci, jako to: wojewodów, kasztelanów, podkomorzych, wymogli uchwa, aeby urzdy w kadej ziemi dostaway si ziemianom stamtd pochodzcym, a wic Sandomierzanom w Sandomierskiem, Krakowilej

—

e

wianom w Krakowskiem

i

t.

p.

trzyma si musiay jednych które

w

danej ziemi

§. 40. Przywileje

byy

i

Tein samem urzdy tych samych rodów,

najpotniejsze.

korczyski

i

piotrkowski (1388).

Wy-

bór Jagiey na króla jeszcze bardziej przyczyni si do rozwoju swobód stanowych. Jagieo odwdziczy si panom za swój wybór, nadajc im dwa wielkie przywileje: korczyski i piotrkowski. I nieraz mówi si o tych przywilejach, e byy wydane w interesie szlachty, podczas gdy one miay jedynie na widoku interes monowadców. Tutaj ju prawie caa wadza sdziowska i administracyjna bya oddana w ich rce.

PRZYWILEJE KORCZYSKI

I

PIOTRKOWSKI.

71

którzy wedug swego widzeprawa zwyczajowego wydawali wyroki. Król by najwyszym sdzi, móg te wysa na sdy, czyli roki, swego zastpc t. zw. justycyaryusza. Jagieo zniós to prawo królewskie wyznaczania ze swego ramienia nadzwyczajnych sdziów. Od-

Sdziami

byli panowie,

nia na zasadzie

td sdy byy wycznie w rkach monych panów w kadej ziemi. Podobnie Jagieo zabezpieczy urzdy starociskie obywatelom pastwa, z wykluczeniem rozdawnictwie za urzdów, król przycudzoziemców. rzek za zgod i wiedz baronów, czyli swych doradców. suba wojskowa By zwyczaj ju przedtem, za granicami pastwa, bya wynagradzana. Jagieo potwierdzi to prawo i okreli wysoko wynagrodzenia, mianowicie 5 groszy od oszczepu. wiekach rednich król nie posiada wojska

i

W

e

W

wasnego, tak

licznego,

prowadzi wojn na

aby móg obroni kraj, lub te wasn rk. Natomiast obok

króla mieli swoje hufce, czyli chorgwie, róni panowie, nawet miasta. razie wojny panowie ci dostar-

W

swoich hufców królowi. zapaty.

czali

Teraz wymagali za nie

Pod Grunwaldem walczyo stutysiczne wojsko ale wikszo chorgwi, byy to chorgwie paskie. Wokoo wojewody gromadzio si rycerstwo z kadej ziemi. Po skoczonej wojnie, taki pan przychodzi do króla po zapat. Rozumie si, e ani poowa z tego nie dostawaa si rycerzom, tylko przepolskie,

sub

chodzia do kieszeni pana. Opata zatem za wojskow zapewniaa przedewszystkiem zyski monym panom, którzy mieli wasne chorgwie. Czsto skarb

e

królewski by tak pusty, nie mona byo w aden sposób pokry dugów wojskowych. Król przeto puszcza w zastaw panom swoje dobra. Po niejakim czasie dobra te przestaway uchodzi za królewsk,

wasno

MONOWADZTWO W

72

POLSCE.

utrzymyway si na wieczne czasy przy nowych

pa-

Tym sposobem monowadztwo potworzyo sorozlege fortuny w wieku XIV. XV. §. 41. Polityka monowadców. Monowadztwo polskie

nach. bie

i

miao plan zupenego wcielenia Litwy i Rusi do Polski. Z Rusi zadanie powiodo si w zupenoci. Inaczej z Litw. Na przeszkodzie do zupenego jej przyczenia stan Witod. Ale po klsce nad Worskl Witod znowu zwróci si do Polski. Polityka panów polskich znowu wicia tryumfy, staraa si oprze na tym ywiole litewskim, który

urodzenia i fortuny zajmowa równorzdne z ni stanowisko, czyli na wyszej warstwie bojarów. Unia horodelska (1413) ustanowia zjazdy wspólne panów polskich i litewskich. Odtd monowadztwo w obydwóch krajach zdobyo sobie organ polityczny do kierowania pastwem. z

Jagieo zda si w zupenoci na wol

i

rozum

—

czyli panów Rady królewskiej. swoich doradców Byli to ludzie, których Dugosz nazywa viri sibi et pariae bene studiosi (mowie dobrze yczcy sobie i ojczynie). Udaremnili oni zamys koronacyi Witolda, przedsibrany w porozumieniu z cesarzem Zygmuntem Luksemburczykiem. Jagieo da by ju na ni swe przyzwolenie. Panowie polscy widzc w tem zerwanie unii, pragnli go odwie od tego zamysu propozycy oddania koron obojga po mierci Jagiey. Lecz gdy Witod koron polsk odrzuci królem litewskim tylko ;i

si widzie pragn, panowie polscy zatrzymali posów wiozcych koron Witoldowi. Niebawem Witod z alu i zgryzoty umar wprzód, anieli Jagieo. §. 42. Hierarchia duchowna w Polsce. Wród panów z Rady królewskiej wybia si za Wadysawa Jagiey na czoo hierarchia duchowna, zorganizowana na sposób zachodni, biskupi i opaci, zajmujcy pierwsze stanowisko nietylko pod wzgldem umysowym, ale politycznym, tudzie materyalnym w kraju. Koció w wie-

cesarskich,

HIERARCHIA DUCHOWNA

W

73

POLSCE.

kach rednich na Zachodzie i u nas, by instytucy niezalen od pastwa. Wbrew temu, co si zazwyczaj utrzymuje, i rzd w rzdzie, albo dwie wadze w jednym organizmie niszcz i truj si wzajemnie, taki podzia wadz i niezaleno wadzy duchownej i znamionowa postp. od wieckiej, by rzecz

mdr

Koció bowiem

wadz

nad sumieniami, a jako powinien podlega wpywom ubocznym, ziemskim, które sumienia pacz i wykrzywiaj. Z biegiem czasu jednak Koció posiad daleko wicej wadzy, jest

taki, nie

Wytworzya si nierównowaga a duchown. Na zachodzie o

anieli

pastwo.

midzy

wadz wieck

posto

póniej doprowadzio to do oderwania si niektópapiea, rych narodów od naczelnej wadzy kocioa rozamu wiata zachodnio-chrzecijaskiego na i do dwie poowy — katolick i protestanck. Polsce okresem najwikszego znaczenia i wpywu kocioa, by wanie wiek XV., pierwsza jego poowa. Koció w Polsce posiada zawsze ogromne dobra ziemskie, tak, i w tych czasach, zarówno jak w póniejszych, grozio ziemianom niebezpieczestwo, i caa ich ziemia przejdzie w rce kocioa. Majtek kocielny stale i szybko wzrasta. w. XIV. arcybiskupstwo 250 gnienieskie liczyo miast i wsi, zalenych wycznie od jurysdykcyi duchownej, czyli bdcych w posiadaniu, administracyi i sdownictwie biskupów. Cyfra ta w poowie w. XV. podniosa si ju do 360. Prócz tego Koció pobiera od wszystkich mieszkaców sta danin od wszelkich zbiorów, w formie dziesiciny. Poza dziesicin jeszcze inne liczne dochody wpyway do skarbu kocielnego, jako to, dochody sdowe, z testamentów itp. Znaczna iloe spraw, jako to sprawy rozwodowe i t. p., w wielu pastwach jeszcze dzi nale do sdów duchownych. Ale w wiekach rednich liczba spraw, zalenych od Kocioa, bya tak wielka, i susznie budzio to obawy i niezadowolenie po stronie

lat

—

W

W

MONOWADZTWO W

74

POLSCE.

Naprzykad, testament, jako akt

wieckiej.

ostatniej

ou

mierci, nalea do biskupa, woli, dokonywany na podobnie wszelkie sprawy z nim zwizane szy do jego sdów. Jeli dodamy do tego, i duchowni nawet w prywatnych sporach ze wieckimi, odwoywali si do wasnych sdów, e kurya rzymska bya dla nich najwysz instancy sdow, bardzo jednak kosztown i przeduajc w nieskoczono procesy— mona sobie wyobrazi cay ciar, przygniatajcy bez rónicy ywio wiecki ze strony duchowiestwa, i niezadowolenie, jakie to §.

43.

budzio. Ruch

soborowy

w

na Zachodzie

i

ruch

husycki

Polsce. Po okresie wielkich papiey: Grzegorzów, Innocentych, Bonifacych w Kociele katolickim napasta okres upadku i zastoju. Przyszo do tego, stolic do Avipiee porzucili Rzym i przenieli gnonu, gdzie stali si jakby wasalami korony francuskiej. A gdy siedmdziesicioletni okres pobytu w Awignonie, czyli jak go póniej zwano, niewoli babiloskiej papiey, dobieg do schyku (1309 — 1377) Rzym sta si napowrót stolic papiesk, rozam i w kociele jeszcze nie usta. Jednoczenie bowiem wybierano papiea w Rzymie i w Avignonie, ku ogólnemu zgorszeniu caego wiata chrzecijaskiego. Wtedy rozpocz si wród narodów mniej zepsutych, ruch

—

e

sw

w

celach

otrznicia

wykorzenienia wielu

naduy

Za rodek do tego mia meniczny,

na który

przedstawiciele

zarazy

tej

z

z

Kocioa,

suy sobór

zbierali

zakonów

i

zarazem

poród duchowiestwa. powszechny eku-

si uczeni teologowie,

zgromadze duchownych,

z caego wiata. tym ruchu soborowym hierarchia polska zastanowisko wybitne. Zasuga i powicenie Jadwigi

wreszcie uniwersytetów

i

kapitu

W

ja

zaczy szybko wydawa owoce. Wydzia teologiczny na uniwersytecie krakowskim zajania mami wielkiej nauki, których gos mia doniose, rozstrzygajce

RUCH SOBOROWY NA ZACHODZIE.

75

znaczenie w sprawach, które zaprztay umysy caej Europy, jak naprzykad Jakóba z Paradyu. Na soborach stronnictwa dzieliy si na dwa obozy: jedni pragnli, aby reforma zostaa zoona w rce papiea, drudzy, aby bya oddana soborowi powszechnemu. Ten drugi kierunek przedstawia czystsze rozbudzenie si wiadomoci chrzecijaskiej, powrót do pierwotnych tradycyi Kocioa. Biskupi polscy przemawiali za wyszoci wadzy soboru nad papiea. Na (1414—1418) Andrzej Laskarys soborze w Konstancyi z Gosawic, elekt poznaski, t. j. kandydat na biskupa, obrany przez kapitu, ale jeszcze nie zatwierdzony przez papiea, broni tej zasady. Inny Polak, Mikoaj Trba, arcybiskup gnienieski, by kandydatem do zajcia tronu papieskiego. Jestto dowód, jak wysoko stawiano w Europie hierarchi duchown w Polsce pod wzgldem wyksztacenia, rozumu i czystoci obyczajów. Niestety, by to dopiero pocztek ogromnego ruchu naprawy Kocioa, który trwa dwa stulecia i na

wadz

zakoczy si utrzymaniem zarówno zasady wyszoci papiea nad soborem, jak i wielu niedomogów w yciu Kocioa. Dla Polski sobór konstancki przyniós tytu prymasa, nadany arcybiskupowi gnierazie

—

nieskiemu. Hierarchia duchowna w Polsce domagaa si na zewntrz w sprawach religijnych wikszej niezalenoci

Kocioa polskiego od Rzymu i od papiea. O zerwaniu cakowitem, jak to uczyni w sto lat póniej Luter, Kalwin, a za nimi cae prawie Niemcy, Szwajcarya,

—

Anglia nikt wtedy nie myla. Ruch reformacyjny w Polsce rozbudzi si przedwczenie, nie dojrza i nie wyda adnych skutków. Spoeczestwo w Polsce samo byo jeszcze nazbyt mode, niewyrobione i mao owiecone. Hierarchia duchowna miaa zanadto wiele wpywu i znaczenia w kraju, aeby potrzebowaa buntowa si przeciw papieowi.

76

MONOWADZTWO W

POLSCE.

Owszem, ci sami ludzie, którzy domagali si wikod papiea, starali si o niezaleno niezawisoci szej cakowit wadzy duchownej od wadzy wieckiej

w kraju. Na synodzie w Kaliszu w r. 1420 duchowiestwo skupio si i zamkno w odrbn hierarchiczn

cao. Tam

W

uchwalono statuty Mikoaja Trby. nich duchowiestwo ogaszao cakowit niezaleno wadzy duchownej od wieckiej. Dotychczas król wyznacza niejednokrotnie biskupów wbrew woli duchowiestwa. Teraz duchowiestwo czynio wybór biskupa zalenym tylko od kapitu, nikomu ze wieckich, nawet królowi nie wolno byo si do niego miesza. Statuty Mikoaja Trby zaprowadzaj now karno w Kociele, nadewszystko za wyznaczaj surowe kary na heretyków.

Naduycia w Kociele wywoay pierwszy narodowy ruch reformacyjny — naprzód u Czechów. Jego inicyatorem by Jan Hus (std zwolennicy tego ruchu zwali si Husytami), który zgin na stosie. Ale podobnie jak w Polsce walki soborowe nie wyzwoliy hierarchii duchownej od zawisoci Rzymu, podobnie w Czechach ruch narodowo-religijny husycki, chocia gbszy, obejmujcy cay naród, nie zdoa si utrwali. Ruch husycki przedosta si i do Polski, aczkolwiek w sabym stopuiu i znalaz miertelnego wroga w hierarchii duchownej, skadajcej si z biskupów, opatów, panów rozlegych fortun i ogromnego politycznego znaczenia.

Ruch husycki by nietylko religijnym, ale i socyalnym, czyli pragn zmiany sposobu ycia duchowiestwa, powrotu do ubóstwa pierwotnych chrzecijan, dzielenia si majtkiem i wspierania biednych. Hierarchia duchowna w Polsce uniemoliwia pomoc, ofiarowan przez Witoda Husytom czeskim, w kraju wydaa statuta Mikoaja Trby i wymoga na Jagielle surowy edykt w Wieluniu (1244), który wy-

WADYSAW

WARNECZYK.

77

znacz kary dla rónowierców i odszczepieców Kocioa i zapewnia wadzy duchownej pomoc ramienia wieckiego do wykonywania jej wyroków. Za wpywem Olenickiego hierarchia duchowna jeszcze bardziej wzmoga si i podniosa w Polsce. rzdy oligarchii w Polsce §. 44. Wadysaw Warneczyk (1434 — 1444). Panowanie Wadysawa Warneczyka stai

nowi okres monowadztwa w Polsce. Byli oni z kardynaem Zbigniewem Olenickim na czele, opiekunami maoletniego króla, syna Wadysawa Jagiey. Na zewntrz rzdy te nie dopuciy do podania przyjaznej rki Czechom. Na wewntrz zamay zawizki ruchu ziemiaskiego, sympatyzujcego z husytyzmem. Konfederacya Spytka z Melsztyna, zawizana przy królu przeciwko jego doradcom, zostaa pokonana pod Grotnikami (1439). Na Litwie zdawiony zosta bunt widrygiey. Po mierci Witolda, Litwa przesza bardzo cikie wstrznienia. Obok antagonizmu kulturalnego i wyznaniowego, istnia jeszcze trzeci powód niezadowolenia wród Kusinów na Litwie. Dotychczas tylko bojarowie litewscy zrównani byli w prawach ze szlacht

w

Polsce;

Rusini,

którzy tych praw nie

mieli,

czuli

pokrzywdzonymi. Pamitajc o swej niedawnej przewadze w pastwie i istotnym wpywie politycznym tudzie kulturalnym na Litwie, usnuli plan zerwania unii Polski z Litw. Na czele

si

z

tego

opozycyi

powodu

stan widrygieo,

brat Witolda.

Rusinom

obieca on popiera ich wiar, Litwinom przywróci niepodlego i samoistno wobec Polski. tym te celu poczy si z cesarzem i Zakonem. Ale panowie polscy pokrzyowali te zamiary. Przeciwko widrygielle wynieli jego brata Zygmunta. Przyznano mu stanowisko monarsze, Litwie niezalepastwow. Rusinów uagodzono zrównaniem ich w prawach ze szlacht litewsk. Na podstawie aktu

W

no

MONOWADZTWO W

78

POLSCE.

w

Horodle, gdzie szlachta polska zbrataa si z litewdo swoich herbów, bojarowie lisk, dopuszczajc tewscy przyjli bojarów ruskich do swoich herbów (1430). Stanowisko widrygiey na Litwie zostao podkopane. Jeszcze gorzej skoczya si walka dla Krzya-

j

ków. Po strasznej klsce pod Wikomierzem nad rzek wit, Zakon zawar z Polsk pokój w Brzeciu kujawskim, na mocy którego zrzek si raz na zawsze podejmowa wojn lub te zawiera sojusz bez wiedzy

Polaków

By

(1435).

tryumfów i powodzenia polityki mono wadczej. Zbigniew Olenicki podejmuje teraz wielk myl walki z nieprzyjaciómi krzya, z Turkami, którzy si tylko co byli pojawili w Europie, i w tym to celu uzyskuje od Wgrów koron dla modocianego syna Jagiey. Ale tu by kres jego dotychczasowych powodze. Powtórna wyprawa przeciwko Turkom skoczya si straszn klsk pod Warn (1444), gdzie zgin w kwiecie wieku Wadysaw Warneczyk, król polski i wgierski. Polsce zapanowa bezrzd. Magnaci rozdrapywali dobra królewskie pod pozorem zwrotu kosztów za wyprawy poza granicami pastwa. Litwa obraa sobie wielkim ksiciem brata Wadysawa, królewicza Kazimierza. jego imieniu rzdzi Litw silnie i mdrze Polak, Jan Gasztowt. Ale Litwa zrywa prawie zupenie swój zwizek z Polsk. Kazimierz Jagielloczyk tumi kilkakrotnie wybuchy niezadowolenia Rusinów, rozpociera swój wpyw na obydwie rzeczypospolite ruskie, Nowogród i Psków, w ordzie perekopskiej osadza swego poplecznika. Litwa przewaa swym wpywem nietylko nad Moskw, ale i nad Polsk. Domaga si zwrotu Woynia, Poto

szczyt

W

W

dola nie

i czci Podlasia (ziemi drohiczyskiej). O mao przychodzi do walki midzy dotychczasowymi

ELEKCYA KAZIMIERZA JAGIELLOCZYKA.

79

bratnimi narodami. Polacy trzykro ofiarowuj koron Kazimierzowi Jagielloczykowi, który zawsze odrzuca. Teraz nie Litwa ubiega si o poparcie Polski, ale na odwrót Polska jest tak sab, i musi szuka zwizku z Litw. Polityka oligarchii zbankrutowaa do szcztu.

j

Kazimierz §. 45. Elekcya Kazimierza Jagielloczyka. Jagielloczyk chcia by królem faktycznym, a nie z imienia tylko. O zerwaniu unii z Polsk nie myla, ale przywileje,

które

mu podsuwao monowadztwo

przed obiorem na króla, gboko obraay jego poczucie samowadzy monarchy. Program wcielenia Woynia, Podola i Podlasia do Korony, by przeciwny jego stanowisku na Litwie, obraa uczucia pastwowe Litwinów, z którymi si liczy, rzdzc przez lat siedm na Litwie.

Jedyny wze polityczny, jaki istnia midzy dwoma narodami za rzdów ksicia Kazimierza na Litwie,

przechowa si w zjazdach monowadców polskich odbywanych na granicy polsko-litewskiej i litewskich,

w

Lublinie albo

w

Parczewie,

na zasadzie

unii horo-

delskiej.

Widzc

ociganie si Kazimierza Jagielloczyka Polacy urzdzili manewr poich wybior Bolesawa, ksicia malityczny. Rozgosili, zowieckiego na króla. Wtedy Kazimierz zmik i poczyni ustpstwa, przyrzek speni dania panów polskich. Na zjedzie brzesko-parczewskim (1447) potwierdzi przywileje i zosta obrany królem, ale drug obietnicy, zwrot Woynia i Podola, zostawi w zawieszeniu. Stan polityczny nie zmieni si wcale. Wonalea do Litwy, a Podole do Polski. za to Kazimierz na siebie gniew Zbigniewa Olenickiego. Od pierwszego prawie zetknicia si na arenie politycznej modego króla z kardynaem, rozpoczyna si gucha walka midzy nimi, która trwa z

przyjciem

da, e

cz

y

cign

MONOWADZTWO W

80

POLSCE.

prawie do wydania ostatniego tchnienia przez wszech-

Wadysawa Jagiey Wadysawa Warneczyka.

wadnego niegdy kuna jego syna, §. 46.

ministra

i

opie-

Walka króla z kardynaem. Kazimierz Jagiellomia wysokie poczucie wadzy i dostoj-

czyk nietylko

noci królewskiej,

wykonywa.

By

ale

pragn t wadz

on

dzieckiem

rzeczywicie

czasów, które Ferdynanda Ara-

tych

wyday na Zachodzie Ludwika XL, goskiego, cesarza Maksymiliana. Mia on w sobie zapdy absolutystyczne i do stworzenia silnej

W

wadzy

dy

ama

monarszej. tym celu przywileje stanowe i toczy przez cae ycie walk z ywioem monowadczym, zwaszcza z hierarchi duchown, szuka za oparcia w ywiole, który dopiero wanie dobija si znaczenia. Na zachodzie ywioem tym byo mieszczastwo, u nas za stan redni, ziemianie, szlachta. Nic wic dziwnego, pierwsze starcie musiao nastpi ze Zbigniewem Olenickim, który przedsta-

e

wia

i

uosabia

w

sobie dawny,

obumierajcy porzdek

rzeczy w Polsce. Zbigniew Olenicki jtrzy przeciwko królowi opini w kraju, przypominajc niedotrzyman obietnic zwrotu Woynia; król czyni mu trudnoci w osigniciu purpury kardynalskiej, przeszkodzi w zajciu pierwszego miejsca w senacie, które przypado w udziale arcybiskupowi gnienieskiemu. polityce ogólno-kocielnej król zada Zbigniewowi i opozycyi bardzo ciki cios. Dziki zrcznemu

W

posuniciu na szachownicy politycznej, zaj wpywowe górujce stanowisko w sprawach Kocioa polskiego. walce dwóch papiey na Zachodzie Zbigniew Olenicki i caa hierarchia kocielna w Polsce, zajmowaa

W

stanowisko neutralne. Tymczasem Kazimierz

uzna

pa-

piea Mikoaja V., za co otrzyma ogromny wpyw na sprawy kocioa w Polsce. Mianowicie, na mocy ukadu zawartego z kury, król uzyska prawo nominacyi wszystkich biskupów

i

wikszej czci praatów.

Tym

CHARAKTERYSTYKA ZBIGNIEWA OLENICKIEGO.

81

sposobem naturalnie uczyni zalen od siebie hierarchi duchown. Prócz tego, król otrzyma dziesit dziesiciny. Ukad ten za jednym zamachem uczyni hierarchi kocieln najcilej zwizan inte-

cz

resami

królem.

z

Prawa

umia przeprowadza

z

te

swoje królewskie Kazimierz

ca

bezwzgldnoci,

amic

opór kapitu i osadzajc na urzdach i godnociach kocielnych swoich kandydatów. walce z hierarchi kocieln, król poszed jeszcze o krok dalej. Stara si on podcign duchowiestwo na równi z innemi warstwami do obowizku suby wojskowej i skadania podatków. Na zjedzie w Grudzidzu uchwalono, i dobra duchowiestwa maj by zrównane z króle wszczyznami, co do poborów. Z beneficyów za poowa dochodów miaa na rzecz skarbu. Uchway te wprawdzie byy póniej cofnite, lecz napeniy strachem kler cay, który si dotychczas uchyla od wszelkich obowizków na rzecz pastwa, a najwyej w razach nagej potrzeby uchwala ofiar dobrowoln na potrzeby wojenne (subsidium

W

i

charitativum). te postpki króla rozdraniay zniedyplomat, jakim by ju Zbigniew Olenicki. Widzia si on usunitym od steru rzdów, opuszczonym i lekcewaonym pod koniec ycia. A gdy Kazimierz Jagielloczyk, wbrew opinii kardynaa, zgodzi si na podjcie ostatecznej walki z Zakonem, Zbigniew wystosowa do niego list, peen admonicyi i za-

Wszystkie

doniaego

czepek,

i

usun

aby niebawem

si

z

Rady przybocznej

zakoczy w

opuszczeniu

królewskiej, i

zaniedbaniu

swój ywot. §. 47.

pierwsz

Charakterystyka Zbigniewa Olenickiego.

Na

poow

ca

XV. w. rzuca olbrzymi cie posta dziejowa Zbigniewa Olenickiego. Opowiedzielimy ju jej koleje, pocztkowe tryumfy i zwycistwa, póniejsze klski i poraki, czarodziejski wpyw na WadyWZROST

POLSKI.

6

MONOWADZTWO W

82

POLSCE.

sawa Jagie, cakowite oddanie w jego rce opieki nad póniejszym królem, Wadysawem Warneczykiem, dum obraon zawód na osobie drugiego syna Jagiey, walk skryt i jawn, midzy wszechwadnym ministrem, a despotycznie rzdzcym Kazimierzem Jagielloczykiem. Jaki wypadnie ogólny nasz sd o Zbigniewie Olenickim ? Zbigniew by niewtpliwie wielkim politykiem i zrcznym dyplomat. Sparaliowa on zamysy koroWitoda, ubezwadni ywio rozkadowy nacyjne zamian za zrzeczenie si korony husycki w kraju. i

W

przez Jagie, pragn odebrania prastarej piastowskiej dzielnicy lska. Jego to polityce Polska czeskiej

zawdzicza

upokorzenie Zakonu. Nawet rad, uspokoi bunt widrygiey, przejedna niezadowolony element ruski na Litwie. A przecie te wietne zdobycze ora, te istotne z

Litw da

sromotne sobie

tryumfy dyplomacyi, tak atwo zostay zapomniane, tak szybko zaciemnia je w oczach wspóczesnych parozterek w czasie bezklski pod Warn,

mi

pami

królewia.

Nawet jako przedstawiciel hierarchii duchownej, Zbigniew by czem wicej, anieli zwykym wykonawc rozkazów kuryi papieskiej. Ani ogólny nastrój umysowy, ani jego ambicya nie zezwalay na to. Ta wadza papieska bya wówczas w takiem ponieniu. Najwiksi teolodzy gosili wyszo soboru nad papieem, nie z czyjego innego rozkazu, jak tylko z rozkazu Zbigniewa Olenickiego, Tomasz Strzpiski wyda najsawniejszy traktat bronicy tej zasady. gowie Zbigniewa Olenickiego witaa ju myl niezalenoci narodowej kocioa, idea, do której Polska zarówno swym rozwojem umysowym, jak i zdrow, samoistn, rodzim kultur, bya ju dorosa, a któr wcieli w ycie w sto lat póniej prosty augustyanin, z pochodzenia Niemiec. Wszake to dopiero

W

CHARAKTERYSTYKA ZBIGNIEWA OLENICKIEGO. Kazimierz

Jagielloczyk,

uzna jednego

z

na

przekór

83

Zbigniewowi,

papieów.

de

A

przecie mimo tej miaej ambicyi, mimo do tej autonomii kocielnej, prdzej zna w Zbigniewie jakie skostnienie, jak zdrtwiao, anieli miay, rewolucyjny pd, anieli wytrysk jakiej nowej zasady, nowego róda ycia, czy to duchownego, czy politycznego.

Nie naley si torskich

móg

on

cielnej,

udzi

co do tych

zamysów Zbigniewa

by

jedynie

stróem

wadzy nad

nietylko

miaych, nowa-

Olenickiego. Poza nimi i

obroc

hierarchii ko-

duszami, ale

nad yciem tu na ziemi. Ta mieszanina genialnych pomysów, idei

i

i

wadzy

miaych

skostnienia hierarchicznego, ten teokratyzm, naj-

tumaczy charakter Olenickiego. to czowiek, który cay jeszcze wyszed ze redniowiecznego, wyrós na nim, wykoysa wiata si w jego najpikniejszych ideaach, marzeniach, i razem z nim wyjaowia z biegiem czasu, sta si bezradnym i bezpoytecznym.

lepiej

By

Dla Zbigniewa Olenickiego,

ideaem wadzy na

ziemi.

winna bya, wedug niego, narzdzie wadzy Kocioa.

Koció by zawsze

Nawet wadza wiecka potylko za rami, za

suy

Wadza

królewska niczem

bya dla niego. Wadysaw Jagieo nie móg wyrobi w nim szacunku uroku dla tej wadzy. Król neofita, dra korzy si w duszy przed temi niewidomemi i

i

potgami, w których imieniu gromi go gniew Olenicki.

i

kara

Zbi-

Ale uwaajc Koció za jedyn przedstawicielk Boskiej na ziemi, Zbigniew pragn innego porzeczy w tym kociele, anieli by dotychczas, Ze schyzmy ówczesnej Kocioa, wyniós przekonanie o wyszoci soboru nad papieem i zasady tej broni

wadzy rzdku

MONOWADZTWO W

84

POLSCE.

gorco, nie czyni z niej frymarki, ani przedmiotu handlu politycznego, tak, jak Kazimierz Jagielloczyk. Zbigniew Olenicki by gorcym patryot. Jako czowiek wysokiej kultury, stojcy prawie na szczycie ówczesnej cywilizacyi, mia ideay ogólno-ludzkie. Tymi ideaami by porzdek wiata chrzecijaski, ale Polska wystpowaa w nim na plan pierwszy. Marzy on o nowoprzebudowanym Kociele, w którym Polska miaa zaj naczelne, dominujce stanowisko. Naród, który rozla wiato wiary chrzecijaskiej na Litw, mia podnie walk z nieprzyjaciómi krzya w. na Wschodzie. Dlatego Zbigniew odrzuci ze wstrtem rk, wycigan przez husytów w Czechach, natomiast narzuci Polsce zwizek z Wgrami, którzy stanowili wówczas przedmurze wiata chrzecijaskiego wobec

—

Turcyi.

W

tym systemacie redniowiecznym Zbigniewa Olenickiego, nie byo miejsca ani na odrbny, samoistny rozwój Litwy, któr za up Polski, jeli

uwaa

na mocy praw miecza, byo miejsca na walk

na mocy praw Krzya, o Prusy z Zakonem rycerzy N. P. Maryi, który by wcieleniem ducha redniowiecza, ani na przeobraenie pastwa, zamanie przywilejów i hierarchii, które to denia wyraa nie

nie

to

narodow

cae pokolenie modych. Dlategoto program jego musia upa; dlategoto Zbigniew przegra, pomimo, mu nie brako ani ge-

król

i

e

wspaniaych pomysów, ani nawet gbokiego umiowania Polski. Dlategoto doczeka si tak tragicznego koca, i zeszed z widowni politycznej przed wyczerpaniem wszystkich si, wszystkich swych zdolnoci. Musia patrze, jak nienawistny mu król, otoczony przez warchoów i modzików, jakich nazywa Dugosz, przygotowywa si do walki z Zakonem, do przeobraenia wewntrznego Polski i do popchnicia jej na nowe tory dziejowe. niuszu,

ani

energii,

ani

CflAKAKTERYSTYKA ZBIGNIEWA OLENICKIEGO.

85

e

fakt tak do§. 48. Streszczenie. Widzimy zatem, niosy, jak unia polsko-litewska, nietylko zmieni zadanie polityki geograficznej, czyli mocarstwowej Polski, ale pocign za sob prócz tego zmian w stosunkach wewntrznych. Dawna piastowska wadza monarsza pocza sabnc, a przyczyniay si do tego czste zmiany dynastyi i kilkakrotne elekcye. Jednoczenie ster rzdów przechodzi w rce monowadztwa, wród którego wybija si na czoo hierarchia duchowna. Monowadztwo polskie przejte jest ide posuwania si Polski na wschód i blizkiej cznoci Polski z zachodem. Z tym dorobkiem zachodnim, jaki Polska

zaczerpna w cigu wieków kona podboju wschodu. Ale Litwy, przeszkadzay

jej

ostatnich,

miaa ona

do-

pierwiastki organizacyjne bezporedniemu wcieleniu do

za

na zachodzie Polski z Zakonem, który z instytutu religijnego zmieni si w pastwo potne o celach wieckich, zagraao bezporednio rozwojowi samoistnemu Polski. Dlatego to stosunek Litwy do Polski pozosta niezalenym, a zamiast bezporedniego wcielenia jej do Polski, nastpia unia dynastyczna. Polityka za rozszerzenia na wschodzie po bitwie nad rzek Worskl jeszcze raz musiaa cofn si na zachód, aeby pod Grunwaldem stoczy ostateczny bój na ycie i na

Ssiedztwo

Polski.

mier

W

w.

Krzyakami.

z

tej

walce

z

nawa germask

XV. podawali Polakom bratersk

na pocztku

do

Czesi,

ale

kocielna przeszkodzia unii z Czechami. Miaa ona potny wpyw na rzdy, zwaszcza w osobie biskupa krakowskiego, kardynaa Zbigniewa Olenickiego. Przedstawiaa ona dawny, redniowieczny hierarchia

porzdek

rzeczy, ideay teokratyczne. Jeszcze raz zana chwil ide kocioa narodowego, ide niepodlegoci od Rzymu, ide nowego porzdku wiata chrzecijaskiego, w którym naczelne stanowisko miaa

bysa

86

MONOWADZTWO W

POLSCE.

zaj Polska, jako krzewicielka wiary na wschodzie, jako przedmurze Europy od pogan, czyli Turków. Ale niezadugo polityka ta i jej hasa zbankrutoway, aeby ustpi miejsca nowemu porzdkowi i nowym zadaniom, jakie wytknli dziejom narodu modociany król Kazimierz Jagielloczyk i jego nowi doradcy.

ROZDZIA

KOLONIZACYA POLSKA WOJNA

V.

W

XIII.

i

XIV.

13-LETNIA.

§. 49. Kolonizacya Piastowska.

no do Dno

W.

Kady

naród

ma d-

rozszerzania si na zewntrz. ta u narodów kulturalnych, uwidocznia si nietylko w podbojach ziemi mieczem, ale te wyszem i szlachetniejszem narzdziem pugiem. I te nabytki najtrwalsze. One to wzmapoza granicami kraju ekspanzyi,

—

s

cniaj organizm narodowy, daj rodki do ycia setkom, tysicom istot, którym za ciasno jest w kraju, rozwijaj energi, przedsibiorczo, zdolno do ycia narodu. i

miesznem byoby przypuszcza, i wychodtwo osadnictwo poza granicami kraju, jest czem szkodli-

wem, a tern bardziej dzianem dla Polski.

czem zupenie nowem,

e

niespo-

e

tak nie jest, i Aby przekona si, naród sabnie, lecz wzmacnia si skutkiem wychodtwa i osadnictwa, naley przypomnie kolonizacy polsk za Piastów, a po czci i za Jagiellonów. Prawda, bya to inna, anieli dzisiaj, faza ogólnego w dziejach naszych procesu ekspanzyi na zewntrz. Fala osadnictwa nie

88

KOLONIZACYA POLSKA

pyna

W

XIII.

za morza, lecz wylewaa granice polityczne kraju, i zarówno nie

I

XIV. W.

si poza sztuczne stawiaa zapor

obcym ywioom, wciskajcym si w

gb

naszego

te na ksztat piasków ruchomych, zasypywaa ssiednie ziemie nasz mow, nasz kultur, nasz prac rolnicz. Osadnictwo prastare piastowskie posuwao si w trzech gównie kierunkach: na pónoc — w ziemie pru-

kraju, lub

Mazury wschodnie), na wschód — w zie(Podlasie) i na poudnie — na Ru Czerwon, Woy, Ukrain i Podole. To s ziemie, skolonizowane przez Polaków, zaludnione przewanie przez wychodców polskich i poddane wpywowi zarówno kultury, jak i pracy rk, przyniesionych z Polski. skie (dzisiejsze

mie

Jadwingów

Koleje osadnictwa

jednakowy

plon,

w

nie

tych stronach byy róne, i nie jednakowe owoce zebra z tego

zasiewu nasz naród. Na poudniu, Czerwona, od niepamitnych czasów przycigaa ku sobie wychodców z Polski, dziki yznoci swej gleby, swym niezmierzonym obszarom, gdzie si krya swoboda. O t ziemi dawno ksita piastowscy staczali boje z wielkimi ksitami kijowskimi, póniej wodzimiersko-halickimi i litewskimi, a ludno polska z dawien dawna tam si osiedlaa, lecz z powodu oddalenia od ojczyzny, mieszaa si atwo z ludnoci tubylcz, przyjmowaa jej jzyk, obyczaje, a nawet obrzdek wschodni. Rzeka Wisoka (dopyw Sanu) po dzi dzie Uczeni rozgranicza szczep Polaków i Rusinów. w Rusinach pynie co najmniej % krwi utrzymuj, polskiej, tyle ywiou polskiego pochono osadnictwo na Rusi, ywiou, który kulturalnie po wikszej czci przepad dla Polski na zawsze. To samo powtórzyo si póniej z osadnictwem Woynia, Podola i Ukrainy. O ile szlachta polska robia tam due fortuny, a pod jej wpywem polszczya si szlachta ruska, o tyle znów

Ru

—

e

KOLONIZACYA PIASTOWSKA.

89

ywio chopski, przybysze, wsika atwo w ludno

tu-

bylcz. Byli to najczciej ludzie, uciekajcy z od ucisku panów, tembardziej przeto ukrywali si poród ludnoci miejscowej, przed okiem starostów, urzdników, którzy mieli obowizek chwyta ich i oddawa do rk wacicieli. Sami zreszt panowie troszczyli si mao nietylko o narodowo chopa, ale nawet o jego religi. Chopi, nie majc swoich kapanów, czyli si z parafianami miejscowymi obrzdku wschodniego i stawali si obcy nawet pod wzgldem religii kraju

swoim wspóbraciom w

Polsce.

inaczej jednak byo na pónocy. Tutaj energiczny ywio mazurski, coraz gbiej zapuszcza lemiesz swój w ziemie Jadwingów, (Polesie na zachód od Litwy) i w ssiednie ziemie Prusaków. Tak zagospodarowali Polacy póniejsz ziemi micha-

Cakiem

ruchliwy

i

owsk

chemisk,

i

nie dali

zniemczy si czci So-

wian pomorskich (Pomorze Gdaskie, Pomezania), a nawet ywio polski zdoby ziemi w Prusach wschodnich,

gównie ogromn puszcz lubawsk, rozcigajc si

wzdu

granicy polsko-litewsko-jadwiskiej. Szczególniej ciekaw jest kolonizacya Prus, albowiem ona to odegraa w w. XV. niezmiernie rol pod wzgldem politycznym. Przy pomocy ywiou polskiego, zamieszkaego w Prusiech, Polsce udao si

wan

odebra t ziemi z rk krzyackich, ale take pozyska dla siebie brzegi morza Batyckiego, fakt niezmiernej doniosoci, z którym wie si pónietylko

niejszy rozwój zarówno ekonomiczny, jak i mocarstwowy Polski na cae stulecia, a nawet przeobraenie polityczne w Polsce w w. XV. i XVI. §. 50. ywio polski w Prusiech. Nie kady naród ma wasno asymilowania, czyli wchaniania w siebie obcych ywioów. Tak naprzykad Niemcy, co sami przyznaj, atwo opuszczaj swój kraj i atwo wynaradawiaj si. Dla Niemca tam ojczyzna, gdzie dobrze.

KOLONIZACYA POLSKA

90

W

XIII. I XIV.

W.

s

Polacy mniej skonni do zaborów i do kolonizacyi, wysz kultur, atwo garn zato wpywem swoim, do siebie obce ywioy i polszcz je. Tak byo wanie z Prusakami, plemieniem pokrewnem Litwinom, rozsiadem nad brzegami morza Batyckiego.

sw

Niemcy - Krzyacy, od samego pocztku swego osiedlenia, nawracali Prusaków ogniem i mieczem na wiar chrzecijask. Narzucali im nietylko sw religi, ale i swój jzyk. Tak ju w w. XIII. i XIV. zaswej, pochodzenia pruskiego, mówi po niemiecku. Natomiast Polaków chtnie widziaa ludno tu-

bronili

subie

inaczej, jak

bylcza: z

szanowali oni

jej

mow, nazwy

rodzinne ich

do XIV. ludno tubylcza zlewaa si Polakami, wród niej zamieszkaymi. Pod rzdami Krzyaków, Prusy podlegy gwa-

Od

osad.

w. XII.

townemu zniemczeniu, historycy niemieccy

tak dalece,

i

jeszcze

dzisiaj

zaprzeczaj, jakoby Polacy mie-

tam kiedy przed Niemcami. Tymczasem Niemcy w Prusiech zajmowali tylko urzdy duchowne i wieckie, najwyej zdoali zaludni miasta. Po wsiach za szkali

przewaajcym by ywio

który za rzdów Zakonu, uleg powierzchownemu zniemczeniu; pochojzyk niemiecki i aciski, byy jedzio to std,

dyn mow

polski,

e

warstw wyszych, owieconych. Kady Polak, oprócz nazwiska polskiego, dorabia sobie nazwisko niemieckie, które byo zniemczonem polskiem. wierkowski, uywa niemieckiego nazwiska Swirkotschin, Wróblewski, von der Fróbel, Bayski von Baisen.

To samo

Dopiero

w

czynili

w.

i

mieszczanie polscy.

XV. zaczyna si rozbudzenie

po-

narodowego wród Polaków, w Prusiech zamieszkaych. To odrodzenie narodowe wywoao ruch polityczny w kierunku przyczenia tych ziem do Polski. §. 51. Odrodzenie narodowe. Duch polski tkwi zawsze czucia

w

narodzie

i

mimo pozornego upienia, mimo

ciemnoty,

ODRODZENIE NARODOWE

by

tak silny,

e

szego tchnienia,

ludnoci

byy

91

potrzeba byo tylko jednego ywaeby go obudzi. Wszystkie warstwy

s

zawsze jednakowo polskie. Tylko w niektórych warstwach czasem jakby przytumione, co najwyej objawia si w przywizaniu do wiary, do ziemi swych przodków, w poszanowaniu mowy i obyczajów ojczystych; w innych znów to poczucie jest ywe, jaskrawe, wiadome, wyraa si wtedy w pewnych deniach, w pewnych zadaniach politycznych i kulturalnych, które te warstwy bior na siebie. Tak byo w w. XV. to uczucie

w

i

polskie

jest

Polsce.

Najwczeniej

wiadomo narodowa przejawia

si

wród najbardziej owieconej warstwy w narodzie, wród duchowiestwa. Wiemy, e ju pod koniec XV. na synodzie czyckim, duchowiestwo uchwaaby ksia umieli po polsku. Uchwaa ta brzmiaa: »Poniewa dotychczas le robiono, oddawano posady kocielne ludziom, którzy nie umieli po polsku, postanawia si przeto, i na przyszo nikt nie moe osign urzdu, jeeli nie umie po polsku*. Rzecz ta dzi moe si nam wyda albo drobn, maowan, albo specyalnie kocieln. Lecz w tych czasach, kiedy nie o narodowo, ale o religi gównie si troszczono, byo to wielk zasug kleru, jeli si odgrodzi od obcych przybyszów Niemców, którzy piastowali wysze posady kocielne, nie szanujc zupenie ducha narodowego, nawet jego jzyka. Wiemy, jeszcze w w. XIII narodowo polska przechodzia walk z niemczyzn, która si zagniedzia przewanie w miastach. Miasta polskie byy prawie zupenie zniemczone. I gdyby nie patryoci polscy, jak arcybiskup gnienieski, Jakób winka, i niektórzy panowie, kto wie, czy Polska nie staaby si upem Niemców, podobnie jak lsk. Widocznem jest, i osadzenie na tronie polskim Wadysawa okietka w.

lio,

e

e cik

KOLONIZACYA POLSKA

92

W

XIII. I

XIV. W.

byo dzieem rozbudzonego uczucia narodowego. Wyrazem za siy i potgi ywiou niemieckiego w Polsce, by bunt wójta krakowskiego, Albrechta, szczliwie zdawiony przez okietka. w. XV. poczucie narodowe polskie ogromnie si wzmogo skutkiem zaoenia Akademii krakowskiej. Chocia jzykiem ludzi wyksztaconych, jak równie

W

jzykiem wykadowym w Akademii, bya acina,

to

jednak i jzyk polski zwróci na siebie uwag, a nawet sta si przedmiotem nauki. Dla wpajania w uczni (aków) zasad wiedzy aciskiej, trzeba im byo tumaczy wyrazy polskie, dobiera do sów aciskich najdokadniejsze wyraenia polskie. Tak powstay najwczeniejsze wokabularze, sowniczki polsko-aciskie. Uczeni mistrze krakowscy, jak Dbrówka, Parkosz,

pisz ju gramatyk jzyka polskiego. Mamy z tych czasów przekady z jzyka aciskiego na jzyk polski, Statut Wilicki przez witosawa z Wojczyna, psaterz Magorzaty, bibli królowej Zofii. w. XVI. ju cudzoziemcy sami daj dobre wiadectwo o jzyku polskim. Nuncyusz papieski mówi, i zaczto pisa po polsku ju za Kazimierza Wielkiego w w. XIV., ale wkrótce jzyk ten znalaz pióra wadajce nim tak dzielnie, mog w parze z woskimi, jzyk woski by pierwszym po acinie, a dodajmy,

jak

W

e

najbardziej teratura

i

e

wydoskonalonym jzykiem

woska ju w

w.

XIV.

wydaa

literackim, a

li-

najgenialniej-

poetów, Dantego. Wprawdzie jeszcze w w. XVI. byli u nas tacy, »którzy z aciny pospolicie nauk sdzili«, nie przypuszczajc, aby jzykiem polskim moga by jakowa rzecz poytecznie a powanie wypisana, a jeliby i moga, toby to kademu bez wielkiej trudnoci przyszo, i dlatego lekce sobie wayli ludzi tych, którzy po polsku pisali. Dlatego to trzeba byo takiego talentu pisarskiego, jakim by Mikoaj Rej z Nagowic aby proza polska zajaniaa. Widocznie jednak nawet

szego

z

ROZBUDZENIE NARODOWE

W

93

PRUSIECH.

Rej mao sobie robi ze swej pracy pisarskiej, skoro utworów swoich wcale nie podpisywa. Pomimo jednak aciny, strumie wiedzy, pyncy z Wszechnicy krakowskiej, oywczo podziaa na narodowo, rozbudzi poczucie polskie, wielu pióro do rki i przygotowa okres zoty literatury i

woy

polskiej,

okres Reja,

Kochanowskiego, Skargi

i

w.

i.

w Prusiech. Ten wzrost polskiego oddziaa i na ywio polski, zamieszkay w Prusiech. Ju w r. 1397 zostao tam zaoone tajne stowarzyszenie, pod nazw Zwizku jaszczurczego. Skada si ten zwizek z ziemian pol§. 52.

Rozbudzenie narodowe

ogólny

poczucia

skich

mia na

i

i

poczenie

oderwanie Prus od Krzyaków Polsk. r. 1410 w czasie wielkiej

celu

ich z

W

Zakonem, byy przykady przejcia szlachty pruskiej na stron polsk. Przodowaa w tym ruchu szlachta chemiska, ale i miasta pruskie, niezadowolone z gospodarki rabunkowej Zakonu i wyzysku ustawicznego, który cierpiay na polu handlowem, sympatyzoway potajemnie z Polakami. Tern si tumaczy tak atwe zajcie Prus, po sam Malborg, przez wojska polskie po zwycistwie pod Grunwaldem. Grody i miasta same otwieray bramy i wpuszczay do swych wojny

z

a

murów Polaków. Zakon uzna za stosowne zagodzi swych poddanych, i przypuci miasta, oraz ziemian pruskich do wspóudziau w rzdach. tym celu utworzono Rad krajow, która miaa zgromadza si Nareszcie

ucisk

W

W

corocznie w Elblgu (1430 r.). tej radzie zasiadao, prócz W. Mistrza, szeciu praatów i szeciu rycerzy, tylu z poród mieszczan i ziemian pruskich. Pomimo tego w r. 1440 miasta i szlachta w Prusiech poczyy si w tak zwany Zwizek pruski, który w r. 1452 nawiza stosunki z Polsk. r. 1454 stany pruskie wy-

W

powiedziay posuszestwo Zakonowi i Kazimierza Jagielloczyka, aby poczy

zaday

od wieczystym

KOLONrZACYA POLSKA

94

wzem

z

Polsk t ziemi,

W

XIII.

która

I

XIV. W.

niegdy naleaa do

Polski.

Jak rol w

tym

wspomnienia historyczne siech, przebija

ju w

czasie

si

to

politycznym odegray poczucie narodowe w Pru-

fakcie i

wyranie

ze

sów, wymienionych

rokowa pokojowych

z

Zakonem

(1464).

Ziemianie pruscy powiadaj:

»Nasi przodkowie zaludnili ziemi chemisk i michaowsk, tego dowodem polskie nazwy miast i wsi, do dzi dnia w uywaniu bdce*. Tak wic w poowie w. XV. Polska miaa podj po raz pierwszy wielkie i trudne zadanie dziejowe odzyskania ziem, przez Niemców zdobytych, przyczenia do Polski dzielnicy, która z jzyka i z ducha za prastar ziemi mieszkaców moga si

s

uwaa

polsk. Jakie mia siy po temu naród ? Ozy dorasta do tego zadania rzd, system polityczny oto pytanie, wymagajce od nas odpowiedzi. §. 53. Wojna trzynastoletnia (1454—1466). Kiedy w r. 1454 Zwizek pruski podda si królowi Kazimierzowi przyczenia ziemi pruskiej Jagielloczykowi i do Polski, wtedy dawna partya ze Zbigniewem Olenickim na czele sprzeciwia si temu. Olenicki nawet wystpi z Rady królewskiej i w licie publicznym umotywowa ten swój krok. Król jednak poszed za rad ludzi modych, ogosi akt wcielenia Prus do Polski, potwierdzi przywileje stanów pruskich, nada

—

zada

im obszerny samorzd i przyzna rozlege korzyci ekonomiczno-handlowe miastom pruskim. Z natury rzeczy musiao przyj do wojny z Zakonem, która si te rozpocza w tym samym roku

trwaa nieprzerwanie przez lat trzynacie. Koleje tej wojny byy nader zmienne. Dopiero od poddania si Malborga (1457) szala wojny wyranie przechylia si na stron Polski. Póniej przyszy pomylne dla Polski

i

WOJNA TRZYNASTOLETNIA.

95

bitwy pod Puckiem (1462), pod Skpem (1463). Po kapitulacyi Chojnic, zawarty zosta pokój toruski (1466), w którym Polska zebraa owoce dwuchsetletnich prawie swych wysików walki z Krzyakami. Teraz opacio

si krwawe niwo, zoone pod Grunwaldem. Traktat toruski

cz

oddawa

Polsce na

wasno wie-

zachodni Prus, z ujciem Wisy portem Gdaska. Naleay tutaj: Pomorze Gdaskie, ziemie

czyst

i

chemiska

i michaowska, zachodnie Prusy z MalborWarmia. Kazimierz nada im ustrój na wzór Polski, z zachowaniem jednak zupenej autonomii, podzieli je na trzy województwa: pomorskie, malborskie Warmia pozostaa si ksistwem pod i chemiskie. zarzdem biskupa, który nosi tytu ksicy. Prusy zostay przyczone do Polski, ale waciwie stanowiy one odrbn prowincy z wasnym sejmem, sejmikiem generalnym w Grudzidzu, w skad którego wchodziy trzy stany: duchowiestwo, ziemia-

giem

nie

i

miasta.

i

Prusy

stanowiy

równorzdny

organizm

pa-

stwowy Rzeczypospolitej, jak Litwa, jak Mao- i Wielkopolska, zostay jednak przydzielone do Korony, gdy jej

to

wysikom bya do zawdziczenia inkorporacya

Prus zachodnich.

cz

Prus z Królewcem, W. Mistrz Wschodni zatrzyma w charakterze lenna, które otrzyma od Korony polskiej. Przyrzeka on na przyszo uznawa zwierzchnictwo tylko króla polskiego,

mu hod wojny,

dlatego

zoy

wolno mu byo prowadzi ani te zawiera sojuszów bez wiedzy i woli z tej

ziemi; nie

W razie za

wyprawy

wojennej, przedmu dostarcza posików zbrojnych. Natomiast w. mistrz wchodzi w skad ciaa ustawodawczego Rzeczypospolitej i przyznane mia sobie pierwsze miejsce w senacie polskim. króla polskiego. sibranej przez

swego zwierzchnika, mia

KOLONIZACYA POLSKA

96 §.

54.

micznym.

Skutki

wojny

W

XIII.

13 -letniej

I

pod

XIV. W.

wzgldem

Nastpstwa pokoju w Toruniu byy

ekono-

nieobli-

czalnych korzyci dla Polski. Przedewszystkiem Polska uzyskaa bezporedni przystp do morza. Dotychczas ujcie Wisy znajdo-

wao si w rkach Krzyaków. Wisa bya

zawsze artery komunikacyjn dla handlu i stosunków Polski z reszt wiata zachodniego. Wikszo ziem Korony rozcigaa si w dorzeczu Wisy, czy to nad sam rzek, czy to nad niezliczonymi jej dopywami. Od koca XIV. w. rozpocz si znaczny ruch handlowy na morzu Batyckiem. Okrty francuskie, angielskie, zwaszcza za holenderskie, zawijay do Gdaska, zaopatryway si tam w zboe, drzewo, smo, pota, klepki, bydo, skóry i inne towary surowe, w zamian za co przywoziy towary zagraniczne. Dopóki ujcie Wisy byo w rkach Zakonu, handel polski nie móg si rozwija naleycie. Wprawdzie ju w poprzednich traktatach z Zakonem, jak naprzykad w nieszawskim (1424), królowie polscy starali si zabezpieczy za sob swobodny spaw produktów Wiza morze, handel jednak polski podlega rozmaitym cienieniom i ograniczeniom, nadewszystko za cign

gówn

s z

niego zyski Zakon. Teraz

Wisa w caym

jej

biegu,

zarówno rodkowym, górnym, jak i dolnym, staa si rzek polsk. Nawet bardziej odlege ziemie polskie, jak Ru, Podole, za porednictwem dopywów Wisy mogy dostarcza z czasem podów swoich na zbyt do Gdaska, a stamtd na rynki zagraniczne. Rozpoczyna si okres prawdziwego rozkwitu handlu w Polsce. Zapotrzebowanie na zboe stale si wzmagao. Dotychczasowy za system rolnictwa w Polsce, gospodarstwo chopskie, czynszowe, mogo dostarczy na sprzeda niewielk tylko nadwyk podów rolniczych.

Pod

wpywem wic

tego przewrotu

w

stosunkach

SPRAWY WOJSKOWE handlowych, dokonywa si

I

SKARBOWE.

przewrót

i

97

gospodarstwa

przekonywaj si, i daleko wiksze korzyci przynosi uprawa roli na wasny

rolnego. Ziemianie, czyli szlachta,

rachunek, anieli gospodarstwo kmiece, czynszowe. Dotychczas przy dworach tylko niewielka ilo gruntu bya zajmowana pod upraw pask. Teraz panowie umylnie rozszerzaj swoj rol, zajmuj nawet pod

upraw any

kmiece i zakadaj folwarki. Ta uprawa na wasny rachunek przez panów, cznie z zapotrzebowaniem taniego robotnika, sprowadza przewrót

roli

w

stosunkach gospodarczych, ale odbija si na stosunkach spoecznych, pogarszajc dol kmieciów, nietylko

i

zwalajc na nich ciar paszczyzny. Sprawy wojskowe

§. 55.

Wojna

gielloczyka.

13-letnia

i

skarbowe za Kazimierza

bya prowadzona

nakadem mienia prawie adna inna w dziejach wysikiem

z

Ja-

takim

oraz krwi ludzkiej, jak Rzeczypospolitej. niej okazaa si po raz pierwszy potrzeba wielu zmian i ulepsze w yciu publicznem, a przedewszystkiem w zakresie suby wojskowej i skarbowoci. i

W

Dotychczasowy system wojowania zarówno u nas, jak i na Zachodzie, polega na pospolitem ruszeniu,

obowizku powszechnym suby wojennej, odprawianym z ziemi, przez wszystkich rycerzy danego kraju. Z biegiem czasu system ten okaza si wadliwym. Pospolite ruszenie nie mogo dugo wytrzyma na placu boju. Obowizki cigny szlacht do domu,

czyli

do rodziny, do

zaj

—

gospodarczych. Wreszcie pomiao niejedne pikn kart w dziejach wojskowoci, jako armia do zdobywania twierdz i zamków, byo cakiem nieprzydatne. Na miejsce jego w wieku XIV. na Zachodzie, spolite

ruszenie,

które

a w wieku XV. i u nas, wystpuj wojska zacine. Pierwsi Szwajcarzy, chopi, stworzyli ze suby wojennej dla siebie rodzaj zawodu, rzemiosa, i poczli si wynajmowa rozmaitym ksitom, prowadzcym wojny.

KOLONIZACYA POLSKA W

98

U

XIII. I

XIV. W.

ju pod Grunwaldem byy zacine chorgwie Teraz za w czasie wojny 13-letniej, potrzeba ta wojska zacinego okazaa si bardzo gwatown, gdy trzeba byo z rk Krzyaków odbiera jeden zanas

czeskie.

mek

Naprzemian te toczya si ta wojna przy pomocy pospolitego ruszenia, te hufców zacinych. Niedomagania tego systemu wojskowego w Polsce, zwróciy na siebie uwag umysów wybitnych i miaych reformatorskich. Jan Ostroróg podda krytyce system pospolitego ruszenia w Polsce. Zamiast obowizku suby wojskowej z ziemi, jak byo dotychczas, wskazywa on na obowizek osobisty kadego obywatela, pacenia krwi podatku swej ojczynie. Ale plan ten powszechnego obowizku suby wojennej, by za miaym na owe czasy. Skoczyo si wic na okreleniu dokadnem powinnoci suby wojskowej

bd

za drugim.

bd

—

w

r.

1478.

Prowadzenie wojny przy pomocy wojska zacinego, wymagao znowu dobrze zaopatrzonego skarbu. Urzdzenie skarbu, czyli finansów, byo jednem z gównych zada pastwa nowoytnego. I w tym zakresie moemy wskaza na zjazd w Grudzidzu, jako na prób pomnoenia dochodów skarbowych. Odpowied jednak na wikszo z tych zada powinna si bya znale dopiero w przyszoci. atwo jednak moemy zrozumie, jak fakt ten doniosy wojna, prowadzona z tak niezmiernym wysikiem i nateniem w przecigu lat 13-tu, musiaa wstrzsn i orzewi organizm polityczny Polski, zachci do wielu ofiar i powice, otworzy oczy na wiele braków i niedomaga, a tem samem wytkn nowe drogi do ycia -

—

narodowi. §. 56. Streszczenie. Od rozbudzenia si poczucia polskoci, rozpoczyna si nowy okres w dziejach Polski. Ta sia ywioowa narodu zaznaczaa si naprzód w postpach kultury jego na zewntrz, w zdobywaniu

ZAKOCZENIE. coraz to

nowych ziem pod upraw puga polskiego.

Póniej przybya dowej,

99

która

i

wiadomo

si wyrazia

swej

nietylko

odrbnoci

w

narozjednoczeniu

ziem, ale i w odzyskaniu straconych nabytków. To odrodzenie ducha polskiego, natchno naród do najwspanialszego czynu, jakim bya w wieku XV. walka z Krzyakami, walka, która skoczya si wcieleniem

Prus do Polski, zajciem brzegów morza Batyckiego. A fakt ten by niezmiernej doniosoci, zarówno pod wzgldem ekonomicznym, jak i polityczno-pastwowym. Pod wzgldem ekonomicznym rozpoczyna si okres wielkiego handlu zboem, który szed rzek do Gdaska, a stamtd morzem Batyckiem na zachód. Z chwil, kiedy Turcy odcili cay prawie Zachód od Wschodu, kiedy podkopali cay dawny system handlu ródldowego, czarnomorskiego i ródziemnomorskiego, dla Polski otwieraa si rekompensata w handlu batyckim. Przez Batyk, Polska znowu moga si zetkn z ludami Europy zachodniej, tudzie wzi udzia w korzyciach, jakie odkrycie Ameryki otwierao dla handlu wszechwiatowego. Pod wzgldem politycznym pastwowym wojna trzynastoletnia, zakoczona zwycistwem i okupiona nabytkami terytoryalnymi, wzmoga siy wewntrzne narodu, omielia go do podjcia pierwszych prób reform skarbowych i politycznych, a nadewszystko powoaa do ycia publicznego now warstw ludnoci, która odtd miaa wzi na siebie zadanie kierowania

Wis

losami narodu.

ROZDZIA

VI.

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO I GENEZA PARLAMENTARYZMU W POLSCE. §. 57.

Rola

ludu

w

dziejach

—

dzisiaj

a

przed

laty.

Najniesuszniej w wiecie zajmuj si niektórzy politycy dziejami ludu w Polsce od najdawniejszych czasów tak, jakby ten lud by zawsze warstw odrbn

zamknit w narodzie, czem nawet poza narodem, poza jego history, do czasów ostatnich. Z tego stanowiska cae dzieje Polski, nie jakby dziejami ludu, i na odwrót w ostatnich czasach dopiero history ludu, to caa przyszo Polski. Takie pojmowanie jest bdne. Co to jest ów lud, o to sprzeczaj si sami piszcy o nim. Jedni chc go mie za ludno wiejsk, inni znowu nie widz potrzeby oddzielania od ludu robotników, którzy przecie rekrutuj si przewanie z ludnoci wiejskiej, a nie maj na pozór nic z ni wspólnego zarówno pod wzgldem trybu ycia, jak i wreszcie i tacy, którzy utrzymuj, do ludu zalicza si take i mieszczastwo, które zrobio rewolucy we Francyi przed stu laty, cho przecie wiadomo, i z mieszczastwa tego, czyli buroazyi, wyrosa obecna warstwa, rzdzca krajem, a jako taka, i

a

de. S

s

e

ROLA LUDU

w znacznym i

W

DZIEJACH

— DZISIAJ

stopniu wroga

A PRZED LATY.

deniom

101

ludu wiejskiego

robotniczego.

Nie mona takich pyta i takich wtpliwoci pomija, albowiem w takim razie kto si spyta, jakie stanowisko, jak rol u nas w dziejach odgrywa lud, si broni tych, którzy ten lud ucia dalej zarzuci,

e

skali,

uciemiali

razu powiem,

itp.

e

Najlepiej

lud

si wytumacz,

w pojciu

tworem póniejszych czasów

i,

dzisiejszem,

jako

taki,

jeli od jest

wy-

nie istnia

w Polsce ani Piastowskiej, ani Jagielloskiej, darmo przeto go szuka, albo te wynajdywa dla niego rol i zadanie dziejowe. Niewaciwem przeto byoby poszukiwa w pierwjako warstwy o pewnych ekonomicznych deniach i politycznych celach, natomiast wystarczy, jeeli wyosobniwszy wadz królewsk, naczeln i panujc w narodzie, zajmiemy si warstwami ludnoci. Do takich nale przedewszystkiem monowadztwo duchowne i wieckie, których rol w dziejach juopisali. Teraz przechodzimy do niszych warstw spoecznych w w. XIV. i XV., w skad których wchodz kmiecie, mieszczanie i ziemiastwo, czyli szlachta.

szych wiekach Polski ludu,

emy

§. 58.

Warstwy ludnoci

w

Polsce.

Kady stan w

Polsce

tworzy odrbn cao, mia swoje przywileje — rzdzi si i wzbogaca samodzielnie. Miasta posiaday swe prawo niemieckie i swoich wójtów. Kmiecie swoje wasne sdownictwo, swych redniowiecznej

W

i sotysów. miastach przewaa ywio Skutkiem rozwinitego handlu miasta bogaciy si. Kupiectwo w Polsce przez cay w. XV. i XVI. byo bardzo zamone i szanowane. Obcy przybysze, jak Bonerowie, Bethmanowie byli doradcami i dostojnikami królewskimi. Bogaty patrycyat miejski koligaci si z magnatery.

awników

niemiecki.

Kmiecie mieli swój byt skromniejszy, ale równie

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

102 dostatni

i

By

niezaleny.

kmie uprawia

sw

to jeszcze

ów

ziemi samodzielnie

czas,

kiedy

na wasny

i

rachunek.

Panu

zdawa

nie

uprawy

z

i

z

dochodów adnej

—

sprawy, jedynie tylko paci pewien czynsz z roli. Skutkiem ogólnego spadku pienidza, czynsze znaczyy o wiele mniej w par wieków póniej, anieli wtedy, kiedy je nakadano. Skutkiem tego i kmiecie byli zamoni. Nietylko dobrobyt, ale i owiata przenikaa do warstwy wociaskiej. Synów swoich wysyali do miast, aby si uczyli rzemios, albo do szkó po nauk, aby si przygotowywali do zawodu duchownego. Na pocztku w. XVI. zajaniay imiona chopskie Janickiego i Sarbiewskiego w poezyi. Bya to poezya aciska, na wzór zachodnich humanistów tworzona, ale tak pikna, uczeni stawiaj na równi z utworami prawdziwych klasyków, czyli pisarzy rzymskich. Jedynie ubog i naprawd politycznie upoledzon

e

warstw w

j

tych czasach, byli ziemianie.

Ziemian nazywaj u nas pospolicie szlacht i dlaI jedni, i drudzy byli Rónic jednak ich stanowiska zaznaczano i w czasach póniejszych, nazywajc baronów braci starsz, ziemian za, ogó szlachty, braci modsz. Warstw rzdzc w wieku XIV. tego mieszaj ich z baronami. to rycerze urodzeni (nobiles).

byli baronowie,

za

reszta

ziemian,

wodycy, cierczaki. Ziemianie penili

sub

stanowili

wojenn

i

przewan

byli

cz

posiadali ziemi,

dzicz nem, albo rycerskiem

to

rycerze,

ludnoci,

prawem

dzie-

(jus haereditarium sive mi-

Stanowisko majtkowe ich odpowiadao pooeniu redniej wasnoci. Mieli oni w swych wsiach

lUare).

chopów, którzy pacili czynsze, ale dochód z czynszów spada coraz bardziej na wartoci. Natomiast majtek ziemian nie wzrasta, lecz topnia. Ziemia rycerzy pod-

WARSTWY LUDNOCI

W

103

POLSCE.

an

legaa rozdrobnieniu, podczas gdy

kmiecy

by

nie-

podzielny.

Na Mazowszu 2 3 wsi byy uprawiane rkami samych rycerzy. Byy wypadki, e rycerz musia zastawia swój an kmieciowi, gdy nie byo go czem upra/

wia. Skutkiem czstych wojen, ziemia rycerzy pustoszaa. Kmie móg opuci an swój, jeli by z pana niezadowolony. Rycerz nie móg odczy si od swej godno szlaziemi, albowiem w takim razie traci

sw

check, stawa si goota. Stosunek ziemian do wyszych warstw

by

dzie nie

dziesiciny.

najlepszy.

Moni

Duchowiestwo

panowie zajmowali

w

cigao w

naroz

nich

powiatach

uciskali ziemian na swój sposób, urzdy krzywdzc ich w sdach wyrokami, albo grabic ich

wszystkie

od

i

sub

wojenn. Tymczasem ziemianie tworz warstw w narodzie za

najznakomitsz,

bdc

nietylko

w

pacc krwi sw znaczny w formie suby rycerskiej.

ale

i

posiadaniu ziemi, podatek narodowi,

W

zaszy wypadki polityczne, które nie wyzwoli si ziemiastwu z zalenoci od monowadztwa, ale nawet zdoby przemony, rozstrzygajcy wpyw na sprawy narodowe, sta si warw. XV. tylko pozwoliy

stw

naczeln, panujc. §. 59.

Przywileje (1433).

W

Pocztki ruchu ziemiaskiego. czerwiski chwili,

(1422),

jedliski

— Konfederacye. —

(1430)

i

krakowski

kiedy jedna warstwa spoeczna po-

siada swój organ w radzie królewskiej, tudzie w zjazdach, czyli wiecach i dochodzi do najwyszego znacnenia, inna warstwa, ogromnie upoledzona,

wana w

cho

bar-

wystpuje na widowni publiczn i domaga si udziau w rzdach i obrony, tudzie zabezpieczenia swych interesów. Jest to ziemiastwo drobne, lub rednia szlachta — rycerze. r. 1422 zwoano do Czerwiska cae zastpy dzo

W

narodzie,

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

104

zwanego pospolitego ruszenia, na wojn Krzyakami. Zamiast na nieprzyjaciela, rycerstwo poczo si burzy, wytacza przed królem liczne skargi na panów i domaga si ich ukrócenia. Zawizano konfederacy, czyli lubowano sobie popiera si wzajemnie dla osignicia wspólnych celów. Jest to nowy wyraz i zarazem nowa instytucya polityczna — ziemian, tak

i

z

konfederacya. Znan ona bya i na Zachodzie, gdzie si stany konfederoway przeciwko panujcemu, albo miasta, przeciwko gwacicielom ich praw. Polsce konfederacya by to pierwszy rodek nielegalny, którego uchwycili si ziemianie w walce o swoje prawa. Byo to co podobnego, jak dzisiejsze bezrobocie, prac i domagaj si kiedy robotnicy zawieszaj konfederacya bya polepszenia swego bytu, tylko

W

sw

e

bezrobociem nie przemysowem, ale wojennem. Chwila przedstawiaa si nader gronie. Jedyna armia, jak król rozporzdza, byy to zastpy ziemian które odmawiay posuszestwa; tymczasem blizkoci znajdoway si chorgwie krzyackie. Kto rozpocz lub namówi do takiego czynu, dzi tego nie rycerzy,

w

wiemy. Ruch cay móg skoczy si fatalnie porak Polaków. Aby zaegna niebezpieczestwo, król ustprzywilej czerwiski. pi i wyda ustaw cay ten ruch jest nowy, Z treci jego wida, ustawa ta wydan zostaa dla innych warstw i anieli dawne przywileje, korczyski i piotrkowski

—

e

e

Skarya si

szlachta o

róne naduycia w sdowni

terminów, lub roków sdowych o gwacenie swobody przez sdziów i nakadanie nie ctwie,

o

zwlekanie

susznych kar. Nowa ustawa jest ju wydan nie dla baronów, ale dla ziemian. Ze wzgldu na to, j powtórnie zredagowano w Warcie, zowie si ona przywilejem czerwiskim, albo statutem warckim. Gówne punkta tego statutu s:

e

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO. 1)

nie

ma by na przyszo sdów

105

nadzwyczaj-

nych, ani niesusznych opat sdowych, konfiskaty dóbr, bez dochodzenia 2) nie ma

by

sdowego,

wadza sdownicza rkach

3)

w

jednych 4)

i

ziemiaska

nie

bdzie

i

starostowie

maj sdzi w

sprawach krymi-

nalnych. I tutaj widzimy, jak biedn bya ta warstwa ziemiaska, jeeli król zezwala ziemianom obok innych ulg, aby kupowali sól taniej brali drzewo z lasów i

królewskich. cze

i

Prócz tych punktów, statut warcki zawiera jeszinne, zmierzajce ku upoledzeniu kmieci. Naj-

zamoniejsz warstw wród kmieci, byli sotysi, yjcy na kilku anach ziemi, penicy sub wojskow i sprawujcy godno sdziowsk we wsi. Poniewa sotysi byli zamoni, a niekiedy wiele potniejsi od swych panów, przeto w w. XV. utara si nawet dla nich nazwa buntownicy (rebelles). Statut warcki ogosi sotystwa na skupie. Odtd wolno byo wykupysotystwa przez panów. Tam gdzie sotys si opiera, pan móg go zmusi do sprzedania swego sotystwa. Od statutu warckiego datuje si pocztek upadku naj zamoniejszej warstwy kmiecej, czyli sotysów. wieku XVI. i XVII. sotystwa byy wycznie w rkach szlachty. Statut warcki zmusza jeszcze kmieci, opuszczajcych swego pana, do obrobienia roli

—

wa

W

przed ustpieniem z niej. r. 1430 na zjedzie w Jedlisku i w r. 1433 w Krakowie, zatwierdzono ten sam akt dla ziemian wielkopolskich i kujawskich, albowiem kada ziemia przyjeszcze osobno dobijaa si o swoje prawa.

W

W

wileju

krakowskim dodano jeszcze

t uchwa:

»ni-

kogo wizi nie bdziemy (t. j. król) bez sdu« (nemirem captivabimus nisi jur vicumj. Ta ostatnia zasada

POCZTKr RUCHU ZIEMIASKIEGO.

106

podwalin wolnoci osobistej czowieka. Wolno osobista jest naj celniej szym dobytkiem czowieka — a zasad t, z ducha chrzecijastwa wynikajc, uformoway wieki rednie, i do dzi dnia na tej zasadzie opiera si cywilizacya chrzecijaska Zachodu. Z tego poczucia wolnoci osobistej, wypywa poczucie godnoci jest

wasnej, odpowiedzialnoci wobec drugich, charakter przekonania czowieka. Uchway te, czerwiska, albo statut warcki, jedliska i krakowska, w niczem nie uszczuplay wadzy królewskiej. Cay ruch ziemian by skierowany przeciwko baronom, jako warstwie politycznie najsilniejszej, sotysom i kmieciom, jako warstwom, ekonomicznie niezawisym. Ale by to dopiero pocztek tego ruchu, który mia przeobrazi w wieku XV. i XVI. Polsk. §. 60. Pocztek sejmikowania w Polsce. Wiadomo, od czasów Ludwika wgierskiego, ziemianie w Polsce byli wolni od wszelkich podatków, prócz 2 groszy z ana. Co ponadto byo potrzeba na wydatki Rzpltej, król musia pokrywa z wasnej szkatuy. Tym sposobem stany w wiekach rednich broniy si od upiestwa, i

ca

e

marnotrawstwa

i

wyzysku swych wadców.

cige braki w skarbie królewskim, zmuszay wadców do zwoywania stanów si do nich z prob o pomoc pienin. i uciekania Potrzeby wojenne,

Co

podobnego zdarzyo si

i

w

Polsce.

wiemy, w r. 1404, gdy chodzio o wykup ziemi dobrzyskiej z rk krzyackich, Wadysaw Jagieo zwróci si do ziemian z prob o zebranie potrzebnej na to sumy. Do tego te czasu odnosi si u nas pocztek sejmików. Aby uzyska przyzwolenie na nowe podatki, król osobicie, albo przez swych posaców zwoywa ziemian w kadym powieprzedstawia im swoje dania. Tak powstay cie

Po

i

raz pierwszy, o

ile

POCZTEK SEJMIKOWANIA wspólne obrady

i

W

107

POLSCE.

wspólne uchway ziemian,

dzcych si w swych

groma-

powiatach, czyli sejmiki.

Ale z pocztku, sejmik, nie bya to adna instytucya staa, ani prawem uwicona. Powoaa go do ycia tylko potrzeba. Z biegiem czasu jednak, instytucya ta si utrwalia, przyja na siebie pewne funkcye w spoeczestwie i wytworzya pewien organ. Ju Wadysaw Jagieo pozwoli szlachcie kadej ziemi

poród siebie poborców, którzyby si zajmowali ciganiem podatków, przez sejmiki uchwawybiera

z

lonych.

Dotychczasowa organizacya ziemska znaa tylko

sdy,

wiece, albo roki

na nich

moni

sdowe.

panowie,

cza urzdników

z

Zasiadali

poród

ziemskich,

i

przewodzili

których król wyzna-

sdziów

i

t.

p.

pospólstwo ziemiaskie znalazo swoje organa wadzy, w sejmikach ziemiaskich. Przez pierwsz poow w. XV., sejmiki nie znikaj, ale te nie wysuwaj si na pierwszy plan. Sejmik istnieje, jako organ autonomii ziemskiej. Czuwa Teraz

i

ca

on nad porzdkiem wewntrznym, nad prawidowym biegiem sprawiedliwoci, normuje stosunki prawne, czuwa nad wykonaniem prawa. Szlachta zazdronie strzee nietykalnoci swych praw, nie dopuszcza, aby urzdy, sdziowski i ziemski, czyy si w jednej osobie

i

t p.

Sejmik sta si reprezentantem spoecznoci szlacheckiej, ziemiaskiej. Ziemianie jednego województwa, jednego powiatu, tworz odrbn (communitas), i na tej podwalinie, jako zbiorze poszczególnych spoecznoci ziemiaskich, wytworzyo si dopiero poczucie jednoci i caoci Rzeczypospolitej.

cao

§.

61.

Ustawodawstwo

nieszawskie.

Sejmiki

daway

ziemianom autonomi wewntrzn, ale na polityk nie miay one adnego. Dopiero

dotychczas

wpywu w czasach

Kazimierza Jagielloczyka, sejmiki zyskay

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

108

wpyw w zakresie nietylko autonomii wewntrznej, ale i ustawodawstwa. Zwrot ten i przeobraenia, niezmiernie doniose, z nim zwizane, dokonay si wanie w okresie wojny 13-letniej. r. 1454 król szed na zdobycie zamku krzyackiego, Chojnic. Pod Cerekwic zebrane byy ogroogromny

W

mne zastpy szenia.

ziemian wielkopolskich, pospolitego ruto samo, co w r. 1422 pod

Tam powtórzyo si

Czerwiskiem. Zamiast

pocza si burzy

i na

da

nieprzyjaciela, szlachta

potwierdzenia swych przywilejów. Spisano naprdce ich dania w formie 35 artykuów i król je potwierdzi. Szlachta ruszya natychmiast pod Chojnice i tam poniosa w 3 dni póniej

cik

klsk

Trzeba

i

od Krzyaków.

byo znowu zwoa

pospolite ruszenie ze

wszystkich ziem polskich, pod Opokami. Tam powtóta sama historya ze strony ziemian maopolskich i ruskich. Ci chcieli uzyska dla siebie to samo, co uzyskaa szlachta wielkopolska. I znowu król nada przywilej osobny dla maopolan, ziemi sieradzkiej,

rzya si

-

czyckiej

i

chemiskiej.

Na zjedzie w

Nieszawie, wszystkie te przywileje

byy w ostatecznej formie zredagowane potwierdzone. Tworz one razem zw. ustawodawstwo nieszawskie. i

t.

§. 62.

Charakterystyka ruchu ziemiaskiego za Kazimie-

rza Jagielloczyka.

Cay

ten ruch ziemiaski

by

niele-

Rycerstwo wymusio na królu swoje dania. Jak to si stao, niewiadomo. Niektórzy powiadaj, to baronowie podburzyli ziemian przeciwko królowi. jednak bardzo moe, to król sam sprzyja deniom wadzy baronów. Cay bocelu ograniczenia ziemian, w wiem kierunek ustawodawstwa nieszawskiego, ostrzem swojem zwraca si przeciwko monowadztwu i warstwom niszym, wic mieszczastwu, oraz ludnoci wiejskiej. Wadza królewska nie ponosia przytem adnego uszczerbku. Natomiast wyrasta wpyw i znagalny.

e By

e

CHARAKTERYSTYKA RUCHU ZIEMIASKIEGO.

109

tej warstwy ludnoci, która i pod wzgldem ekonomicznym i pod wzgldem narodowym staa najwyej

czenie i

najbardziej

bya powoana do

kierowania

yciem

narodu.

Ta strona ustawodawstwa nieszawskiego, która dotyczy samorzdu ziemskiego, zwrócona jest wycznie przeciwko monowadztwu. A wic termina, czyli roki sdowe, miay by cile oznaczone, sdziowie nie mogli sdzie dowolnie, tylko musieli trzyma si w swych postanowieniach statutów, wilickiego i warckiego. Nie wolno byo kara bez dochodzenia sdowego. Opaty sdowe miay by zniesione, podobnie sdy kasztelaskie. Sdziowie mieli by natomiast z wyboru. Ziemiastwo w kadym powiecie przedsta-

wiao

czterech

z poród siebie, król za sdzi. Godnoci starociskie

kandydatów

mianowa jednego

z

nich

ziemskie uznane byy jako incompatibilia, czyli nie w jednej osobie. wolno ich byo wyjcia caego ustawodawstwa nieDrugi punkt szawskiego, polega na obronie ekonomicznych intere-

i

czy

sów ziemian. Ostrze tych artykuów zwracao si

prze-

ciw miastom, ludnoci wiejskiej, a nawet ydom. Miasta w wiekach rednich tworzyy odrbn, zamknit korporacy. Uwaajc handel za swój wyczny przywilej, strzegy zazdronie swoich na tym punkcie zysków, nie dozwalay nikomu sprzedawa, ani dowozi swoich towarów na rynki, w obrbie miasta, bez pozwolenia magistratu, ogaszay same ceny na wszystkie towary, dowoone i sprzedawane. Teraz ziemianie wymogli, aby im wolno byo

sprzedawa swoje pody w obrbie miasta, tudzie aby ceny nakadane byy przez starostów i wojewodów w porozumieniu z magistratem. Przeciwko wocianom uchwalono, jeeli kmie zbiegnie do miasta bez wiedzy i woli pana, to starosta na kade danie, powinien go wyda.

e

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

110

Nawet przeciwko ydom zwróci si ruch ziemiaski. Miay im by odebrane wszystkie swobody, dotychczas nadane. (Ziemianie mieli dugi u ydów). Ustawodawstwo nieszawskie powtarza artykuy poprzednich przywilejów, dotyczce zakupu soli, wyrbu drzewa w lesie i przynosi jeszcze jedn ogromn

ulg

szlachcie,

pod wzgldem ekonomicznym

—

uwol-

nienie od ce. §. 63. Geneza parlamentaryzmu w Polsce. Lecz nad wszystkimi punktami statutów nieszawskich, górowa ten jeden. Brzmi on dosownie tak. Król przyrzeka: ^zarczamy, adnych nowych konstytucyj stanowi, ani ziemian do pospolitego ruszenia powoywa nie bdziemy bez sejmiku ziemskiego, w rodzie, w Sieradzu i t. p.« Tym sposobem król przyrzeka, i nie wyda adnego aktu prawodawczego, ani nie zwoa pospolitego ruszenia, czyli nie ogosi wojny bez woli i wiedzy ziemian. Dotychczas o te sprawy nie pytano ziemian, mogli oni co najwyej odmówi podatku.

e

Zastanówmy si

tylko

dokadnie

nad

caym

zwrotem, jaki si dokona w wewntrznych dziejach Polski. Dotychczasowy ruch ziemiaski by bierny, obronny wobec ucisku monowadztwa, urzdników królewskich i ziemskich. Teraz zamienia si w ruch czynny, zaczepny. Ziemiastwo uzyskao wpyw na polityk, a organem do wykonywania jego wadzy, mia sejmik. (Dotychczas takiego legalnego organu do wyraania swej woli i zaznaczenia swego wspóudziau w rzdach ziemiastwo nie miao. Konfederacye, by rodek uwicony zwyczajem, jednakowo nie prawny). Tu jest geneza parlamentaryzmu w Polsce. Cay parlamentaryzm polski wyszed z ona sejmików, i sejmiki byy uznane, jako podstawa wszelkiej wadzy prawodawczej. Zanim jeszcze istnia jaki organ centralny do wyraania powszechnej woli narodu, istnia ju sejmik,

suy

SEJMIKI

GENERALNE

PARTYKULARNE.

I

111

organ autonomiczny i niezaleny, i to powstanie o kilkadziesit lat wczeniej sejmiku, anieli orodka censejmu walnego, odbio si stanowczo na tralnego

—

losach parlamentaryzmu §. 64.

Sejmiki

w

generalne

Polsce. i

partykularne.

Sejm walny.

Kazimierz Jagielloczyk pragn rzdzi absolutnie, aby jednak zama przewag monowadców, musia oprze si na innej warstwie spoecznej. Tak warstw byo wanie ziemiastwo, w w. XV.. ywio pod wzgldem politycznym i pod wzgldem narodowym zupenie dojrzay, w swoich za prawach mocno upoledzony. Zapytuj niektórzy, dlaczego Kazimierz Jagielloczyk, nie opar si tak, jak panujcy na Zachodzie, na miaAle mieszczastwo u nas nigdy nie miao tastach. kiego znaczenia, jak w Europie zachodniej, co wicej,

ywio ten by przewanie obcy. W w. XV. jeszcze wikszo ludnoci miejskiej, bya czysto niemiecka. Odtd król by wszechwadnym panem w Polsce, gdy mia za sob ziemiastwo. — Ilekro chodzio o przeprowadzenie jakiej sprawy, król wysya na sejmiki

swych posów, którzy tak zrcznie kierowali

spraw, Król

by

i propozycy królewsk przeprowadzano. zawsze pewien, i przy pomocy sejmików,

opozycy baronów. Dalszy rozwój parlamentaryzmu w Polsce polega na tern, i obok rozproszonych po caym kraju cia obradujcych, poczy si wytwarza pewne ogniska zbiorowe opinii ziemian. Byo to bowiem wielk niedogodnoci zasiga zdania poszczególnych ziem pobije

osobno. Poczto

wysya

przeto

z

kadej

ziemi

posów

na obrady wspólne caej dzielnicy. Tak powstay sejmiki generalne: dla Wielkopolski w Kole, dla Maopolski w Nowem-Miecie albo Korczynie i dla usi

w Sdowej Wiszni. Obok nich istniao jeszcze kilkadziesit sejmików ziemskich, czyli partykularnych. Ale bya to ju pewna centralizacya.

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

112

Wobec sejmików generalnych, zjazdy prowincyomono wadco w, ustpuj na plan drugi. Król zrcznie posuguje si ziemiastwem przeciwko monowadztwu, wysya na sejmiki ziemskie i prowincyonalne swoich urzdników, aby przechylali uchway ziemian na jego korzy. Gdzie tylko król staje do nalne

walki

z

monowadztwem, tam monowadztwo

prze-

grywa.

Zwoywanie sejmików zaleao jeszcze od króla byo zawisem od jego woli. Nie byo dotd adnego prawa, okrelajcego zbieranie si sejmików. Równie

i

przedmiot, czyli materya zebra, zaleaa od króla, który wysya na sejmiki swoje propozycye. Denie jednak do wikszego skupienia obrad, czyli do centralizacyi, trwa nieprzerwanie. Impuls do tego daj sami ziemianie. Poniewa uchwaa sejmiku generalnego obowizywaa tylko ziemian jednej dzielnicy, przeto bya zawsze obawa niezgodnoci uchwa w rónych dzielnicach. Przytem niejednokrotnie Wielkopolanie chcieli wiedzie naprzód, jakie uchway poi

wemie Maopolska, zanim si sami zdecydowali na pewien wniosek. Widzimy, byo to jeszcze dawne rozbicie dzielnicowe, które zataro si we wadzy na-

e

kierujcej, ale przechowao si w sejmikach generalnych. Sejmik generalny Maopolski, naprzykad, w razie potrzeby porozumiewa si za porednictwem posów z sejmikiem wielkopolskim. czelnej

Z czasem wytworzyo si ciao wspólne

dla obrad

wszystkich dzielnic, czyli sejm walny. Dokonaa si ta w przecigu lat 40, i niespostrzeenie wszystkie czci Rzpltej, majce prawo przedstawi-

zmiana powoli

a

cielstwa, czyli

wysyania posów, znalazy si w jednem

—

sejmie walnym. JPierwszy reprezentacyjnem wypad taki sejm wa lny, historycznie stwierdzony, w roku 1493 w Piotrkowie, za Jana Olbrachta. By to

ciele

POCZTKI HUMANIZMU W POLSCE.

113

sejm pierwszy walny Rzpltej, podobnie jak w r. 1296 The modeli parliament, parlament wzorowy w Anglii. Tak w sejmie walnym dokona si proces ostateczny zjednoczenia i zrównania wszystkich dawnych skadowych czci Polski w jedno ciao Rzpltej. Od powstania sejmu walnego, Polska staje si pastwem nowoytnem. Przesza wic proces przeobraenia ten sam, co inne narody na zachodzie. Tylko to pastwo nowoytne powstao na innych fundamentach, jak w wikszoci pastw zachodnich kontynentalnych. Podczas gdy tam pastwo nowoytne wzrastao na podwalinie absolutyzmu królewskiego, w Polsce wytworzyo si przedstawicielstwo narodowe, skadajce si z cia, i pod wzgldem politycznym, i pod wzgldem poczucia narodowego, dojrzaych do kierowania losem narodu. Nowe czasy, §. 65. Pocztki humanizmu w Polsce. nowi ludzie, nowe pokolenia i nowe warstwy dziejowe. Potrzeba nowych hase, któreby niemi poruszay, któreby daway im do rki bro w walce ze starym zmurszaym porzdkiem rzeczy, któreby przed ich oczyma stawiay jaki inny, nowy, lepszy i doskonalszy system ycia na wiecie. Mniejsza o to, czy te hasa maj moc bezwarunkow, czy te wzgldn, czy te zaby skutecznie wprowadzone sady dadz si i w ycie, czy te z nich nie wyronie tyle zego, co goszona nie przerodzi si w niedobrego, czy nawi, czy korzyci jednych nie zrównoway krzywda

mog

mio

nowych hase bije z pocztku strumie zdrowia modego, pulsujcego ycia, jak zdrow jest ta krew, któr one rozpalaj. Takim prdem nowym, wieym, oywczym w w. XV. by humanizm. Wyrós na starej, wielokrotnie ju przeoranej glebie staroytnej, pod jasnem, lazurowem niebem poudnia. Wyrós, jako reakcya do ponurych wieków rednich. Przyniós ze sob uwielbienie dla

drugich.

Z

—

i

mod

WZROST

POLSKI.

8

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

114

staroytnoci i dla czowieczestwa, tego, które ta stareprezentowaa. Zapodni umysy nowemi ideami. Tchnienie staroytnych Greków i Rzymian, Platona i Arystotelesa, rozbudzio zapa do nauk w staroytnoci uprawianych, a w wiekach rednich zaniedbanych. Dao we Woszech impuls do powstania nowej literatury narodowej, Dantego, Boccacia, Petrarki. Odkopano tysice posgów i pomników staroytnych, otrznito py z tysica manuskryptów. Napowrót duto rzebiarzy poczo si lizga po zimnej bryle marmuru i powoywa do ycia przecudne ksztaty ludzkie. Pdzel malarzy: Leonarda de Vinci, Michaa Anioa, Rafaela, odsania miao ksztaty ludzkie i

roytno

-

czy przedziwnie harmoni pikna ludzkiego z bosk sodycz i dobroci nieba. Powstaa cakiem nowa arprzezwana stylem Odrodzenia, Renesansem. dla caego okresu, albowiem jakby po dugiej zimie, duch ludzki napowrót zaczyna budzi

chitektura,

Bya

to

si

upienia,

z

nazwa

dów prawdy

i

szuka w yciu, w naturze

i

poezyi, cu-

pikna.

To Odrodzenie, datujce si od w. XIV. na poudniu, w w. XV. przenikno i do Polski. Jak kady wiey prd, musiao walczy z dawnym porzdkiem

Obrocy

dotychczasowej nauki redniowiecznej, scholastycy, z nienawici odnieli si do wyznawców zasad humanizmu. Sawny uczony, Grzegorz z Sanoka, pad ofiar tych przeladowa. Mistrze krakowscy zmusili go do ustpienia z Uniwersytetu krakowskiego. Ale podróe, literatura, wreszcie samo naladownictwo, coraz bardziej roznosio ziarna nowej nauki. Udzia na soborach, zetknicie si najrozmaitszych powag na Uniwersytecie krakowskim, sprzyjao temu. Wreszcie i w Polsce Odrodzenie poczyna wydawa swoje owoce, zarówno na polu sztuki, nauki, jak i w zakresie poj i wyobrae politycznych, tudzie systemu ycia purzeczy.

blicznego.

PAMITNIK JANA OSTROROGA.

115

Ostrorogowie, Rytwiascy, Gruszczyscy, wszystko ludzie, na których Kazimierz Jagiellonowi ludzie czyk opar si w pierwszych latach swych rzdów, luopozycya dzie,* których nie lubia i nie rozumiaa starej daty, jak Zbigniew Olenicki, Jan Dugosz, najbyli znakomitszy historyk ówczesny w caej Europie to wszystko dzieci Odrodzenia. Z ich przeto pogldami, celami i deniami wypada nam si pozna, albowiem oni przedstawiali nowy, dopiero wykluwajcy si porzdek rzeczy w Polsce. §. 66. Pamitnik Jana Ostroroga. Odrodzenie wydao z poród których w zakresie puu nas szereg blicystyki, czyli literatury, zajmujcej si sprawami publicznemi, na pierwszy plan wybija si Jan Ostroróg, autor dziea p. t.: »Pamitnik o naprawie Rzpltej«. zasug humanizmu jest nie to, i zapozna z literatur klasyczn, ale to, i wprowadzi ludzi

—

—

mów,

Gówn

redniowiecznych w cakiem inny, bogaty i szerzej rozwinity wiat, jakim by wiat klasyczny. Tak byo w zakresie pastwowo-politycznym. Mówilimy, i wieki rednie nie znay pastwa w pojciu nowoytnem. Istniaa tylko jedna wielka Rzeczpospolita chrzecijaska, z cesarzem i papieem, na czele. Otó pod koniec wieków rednich ta wielka Rzeczpospolita zaczyna rozbija si na swoje skadowe czci — narody, narody za do przyswojenia sobie formy ycia publicznego, któr miao pastwo i

d

rzymskie. To ostatnie bowiem byo najdoskonalej, najumiejtniej zbudowanym organizmem pastwowym. Posiadao wszystkie organa wadzy, sdownictwo, skar-

bowo, wojskowo,

przy pomocy których speniao i dla dobra swoich

wszystkie czynnoci z korzyci obywateli. Rónica jednak midzy

wiatem nowoytnym

staroytnym, polegaa na tem, i ^chrzecijastwo wprowadzio do historyi nowy czynnik — narodowo,

a

której nie

znaa wcale staroytno. Staroytno

stwo-

1

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

16

rzya jedno powszechne imperium, czyli pastwo rzymskie, w skad którego wchodziy prawie wszystkie znane ówczenie ludy historyczne — jedne w charakterze zwycizców, drugie podbitych. Zwycizcami organii

zatorami

pastwa

byli Rzymianie.

Std te godno

Rzymianina bya równoznaczn z pojciem obywatela rzymskiego (civis Romanus). Inne narody podbite z biegiem czasu otrzymyway tylko tytu obywateli rzymskich. Teraz przeto prawo rzymskie, po dugiem zapomnieniu, zostao wycignite na wiato dzienne. Zasady tego prawa day krytykowania ówczesnych stosunków panujcych.

mono

Prawo publiczne rzymskie, ani przywilejów,

ani

hierarchii

nie zna ani stanów, redniowiecznej. Ma

ono na widoku jedno tylko pastwo, któremu wszyscy w równej mierze podwadni, temu paobywatele stwu musz suy, winni mu paci podatki, peni wojskow, sucha jego urzdników, dla niego zalenych od jakiej centralnej wadzy. Ta strona prawno -pastwowa humanizmu, zgadzaa si najzupeniej z deniami i interesami nowoytnego pastwa. Ci królowie, którzy budowali nowy porzdek rzeczy, jak naprzykad Ludwik XL we Francyi, szli za rad doradców prawników, czyli tak zwanych legistów. Druga strona humanizmu, bya to krytyka stosunków kocielnych — uznanie niezawisoci wadzy wieckiej od duchownej, jednem sowem, wyzwolenie z pod zawisoci hierarchicznej.

s

sub

s

zaObydwa te kierunki humanizmu streszcza wiera w sobie traktat Ostroroga. Zasady pastwa nowoytnego wcielaj si u niego w form absolutyzmu królewskiego, Mówi on: »król nikomu nie podlega nikogo wyszego od siebie, prócz Boga, nie uznaje*. i

i

Dlatego Ostroróg domaga si cisego rozgraniczenia midzy wadz Kocioa a pastwa. Koció powinien

7

STRESZCZENIE.

1

i

by

narodowy, niezaleny od Rzymu. Wszelkie opaty do Rzymu winny by zniesione. Okreliwszy wadz króla Kocioa, Ostroróg w czynnoci pastwie wszelkie na urzdników, zdaje

(annaty), apelacye

i

sw

wadz z ramienia króla. Ciekaw jest rzecz, i urzdnicy ci, podug niego, maj tworzy hierarchi wyszych i niszych stopni, z rozmaitemi rangami i tytuami. Dotychczas w Polsce istniao tylko prawo zwyprawa pisanego nie byo. Kada dzielnica czajowe przechowaa przytem swoje zwyczaje prawne. Sdziowie, na mocy tego prawa ustnego, wydawali wyroki. Ostroróg przeto domaga si, aby zostao spisane jedno prawo dla wszystkich dzielnic, czyli, aby nastpia kodyfikacya prawa. Pragnie równie zastpi pewne niedoskonae formy procesu, czyli dochodzenia sdowego, przez bardziej postpowe. Tak tortura, któr wymuszali zeznania, zdaniem jego, powinna by zniesion i zastpion przez przysig. Prócz zasad cile pastwowych i politycznych, Ostroróg przeprowadza i formuuje zasady narodowe, penicych

ca

—

powiadajc: »kto w Polsce mieszka uczy po polsku «.

chce,

niechaj

si

Takie to byy nowe hasa, które miay odrodzi przebudowa na nowo Polsk. §. 67. Streszczenie. Widzimy zatem, i nietylko pod wzgldem form ycia publicznego, ale i pod wzgldem poj, cae spoeczestwo polskie w w. XV. odmodniao. Budzio si po raz pierwszy w masach ziemian po-

i

czucie narodowe,

jak

w

nawet u

byy zniemczone, napyway nowe pogldy,

tych, które

Prusiech, jednoczenie

nowe wyobraenia z zachodu — humanizm. Nowi ludzie widz idea pastwa w silnej wadzy monarszej, w podporzdkowaniu jej hierarchii Kocioa. Do tego trzeba

wadcz, znie

zama

byo

przywileje

i

hierarchi

mono-

przebudowa pastwo na

POCZTKI RUCHU ZIEMIASKIEGO.

118

Posuya do tego warstwa ziemiaona jedynie uwiadomion pod wzgldem narodowym, niosa najciszy podatek krwi i mienia na potrzeby pastwa, na walk z Zakonem, na prowadzenie polityki* wielkowiatowej Jagiellonów. Dlatego te warstwa ta osiga najwiksze korzyci polityczne w w. XV. Zapewnia sobie naprzód autonomi ziemsk, w postaci sejmików, a potem wspóudzia w rzdach, na mocy ustawodawstwa nieszawskiego. Ale by to dopiero zacztek jej wadzy. Dalszy proces rozwoju sejmików musia doprowadzi do przeobraenia si wewntrznego ustroju Rzeczypospolitej. Z pocztku sejmik partykularny, póniej sejmik generalny, wreszcie sejm walny, bya to drabina, po której parlamentaryzm w Polsce przechodzi. Gdy rozprószone sejmiki zczyy si w jednym ognisku wadzy ustawodawczej — w sejmie, odtd nie byo ju partykularyzmu dzielnicowego i rozbicia redniowiecznego, odtd Polska zmienia si w pastwo nowoytne. Bya to forma pastwa inna, jak na nowych zasadach.

ska.

Bya

—

zachodzie, zamiast absolutystycznej reprezentacyjna, która moga, mimo to z równym skutkiem i w równej

spenia te wszystkie zadania, wymogi nowoytne wkaday na pastwo.

mierze, jak tamta,

jakie

ROZDZIA

LITWA

I

POLSKA

VII.

W WIEKU XV.

pod wzgldem pastwowym, i pod wzgldem spoecznym odmiennie si organizowaa, anieli Polska. Jako pastwo, Litwa o trzy wieki póniej wystpuje na widowni historyczn, anieli Polska, anieli Ru i caa wschodnia Europa. Powoana do ycia historycznego, skutkiem naporu Niemców — Litwa odrazu podejmuje na siebie wielkie zadania polityczne: na dwie strony toczy walk, §. 68.

z

Organizacya

Krzyakami

musiaa

zaj

Litwy.

Litwa

i

i z Tatarami, Waciwie przeto Litwa stanowisko do ociennych narodów wcze-

wytworzy moga sobie samoistn organizacy polityczn. To bya jedna przyczyna podatnoci niej, anieli

Litwy na

wpywy

obce.

to, i sama Litwa tworzya niewielki kompleks ziem, z których póniej wytworzyy si województwa trockie i wileskie. Reszt pastwa litewskiego tworzyy ziemie ruskie. w. XIV,

A drug przyczyn byo

W

ludnoci pastwa litewskiego byli Rusini. Nic wic dziwnego, od samego pocztku na Litwie panowaa zarówno pastwowo ruska, jak i ustrój spoeczny, podzia na warstwy, a dalej kultura i po czci religia wschodnia. Na czele pastwa sta wielki ksi, ale za cza8

/4

e

LITWA

120

sów Olgierda

i

I

POLSKA

Kiejstuta

byy

W

W. XV.

faktycznie dwie naczelne dualizm, podwójny sy-

wadze ksice. Wytworzy si stem rzdów, który przetrwa

i póniej za Jagiey Witoda. Wikszo ksit na Rusi bya samodzieln. Litwa, zbierajc ziemie ruskie, osadzaa w nich swoich ksit, ale byt ich wewntrzny zostawiaa samoistny i

niezaleny. Naprawd przeto tworzya nie pastwo autokratyczne, ale federacyjne. Im bliej Wilna i Grodna, tem ksita udzielni mocniej byli zwizani

i

z ksitami, panujcymi na Litwie, tymczasem im dalej od rodka Litwy, tem bardziej wpyw ten sabn, za-

leno ksit

ruskich wahaa si pomidzy Litw, innym orodkiem pastwowym Rusi — Moskw. Witod potrafi wpyw ten utrzyma nawet w ksistwach rjazaskiem i twerskiem. Sowem, pod wzgldem organizacyi pastwowej, Litwa wyraaa doskonay typ pastwa federacyjnego, czysto sowiaskiego, ze a

wzgldu na przewyszajc

cz

bd

ludnoci sowiaskiego pochodzenia, ze wzgldu na przejcie si kultur i pastwowoci Sowian, w braku wasnych, rodzimych pierwiatków pastwowo-organizacyjnych. Co podobnego byo i w ukadzie spoecznym, podziale na warstwy ludnoci na Litwie. Warstwy w spoeczne byy te same na Litwie, co i na Rusi. Caa

bd

ziemia bya uwaana za wasno ksicia, który j nadawa wyszej klasie ludnoci, bojarom, jak niza sub wojskow. Zaszej, chopom, w zamian i

równo przeto bojarzy, jak i chopi, byli to poddani ksicy. Tej przeto swobody osobistej, prawa rozporzdzania si majtkiem, sowem, tych praw obywatelskich, które posiadali ziemiastwo, rycerstwo i baronowie polscy, Litwini wcale nie znali. Dopiero Jagieo, chrzczc Litw, obdarowa wysze klasy na Litwie temi samemi prawami, które posiadaa szlachta w Polsce. Ale prócz tego bya caa drabina warstw spoecznych, wyszych i niszych, cae stopniowanie praw

ORGANIZACYA LITWY. osobistych

ludnoci

si

i

majtkowych, tudzie politycznych wród Nisza warstwa ludnoci skadaa

litewskiej.

czeladzi,

z

121

ludnoci nie wolnej, jak

Nazywano

i

w dawnej

ciarnymi, po rusku Polsce. **** »tiagyje«, lub »smerdami«. Ten wyraz »smerd«, wszdzie u Sowian suy do okrelenia ludnoci rolniczej ^ Pz*?^* niewolnej. Inna ludno, dannicy, pacia da (danin) z ziemi; tworzya ona przejcie do najwyszej warstwy ^y/*' tych ludzi

sug putnych, czyli goców. Ta najwysza warstwa ludnoci wiejskiej uprawiaa ziemi, nadan sobie od ksicia, bya powoywan do suby wojskowej. Razem wszystkie te od-

ludnoci

wiejskiej,

i

ludnoci, stanowiy jednostk administracyjn odpowiadajc staroytnemu i gospodarcz (»woost«, *opolu« w Polsce) pod zarzdem starosty, lub tiwuna, cienia

póniej dzierawcy.

Wysz

warstw ludnoci wicej

tworzyli bojarzy. Mieli

nadanej od ksicia. Nanadaprawd i chopi byli bojarami, jeli im wa ziemi, z której zamiast pacie dani, penili wojskow. Ale niekiedy wysi bojarzy nadawali czstki swej ziemi niszym take, w zamian za wojskow. Ci wic ostatni byli zarówno zaleni od ksicia, jak i od swoich panów. Ustrój ten spoeczny na Litwie, wprawdzie czysto sowiaski, by ogromnie róny od ustroju w Polsce, gdzie ju zdoay si wyrobi pewne warstwy spoeczne, wyranie oddzielone od siebie, swoboda osobista, swoboda majtkowa warstw wyszych i niezaleno, autonomia gospodarcza, sdowa i administracyjna warstw niszych (gmina). Nic wic dziwnego, Polska miaa bardzo cikie zadanie, zbliy do siebie Litw, porówna jej ustrój spoeczny i pastwowy, o wiele niszy, z ustrojem Polski, daleko bardziej w rozwoju swym posunitym. Zadania tego Polska podja si od unii z Litw, oni mniej

lub

ziemi,

ksi

e

sub sub

fi-*-)-*^^

LITWA

T22

POLSKA

I

W

XV WIEKU.

od pamitnego nadania praw swobody osobistej i majtkowej bojarom litewskim przez Jagie, od przyczenia szlachty litewskiej do szlachty polskiej przez nadanie herbów. Odtd rozpoczyna si proces zblienia si kulturalnego Litwy do Polski. Zblienie to obejmuje z pocztku warstwy wysze. Za wpywem unii horodelskiej, poczyna na Litwie wytwarza si stan ziemiaski, analogiczny do rycerstwa, szlachty

w

Polsce.

na

Litwie.

§. 69.

Antagonizm

Kocioa wschodniego

Widzimy zatem,

i

i

zachodniego

w

organizacyi paorganizacyi spoecznej

ani

stwowej federacyjnej, ani w prasowiaskiej, nie byo gbokiego przeciwiestwa

Polsk. Na Litwie by tylko stan pierwotny, rozwój o par wieków spóniony, nad którego wydoskonaleniem Polska musiaa pracowa.

midzy Litw

Gorzej i

Bya z

byo

religijnym,

Litwy przed

a

z

pierwiastkami innymi, kulturalnym

które

w cigu dwuwiekowego istnienia Polsk silnie si zagniedziy.

uni

z

to kultura wschodnia,

Bizancyum,

i

przyniesiona na

Ru

religia wschodnia.

poów wielkiej moKonstantyna W., wschodniej i zachodniej, doprowadzio nie tylko do rozpadnicia si cesarstwa na wschodnie i zachodnie, ale i do rozamu w Kociele powszechnym na dwie poowy — zachodni z papieem, biskupem rzymskim na czele, i wschodni, z siedzib patryarchy w Bizancyum, albo Konstantynopolu. Gówna rónica w dogmatach midzy dwoma kocioami, polegaa na rónicy w pojmowaniu pochodzenia Ducha w. od Ojca, jak utrzymywa koció wschodni, czy te od Ojca i Syna, jako równoistnych, jak pojmowa koció zachodni. Std spór o dodatek w wyznaniu wiary o jeden wyraz, y>filioque«, midzy uczonymi teologami obojga kocioów. Ale poza t rónic czysto formaln, byy tak wielkie rónice midzy Grekami Wspózawodnictwo dwónh

narchii

ANTAGONIZM

KOCIOA WSCHODNIEGO

I

ZACHODNIEGO. 123

a potomkami dawnych Rzymian, rónice kultur, zachodniej rzymskiej, a bizantyskiej, wreszcie taka walka o pierwszestwo w Kociele, i pomidzy wia-

tom bizantyskim, a zachodnim rzymskim, wytworzya si przepa, niczem nie zapeniona. Odtd wród ludów sowiaskich zapanowa ten sam antagonizm religijny i kulturalny, co niegdy pomidzy Rzymem a Bizancyum. Osabi i zneutralizowa ten antagonizm religijny na Litwie i na Rusi pomidzy wyznawcami jednego a drugiego obrzdku stao si gównem zadaniem najwystanu, uczonych kaznobitniejszych polityków, dziejów i teologów sowiaskich. rodkiem do tego miaa unia, pogodzenie ze sob dwóch obrzdków, z zachowaniem ich rónic formalnych, obrzdowych. Pastwo polsko-litewskie jeszcze z innego wzgldu musiao do unii, do zatarcia antagonizmu religijnego wród swoich poddanych. Na Litwie by znaczny procent ludnoci obrzdku greckiego, niezadowo-

mów

suy

dy

lonej

z

wpywów kocioa

katolickiego.

ywio gówn

ten

procign ku Moskwie, która staa si tektork wyznania greckiego, zwaszcza, gdy metropolia obrzdku wschodniego, zostaa przeniesiona z Kijowa do Moskwy (1325). Ju Witod do unii. Uywa w tym celu usug znakomitego uczonego bugarskiego, Camblaka, co jest dowodem, i nietylko Rusinów i Polaków, ale te i innych pobratymców sowiaskich, zajmowaa ta sprawa pogodzenia dwóch obrzdków. Camblak by wysany przez Witolda na sobór konstancki, aby tam pracowa nad uni kocioów. Dopiero jednak, gdy denia te Polaków i Litwinów, zeszy si z wypadkami ogólno-europejskiego znaczenia, unia dwóch kocioów faktycznie przysza do ruski

dy

skutku, na soborze we Florencyi (1439). Ówczeni cesarze bizantyscy, jak Manuel Paleolog, tudzie patry-

LITWA

124

I

POLSKA

W

XV. WIEKU.

archa carogrodzki, Jan VII., wysali do papiea z proo pomoc przeciw Turkom, obiecujc poczy si kocieln z Zachodem. Papiee, Marcin V. i Eugeniusz IV., bardzo przychylnie przyjli t propozycy. Rezultatem tych zabiegów ogólno-europejskich bya unia florencka. Po jej ogoszeniu Wadysaw Warneczyk, król polski i wgierski, zrówna natychmiast w prawach duchowiestwo unickie z aciskiem. Ale wobec upadku Konstantynopola i trudnoci, spotykanych na Rusi, unia florencka nie wydaa adnych owoców. Sam akt polityczny Wadysawa Warneczyka na korzy Unii pozosta martw liter.

b uni

§. 70. Polityka

Kazimierza Jagielloczyka

na Wschodzie.

Moskw walki z Tatarami. Kazimierz Jagielloczyk przykada równ wag do spraw Polski, Wspózawodnictwo

z

i

Stosunek jego pocztkowy, niezbyt przyi Litwy. jazny dla Polaków, zmieni si z czasem na równorzdne traktowanie spraw polskich i litewskich. Ale drug poow, zwaszcza ostatnich lat dwanacie jego jak

rzdów, pochony sprawy

w

polityce

litewskie, które

wybiy si

na plan pierwszy.

Na wschodzie wzrosa potga moskiewska, zwaIwana III., albo Srogiego. By to prawdziwy twórca pastwa moskiewskiego, nowoytnego, którego mona porówna chyba z Piotrem Wielkim. Po upadku Konstantynopola, przyj on wszelkie uroszczenia cesarzów bizantyskich do panowania nad cerkwi wschodni, oeni si z córk cesarzów, Zofi Paleologówn, i przyj herb ora dwugowego (herb cesarzów bizantyskich). Za jego to panowania Moskwa wyzwolia si z pod jarzma tatarskiego. Stao si to cakiem naturalnie, nawet bez walki. Orda tatarska bya narodem koczowniczym. Pastwa koczowników nie mog dugo przetrwa, dlatego i w Ordzie zotej szybko rozpocz si szcza od czasów

rozkad

i

upadek.

Moskwa poczua si woln. Orda

POLITYKA KAZIMIERZA JAGIELLOCZYKA.

125

rozpada si na dwie poowy: kipczack (nad Wog) perekopsk (w Krymie). Iwan postawi sobie na pierwszym planie walk z Litw. Litwa rozwijaa si kosztem ziem ruskich tak samo, jak i Moskwa. Tylko jedna z nich moga zjednoczy ziemie ruskie pod swoje panowanie. Iwan przyj na siebie to zadanie, dlatego przybra tytu

i

cara wszech Rusi. Byo to obraz dla ksicia litewskiego, który panowa nad znaczn czci ziem ruskich. Kazimierz Jagielloczyk musia si przygotowa do walki z Moskw, dlatego wyjecha na Litw i zajmowa si tam utwierdzeniem stosunków. Na Litwie by bardzo znaczny, bo 8 4 ludnoci wynoszcy, element ruski, wiecznie niezadowolony do Moskwy. Prócz z powodów wyznaniowych i tego poszczególni ksita dzielnicowi ruscy, jak Olelkowicze, Olszascy, Bielscy, wszczynali nieustanne niepokoje, wizali si z Moskw, albo te kadej chwili gotowi byli przej na jej stron. Najwiksz swobod i bogactwem na Rusi cieszya si Rzplta Nowogrodzka. Nowogrodzianie pragnli si podda w. ksiciu litewskiemu, ale Iwan III. zapobieg temu, rozgromiwszy Rzpt i zabraniajc jej wszelkich zwizków z Litw. czasie swego pobytu na Litwie (1479), Kazimierz Jagielloczyk przygotowywa si do walnej rozprawy z Moskw. tym celu zawiera sojusze z Zakonem inflanckim, chanem ordy i bratem w. ksicia moskiewskiego, Iwana. /

cicy

W

W

Wszystko byo przygotowane do walki. Chan taAchmet, sta ju nad rzek Ugra, ale próno czeka na w. ksicia litewskiego. Na Litwie, ksita ruscy, jak Olelkowicze, Olszascy, Bielscy zawizali spisek w porozumieniu z Moskw. Kazimierz Jagielloczyk mia by zamordowany na owach, a na Litwie miao wybuchn powstanie pod hasem tarski,

LITWA

126

I

POLSKA

W

XV. WIEKU.

Spisek zosta wykryty, ale niebezpieczestwo ze strony ywiou ruskiego wyznania wschodniego, sparaliowao zamiary walki z Moskw Kazimierza Jagielloczyka. Tymczasem Iwan pogodzi si z bratem, rzeczpospolita nowogrodzka zostaa powtórnie podbit i zniszczon tak doszcztnie, nigdy ju póniej nie moga si podnie do dawnej potgi i zamonoci. Jej samorzd zosta zniesiony. Tak zniky nietylko handel i bogactwo, ale ostatnie szcztki prastarej wolnoci i prastarego porzdku republikaskiego Sowian pónocnych w Nowogrodzie. Stosunek Litwy do Moskwy cakowicie si zmieni. Moskwa staa si gron na Wschodzie. Trzeba byo szuka z ni porozumienia drog traktatów i malitewski, syn estwa. Istotnie Aleksander, w. Kazimierza Jagielloczyka, eni si z ksiniczk moskiewsk, Helen, która ma prawo wyznawa swobodnie wiar prawosawn i utrzymywa swoj kaplic w Wilnie. Polska w tym czasie zajmuje si planami pierwszorzdnej doniosoci europejskiej. Chodzi jej o zdobycie brzegów morza Czarnego, o rozszerzenie si na poudniowym wschodzie i zabezpieczenie sobie wanych dróg handlowych, sowem, o walk z Turkami. religi] nem.

e

ksi

§. 71.

Polityka

W wieku XV. tg domow,

Kazimierza

dynastyczna

Jagiellonowie tworzyli

Jagielloczyka.

najwiksz

po-

dynastyczn, w rodkowej Europie. Garny si przeto do nich inne ludy, Czesi, uciskani przez Niemców, Wgrzy, nad którymi po upadku Konstantynopola (1453), zawisa grona chmura tuczyli

i

recka.

Po wyganiciu dynastyi luksemburskiej w Niemczech, wie.

najpotniejszymi

Na krótko

ksitami

cesarz Albrecht

panowaniem Austry,

Wgry

i

byli

poczy Czechy.

Habsburgopod swojem Ale po jego

mierci, tylko Czesi uznali za króla syna jego

Wady-

POLITYKA DYNASTYCZNA KAZIMIERZA JAGIE.

127

sawa Pogrobowca. Wgrzy obrali sobie syna swego dzielnego wodza w walce z Turkami, Jana Hunyadego. Czechach, po Wadysawie, panowa Jerzy Podiebrad. Wreszcie i Czesi, i Wgrzy obrali sobie królem syna Kazimierza, Wadysawa Jagielloczyka. Pod koniec przeto wieku XV. Jagiellonowie poczyli w swej rodzinie trzy, a waciwie cztery korony: polsk, czesk, wgiersk i litewsk. Sytuacya zewntrzna pod koniec w. XV. przedstawia si o wiele inaczej, anieli w jego pierwszej Jagiellonowie jednoczenie papoowie. Mimo, nami Polski i Litwy, Czech i Wgier, na zachodzie rywalizacy z nimi rozpoczynaj Habsburgowie, na

W

s

e

wschodzie Moskwa, przeobraona w nowy typ pastwa przez Iwana III. Srogiego. Nareszcie Habsburgowie w rodkowej Europie musz odda pierwszestwo Jagiellonom. Moskwa jednak, uwolniwszy si od jarzma mongolskiego, zajwszy dwie wolne rzplte sowiaskie, Psków i Nowogród, stanowczo przewaa nad Litw, która szuka z ni porozumienia i odstpuje od otwartej walki.

W

wieku XV. Polska tworzy §. 72. Streszczenie. najpotniejsze pastwo nietylko na wschodzie, ale i w rodkowej Europie i jednoczy pod berem Jagiellonów nietylko ziemie na wschodzie, ale take Czechy i Wgry. Spadaj na ni natomiast bardzo trudne zadania, zarówno na zewntrz, jak i wewntrz. Na zewntrz musi broni ludów rodkowo-europejskich od naway tureckiej. Na wewntrz musi konsolidowa rozmaite pierwiastki o

rzdku religijnym. Do podjcia

rónych kulturach zada,

i

rónym

ob-

doroso pastwo, które samo przechodzio proces przeobraenia si wewntrznego. Obok za Polski, wystpuj dwie potgi, wspózawodniczce: Moskwa, która opiera si na tradycyach tylu

nie

128

LITWA

I

POLSLA

sw

W

XV. WIEKU.

ksic d

bizantyskich, silna wadz i jednoci wiary, i Habsburgowie, którzy do poczenia pod s wojem berem krajów naddunajskich. Odtd te dwie potgi ssiednie wpywaj gównie na stanowisko

mocarstwowe

Polski.

ROZDZIA

I

VIII.

PRZEAMANIE MONOWADZTWA UTRWALENIE SI SYSTEMU REPREZENTACYJNEGO §.

73.

Panowanie Jana

W POLSCE.

(1492—1501).

Olbrachta

Po

mierci Kazimierza Jagielloczyka, Polska obraa sobie na króla jednego z jego synów, Jana Olbrachta. Na Litwie panowa brat jego, Aleksander. Unia Litwy z Polsk zostaa chwilowo zerwan. Olbracht mia zamysy absolutystyczne. Wychowany przez jednego z najuczeszych w. XV.,

mów

Dugosza,

przez znakomitego humanist woskiego, Kallimacha, przyj ideay tego ostatniego. Plany tego króla zagadk. Z imieniem jego doradcy, Kallimacha, zwizane jest pismo p. t: »Rady Kallimachowe«, na które szlachta zawsze powoywaa si póniej, jako na dowód absoluty stycznych tendencyi

historyka, Jana

i

s

panujcych.

Pewnem

e

powstao

zna-

w poowie w. XVI., ale zamiarów troch trdy cyi rzdów

musi

jest,

pismo

to

cznie póniej, bo dopiero

by w

niem

i

tego

króla.

Olbracht, tak samo, jak jego ojciec, chcia

wbrew monowadztwu

i

dlatego

nie

rzdzi

zasiga rady

PRZEAMANIE MONOWADZTWA.

130

senatorów,

odwoywa si

tylko

do sejmiku,

czyli

do

Na sejmiku bowiem mia przewag. Król opar si na ziemiastwie, nosi si z wielkimi planami wojny z Turcy. Ziemiastwo miao mu dostarczy rodków na prowadzenie tej wojny. Dlaziemian.

tego poczyni szlachcie znaczne ustpstwa. Za jego to panowania powstay pierwsze wspólne uchway sejmowe z r. 1493 i 1496. Nagówek uchwa,

sejmowych, brzmi po raz pierwszy: »za rad panów i gmin« (de unanimi nobilium et communitatum). Dotychczas

czyli konstytucyi

jednomyln zgod voto et consilio

i

wydawa uchway w

król

imieniu swojem

i

zgod

za

panów Rady przybocznej. Pod temi gminami albo komunami, naley rozumie spoeczestwo ziemiaskie i sejmiki, które miay swych przedstawicieli we wspól-

nym

sejmie. §.

1496).

74.

Ustawy

sejmów

walnych

Na sejmach walnych w

w

Piotrkowie

Piotrkowie,

nietylko utrzymaa dawne znacznej mierze rozszerzya.

ziemianie,

czyli

cze, ale je

w

(1493,

szlachta,

zdoby-

Naprzód potwierdzono im ustawodawstwo

nie-

oznaczono miejsce, gdzie sejmiki na przymaj si odbywa. za ustaw piotrkowskich stanowi ustawy ekonomiczne: ograniczaj one prawo kupowania majtków przez mieszczan, zawarowuj wycznie dla ziemian dostojestwa kocielne, zabraniaj wicej, jak jednemu kmieciowi na rok, opuszcza gospodarstwo paskie. Tak wic tendencya ustawodawstwa piotrkowskiego skierowana jest przeciwko plebejuszom, czyli nieszlachcie. Jest to pocztek tego ruchu, który na cae dwa lub trzy wieki póniej, mia sprowadzi upoledzenie ywiou mieszczaskiego i wiejskiego, tudzie utrwali ekonomiczn przewag ziemian. Niewtpliwie król, dopuszczajc do tych uchwa, szawskie,

szo

nie traci nic ze

Gówn

swej

wadzy.

cz

Ale jest to

ju

jego

PANOWANIE JANA OLBRACHTA.

e

nie otacza wina, jak ludu wiejskiego

sw

131

protekcy warstw sabszych,

miast wobec szlachty. Ruch ziemiaski z natury rzeczy, jako mody i niedowiadczony politycznie, mia charakter ekskluzywny, czyli pragn wszystkie korzyci ekonomiczne zagarn dla siebie. Ale bya te winy i po stronie ywioów sabszych, zwaszcza miast. Prawo, zabraniajce miastom posiadania ziemi, motywowano tern, i » ziemianie i

cz

na wyprawach wojennych,

w

szyku bojowym, nie zajchwytaj si wszelkich sposobów, aby si od suby wojennej uchyli «. Co si tyczy ludnoci wiejskiej, to swobod jej osobist trudno byo ostatecznie ograniczy. Polsce jebyo tyle obszarów pustych i niezaludnionych, eli nie w rodku kraju, to na kresach, na Woyniu, na Ukrainie i Podolu zawsze znajdowaa si okolica, gdzie mona byo bezpiecznie ukry si od przeladowania panów. Mimo jednak, to prawodawstwo, skierowane przeciwko sabszym warstwom, znajduje pewne umotywowanie, co wicej, i warunki miejscowe zawsze je agodziy, a nawet sama ostro konstytucyi trzymaa ich wykonanie w zawieszeniu, to jednak tendencya tego prawodawstwa bya zgubna, a winni jego dopuszczenia panowie, król, który ju na te czasy powinien by opiekowa si warstwami politycznie i ekonomicznie sabszemi i broni ich od ucisku i przeladowa warstw silniejszych. w. §. 75. Wyprawa wooska Jana Olbrachta (1497). XIV. i XV. przed odkryciem Ameryki, caa Europa pónocna i poudniowa prowadzia bardzo oywiony handel z poudniem i poudniowym wschodem (handel lewantyski). Stamtd sprowadzano najrozmaitsze towary, korzenie, wino, cukier, adamaszki, muliny, zotogowia, bro i t. p. towary. Handel azyatycki pro-

muj

miejsca obok rycerstwa, a majc... dobra,

W

e

e

s

W

PRZEAMANIE MONOWADZTWA.

132 wadzili

przewanie Arabowie,

a

porednikami midzy

Azy a Europ byy bogate miasta

woskie, jak Genua, Wenecya, których rozkwit i znaczenie do tych wanie czasów si odnosi. Mieli oni swoje faktorye, czyli stacye handlowe, na wybrzeach morza ródziemnego, a take na morzu Czarnem. Do tych wanie kolonii genueskich, nad morzem Czarnem pooonych, jak Kilii, przy ujciu Dunaju, i Biaogrodu (Akermanu), przy ujciu Dniestru, prowadziy drogi handlowe, idce z pónocnych i rodkowych Niemiec przez Polsk. Wany przeto udzia w tym handlu ze Wschodem, przypada na rzecz Polski. — Z Krakowa, Wrocawia, Poznania wyruszay rok rocznie karawany kupieckie na poudniowy wschód przez Polsk. Temu porednictwu w handlu ze Wschodem Polska zawdziczaa w w. XIV. i XV. swój rozkwit ekonomiczny, bogactwo swoich miast i cay rozwój handlowy, zanim z przyczeniem Prus i ujcia Wisy, handel nie przeniós si na morze Batyckie. Tymczasem w poowie w. XV. Turcy rozsiedli si przy ujciu rzek Dunaju i Dniestru, zajli twierdz Kili i Biaogród, zniszczyli faktorye kupieckie i odcili Polsk od poudniowego wschodu. Std atwo jest zrozumie, jak wane powody Polska miaa do wojny z

Turcy.

Byy

zalene wprost od polityki geograficznej. Ta polityka trzyma si zwykle biegu rzek. Posiadanie górnego biegu zmusza do zajcia ujcia

jeszcze

rzeki, albo

i

inne,

te

naodwrót.;

Ta polityka geograficzna zniewolia Polsk do walki z Zakonem i do zajcia Prus. Co podobnego byo w kierunku poudniowo-wschodnim. Polska musiaa rozszerza si ku wybrzeom morza Czarnego,

w kierunku rzek, pyncych do w górnym swym biegu do Polski, Bohu, Dniepru. Od

niego i nalecych jak Dniestru, Prutu, utwierdzenia si nad morzem Czar-

WYPRAWA WOOSKA JANA OLBRACHTA.

133

nem zaleao posiadanie krajów, nad temi rzekami pooonych. Te wszystkie wzgldy popychay Polsk do walki z Turcy, któr mia na myli Olbracht, i dla tej polityki szuka poparcia wród warstwy ziemiaskiej. ujciem DuNad rzekami Prutem, Dniestrem naju rozcigay si ksistwa naddunajskie, hospodarstwo modawskie wooskie. Wadcy ich, poczynajc i

i

od

Wadysawa

byli jej

W

Jagiey, ulegali hodownikami.

wpywom

Polski, czyli

wielkim nakadem przedsibra pochód w ksistwa naddunajskie. Cel tej wyprawy by trzymany w cisej tajemnicy. Hospodar modawski Stefan mia si z królem poczy. Wojska polskie na Bukowinie natrafiy jednak 1497,

r.

Olbracht

z

na nieprzezwycione trudnoci terytoryalne. Przytem nastpia zdrada Stefana. Do opieki nad ksistwami naddunajskiemi rocili sobie pretensye Wgrzy, którzy zazdronem okiem patrzyli na zamysy Olbrachta. atwo przeto wzbudzili oni podejrzliwo hospodara modawskiego przeciw Polakom. Brat za Olbrachta, król Wadysaw wgierski, by tak saby, i magnaci rzdzili poza jego plecami. Stefan napad na wojska polskie w lasach bukowiskich. Skoczyo si na straszliwej klsce. Od tego czasu datuje si przypowie: »Za króla Olbrachta,

wygina szlachta«. Zamysy Olbrachta wecz, ale

w z

na zewntrz obróciy si

w dodatku te caa

jego polityka

w

ni-

wewntrzna samowadne,

kraju zostaa skompromitowana. Rzdy oparciem si na ziemianach, zbankrutoway. Jeszcze

raz

musiao przyj do §. 76.

steru

Aleksander, w.

ksi

monowadztwo. litewski.

Osobne rzdy

Aleksandra na Litwie, okazay si bardzo zgubnymi dla tego kraju.

Na

Litwie

przez

cay wiek XV.

a

nawet XVI.

PRZEAMANIE MONOWADZTWA.

134

rzdzia

Panowie litewscy, przy wyborze bez ich wiena tron Aleksandra, wymogli na nim, dzy nie wyda adnej uchway. ywio drobny, ziemiaski, nie mia adnego znaczenia na Litwie. Sejmiki ziemskie odbyway si bez udziau ziemian. — Urzdnicy ziemscy przyjedali na sejmiki i spisywali sami bez woli i wiedzy ziemian swoje dania. Nastoligarchia.

e

pnie rozsyali te uchway do potwierdzenia bojarom. razie nieprzyjcia tych uchwa spotykay niejedno-

W

krotnie bojarów litewskich

ywio

ruski

kije.

powikszy

si, a wzrost jego ozna-

cza cienie krajów litewsko-ruskich do Moskwy. Car moskiewski, sprzymierzywszy si z Tatarami i hospodarem wooskim, wypowiedzia wojn, która bya nieustannem pustoszeniem Litwy. Prawie 2 8 ziem litewskich, dostay si pod panowanie Moskwy. Straszna klska nad rzek Wiedrosz (1499) przekonaa Litwinów, i sami nie mog obroni swej samoistnoci wobec Moskwy. To zmienio cakiem ich stosunek do Polski. Z chwil mierci Jana Olbrachta, Litwini sami staraj si o wybór Aleksandra, na króla polskiego, czyli o poczenie Litwy i Polski pod wspólnem berem. /

Aleksandra na króla polskiego (1501). Piotrkowie, Polacy obrali królem wiel. ksicia litewskiego, Aleksandra z pominiciem obydwóch jego braci, najstarszego Wadysawa, króla 77.

§.

Elekcya

Na zjedzie w

tudzie Zygmunta, ksicia gogowzamian za to, Litwa odnowia uni horodelsk, która nawet zostaa znacznie rozszerzon. Odtd Polska i Litwa miay stanowi jedno ciao: wspólny mia by wybór króla, wspólne przymierza zawierane z ociennymi narodami, wspólne przywileje i moneta. Elekcya Aleksandra jest z tego wzgldu niezmiernie ciekaw, stanowi prawie jedyny fakt formalnego obioru króla, z czasów panowania dynastyi JaCzech

skiego.

i

Wgier,

W

e

ELEKCYA ALEKSANDRA.

135

Bray w niej udzia zarówno gminy ziemjak i miasta. Jednak sam obiór dokona si przez panów senatorów. Innym zgromadzonym by tylko zakomunikowany ostateczny wynik. Przed szop senatorsk zgromadziy si tumy ziemian, którym przeczygiellonów.

skie,

tano obiór,

oni

radzi, radzi«,

za

wybór

trzykrotnym okrzykiem: ten uznali

i

radzi,

potwierdzili.

Sejm roku 1501, by to zjazd monowadczy. Praatom król zagwarantowa dziesicin snopow, baro-

nom

niektóre inne przywileje.

Na tym

sejmie poczyli si baronowie z ziemiastwem przeciwko innym stanom. Uchwalono naprzód, i katedry i praatury nie mogy by zajmowane

W

cigu roku dotychczasowi ich waciciele powinni byli zrzec si ich. Król ze swej strony chcia podtrzyma ywio plebejski w zawodzie duchownym i uniwersyteckim. Dlatego ufundowa sam cztery kanonie dla mieszczan, mogli si wykaza dyplomem uniwersyktórzy przez plebejuszów.

bd

teckim.

Przeciwko wocianom uchwalono prawo, im odbierao moc stawania przed sdem. Na szo, jeli wypada jaka sprawa przeciwko ciowi, to trzeba byo pozywa jego pana, i pan

wiada §.

za niego przed 78.

które przy-

kmieodpo-

sdem.

Przewaga monowadztwa.

Przywilej

mielnicki.

Za Aleksandra powracaj rzdy oligarchii. Król opar si na monowadztwie dlatego, i polityka ziemiaska Olbrachta zbankrutowaa. Prócz tego oddziayway na to stosunki polsko-litewskie. Obierajc Aleksandra, panowie wymogli na nim zapewnienie tego samego wpywu i znaczenia w Polsce, jaki miaa oli(1501).

garchia litewska.

Prawo to zabezpiecza im przywilej nadany przez Aleksandra baronom (1501).

mielnicki,

Suy

on

PRZEAMANIE MONOWADZTWA.

136 za podstaw trzy lata.

rzdom

oligarchicznym

w

Polsce przez

Zaraz na wstpie przywilej ten obwieszcza,

»rzd

e

anieli samowadczy*.

oligarchiczny jest lepszy,

Cay rzd skupi si mia w rkach

baronów, Rady przybocznej królewskiej, czyli senatu. Wszystkie sprawy pastwowe zale od jego decyzyi. Równie wszyscy urzdnicy podlegaj jego zwierzchnictwu. Król nie móg nawet mianowa senatorów na wysze urzdy. Senatorowie awansowali wedug starszestwa. Król stawa si przewodniczcym senatu, co naksztat doy weneckiego, a Rzplta zalen od

—

w skad

wchodzili czonkowie tylko najznakomitszych rodzin w kraju.

Rady,

Sprawy cay

a przez

której

litewskie

odcigny

Aleksandra na Litw,

rzdzi senat, czyli kardynaem Frydery-

czas jego nieobecnoci

oligarchia z bratem królewskim,

kiem na

samych

czele.

Z poród tej oligarchii, najwikszym wpywem cieszyli si kanclerz, Krzesa w z Kurozwk, i podskarbi, Jakób Szydo wiecki. Rzdy te nie byy szczliwe na zewntrz i na wewntrz. Napady Tatarów (Mendli-Gireja) sigaj po Jarosaw. Wojewoda modawski zajmuje nawet Pokucie. Wszystkie te najazdy zmuszay do obrony i do wypraw. Na miejsce pospolitego ruszenia powróciy chorgwie paskie. Na ich zapat obracano olbrzymie dobra królewskie, które ulegy strasznemu roztrwo-

a

nieniu za króla Aleksandra. §. 79.

Zwrot ku ziemianom

w

polityce Aleksandra.

Tym-

czasem król Aleksander, bawic na Litwie, zawar przymierze z Iwanem Srogim (1504), na mocy którego odstpi mu kraje zadnieprzaskie, nad Desn, poczem powróci do Polski.

Pozostawao si jeszcze dwóch nieprzyjació, Tatarzy i wojewoda modawski. Na wojn z nimi po-

ZWROT KU ZIEMIANOM.

137

trzebne byy podatki. Król zwróci si do ziemian, ale sejmiki odmówiy jego daniu. Utrzymywano, i dobra królewskie wystarcz na zapacenie wojska, nie

naley

tylko ich

rozdawa

trwoni.

i

Domagano si

r

aby kilka urzdów nie byo czonych w jednych rkach, i aby panowie powrócili dobra, nieprawnie przywaszczone.

Pod

wpywem nowego

stanu rzeczy, jaki król za-

sta za powrotem do Polski, zmieni on swe zapatrywanie i kierunek polityki. Zdaje si, i wpyw na niego wywar podkanclerzy, Jan aski. Pochodzi on z redniej rodziny ziemiaskiej, któr podniós z czasem do

pierwszorzdnego znaczenia w kraju. By niezmiernie wyksztaconym, nietylko jako duchowny, ale jako prawnik. Jemu to powierzono póniej kodyfikacy prawa polskiego, czyli wydania wszystkich statutów i uchwa w jednym zbiorze. Tak powsta Statut askiego (1506). On to doradzi królowi powrót do rzdów z ziemiastwem i zainaugurowa now polityk. Król speni §. 80. Uchway piotrkowskie (1504).

-

ny

Na

w

1504

w

Piotrkowie stauchway, zapobiegajce rozproszeniu dóbr kró-

danie ziemian. lewskich.

sejmie

r.

Na przyszo dobra

te

nie

miay by inawic pod kon-

rozdawane, jak tylko na sejmie, a trol ziemian. Dalej przeprowadzono uchwa o t czej

osobie.

chany.

z w.

urzdów w jednej Na przyszo zwyczaj ten mia by zanieWreszcie okrelono najwysze urzdy (po dzi-

incompatibiliach, czyli

czeniu

kiiku

siejszemu, ministerstwa).

Dotychczas urzdnicy królewscy, czyli nadworni, zarazem urzdnikami kraju. Teraz przeprowadzono rozdzia midzy urzdami nadwornymi, a urzdami kraju, czyli koronnymi. Zreszt kademu urzdnikowi koronnemu by dodany urzdnik nadworny, w charakterze pomocnika, czyli zastpcy. byli

A wic utrzymano urzd marszaka koronnego

PRZEAMANIE MONOWADZTWA.

138

(po dzisiejszemu ministra dworu).

by zastpc

króla

w

senacie,

Marszaek koronny

utrzymywa porzdek

bezpieczestwo w miejscu, gdzie król przebywa, wynawet wyroki na zaburzycieli i gwacicieli tego porzdku. Obok marszaka koronnego, by i marszaek nadworny. i

dawa

Drugim ministrem by kanclerz (po dzisiejszemu wewntrznych i zewntrznych) i podkanclerzy. Jedn z tych godnoci zwyk by piastowa dygnitarz wiecki, drug duchowny. Sta na czele caej kancelaryi królewskiej, czyli prowadzi ca polityk zagraniczn i zaatwia wszystkie sprawy wewntrzne w kraju. minister spraw

Trzeci urzd stanowili podskarbiowie koronny nadworny. Prowadzili oni wspólnie skarb koronny królewski, który by po raz pierwszy rozdzielony. i Oni to zajmowali si wszystkiemi sprawami, dotyczcemi wydatków, lub te przychodów Rzeczypospolitej i

króla.

i

Urzdnicy przez

króla.

ci,

Jako

Urzdy

czyli ministrowie,

wykonawcy jego

byli

mianowani

woli,

zasiadali

byy

odwoalne, czyli nie z nich zrzuca nikogo, chyba na wypadek mona byo zdrady stanu, albo posunicia na inne stanowisko. Natomiast ze wszystkich swoich czynnoci urzdnicy ci zdawali spraw przed izb poselsk. Tak zostaa urzdzona wadza najwysza wykonawcza — czyli ministerstwa w Polsce. By to ogromny postp. Nietylko stworzono dla kadej czynnoci pastwa odpowiedni wadz, ale te poddano j pod kierunek jednej gowy, czyli ministra, a nastpnie, ministrów tych uczyniono odpowiedzialnymi przed sejw senacie. t

mem

te

nie

za ich postpki.

Jedyn niedogodnoci bya doywotnio urzdu Urzdy

ministerskiego i brak podwadnych urzdników. ziemskie zaleay wprost od króla.

USTAWY RADOMSKIE. §. 81.

Ustawy

radomskie.

—

139

Konstytucya


kozak« jest pochodzenia turskiego i oznacza junaka. Przynieli Tatarzy i nazywali ni swoich koczowników. Od nich przesza ta nazwa i na ludno chrzecijask, na »brodnicze watahi«, trudnice si walk z Ta-

j

tarami.

To,

comy

powiedzieli,

wystarcza,

etniczy charakter tjurkski, albo turaski

aby okreli mieszkaców

Ukrainy, który wsik w pierwiastek etniczy sowiaski, a przy sprzyjajcych warunkach tery tory alnych, przeniós nawet charakter koczowniczy z plemion turaskich na ywio ruski i da podcielisko do przyszej

warstwy kozackiej. Nie dzenia,

bya wic ona czysto sowiaskiego pochomiaa w sobie domieszk krwi turaskiej.

ale

Z czasem, skutkiem zesowiaszczenia si

ludnoci etniczy zatar si. tej

i dopywu krwi obcej, charakter jej Natomiast na pierwszy plan wystpuje jej znaczenie, jako warstwy spoecznej, ywiou wojskowego, wyrosego i wyhodowanego na stepach. Ale pierwiastek

227

STRESZCZENIE.

ten etniczy, turaski,

zarówno

w

wybi

raz na zawsze swe

rysach twarzy, jak

i

obyczajach

i

pitno chara-

mieszkaców Ukrainy. Tak wic ludno Rzeczypo§. 133. Streszczenie. spolitej skadaa si z rozmaitych pierwiastków, nietylko jzykowych, ale i etniczych. Obok ludów, nale-

kterze

do grupy aryjskiej, bya ludno semicka, ydzi, bya wreszcie ludno pochodzenia turskiego, która wsika w ludno miejscow rusk na

cych czyli

Ukrainie.

Przewag zarówno liczebn, jak kulturaln mia ywio sowiaski, skadajcy si z Polaków i Rusii

nów. Jednych oddzielay od drugich znaczne rónice religijne, kulturalne, wytworzone z dawien dawna. Polacy bowiem, jak i Czesi, tworz grup Sowian pónocno-zachodnich, Rusini za (zarówno Maorusini jak i Biaorusini) nale do grupy pónocnowschodnio-poudniowej. Litwini byli ludnoci pokrewn sowiaskiej i dzielili si jeszcze na waciwych Litwinów, otyszów i Prusaków. Prócz przeciwiestwa tych dwóch grup etniczych sowiaskich, polskiej i ruskiej, byo przeciwiestwo Niemców do Sowian w ogólnoci. byli wycznie przybyszami zarówno Ci pierwsi

jzykowe,

w

Polsce, jak

i

w

Prusiech.

Jak widzimy, pastwo polsko-litewskie opierao

si na bardzo rónorodnych podstawach etniczych. Std te dokonywa si nieustannie proces mieszania si krwi: w Prusiech — Niemców z Polakami, przyczem ywio pruski zosta cakowicie pochonity przez obydwie

—

powysze narodowoci; w

Rusinów lakami,

z

a

ziemiach litewskich Litwinami, jakote jednych i drugich z Pona kresach ywiou ruskiego z ywioem

turskim. Tej

rónorodnoci pierwiastków

etniczych, 15*

tu-

UKAD

228

dzie temu mieszaniu

no

i

ywotno

ETNOGRAFICZNY.

krwi, Polska

zawdziczaa

buj-

swej rasy.

Przewag jednak kulturaln mia ywio polski, który zaoy pastwo polskie, i ywio ruski, który zorganizowa pastwo litewskie. Ostatecznie jednak zarówno w Prusiech, jak na Litwie, Polacy otrzymuj pierwszestwo.

Skaday si milacya

i

na

wyszo

nych narodowoci.

to czynniki przyrodzone, assykultury polskiej nad kultur in-

T

drog ywio

polski

móg

od-

zyska te swoje dawne straty. Tak w Prusiech dokonao si odniemczenie ywiou ziemiaskiego polskiego,

podobnie

na Litwie

i

na Rusi.

Natomiast

z dou szed prd przeciwny: ludno polska wychodzca na kresy wschodnie, ruszczya si. Fakt analogiczny mia miejsce na Zachodzie, tylko dziaa w kierunku wrcz przeciwnym. Nisze warstwy lu-

dnoci na lsku utrzymay jzyk i kultur polsk, podczas gdy warstwy wysze traciy poczucie swej przynalenoci do szczepu polskiego i niemczyy si. Przewodnikiem kultury by jzyk, upoledzony w pierwszych wiekach istnienia Polski na rzecz aciny z czasem wypierajcy acin zarówno z zakresu literatury, jak i z ycia publicznego. Jzyk

—

polski przestaje

by

jzykiem pospolitym,

staje

si

li-

terackim.

To przejcie przypada na wiek XV. i XVI., kiedy panujca, szlachta, staje si najbardziej uwiadomion pod wzgldem narodowym. Król Zygmunt August przoduje w poszanowaniu warstwa

i

rozpowszechnianiu polszczyzny.

Jzyk

polski

staje

za jego panowania jzykiem dworu, wypierajc cudzoziemskie, jak czeski, woski, które przychodziy do Polski wraz z mod.

si

Ten jzyk wanie, pomimo rónic

etniczj^ch,

sta

STRESZCZENIE.

229

si gówn podstaw na dwa do trzech wieków póniej do wytworzenia si jednolitej, ogólnej kultury

w któr wsiky

wszystkie pierwiastki, zajak i jzykowe, polityczne, jak i wyznaniowe Rzeczypospolitej.

polskiej,

równo

etnicze,

EOZDZIA

KOCIÓ

XIII.

W POLSCE.

Niezaleno wadzy duchownej od wieckiej Zasada porzdku redniowiecznego polegaa na dwoistoci wadz: duchownej i wieckiej. Obydwie te wadze byy niezalene od siebie, i jedna staraa si podporzdkowa sobie drug. Niezaleno §.

w

134.

wiekach rednich.

wadzy

kocielnej od wadzy pastwowej pierwszy czyn stara si wprowadzi wielki papie Grzegorz VII. Hildebrand. On to rozpocz z cesarzem Henrykiem IV. w drugiej poowie wieku XI. walk, zakoczon synnym konkordatem wormarckim (w r. 1122), który odgranicza prawo papieskie mianowania biskupów od prawa cesarskiego obdarowywania ich lennami. Odtd idea niezalenoci duchowiestwa od wadzy wieckiej lega w podstawach bytu redniowiecznego. A miaa ona dwojakie znaczenie: z jednej strony chodzio o to, aby wadza duchowna nie ulegaa

w

wpywom wadzy wieckiej,

i

nie

stawaa si

jej

narz-

dziem dla celów obojtnych, lub te sprzecznych z interesami Kocioa, powtóre chodzio i o to, aby ta wadza duchowna posiadaa równoznaczny wpyw z innymi czynnikami w pastwie na wszystkie sprawy ycia do ludnoci. Jak wic Koció z jednej strony strony drugiej tak z zupenej autonomii wewntrznej,

dy

AUTONOMIA KOCIOA. stara si

231

mie taki wpyw znaczenie polityczne, aby by rozstrzygajcym w sprawach publicznych. i

gos

jego

dza,

majca na

w sobie suszna, aby wasprawy ducha, moralnoci i rewpywom pobocznym doczesnym,

Piewsza zasada sama celu

ulegaa ziemskim. Druga zasada bya natury czysto politycznej, a nie religijnej — chodzio o rol, jak Koligii,

nie

,

ció w yciu

prywatnem mia odgrypublicznem wa. Rola ta naturalnie zaleaa od usug, jakie Koció spoeczestwu oddawa. Ko§. 135. Autonomia kocioa katolickiego w Polsce. i

Polsce stan na tej samej stopie niezawisoci wobec wadzy wieckiej, co i Koció na Zachodzie. Dokonao si to wprawdzie o cay wiek póniej.

ció w

W Polski,

wiekach historycznego istnienia Polsce pozostawa w bardzo lunym

pierwszych

Koció w

zwizku

z

Rzymem. Dopiero w

w. XII.

i

XIII.

papiee

coraz czciej wysyaj do Polski swoich legatów, którzy przeprowadzaj organizacy Kocioa. Tak pod koniec w. XII. wprowadzono do Polski celibat. Na po-

cztku za wieku XIII. Koció polski przej si ide duchem gregoryaskim, ide niezalenoci swej wa-

i

dzy od

wadzy

wieckiej.

Arcybiskup gnienieski,

Henryk Kietlicz, przeprowadza wybór biskupów za porednictwem kapitu. Jednoczenie cay szereg przy-

ksicych rozcign nad dobrami kocielwyczne panowanie juryzdykcyi kocielnej. Tak wic dwa czynniki: niezaleno wyboru bi-

wilejów

nemi

skupów od ksit i przywileje czyli immunitety, rozcigajce nad ludnoci poddan, wyczn juryzdykcy kocieln, day podwalin do autonomii Ko-

cioa w

Polsce.

Z biegiem czasu stan ten uleg pewnym zmianom.

Wadza

monarchiczna, amic przywileje monowadztwa, nie oszczdzia równie i przywilejów Kocioa.

Przykad Wgier, gdzie królowie

mieli

udzia w wy-

KOCJOL

232

W

POLSCE.

borach biskupów, oddziaywa i na Polsk. Król Kapotrafi narzuca kapituom zimierz Jagielloczyk swoich kandydatów na biskupów. Od r. za 1460, król sam wskazywa nastpc na oprónion katedr biskupi, a papie wybór ten zatwierdza. Stan ten uzna papie Sykstus V, bull z r. 1589. Take i druga strona autonomii kocielnej, wypywajca z immunitetów— zostaa ograniczona z chwil,

gdy odrbny

i

zamknity w

sobie stan

duchowny wszed

do ciaa ogólnego ustawodawczego Rzpltej,

czyli

do

sejmu. §. 136.

Prawa

i

przywileje

Kocioa

wiestwo stanowio pierwszy

katolickiego.

stan Rzpltej,

a

Ducho-

wic

nie

stanowio, jak dzisiaj, tylko klasy ludnoci, penicej pewne funkcye duchowe i religijne, ale take warstw

spoeczn, obdarzon pewnemi prawami i przywilerkach jego skupia si znaczna liczba majtjami. ków ziemskich, a wic zarówno miast, jak i wsi, czyli miao ono ludno bezporednio sobie poddan, tak samo jak król, tudzie szlachta. Poza tern duchowiestwo rozcigao swój wpyw na cae spoeczestwo, i tonietylko moralny, ale nawet prawny i finansowy. Wszyscy pacili na rzecz duchowiestwa pewien podatek, czyli dziesicin. Dziesicina woln, gdy ta, od szlachty pobierana, nazywaa si skadajcy j wybiera dobrowolnie koció czy parafi, które ni obdarowywa. Reszta ludnoci pacia dziesicin niewoln, t. j. temu, kogo Koció wskaza. Jak wszystkie warstwy uprzywilejowane, tak samo duchowiestwo nie pacio adnych podatków. Nawet podatki, na sejmach uchwalane, nie rozcigay si na wyjtkowych razach zobodobra duchowiestwa. wizywao si ono do pewnych ofiar na rzecz paWysostwa, do tak zwanego subsidiiim charitativum. rozmiary tego podarunku dobrowolnego ustai nawiano na synodach, ale za kadym razem trzeba

W

i

W

ko

PRAWA

I

PRZYWILEJE KOCIOA.

byo odnosi si do papiea

z

prob

233

o zezwolenie na

dobrowolny podatek. Poza stanowiskiem materyalnem, byo jeszcze inne ródo wpywu duchowiestwa na cay zakres ycia nietylko prywatnego, ale i publicznego. Byo nim sdownictwo duchowne. Do spraw duchownych taki

nalea cay szereg spraw, zwizanych nietylko z interesami religijnymi, jak sprawy maeskie (rozwody), ale take z interesami wieckimi (n. p. sprawy testamentów). Naodwrót w zatargach midzy duchownymi a wieckimi, w sprawach majtkowych duchowni musieli si ucieka do sdów wieckich (grodzkich i ziemskich).

Wadze wieckie

nietylko

przyznaway

prawno

wszelkim wyrokom sdów duchownych, ale nawet zapewniay im egzekutyw, tak z w. brachium saeculare. Wszelkie wyroki, wydawane przez koció, n. p. przeciw heretykom, byy oddawane do wykonania wadzy wieckiej. Przyzna to edykt wieluski z r. 1424, a stan ten zosta usunity dopiero w r. 1563 na mocy konstytucyi, zawieszajcej egzekutyw sdów duchownych

w sprawach rónowierstwa. Koció zatem katolicki w samoistne,

ale

i

Polsce mia nietylko uprzywilejowane stanowisko. Ducho-

wiestwo miao swoje prawa i przywileje, odrbne od innych warstw ludnoci. Rzdzio si swojemi szczególnemi prawami i na odwrót cay zakres spraw wieckich, czy to publicznych, czy to prywatnych, zalea od jego rozstrzygnicia. §.

wio

wa

si

Skad duchowiestwa. Duchowiestwo stanoodrbny, ale zastp jego czonków rekruto-

137.

stan z

rónych warstw spoecznych.

osobista kmieci nie

bya skrpowana,

Póki wolno poty i ci kmiecie

wstpowali w szeregi duchowiestwa. Od r. 1496 dostp do wyszych godnoci duchownych zosta utrudniony dla nieszlachty. Pomimo tego jednak, jeszcze w w. XVI.

KOCIÓ W

234

POLSCE.

widzimy plebejuszów, zajmujcych wysokie stanowiska kocielne. Tak Hozyusz, Kromer byli biskupami, pomimo mieszczaskiego pochodzenia. Ale warstwy szlacheckiej oddziaywaa

wyczno

i na skad duchowiestwa w Polsce. Tak w wieku XVI. (1496) szlachta zastrzega prawo do kanonii i wszelkich wyszych dostojestw kocielnych jedynie osobom pochodzenia szlacheckiego, za wyjtkiem 5 miejsc przy

wikszych, a trzech przy mniejszych kapituach. Król za, Aleksander L, utworzy cztery osobne kanonie dla mieszczan, przy kapitule krakowskiej. Tak wic wadza monarsza ograniczaa zapdy szlachty. Obsadzaniem kanonii zajmowa si pierwotnie równie biskup z kapitu. Ale póniej potworzyy si osobne fundacye kanonii, na których prawa prezenty mieli fundatorowie, czasem król, czasem biskup, czasem nawet osoby prywatne. Jak w zakresie spraw wieckich zapatrywano si na urzd przedewszystkiem, jako na ródo dochodów, podobnie i w zakresie spraw duchownych, godnoci, czyli beneficya byy przedewszystkiem uposaeniami. Std te starano si o posiadanie ich w jak najwikszej iloci.

Tak biskupi czyli

nieraz

w

jednej osobie

godno

biskupów i opatów. Praaci posiadali po kilka kanonii, a po kilkanacie parafii. Na tem cierpiay potrzeby religijne ludnoci, a zyskiwa interes spoeczny i polityczny przedstawicieli duchowiestwa. Na tych podstawach §. 138. Hierarchia duchowna. zorganizowana hierarchia duchowna w Polsce, miaa swoje nietylko religijne, ale i polityczne znaczenie. Caa Polska stanowia jedn prowincy pod wzgldem kocielnym i bya poddan arcybiskupowi gnienieskiemu.

W

sze

i

tego aicy biskupstwa wchodziy najstarnajpowaniejsze katedry biskupie, jak krakowska,

skad

poznaska, kujawska, pocka. Biskupstwa wrocawskie,

235

HIERARCHIA DUCHOWNA.

i

lubuskie podlegay

równie zwierzchnictwu

arcybi-

skupstwa gnienieskiego, chocia zarówno lsk, jak przestay wchodzie w skad Polski. i ziemia lubuska Jedynie biskupstwo woliskie (kamieskie) zostao wyczone z pod zwierzchnoci arcybiskupów gnienieskich i poddane bezporednio stolicy Apostolskiej. Metropolia gnienieska nietylko nie tracia dawnych nabytków, ale przeciwnie, rozszerzaa je skutkiem tworzenia coraz to nowych biskupstw. Tak w r. 1387 przybyo biskupstwo wileskie, zaoone na

za midzy r. 1414—1416 biskupstwo dla muzaoone w Miednikach. Osobn prowincy kocieln stanowia Ru Czerwona. Pocztkowo naleaa ona pod wzgldem kocielnym do dyecezyi lubuskiej. Ju Kazimierz W. pragn

Litwie, dzi,

zaoenia osobnej

t

stolicy biskupiej

na Rusi,

lecz

myl

w ycie

dopiero za Ludwika wgierskiego w roku 1375. Wtedy zaoone zostao arcybiskupstwo w Haliczu, które w roku 1412 przeniesione zostao do Lwowa. Poddano mu biskupstwa: przemyskie, chemskie, uckie i kamienieckie. Prusiech biskupstwa podlegay zwierzchniwcielono

W

Po zniesieniu jej, biskupstwo chemiskie zaleao równie od arcybiskupstwa gnienieskiego. Prus (Pomorze Gdaskie) naleao od dawna do dyecezyi kujawskiej. Warmia stanowia ksistwo, pod zarzdem biskupa. Biskupi warmiscy zaleeli bezporednio od

ctwu metropolii

ryskiej.

Cz

stolicy Apostolskiej.

Jednak zarówno nad Warmi, jak i nad arcybiskupstwem lwowskiem, arcybiskup gnienieski roci sobie prawo zwierzchnicze. Zdobi go tytu prymasa, czyli najwyszego zwierzchnika kocioa. Pol-

W

sce

w

tytu ten w. XIV.,

przybierali

niektórzy

naprzykad Jarosaw

arcybiskupi ju ale potwier-

(1389),

KOCIÓ W

POLSCE.

dzenie tytuu tego otrzyma dopiero na soborze trydenckim (r. 1416).

Mikoaj Trba,

Na mocy

tej godnoci prymasowskiej, przysugiarcybiskupowi gnienieskiemu prawo wizytacyi nietylko wasnej metropolii, ale te innych dyecezyi

wao

w obrbie

Polski, prawo wywicania biskupów i wreprawo zwoywania synodów prowincyonalnych. Na tych synodach zajmowano si sprawami, dotyczcemi caego duchowiestwa, i wydawano specyalne ustawy. Prócz synodów prowincyonalnych, byy take synody dyecezyalne, które mogli zwoywa biskupi. Prócz tytuu prymasa, przysugiwa arcybiskupowi szcie

jeszcze inny tytu

— legata

apostolskiego (legati nati). Tytu ten, nadawany sporadycznie przez papiey, jak naprzykad w w. XIII. Henrykowi Kietliczowi, w dro-

dze uznania jego wysokich zasug, w w. XVI. pozosta na stae. Mianowicie przywióz go arcybiskup Jan aski z soboru lateraskiego (1515). Odtd arcybiskup gnienieski, w zastpstwie nuncyusza papieskiego, spenia jego czynnoci, jak naprzykad sdownictwo nuncyuszowskie, jak równie móg spenia czynnoci legata papieskiego na arcybiskupstwo lwowskie i bi-

skupstwo warmiskie. §.

prymasa w zajmowa w

139. Rola

które prymas

pastwie.

Z tego stanowiska,

hierarchii kocielnej,

pyn

przywilejów w pastwie. Uwaany by przedewszystkiem za pierwsz osob zaraz po królu. Przysugiwao mu prawo koronacyi króla i królowej, on zastpowa w rzdach króla w razie jego nieobecnoci, lub te w razie bezkrólewia. Z tego powodu nosi tytu interrexa. Za ycia króla prymas zajmowa pierwsze miejsce w senacie, nawet przed biskupami, którzy byli ozdobieni purpur kardynalsk. Zdawna arcybiskupi gnieniescy mieli sobie przy-

cay

szereg jego praw

i

237

ROLA BISKUPÓW.

znane prawo bicia monety, wykonywali. §. 140.

Rola biskupów.

rami, czyli zasiadali

ale

prawa tego nigdy

Wszyscy biskupi

w Radzie

nie

byli senato-

królewskiej. Jako stan du-

chowny, zajmowali pierwsze miejsce przed wszystkimi innymi senatorami wieckimi. Zajmowali miejsce zaraz szeregu starszestwa po obydwóch arobok króla. cybiskupach nastpowa biskup krakowski, ale pod wzgldem materyalnym, czyli dochodów z majtków, biskupstwo krakowskie przewyszao wszystkie inne, nawet arcybiskupstwo gnienieskie. Rozcigao si ono na trzy województwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie, prócz tego biskupi krakowscy byli jeszcze ksitami wieckimi. Z tego tytuu w pomienionem ksistwie speniali nietylko wadz duchown, ale te wadz wieck. Biskupi krakowscy byli zarazem te zawsze kanclerzami Akademii krakowskiej. Po biskupie krakowskim szed biskup kujawski, albo wocawski. Wadza jego rozcigaa si take na Pomorze (polskie) w czci. Biskup kujawski zastpowa prymasa, a katedra kujawska bya najczciej ostatnim stopniem do godnoci prymasowskiej. Biskupstwo bowiem krakowskie byo rzadko zamieniane na prymasowstwo ze wzgldu na swoje dochody i zazwyczaj uchodzio za kres karyery duchownej. Biskupi przesuwali si z katedry niszej na wysz. By to rodzaj awansu kocielnego i zarazem politycznego. Najnisze krzeso, biskupstwo kamienieckie, byo zarazem i najubosze. Na równi z porzdkiem godnoci wieckich senatorskich, by ustalony take porzdek krzese duchownych. Do wyszych krzese biskupich, prócz wyej wymienionych, zaliczay si jeszcze biskupstwo pozna-

W

ca

skie,

pockie. Bya przestrzegana zasada, z tych biskupów nie piastowa wyszych ministeryalnych, a wic kanclerstwa i pod-

warmiskie

aeby aden godnoci

i

KOCIÓ W

238

POLSCE.

W razie wic awansu, biskup musia zoy piecz, albo te w razie objcia urzdu zrzec si wyszego przenie na nisze biskupstwo. W rzdzie kler posiada stale swego przedstawikanclerstwa.

i

ciela

w

i

osobie kanclerza lub podkanclerzego.

Bya

za-

gdy piecz wysza bya w rku osoby wieckiej, nisza znajdywaa si w rku osoby duchownej, albo naodwrót. Duchowiestwo cile strzego tego, aeby interesa jego miay swego przedstawiciela w rzdzie. Zreszt w kancelaryi królewskiej bya zawsze znaczna liczba praatów w charakterze sekretarzy, nawet regent kancelaryi móg by tylko osob sada,

podczas

duchown.

W

równie

izbie

duchowni nie zasiadali, -jak udziau w sejmikach, chyba z tytuu

poselskiej

nie brali

posiadoci ziemskich, które prywatnie posiadali. Jedynie tylko w sdownictwie najwyszem, czyli w trybunaach, zasiadali duchowni, wysyani po dwóch z rado kompetenmienia kadej kapituy, a to dlatego, najwyszego trybunau naleay sprawy midzy cyi osobami duchownemi i wieckiemi. Tak wic hierarchia kocielna w sprawach rzdu, jak i w sprawach ustawodawstwa, cieszya si równymi sejmie nie przywilejami, co i warstwa szlachecka. reprezentowaa ona jednak caego stanu duchownego, tylko wchodzia w skad Rady królewskiej, z tytuu

e

W

godnoci, piastowanych w kociele. Ten brak kleru w ciele ustawodawczem w Polsce stanowi race przeciwiestwo do instytucyi stanowych na Zachodzie, gdzie jak naprzykad w Stanach Generalnych francuskich, kler zarówno wyszy, jak Polsce hiemia swoich przedstawicieli. i niszy, rarchia kocielna utrzymuje swe polityczne znaczenie jedynie dziki oparciu si o szlacht. Std te widzimy, gdy za Zygmunta Augusta rónowiercy poczynaj mie przewag, duchowiestwu grozi niebezpieczestwo

W

e

EOLA DUCHOWIESTWA NA POLU OWIATY.

239

postradania miejsca w senacie, czyli jedynego udziau, który mieli w ustawodawstwie. Chocia §. 141. Rola duchowiestwa na polu owiaty.

owiata pod wpywem Odrodzenia poczyna wyzwala si z wizów kocielnych, jednak duchowiestwo przoduje jeszcze na polu nauki i owiaty. I tak przez cay wiek XV. Akademia krakowska byszczy imionami osób, wsawionych na polu nauk teologicznych, jak Jan z Leegoty (Elgot), Jakób z Paradya, Wawrzyniec z Raciborza, Tomasz Strzpiski i t. p. Podobnie i inne imiona, gone w nauce, nale do zawodu duchownego, jak Mikoaj Kopernik, Jan Dugosz. Z pocztkiem w. XVI. nastpuje odpyw zamoniejszych uczniów do szkó wyszych zagranic, jak naprzykad do Woch, po czci take do Niemiec, i do Francyi, na wszechnicy za krakowskiej pozostaje modzie ubosza, garnca si do nauki. Ale i studya na tym uniwersytecie zaczynaj podupada skutkiem zatamowania dopywu wieych prdów z Zachodu — humanistycznych, póniej reformacyjnych, które ucho-

dz

za akatolickie. Nietylko wiedza

wysza, ale i nisza owiata, pozostaway w rkach duchowiestwa, które prowadzi szkóki parafialne. Dla wyksztacenia ksiy zakadano poowie w. XVI. pojawiaj seminarya duchowne. si Jezuici w Polsce, którzy bior na siebie rol wy-

W

chowawców modziey. Zaoyli oni pierwsze swe kollegium w Brunsbergu w Warmii, póniej zakadaj swe szkoy po innych

miastach,

w

Poznaniu,

Krakowie,

Lublinie

Z biegiem czasu na polu szkolnictwa Jezuici staj si gronymi wspózawodnikami Akademii krakowskiej, która roci sobie pretensy do zwierzchnictwa nad wszystkiemi szkoami.

i

Wilnie.

142. Wyznania rónowiercze reformacyi, rozpowszechniy

§.

wem

w Polsce. Pod wpysi w Polsce wyznania

KOCIÓ W

240

POLSCE.

luterskie i kalwiskie, prócz tego mnódrobniejszych, jak socynianie, ary anie, anastwo sekt baptyci i t. p. Za panowania Zygmunta Augusta, dysydenci mieli przewag zarówno w sejmie, jak i w se nacie. Ale prd ten by raczej mod, jak potrzeb reakatolickie,

ligijn mieszkaców.

Nowiny szych. Nie

religijne

byo

imay si przewanie

prawie rodu znakomitszego

klas

w

wy-

Polsce,

któryby w czci, jeli nie w zupenoci, nie bra udziau Ostrorow ruchu róno wierczym: w Wielkopolsce gowie, Opaliscy, Górkowie, w Maopolsce OssoliZborowscy, Oleniccy, Myszkowscy inni. i Na Liscy, twie przyjmuj reformacy nietylko wyznawcy Kocioa katolickiego, ale i wschodniego. Radziwiowie, ród najmoniejszy na Litwie, przyjmuje kalwinizm. Za

— —

ich

rzy

przykadem

idzie mnóstwo rodzin bezporednio od Radziwiów

s

litewskich,

zaleni.

któ-

Rody

ruskie, jak Woowiczów, Ohlebowiczów, porzucaj obrzdek wschodni przyjmuj kalwinizm. i

bya tym nowym prdem uboga szlachta, jak naprzykad na Mazowszu. Std te Mazowsze byo zawsze ostoj katolicyzmu w Polsce. Po miastach i po wsiach ludno niechtnie patrzya na zmian obrzdku, narzucan im przez panów — to te w drugiej poowie wieku XVI. i na pocztku wieku XVII. nastpuj tumulty — niszczenie zborów dysydenckich, jak naprzykad w Krakowie, Wilnie Najmniej

i

dotknita

Lublinie.

W

tym samym czasie nastpuje odpyw fali rónowierstwa. Mone rody powracaj na ono katolicyzmu. Czsto tym sposobem zmieniaj dawny obrzdek wschodni na katolicki i, co za tern idzie, polszcz si. Katolicyzm nabiera teraz takiej siy, i wysze rodziny ruskie bezporednio zmieniaj sw wiar na katolick, naprzykad synowie synnego przeciwnika unii, ksicia Konstantego Ostrogskiego. Tylko

KOCIÓ w

Prusiech,

maa

po

241

WSCHODNI.

miastach,

si.

religia

luterska

utrzy-

W

ziemiach ruskich i na który mia swoj oddzieln hierarchi i podlega patryarsze konstantynowchodziy w skad polskiemu. Pierwotnie Litwa i metropolii kijowskiej. Ale w r. 1408 metropolita kijowski §.

Litwie

143.

Koció

istnia

wschodni.

Koció

grecki,

Ru

sw

przeniós

stolic do

Odtd usiowaniem

Moskwy.

stao si utworzy osobn stolic wadców metropolitaln dla swoich poddanych. Usiowania te uwieczyy si skutkiem pomylnym dopiero po unii litewskich

w r. 1458. Koció wschodni, poczony z kamia swojego wasnego metropolit. Metropo-

florenckiej tolickim,

ten nosi miano kijowskiego, albo halickiego zydowa w Kijowie, Wilnie, albo Nowogródku.

lita

Biskupstw ruskich

byo

pierwotnie

om:

i

re-

wodzi-

mirskie, przemyskie, chemskie, uckie, lwowskie, czer-

nichowskie, poockie

i

smoleskie.

wie w. XVI. z utrat Poocka Moskwy, dwa ostatnie odpady i

W

pierwszej pooSmoleska na rzecz od metropolii ki-

jowskiej.

Przywilej

Wadysawa Warneczyka

nada Rusinom unitom same prawa, które

i

z

1443

r.

Kocioowi wschodniemu

religia katolicka

posiadaa

w

te

Polsce.

Ale skutki unii byy nietrwae. Na pocztku w. XVI. unia znika i metropolia kijowska podpada znowu pod zaleno patryarchatu konstantynopolitaskiego. Patryarchat ten jest zalenym od Turków i z tego powodu sutan turecki za porednictwem patryarchy

móg wywiera wpyw i

na

sprawy polityczne

Rusi

Polski.

To

by

w

jeden

podejrzeniu, a cznej królewskiej

z

powodów,

i ywio

WZROST

POLSKI.

by

organizujcej si Radzie przybobiskupi ruscy, nie otrzymali swego

miejsca nawet po unii lubelskiej. zakresie ycia wewntrznego,

W

ruski

w

Koció

wscho16

KOCIÓ W

242 dni cieszy

si

zupen

POLSCE.

autonomi. Biskupi

i

klasztory

obrzdku greckiego posiaday swoje dobra, duchowiestwo miao swoje sdownictwo. Metropolici zwoywali sobory. Charakterystyczn jest rzecz, i w Kociele wschodnim znaczn doz inicyatywy, tudzie wadzy, mia ywio wiecki. Tak naprzykad wieccy ludzie zasiadaj na soborach, wybieraj razem z duchowiestwem wadyków, tworz bractwa, towarzystwa z celami wpófreligijnymi, wpówieckimi. Bractwa te wywieraj duy wpyw na losy Kocioa wschodniego.

Zreszt Koció wschodni w cigu w. XVI. stale podupada. Do tego przyczynia si brak seminaryów wogóle wyksztacenia duchownego i po czci take troski materyalne. Nisza hierarchia duchowna, jak parochowie, czyli popi, obarczeni liczn rodzin, musieli pracowa tak samo, jak chopi. Skutkiem trosk materyalnych, mao mogli troszczy si o potrzeby duchowne swych parafian: yli w ndzy, ciemnocie i dlatego nie bardzo byli szanowani. ogólnoci Koció wschodni cechuje w w. XVI. upadek; ten stan Kocioa utorowa drog dla przyi

W

szej unii brzesko-litewskiej (1596).

Do Kocioa wschodniego zaliczali si take OrJu za Kazimierza W. spotykamy biskupstwo ormiaskie we Lwowie. Z pocztku Ormian byo niemianie.

w

wiele

Polsce.

si wikszy z

waciwej

dawii

i

W poczy

ich

Dopiero od pocztku w. XVI. datuje

napyw

ich ojczyzny,

i

to

jak

i

zarówno ze Wschodu, z poudnia — z Mo-

Wooszczyzny. r.

1439

Koció

ormiaski,

albo gregoryaski,

si tak samo, jak Koció grecki, z Rzymem, ale unia ta równie bya nietrwaa i dopiero w wieku XVII. napowrót zostaa nawizana. Od roku 1666 we

243

STRESZCZENIE.

Lwowie obok metropolity greckiego i rezyduje take i metropolita ormiaski.

katolickiego,

Organizacya kocielna bya Streszczenie. §. 144. zarazem podwalin organizacyi pastwowej. Wprawdzie w w. XV. i XVI. dwie te instytucye, jak Ko-

ció

pastwo, rozdzielaj si, ale organizuje si natomiast stan duchowny, który zajmuje uprzywilejowane stanowisko w pastwie, a hierarchia duchowna z prymasem na czele, wywiera wpyw na sprawy poliz tytuu swego udziau w Radzie przytyczne, z tytuu urzdów pastwobocznej królewskiej, i

bd

bd

wych, jak kanclerskiego

i

podkanclerskiego.

W

zakre-

ycia prywatnego Koció jest potg zarówno na polu materyalnem, pod wzgldem iloci posiadanej sie

ziemi, jak

owiaty

dla

i

na polu umysowem, jako jedyne

mas w

Jeeli chodzi o

uprzywilejowan

w

wyczno

religi

znacznej mierze

ródo

tych czasach.

by te

bya

religijn, religia

to

w

Polsce

katolicka,

rozpowszechniony

i

ale

obrz-

dek grecki.

Koció wschodni mia swoje majtki ziemskie, swoj hierarchi, samorzd wewntrzny, nie posiada tylko stanowiska politycznego w pastwie. To wanie upoledzenie, a jeszcze bardziej za-

leno

od patryarchatu konstantynopolitaskiego czyniy stanowisko Kocioa wschodniego kwesty i niebezpieczn dla pastwa. Zreszt, przy caej powadze hierarchii duchownej, ustpowaa ona w znaczeniu czynnikom wieckim. Rónowierstwo szerzyo si w Polsce swobodnie, a w roku 1563 odmówiono wadzy duchownej pomocy ramienia wieckiego w sprawach religijnych. Zdobycze religijne, jakie katolicyzm poczyni czy to wród rónowierców, czy to wród wyznawców Kocioa wschodniego w wieku XVI zawdzicza tylko

wan

,

swojej

wyszoci

kulturalnej

i

silnej

spoistoci, 16*

oraz

KOCIÓ W

244 organizacyi,

POLSCE.

któr górowa nad innemi sektami

i

wy-

znaniami.

Swoboda tyczn, lega politycznej

w

religijna,

w

na równi ze

podstawie

Polsce.

swobod polipastwo wo-

organizacyi

ROZDZIA

WADZA

MONARSZA

I

XIV.

RZD W POLSCE.

§. 145. Nazwa pastwa. Pastwo Polskie byo waciwie dzieem panujcych z rodu Piastów, którzy ju od Bolesawa Chrobrego przyjli tytu królewski. Wprawdzie z rozbiciem dzielnicowem tytu ten zosta zastpiony przez tytu ksicy, ale z chwil poczenia ziem polskich przez Wadysawa okietka, powraca ju na stae. Odtd wszyscy królowie polscy koronuj si w Krakowie, a ziemia polska nosi nazw królestwa polskiego (regnum Poloniae). Unia z r. 1385 poczya Polsk i Litw, ale odpastwowa obydwóch ziem pod panowaniem jednej dynastyi nie przestaa istnie. Litwa zachowaa swe miano, Wielkiego Ksistwa Litewskiego, królowie za polscy nosili zarazem tytu Wielkich Ksit Litewskich. Polska odtd poczyna si nazywa take

rbno

Koron. Obok tytuu

w. ksicia litewskiego, niektórzy Ja-

Wadysaw

Jagieo, przybierali te tytu Najwyszego Ksicia Litwy (supremus dux Lithuaniae), a to z tego powodu, na Litwie czasem istnia osobny wielki ksi, jak naprzykad za Witolda, giellonowie,

jak

e

WADZA MONARSZA

246

W

I

nazwie urzdowej

RZD W

POLSCE.

caego pastwa obydwie

czci

jego skadowe byy wyraone. Mówio si wic: regnum Poloniae et magnus ducatus Lihuaniae (królestwo polskie i wielkie ksistwo litewskie). Czciej

zaznaczano w porzdku starszestwa wszyczci skadowe pastwa. Tak wic Kazimierz Jagielloczyk tytuowa si: król Polski, Krakowa, Sandomierza, Sieradza, czycy, Kujaw, W. ks. Litewski,

jednak stkie

Rusi, Prus, ziemi chemskiej, królewieckiej, elblgskiej. i pomorskiej pan i dziedzic. Tytu ten czasem skracano czasem rozszerzano. mowie jednak potocznej utara si nazwa dla caego pastwa, zarówno Polski, jak i Litwy Rzecz-

W

—

pospolita.

Wyraz ten powsta pod wpywem lektury klasyków rzymskich oznacza pastwo, a nie koniecznie t i

lub

inn form rzdu,

tak,

jak to rozumiemy dzisiaj. Po-

niewa Polacy chtnie powoywali si w swych urzdzeniach na wzory rzymskie upatrywali w nich podobiei

stwo do instytucyi polskich, przeto uywano tej nazwy, jako synonimu pastwa polsko-litewskiego. póniejszych czasach, gdy rzeczywicie zasada wolnoci wzia

W

przewag nad zasad monarchiczn, wyraz ten istotnie dobrze malowa form rzdu w Polsce, z tern tylko zastrzeeniem, i bya to rzeczpospolita szlachecka, gdzie miaa przewag warstwa ziemiaska, podobnie jak istniay rzeczypospolite kupieckie, w których kupcy odgrywali gówn rol, jak naprzykad Genua, Wenecya lub Florencya. §.

146.

Tron

monarszy

w

Polsce

i

na Litwie.

Dziedzi-

czno elekcya. Piastowie uwaali cae pastwo polskie za swoj wasno, a ziemi polsk za swoja ojcowizn. Dzielili si wic ni dziedziczyli tron, chocia w dziedziczeniu nie koniecznie obowizywaa zasada spadkobierstwa w linii prostej. Równe prawo miaa i

i

zasada desygnacyi, czyli oznaczenia swojego nastpcy

TRON MONARSZY

W

POLSCE

I

NA

^47

LITWIE.

Zasada ta nietylko nie bya z rodu piastowskiego. szkodliw, ale owszem poyteczn, albowiem staa na przeszkodzie dzieleniu pastwa, które wynikao z prawa wszystkich czonków rodu do spucizny, czyli dziedesygnacyi, Kazimierz W. dziny. Na tej zasadzie przekaza tron swojemu siostrzecowi w linii bocznej

eskiej — Ludwikowi wgierskiemu. Ten ostatni znów na mocy paktu koszyckiego, przekaza tron modJadwidze. dziedziczeniu tronu mieli udzia zarówno czyni, jak kobiety. Na tej zasadzie Jadwiga bya królow Polski. Ale Jadwiga reprezentowaa równie dynasty obc, a nie dawn Piastowsk. Dlatego przy szej swej córce,

m-

W

wyborze

jej

graa rol take

elekcya.

Elekcye pierwotne byy wywoane koniecznoci, zmiana dynastyi pod koniec w. XIV. zwyczaj ten wprowadzia, jako zasad prawn. Póki Jadwiga ona bya waciwie przedstawicielk pastwa. Jagieo by tylko jej mem. Gdyby miaa potomków, wtedy objliby oni tron po matce, na zasadzie dziedziczenia. Poniewa tron w Polsce po jej mierci zosta osierocony, przeto trzeba ale wielokrotna

ya

—

—

r

byo znowu wybiera króla wybrano Jagie w r. 1399. Waciwie wic od tego roku dynastya Jagielloska panuje w Polsce. i

Te czste zmiany dynastyi utrwaliy zasad elekw Polsce. Ju Wadysaw Jagieo, mimo by prawowitym królem polskim, stara si o uznanie jednego z synów za nastpc i uzyska przyrzeczenie w r. 1433. Za to wystawi ów przywilej krakowski, który przyznaje ziemianom cay szereg praw. Póniej

e

cyjnoci

Jagiellonowie byli wybierani jeden Kazimierz Jagielloczyk, Aleksander,

za drugim,

Zygmunt

I.

tak

Ten

przeprowadzi obiór za ycia swego na króla Zygmunta Augusta, podobnie jak Wadysaw Jagieo, obiór Warneczyka. Ale równoczenie Zygmunt Stary

ostatni

WADZA MONARSZA

248

I

RZD W

POLSCE.

musia da przyrzeczenie, i wybór nastpcy jego za ycia w niczem nie wzrusza prawa elekcyi. Tak wic ju za Jagiellonów zasad nastpstwa tronu bya elekcya, ale elekcya obracaa si w zakresie

dynastyi Jagielloskiej, podobnie jak za Piastów

swobodna desygnacya nastpcy rozcigaa si

tylko

na ród Piastów. nie

Ta elekcyjno w obrbie rodu Jagielloskiego znosia samego prawa dziedziczenia. Jako królowie

obieralni jako dynasty a, Jagiellonowie byli dziedzii pojcie cznymi panami Polski to dziedzicznoci

—

tronu

w

przechowao si w

tytule królew(dominus et haeres). Tytu dziedzica Polski usta dopiero z wyganiciem dynastyi Jagielloskiej, i odtd zasada elekcyjnoci tronu jest wyczn, jako forma prawna, chocia w praktyce jeszcze utrzymuje si zwyczaj wyboru w obrbie rodziny królewskiej, tak wybór Zygmunta III., który by

skim

rodzinie,

»pana

i

dziedzica*

spokrewniony z Jagiellonami, póniej wybór dwóch jego synów, Wadysawa IV. i Jana Kazimierza. Na Litwie by tron zawsze dziedzicznym i naledo rodu Jagiellonów. Dlatego król polski z wyboru by dziedzicznym panem na Litwie z urodzenia. Póki Jagiellonowie yli, rónica nastpstwa tronu w Polsce i na Litwie nie stawaa na przeszkodzie unii midzy Polsk a Litw, albowiem elekcyjno w Polsce trzymaa si zawsze rodziny, panujcej dziedzicznie na Litwie Z wymarciem jednak Jagiellonów, bya obawa, i tron ich na Litwie przejdzie na mocy dziedziczenia w rce obce dalszych krewnych Zygmunta Augusta. Dlatego Zygmunt August przed sam swoj mierci zrzek si prawa dziedzicznego do tronu litewskiego. Tym sposobem uratowan zostaa unia, ale tron odtd

a

w obydwóch pastwach by

obieralny:

i

Polacy

i

Li-

WADZY

ZAKRES twini wspólnie mieli

dnej osobie króla §.

i

147. Zakres

249

MONARSZEJ.

odtd obiera swego wadc w

je-

w. ksicia.

wadzy

ródem

monarszej.

wszelkiej

wadzy w pastwie bya wadza monarsza. W podwaustroju pastwowego, ley wadza królewska

linach

absoluty styczna, a chocia z biegiem czasu panujcy przelewali funkcye swoje na inne czynniki w pastwie, jak na stany, ministerstwa i trybunay sdowe, to je-

dnak w pojciu ówczesnem pastwo byo jednoznaczne do z wyrazem panujcy i po mierci panujcego koronacyi jego nastpcy, wszelkie funkcye ycia pastwowego pozostaway w zawieszeniu. Przedewszystkiem król reprezentowa najwysz

a

wadz wykonawcz w

Wszystkie urzdy

pastwie.

speniay swoje czynnoci tylko zastpczo i z ramienia króla. To te król sam mianowa wszystkich urzdnizarówno koronnych, jak i ziemskich. Królowi jednak nie byo wolno nikogo zrzuca z urzdów, móg on co najwyej nakada kary pienine na swoich urzdników. Natomiast zmiana urzdu ków,

i

to

dokonywaa si

albo

do.bro wolnie,

albo przez posu-

nicie si na inny urzd, równoznaczny, albo wyszy. Jedynie tylko za zbrodni stanu mona byo pozbawi urzdnika jego godnoci (1578). tern bya caa sawadzy wykonawczej, i urzdy mogy bezkarnie

W

bo

opiera si woli króla, król za nie rozporzdza adnymi rodkami przymusowymi w stosunku do orga-

nów wadzy

swojej.

Wadza ustawodawcza

króla,

równie

nieograni-

czona pierwotnie, z czasem zostaa podzielona z innymi czynnikami spoecznymi w pastwie. Ju z dawien dawna przy boku króla istnieli jego doradcy (panowie Rada), ale gos ich nie mia adnego rozstrzy-

gajcego znaczenia. Z wytworzeniem si parlamentaryzmu w Polsce, król musia we wszystkiem kierowa si zdaniem senatu. Kada sprawa bya przedkadan

WADZA MONARSZA

250

na Radzie

odpowiednio do

i

podejmowa decyzy. Ale

wikszo

I

gosów:

król

nie

RZD W

POLSCE.

opinii zasignitej,

król

obowizywaa go adna

móg pój

i

za zdaniem mniej-

decyzy swoj zawiesi.

szoci, albo

—

Drugi czynnik parlamentarny izba poselska, równie ograniczaa (od r. 1503) wadz ustawodawcz króla,

gdy

bez

niej

adna nowa uchwaa

nie

moga

by

podjta. Ale równoczenie kada nowa ustawa bya skutkiem cierania si trzech czynników: króla, senatorów i izby poselskiej. Dla kadej uchway potrzebn bya zgoda wszystkich trzech czynników — nie

stan

znaczyo

w

to jednak, aby król reprezentowa trzeci sejmie polskim, jak niektórzy mniemaj. Król

przedstawia ogólny interes pastwa i móg do uchway pewnej nie dopuci, albo te przeprowadzi swoje danie, o ile dwa inne czynniki zgodziy si na to. Wreszcie sdownictwo naleao wycznie do króla i chocia czasem speniay je zastpczo inne czynniki, jak wiece, komisarze królewscy i t. p., zawsze apelacya pozostawaa do króla, przynajmniej dopóty, dopóki do spraw apelacyjnych nie zosta utworzony osobny trybuna, (r. 1578). Pierwotnie przywileje panujcego. §. 148. Majtek wszystkie dochody pastwowe szy do jednego skarbu, który by wspólnym skarbem królewskim i skarbem pastwowym. Wprawdzie immunitety i przywileje w znacznym stopniu zmniejszyy zakres dochodów i

królewskich, ale pozostaway jeszcze niektóre podatki, jak pobór po 2 gr. z anu, który przyznano królowi na mocy paktu koszyckiego. Prócz poboru, król posiada dochód z miast kró-

pogówne od ydów t p. Zreszt by najbogatszym panem w Rzpltej, posiada bo-

lewskich,

król

t.

z.

szos,

i

wiem olbrzymie obszary, z których za Zygmunta Augusta zosta utworzony skarb koronny (1564). Odtd wic majtek królewski osobisty zosta cile oddzie-

HIERARCHIA URZDNICZA.

majtku koronnego —

lony od

koronny

i

czyli

byy dwa

251

skarby:

nadworny.

Do praw, czyli przywilejów panujcego (regaljów) naleao prawo bicia pienidzy, które przynosio pewien zysk z nadwyki ceny pienidza nad cen kruszcu, w nim zawartego (signoragium), dochód z kopal Wieliczka), oowiu srebra (Olkusz). soli (Bochnia To byy podstawy materyalne istnienia wadzy i

i

królewskiej

w

Polsce.

A

nie

byy

one tak marne, jakby

si zdawao. Majtek królów polskich uchodzi za den

z

najznaczniejszych

z

poród majtków

je-

rodzin,

panujcych w Europie. Zarówno dziki rozdawnictwu urzdów, jak i dziki rozdawnictwu starostw, czyli dzieraw majtków koronnych, król materyalnie czyni od siebie zalenemi polityczne znaczenie w pastwie. susznie uchodzili za najhojniejszych panujcych, którzy nieraz do marnotrawstwa hojno osobistoci,

majce

Jagiellonowie

sw

posuwali. Ale

hojno

rodków politycznych nów panujcego.

—

ta

bya równie jednym

ulego

zapewniaa

ze

dla pla-

Przy wytwarzaniu si zawsze odgrywa wielk rol podzia wadzy. Wadza królewska przenosi swoje funkcye na nisze organa, aby speniay zastpczo jej czynnoci. pierwszych wiekach tworzenia si pastwa, zastpstwo to speniaj moni panowie (baronowie). Takie te znaczenie miay immunitety, czyli nadawa§.

149. Hierarchia urzdnicza.

urzdów

wieckich,

W

nie juryzdykcyi

osobom prywatnym

i

Kocioowi

przez

panujcego.

Z biegiem czasu jednak interesa osób prywatnych oddzielaj si od interesów pastwa Z tego powodu pastwo potrzebuje specyalnych urzdników dla przeprowadzenia swoich zada. Polsce hierarchia urzdnicza wzia swój pocztek z urzdów nadwornych, które byy oddzielne

W

WADZA MONARSZA

252

I

TRON

W

POLSCE.

kadym z dworów ksit dzielnicowych. Kiedy podzia na dzielnice ustpi miejsca jednej wadzy mourzdów nadwornych staa si urznarszej, wtedy dla caego pastwa, za pozostaa dami ogólnymi przy

cz

cz

w kadej z poszczególnych ziem. Tak wic wytworzy si podzia urzdów na koronne i ziemskie. Obok nich utrzymay si jeszcze niektóre urzdy, przeznaczone specyalnie do penienia usug na dworze, bezporednio przy osobie panujcego (urzdy nadworne). Hierarchia zatem nadworna ksit dzielnicowych przeobrazia si w hierarchi urzdnicz pastwow i ziemsk. Ale podczas gdy urzdy koronne byy nieliczne

i

miay w

swej

kompetencyi ogólne interesa

pastwa, urzdy pastwowe byy autonomicznymi i nie podlegay urzdom koronnym. Brak wic byo ogniw porednich midzy hierarchi centraln, a hierarchi autonomiczn. Zakres kompetencyi kadej z tych wadz nie mia ze sob nic wspólnego. Luk t starano si zapeni przez wytworzenie w w. XIV. osobnych urzdników terytoryalnych, poddanych wadzy centralnej. Urzdnikami tymi byli starostowie. Faktycznie jednak w Polsce nie byo hierarchii urzdniczej. O wytworzeniu jej myleli tacy statyci, jak Ostroróg.

Urzd

czerpa swoj powag z powagi wadzy królewskiej, ale siy wykonawczej wadza królewska zapewni mu nie moga, gdy nie posiadaa do tego

adnych rodków. Dlatego powaga kadego urzdu zaleaa raczej od potgi materyalnej lub rodowej który ten urzd piastowa, anieli od króla, ale wobec tych czynników czsto i zaleno urzdnika od króla, stawaa si iluzoryczn. Król musia ukada si ze swoimi urzdnikami, jedna ich sobie, podobnie jak to czyni ze stanami. Z biegiem czasu, kiedy potga czynników ziemskich rosa, nietylko urzdnicy ziemscy, ale i bezporedni tego,

URZDY NADWORNE

I

253

KORONNE.

urzdnicy królewscy — starostowie, wicej suchali rozkazów szlachty, jak króla. koronne. Ustawa piotr§. 150. Urzdy nadworne kowska z r. 1504 obok urzdów nadwornych, utworzya take urzdy koronne. Tak wic obok marszaka nadwornego utworzono urzd marszaka koronnego, obok i

podskarbiego nadwornego, take koronnego. Urzdy naprzeksztacono w ui podkanclerza rzdy koronne. Urzdnicy koronni mieli prawo udziau w obradach senatu, chocia sami senatorami nie byli. To samo marszakowie nadworni. Byli oni czem w rodzaju dzisiejszych ministrów. Tych wic ministeryów byo

dworne kanclerza

cztery.

Po

unii lubelskiej,

podobne ministerya miaa

Litwa — razem wic byo ich om. ze sob pewne Konstytucya zabraniaa godnoci, a wic ministrowie nie mogli by jednoczepo nominacyi swej skadali nie senatorami, chyba, godno senatorsk. Najwyszy urzd koronny, by to urzd wielkiego razie mierci króla, dzieli on marszaka koronnego. hierarchii duzastpstwo wadzy królewskiej z chownej — prymasem. Zarzdza caym dworem królewskim, sprawowa sdy marszakowskie, peni funkcye stróa porzdku publicznego tam, gdzie tylko bawi król, a wic i na sejmach. Marszaek nadworny by zastpc koronnego i zajmowa najnisze miejsce wród ministrów. Peni on tylko swe czynnoci w razie nieobecnoci marszaka wielkiego koronnego.

czy

e

W

gow

godno w

Po marszaku drug

wa

Kanclerzy

byo

pastwie

piasto-

podobnie jak i marszaków: dwóch na Koron, dwóch na Litw. Kanclerz i podkanclerzy byli równi co do godnoci, kanclerz.

dlatego,

e jeden by osob

czterech,

wieck,

Ta tylko rónica bya midzy

nimi,

a drugi

e

duchown.

kanclerz

móg

WADZA MONARSZA

254

uywa

pieczci,

wielkiej

kanclerzy

za

I

t.

RZD W

POLSCE.

zw. majestatycznej, pod-

w

mniejszej, wikszej chyba tylko

gdy zastpowa

w. kanclerza, n. p.

w

razie,

czasie jego choroby,

e

bd

lub nieobecnoci. Kanclerze przysigali na to, wierni królowi i nie wydadz adnego aktu bez woli i wiedzy króla, ani te nie przedsiwezm nic na szkod królowi, pastwu, jak i prawom oraz swobo-

e

e

dom

zobowizywali si te do strzeenia i do zapobiegania wszelkim król albo pastwo mogliby ponie.

publicznym,

tajemnic

pastwowych

szkodom, jakie Kanclerze przemawiali zawsze w imieniu króla na sejmie i oni to czytali propozycye od tronu, dawali odpowied stanom, albo skadali podzikowania. Podobnie penili oni obowizki ministrów spraw ze-

wntrznych: zaatwiali korespondency dyplomatyczn, porozumiewali si z posami obcych dworów - komunikowali tre poselstw królowi i dawali na nie od króla odpowiedzi.

W czyli

lowi

stosunkach wewntrznych kanclerze poredni-

midzy królem a poddanymi przedstawiali krópubliczne naodwrót wszelkie proby prywatne i

i

i

podpisywali wszelkie listy, mandaty, dekrety, dyplomaty, uniwersay, jakie wychodziy z kancelaryi królewskiej.

Kady

wa

z

kanclerz

kanclerzy

mia swoj kancelary.

odpowiada za wszystkie

Ponie-

akty, wycho-

dzce z kancelaryi, wymagan wic bya od tego urzdu gboka znajomo prawa. Wszystkie akty, wychodzce z kancelaryi, byy wcigane do osobnej ksigi, czyli tak zwanej metryki. Kancelarya bya te najlepsz szko prawa publispei prywatnego; tutaj garna si modzie niaa czynnoci tak zwanych sekretarzy. Z kancelaryi duchote królewskiej wychodzi zastp ludzi, wnych, wieckich, którzy z czasem mieli zaj wysze godnoci czy to w hierarchii kocielnej, czy to

cznego

i

bd

bd

255

STAROSTOWIE.

pastwowej. Na czele kancelaryi sta sekretarz wikszy, zwany take notaryuszem.

Do obowizków kanclerzy naleao w sdach nadwornych, czyli

wodnictwo

assesorskich.

Byy

to

sdy

jeszcze prze-

tak zwanych apelacyjne dla spraw nie-

szlachty.

Trzeci z kolei urzd pastwowy by urzd podskarbiowski (podskarbiowie koronni i nadworni, osobni dla Korony, osobni dla Litwy). Do urzdu podskarbiowskiego nalea przedewszystkiem skarb. Wszelkie dochody i wydatki pastwowe podlegay zarzdowi podskarbiego, on te zdawa z nich spraw zarówno przed królem, jak i przed sejmem. Bicie monety równie podpadao zarzdowi podskarbiowskiemu. cilejszem znaczeniu przez skarb rozumiano klejnoty, insygnia i waniejsze dokumenty pastwowe, przechowywane dla Korony w Krakowie, a dla Litwy w Wilnie, nad których bezpieczestwem równie czuwali podskarbiowie. Podskarbi nadworny mia tylko zarzd nad wydatkami i dochodami dworu. razie mierci lub nieobecnoci podskarbiego kor., zastpowa go, ale nie liczy si wcale do ministrów, czyli nie zasiada w senacie, chyba z tytuu godnoci wojewodziskiej lub kasztelaskiej, któr piastowa. Prusy byy wyczone z pod zarzdu podskarbiostwa koronnego i miay swego osobnego podskarbiego, który pozosta jeszcze z czasów przed wcieleniem Prus do Korony. Zwykle godno t piastowa jeden z senatorów pruskich. Inflanty podlegay zarówno podskarbiemu koronnemu, jak i litewskiemu. §. 151. Starostowie. Modsz hierarchi urzdników pastwowych stanowili starostowie. Urzdy te jednak

W

W

nie

byy poddane

koronnych, ale

zwierzchniczej

zaleay wprost od

wadzy urzdników króla,

podobnie jak

WADZA

256

MONARSZA

I

RZD W

POLSCE.

urzdnicy ziemscy, wojewodowie i kasztelanowie. Z biegiem czasu nawet zaliczano ich do urzdów ziemskich, chocia pochodzenie tego urzdu nie byo zwizane wytworzeniem si instytucyi ziemskich, gdy by z utworzony na wzór obcy, w celach administracyi kraju.

Urzd starosty zosta przyniesiony z Czech przez Wacawa II. On to, bawic stale poza granicami Polski, musia wyznaczy w kraju swoich zastpców. Zastpcy

ci

królewscy nazywali si starostami i byo Wielkopolsk, drugi na Maopolsk,

ich trzech: jeden na trzeci

na Kujawy. mierci

Po

Wacawa

II.,

za

Wadysawa o-

kietka

urzd

ten

utrzyma si; pozostao jednak

tylko

dwóch

starostów,

jeden dla Wielko- drugi dla

Mao-

polski,

poniewa na Kujawy

scowi jak

Z biegiem

Ru

ksita

powrócili

miej-

gdy przyszy nowe nabytki, Czerwona, trzeba byo i dla nich utworzy czasu,

osobny urzd starociski. Byy to starostwa gówne, albo generalne, rozcigajce zwierzchnictwo nad caemi prowincyami. Ale na wzór ich, poczto tworzy starostwa mniejsze, albo powiatowe, których liczba bardzo si pomnoya.

Urzd

starosty generalnego z biegiem czasu stra-

Ru

Czerwona i Prusy zoci na znaczeniu, odkd Maopolsce stastay podzielone na województwa. rosty generalnego nie byo potrzeba, poniewa rezy-

dowa tam

W

król.

Najduej urzd ten utrzyma si w Wielkopolsce, poniewa prowincya ta by najdalej pooona od lady, e starostwu gegównego centrum zarzdu.

S

neralnemu wielkopolskiemu, podlegali starostowie powiatowi. Z biegiem jednak czasu urzd ten w Wielkopolsce sta si tytularnym. Od generaa starosty Wielkopolskiego zaleay starostwa: poznaskie, kaliskie, krocieskie, gnienieskie, pyzdrskie i koniskie. -

257

STAROSTOWIE.

do

Z tych pierwsze dwa naleay

bezporednio

—

miaa take swoich starostów powiatowych. przedewszystkiem Starostowie powiatowi byli przedstawicielami wadzy wykonawczej w powiatach.

reszta

—

brachium regale ramieniem wadzy królewskiej Poniewa miejscem wykonywania ich wadzy by gród, dlatego nazywali si grodowymi w odrónieniu od starostów niegrodowych, którzy byli dzierawcami dóbr koronnych. Starostwa grodowe nazywano take starostwami sdowymi, a to dlatego, starostowie speniali take funkcye sdziowskie, mianowicie mieli sobie powierzone sdownictwo grodzkie.

Nazywano

ich

e

Sdom

podlegay

sprawy plebejuszów, zwanych artykuach starociskich, dotyczcych przestpstw kryminalnych. Starostowie wykonywali nietylko sdownictwo kryminalne, ale take czuwali nad porzdkiem i bezpieczestwem w swoich powiatach. Do nich te naleao wykonywanie wszelkich edyktów królewskich, pociganie winnych do odpowiedzialnoci, wreszcie oni musieli dostarcza egzekutywy wszelkim wyrokom sdowym, naprzykad sdom duchownym. a

grodzkim

take

szlachty,

i

w

4-ech

tak

Prócz starosty, rezydowali w grodzie jeszcze inni urzdnicy, jak podstaroci, burgrabia i notaryusz. Podstaroci by zastpc starosty i równie spenia zamiast niego sdownictwo. Burgrabia by naczelnikiem grodu i peni wadz wykonawcz. Notaryusz wreszcie

by

pisarzem

rzdowym.

Urzdy starociskie weszy take w ycie Litwie,

gdzie

zastpiy dawnych

i

na

litewskich naczelni-

ków powiatów (ciwunów). Ciwuni pozostali si tylko na mudzi. Natomiast wojewoda mudzki nosi zawsze tytu starosty.

nie

W Prusiech wojewodowie

starostami,

dlatego

podstarosta

byli jednocze-

zwa si take

podwojewodzim. WZROST POLSKI

17

WADZA

2B8 §.

152.

MONARSZA

Streszczenie.

I

RZD W

POLSCE.

Widzimy zatem, jak wadza

wykonawcza, bdca pierwotnie udziaem panujcego, róniczkuje si i przechodzi czciowo na jego urzdników. Z pocztku wadza ta nie tyle jest prawem,

si. Dlatego urzdy wszelkie s zwizane z pewnymi rodami, które potg sw mog nakaza poszanowanie dla kadej wadzy. Tak wytwarzaj si urzdy dzielnicowe ksit, które ze zmian ustroju dzielnicowego na jednolite królestwo, zamieniaj si ile

czciowo w urzdy ziemskie, czciowo za pozostaj w charakterze urzdów królewskich, zamiast dawnych ksicych. Z

przeobraeniem

si

Monarchii

piastowskiej

w Rzeczpospolit szlacheck, pozostaje dawny system urzdów ziemskich dzielnicowych, które jednak staj

—

si coraz bardziej autonomicznymi obok tego urzdy królewskie rozdzielaj si na urzdy prywatne królewskie, czyli nadworne i urzdy ogólne publiczne, czyli koronne. Podzia wadzy w pastwie na wykonawcz, sdownicz, tudzie ustawodawcz jest cile utrzymany, natomiast brak jest hierarchii urzdniczej, stopniowania i zalenoci urzdów wyszych i niszych. Wszystkie urzdy zale od króla natomiast nie poddane ministrom. Z biegiem za czasu wadze autonomiczne, sejmiki, coraz szerszy wpyw zaczynaj wywiera na

—

urzdy

s

ziemskie.

Powstay na pocztku

w.

XIV.

urzd starociski

w

charakterze urzdu namiestnika królewskiego pozosta si jedynie w formie starostów grodowych, podwadnych królowi. Ale i ten urzd z biegiem czasu sta si bardziej zalenym od ziemian-szlachty, anieli

od króla.

Wadza wykonawcza zatem bya dobrze zorganizowana zarówno u góry, u steru pastwa, jak i u dou, t. j. w ziemiach. Brakowao jej tylko cznoci i ogniw

269

STRESZCZENIE.

porednich pomidzy wadz centraln a autonomiczn. Bya to zreszt strona ujemna administracyi pastwa, powszechna na Zachodzie, jak i u nas w tych czasach. We Francyi jeszcze do poowy w. XVII. urzdnicy królewscy, zarzdcy prowincyi, byli zaleni tylko od króla, administracya za ziem bya zawis od umiejtnoci tych gubernatorów. Dopiero i zasobów materyalnych za Ludwika XIII. kardyna Richelieu, a jeszcze bardziej Colbert, za Ludwika XIV. wprowadzili centralizm i zaleno administracyi prowincyonalnej od zarzdu gównego, wysyajc na prowincy intendantów, czyli kon-

urzdników królewskich. Polsce taki centralizm nigdy si nie rozwin. Bya natomiast zaleno urzdów ziemskich od ziemian, czyli sejmików, urzdów za koronnych od monych rodów, które je piastoway. Std te wadza wykonawcza, a wraz z ni i wadza monarsza byy sabe, musiay si opiera lub te ukada z ziemianami i z monymi rodami.

trolerów

W

17*

ROZDZIA SEJM §.

WADZA

USTAWODAWCZA.

Podzia na stany. Byt redniowieczny opiezasadzie stanowej, czyli na podziale spoena wiksze lub mniejsze grupy o odrbnych

153.

ra si na czestwa

interesach a

I

XV.

i

Panujcy sta ponad

rónicach.

poniewa on by ródem

wszelkiego prawa

stanami, i wszel-

kady

stan rzdzi si na podstajego zezwolenia, czyli na podstawie przywileju. Od chwili jednak, gdy interesa stanowe nie day si ju pogodzi z interesami pastwa, czy to wskutek wzajemnej ich sprzecznoci, czy to kawskutek zbyt ciasnego i wakiego zakresu dego stanu oddzielnie, nastpuje zwrot do pojednania ich i poczenia we wspólnej reprezentacyi stanowej kiej

wadzy, przeto

wie jego przyrzecze

i

de

ustawodawczej.

Tak w

Anglii

wytworzy si parlament, we Fran-

—

stany generalne, w Niemczech sejm Rzeszy w Hiszpanii comuneros, tak wreszcie i w Polsce powsta sejm walny. Róny by tylko proces powstawania tych instytucyi i róny stosunek ich do wadzy naczelnej. Wszdzie jednak w ciele ogólnem ustawo-

cyi

dawczem,

kady

interesami

i

wchodzi ze swoimi odrbnymi paktowa z drugim, jak równy z równym; stan

PODZIA NA STANY.

261

kadego gos stanowi i obowizywa

za siebie samego, nie krpujc innych, i naodwrót trzeba byo wspólnej zgody wszystkich, aeby ustawa jaka powzita obo-

wizywaa

W

wszystkich.

kiedy wytwarza si naczelny organ ustawodawczy, byy tylko dwa czynniki, mogce mie gos w sprawach pastwowych: jednym byo monowadztwo, skupiajce si w hierarchii duchownej stan rycerski, paccy podatki. i wieckiej, drugim by miasta, który jednak By jeszcze trzeci czynnik Polsce,

waciwie by podwadny

królowi, i z którym ten potrzebowa paktowa. Czwarty czynnik —

ostatni nie

wiejska — bya albo poddan królowi, albo monowadztwu, ziemianom miastom. Tak wic faktycznie byy cztery stany, ale król musia si liczy tylko z dwoma. Te wic czynniki weszy w skad reprezentacyi sejmowej, w skad senatu

ludno

i

t. j.

duchowna

wiecka), oraz izby poselskiej (reprezentacya ziemska, po czci miejska). System wic reprezentacyjny w Polsce by dwustanowy. Trzeci stan, miasta, powoli zosta wyparty przez stan ziemiaski z sejmu. Król nie reprezentowa interesu stanowego, ale interes ogólny. By on Rzpltej, (hierarchia

i

gow

a

wic

i

sejmu.

Poniewa kady

gos stanowienia o

z

tych czynników

mia

i król ten gos z natury rzena niego rozcignito pojcie odrbnego stanu. Mniemanie to jednak jest mylne i nie zgadza si zarówno z genez wytworzenia si parlamentaryzmu w Polsce, ani z pojciem stano woci, która jest wspólna wszystkim pastwom na Zachodzie, gdzie te pomimo absolutyzmu owieconego podzia stanowy przetrwa do Rewolucyi francuskiej.

czy posiada,

sobie, a

przeto

i

a

Udzia rónych warstw w zakresie czynnoci Od konstytucyi radomskiej roku 1503 wszelkie ustawodawstwo pochodzi nie od króla, ale od senatu i izby poselskiej, czyli sejmu. §.

154.

ustawodawczych.

SEJM

262

Senat

by

I

WADZA

USTAWODAWCZA.

zgromadzeniem monowadczem, ska-

da si bowiem tylko z dygnitarzy duchownych wieckich. Bya to rada przyboczna królewska, znana ju za ksit dzielnicowych, pod nazw wiecu. W w. XV. zwano t rad wiecami powszechnymi (colloium genei

rale),

albo zjazdem,

generale).

w

Ilo

i

sejmem powszechnym (conventus urzdników, jacy mogli

charakter

nich zasiada, nie

by w

tych czasach jeszcze okre-

lony; z powstaniem sejmu walnego, udzia w senacie zagwarantowano jedynie biskupom, wojewodom, kasztelanom i ministrom koronnym. Izb poselsk skadali przedstawiciele ziem, wybierani

przez

sejmiki,

a

take

przedstawiciele miast.

Ale ju statut askiego z r. 1506 mówi o niedopuszczeniu plebejuszów do sejmu. Jednak za Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta zasiadaj przedstawiciele miast pruskich w sejmie, którzy na wasne danie tylko stamtd si usunli. Abstynencya ta bya wywoana widocznie przewag ywiou ziemiaskiego w izbie. Wiksze miasta Korony, jak Kraków, Pozna, Lublin, zasiaday w sejmie z gosem doradczym, jedynie w sprawach, obchodzcych ogó miast. Poniewa monowadztwo w zasadzie liczyo si do tego samego ywiou szlacheckiego, co i posowie ziemscy, przeto sejm Rzeczypospolitej nosi na sobie wybitne znami przedstawicielstwa interesów jednej

warstwy lub

szlacheckiej.

Skutkiem

za przypadkowego

te zasadniczego antagonizmu midzy królem

a sej-

mem, parlamentaryzm w Polsce przybiera

niejednokrotnie charakter walki midzy koron a stanami. Osoba króla nie bya, jak dzisiaj w konstytucyjnych pastwach, poza interesami i walk stronnictw, ale wchodzia niejednokrotnie w gr polityczn. Urz-

dnicy koronni, aczkolwiek odpowiadali przed sejmem, byli zaleni i mianowani przez króla. Std to widzimy, i sprawa rozdawnictwa urzdów koronnych stanowi

PODZIA NA STANY.

jedn kart

263

dziejów wspózawodnictwa stanowych.

z

interesów

królewskich i neutraln w walce, wadza króNie mogc lewska nie moga utrzymywa równowagi midzy stanami. Tak dopucia do wyparcia miast z zakresu

by

ustawodawstwa, póniej za nie miaa sojusznika, z którym mogaby si poczy do walki z rozwielmonionym ywioem ziemiaskim. Rada przyboczna królewska miaa z pocztku tylko gos doradczy przy królu i bya przez niego sa-

mego zwoywana. Z chwil, gdy senat sta si czci skadow reprezentacyi pastwa, gos jego nabiera coraz wikszej starsz powagi. Senatorowie nazywaj si braci

w odrónieniu od posów ziemskich, modszej braci. Naley zauway, i w warstwie szlacheckiej, mimo pozornej równoci, by gboki przedzia midzy stanem senatorskim, a stanem rycerskim.

Rody

Król powoywa godnoci, aeby

w

Polsce miay swoj tradycy. zawsze ich przedstawicieli na wysze mie za sob ludzi monych i wpy-

senatorskie

wowych w kadej ziemi. Senat wic nie by tylko hierarchi wysz urzdnicz. Owszem senatorzy bya to prawie najwysza warstwa spoeczna, odwieana niekiedy dopywem warstwy redniej ziemiaskiej. Dopyw ten uskutecznia si po najwikszej czci dziki wzbogaceniu si pewnych rodzin. Najlepszym za rodkiem do tego byo piastowanie godnoci kocielnych. Tak naprzykad biskup, Jan aski, stworzy potg caego rodu askich, na przecig pierwszej poowy wieku XVI. Senat skada si: §. 155. Skad senatu. 1) z arcybiskupów i biskupów, 2) z

lanów

i

3) z

wyszych urzdników wojewodów, wreszcie

urzdników koronnych.

ziemskich,

t.

j.

kaszte-

SEJM

264

I

WADZA

Do dawnej Rady

USTAWODAWCZA.

królewskiej naleeli

take

i

len-

ksi

ksi

mazowiecki i pruski. Po ukonstytuowaniu si jednak ostatecznem senatu, lennicy nie byli w skad jego przyjci, mimo, i rocili sobie do tego pretensye, jak ksita pruscy. Zalenie od powikszenia si liczby katedr biskupich, jakote krzese woje Wodziskich i kasztelaskich, nicy, jak

zwikszaa si

w

w. XVIII,

liczba

dosza do

czonków 146,

a

senatu.

mianowicie:

Ostatecznie 2

arcybi-

skupów, 15 biskupów, 37 wojewodów, razem z 3 kasztelanami: krakowskim, wileskim i trockim, oraz starost mudzkim, tudzie 82 kasztelanów i 10 ministrów.

kadego z senatorów by cile oznaczony. Pod tym wzgldem przestrzegano kolei historycznego starszestwa zalenie od czasu w jakim poszczególne godnoci powstaway. Im która godno bya staroytniejsz, tem uchodzia za wysz. Do równych co do godnoci z wojewodami zaliczali Porzdek

miejsca

si trzej kasztelanowie: krakowski, wileski i trocki. Ten pierwszy nawet uwaany by za najstarszego czonka senatu i szed nawet przed wojewod krakowskim. Konstytucya z roku 1569, która poczya senat polski i litewski w jeden organ doradczy przy boku króla, przepisaa porzdek miejsca, zajmowanego przez kadego z senatorów w Radzie królewskiej, czyli w senacie.

Kasztelanowie dzielili si na dwie kategorye: (kasztelanów krzesowych), którzy piasto1) kasztelanie wali stare piastowskie i 2) (nisz), kasztelanów drkowych, którzy zajmowali kasztelanie niedawno utworzone, albo takie, które nie miay za sob historycznej tradycji. Nazwa posza std, i pierwsi zarówno, jak i wojewodowie, siedzieli w krzesach, drudzy na prostych awach. kompetencya senatu. Król mia§. 156. Zakres spraw

wysz

i

ZAKKES SPRAW

I

265

KOMPETENCYA SENATU.

nowa zarówno

biskupów, jak wojewodów i kasztelanów. Z tego powodu ukad senatu by od niego zaleny. Ju przez to samo, król mia wpyw decydujcy na senat. Senat by ciaem bardziej zalenem od króla zwizanym z jego interesami, anieli izba poi bliej selska. Król znów za porednictwem senatorów, którzy mieli swój gos na sejmikach, urabia opini szlachty na swoj korzy i wpywa na izb poselsk. Wszystko, co tylko król przedsibra, dzia si musiao za rad i wiedz senatorów. Tak wic jeli senat zalea od króla, to i wadza królewska bya ograniczon przez rad senatu. Król nie móg nie dziaze swymi ministrami bez wiedzy senatu. Ministrowie byli tylko wykonawcami woli królewskiej, ale doradc jego na równi z ministrem by kady z senatorów. Król nadawa w porozumieniu ze swoj Rad nietylko krzesa senatorskie, ale naznacza take swoich ministrów. Tak wic rozdawnictwo urzdów koronnych zaleao od króla i od senatu. Izba poselska moga

a

tylko

da,

wpywu

na

aeby to

król

rozda wakujce urzdy,

ale

rozdawnictwo nie miaa.

Prawo pozwalao nadawa

godno

senatorsk wieposiadajcemu swój

tylko szlachcicowi, czy to stanu duchownego, czy ckiego,

w

majtek

ziemski.

kraju

urodzonemu

Godno

ta

i

bya nadawan

ze

wzgldu

zasugi, pooone dla pastwa. Kady senator skada przysig, bdzie dawa swój gos wedle sumienia, nie zdradzi tajemnicy stanu, bdzie pracowa dla dobra króla i stanów

na wiek

i

e

e

e

e

bdzie wedle monoci zapobiega wszelkiemu niebezpieczestwu, o któremby wiedzia. Po zoeniu przysigi nowoobrany czonek senatu wygasza mow dzikczynn wobec króla i caowa

i

jego

rk. Byo

zwyczajem,

i

król

kote rozdawa urzdy na

mianowa

sejmie.

senatorów,

W liczbie da

ja-

po-

SEJM

266 selskich,

koa

I

WADZA

przedstawianych

USTAWODAWCZA. królowi

marszaka

przez

poselskiego, zaraz po zagajeniu sejmu,

byo

roz-

dawnictwo urzdów. Chodzio o to, aby król nie wpywa na tok obrad sejmowych, majc w swych rkach godnoci, któremi móg obdziela swoich stronników. To rozdawnictwo urzdów byo jednem ze róde wpywu i potgi wadzy królewskiej w Polsce, lecz zarazem i powodem wielu niesnasek, zatargów i intryg. Prócz tego bya zasada posuwania si z niszych krzese na wysze. Poniewa ministrowie nie mogli

zajmowa wyszych urzdów ziemskich, przeto król, chcc si pozby niewygodnych dla siebie ministrów, dawa im jak godno ziemsk, z któr urzd mizgadza si. Prawie cay bieg spraw pastwowych w Rzpltej zalea od tej nieustannej emulacyi o urzdy. Przy pomocy nich król trzyma na wodzy senatorów, wpywa na izb poselsk, i naodwrót senatorowie niezadonisterski nie

woleni burzyli

izb przeciwko

królowi.

Senatorowie pierwsi skadali swoje gosy, czyli Zazwyczaj senat szed na królowi, by on ostoj wadzy królewskiej w Polsce. Waciwa walka parlamentarna rozgrywaa si na innem polu, mianowicie w izbie poselskiej. Kady z senatorów posiada licznych popleczni-

rk

wota, na sejmie.

ków w nacie,

kole rycerskiem, to

w

izbie

i

jeli nie bezporednio

poselskiej

móg krzyowa

w

se-

plany

królewskie. §.

157. Izba poselska, czyli

waa

stan ziemiaski.

dej

ziemi albo

koo

rycerskie,

reprezento-

Posowie byli wybierani z kawojewództwa po jednym, po dwóch, czasem po kilku na sejmikach elekcyjnych. Co do iloci posów wybieranych, nie byo adnej ustawy. Na tym punkcie nie byo równouprawnienia midzy ziemianami. Szo si tutaj za tradycy. Zreszt równouprawnienie tu byo zbyteczne ze wzgldu na

IZBA POSELSKA.

system reprezentacyjny, nie osobisty, ale ziemski, jaki

si wytworzy. Nie i

w

izbie.

godnoci

mona byo

zasiada jednoczenie

Dlatego kto chcia

w

senacie

posowa, musia si

zrzec

senatorskiej.

Liczba czonków koa rycerskiego bya zmienna; z biegiem czasu wzrastaa i dosza do liczby 182. Caa wadza ustawodawcza posa ziemskiego wypywaa z przedstawicielstwa pewnej ziemi, a poniewa to przedstawicielstwo ziemskie nie zlao si jeszcze w pojciu ogólnem z przedstawicielstwempastwa, przeto pose by skrpowany wskazówkami, jakie dawali mu jego wyborcy, czyli instrukcy poselsk. Z tych instrukcyi, a nie z obrad izby poselskiej wypywa ostateczny wynik gosowania. Instrukcye przeto przeszkadzay ju naprzód zgodnym obradom

koa

poselskiego.

wzi

jak spraw, Niekiedy posowie zgadzali si uchwalon przez reszt posów, do braci czyli przedim uchwa ex post do potwierdzenia. ziemie, które Ale zdarzao si równie czsto, si na jak uchwa nie zgadzay, n.p. na pewien podatek, albo jego wysoko, byy wolne od ogólnej uchway.

—

oy

e

Caa

przeto

wadza ustawodawcza posa

ziem-

si na jego gosie czynnym, który mu dawaa instrukcy jego poselska. O ile przeto gos posa znaczy wiele w sejmie, o tyle wobec swoich mocodawców, czyli wyborców, pose nie znaczy nic. I na odwrót, pose w sejmie, jako jednostka, nie oznacza nic, nie reprezentowa on interesu adnej warstwy, chyba o tyle, o ile cay sejm reprezentowa jedn warstw szlacheck. Jego przedstawicielstwo odnosio si do interesów pewnej ziemi. Z tego powodu sejm walny mia charakter bardziej kongresu delegatów rónych ziem, jak ciaa reprezentacyjnego caskiego, opieraa

ego

narodu.

SEJM

268

WADZA

I

USTAWODAWCZA.

Ten charakter godnoci poselskiej wytworzy si na zasadzie genezy samego parlamertaryzmu w Polsce. Sejm walny powsta póniej od sejmików ziemskich, waciwie parlamentaryzm w Polsce by sejtak, mikowy. Sejm walny mia za zadanie uatwi porozumienie si poszczególnych ziem w sprawach, ogóu dotyczcych, a wic by organem poredniczcym. Z natury rzeczy wypadao, porednictwo to musiao doprowadzi do poczenia si wszystkich

e

e

ziem w jedno ciao, a wszystkich sejmików reprezentacy narodow.

w ogóln

Tak si te i stao. Ale historyczny charakter powstania odbi si na zwyczajach parlamentarnych. Zdania si róniy, nawet instrukcye byy ze sob sprzeczne,

ale

mimo

zgodnych uchwa

to

sejmy zawsze dochodziy do

drog kompromisu

lub

te

porozu-

mienia.

Dopiero

w

czasach anarchii pewne jednostki nie

poddaway si ogólnym uchwaom,

co

doprowadzio

do rozbijania sejmów, do systowania uchwa i do liberum veto. Za Zygmunta I. i Zygmunta Augusta, sejmy rozstrzygay albo jednomylnoci, albo wikszoci gosów. Inicyatywa do §. 158. Sposób zwoywania sejmów. zwoania obrad sejmowych wychodzia od króla. Wydawa król w tym celu uniwersay, po poprzedniem porozumieniu si ze swoimi urzdnikami i senatorami. Jednoczenie naznacza dzie sejmików dla wyboru

posów.

Aeby za

sejmiki

mogy

uoy

instrukcye,

posya

propozycye, czyli przedmiot obrad na sejmiki przedsejmowe, albo elekcyjne. Miejsce zbierania si sejmu nigdy nie byo stale król

orzeczone.

najczciej

W

w

wieku XV.

Piotrkowie,

wie lub Lublinie.

i XVI. sejmy odbyway si czasem w Radomiu, Krako-

SPOSÓB ODPRAWIANIA

SI SEJMÓW.

269

Po unii Polski z Litw, najodpowiedniejszem miejscem dla obrad sejmowych staa si Warszawa, jako leca na pograniczu midzy obydwoma pastwami.

Za sejmem miaa niebawem przenie si

tutaj

rezydencya królewska. Równoczenie z propozycyami sejmowymi szy do senatorów tak zwane listy omawiajce (litterae deliberatoriae), w których król zasiga zdania ich co do

i

spraw, stanowicych matery sejmow. Co do czasu zwoywania sejmu, to króla nie krpowaa pierwotnie adna ustawa. Dopiero w r. 1B73 uchwalono, i jedne sejmy maj si odbywa regularnie co dwa lata, tak zwane sejmy zwyczajne, inne

mog by

zwoywane kadej

potrzeby. Te ostatnie

chwili,

w

razie

naglcej

nazywano sejmami nadzwyczaj-

nymi.

Przecig trwania sejmów zwyczajnych by oznaczony na 6 tygodni. Sejmy nadzwyczajne trway zado wyczerzwyczaj króciej — do dwóch tygodni —

a

pania materyi obrad. §.

169.

Sposób odprawiania si sejmów.

Przyjeda-

jcych na sejm posów ziemskich i senatorów rozmieszcza marszaek koronny albo nadworny. On te

mia sobie powierzon stra nad porzdkiem czestwem w miejscu sejmowania. Rozpoczynano obrady od mszy

i

bezpie-

uroczystej,

na

której byli obecni król, senatorowie i posowie. Po mszy, król zasiada na tronie w senacie, gdzie si zbierali i posowie, a marszaek poprzedniego sejmu zwraca si do króla z prob, aby zezwoli izbie zebra si na osobnoci i dokona wyboru nowego marszaka. Bya to czynno pierwszorzdnej doniosoci i zazwyczaj wywoywaa dugie spory i ukady midzy stronnictwami sejmowemi. Marszaek bowiem by przedstawicielem caego koa, zagaja obrady i kierowa niemi.

SEJM A

270

WADZA

USTAWODAWCZA.

Od niego te w znacznej czci zalea nietylko tok obrad, ale nawet ostateczny ich wynik, czyli konkluzya sejmu. Dlatego wybór marszaka zabiera wiele czasu, nieraz nawet pochania sejmu. zasadzie trzymano si porzdku, aby kolejno przewodniczy na sejmie przedstawiciel Wielkopolski, Maopolski i Litwy.

poow

W

Po wyborze marszaka nastpoway

rugi,

czyli

sprawdzanie mandatów poselskich, poczem posowie z marszakiem na czele, udawali si do senatu dla powitania króla.

przemow do

Tutaj króla,

marszaek izby

poselskiej

mia

na któr kanclerz odpowiada od

propozycy sejmu. Koczya si ta ceremonia pocaowaniem rki królewskiej. Dopiero póniej nastpoway waciwe sesye, czyli obrady sejmowe. pierwszych dniach senatorzy wobec posów skadali swe wota. Miao to po czci za zadanie oznajomi posów z biegiem spraw publicznych i wskaza tronu, czytajc

W

im, jak

maj w

kole

gosowa.

Po skoczeniu wot senatorskich, wybierano rozmakomisye, czyli deputatów do spisywania uchwa sejmowych, do kontroli rachunków podskarbiowskich itp. Wreszcie szy sprawozdania, skadane przez urzdników, albo posów z misyi zagranicznych do obcych dworów, czasem hetmanów z przebiegu kampanii woj-

ite

skowych.

Wyczerpawszy porzdek wspólny, obie izby rozWtedy i kada obradowaa na osobnoci. dopiero koo rycerskie zaczynao waciwe swe obrady nad sprawami ustawodawczymi. Król za z senatem i deputowanymi od koa rycerskiego odprawia przez ten czas sdy sejmowe. Jeeli posowie ziemscy mieli chodziy si

danie

do króla, wtedy wysyali swoich depudo senatu. Po wyczerpaniu materyi obrad znowu obydwie izby schodziy si na wspólne obrady, podejmowano ostateczne uchway, które nastpnie

jakie

tatów

WADZY

ZAKRES

271

SEJMOWEJ.

wchodziy do konstytucyi. Odczytaniem tych uchwa koczono sejmy. i naboestwem dzikczynnem Sejm by ródem §. 160. Zakres wadzy sejmowej.

wadzy ustawodawczej w pastwie. Prawo mia w równej mierze kady

wszelkiej

inicyaty wy ustawodawczej z trzech

król

i

w skad

czynników, wchodzcych

obydwie

izby.

Kady te w

powstrzyma uchway. Tak izba poselska moga

nie

sejmu,

równej mierze

uwzgldni

t.

j.

móg

propo-

naodwrót ze swej strony moga domaga si nowych praw lub potwierdzenia dawnych, nieraz nawet popieraa sprawy pojedynczych województw albo nawet osób prywatnych, polecone jej przez zycyi króla,

sejmiki.

adne prawo sejmu

—

jak

nie

mogo by

uchwalone bez zgody

równie sejm zajmowa si uchwalaniem

i ogaszaniem wojny. Król za zgod sejmów zawiera traktaty mocarstwowe, wysya poselstwa do obcych mocarstw. Co wicej, wszystkie sprawy zarówno skarbowe, jak i dyplomatyczne, podlegay kontroli sejmowej.

podatków

Sowem — w

sejmie

walnym skupia si caa

wadza ustawodawcza. Król za dzieli j z sejmem, rzucajc osobicie swój gos na szal obrad i przechylajc je swym wpywem na t lub na inn stron. Przy takim stanie rzeczy, król móg tylko dawa i wydawa rozporzdzenia, zgodne wol stanów. Wszelkie wykroczenie poza te ramy

sankcy uchwaom z

byo amaniem praw

Rzpltej.

§. 161. Konstytucye sejmowe.

mowe zway si

Wszystkie

uchway

sej-

ustawami, albo konstytucyami. Do wybierano za kadym razem deputacy. Na konstytucyach znajdowa si podpis marszaka sejmowego. Czasem wychodziy one pod imieniem króla. Po ukoczeniu sejmu, jeden egzemplarz konstytucyi by wcigany do ksig grodzkich tego miasta, spisania ich

SEJM

272

1

WADZA USTAWODAWCZA.

gdzie sejm si odbywa, drugi za egzemplarz oddawano do druku. Nastpnie rozsyano wszystkim grodom uchway sejmowe do ogoszenia. Ale nie wszystkie sprawy byy przeprowadzane na sejmie jawnie, ani te wszystkie uchway byy podawane do publicznej wiadomoci.

Zdarzao si nieraz, i sprawy, dotyczce obrony pastwa, te stosunku jego do ssiadów, wymagay tajnoci obrad i uchwa.

bd

Dla zaatwienia tych spraw delegowano komisy alba deputacy z senatu i koa rycerskiego. Uchway za jej nie byy doczane do konstytucyi, ani nawet publicznie ogaszane na sejmie. Nazyway si one po prostu skryptem i przechodziy do rk kanclerza koronnego, który je przechowywa. Nazywao si to da skrypt do archiwum. Dopiero na najbliszym sejmie, tre tego skryptu moga by komunikowan, jeeli sprawa tajnoci stracia swe znaczenie. Nie wszystkie wic uchway sejmowe weszy

w skad

konstytucyi.

To, co

si na

sejmowe zawieraj, skada ustawodawstwa polskiego, prawie od

konstytucye

cao

sejmu radomskiego. To, co dotychczas wychodzio, tami.

Kodyfikacya tych statutów

nazywa si

uoona

statu-

zostaa przez

askiego (1506). Z póniejszych czasów brak kodyfikacyi praw Rzpltej, jedynemi ródami prawa byy konstytucye sejmowe.

A wic

zarówno w sprawach politycznych zewntrznych, jak i w wewntrznych, administracyjnych, sdowych, wojskowych, konstytucye zawieraj wszelkie przepisy i normy, na których opierao si ycie prawne w Polsce. rokosze. Prócz tych form or§. 162. Konfederacye ganizacyi politycznej i stanowej, wieki rednie przei

KONFEDERACYE

I

273

ROKOSZE.

jeszcze normy orgasamorzutne, nizowania a poniekd i bezprawne. Wywoao je jednak poczucie samoobrony i samopomocy stanowej. Do takich form naleaa konfederacya. Konfederacya bya znana na Zachodzie, zarówno jak i u nas, zwizek. Wizay si miasta przeciwko bai oznacza ronom, wizay si stany przeciwko panujcym w obronie swych przywilejów, w obronie swych granic i nie-

kazay czasom póniejszym inne si,

które

byy

podlegoci. Konfederacye takie stów, n. p. konfederacya

poznaskiego w

r.

byway w

Polsce

ju

za Pia-

Maka

1352,

Borkowicza, wojewody przeciwko starocie wielko-

polskiemu.

Mówilimy ju, i pierwsze zdobycze swoje

wic

poli-

tyczne ziemianie poczynili, si w konfederacye, czy to pod Cerekwic, czy to pod Czerwiskiem. Konfederacya przeto bya form organizacyi po-

rewolucyjn i bezprawn, ale wywoan koniecznoci i instynktem samozachowawczym. braku jednak organizacyi legalnej, konfederacya stawaa si znów ródem nowego prawa i nowej organizacyi po-

litycznej,

W

litycznej.

Dlatego napotykamy w ramach ustroju Polski szczególny fakt, konfederacya, jako wybuch chwilowy, dorany, rewolucyjny, zmienia si z biegiem czasu w organizacy prawn, w rodek walki legalny. Do; pierwszej kategoryi monaby zaliczy konfederacye Maka Borkowicza, albo póniejsz z r. 1439 Spytka z Melsztyna. Do drugiej, konfederacye ziem w czasie bezkrólewia w celach zabezpieczenia caoci pastwa i bezpieczestwa grania Z konfederacya czy si inne pojcie prawa pastwowego w Polsce, pojcie rokoszu. Rokosz jest to wyraz z wgierskiego i oznacza pola pod Bud, miejsce, gdzie si dokonyway obrady sejmowe wgierskie.

e

ten

ow

WZROST

POLSKI.

18

SEJM

274

I

WADZA USTAWODAWCZA.

Ale wyraz ten, rokosz, sta si w Polsce hasem obrony praw i swobód ziemian od ucisku wadzy, czy

Na

to królewskiej, czy to

urzdników

musiaa caa

pod zarzutem zdrady

szlachta,

króla.

to i

haso

odstp-

stwa od wspólnej sprawy, wystpowa solidarnie, nawet z broni w rku w obronie swoich praw i swobód. Po raz pierwszy haso to rzucono pod Glinianami w r. 1537, gdy si caa szlachta zebraa na wojn przeciw Petrylle. Ten pierwszy rokosz wyrodzi si w synn wojn kokosz. Ale odtd rokosz sta si synochocia w pierwotnem swojem znanimem buntu czeniu, by pojciem obrony praw i swobód stanowych przez pewn warstw. Konfederacye wic i rokosz, byy to najistotniejsze formy organizacyi stanowej redniowiecznej. Przetrway one i w Polsce nowoytnej i odegray znaczn rol zarówno w czasie bezkrólewiów, jak w czasie najazdu granic pastwa przez nieprzyjaciela, jak wreszKról bowiem cie w czasie zatargu króla ze stanami. by tak dugo prawnym zwierzchnikiem narodu, jak razie dugo dochowywa wiernie swoich zobowiza. wypowiada prawo mieli jego poddani praw, amania mu posuszestwo, i to dawao powód do tworzenia si konfederacyi. Konflikt tych zasad redniowiecznych z nowoytnym charakterem pastwa odegra bardzo

ow

—

W

zgubn rol w

dziejach Polski.

§. 163. Streszczenie.

by

Parlamentaryzm

detronizacy wadzy dem, jak to niektórzy utrzymuj.

monarszej,

cisy podzia

i

rozgraniczenie

ani

w

Polsce nie

te bezrz-

Sprowadzi tylko dwóch wadz w Rze-

wykonawczej i ustawodawczej. pozbawiony wpywu na ustawo— owszem wraz z senatorami bra w nim dawstwo udzia. Senat stanowi jakoby izb wysz, wedug dzisenacie skupia si zasiejszego rozumienia rzeczy. wsze najwikszy zapas dowiadczenia i rozumu policzypospolitej:

Król nie zosta

W

275

STRESZCZENIE.

tycznego. Izba poselska bya modsz, król za za porednictwem swoich senatorów, móg zawsze radzi sobie z

izb poselsk.

Prawa izby poselskiej oraz senatu byy równorzdne zarówno co do zakresu konstytucyi, jak i co

Waciwie jednak nie izba posenat obmylali projekty ustaw, które na sejmach. Ten program dopiero, czyli

do inicyatywy ustaw. selska, ale król

przedkadano

i

propozycye sejmowe,

byy

przedmiotem narad na

sej-

mikach, które w instrukcyach poselskich daway odpowiedzi na bezporednie pytanie króla. Mimo wic równouprawnienie izby poselskiej faktycznie inicyatywa ustawodawcza wychoi senatu, dzia od króla. Posowie ziemscy wnosili co najwyej dania swoich poszczególnych ziem. I to byo zarówno stron dodatni, jak i ujemn ycia parlamentarnego w Polsce: dodatni, gdy u góry atwiej byo ogarn ogólne potrzeby pastwowe, nalece do kompetencyi izby, ujemn, gdy w stosunku do zakresu praw, które penili posowie, za mao byo zrozumienia potrzeb ogólnych, przewaa za intereo partykularny. Dziki historycznej ewolucyi, parlamentaryzm centralny nigdy nie pochon parlamentaryzmu miejniejako jego koron, ale soki czerscowego w Polsce.

By

pa

z

podrzdnych organów ycia ustawodawczego

—

sejmików.

y

gdy ycie to szo coraz wszem i coraz bardziej przyspieszonem tempem midzy centraln wadz ustawodawcz — sejmem — a partykularn — sejmikami — musiao przyj do antagonizmu. Móg si rozwin albo parlamentaryzm centralny i zepchn do roli podrzdnej organa jego poboczne — sejmiki, albo móg si wytworzy ruch odrodkowy, który musia zepchn organ centralny z zajmowanego stanowiska i przela naczelne funkcye na sejmiki. Z kolei

rzeczy,

18*

276

SEJM

I

WADZA

USTAWODAWCZA.

Do poowy w. XVI. sejm jest organem centralnym wadzy ustawodawczej i odgrywa rol gówn. Kwesty a instrukcyi, kwesty a

stya regulaminu

jednomylnoci, tudzie kwe-

schodz na plan

drugi.

Dopiero póniej za wzmoeniem si wadzy sejmików, kwestye te nabieraj wielkiego znaczenia, nie jako zasadnicze, lecz jako formalne, jako rodki walki prawnej o udzia i wpyw w sprawach publicznych. Wtedy parlamentaryzm polski okazuje si wadliwym, nie z powodu swego ducha, lub swych podstaw, ale z powodu, i braki jego zostaj wyzyskiwane przez stronnictwa walczce, w imi najrozmaitszych sprzecznych interesów.

ROZDZIA

XVI.

USTRÓJ ZIEMSKI.

W

ustroju §. 164. Podzia Rzeczypospolitej na ziemie. Rzeczypospolitej ogromn rol odegra podzia jej tehistoryczne stadya rozrytoryalny z tego powodu, woju kadej ziemi pozostay si niezatarte do samego prawie koca istnienia Rzeczypospolitej. Poszanowanie tradycyj odbio si tutaj na przechowaniu wszelkich niemal przywilejów poszczególnych ziem. Niektóre

e

tylko cechy przeksztacay

wymaga. Dawne nowe zadania

si odpowiednio do nowych bray na siebie

instytucye ziemskie

nowe funkcye yciowe, ale istota rozwoju pozostaa ta sama. Zawsze ziemia bya nietylko skadowym czynnikiem pastwa ale wykadnikiem jego funkcyi — organem ycia politycznego, jak i ekoi

,

nomicznego kraju. I t zasadnicz stron rozwoju wewntrznego Polski trzeba mie zawsze na widoku przy rozwaaniu jej ustroju. Ustrój ten cay opiera si na ziemiach. Pastwo byo organizmem którego pojedyncz komórk stanowia ziemia. I na odwrót, ziemie przedstawiay kada dla siebie jakby odrbne caoci, w których gubia si i zatracaa spoisto i jednolito ,

pastwa.

USTRÓJ ZIEMSKI.

278

Dlatego analiza ustroju pastwowego Polski bez ycia jego komórki, ziemi, jest niezupen. Tu wystpuj na jaw wszystkie cechy ujemne i dodatnie

analizy

ustroju Polski. §.

16B. Znaczenie

pojcia ziemi.

Mówilimy ju

o

hi-

storycznym procesie wytwarzania si ziem z dawnych ksistw dzielnicowych. Pojcie to ziemi zastpiono z czasem w czci, cho nie zupenie, przez pojcie województwa. Ale musimy zrozumie równie socyologiczne znaczenie tego wyrazu. Ziemia albo spoeczno ziemska (communitas terraej by to zbiór ziemian obywateli, posiadajcych wasno ziemsk dziedziczn lub rycersk, w odrónieniu od wocian, którzy tej wasnoci nie mieli i mieszczan którzy tworzyli osobne gminy miejskie. Ziemie wic miay, prócz terytoryalnego, take znaczenie stanowe. Oznaczay one zwizek ludzi, nalecych do pewnej klasy ludnoci, mianowicie szlachty. Poniewa wszystkie ziemie byy z pocztku ksistwami dzielnico wemi z panujcym ksiciem z rodu skal kada piastowskiego na czele, przeto na

ma

miaa w sobie zarodki caej organizacyi pastwowej. Po skupieniu si ziem w jedn ogóln cao — Rzeczpospolit, jedne organa wadzy ksicej zatrofizoway si, czyli zniky zupenie, drugie przyjy nowe funkodpowiednie do nowych potrzeb, a prócz tego wytwarza nowe swe organa, zgodne z jej nowym charakterem publicznym, jako skadnika organizacyi ogólno-pastwowej. Obok przeto pojcia ziemi, jako jednostki teryto-

cye,

ziemia poczyna

jako jednostki podziau pastwa, przechowuje si jeszcze pojcie ziemi, jako zwizku rodowo-szlacheckiego. wiekach rednich nietylko wszelka organizacya administracyjna, sdowa i wojskowa bya autono-

ryalnej,

W

czyli

GENEZA miczna,

ale

odrbn

i

W

URZDÓW

279

ZIEMSKICH.

nawet ycie kadej ziemi przedstawiao

zamknit

dla siebie

cao.

samorzdzie tym ziemskim pocztkowo odgry-

way najwiksz rol

najznakomitsze i najbogatsze rady ziemskie, baronowie. Oni te speniali zastpczo czynnoci ksit dzielnicowych, czy to w zakresie administracyi, czy to sdownictwa, czy to spraw wojskowych. Z biegiem czasu jednak nastpio równouprawnienie ziemian w sprawach wewntrznych ziemskich. Oni to wtedy wzili na siebie funkcye administracyjne, sdowe, tudzie wszystkie inne. Wytworzy si samorzd ziemski w dosownem tego sowa rozumieniu, któremu wszystkie organa musiay podlega. Nad wszystkimi organami ziemskimi wzi gór sejmik, czyli zgromadzenie ziemian, obradujcych nad potrzebami swej ziemi, powoany do ycia nietylko dla funkcyi samorzdu, ale i ogólno-pastwowych, dla wyboru posów na sejm walny.

Odtd ziemie wstpuj w zakres ycia pastwowego Polski ju nietylko w charakterze jednostek autonomicznych, sdowych, administracyjnych i wojskowych, ale dawczej.

w

charakterze

czynnika

wadzy

ustawo-

Autonomia ziem rozszerza si do samodzielnoci niemal pastwowej. §. 166. Geneza urzdów ziemskich. Stosownie do tego, comy powiedzieli o wytwarzaniu si samorzdu ziemskiego, wszystkie urzdy dawne dzielnicowe przeksztaciy si

w urzdy

ziemskie.

Zaszy jednak pewne zasadnicze zmiany w sprawowaniu tych urzdów. Poniewa pastwo wzio na siebie funkcyi ycia dawnego dzielnicowego, przeto niektóre urzdy same przez si straciy na swojem znaczeniu; pozo-

cz

stay jednak

ich

nazwy, jako

zwyke

tytuy.

280

USTRÓJ ZIEMSKI.

Powtóre, rozszerzenie si autonomii ziem wytworzyo nowe urzdy, naprzykad sdziów ziemskich, pod-

sdków Po

a do

i

pisarzy.

sam sejmik, jako organ ziemski, powoycia niektóre nowe urzdy, zgodnie ze swemi trzecie,

potrzebami.

Tak wic

trojaka

bya geneza

i

trojaki charakter

urzdów

ziemskich. Jedne z nich byy to dawne urzdy dzielnicowe, inne organy samorzdu ziemskiego, inne wreszcie organy parlamentaryzmu ziemskiego.

Stosownie do tego róny by stosunek tych urzdów do wadzy naczelnej w pastwie. Dawne urzdy dzielnicowe rozdawa król samodzielnie. Organy samorzdu ziemskiego pochodziy z wyboru ziemian, i

ale królowi przysugiwao prawo potwierdzania kandydatów, przedstawianych mu przez ziemian. Te urzdy, które pochodziy z ona sejmików, nie zaleay cakiem od króla i speniay zakres czynnoci, przez sejmiki im

wyznaczony. §. 167. Dostojnicy

i

ziemscy.

na pierwszy

ziemskich

kasztelan, jako

plan

Ze wszystkich urzdów wybija si wojewoda

szczyt hierarchii urzdniczej

w

da-

wnej Polsce, (urzd sowany). Z tego tytuu zasiadali oni w senacie królewskim i nazywali si dostojnikami lub dygnitarzami kanclerski dzielnicowy zosta ska-

ziemskimi.

wojewody i kasztelana w ziemiach bya nader maa. Obydwaj penili tylko czynnoci wojPoza

tern rola

wic

stawali na czele pospolitego ruszenia. województwo byo podzielone na pewn liczb kasztelanii. Rycerstwo gromadzio si przy boku kasztelana, kasztelan za prowadzi swoich ziemian do wojewody, pod którego znakiem zbieraa si caa

skowe, a

Kade

ziemia. z

Bardzo rozlege pierwotnie funkcye wojewody czasem, skutkiem rozszerzenia si autonomii ziem-

NISZE URZDY ZIEMSKIE.

281

zostay bardzo cienione. Przetrwa jednak zawsze charakter wojewody, jako zastpcy króla w danej ziemi. Tak na Rusi Czerwonej by jeden tylko wojewoda. Z tego powodu tytuowa si on palatinus generalis, wojewoda ogólny Rusi, podobnie i na Maskiej

,

zowszu.

Pozostay jeszcze i póniej pewne czynnoci wojewodziskie, z ramienia wadzy królewskiej speniane, ale ju poza obrbem gminy, czyli spoecznoci szlacheckiej.

Tak wojewoda

by

porednikiem midzy królem

wic mieszczanami i ydami. miecie wojewoda spenia sdownictwo tak zwane wojewodziskie, by powoany do przestrzegaa jego poddanymi, a

W

nia

porzdku

i

wykonywania uchwa; nadzorowa

sprawy nietylko bezpieczestwa publicznego, sprawiedliwoci, ale take handlu, przemysu, naprzykad ustanawia ceny na rzeczy sprzedawane i t. p.

Z reguy wojewoda wyrcza si w tern przez zastpc, t zw. podwojewodziego, którego sam sobie wybiera zawsze z poród szlachty, urodzonej w tej samej ziemi, gdzie

przebywa.

Kasztelanowie, którzy dawniej speniali funkcye sdowe w kasztelaniach czyli powiatach, zachowali jeszcze mniej swej wadzy, nili wojewodowie. Urzdy te stay si li tylko tytularnymi i uprawniay do zajmowania miejsca w senacie. zasadzie ani godno wojewody, ani kasztelana nie moga czona nigdy z urzdem koronnym.

W

by

§. 168. Nisze urzdy ziemskie. Dawne nisze urzdy dzielnicowe pozostay po wikszej czci tylko tytuami. Niektóre jednak zachoway pewne swe funkcye i

to

dosy wane.

Pierwsze miejsce podkomorzego.

poród

nich

zajmuje

godno

Podkomorzowie penili sdownictwo w sprawach

282

USTRÓJ ZIEMSKI.

spornych, dotyczcych granic, trzymali ksigi podkomorskie z dokadnem oznaczeniem granic i skadali zeznania i wiadectwa na sdach. Podkomorzowie mieli dodanych sobie do pornosy wonych albo komorników. Niektórzy z nich mieli sobie przydzielone cae województwa. Prusiech urzdu podkomorskiego nie

W

byo.

Godno chorego rgiew wojewódzk

lub

polegaa na tem,

powiatow w

e

niós cho-

pospolitem ru-

szeniu szlachty.

Godnoci za czenika, stolnika, podczaszego, krajczego, owczego, miecznika, skarbnika przechoway si tylko w charakterze tytuów, którymi obdzielano

zasuonych ziemian. Wojski mia nadzór nad starcami i niewiastami, gdy ziemianie wyruszyli z domu na wojn. Litwa miaa cay zastp urzdników specyalnych

w kadej

jak horodniczych, utrzymujcych pogrodach, marszaków hospodarskich, kluczników (cigajcych daniny), mostowniczych (od czynszów i myt mostowych), kaznaczejów (Brask, ziemi,

rzdek w

Smolesk), skarbników (trockie województwo), okolniwoskowniczych (Smolesk), koniuszych, leniczych, hajewników, owczych, sokolniczych etc. Byy to wszystko urzdy, powstae przy bardzo rozgazionej i skomplikowanej administracyi majtków ksicych, naprzód zarzdzanych przez samych ksit, póniej przez namiestników ich, a wreszcie wojewodów. Na Litwie prócz tego niektóre ziemie, jak oszmiaska, lidzka, grodzieska, miay swoich marszaków, penicych sdy i przewodniczcych stale na sejmikach. na czele ziem miaa ciwunów, zamiast wojewodów. starociskie. Dla spra§. 169. Urzdy sdziowskie wowania sdów ziemskich szlachta wybieraa czterech kandydatów na urzd sdziego, podsdka i pisarza czych,

mud

i

ORGNIZACYA SEJMIKÓW.

283

ziemskiego, których przedstawiaa królowi, król jednego potwierdza. Prawo to ziemskie przedstawiania

i

z tej

liczby

kandydatów

królowi odnosio si take i do godnoci podkomorzego, która aczkolwiek z dzielnicowego urzdu powstaa, miaa jednak wpyw na sprawy ziemskie, gdy

bya zwizana Wszyscy gani

i

z ci

zasiadali

czynnoci sdziowsk.

urzdnicy sdziowscy byli zaprzysina sdach ziemskich; sdzia albo w za-

stpstwie jego podsdek wydawa wyroki, podsdek asystowa, pisarz za wciga tre uchwa do ksig; mieli oni dodanych do pomocy wonych. Wszyscy urzdnicy musieli by szlacht ziemsk osiad. Do urzdników ziemskich zaliczano z czasem i starostów. Zatracono wic poczucie rónicy midzy wadz, z ramienia królewskiego pochodzc a urzdami ziemskimi, powstaymi z wyboru. Starosta co do rangi szed zaraz po podkomorzym. Na godno t przeznaczano równie ziemian, osiadych w danem województwie, podobnie i jak na godnoci podstarostów, burgrabiów i pisarzy grodzkich.

Na Litwie byli równie starostowie sdowi czyli grodowi, którzy zastpili dawnych namiestników, (pe-

godno wojewodów i starostów), te im podwadnych ciwunów. §. 170. Organizacya sejmików. W skad sejmiku wcho-

nicych jednoczenie albo dzili

ale

wszyscy ziemianie

take

i

nie

osiada,

i

to nietylko

szlachta osiada,

naleca do pewnego

woje-

wództwa. Naleeli tutaj

w pierwszym rzdzie

dygnitarze

ziemscy, a wic biskup, wojewoda i kasztelan, czasem po kilku wojewodów i kasztelanów, jeeli dany sejmik

obejmowa par województw. Prócz tego, znajdowa si cay zastp urzdników ziemskich, jak podkomorzowie, starostowie, sdziowie, podsdkowie p. Zgromadzenie nazywao si »rad duchown i wieck«, i t.

USTRÓJ ZIEMSKI.

284

który to tytu sta na czele wszelkich uchwa czyli laudów sejmikowych (»my rady wieckie i duchowne«). zgromadzenia stanowio obywatelDrug

cz

stwo

rycerstwo, albo obywatele, stan rycerski, jak tytu. Naleeli tutaj zarówno waciciele ziemscy,

i

gosi

jak i dzierawcy, suba dworska, czelad pochodzenia szlacheckiego, jak szlachta zagrodowa, wreszcie szlachta bez majtku, która »zgoociaa«. Uderzajcym jest brak stanu duchownego w przedstawicielstwie sejmowem z wyjtkiem biskupów. Duchowni zasiadali tylko z tytuu posiadanych majtków prywatnych, czasem i kapituy byy reprezentowane przez zastpców swoich, jeeli posiaday dobra ziemskie. zasadzie jednak sejmik, byo to zgromadzenie

W

urzdników ziemskich i obywateli ziemian. Prawo udziau w sejmiku dla szlachty niczem

nie

byo

ograniczone, ani majtkiem, ani wiekiem, ani stopniem wyksztacenia. Przybywa kady, kto chcia albo

móg. Czasem liczba sejmikujcych dochodzia do sica, z reguy stanowia kilkaset osób.

ty-

Miejsce obrad sejmiku byo mniej wicej stae, aczkolwiek niekiedy, naprzykad w razie morowego powietrza, przenoszono sejmik ze zwykego miejsca na inne.

Obradowano

w adnym gmachu, na ten cel w urzdzie wieckim, naprzykad

nie

przeznaczonym, ani

kancelaryi grodzkiej, tylko w kocioach albo klasztorach. Tutaj mogo si zmieci parset osób, a jeli komu miejsca w gmachu zabrako, ten kupi si wokoo budynku lub na cmentarzu. Miao to dobr stron, albowiem obradom sejmikowym nadawao pewien charakter powagi, odpowiedni murom wityni czasem jednak w gorczce walki tum nie miejsca, i sejmik stana

sw

—

zwaa

wa

wito

si widowni rozlewu krwi, zaczem nastpowao zamknicie wityni na czas niejaki.

285

ORGANIZACYA SEJMIKÓW

Sejmik zwoywany by tylko przez wadz zwierzchnicz, czyli przez króla. Po zagajeniu sejmiku przez najstarszego sena-

nastpowa wybór marszaka sejmikowego czyli dyrektora koa. Na Litwie w pewnych miejscowociach tora,

godno t

penili stale

marszakowie ziemscy.

Urzd marszaka koa by bardzo wany. On podawa pod obrady materye sejmików, a wic propozycy królewsk, on zbiera wota

czyli

gosy, które

równie szy w porzdku starszestwa, on godzi zwanione strony, on wreszcie stawia wnioski czyli konkludowa obrady. Kademu wolno byo stawia na sejmiku swoje

dania

poddawa je pod gosowanie. Równo bya gos kadego szlachcica by równoznaczny

i

tu zupena, z

gosem

senatora.

Wszelkie wnioski stawiane, wszelkie wybory i t. p. gosowaniu oborozstrzygay si drog gosowania. wizywaa zasada jednomylnoci. Ucieray i krzyoway si na sejmikach rozmaite

W

wpywy, do

trzeba

wic

je

byo godzi

i

przystosowywa

siebie.

Z tego powodu charakter obrad sejmikowych by Regulaminu sejmikowania, ogólnie obowizujcego, nie byo. Trzymano si w tym wzgl-

bardzo burzliwy. dzie zwyczaju

i

tradycyi,

któr w

razie potrzeby uzu-

peniano przez specyalne uchway. Uchway te z czasem poczyniy wyom w zasadzie jednomylnoci, naprzykad przy wyborze posów, gosowaniu etc. Uchway sejmików zway si lauda. Postanowienia za specyalne, dotyczce zachowania si posów na sejmie, zway si artykuami wojewódzkimi lub te instrukcyami.

Instrukcye

te

byy

formie przywozili je

pocztku

ustnie dawane, pópiecztowano je, i w takiej ze sob posowie na sejm.

niej jednak spisywano

z

i

USTRÓJ ZIEMSKI.

286

To bya ogólna forma organizacyi sejmikowej. Ale

by

nie jeden, ale wiele

rodzajów sejmików, std

te róne spotykamy odstpstwa od

tej

zasadniczej

formy sejmikowania.

Najwaniejsz czynnoci wybór posa; dokonywa si on na sejmiku, t. z w. przedsejmowym, elekcyjnym albo poselskim. Posami obierani byli ziemianie posiedziciele (posPosowie ziemscy.

§. 171.

sejmików

by

tego powodu, i godno ta miaa za szlachcicowi goocie mona byo powierza, prócz tego wymagaa znacznych kosztów, jak wydatki na podró i pobyt w stolicy.

sesionati), a to z

wiele znaczenia,

aeby

do

Obiór dokonywa si drog zgoda powszechna nie dosza do mik zrywano, ziemia bya przeto wiciela na danym sejmie, o ile

j

jednomylnoci. Jeeli skutku, natenczas

sej-

pozbawiona przedstawczas nie uproszono

zwoanie nowego sejmiku. Liczba posów z kadej ziemi bya rón, zawsze jednak sejmik wybiera t sam liczb posów. Urzd posa mia bardzo wielkie znaczenie; nic wic dziwnego, e na posów wybieraa szlachta zazwyczaj ludzi, którzy ju zajmowali pewne stanowiska króla o

w

województwie, jak podkomorzego, starost i t. p., rzadziej kogo z possesionatów bez tytuu. Funkcye poselskie byy patne przez skarb nadworny (dyety sejmowe), lecz dopiero po odprawieniu poselstwa.

Wadz

poselsk ograniczaa instrukcya. Rzadziej trafiao si, sejmik dawa posom zupene penomocnictwo do stanowienia w sprawach publicznych. Królowie za naodwrót dali zazwyczaj od sejmików,

e

przysyali posów z wadz nieograniczon. Drugi zwyczaj, który krpowa wadz poselsk, byo » wzicie do brariU. Pose mia w najtrudniejszych wypadkach nie dawa bezporednio swego zezwolenia, ale przedoy propozycy sejmow braci na sejmiku.

aeby

287

STRESZCZENIE.

W

póniejszych czasach rozwiny si take sejmiki posejmowe, na których zdawano spraw z czynnoci poselskich. Nazyway si one z tego powodu sejmikami relacyjnemi. Ale za Jagiellonów ten rodzaj sejmików by jeszcze nieznany. §.

kami

172. Zjazdy

byy I tak,

downicze.

ziemskie

pozasejmikowe.

Poza sejmi-

jeszcze innego rodzaju zjazdy ziemian.

sbyo wybiera podkomorzego, s-

ziemia posiadaa funkcye autonomiczne

Trzeba

podsdka etc. Wyboru tego dokonywano równie na zjazdach, zjazdy te byy zwoywane przez wojewod w razie

dziego, ale

urzdu. Podobnie zjedano si na »okazowanie pospo-

za wakowania jakiego lite^

»Okazowanie

pospolite«,

zdatnej do broni czyli

by

to

popis szlachty,

wchodzcej w skad pospolitego

ruszenia.

Dokonywao si ono corocznie, take pod kierunkiem wojewody, a miejscem jego byy pola, przez tego wyznaczone. Takie okazywania pospolite nieraz póniej przybieray form sejmików. §. 173. Streszczenie. Historyczny zatem rozwój parlamentaryzmu w Polsce da jakoby dwa konary: jeden to parlamentaryzm centralny — sejm polski, drugi to parlamentaryzm ziemski, którego wyrazem by sejmik. Ziemia penia podwójn czynno w pastwie: jako jednostka administracyjna i sdowa, drugi jako jednostka reprezentacyjno-ustawodawcza. Samorzd ziemski by to samorzd warstwy szlacheckiej: ziemianie troszczyli si o to, aby wszystkie funkcye polityczne, sdowe i administracyjne speniay jednostki, wychodzce z ich ona, w tej samej ziemi obrane. Prócz tego, wszelkie sprawy, odnoszce si do danej ziemi, szlachta rozstrzygaa sama bez ingerencyi innych czynników. Dodatnie strony ustroju ziemskiego polegay na raz,

raz,

USTRÓJ ZIEMSKI.

288 tem:

Po pierwsze drobne, sprawy ziemskie daway si

rozwiza na gruncie miejscowym. Powtóre, samorzd uczy ycia publicznego, nakazywa

najlepiej

ten

sprawy ogólne bra blizko do serca, czyni z nich interes kadej jednostki, o ile ona naleaa do stanu szlacheckiego.

Wreszcie potrzecie,

to nieustanne

zaj-

si sprawami publicznymi przez ogó szlachty na sejmikach byo dobr szko ycia obywatelskiego i pacie

tryotyzmu. Ale samorzd ziemski, speniany przez jedne warstw, nie móg si odbija korzystnie na interesach warstw innych, mieszczaskiej i chopskiej, zwaszcza

odkd

ta spoeczno ziemiaska miaa prawo wydawania wyroków o losach innych warstw. A powtóre, parlamentaryzm sejmikowy by nazbyt nieograniczony, by za silny w porównaniu do parla-

mentaryzmu centralnego.

w

Zbierzmy razem, co byo zego a co dobrego ustroju ziemskim, a przyjdziemy do wniosku, i do-

brym by samorzd wewntrzny, dodatni rol byo poczenie funkcyi urzdniczych z obywatelskiemi, nawet roztrzsanie spraw ogólnych na sejmikach. Ujeza cech by jednostronny, stanowy charakter uchwa ziemskich, instrukcye poselskie i prawo uchylania si od uchwa sejmowych, sprzeciwiajcych si brzmieniu instrukcyi.

mn

I znowu nie zasada, lecz pewne braki organizamogy atwo sprowadzi na manowce wyrodzi w naduycie ustrój ziemski w Polsce.

cyi

i

ROZDZIA

XVII.

SDOWNICTWO. W

rednich wie§. 174. róda wadzy sdowniczej. król jest najwyszym sdzi. kach istniaa zasada, Zasada ta lega w podwalinie ustroju sdowego w wiekach rednich i utrzymaa si w teoryi w czasach pó-

e

niejszych. Za Piastów ksita sami objedali ziemie i wydawali wyroki sdowe; zastpczo speniali czynno wojewodowie i sdziowie nadworni. Z czasem powsta cay szereg urzdników i instancyi, w imieniu króla penicych czynnoci sdowe. Rozwój urzdze pastwowych w Polsce nada waciwe pitno ustrojom sdowym, które tutaj po-

t

wstay. Czynniki, walczce o udzia we wadzy, dobijay i o udzia w sdownictwie, a wic mono-

si take

wadztwo i ziemianie. Na podstawie autonomii ziem powstao sdownictwo

z

wyboru, obok sdownictwa

z

ramienia królew-

skiego.

Odnosi si to wycznie do warstwy szlacheckiej. warstwy spoeczne, jak duchowiestwo, mieszczanie, kmiecie, mieli swoje wasne sdownictwo, Inne,

WZBOST POLSKI.

19

SDOWNICTWO.

290

gdy

do zakresu kadej warstwy spoecznej w wiekach rednich naleay i odrbne instytucye sdowe, którym te warstwy podlegay. Naturalnie odpowiednio do pooenia politycznego kadej warstwy, autonomia sdowa bya szersza

bd

szczuplejsza.

Duchowiestwo wyamao si prawie zupenie pod jurysdykcyi wieckiej, a jako stan, równo uprawniony ze szlacht, porednio tylko podlegao sdo-

z

wnictwu ziemskiemu.

ywio

mieszczaski i kmiecy mieli swoje sdy specyalne, przyczem zwierzchno sdowa nad nimi zawsze naleaa do króla, albo te Plebejusze,

czyli

pana, o ile mieszczanie lub kmiecie podlegali jurysdykcyi patrymonialnej. §. 17B. Sdownictwo królewskie. Wymiar sprawiedliwoci dokonywa si w wiekach rednich przez króla lub te przez jego urzdników. Ale kada sprawa mood wyroku sdziego odniesiona do wyroku ga

by

królewskiego. Jakiekolwiek przeto istniay w kraju sdy, zawsze ponad nimi wznosi si sd królewski, do którego mo-

na byo

apelowa.

Byway szej instancyi

jednak

i

takie sprawy,

naleay do

króla, a

i w pierwsprawy, gdzie

które

wic

W

tych chodzio o gardo lub konfiskat majtku. wyjtz sprawach aden sdzia nie móg wyrokowa, kiem króla. Samo si przez si rozumie, i do sdownictwa królewskiego naleay wszelkie przestpstwa, popenione przez urzdników, tak samo i sprawy skarbowe. Król sdzi nie sam, lecz w otoczeniu doradców swoich, póniej senatorów. Sdy te królewskie odbyway si czasem przy chwilowo dworze, czasem w tej ziemi, w której przebywa. Natenczas obok senatorów zasiadali i s-

ksi

SDOWNICTWO KKOLEWSKIE.

291

by nieobecny na sdach, brali w nich wic udzia tylko senatorowie i sdziowie ziemscy asesorowie. dziowie ziemscy. Czasami król sam

—

Sdy takie zway si asesorskimi. Sdy wic królewskie nie miay staego wyznaczonego na odprawianie z

ich,

i

miejsca,

przenosiy si wraz

królewskim. Byo to rzecz cakiem przy niezbyt wyrobionej maszynie sdoadministracyjnej podróe królewskie byy nie-

caym dworem

naturaln,

i

wej i jako systemem rzdzenia kraju. Z biegiem czasu utar si zwyczaj, i król zwoywa w kadej ziemi wiece czyli zgromadzenia najwyszych urzdników dla naradzenia si nad sprawami pastwa. Byy to ju zjazdy czyli wiece, majce na celu rozmaite czynnoci ustawodawcze. Ale obok czynnoci ustawodawczych na wiecach tych król zajmowa

si czynnociami sdowniczemi. Tak wic obok ustawodawstwa i sdownictwo weszo w zakres czynnoci wieców, a wiece, czy to generalne, czy to partykularne,

byy zarazem sdami królewskimi. Gdy czynno ustawodawcza wieców generalnych przesza na sejm walny, wtedy sdy królewskie poczy odprawia si na sejmach. Nazyway si odtd i

sdami sejmowymi. i dawne sdy asesorskie nie ustay: od r. przybywa nawet do skadu ich osobny urzdnik, który si nazywa referendarzem — mia on przygotowywa spraw w taki sposób, aby na sdzie moga

Ale

1507

by

podana. Poniewa sdy te asesorskie zawsze odprzy boku króla, niezalenie od tego, gdzie si znajdowa, przeto nazywano je take sdami nad-

byway si

wornymi albo zadwornymi. Z czasem, gdy wiece generalne upady, pozostay si sdy nadworne czyli asesorskie i sdy sejmowe. Byy to dwie najwysze instancye sdowe w Polsce. Zarówno w sdach asesorskich, jak i w sdach 19*

SDOWNICTWO.

292

—

miejscowych, asesorowie byli tylko stron doradcz rozstrzyga spraw sam król. Rónica midzy jednymi a drugimi sdami bya tylko nominalna w w. XV, ale w XVI poczyna si ju

wyrabia przewaga sdów sejmowych nad sdami sejmy nabieraj nadwornymi, a to z tego powodu,

e

coraz

Mona do

doniolejszego znaczenia w yciu politycznem. wic ju byo od sdu nadwornego apelowa

sejmu. Za ostatnich Jagiellonów kompetencya

sdów

nad-

wornych zostaa ju bardzo ograniczon, a wszystkie sprawy waniejsze, jak groce konfiskat dóbr, lub te utrat garda, banicy, sprawy naruszenia ustaw królewskich, sprawy skarbowe i dotyczce urzdników, zostay oddane do rozstrzygnicia sdom sejmowym. Ale udzia w tych sdach zawsze miaa tylko

Rada królewska, senatorowie, wybiera sdziów.

z

poród

których król

Sdownictwo królewskie zastpcze. Nawa zasdziowskich nie pozwala niekiedy królowi samemu rozstrzyga wszystkich spraw. Niektóre sprawy znowu nie mogy czeka na wiece czyli roki generalne. Wtedy król wyznacza do osdzenia pewnych spraw swoich zastpców czyli komisarzy. Byy to sdy zastpcze, zlecone albo komisarskie. Cech ich byo to, i nie miay one ani staej siedziby, ani te staych funkcyonaryuszy. Byy to sdy nadzwyczajne, nieraz dla jednej nagej sprawy zwoywane. Król posya w charakterze komisarzy wyszych

j

§.

176.

urzdników. Kompetency nadawa im sam

król, nic

dziwnego, i nie byo sprawy, któraby z pod sdu moga by wyjta. Z pocztku równie nie mona byo apelowa od wyroku sdów komisarskich,

wic ich

czasem równie zacieniono kompetency, jak wyroków komisarskich. Ograniczono je jedynie do spraw spornych o granice midzy posiadociami ale

i

z

wag

SDOWNICTWO.

293

królewskimi a szlacheckimi, a od wyroków komisarzy dozwolono apelowa do samego króla. Podobne znaczenie sdownictwa zastpczego ma take pierwotnie sdownict wo starociskie. Starostowie pierwotnie byli" namiestnikami królewskimi. Wadza ich, jak w zakresie administracyi, tak samo i sdownic-

bya nieograniczona, a wic podlegay im wszystwaniejsze sprawy. Starosta zatwierdza wyroki niszych instancyj, podobnie od wyroku starosty nie twa kie

byo

apelacyi.

Z obnieniem si znaczenia urzdu starociskiego obniya si te powaga sdów starociskich, czyli grodzkich — pozostay si im niektóre tylko sprawy, i wyrok ich nie mia znaczenia wyroku w ostatecznej instancyi.

Obok wieców niu

si

jeszcze

generalnych, przetrway po zczewiece partykularne, którym pozosta charakter sdowy. Zasiadali na nich wysi

dzielnic

urzdnicy ziemscy pod a

poniewa

rok ich

przewodnictwem

reprezentowali oni

mia

takie

osob

wojewody,

króla, przeto wy-

same znaczenie, jak wyrok

sdu

królewskiego.

Przewrót polityczny w. XV i XVI obniy powiecowych, na których przewodzio mo-

wag sdów

nowadztwo.

W

w.

XVI

z instytucyi

sdowych wyszej

kate-

goryi jedynie sdy nadworne i sejmowe ciesz si rozwojem, znaczenie reszty podupada. Niektóre z nich, zwaszcza zastpcze, jak komisarskie i wiecowe, prawie

zupenie zanikaj. Natomiast nisze sdownictwo rozwija si i nabiera coraz wikszego znaczenia, przystosowujc si do istniejcego samorzdu, albo te zmieniajc cakowicie swój charakter pierwotny, jak z

sdu

sd

grodzki, który

królewskiego zblia si coraz bardziej do

ziemskiego.

sdu

SDOWNICTWO.

294 §.

w

177.

Sdy

Polsce t zw.

ziemskie.

Ju

od w. XIII funkcyonuj

sdy

ziemskie albo roki ziemskie, dlatego, i zbieray si one w oznaczonym cile terminie dla sdzenia spraw cywilnych mniejszej doniosoci. Przewodniczyli na tych sdach urzdnicy, jak sdzia,

podsdek

i

pisarz,

od w. XV. obieralni

i

zatwier-

dzani przez króla. Sdziowie ziemscy mieli do pomocy swoich komorników. to z pocztku niszy urzd sdziowski, który póniej przemieni si w urzd zwyczajny wo-

By

nego.

Czstokro obok sdziego i podsdka, oraz pisaw sdzie udzia inni urzdnicy ziemscy, czasem nawet zwyczajni obywatele, ale z gosem dorad-

rza, brali

czym, podczas gdy wyrok zawsze wychodzi od prze-

wodniczcego sdu.

Sdy ziemskie obejmoway wszelkie spory cywilne, jak o majtek, o ruchomoci, ale naleay tutaj sprawy, które podlegay niszemu wymiarowi kary. Z pocztku bya apelacya od sdów ziemskich do i do króla. Sprawy majtkowe z pocztku na-

wieców

leay do sdów

podkomorskich, ale ju w w. XVI wszelkie spory o ziemi id przed sdy ziemskie. Na tych rokach stawaa zarówno szlachta, jak i mieszczanie, oraz duchowiestwo, a nawet i chopi, jeeli mieli spraw ze szlacht.

Z biegiem czasu jednak chopi byli pozbawieni prawa pozywania i stawania przed sdem, chyba za porednictwem swoich panów. Wyroki byy wydawane ustnie i zapisywane w ksigach ziemskich, które prowadzi pisarz. Czasem jeden sd ziemski by dla caego województwa, wtedy sdziowie objedali po kolei wszystkie ziemie, jak naprzykad w województwie ruskiem. Niekiedy znów kada ziemia w województwie posiadaa swój

sd

ziemski.

SDY

W

295

GRODZKIE.

w skad sdu, prócz zwykych urzwchodzio take omiu awników. W woje-

Prusiech

dników, wództwie chemiskiem zasiadao na rokach ziemskich nawet dwóch przedstawicieli miasta Torunia, z tego Toru posiada swój majtek ziemski. powodu, Sdy ziemskie rozszerzay swoje kompetencye kosztem sdów grodzkich i wieców. Sprawy o dziedziczenie, jakote sprawy waniejsze, w których kara bya 100 grzywien, przeniosy si z tego powodu do sdów ziemskich, z tern jedynie zastrzeeniem, i od wyroków ich mona byo apelowa do sdów wyszej instancyi. Sdy ziemskie pod koniec panowania Jagiellonów staj si sdami dla ziemian pierwszej instancyi, obejmujcymi cay zakres spraw cywilnych. Kategory sdów, zblion do sdów ziemskich, byy sdy podkomorskie, sprawowane przez urzdnika królewskiego, póniej ziemskiego. Na godno podkomorzego, zarówno jak sdziów ziemskich, szlachta wybieraa czterech kandydatów i przedkadaa do za-

e

twierdzenia królowi. Z poród nich król mianowa jednego. Pomocnik podkomorzego zwa si komornikiem. Komornik móg tylko w zastpstwie podkomorzego wydawa wyroki.

Kompetencya sdów podkomorskich odnosia si do sporów o granic. Podkomorzy trzyma te ksigi, dokadnie oznaczajce posiadoci ziemian w danem województwie. Prusiech sdów podkomorskich nie byo, sprawy podkomorskie naleay wprost do sdu ziemskiego, podkomorzy za by tylko zwyky tytu ziemski. §. 178. Sdy grodzkie. Zakres jurysdykcyi starociskiej by z pocztku bardzo szeroki. gruncie rzeczy nie bya przeprowadzona cisa rónica midzy sdami ziemskimi a grodzkimi, a nawet pierwsze góroway nad drugimi ze wzgldu na to, gród by siedzib

W

W

e

SDOWNICTWO.

296

sta sdu,

roki

czasu do czasu.

za ziemskie zbieray si tylko od Podawano wic do sdów grodzkich

sprawy wszystkie, zarówno karne, jak i cywilne. Sd starociski albo grodzki skada si z nastpujcych urzdników: podstarociego (na Rusi urzd ten zwa si wojewod), sdziego grodzkiego, pisarza grodzkiego. Wszyscy oni razem stanowili skad sdu, ale wyrok wydawa sam tylko sdzia.

Kady sd mia Byy wic sdy

swoje kadencye. albo roki starociskie co tygodni dla spraw waniejszych, kryminalnych skargowe dla spraw pomniejszych, karnych

sze i

roki

i

cy-

wilnych.

Obok urzdu starociskiego dzie grodzkim

urzd oprawcy

istnia jeszcze

w s-

albo justycyaryusza.

S-

sprawy kryminalne waniejsze, kiedy zbrodniarz by schwytany na gorcym uczynku, a wic i kara bya wymierzan prawie doranie. Z czasem oprawcy staj si tylko urzdnikami, podlegymi wadzy starosty — chwytaj oni i oskaraj ludzi za zbrodni gwatu. w. XV. kompetencya sdów grodzkich zacienia si do spraw karnych. Wchodz tutaj sprawy czterech artykuów, t. z w. starociskich: 1) o zgwaceniu niewiasty, 2) o rabunek na drodze publicznej, 3) podpalenie, 4) i najcie domu. dzili

oni

W

§.

179.

Sdownictwo

odrbn

organizacy

która to

godno bya

nietylko

wymiar

Sdy

miejskie.

Miasta

sdow. Na dziedziczn.

kar, ale

i

czele

miay swoj jej

Nalea

sta wójt, do niego

ciganie opat sdowych.

wójtowskie nazyway si take sdami awniczymi, albowiem oprócz wójta zasiadali na nich take awnicy z wyboru. Tutaj rozstrzygano sprawy cywilne i karne drobnego znaczenia. Od czasu do czasu odbyway si roki wielkie dla sdzenia spraw kryminalnych

SDOWNICTWO

297

MIEJSKIE.

na które przyjeda sam pan wikszej doniosoci (waciciel miasta) lub te wysya swego zastpc. Z czasem w wikszych miastach obok wójtów powoywano magistraty. By to ju urzd miejski wybieralny, skadajcy si z kilku, czasem kilkunastu (6, 12, 18, 24) rajców (consules) i burmistrzów (proconsules), którzy stali na czele Rady miejskiej. ,

Obydwie te instytucye peniy równorzdnie czynnoci sdziowskie: wójt wraz z awnikami spenia sdownictwo waciwe, magistrat za w sprawach urzdowych miasta. Wszystkie te urzdzenia miejskie byy zaczerp-

waciwie z Niemiec. oparte byo na i sdownictwo wzorach niemieckich. Wzorów tych dostarczyy trzy gównie miasta macierzyskie, skd pochodzili osa-

nite

zachodu, a

z

Std cay

dnicy: i

ustrój

Magdeburg (w Saksonii), Chemno (w Prusiech) (na lzku). Kade miasto, na prawie niemiec-

roda

wzio

kiem urzdzone, trzech

miast.

ustrój

sdowy

z

jednego

z

tych

Ale poniewa sdownictwo w samych

miastach niemieckich nie byo jeszcze dostatecznie wyrobione, przeto musiao rozwin si dopiero w Polsce, na cakiem oryginalnych zasadach.

Dotyczy

to

przedewszystkiem wyszego sdownic-

twa miejskiego.

by

skargi Poniewa i przeciwko wójtom mogy zanoszone, przeto musia powsta sd specyalny dla ten spenia sam apelacyi od sdu awniczego. któr powoywa z popan, czyli wraz z ród innych wójtów. Nazyway si te sdy nadwornymi, bo przy dworze pana miay miejsce, lub leskimi od wyrazu lenno (gdy wójt by poddanym^ jakby lennikiem pana czy ksicia). Z tych sdów nadwornych wytworzyo si z cza-

ksi

Sd

aw,

sem sdownictwo wysze miejskie. Przedtem zdarzao

SDOWNICTWO.

298

i w

sprawach wtpliwych uciekano si do wyromiast niemieckich, Magdeburga i Halli. Ju Kazimierz W. stworzy wyszy sd prawa niemieckiego w Krakowie (1861). Bya to najwysza instancya sdowa dla spraw miejskich. Na czele tego sdu sta t. z w. land wójt, który do pomocy dobiera sobie siedmiu awników. Ten stan przetrwa przez cay wiek XIV. i XV., dopiero w w. XVT. za Zygmunta Augusta sdownictwo to zlao si z sdem nadwornym królewskim, w r. za 15B0 przeszo w zupenoci na sd asesorski, który król spenia wraz ze swoj rad czyli senatorami. §. 180. Jurysdykcya patrymonialna. We wsiach byo równie sdownictwo, na wzór niemiecki urzdzone, z tylko rónic, i na czele sdu wiejskiego sta sotys, a nie wójt, godno ta bya te dziedziczn. Dosi,

ków

t

aw

biera on sobie

Najnisz wiejskich

z

przysigych.

sdowych

przeto instancya dla spraw

byy sdy

awnicze.

tysich istniay tak samo. jak

i

Zreszt

dla

spraw so-

dla spraw wójtowskich,

sdy nadworne albo leskie. Najwysz za instancya by sd wyszego prawa niemieckiego na zamku w Krakowie.

W sprawach ze szlacht do

puj w sdach Wraz wieniaczej,

z

r.

1509 chopi

wyst-

ziemskich.

pogorszeniem si jednak

sdownictwo

doli

ludnoci

wiejskie coraz bardziej pod-

lega zaczo

woli pana. Naprzód od 1423 poczto skusotystwa. Szlachcic obejmowa wtedy sdownictwo nad swoimi chopami i spenia je osobicie, albo przez zastpc. awnicy i nadal pozostali, ale sdownictwo wiejskie podlegao wycznie panom, od wyroku których chopi nie mieli adnej apelacyi. Jedynie w dobrach królewskich chop móg ape-

pywa

lowa do sdów

asesorskich, nadwornych. ustroju przeto sdowniczym § 181. Streszczenie. Polski leay dwie zasady: jedna autonomia sdowa

W

—

STRESZCZENIE.

299

—

poszczególnych stanów, druga wadza zwierzchnicza panujcego nad wszystkimi sdami. Tak wic sdownictwo ziemskie, sdownictwo awnicze, wójtowskie i sotysie opierao si na zasadach samorzdu. Ale wadza królewska zawsze stanowi najwysz instanwidzimy to na wiecach generalnych, cy sdach nadwornych, sdach najwyszych prawa niemieckiego na zamku królewskim. Z biegiem czasu jedne gazie sdowniczej wadzy rozwijaj si, inne znów usychaj i zamieraj. Tak, wiece generalne zastpuj sdy sejmowe, sdy nadworne znów, czyli asesorskie obejmuj zakres spraw miejskich, zamiast dawnego sdu leskiego. Jedynie sdownictwo autonomiczne ludnoci wiejskiej ustpuje miejsca sdownictwu patrymonialnemu. Natomiast sdownictwo ziemskie staje si przywilejem warstwy ziemiaskiej i coraz to bardziej rozszerza swoj kompetency, uszczuplajc zakresu sdownictwa grodzkiego. Sdy nadworne, sdy asesorskie i sejmowe najwyszymi instancyami, gdy przewodzi w nich król. Sdownictwo królewskie zatem spenia zadanie najwy-

sdow —

s

pociga taki nawa spraw tak i komplikacy czynnoci sdziowskich, e reforma sdownicza staje si potrzeb naglc w drugiej po-

szej instancyi apelacyjnej, co

owie

w

r.

w. XVI. Potrzebie tej zado uczyniono dopiero 1578 przez utworzenie trybunau najwyszego.

ROZDZIA

XVIII.

SKARBOWO. W

or§. 182. Pierwotne wiadczenia na rzecz ksicia. ganizacyi pastwa pierwotnej panujcy mia nieograniczone prawo rozporzdzania si majtkiem swoich poddanych. Nakada na nich dowolnie daniny i ciga opaty, zarówno w naturze, jak i w pienidzach, a nawet w formie posug osobistych. Ale z czasem wytworzyy si pod tym wzgldem pewne ograniczenia.

Z podziaem

i

z

rónicowaniem si spoeczestwa

na stany, ustrój skarbowy opar si nie na swobodnej wadzy panujcego, ale na umowie, i nieograniczonej zawartej midzy panujcym a kadym ze stanów osobno, czyli na przywilejach. Przywileje te zabezpieczay pewien rozwój swobodny, autonomiczny kadego stanu wadz panujcego na punkcie nakadai ograniczay nia podatków. Odtd kady stan wiadczy na rzecz panujcego to tylko, do czego by zobowizany, natomiast w razie potrzeby nowego podatku panujcy musia wcho-

dzi w ukady

z

kadym ze stanów. móg si panujcy rozporzdza

Nieograniczenie tylko

majtkiem swoim osobistym, dziedzicznym,

ro-

PIERWOTNY MAJTEK

KSICY.

301

dowym. Poniewa potrzeby pastwa rosy, a wydatki daway si pokry z osobistych dochodów musia on ucieka si do stanów z daprzeto króla, niem uchwalenia nowych podatków, a w zamian za to stany wymagay od króla rozszerzenia swych swobód nie zawsze

i

przywilejów.

Rozwój wic swobód stanowych, a zarazem form reprezentacyjnych jest nierozcznie zwizany ze wzrostem potrzeb pastwowych i szukaniem róde ich zaspokojenia, czyli z history skarbowoci. §. 183. Pierwotny majtek ksicy. Za podstaw instytucyj skarbowych suy wszdzie majtek panujcego,

bdcy

wiksza

dziedziczn

cz

wasnoci

jego rodu.

W Pol-

zajta pod upraw, stanowia wasno panujcego. Dopiero z czasem panujcy wydzielali czstki z tych obszarów i podarowywali je swoim poddanym w zamian za rozmaite usugi, naprzykad w zamian za wojskow. Dobra ksice byy z dawien dawna ogromne; prócz tego, panujcy rocili sobie pretensye do wszystkich bogactw kopalnych, a wic do kruszców, dobywanych z ziemi, i jeli kto korzysta z nich, musia za to paci królowi pewn dochodu (olbora). sce

kraju, nie

sub

cz

Podobnie moneta, czyli rodek wymiany i regulowania handlu, naleaa równie do przywilejów panujcego, który cign z bicia jej pewne zyski. Te dochody z kopal, mennic, ce i myt nazyway si regaliami, czyli prawami lub przywilejami panujcego.

ksit dzielnicowych polegaa aby dobrze administrowa i gospodarowa swoim majtkiem osobistym. Ksita redniowieczni na równi z osobami prywatnemi zakadali wsie i miasta, troszczyli si o targi i skady czyli o rozwój handlu, tudzie Polityka skarbowa

na

tern,

o rozwój górnictwa.

Od

stanu bowiem ich

majtku

watnego zalea cay rozwój finansowy pastwa.

pry-

SKARBOWO.

302

W

ksit

okresie §. 184. Podatek ogólny, anowy. piastowskich istnia cay szereg podatków, w naturze, w pienidzach, skadanych na rzecz panujcego. Ale w tym systemie skarbowym znaczny wypoczyniy immunitety, czyli przywileje, uwalniajce pewne dobra, prywatne, kocielne, od pacenia podatków na rzecz ksicia. Nie uwalniao to oczywicie ludnoci poddaczej od skadania tych wiadcze na rzecz swojego pana. Immunitety te nie obejmoway jednak wszystkich wacicieli dóbr ziemskich. Dopiero przywilej koszycki z r. 1374 rozcign na wszystkich ziemian wolno od

bd

bd

om

bd

podatków,

By

z

to

wyjtkiem

bd

^Lgr. od ana.

podatek powszechny, pacony od gruntu

ludno wiejsk

lub miejsk poddan. Zasada ta skadania podatków przez ludno poddan wkorzenia si w ustrój skarbowy nawet w póniejszych czasach, gdy obok gruntów chopskich i miejskich, powstay grunta folwarczne, uprawiane na rzecz samego pana. Byy one wolne od tego podatku. Za jednostk wymiaru do cigania tego podatku an. By to obszar gruntu, którego wymiar by róny, zalenie od miejscowoci, zazwyczaj wynosi do 30 morgów i odpowiada jednemu gospodarstwu chopskiemu. Z czasem gospodarstwa te chopskie rozdrobniy si na pó-anowe, wier-anowe i pomniejsze. Podatek ten, anowe albo poradlne, przetrwa do koca istnienia Rzpltej. Ale poniewa z biegiem czasu i warto pienidzy si obniya, i dochód z ziemi sta si wikszym, przeto podatek ten nie odpowiada ani sile podatkowej spoeczestwa, ani potrzebom pastwa nowoytnego.

przez

suy

§.

185.

Walka panujcych ze stanami

o

prawo nakada-

nia podatków. Samorzd stanów na zachodzie, jak i u nas, sprzeciwia si dowolnemu i nieograniczonemu prawu nakadania podatków przez panujcego. Dlatego istota

303

PODATKI SEJMOWE.

polegaa wanie na tern, i panujcy stara si zmusi stany do pacenia podatków, te za broniy si od tego. Jak wiadomo,

midzy panujcym

walki

a stanami

zasada reprezentacyjna. Odtd sejmy i sejmiki byy ciaem, uprawnionem do nakadania podatków. Od nich te zaleao oznaczenie wysokoci i sposób rozkadu podatków. Sprawa zaopatrzenia skarbu jest jedn z najwaniejszych spraw rozwoju nowoytnego Polski, zarazem stanowi najciekawsz kart historyi parlamentaryzmu u nas. Pastwo nowoytne miao za zadanie wyszuka nowych róde dochodu, tudzie stworzy nowy system podatków, gdy dawne anowe ju nie wystarczao. System skarbowoci polskiej opar si na dwóch zasadach, naprzód na majtku, albo na dobrach koronnych, a powtóre na podatkach, uchwalanych przez sejmy, które si dziel na dwie kategorye: podatków porednich i bezporednich.

w Polsce zwyciya wic nie król sam,

§. 186. Podatki

ale

sejmowe.

Poniewa zwykem anowem

mona byo opdzi

wszystkich potrzeb pastwa, przeto uciekano si do systemu poboru. nie

Pobór

by

tem samem, czem

byo anowe,

tylko

pomnoonem, do czego zawsze bya uchwaa sejmu (z pocztku sejmików), tak

wielokrotnie

po-

trzebna

na-

przykad uchwalono 2, 3, 4 i wicej poborów, to znaczyo dwukrotne, trzykrotne czterokrotne i wicej a;

nowe.

Zasada przeto cigania poboru bya ta sama, co i anowego, tylko nie by to podatek peryodyczny, ale nadzwyczajny, cigany od wypadku do wypadku. Pacono go z gruntów, czy to miejskich, czy to wiejskich, ale zawsze nieszlacheckich. Jednostk pomiaru by an, niezalenie od jego wielkoci, ani od rodzaju uprawy ziemi.

SKARBOWO&

304

Jakemy ju wyej

mówili, grunta folwarczne wolne od opaty poboru. Szlachta miaa przywilej nie pacenia podatków, podobnie i duchowiestwo. Szlachta usprawiedliwiaa to swoje wyczne stanowisko ciarem suby wojskowej i obrony Rzpltej,

byy

który niosa. Natomiast

duchowiestwo wielokrotnie powoywano do pacenia podatku. Poniewa za koció roci

w pastwie, wic podatek w formie Nazywao si to donatyw ducho-

sobie stanowisko niezalene ten

skada

tylko

w

ofiary dobrowolnej.

razach nadzwyczajnych,

wnych, lub subsidium charitatwum. Duchowiestwo przyzwalao na t ofiar na synodach prowincyonalnych, za kadym za razem trzeba byo potwierdzenia papiea. Eozkad tego podatku opiera si na stopniach hierarchii. Biskupi, opaci i nisze duchowiestwo, kady paci odpowiednio do wysokoci swych dochodów. Wielu usuwao si od pacenia. kadym wic razie by to dochód nieznaczny i przygodny. Mieszczanie pacili pobór albo anowe z gruntów. Ale, prócz tego, pacili oni jeszcze podatek od nieruchomoci, domów, placów i t. p. Podatek ten nazywa si z niemiecka szos, albo z polska szacunek. By to pierwotnie podatek, cigany na cele i potrzeby miejskie, take od przypadku do przypadku, ale z czasem panujcy dali tego podatku dla siebie póniej sejmy uchwalay szos razem z poborami i w tym samym zazwyczaj stosunku, t. j. tern wikszy szos, im wicej wyznaczono poborów. Na równi z ziemi i nieruchomociami byy opodatkowane take rzemiosa, i to zarówno miejskie (ce-

W

—

chy),

jak

i

wiejskie

(n.

p.

smolne,

dziegciane,

my-

nowe) i t. p. Pierwszy podatek czono z anowym, a pacili go take zagrodnicy, komornicy, parobcy lub te luni

305

PODATKI PROCEDEROWE.

drugi czono z szosem, i pacili go na równi przekupnie, kramarze i t. p. rzemielnikami z ydzi wreszcie byli opodatkowani na innej zasadzie. Pacili oni podatek od gowy, i to zarówno czyni, jak i kobiety, nie wyczajc dzieci. Podatek ten zwa si pogównem. Zreszt zazwyczaj zastpowano go ogóln sum, wysoko której i rozkad midzy poszczególne rodziny zalea od samej zwierzchnoci ydowskiej, tudzie poborcy i wojewody. Sprawiedliwy przeto wymiar i dochód w podatku wiele zaleod wiarygodnoci wiadectw starszyzny ydowskiej. Te wszystkie podatki, uchwalane na sejmie, oga-

ludzie,

m-

a

szane byy za porednictwem borowych.

t.

zw.

uniwersaów po-

procederowe. Oprócz dochodu z dóbr, królewskich i podatków, uchwalanych na sejmie, skarb zasila si take dochodami z podatków, paconych przez ludno pastwa przy sposobnoci rozmaitych transakcyi handlowych czy kupieckich, przez nie dokonywanych. Tutaj na pierwszem miejscu naley postawi co. Co pacili kupcy zarówno obcy, jak i swoi, od towarów, przywoonych i wywoonych, bo pod tym wzgldem redniowieczny system skarbowy nie zna adnej rónicy. Przestrzegano równie tego, aby ciar podatków nie spada na producentów lub konsumentów towaru, tylko na strony poredniczce, t. j. kupców. Dlatego ci, co trudnili si rolnictwem, nie pacili ca od towarów, przez siebie sprzedawanych, i na odwrót, mu§. 187. Podatki

majtków

sieli je

paci, jeli towar nie

dawali go tylko

w

by

ich

wyrobem, a sprze-

celach zysku.

Pod wzgldem cigania ca Rzplta bya podzie-

W

samej Koronie byo ich Wielkopolska z Maopolsk, Czerwona, i Podole. Oddzielny zarzd stanowiy ca wodne, pobierane na Wile we Wocawku. Na czele ka-

lona na prowincye celne.

a

trzy:

Woy

Ru

SKARBOWOC.

306

dej prowincyi sta gówny celnik. Ale przewanie doz ce by wydzierawiany za ogóln ryczatow sum. Pacono co nie od gatunku towaru, tylko od jego

chód

wagi, czasem od objtoci, czyli od liczby koni pocigowych, jeeli towar szed na wozie. To samo na Wile

pacono co od statków, szkut, galerów lub tratew. Po miastach byy opodatkowane napoje wyskokowe, jak piwo, wódka, wina. Podatek ten nazywa si ciz, akciza lub czopowem.

Nietylko wyrób, ale i konsumcya trunków wszelkich byy opodatkowane. Tak wic pacono przy sprzeday tych napojów od beczki wedug rodzaju kadego z trunków.

Obok anowego czopowe stanowio jedno

ze zna-

róde

dochodu skarbowego. czniejszych Wreszcie od transakcyi, zawieranych na targach, pacono równie pewien podatek, który nosi nazw targowego (forale). ogólnoci podatki porednie najwicej ciyy na stanie kupieckim. Rolnictwo i przemys byy opodat-

W

kowane

sabiej. Szlachta

uprzywilejowanymi pod §. 188.

duchowiestwo byy stanami wzgldem podatkowym. i

Rozdzia skarbu na koronny

i

nadworny. Wszyst-

dochody razem tworzyy pierwotnie jeden skarb prywatny królewski i zarazem ogólny pastwowy. kie te

Król

móg

dowolnie

rozporzdza tymi dochodami,

za-

równo na cele osobiste, jak i ogólne publiczne. Z utworzeniem si sejmu przedstawiciele stanów rozcignli swoj kontrol zarówno nad dochodami, jak i rozchodami publicznymi. Wtedy przyszo do rozdziau midzy skarbem królewskim, prywatnym, czyli nadwornym i skarbem Rzpltej, czyli koronnym.

W

zasadzie wszystkie dobra królewskie, jak

i

po-

datki bezporednie, pozostay przy królu i zaliczay si do skarbu nadwornego. Tylko podatki, uchwalane na sejmie,

wpyway

do skarbu koronnego. Skarb koronny

DOBRA ZIEMSKIE KRÓLEWSKIE.

pozbawiony przeto staych wpywów, wadzio do utworzenia t. z w. kwarty.

by

307 a to dopro-

dzierawy czyli starostwa niegrodowe. Wszystkie dobra ziemskie królewskie byy w czyim posiadaniu, tylko forma tego posiada§.

nia

189. Dobra ziemskie

królewskie,

bya róna. Jedni trzymali je tytuem

w

zamian za panujcych. najlepszym rodkiem do rozdrapy-

sumy, poyczone niegdy od

zastawu,

nich przez

Zastawy te byy wania skarbu królewskiego, gdy dobra, zastawione, a nie wykupione, z czasem staway si dziedzicznymi, czyli przechodziy z ojca na syna, jako wasno prywatna.

Cz

dóbr królewskich rozdawa król za zasugi rozmaitym osobom w charakterze doywocia. Dopiero reszt majtku królewskiego oddawano w dzieraw lub arend. Ci dzierawcy zwali si starostami. odrónieniu od starostów, penicych urzd w grodach, nosili tytu starostów niegrodowych. Pacili oni corocznie pewn sum na rzecz skarbu. Dzierawy dawano przewanie na duszy przecig czasu, rzadziej na termin krótki, jak naprzykad trzy lata. Byy one nietylko ródem dochodu dla skarbu, ale take rodkiem wynagrodzenia zasug ludzi, wybitnych w spoeczestwie. Obok systemu dzieraw by jeszcze system gospodarowania majtkiem królewskim przez urzdników. Majtki takie zwano ekonomiami, albo dobrami oddawanymi do wiernych rk (ad fldeles manus). Tutaj naleay w pierwszym rzdzie wielkorzdy

W

krakowskie.

Te ostatnie stanowiy niegdy dobra stoowe ksice, póniej królewskie, czyli dochody z nich szy bezporednio na utrzymanie dworu. Z biegiem czasu jednak i te dobra zmalay. ich sprzedano, za oddano w zastaw lub dzieraw. Wielkorzdcy

e

Cz

cz

20*

SKARBOWO.

308

pozostaa si tylko

chodów

czynno cigania

ubocznych do-

gruntów, zamiast gospodarowania na nich. Do wielkorzdów lub dzieraw zaliczay si take upy solne krakowskie i warzelnie soli na Rusi. Czasem skarb bezporednio administrowa nimi, czasem znów puszcza je w dzieraw, a to zalenie od swych potrzeb lub wysokoci spodziewanych zysków. Skarby kopalniane, jak oów, srebro w Olkuszu, z

daway równie

stay dochód pod

cz

nazw

olbory.

Bya

wykopano z ziemi. Olbor zarzdza upnik, olkusk albo te puszczano j w dzieraw. Stay dochód otrzymywa skarb take z mennicy. Pienidze byy puszczane w obieg z pewn nadwyk ceny ich ponad warto kruszcu i koszta fabrykacyi. Ta nadwyka stanowia dochód panujcego (signoragiumj. Rozumie si, e im nadwyka ta bya wysz, tern dochód panujcego by wikszy, ale zarazem warto pienidza si obniaa. Król mia jeszcze mnóstwo niestaych dochodów, które wpyway do skarbu tytuem jego praw zwierzchniczych, jako panujcego. Tak wic miasta w rozmaito dziesita

tych

tego,

okolicznociach

co

skaday mu

podarunki, czy to

powodu koronacyi, czy to zalubin, czy przyjcia na wiat potomka. Podobnie miasta zastpiy niektóre obowizki, wiadczone w naturze, ofiar pienin, tak paciy podwodne w zamian za obowizek dostarczania z

podwód, stacyjne w zamian za skadanie daniny w naturze w czasie pobytu panujcego. Do tego podatku poogólnoci król zwraca si cigano take klasztory. czsto do bogatych miast, zwaszcza pruskich, o zasiki pienine, póniej w miastach portowych przyszo do ustanowienia t. z w. portowego (funtcolu). §. 190. Kwarta. Gownem niedomaganiem skarbu Rzpltej by brak staych podatków, niezbdnych na utrzymanie staego wojska. Temu brakowi starano si

W

309

KWARTA.

w

przez r. 1562/3 doczwarta ustanowienie utrzymanie chodów z dóbr koronnych, wyznaczona na staego wojska i z tego powodu tworzca stay skarb Rzpltej; reszta, jak dawniej, wpywa miaa do skarbu

zaradzi na sejmie piotrkowskim t.

zw. kwarty.

Bya

cz

to

nadwornego.

W

gruncie rzeczy, aby król nie straci nic z poprzednich swoich dochodów, pozostawiono mu je w caoci. A wic jeli przedtem pobiera 100 zp. ze stai póniej t sam sum starosta musia przelewa do skarbu królewskiego. Tylko czynsz dzieratych downy ze starostw podniesiono o czwart chodów, a wic w danym wypadku o 25 zp. Te 25 zp.

rostwa, to

cz

i zwano je kwart. Ale bya stosunku do poprzedniej sumy dzierawnej, w stosunku do nowej (czyli 125) bya to nie dochodu. czwarta, ale pita Ta kwarta nie bya przeto uszczupleniem dochodów królewskich, poniewa pozostay si one w wyso-

szy do skarbu koronnego

to

w

kwarta

cz

koci poprzedniej, tylko podwyszeniem czynszów

awnych

o Pacili

J

/4

j

dotychczasowej sumy. arendarze lub tenutaryusze,

dzier-

doywo-

dzierawcy ce, up, komór solnych, wreszcie

tnicy,

rzdcy

lub administratorowie dóbr koronnych.

Kwarta ta miaa by obracan na obron potoczn, czyli na zacig staego wojska, które przebywao na Ukrainie.

By

to

zawizek przyszego skarbu Rzpltej. Zaoddzielono od zarzdu skarbu nad-

rzd nad kwart

oddano j pod nadzór senatorów i posów ziemskich. Przechowywano j na zamku rawskim, i bez pozwolenia deputatów sejmowych pienidzy tych nie wolno byo narusza, ani te si rozporzdza niemi na jakiekolwiek cele, nie majce zwizku z obron potoczn. Oprócz starostów i dzierawców, opodatkowano wornego

i

SKARBOWO.

310

na rzecz skarbu koronnego i duchowiestwo. A mianowicie dotychczas pacio ono t. z w. annaty, czyli podarunki dla Stolicy Apostolskiej w zamian za otrzymane godnoci wysze, jak arcybiskupów, biskupów lub opatów. Otó sejm r. 1567 uchwali, aby te annaty zamiast do Rzymu, oddawane byy do skarbu rawskiego. Ale wpyway one niezbyt regularnie. Pobiera wreszcie skarb koronny pewne zasiki od ksit lennych, a przedewszystkiem od ksicia pruskiego. Zasiki te zreszt byy nieregularne i dawane w razie nagej lub wyjtkowej potrzeby (n. p. w razie wojny) bez utrwalenia si w formie staych podatków. §. 191. Rozchody skarbu nadwornego. Skarb nadworny pokrywa daleko wiksz ilo potrzeb, anieliby to z tytuu jego wnosi mona, albowiem nie stanowi on w cisem znaczeniu majtku (dzisiejszych domen) panujcego, ale by niejako majtkiem Rzpltej, oddawanym królom w doywocie. To te liczne konstytucye zabraniay si tego majtku pozbywa, opisyway sposób jego zastawu, lub te wypuszczenia w uywanie, a nawet kade takie rozporzdzanie si majtkiem królewskim zostawao pod kontrol i zaleao od woli sejmu.

To te na sejmach niejednokrotnie skarb nadworny uwaano, jako skarb, sucy do opatrzenia potrzeb Rzpltej.

Król tylko ubocznie

pa

waciwie miano go

dochód, a

móg

z

niego czer-

uywa

na rzecz

pastwa. Tak wic starostwa, doywocia t. p. byy rodzajem pensyi i wynagrodzenia dla ludzi dobrze zasuoi

nych Rzpltej (panis bene merentium) — a te starostwa byy czstk dóbr koronnych, tak samo wszelkie pensye urzdnicze, czyli t. zw. jurgielty, dyety posów ziemskich, czyli tak zwane strawne, naleay do wy-

datków skarbu nadwornego.

ROZCHODY SKARBU KORONNEGO.

Wydatki dzielono na zwyczajne

i

311

nadzwyczajne. królew-

Do pierwszych naleao utrzymanie dworu

strawne i pensya czyli jurgielty urzdników nadwornych, czeladzi i suby. Wysoko ich w przyblieniu daa si z góry obliczy. Byway jednak i wydatki nadzwyczajne, jak poselstwa do obcych mocarstw, przyjcia obcych posów, podarunki dla obcych dworów, zwaszcza sutana tuskiego,

reckiego

i

chanów

tatarskich.

Dwór królowej mia swój osobny etat, najczciej te miaa do tego królowa wyznaczone osobne swe dobra stoowe, wydzielone

z

ogólnego kompleksu ma-

jtków królewskich. Czsto zdarzao

si, i zwyczajne dochody nie wystarczay na pokrycie wszystkich potrzeb, wtedy uciekano si do poyczek. Zazwyczaj na poyczki za-

stawiano czyto pewne dobra, czy te ca albo upy solne. Król Zygmunt August, gdy mu zarzucano, i wiele dóbr roztrwoni tym sposobem, odpowiedzia

gorycz: »Zastawiaem, bom nie mia co je!« Od umiejtnego administrowania skarbem, czyli od zdolnoci podskarbiego zalea ogólny dochód z majtków królewskich. skarbu koronnego. Co si tyczy §. 192. Rozchody skarbu koronnego, to mia on wycznie na zapat wojska, stojcego na pograniczu Ukrainy i Podola i zwanego obron potoczn. Nawet wojsko zacine, uywane do prowadzenia wojen, nie miao w zasadzie prawa korzysta z kwarty. Ale z czasem utar si zwyczaj, e kwart pokrywano take zapat wojska, które trzeba byo i na innych kresach, naprzykad w Inflantach, w Prusiech. Za kadym razem odnoszono si do sejmu o pozwolenie na to. Sejmy w zasadzie przystaway na to, aeby i kwarty uywa tam, gdzie zachodzi najpilniejsza potrzeba zapaty z

bardziej lub mniej

suy

uy

wojska.

SKARBOWO.

312

Pobory, uchwalane na sejmach, szy zazwyczaj

take na zapat wojska. Tak wic skarb koronny

tak

czy inaczej

suy

zawsze na potrzeby wojenne. To bya myl podatkowoci ówczesnej. Ani wic administracya, ani potrzeby inne publiczne nie miay pokrycia w skarbie koronnym. Wyjtek pod tym wzgldem stanowi zarzd samego skarbu. A wic podskarbi i deputaci otrzymywali za swoje trudy pewne wynagrodzenie ze skarbu rawskiego, to samo poborcy podatków, z ona ziemian wybierani, penili swój urzd za wynagrodzeniem, pobieranem z poborów sejmowych. Urzdzenia skarbowe. Brak hierarchii urzi na instytucyach skarbowych w Polsce. Waciwie byy dwa skarby: jeden na zamku krakowskim, gdzie przechowywano insygnia królewskie, drugi w Kawie, gdzie przechowywano kwart. Nad jednym i nad drugim czuwa podskarbi koronny, ale dla kwarty byli jeszcze wyznaczeni czterej deputaci po dwóch z Rady koronnej i izby poselskiej. §.

dniczej

193.

odbi si

Waciwie niszych urzdników skarbowych nie byo. Zastpowali ich gdzieniegdzie urzdnicy ziemscy, jak starostowie, wojewodowie przy ciganiu pogównego ydowskiego, poradlnego i t. p. Na komorach celnych i mytach zajmowali si pobieraniem dochodów dzierawcy i ich suba. Pobór zbierali wyznaczeni do tego poborcy lub exaktorowie, wybierani z ona szlachty na sejmikach. Nieufno szlachty do urzdów koronnych posuwaa i ów pobór nie zostawiano nieraz si tak daleko, do swobodnego rozporzdzenia podskarbiego, tylko wybierano jeszcze osobnych szafarzy, którzy obok podskarbiego czuwali nad uyciem poboru. Uzupeniali jeszcze skad urzdów skarbowych pisarz skarbowy i jego pomocnicy przy boku podskarbiego, tudzie pisarz gówny przy boku samego króla.

e

POSTPOWANIE SKARBOWE.

313

Kollektorowie czyli §. 194. Postpowanie skarbowe. poborcy, albo te starostowie sami od siebie przedstawiali liczb czy to anów, czy to domów, jak w miastach, czy to gów ludnoci ydowskiej, podlegajcych

opodatkowaniu.

Rozumie si, i trzeba byo zasiga w tym celu wiadomoci u przeoonych, wójtów, burmistrzów, czy to szlachty lub

starszyzny wiejskiej.

Za potwierdzenie rzetelnoci

takich

zezna

suya

jedynie przysiga.

Zreszt urzd podskarbiowski na podstawie tych danych, móg w przyblieniu oceni naprzód wysoko

wpyn

do skarbu. podatków, jaka miaa Z ogólnego zestawienia cyfry potrzeb i spodziewanych wpywów oznaczano ilo potrzebnych pobona sejmie. By to wic ju zarów i proponowano

j

cztek budetu pastwowego* Zreszt i wtedy, jak i dzisiaj, byway zalegoci podatkowe (retenty), które dopiero w nastpnym roku, czasem póniej,

mona byo cign.

§. 195. Skarb litewski.

Na

Litwie

panowa

taki

sam

podzia skarbu, jak i w Koronie: na litewski i nadworny. Podobnie te gówn podstaw dochodów skarw zabowych byy dobra w. ksice, puszczane staw, w doywocie, w dzieraw. Te same podatki, co w Koronie, byy te i na Litwie, a wic pobór, anowe, czopowe i i p. Jedyn rónic stanowi brak kwarty, gdy ziemie, na obron których suya kwarta, naleay do Korony. Ona te wycznie braa na siebie ciar ich obrony. Skarb pospolity zostawa pod nadzorem podskarbiego litewskiego. Jeeli król bawi na Litwie, wtedy wszystkie koszta jego utrzymania ponosi skarb litewski. §. 196. Skarb pruski. Prusy wyrobiy sobie niektóre odmienne mody postpowania skarbowego, które zachoway si i po wcieleniu tej prowincyi do Polski.

bd

bd

bd

SKARBOWO.

314

Prusy posiaday przedewszystkiem swój wasny sprzeciwiay si uchwaom podatkowym na i sejmach, odnoszc je zawsze do sejmików generalnych. Byy wreszcie w Prusach, prócz podatków wspólnych z Koron, jak anowego, poboru, take podatki skarb

prowincyonalne. Tutaj naleaa akcyza. gorcych i od miewa. jów

Zreszt

dobra

By

koronne

to

w

podatek od napo-

Prusiech

stanowiy

take dzierawy ekonomie. Z nich ekonomia malborska syna za jedn z najintratniej szych w Rzpltej. §. 197. Streszczenie. Zwolna powstawa gmach skarbowoci w Polsce — a dzieje jej jestto jedna karta z dziejów ogólnego przeobraenia si pastwa redniowiecznego, piastowskiego — w pastwo nowoytne — w Polsk Jagiellosk. Niemao wysików kosztowao spoeczestwo, aby przebudowa pierwotny system podatkowy — system danin i wiadcze na rzecz ksicia, nadwtlony ju mocno w swej zasadzie skutkiem przywilejów — w gmach i

podatkowoci nowoczesnej, zaspakajajcej ju nietylko potrzeby osobiste panujcego, ale take rónorodnych sfer i zakresów dziaa pastwa nowoczesnego. Nigdzie bardziej, jak wanie w zakresie skarbowym, nie okazaa si sia samorzutna spoeczestwa, zorganizowanego w pastwo na zasadach autonomii stanowego. A chocia w tym zai przedstawicielstwa kresie, jak i w kadym innym, bya walka sprzecznych czynników lokalnych, miejscowych z interesami ogólnymi Rzpltej, to trzeba przyzna, i walka ta nie przesza poza granice koniecznej obrony samorzdu i wolnoci obywatelskiej wobec naduy urzdników lub marnotrawstwa zasobów spoecznych przez panujcych. Skarbowo bya zorganizowan na zasadach centralnych, w osobie urzdu podskarbiego. Autonomia ziemska

bya

zabezpieczona tylko

w ciganiu

podat-

315

STRESZCZENIE.

ków przez urzdników ziemskich czyli poborców. Rozkad ich zalea nietylko od urzdników, ale i od ludnoci opodatkowanej, w pierwszym rzdzie od starszyzny czy to wiejskiej, czy to miejskiej, która miaa zabezpieczony swój gos, oddawany pod przysig. Przewag jednakowo nad skarbem koronnym jeszcze

w tym

dochody

s

okresie

ma

skarb nadworny: pierwszego

stae, drugiego nieregularne, uchwalane na

pitej czci staych dochodów skarbu nadwornego. I nic dziwnego, wadza królewska jest jeszcze tak sejmie, prócz

silnie

spojona

z

pojciem pastwa,

i

identyfikuje

si

obowizki, jej dochody, jej wydatki, z ciarami, dochodami i rozchodami pastwa. Dlatego ywioy reprezentacyjne tak chtnie zwalay na ni i na skarb nadworny wszelkie wydatki na potrzeby ogólne pastwowe. Jako w znacznym stopniu te ciary, które dzi ponosi pastwo, w owych czasach ponosi skarb nadworny, jak potrzeby reprezentacyj, poselstw, penjej

syi

urzdników

i

t.

p.

Gównym

podatkiem dochodowym by podatek z ziemi, anowe. Ale od podatku tego byy uwolnione dwa najpotniejsze stany w Polsce — szlachta i duchowiestwo. Szlachta rocia sobie pretensye do wolnoci podatkowej tytuem obrony Rzpltej. Trudniej byo uchyli si od tego ciaru duchowiestwu. Dlatego widzimy uporczyw walk midzy stanem duchownym a wieckim o pocignicie tego ostatniego pod obowizek pacenia podatku. Jedynie wic nisze warstwy ludnoci, jak kmiemieszczanie, paciy podatki i to nietylko z roli, ale take z nieruchomoci, procederu, rzemios, którymi si trudnili, ale te podatki byy uwaane za uboczne, drugorzdne w porównaniu do gównego podatku — anowego. Obok ziemi jednak i handel, wedug poj ów-

cie,

SKARBOWO.

316 czesnych,

uwaany

za

obciony podatkiem

czynno nieproduktywn, by w formie ce, targowego ini

odróniano sam proceder handlowy od sprzeday swoich wyrobów, lub kupna przedmiotów, niezbdnych do ycia. I tak produkcya rolna bya woln od ca, a z ni razem wszelkie wyroby surowe, których dostarczaa przewanie szlachta. Dlatego szlachta nie pacia ca, chyba w razie, kiedy sama trudnia si handlem. Panujcy, prócz tego, na wasn uwalniali od ce zarówno szlacht, duchowiestwo, jak nych. Lecz tutaj

rk

i

mieszczan.

Zasada obcienia podatkiem ziemi bya zupenie

suszn w

Polsce, jako w kraju gównie rolniczym, uwolza produktów gospodarstwa rolnego od ce wywozu mogo równie tylko sprzyja podniesieniu si

nienie

rozwojowi handlu exportowego. Pod tym strona fiskalna czyli dochody skarbowe cierpiay, to strona ekonomiczna rozwój rolniczy i handlowy kraju, wiele zyskiwaa. Handel i rzemioso, aczkolwiek podlegay opodatkowaniu, nie byy przecione podatkami tak dalece, aeby to mogo hamowa i powstrzyma ich rozwój. Jedynie zasada wyczenia klas uprzywilejowanych od podatków bya rolnictwa

i

wzgldem, aczkolwiek

—

szkodliwa, zarówno pod wzgldem fiskalnym, jak i ekonomicznym, ale stan ten przetrwa wszdzie na zachodzie prawie do rewolucyi francuskiej. Natomiast za pod wzgldem systemu rozkadu i cigania podatków przy wspóudziale czynników autonomicznych, pod wzgldem ogólnego planu dochodów i wydatków czyli budetu krajowego, urzdzenia skarbowe Rzeczypospolitej stay tak wysoko, moemy susznie by dumni z organizacyi dawnej skarbowej

e

w

Polsce.

ROZDZIA

XIX.

WOJSKOWO W §.

suba

198. Organizacya

wojskowa

w

wojskowa

Polsce,

POLSCE. piastowska.

Pierwotnie

opieraa si na zasadzie

miaa adnego zwizku

ani z pochoposiadaniem ziemi. Rycerstwo byo tak dobrze rzemiosem, jak i ka-

osobistej,

i

dzeniem, ani

nie z

de

inne zajcie, podobnie rycerze rekrutowali si rónych warstw ludnoci. Rycerze dzielili si na puki i byli rozmieszczeni po rónych grodach, jak naprzykad w Gdeczu, Poz

znaniu i t. p. Ale prócz tego staego kontyngentu wojska, caa ludno dostarczaa onierzy na obron granic, lub w razie potrzeby i na dalsze wyprawy na nieprzyjació. Dopiero z czasem ludno poddancza zostaa uwolniona od obowizku suby wojskowej i innych ciarów wojennych, jak naprawy zamków, stróy i t. p. Natomiast suba wojskowa przeniesiona zostaa na tych, których ksita obdarowali znaczniejszymi obszarami ziemi. Odtd zawód rycerza sta si identycznym z zawodem ziemianina, a pojcie suby wojskowej zwizao si z pojciem wadania dziedzicznego ziemi.

WOJSKOWO W

318

POLSCE.

Udzia rónych warstw spoecznych w subie statut Kazimierza W. przywiza obowojennej do posiadania wolnego ziemi, w odrónieniu od posiadania niewolnego przez kmieci. Chopi byli przeto od tego obowizku uwolnieni. Ale nie naley sdzi, aby ten obowizek jedynie na warstwie ziemiaskiej, gdy i miasta posiaday dobra ziemskie, z których powinne byy peni wojskow, a co wicej, i w szeregach ludnoci wiejskiej znajdowaa si warstwa sotysów, która z tytuu penego prawa wadania ziemi, penia §. 199.

wojskowej. Ju wizek suby

ciy

sub

sub

wojenn. Duchowiestwo o

tyle tylko brao udzia w obroposiadao dobra prywatne, osobiste. A wic majtek kocielny by w zasadzie od tego obowizku wyjty. Z chwil, gdy obowizek suby wojskowej z osobistego zmieni si na rzeczowy, rozszerzy si on nawet na tych, którzy do tego obowizku nie byli uzdolnieni, jak na kobiety, nieletnich, starców, duchownych, i t. p. Kada z tych kategoryi osób, posiadajcych wojenn przez dobra ziemskie, musiaa peni zastpstwo. razie, jeli dobra byy wydzierawione, za-

nie

kraju,

o

ile

—

sub

W

sub

wojenn peni za nich ten, stawione i t. p., kto je trzyma w dzierawie, zastawie i t. p. Nawet z sum pieninych, zapisanych na pewnych dobrach, z których pobierano dochód, trzeba byo peni

sub

wojskow. §. 200. Pospolite ruszenie.

jowej stao

si

Wyrazem

tej

obrony kra-

pospolite ruszenie.

W razie koniecznej potrzeby król,

póniej za sejm wszystkich obywateli do obrony granic. Zwoywano pospolite ruszenie za porednictwem Bya to pierwotnie zwyka laska, któr na znak

powoywa wici.

niebezpieczestwa podawano sobie

z

rk

do rk, od

319

POSPOLITE RUSZENIE

nazwa przesza na królewskie, powoujce pospolite ruszenie do Póniej

powiatu do powiatu. listy

ta

broni.

Wici musiay by trzykrotnie rozsyane. Czasem pierwsze dwie wici rozsyano jednoczenie, a to dla przyspieszenia procedury. Za trzykrotnem wezwaniem, kady powoany do pospolitego ruszenia siada na i spieszy pod chorgiew kasztelask. Kasztelanowie znów groma-

ko

swe zastpy pod chorgwie wojewódzk. Wreszwojewodowie stawali w oznaczonem miejscu pod wodz samego króla. Obowizek pospolitego ruszenia by okrelony co do czasu, i tak: duej nad dwa tygodnie pospolite ruszenie nie byo obowizane penie swej suby. dzili

cie

W

zasadzie obowizek pospolitego ruszenia by Ale ju Ludwik wgierski przyrzek wyjeców i zwrot szkód, na wojnie poniesionych.

bezpatny.

kup

Wadysaw za

Jagieo, przyrzek wynagrodzenie po grzywien od kopii, w razie, jeeli pospolite ruszenie musiao przekroczy granice pastwa.

pi

Wymiar obowizku

pospolitego ruszenia

by

ci-

le stosowany do wielkoci majtku, a waciwie do wysokoci dochodów. Tak wic kto pobiera 5 grzywien dochodu, ten wystawia jednego pieszego onierza, kto 20 grzywien konnego strzelca, ze 100 grzywien rocznego dochodu trzeba byo wystawi jednego kopijnika i dwu konnych pancernych strzelców. Biedniejsi ziemianie, jak szlachta zagrodowa, skadali si na dostarczenie jednego onierza. Oprócz pospolitego ruszenia, rozwin si w Polsce na wzór wgierski zwyczaj wystawiania hufców na wasn przez monych ludzi. Wgrzech nazyway si te hufce prywatne banderyami. Blizki stosu-

rk

nek Polski i Wgier czaj i do Polski.

W

w

w.

XIV. wprowadzi ten zwy-

WOJSKOWO W

320

W

pospolitem

ruszeniu

POLSCE.

suy

móg kady

na

wasn rk.

Bardzo czsto jednak zdarzao si, i sabsi czyli si z hufcem mocniejszych. Tym sposo-

bem

naturalnie

ludzie

bogatsi

i

znakomitsi byli do-

wódcami oddziaów. §. 201. Wadliwo organizacyi pospolitego ruszenia. Do najwikszych braków naley zaliczy powolno pospolitego ruszenia.

Ju

sam sposób jego zwoywania przez trzykronie pozwala na doran i szybk obron pastwa, w czasie nagego jakiego najazdu. A do tego pospolite ruszenie samo potrzebowao paru tygodni, nieraz miesica, i wicej czasu, aeby si stawi w oznaczonem miejscu. tne

wici

Drug wad bya rónorodno

organizacyi po-

Wprawdzie ustawy przepisyway uzbrojenia dla kadego onierza, ale poniewa norm uzbrojenie zaleao od stopnia zamonoci rycerza,

spolitego ruszenia.

przeto niejednokrotnie

byo

niedostatecznem, albo nie

odpowiadao cile przepisom ustawy. Brakowao take naleytego wywiczenia onierzowi pospolitemu. Umia on wprawdzie wada broni, jedzi konno, ale ataki, marsze, i tym podobne ruchy wojskowe, zalece od mustry, wicze, których onierz pospolity nie odbywa, wychodziy daleko gorzej.

wad

A w kocu dynaln

—

obc ywioowi niedyscyplinowanemu, na có mówi o szlachcie w w. XV., Rad kow dodatku toczya walk z królem

zawsze

wpó

kartrzeba doda jeszcze jedn brak karnoci, która onierza pospolitego

jest

ochotniczemu, a

która

i

ronn. Przy braku karnoci nie moe by mowy równie o wytrzymaoci. onierz pospolity rozprasza si, zanim zdoano dokona jakiego czynu wojskowego.

WOJSKO

ZACINE

321

Zwaszcza dugotrwae obleganie twierdz i zamków byo zupenie niezgodne z duchem tego wojska. Przetrwa ten system obrony do samego koca istnienia Rzpltej, ale zeszed ju w w. XV. na plan drugi,

ustpujc

miejsca wojsku

zacinemu

lub sta-

emu. Wojsko zacine. Ju w bitwie pod Grunobok pospolitego ruszenia i chorgwi magnawaldem ckich wystpuj wojska najemne lub zacine. Wanie w w. XIV. na Zachodzie wytworzy si wojenn traktowa, jak nowy onierz, który rzemioso, i bra za ni zapat. Wojsko zacine nie miao adnego narodowego §. 202.

sub

charakteru, a raczej

bya

to

mieszanina wszelkich na-

od

przechodzia z jednego obozu rodowoci, która za do przeciwnego. Organizacya tego wojska polegaa na systemie rotmistrzów, którzy prywatnie zacigali na swoj suonierzy, sami za umawiali si z królem co do wysokoci odu kwartalnego i co do liczby onierza.

b

dawa

rotmistrzowi list przypowiedni, zezwalajcy na utworzenie zacigu, i paci mu umówiony od. Rotmistrz za dobiera sobie towarzyszy przewanie z poród szlachty i razem z nimi wystawia swój puk, czyli kupowa dla onierzy konie, zbroj,

Król

dawa na ich wyywienie. Kady z towarzyszy mia pewn ilo swoich ludzi — oddzia ten nazywa si pocztem.

Od

dostatku

wionego pocztu.

w

uzbrojeniu, ani

towarzyszy zaleaa jako wystaJednostajnoci nie byo adnej ani

w umundurowaniu.

Na tych zasadach zorganizowane byy roty jazdy, jak i piechoty w Polsce, z pocztami, pod dowództwem towarzyszy, z których kady mia pewn liczb ludzi, czeladzi, albo pachoków. §. 203. Wojsko kwarciane. To wojsko zacine byo WZROST

POLSKI.

21

wojskowo w

322

gówn si bojow Polski,

polsce.

naprzykad,

w

czasie

wojny

13-letniej.

Wad

tego wojska bya jego niestao. Zacigano go tylko na pewien termin, po upywie którego onierz zaciny rozprasza si, i znów Ezplta zostawaa bez obrony granic. Dlatego na sejmie w r. 1562/3 utworzono stay zacig wojenny, pod nazw obrony potocznej. Odtd na kresach Rzpltej na Podolu i Ukrainie miaa przebywa pewna liczba onierzy dla obrony granic od nieprzyjació, zwaszcza Tatarów. Poniewa podatek, przeznaczony na ten cel, zwa si kwart, przeto i wojsko wzio od niego nazw wojska kwarcianego. Ilo onierza potocznego bya róna, zaleaa bowiem od wikszego lub mniejszego niebezpieczestwa. Czasem trzeba byo kwarty obraca na obron innych granic Ezpltej, wtedy naturalnie liczba obrony potocznej si zmniejszaa. Zazwyczaj nie przekraczaa ona cyfry 2 do 3 tysicy. Skadao si to wojsko z piechoty i konnicy.

cz

Ta

w

ostatnia

polu, piechota

Wojsko

to

przewaaa, jako

e

penia

sub

za

rozmieszczon bya po zamkach. zostawao pod dowództwem naczelnem

hetmana.

Godno hetmaska. Ju w w. XV. powstaa naczelnego wodza-hetmana, (od niemieckiego dowódzca). wyrazu Hauptmann Pierwotnie godno wodzów naczelnych w czasie wojny speniali mianowani w tym celu przez króla wojewodowie lub kasztelanowie. Od czasów Zygmunta Starego spotykamy na stae godno dowódzcy naczelnego wojsk, czyli hetmana. Jemu do pomocy dodany by zastpca, mniejszy hetman. Std dla odrónienia nazywano pierwszego §. 204.

godno

—

323

JAZDA POLSKA.

wielkim, a drugiego polnym, albowiem przenajczciej na kresach przy wojsku kwarcianem. Godno hetmana bya osobn dla Korony i osobn dla Litwy, by wic hetman wielki i polny koronny, oraz hetman wielki i polny litewski. zasadzie godno hetmana bya równa godnoci kadego z ministrów, ale w Radzie koronnej hetman nie zasiada z tytuu swego dostojestwa, tylko z tytuu urzdu senatorskiego, który piastowa. Czasem nawet hetman nie zajmowa krzesa senatorskiego. Natomiast urzd hetmana nie sprzeciwia si czeniu z nim innych urzdów koronnych, jak kancler-

hetmanem

bywa

W

-

si kilkakrotnie trafiao. Hetman polny zastpowa hetmana koronnego w czasie jego nieobecnoci, zazwyczaj za przebywa

stwa, co

przy wojsku kwarcianem na Ukrainie. Jeeli król bawi przy wojsku, hetman koronny oddawa si pod yego rozkazy.

Dla zapaty wojska, tudzie lustrowania onie-

godno

rza, istniaa

pisarza polnego. Nadzór nad obo-

zem wojskowym peni obony. §. 205.

cz

Jazda polska.

Jazda stanowia

gówn,

zasa-

wojska polskiego. Ona te w wikszoci wypadków rozstrzygaa bitwy i ona to przysporzya najwicej chway imieniu onierza polskiego. w. XV. znane byy dwa rodzaje jazdy: roty

dnicz

W

kopijnicze

i

roty strzeleckie.

Pierwsze uzbrojone byy w kopie na 18 stóp dudrugie w kusze, lub samostrzay. Jako uzbrojenie ochronne, zbroja, skadajca si z przybicy, z kirysu, obojczyka, zarkawic, czasem nawet i fartucha kolczatego. Strzelcy nosili pach, czyli blachy z przodu i z tyu, albo jeszcze tak zwane koszulki gie,

suya

kolczate.

W

w.

XVI. pojawiaj si husarze polscy, uzbro21*

WOJSKOWO W

324 jeni

w

POLSCE.

tarcze, kopje, tylko zamiast kirysu,

Bya

cerzem.

to jazda

Jako jazda lekka,

opici pan-

cika.

ju

bardzo wczenie, bo za Zygmunta Starego ukazuj si Kozacy. Byli oni uzbrojeni w uki i rohatyny, zreszt tak samo, jak i cika jazda, w pancerz i przybic. Szyk jazdy polskiej skada si z gównego hufcu czalu, który naksztat taranu rozbija wojska t. zw. nieprzyjacielskie, i z hufców pomocniczych, zwykle rot strzelczych, które przy ataku staray si oskrzydli nieprzyjaciela.

graa równie rol pomocnicz przy

Piechota jedzie.

Piechota polska co do dawnoci swej nie ustpuje miejsca piechocie zachodnioeuropejskiej, pod wzgldem za sprawnoci swej i organizacyi o wiele przewysza. Zacigali tak samo, jak jazd, rotmistrzowie, dobierajc sobie towarzyszy, ci za znowu czelad. Tak utworzona rota liczya 30—40 pieszych. Te mae roty si w wielkie roty bojowe, liczce od 150 do 200 ludzi. Uzbrojenie piechoty skadao si z miecza lub §. 206. Piechota polska.

j

j

czyy

szabli,

ale

starciu

si

bya z

bro

przy bezporedniem Z daleka razia piechota kuszami. Co do taktyki, zachowanie si to

tylko

nieprzyjacielem.

nieprzyjaciela

piechoty polegao na tem, aby zarzuci nieprzyjaciela chmur takich strza.

ca

za puszczajcych pociski suyy ogromne tarcze, trzymane przez specyalny rodzaj onierzy, tak z w. pawników. Otaczay Dla

obrony

pawe. Byy

to

one piechot, jakby palisad. Ten rodzaj broni, kusze tylko i

piechocie

polskiej.

Na

i

pawe,

zachodzie,

znany jest Szwajcarzy

landsknechci niemieccy uywali tylko halabard. Pod koniec w. XV. wprowadzono i do piechoty

325

STRESZCZENIE.

polskiej

dugie kopje

i

utworzono pierwszy,

z

czasem

Obok kusz, czyli samopadrugi szyk ów, wprowadzono i rusznice. Tak wic w kadej rocie byli kopijnicy, pawnicy, strzelcy (racy z rusznic kopijników.

z

lub kusz, czasem nicy,

i

jedni

i

drudzy),

trzymajcy chorgwie

nareszcie

propor-

rot.

Rozmieszczenie tych gatunków onierzy, czyli szyk, by róny, zalenie od potrzeb obrony. historyi zatem wojskowoci §. 207. Streszczenie. polskiej, spotykamy te wszystkie trzy stadya rozwoju, co w dziejach wojskowoci zachodnio-europejskiej: suba rycerska, jako przywilej i obowizek jednej warstwy, wojsko zacine i wojsko stae. Cech charakterystyczn suby rycerskiej uprzywilejowanej, która si póniej zmienia w pospolite ruszenie, by jej charakter rzeczowy, przywizany do wadania ziemi. Co do drugiego rodzaju wojska, to najemni onierze byli powszechnym typem wojska na przeomie

W

wieków rednich

Do

Polski

i

z

nowych.

pocztku wchodzi

ten typ

—

suby

wojskowej, jako obcy, cudzoziemski zwaszcza ze lska, Moraw i Czech, póniej staje si miejscowym.

Gównego kontyngentu wojska zacinego dostarczaj sami Polacy.

Rzemioso wojenne

jest

w

rozpowszechnione, a poniewa zarobku, przeto miao kadego

tych czasach bardzo uwaano je za ródo czasu licznych ocho-

tników.

Królowie znowu, nie majc pienidzy, uciekali si do zacigów patnych w razie potrzeby, po wojnie za rozpuszczali

je.

Przy braku kadr

maniem zacigu

swych towarzyszy Trzeci

oficerskich,

czuwali nad utrzy-

w stosunku do rodzaju przedsibiorców. wojska wojsko stae,

rotmistrze, którzy byli

czem w

wreszcie rodzaj

—

wojskowo w

326

polsce.

wchodzi dopiero w ycie w drugiej poowie w. XVI., nazw wojska kwarcianego, lub obrony po-

pod

tocznej.

Waciwie jednake te

liczba jego jest

e

kontyngent ten

—

wojsko zacine to róna, stosownie do potrzeb. Tylko jest to

zaciny

nie

by w

zasadzie roz-

puszczany, a to dziki kwarcie, przeznaczonej ze staego dochodu skarbowego na jego utrzymanie. Wojskowo jest waciwie zwizana ze skarbowoci, gdy pierwsza potrzeba, która powoaa do ycia skarb bya potrzeba staego wojska. Przy niezbyt wyksztaconej administracyi i skarbowoci ówczesnego pastwa, liczb wojska trzeba byo ogra-

—

niczy do minimum.

Waciwie

polskiemu spoeczestwu nie odpowiada jaki jeden rodzaj zbroi. Do koca w. XV. piechota na równi z konnic stacza bitwy i jest jednakowo uznawan za potrzebn. Dopiero w w. XVI. jazda bierze stanowczo przewag nad piechot, co si tumaczy gównie rodzajem nieprzyjaciela, z jakim Polacy walczyli, to jest Tatarów na kresach, Moskwy lub Turcyi. To te co do piechoty cofnli si Polacy w wieku XVI. nieco wstecz za innymi europejskimi narodami, którzy w tych czasach pooyli nacisk gówny na wojsko piesze. Skutki tego okaza si musiay tam, gdzie trzeba byo walczy w obronie zamków, twierdz, lub te je

zdobywa. i

Natomiast konnica polska wicia w wieku XVI, XVII. pierwsze tryumfy wojskowe w Europie.

ROZDZIA

UKAD §. 208.

pastwa w

Pierwotne

XX.

SPOECZNY.

wizy spoeczne. Mówilimy,

i

rola

zaraniu ycia narodów jest bardzo nieczynnoci, które dzi spenia znaczna. Wiksz pastwo, wykonywa spoeczestwo samorzutnie, przy pomocy samoistnych swoich organów. Dlatego ycie narodów w zaraniu ich istnienia bardziej zaley od organizacyi spoecznych, czy to na podstawie pochodzenia, czy to pokrewiestwa, czy wreszcie zatrudnie si wicych, anieli od organizacyi pastwowej. I naodwrót, jednostka znaczy o wiele mniej tam, gdzie stanowi przeciwiestwo do spoeczestwa i rozmaitych jego grup, anieli tam, gdzie ta jednostka staje wobec pastwa, które w wielu wypadkach ma na celu tylko uatwienie jej czynnoci, zabezpieczajc jej obron, wymiar sprawiedliwoci, a poniekd nawet rodki do ycia. Tem silniejsze natomiast przy braku organizacyi pastwowej wizy spoeczne. Na szczeblu pierwotnym organizacyi spoecznej, spotykamy daleko bardziej te zaznaczony rozdzia ludnoci na warstwy, kasty, lub te stany, anieli w czasach póniejszych.

cz

s

Spoeczestwa na

Wschodzie

organizoway si

UKAD

SPOECZNY.

przewanie na zasadach kastowych. Przestrzegay one silnie rónic pochodzenia, czystoci krwi, zalenie od ras, które weszy w skad ich, zazwyczaj skutkiem podboju rasy sabszej przez ras silniejsz. Spoeczestwa na Zachodzie powstaj z ludnoci jednej rasy. Natomiast w procesie uwarstwowienia ich, rol odgrywa sposób ycia i rodzaj zaj, do czego z czasem przyczyniaj si rozmaite czynniki wtórne, jak wyznaniowe i polityczne, nadto póniej pewne tradycye, lub symbole, jak n.p. herby, które pogbiaj rónice midzy poszczególnemi warstwami. Ustrój ten spoeczny nazywa si ustrojem stanowym. Chocia w podkadzie jego niema rónic rasowych, to jednak z tych rónic fachowych, politycznych, czasem nawet symbolicznych wyrasta poczucie rónicy krwi jednej warstwy, w stosunku do drugiej wtedy stanowo atwo przybiera cechy kastowoci. U ludów zachodnio-europejskich, ten proces zamarcia i skostnienia kastowego stanów zosta w por powstrzymany, przy pomocy wytworzenia si zasad

gówn

—

—

nowoytnych pastwowych. Chocia w spoeczestwach

wzy

stanowe zachodnio-europejskich ostatecznie rozbia dopiero Wielka Rewolucya francuska. Rozpocza ona wielki proces uobywatelniania i unarodowiania szerokich mas ludu, który trwa po dzie dzisiejszy. §. 209.

wnych swego

Spoeczestwo

funkcyi, istnienia,

wiecznym. Pierwszy

jakich

byy

stanowe.

Odpowiednio do gó-

spoeczestwo wymagao

cztery stany

w

dla

ustroju rednio-

stan, by to stan duchowny, który spenia funkcy religijn. Ale poniewa funkcy t uznawano za najszczytniejsz, przeto stan duchowny roci sobie pretensye do kierownictwa caem spoeczestwem, na równi z wadz wieck, panujcym, który spenia tylko rol czynnika, utrzymujcego równo-

SPOECZESTWO STANOWE.

wag pomidzy adnego

329

rozmaitymi stanami, nie liczc si do

z nich.

Drugim stanem po duchowiestwie,

by

stan ry-

cerski.

Poniewa najpierwsz czynnoci pastwa

jest

zapewnienie bezpieczestwa na zewntrz i na wewntrz wszystkim jego obywatelom, przeto obrona pastwa, czyli zawód rycerski by najpierwszym przywilejem po zawodzie duchownym. Dlatego ludzie, nalecy do zawodu rycerskiego, zwali si ludmi szlachetnymi, albo szlacht (po acinie nobiles).

rolniczy, gray Dwa inne stany: mieszczaski rol podrzdn w spoeczestwie stanowem. Tak wic stan mieszczaski trudni si przemyhandlem, cieszy si opiek panujcego, ale sem w yciu politycznem tam tylko gra wiksz rol, gdzie zawód przemysowy, kupiecki, przewaa nad zajciem rycerskiem lub ziemiaskiem. Tak byo n. p. w repui

i

blikach poudniowo-woskich. Zazwyczaj stan mieszczaski przychodzi do wadzy politycznej tylko przy nieznacznym obrbie tery-

zacinitym do zwyatwo byo obroni.

toryalnym pastwa, najczciej

kych murów

miejskich, które

w pastwach rozlegych, które potrzeobron mnóstwa rycerzy. Tutaj zawód rycerski splót si z zawodem ziemiaskim, wadza naczelna w pastwie przypada Inna rzecz

boway na

sw

i

w

udziel wacicielom dziedzicznym dóbr ziemskich,

czyli szlachcie.

Czwarty wreszcie stan tworzyli

oni mieli swoj autonomi stanow; ale nie posiadali prawa wasnoci ziemskiej, nie penili przeto funkcyi wojennych i nie mieli praw politycznych. Wyjtek stanowiy te spoeczestwa, gdzie gospo-

darstwo chopskie

rolnicy.

byo jedyn moliw form

I

gospo-

UKAD

380

SPOECZNY.

darstwa wiejskiego, jak w Szwajcaryi, i weFryzyi, i tute stan chopski na równi z innymi by przypuszczonym do spraw politycznych. Zanim warstwa rycerzy §. 210. Stan szlachecki. zorganizowaa si w jeden stan, przechodzia ona róne fazy swojego rozwoju, jakote z biegiem czasu róne taj

weszy w jej skad,. Zacztkiem jej bya, jakemy mówili, warstwa rycerska. Rycerstwo byo zawodem. Przywilej przyczy si do niego dopiero z biegiem czasu, poniewa z nim bya zwizana suba na dworze, lub przy boku panujcego, rozmaite godnoci i urzdy, a te pomagay stanowi rycerskiemu do wywyszenia si nad innymi. Zawód rycerski nie zawsze chodzi w parze z wadapierwiastki

niem ziemi. Poniewa jednak

zwyk form

wynagra-

dzania zasug rycerza ze strony panujcego byo obdarowywanie go ziemi, przeto prawa rycerskie stay si z czasem identycznemi z prawami waciciela ziemskiego. Wród tych wacicieli ziemskich zdarzay si rónice majtkowe, i tak jedni posiadali znaczne obszary ziemi, a co idzie z tym w parze i duy wpyw polityczny. Byy to rody, z których powstao monowadztwo polskie redniowieczne, komesowie i baronowie — nobiles, czyli hrabiowie.

Wikszo

jednak rycerzy miaa jedn lub par wiosek. Jestto zawizek ziemiastwa, czyli szlachty, we waciwem znaczeniu tego wyrazu. Nareszcie byli i tacy, którzy posiadali zaledwie par wók, a czsto par morgów ziemi. Bya to szlachta zagrodowa.

Rónica przeto odcieni poród szlachty bya tylko majtkowa, ale rónica ta bya bardzo silna i przechodzia z pokolenia na pokolenie, gdy w tych czasach nie znano gwatownych zmian i przesuni w stanowisku spoecznem. Bya w Polsce jeszcze do w. XIV. warstwa na-

SYMBOLE SZLACHECTWA. HERBY.

wpó szlachecka, t którzy nieli checkich nie mieli.

sub

331

wadycy, cierczaki (scartabelli), wojskow, ale penych praw szlaWarstwa ta jednak wsika i roz-

z.

topia si w spoeczestwie bardzo szybko, albo wic bya bardzo nieliczn, albo adnego szczególnego zadajej musiaa stopi si nia spoecznego nie miaa. z warstwami niszemi z warstw szlacheck, ludnoci. §. 211. Symbole szlachectwa. Herby. Na pojcie szlasuby rycerchectwa, obok czynnika zawodowego si jeszskiej, i rzeczowego wadania ziemi, herby. cze trzeci czynnik symboliczny herbach naley odróni dwie rzeczy: zawoanie i godo. Pierwsze byo jakiem hasem, n. p. Starz lub Nacz, którym rycerze, nalecy do jednej chorgwi nawoywali si na wojnie. Zauwaono, i te zawoania suyy zazwyczaj dla czonków jednego i tego samego rodu, którzy te najczciej wspólnie

Cz

cz

—

—

—

zoy

W

sub wojenn. W w. XI. XII. rycerstwo

penili

i

sobie rozmaite goda,

suce

na Zachodzie przyjo

dla odrónienia rozma-

s

chorgwi. Te goda, to herby. U nas pojawiaj si one dopiero w poowie w. XIII. i proces ten herbowania si trwa nieprzerwanie przez cig w. XIV. i XV. itych

Z chorgwi przenoszono

te

znaki,

czyli herby,

take na pieczcie, które przy sabem rozpowszechnieniu znajomoci pisma, wyciskano zamiast podpisów na dokumentach publicznych, i t. p. Zreszt znaki te, czyli goda byy rozpowszechnione zarówno wród warstw niszych ludnoci, jak wyszych. Herb za w warstwie szlacheckiej nabra innego jeszcze znaczenia: znaku przynalenoci do warstwy wyszej w spoeczestwie. Z biegiem czasu bowiem pojcie szlachectwa oder-

i

UKAD

332

SPOECZNY.

wao si nietylko od pojcia zawodu i majtku, ale stao si pojciem rodowem, czyli cech urodzenia. Wtedy ju nie trzeba byo si wykazywa adnym majtkiem, adnym zawodem, jedynie herbem, czyli urodzeniem dla stwierdzenia przynalenoci swojej do stanu szlacheckiego.

Odtd ju mona byo podnie go do wyszego dajc mu herb.

uszlachci czowieka, czyli stanu w formie aski, na-

Byo to zarazem take spokrewnienie si rodem, który si owym herbem piecztowa. Szlachcic

kady móg tym

sposobem

z

caym

podnie do

stanu szlacheckiego, czyli adoptowa za czonka rodu kadego czowieka niskiego pochodzenia. Król za nadawa szlachectwo, dajc mu swój wasny herb, tylko upoledzony, naprzykad pótora, zamiast caego herbu piastowskiego, albo z mieczem zamiast cakowitej Pogoni, herbu Jagiellonów. Herby i uszlachcenia zrobiy z godnoci szlacheckiej zaszczyt i przywilej osobisty. Ale odtd ju dostp do szlachectwa by utrudniony, nikt nie móg sobie bezprawnie przywaszczy tytuu szlachectwa, jak równie wszelkie podejrzenie o nieszlachectwo byo obraz. Z zarzutu takiego trzeba si byo oczyszcza

rk

zeznaniem

i

§. 212.

przysig

innej braci szlachty.

Przywileje szlachectwa.

Odkd

szlachectwo

stao si zaszczytem osobistym, przyjo ono charakter pewnego przywileju spoecznego, dajcego caej warstwie si i przewag w spoeczestwie. Szlachcicem odtd by kady, co si urodzi z ojca szlachcica. Wywód szlachectwa od matki nie by konieczny. Natomiast w zasadzie przestrzegano tego,

aeby

dmi

ludzie

stanu szlacheckiego kojarzyli si

z lu-

swojego stanu. Majtek, dobra ziemskie, nie by koniecznym warunkiem szlachectwa. Byo wiele szlachty gooty,

PKZYWILEJE SZLACHECTWA. (impossesionati),

sucej

u

333

monych panów. Mieszkaa

take szlachta i po miastach, ale handlem oraz rzemiosem trudnie si szlachcie nie byo wolno, pod utrat godnoci szlacheckiej. obrbie stanu szlacheckiego bya zupena równo, co si tyczy praw, bez wzgldu na urodzenie,

W

polityczne. Ale równo ta jak postulatem, faktycznym stanem rzeczy. raczej bya Caa rónica, jaka bya w stanie szlacheckim, po-

majtek, lub stanowisko

legaa na odrónieniu godnoci senatorskiej od pospotytulaturze przyjto nazywa litego szlachectwa. senatorów starsz braci, w odrónieniu od gminu szlacheckiego, który zwa si braci modsz. Dlatego adnej hierarchii tytuów, jak na Zachodzie, nie byo w Polsce, a. wic ksit, hrabiów, mar-

W

grabiów, baronów

i

t.

p.

Jedyny wyjtek stanowiy rody

ksit

litewskich

ruskich, jak Czartoryskich, Ostrogskich, Zbaraskich, którzy wywodzili si od Gedymina, i którym tytuy te przyznano. Niektóre rody moniejsze otrzymay tytuy hrabiowskie i ksice od cesarzy niemieckich, jak Kadziwiowie, Tenczyscy. Ale ogó szlachty by temu przeciwny i w konstytucyach zastrzega si niejednokrotnie co do nieprzyjmowania obcych tytuów przez Polaków. i

Tak

samo

nie

dopuszczano

do

przyjmowania

wyszych

odznak, jako to orderów, a nawet purpury kardynalskiej, jako odznaki, gwaccej poczucie ró-

wnoci

szlacheckiej.

szlachcic uwaa siebie za obywatela paogó swoich wspóbraci za naród. Pojcie obywatelstwa byo zaczerpnite z wzorów rzymskich, tak

Kady

stwa, a

samo, jak pojcia wolnoci, oraz narodu. Dlatego te trzy pojcia obejmoway tylko wazki zakres jednego stanu. §. 213.

zagarna

Prawa

dla

Warstwa szlachecka rol polityczn w pastwie,

polityczne szlachty.

siebie

ca

UKAD

334

SPOECZNY.

prawa

a z tego tytuu wszelkie

i

przywileje,

jakiemi

pastwo rozporzdza moe. A wic naprzód szlachta zastrzega sobie wyczne prawo wadania ziemi. Usunito wic od tego prawa na sejmie w r. 1496 miasta, rzekomo z tego powodu,

i

uchylaj si one od penienia

z

dóbr

suby

wojennej. Wprawdzie za króla Aleksandra prawo to zostao uchylone, postawiono tylko za warunek mia-

stom penienie

suby

Ale

ju

skie

w przecigu

wojennej

z

dóbr posiadanych.

Zygmunta I. znów je potwierdzono nakazano sprzeda mieszczanom wszystkie dobra ziemza

i

lat czterech.

Z tego powodu, nikt prócz szlachty, nie móg trzyma, czy to w dzierawie, czy w zastawie, czy

w zarzdzie dóbr koronnych. Natomiast szlachta moga mie w miastach wasno nieruchom, która bya wyjta z pod juryzdykcyi wreszcie

miejskiej.

-

To byy prawa rzeczowe szlachty, z któremi czyy si jeszcze inne, ekonomiczne korzyci, jakie stanowi szlacheckiemu przysugiway. Wolno od ce dla wszystkich artykuów wywozu, wyrabianych w domu, lub te przywozu, uywanych na domowe potrzeby, obracaa si wycznie na koszlachty, gdy ten stan jedynie produkowa to-

rzy

wary na wywóz, jakote on przewanie sprowadza towary z zagranicy. Prawo zwierzchnicze nad wocianami pozwalao

pociga wocian take czyli

nietylko do pacenia czynszów,

ale

do uprawy ziemi paskiej, lub folwarcznej, i do tak zwanej robocizny.

Nawet

z

cigna

kopal

soli,

bdcych wasnoci

królew-

zyski szlachta, albowiem kade województwo kupowao dla siebie sól z tych kopal po cenach niszych, anieli inni mieszkacy. tym celu byy urzdzone tak zwane komory

sk,

W

ZNACZENIE

w

I

W

ROLA

DZIEJACH WARSTWY SZLACH.

335

na Mai Maopolski, na Rusi. Sól t sprzedawano nietylko bez zysku, ale nawet ze strat skarbu koronnego. Podobnie szlachta woln bya od pacenia wszelkich podatków, które spaday na barki mieszczan solne

zowszu

i

kilku miejscach Wielko-

i

wocian.

Wreszcie wszelki dostp do urzdów, zarówno duchownych, jak i wieckich, by wycznie udziaem szlachty.

Miaa przytem wasne sdownictwo

szlachta zabezpieczony

samorzd,

wpyw

kierowniczy na sprawy sejmach.

i

publiczne w sejmikach i Z tego powodu warstwa szlachecka nietylko wybujaa ponad inne warstwy w Polsce, ale co wicej, rozwojowi przywileje jej zagraay prawidowemu królewskiej. i wadzy nawet a innych warstw, To te ukoczywszy proces przywaszczania sobie

wadzy nad niszymi warstwami,

czenia

jej

i

szlachta

wyst-

wadz

królewsk, w celach ogranipoddania pod swój wpyw i kontrol.

puje do walki

z

§. 214. Znaczenie

i

rola

w

dziejach warstwy szlacheckiej.

Przy tych rozlegych przywilejach, jakie szlachectwo Polsce wanem jest to, co stao ponad tymi przywilejami, albo co karao utrat tych przywi-

—

dawao w lejów.

Kady szlachcic cieszy si wolnoci osobist, czyli nie móg by karany, chyba po dowiedzeniu mu winy.

Najwysz bya oczywistej winy

i

kara mierci, zdrady kraju.

w

razie

dowodu

Mniejsze rodzaje kary, byy to konfiskata dóbr, infamia i banicya. Infamia pozbawiaa godnoci szlacheckiej, a banicya skazywaa na wypdzenie z kraju pod grob kary mierci, w razie powrotu. Zreszt obydwie

UKAD

336 kary, jak infamia

i

SPOECZNY.

banicya,

byy czsto póniej

odwo-

ywane. Tak wic walka, jak w w. XV. i XVI. prowadzia warstwa ziemiaska o udzia w yciu politycznem, skoczya si wykrzywieniem i spaczeniem caego rozwoju narodowego, skutkiem jednostronnego pochonicia przez ni wszystkich praw i przywilejów, skutkiem zupenego zaprzepaszczenia innych czynników rozwoju, jak mieszczan i ludu, skutkiem zamknicia

si w wycznoci kastowej. Pozosta jeszcze rzd, i walka z nim szlachty stoczya do reszty ustrój pastwowy Polski. Ze wszystkich obowizków, pozostawiwszy sobie bo obron granic warstwa szlachecka z organu poytecznego, przemienia si w pasorzytny, wysysajcy krew z caego spoeczestwa.

jeden,

Rzpltej

i

to najbardziej iluzoryczny,

w

pospolitem

ruszeniu,

W

pierw§. 215. Geneza stanu miejskiego w Polsce. szych wiekach istnienia Polski, miasta nie byy znane. Istniay tylko grody, czyli zamki obronne, ludno za wokoo nich zamieszkaa, bya to ludno suebna, zajmujca si rozmaitemi posugami dla zamku, jak pasaniem byda, lub te rzemiosami, wyrabianiem naczy kuchennych i t. p. Istniay zreszt tak z w. podgrodzia, albo przygrodzia, suce za miejsce targów zamieszkae w czci take przez rzemielników. i

Waciwie

stan miejski

w

Polsce poczyna

si tworzy

dopiero od kolonizacyi niemieckiej. Wtedy to przybya ludno obcego, przewanie niemieckiego pochodzenia, która przyniosa ze sob rozmaite przemysa i pocza trudni si take handlem. Ten obcy element, z którego powstao mieszczamiasta prastwo w Polsce, sprawi jednoczenie to, wie do w. XVI. miay cakiem obcy charakter, a i sam ywio mieszczaski do tego czasu mao si intereso-

e

wa

sprawami publicznemi, zwalajc cay

ich

ciar

PRAWA NIEMIECKIE W MIASTACH. na stan ziemiaski, co losach miast w Polsce.

si nastpnie

337

fatalnie'

odbio na

Miasta na prawie niemieckiem mogli zakada zarówno panujcy, jak i prywatni waciciele ziemscy. Std i charakter miast by dwojaki, jedne z nich, byy to miasta królewskie, inne za, byy to miasta prywatne, czy to duchowiestwa, czy te szlachty. Pierwsze

—

niej,

dziki opiece panujcych, rozwiny si najsilzaludniy i zagospodaroway. Niektóre z nich, jak

Pozna, Gniezno,

Kalisz,

rem

Koo,

lub

roda, si-

gaj swym powstaniem czasów przedhistorycznych. Ale kade z nich zostao powtórnie zaoone na prawie niemieckiem. Te miasta koronne odgryway nie

ma

rol w yciu politycznem Reszta,

byy

których si bardzo

to

miasta

kraju.

miasteczka prywatne,

i

duo namnoyo

ze

wzgldu na

to,

e panowie

cignli zyski nietylko z ziem, ale i z domów, targów i rónych rzemios. Ale miasta te niczem waciwie nie róniy si od wsi; wegetoway one, nie przyczyniajc si wcale do podniesienia ywiou miejskiego. §. 216. Prawo niemieckie w miastach. Miasta w Polsce wzoroway si przy swojem zakadaniu na miastach niemieckich. Stamtd pochodzi prawo miejskie, które jest niczem wicej, jak prawem niemieckiem magdeburskiem, redzkiem lub chemiskiem. Posiaday one zupeny samorzd administracyjny i sdowy, na czele którego sta wójt. Mieszczanie otrzymywali przy zakadaniu miast grunta od swojego pana. Z gruntów tych pacili mu corocznie jaki czynsz.

W

pierwszych kilku latach

po zaoeniu,

mie-

szkacy byli zazwyczaj wolni od wszelkich opat. Razem z wójtem penili te czynnoci sdowe awnicy. Pierwszy

by urzdnikiem

dziedzicznym, drudzy

byli obieralni.

Bardzo wczenie, bo WZROST POLSKI

ju w

w. XIII.

obok 94

dzie-

UKAD

338

SPOECZNY.

dzicznego urzdnika, jakim by wójt, powstaj i urzda autonomiczne, radcowie, a z czasem i burmistrz. Tak wytworzya si rada miejska, która urosa z czasem do takiego znaczenia, i do siebie wszelkie czynnoci sdowe i administracyjne miejskie. Poniewa wójtowstwa miay charakter rzeczowy, przeto niektóre bogatsze miasta, jak Kraków, Pozna, skupiy je. Odtd jedynymi przedstawicielami ludnoci miejskiej stali si burmistrze i radcy, wybieralni przez

cigna

sam ludno. Tak wic autonomia gmin miejskich na wewntrz zostaa zabezpieczona. §. 217. Podzia ludnoci miejskiej. Ludno po miastach dzielia si odpowiednio do swego procederu, na ludno kupieck i rzemielnicz. Kupcy dzielili si odpowiednio do stopnia swej zamonoci na odrbne organizacye, czyli tak zwane gildye.

Rzemielnicy natomiast wizali si w swoje odstowarzyszenia, odpowiednio do rodzaju rzemiosa, które kady uprawia, czyli w tak zwane cechy. Podobnie, jak kupcy, mieli swoj starszyzn, tak rzemielnicy swoich majstrów i cechmistrzów. Obok majstrów w kadym cechu byli czeladnicy i chopcy,

rbne

czyli terminatorzy.

Ale nie

byo cisego

odgraniczenia

towarzyszy od majstrów. Kady czeladnik stawa si majstrem, po przyjciu do cechu. Cechy byy jedynymi regulatorami ówczesnego przemysu, tak samo, jak gildye kupieckie organizaczeladzi,

torami handlu.

Handel bowiem i przemys w tych czasach nie rozwija si na zasadach wolnej konkurencyi, ale na zasadach przymusu stowarzyszeniowego. Tak wic tylko

gildye lub

cechy

przyjmoway poszczególnych

rzemielników i kupców do ona swej organizacyi, chy wyzwalay terminatorów na czeladników, tym

ce-

za

PODZIA LUDNOCI

339

MIEJSKIEJ.

daway prawo trudnienia si samodzielnie swoim przemysem, czyli prawo majsterskie. Cechy kieroway równie caym systemem pracy, przepisyway jej formy, ilo godzin, potrzebnych do zatrudnienia. One wreszcie pierwotnie stanowiy ceny na wyroby i okrelay pac czeladników. Z czasem funkcye te przejli starostowie i wojewodowie, którzy ostatnim

zasigali jedynie opinii cechów. Prócz tych celów czysto ekonomicznych, stowarzyszenia przemysowe i kupieckie redniowieczne miay na widoku take cele religijne. Kady cech mia swojego patrona, gremialnie bra udzia w obchodach uroczystych religijnych. Obowizkiem cechów i stowa-

rzysze byo równie przychodzi z doran pomoc swoim czonkom w razie choroby, kalectwa lub staroci.

Przy takiem zrónicowaniu samego spoeczestwa miejskiego wedug zawodów i stopnia zamonoci na rozmaite warstwy, nie obywao si bez walki i antagonizmów w onie samych mieszczan. Za pole do nich udzia w administracyi miejskiej i sdownictwie, czyli w tak zwanej radzie

suy

miejskiej.

Odpowiednio do stopnia zamonoci, byy dwie gówne warstwy wród ludnoci miejskiej: warstwa kupiecka, tudzie warstwa rzemielnicza. Pierwsi stanowili patrycyat

majtki, drudzy

wielu z nich miao swoje tumem, lub pospólstwem.

miejski,

za

byli

Otó midzy

patrycyuszami a pospólstwem przychodzio bardzo czsto do walk i stare. Z pocztku dostp do rady miejskiej by zawarowany tylko dla patrycyuszów, ale ju w w. XIV. rzemielnicy otrzymali od Kazimierza Wielkiego prawo zasiadania i

w

radzie

miejskiej.

Odtd obok kupców

bogatych wacicieli ziemskich, rada miasta, lub ma-

gistrat,

skaday si take

z

cechmistrzów.

Kady cech 22*

UKAD

340

mia swojego

SPOECZNY.

przedstawiciela

w najwyszym zarzdzie

miasta.

Ale odnosio si to tylko do wielkich miast króKraków, Pozna i t. p. mniejszych

W

lewskich, jak

byli tylko wójci §. 218.

wraz

z

awnikami.

Autonomia miejska.

spoczywa w rkach rady czele.

ich nie

Oni

to

bya

Cay zarzd nad

miastem

miejskiej z burmistrzami na

gospodark miejsk, a rola gdy si zway, e wszystkie sprawy,

prowadzili

ma,

czy to dotyczce bezpieczestwa miejskiego, zdrowia ycia obywateli, czy to majtkowe, skarbowe, lub i inne naleay do zakresu rady. Prawie kade miasto tworzyo pastwo w miniaturze, dlatego posiadao wasne sdownictwo, administracy, skarbowo, a poniekd nawet i stra bezpieczestwa, milicy, czyli wojsko. Sdownictwo spenia, jak wiemy, wójt z awnikami, z pocztku dziedziczny, a póniej, gdy wójtowstwo skupiono, obieralny. sdowniAle i rada miejska wykonywaa ctwa, o ile dotyczyo ono spraw, zalenych od samej

cz

rady.

Uchway rady miejskiej obowizyway wszystkich zway si wilkierzami (z niem. wilkur). Doobywateli i

tyczyy one przemysu i handlu, bezpieczestwa od ognia, porzdku wewntrznego, utrzymania czystoci miasta, naprawy dróg, mostów, murów i waów obronnych. Dla wygody mieszkaców miasto zaprowadzao studnie, nieraz wodocigi, utrzymywao szpitale. Na te cele miasto mogo nakada podatki na obywateli.

Kade miasto czerpao gówny dochód z majtku nieruchomego, naleay tutaj wsie, domy, niektóre sklepy, kramy i jatki, czasem pewne przedsibiorstwa, jak i

t.

w Krakowie kamienioomy, p.

cegielnie,

wapienniki,

AUTONOMIA MIEJSKA.

341

tego, miasta cigny dochód z handlu. prawie miecie bya waga publiczna, za uycie której kupcy pacili pewien podatek, podobnie cignito dochód z woskobojni, postrzygalni, i t. p. Pobierano równie co od kupców, od towarów przywoonych na targ, lub na jarmarki. Gdy te dochody nie wystarczay, wtedy uciekano si do nakadania ogólnego podatku. Podatek ten nazywa si szos, a cigano go zarówno od domów, jak od przemysu i handlu, tudzie od majtków. Ten szos miejski z czasem sta si take szosem królewskim, odkd panujcy nie zadawalniali si zwykymi podarunkami, jakie im skaday miasta, a wymagali na potrzeby pastwa ogólnego podatku. Wtedy cigano go pod postaci szosu. Ten szeroki zakres autonomii miejskiej, istnia tylko w miastach królewskich, czyli takich, które byy

Prócz

W

kadem

wasnoci

króla.

Ale przetrwa on niedugo.

wieków rednich

Na przeomie bowiem szlachta rozpocza

nowoytnych,

i

walk z miastami w interesach swoich ekonomicznych, po czci politycznych, która skoczya si nietylko usuniciem miast od wszelkiego udziau w yciu politycznem, ale

take znacznem ograniczeniem autonomii

miejskiej.

Z pocztku

król

bezporednio

spenia nadzór powierzy swoim

nad miastami, póniej czynno t urzdnikom, starocie i wojewodzie. Odtd krpowaa wszystkie czynnoci rady miejskiej wola starosty lub wojewody. Rozpoczy si osawione rzdy starociskie, które nie mao przyczyniy si do podkopania zamonoci i do ostatecznej ruiny miast §. 219.

wyczny

w

Polsce.

Rola polityczna miast.

przywilej polityczny

Zanim

w

szlachta

Polsce,

osigna

take

i

mia-

UKAD

342 sta

naleay do

SPOECZNY.

liczby czynników,

sach pastwa. w. XIV., nawet jeszcze

W

w

stanowicych o w.

lo-

XV. miasta zna-

na równi z dygnitarzami i szlacht, podpisuj traktaty z obcemi mocarstwami. Tak byo w roku 1343 w traktacie kaliskim, który podpisay miasta Kraków, Pozna, Sandomierz, Scz, Kalisz, Wocawek czniejsze

i

Brze

kujawski.

Podobnie w

r.

1436 podpisali tra-

ktat brzesko-kujawski przedstawiciele miast

Krakowa,

Poznania, Kalisza, Pocka, Lwowa i Warszawy. Na zjedzie w Kadomsku w r. 1374 w czasie bezkrólewia ustanowiono w kadej prowincyi rad z 6 ziemian i 2 przedstawicieli miast, która miaa sprawowa rzd, do koronacyi króla. do czasów Aleksandra, miasta bior udzia w wyborze króla. Wysyaj te swoich przedstawicieli na sejm. Ale ju w r. 1506 statut askiego postanawia, i plebejusze nie bra udziau w sejmach pol-

a

A

mog

skich.

W rzeczywistoci jednak

zasiadali przedstawiciele

gównych miast, jak Krakowa, Poznania, na sejmach, tylko gos ich mia znaczenie doradcze w sprawach, obchodzcych stan

Na

polu

miejski,

wic ycia

zwaszcza kupiecki. politycznego,

mieszczanie

w w. XVI. swoje prawa, co byo rzecz niezmiernie szkodliw dla caego rozwoju prawno politycznego Polski. Odtd wic wszystkie sprawy, nietylko pastwowe, ale i ekonomiczne, byy rozstrzygane z jednostronnego, szlacheckiego punktu widzenia. przykaday Co prawda, miasta w Polsce za wag do udziau w yciu politycznem, wycznie za-

utracili

ma

bdc

handlem i wzbogacaniem si. wieku XV. a zwaszcza na pocztku w. XVI. mieszczanie, a zwaszcza stan kupiecki w Polsce, dosigli znacznego stopnia zamonoci, wydawali córki swoje i to nietylko za zwyk szlacht,

jte

W

zam

343

MIASTA PRUSKIE. ale

nawet za senatorów. Od kupców krakowskich po-

yczali królowie, i to nietylko swoi, ale i obcy. Tak u mieszczanina Krakowskiego, Mikoaja Wierzy nka poycza Karol, margrabia morawski, póniejszy cesarz niemiecki, pod nazw Karol IV. To bogactwo miast kuo w oczy szlacht, która

zakazaa mieszczanom nabywania majtków ziemskich. Z pod tego prawa wyjte byy jednak gminy niektórych wikszych miast, jak Krakowa, Poznania, które mogy posiada majtki ziemskie. Na Litwie podobne prawo zostawi Zygmunt August miastu stoecznemu Wilnu, w r. 1568. Zarazem magistraty tych miast byy zrównane w prawach ze szlacht.

Podobnie ograniczono dostp plebej uszów, czyli mieszczan do godnoci duchownych, zniesiono sdownictwo miejskie w sporach midzy ziemianami a mieszczanami, a poddano tych ostatnich sdownictwu ziemskiemu, albo te sdom mieszanym ze szlachty i

mieszczan.

Wreszcie nawet

najwysz

instancy

sdow

dla

mieszczan, po upadku sdu najwyszego prawa niemieckiego w Krakowie, stay si sdy assesorskie, w których przewodniczcym by kanclerz, a sdziami przedstawiciele szlachty. nic

Tak wic mieszczastwo zeszo do roli czynnika, nieznaczcego w pastwie na polu politycznem,

gdy wypara wego

je ze

wszystkich

gazi ycia pastwo-

szlachta. §. 220.

Miasta pruskie.

Miasta pruskie

miay

zape-

wnione wyjtkowe stanowisko w pastwie, a to gównie dziki bogatemu i niezalenemu stanowi kupieckiemu,

si w Prusiech rozwin. Miasta pruskie posiaday z reguy prawo nabywania i sprzedawania swych dóbr. Z poród nich trzy wiksze, a mianowicie Toru, Elblg i Gdask, miay

jaki

UKAD

344

SPOECZNY.

swych przedstawicieli w senacie pruskim, mniejsze za w izbie poselskiej, ale tylko na sejmiku generalnym pruskim.

Od udziau w sejmach polskich miasta pruskie same si usuny. Tak wic, gdy senatorowie pruscy po roku 1569 weszli w skad senatu polskiego, a posowie ziemscy w skad izby poselskiej, miasta pruprzeciwne unii bezporedniej, czyli zespoleniu urzdze pruskich z urzdzeniami koronnemi, nie przychyliy si do wezwania króla i nie weszy w skad izby sejmowej. Odtd wic sejmy polskie skie,

najbardziej

wiec

nieobecnoci cakowit ywiou miejskiego. Bray natomiast miasta pruskie jeszcze póniej udzia w wyborze króla, na równi z wikszemi miai

stami koronnemi, jak Krakowem, Wilnem, Poznaniem,

Lwowem

Lublinem.

i

§. 221.

Warstwy ludnoci wieniaczej.

Jednolita pod

wzgldem narodowym ludno wiejska piastowska tworzya barwn mozaik pod wzgldem prawno-spoecznym. — Rónorodno ta odcieni bya zawarunkowana rozmaitymi stopniami swobody lub zalenoci, w jakiej si znajdowaa czy to wzgldem panujcego, czy te warstw wyszych, duchowiestwa i szlachty. Tak bya ludno wolna, dziedzice, zwierzchnicy rodów wieniaczych, najpierw osiedlonych w Polsce. Byli oni obowizani tylko do pewnych danin, mieli prawo wadania dziedzicznego swoj ziemi i podlegali jedynie wadzy ksicej. Bya ludno suebna, tak zw. narokowa, która penia rozmaite posugi dla ksicia, lub dla grodu, czasem dla jego urzdników, jak koniuchowie, myliwi, pasterze, rzemielnicy,

Bya

wreszcie

siedziaa na ziemi,

duchowiestwa si rusza.

i

i

t.

p.

ludno, tak zw. czy to ksicej,

przypisana, która czy to prywatnej,

szlachty, z której nie

wolno

jej

byo

WARSTWY LUDNOCI WIENIACZEJ.

Caa

ta

ludno w równym

345

stopniu

uprawiaa

na swoj odpowiedzialno, jedynie skadaa na rzecz swoich panów pewne daniny, jakoto

ziemi dla

siebie

krow,

cep,

i

t.

i

p.

Skutkiem rosncej liczby nada powikszaa si ludno wiejska we wsiach prywatnych, natomiast uby-

wao

jej we wsiach ksicych. Panowie we wsiach starali si o zwolnienie ludnoci wiejskiej z pod zalenoci ksicia i jego urzdników i o poddanie tej ludnoci pod bezporedni zaleno od siebie samych. Nazywao si to zwolnierzeczywistoci niem od ciaru prawa polskiego. byo to przeniesieniem tych samych obowizków z osoby panujcego na osob, obdarzon ziemi i ludnoci.

W

Ludno

wiejska

w

Polsce piastowskiej trudnia

przemysami wiejskimi, jak upraw roli. Same daniny byy przewanie skadane w naturze.

si

bardziej

Rola

i

puszcze, czyli gospodarstwo lene, zaspokajay

w zupenoci potrzeby do ycia zarówno

tej

ludnoci,

panów, czyli wacicieli ziemskich, za to przysparzao tym ostatnim niezmiernie mao dochodu. To pobudzio naprzód panujcych, póniej osoby prywatne do sprowadzania obcych osadników i zakadania nowych wsi, ju na innem prawie, anieli dawne polskie na prawie niemieckiem. cech tej zamiany by inny stosunek wocian do pana, waciciela ziemi, i inny rodzaj obo-

jak

i

jej

— Gówn

wizków. Pan dawa osadnikom zupeny samorzd, tak, jak to zreszt byo i w miastach. Osadza przeoonego wsi, czyli tak zwanego sotysa, który by najwyszym sdzi i stróem prawa. Chopi za wybierali z poród siebie awników, którzy razem z sotysem sdzili sprawy.

W

zamian za ziemi, chopi pacili panu ju nie daniny, jak dawniej, ale pewien czynsz w pienidzach.

UKAD

346

SPOECZNY.

tej zamianie pan najwicej korzysta. Nie mówic o tem, ukad wsi niemieckiej, regularny i prawidowy, by podatniejszy do uprawy ziemi, jak ukad wsi polskiej, rozrzuconej i rozkawakowanej, pan przysparza sobie jeszcze nowe róda dochodu, który by

I

na

e

ju

pobierany nie §. 222.

wsi gie,

w

naturze, ale

Stanowisko kmieci.

w

gotówce.

Tak powsta dwojaki typ

w Polsce: jedne na dawnem prawie polskiem, druzaoone na nowem prawie niemieckiem. Ale li-

czba pierwszych

z

Przyczyn

bya wiksza intratno

tego

biegiem czasu nieustannie malaa.

nych na prawie niemieckiem, nowie chtnie przenosili wsie

prawo

z z

powodu

wsi,

zaoo-

której

pa-

prawa polskiego na

niemieckie.

Do powiedzie, i w

zwaszcza w w XV. znikaj dawne warstwy ludnoci wolnych dziedziców, suby narokowej i chopów przypisanych, a natomiast powstaje jednolita warstwa ludnoci chopskiej, t. z w. kmiecie, z sotysami na czele. w. XIV., a

Cech przede wszystkiem tej nowej formacyi ludowej, bya jej wolno osobista. Zaleao to ju od samego charakteru osadnictwa, które byo dobrowolnym kontraktem midzy panem a osadnikiem, jak równie opierao si na samorzdzie w obrbie osad wiejskich gmin (od wyrazu niem. Gemeinde). Dziki tej wolnoci osobistej, kmie móg si przenosi z miejsca na miejsce, od jednego pana do drugiego. Byy naturalnie pewne granice tego przesiedlania si — granice, zakrelone wymogami ekonomicznemi i prawnemi zobowizaniami kadej ze stron. ograniczy liczb Kazimierz Wielki Tak wic ju przesiedle si chopa z jednej wsi do dwóch gospodarzy na rok, a to z tego powodu, aby masowe wychodtwo nie rujnowao rolnictwa krajowego. Podobnie by okrelony termin wysiedlania si na koniec roku gospodarczego, (a wic pod zim). Kmie musia róczyli

STANOWISKO KMIECI.

347

wnie zapowiedzie swoje wyjcie, ewentualnie znale zastpc. Pod wzgldem

dla siebie

sdowym chop zalea tylko od swojego sotysa, zreszt móg pozwa kadego w razie krzywdy, mu zadanej, przed jego waciwym sdem, móg wreszcie apelowa do samego króla, wzgldnie do najwyszego sdu prawa niemieckiego. Pod wzgldem majtkowym kmie nie by waciroli, tylko jej uytkowcem, i paci z tego powodu czynsz. Przy wysiedlaniu si musia zostawi gospodarstwo w takim stanie, w jakim je zasta, musia zwróci panu wszelkie poyczki, jakie otrzyma na pierwsze zagospodarowanie si, musia wreszcie zapaci taks za wyjcie, t. z w. wstanne. Zreszt byway wypadki, kiedy kmiecie mogli bezwarunkowo opuszcza swych panów, a to w razie gwatu, przez nich popenionego, w razie kltwy, rzuconej na pana, i nieoczyszczenia si z niej w cigu cielem

jednego roku. niektórych okolicach Polski, jak na Rusi Czerwonej, na Mazowszu, by jeszcze zwyczaj rkojemstwa, pan, do którego kmie si przepolegajcy na tem, nosi; dawa za niego pork, i tene wykona wszystkie obowizki przesiedlenia, wkadane na niego przez prawo. Zwyczaj ten zapewnia chopom opiek praprzy przesiedlaniu si. Dziki tej swobodzie nietylko zamono chopów kwita, tak i przewyszaa nieraz nawet i dostatki

W

e

wn

biedniejszej

szlachty,

kmiecie mogli

ale

i

pod wzgldem owiaty

wspózawodniczy

z

t

§. 223. Walka o zniesienie soystw. i

najwpywowsze stanowisko poród

ostatni.

Najwybitniejsze kmieci zajmowali

sotysi.

Pooenie

myche

kmieci,

ich o tyle

i

byo

byli oni

lepszem od pooenia sawacicielami swoich grun-

4

UKAD

348 tów. Grunta te

kiedy

SPOECZNY.

dochodziy znacznych rozmiarów,

obejmoway po par anów

(zazwyczaj

nie-

2

—

anów).

Z gruntów swoich sotysi nie pacili panom adnego czynszu. Wreszcie sami pobierali pewn (^e) dochodów z czynszów od wszystkich kmieci i tak dochodu z kar sdowych. Sotysi musieli peni wojskow, z tytuu posiadanej ziemi, a to im dawao stanowisko, prawie równe ze szlacht. Nosili oni tak samo, jak i szlachta,

cz

cz

sub

bro. Nic

sk

wic

i midzy warstw

dziwnego,

ziemia-

sotysi najwczeniej rozbudzi si antagonizm. Antagonizm ten da powód do ogoszenia sotysów za wichrzycieli i buntowników (rebelles). Chwycia si tej przykrywki szlachta, aeby sotysów wyprze z zajmowanego stanowiska. Poniewa nie moga pozbawi ich prawa do ziemi, przeto w statucie warckim z r. 1422 ogosia, i kady pan moe spaci sotysa, jeli go uzna za bezuytea

cznego lub buntownika.

Odtd

przez

cay

w.

XV.

i

XVI. cignie si uporna

rezultatem której byo niezalenej warstwy ludnoci

walka szlachty ze sotysami, zniknicie kmiecej,

W

tej

jedynej

wadajcej ziemi. w.

XVI.

i

XVII. sotystwa

s ju

w

posiadaniu

szlachty.

Zazwyczaj ziemia bya wcielan do gruntów papan obejmowa na siebie grunta sotysie, albo te zdawa je na swoich zastpców. Poniewa za najwaniejsz z tych funkcyi bya sdziowska, przeto wraz ze skupieniem sotystw znika autonomia kmieca, na polu sdownictwa, które przeszo te w rce paskie. dodatku kmiecie zostali pozbawieni najsilniejszej pod wzgldem majtkowym warstwy, w której skich, a

W

OGRANICZENIA WOLNOCI OSOBISTEJ KMIECI.

dotychczas znajdowali oparcie

uyciem

i

i

349

ochron przed nad-

samowol panów.

Proces ten jednak skupywania sotystw by dopiero pocztkiem akcyi ziemiaskiej, która w rezultacie

skoczya si pozbawieniem chopów wolnoci ceniem ich w ludno paszczynian.

i

obró-

W

wieku §. 224. Ograniczenia wolnoci osobistej kmieci. XIV. zakazy wysiedlania si chopów ze wsi miay na celu jedynie podniesienie rolnictwa i uregulowanie prawnego stanowiska kmieci do pana. w. XV. za wystpuje inna tendencya tego zakazu, wrcz zmierzajca do pozbawienia wolnoci oso-

W

bistej kmieci.

W

tym celu ograniczono w r. 1496 prawo wysiesi ze wsi do jednego kmiecia rocznie. Naoono przytem inne warunki, nie mniej uciliwe zarówno dla swobody, jak i dla rozwoju umysowego

dlania

spoecznego kmiecia. Zabroniono wysya ze wsi synów kmiecych na na nauk lub do rzemiosa w liczbie wyszej ponad dwóch rocznie i to za specyalnem upowanieniem panów. wieku XVI. nastpio zupene zniesienie wolnoci kmiecej. Stao si to ju nie na mocy prawa, ale na mocy zwyczaju. Pierwszy statut z roku 1532 nakazywa chwyta i zwraca panom kmieci, którzy porzucili wie, bez i

W

opowiedzenia si.

Odtd ju

nastpuje cay szereg podobnych kon-

stytucyi, co dowodzi,

i

zbiegostwa kmieci niezmiernie

si zagciy. Najczciej zbiega kmie do ziem kresowych na Woy, Ukrain lub Podole. Tam atwiej byo ukry si przed pocigiem, jak równie tam niechtnie wydawano zbiegów, których rk potrzebowano do upra-

wy

ziemi.

W taki to jeszcze rozlunienie

wzów

sposób znajdowa

kmie pewne

swej niewoli od chwili

pozbawi

UKAD

350

swem potomstwem

do jego i

za

ziemi.

Naoenie

§. 225.

nin

uwaany by odtd wraz wasno pana, przywizan

go swobody. Prawnie

nia

ze

SPOECZNY.

robocizny na chopów.

prestacyi redniowiecznych

ograniczaa si ona do paru dni

W liczbie da-

bya robocizna, ale w roku dla koszenia i

cia

zboa. ówczesnem gospodarstwie pan posiada niewielki tylko obszar gruntu, uprawiany zazwyczaj przez jego siana, lub

W

czelad. Reszta ziemi bya uytkowana przez kmieci. Podobny stosunek by i we wsiach na prawie czynszowem, albowiem wielcy waciciele tylko porednio korzystali z ziemi, sami nie zajmujc si jej

upraw. zmieniy si

z chwil, gdy rolnictwo dochodu, anieli czynsze. Wtedy to ziemianie zaczynaj uprawia grunta na wasny rachunek, nie pacc z nich w dodatku adnego podatku. Zmiany te wywoay dwojakie dnoci. Po pierwsze starano si powikszy obszar ziemi folwarcznej, dotychczas bardzo szczupy, a dokona tego mona byo w dwojaki sposób, albo zabierajc pod upraw coraz to wiksze iloci nieuytków, albo przywaszczajc sobie grunta chopskie.

Stosunki

te

zaczo przynosi wicej

Poniewa

w

w.

XVI.

i

kultura rolna nie wiele si poprawia póniej, przeto ten drugi sposób powi-

kszenia, czyli zaokrglenia gruntów paskich, t. j. folwarcznych kosztem chopskich praktykowano na wielk skal. Korzystano z wymarcia rodziny kmiecia, albo te w sposób gwatowny wyzuwano go z jego posiadoci.

Druga

aeby mie

dno

wielkiej

uprawy polegaa na

taniego robotnika. Dawna czelad warczna nie wystarczaa do uprawy caej ziemi warcznej.

tern, folfol-

STRESZCZENIE.

351

Ju w

w. XV. syszymy skargi ziemian na wydasi kmieci zagranice, jak naprzykad z Wielkopolski do Prus, na roboty w polu. Zakazy wysiedlania si ze wsi byy niczem innem, jak dnoci zatrzymania we wsi robotnika. Obok dawnego czynszu naoono na kmieci jeszcze obowizek uprawy ziemi paskiej, czyli robocizny. Na sejmie bydgowskim w r. 1520 po raz pierwszy naoono powszechny obowizek robocizny w rozlanie

miarach jednego dnia w tygodniu na chopów i zarazem uchwalono, aby wszyscy waciciele ziemscy cile si trzymali tego prawa. Ale w praktyce postpiono znacznie liczb dni tak, i dochodzia ona nawet do piciu w tygodniu.

Tak wic pod wzgldem spo§. 226. Streszczenie. ecznym zaznacza si w Polsce bardzo wyrany podzia na stany, których równowaga jednak nie dugo przetrwaa.

Równowag t nadawa spoeczestwu

silny ab-

solutyzm monarchiczny za Piastów. Wtedy kady ze stanów, czy to szlachta, czy to mieszczastwo, czy to chopi, mieli prawne podstawy do samoistnego rozwoju. Równowag t naruszyo dopiero przyjcie do wadzy stanu ziemiaskiego. si, i stan mieszczaski jest nanazbyt niejednolity pod wzgldem narodowym, aeby móg przeciwstawi warstwie ziem-

Wtedy okazao

zbyt nieliczny skiej

sw

i

inicyatyw polityczn.

Gorzej jeszcze

byo

z

warstw wociask,

której

samoistn egzystency podkopaa zmiana warunków ekonomicznych, przejcie od gospodarki chopskiej czynszowej do folwarcznej, wielkopaskiej. Przy tej zamianie kmiecie nietylko stracili podstaw do rozwoju i do rozszerzania si ziemi, ale

—

UKAD

352

take wolno osobist,

SPOECZNY.

niebawem z samoistnych gospodarzy przeksztacili si na robotników paszczya

nianych.

W

tych

warunkach naturalnie

o umysowym ludnoci.

nie

byo mowy

politycznym rozwoju niszych warstw

i

Nawet mieszczastwo, w wieku XIV.

mone

i

i

XV.

za-

tudzie kulturalnie, w wieku schodzi na coraz to podrzdniejsze

silne politycznie

XVI. cofa si

i

stanowisko.

Na widowni dziejow wystpia warstwa ziemiaska, wielka i rednia wasno rolna, która skupia wszelkie prawie przywileje i wszelkie prawa polityczne.

Póki

bya

to

warstwa rycersk

w cilej szem

zna-

czeniu tego wyrazu, poty penia ona zaszczytn i jez najwaniejszych funkcyi spoecznych, obron Rzpltej. Nie miaa te wtedy adnych cech kastowoci

dn ani

te

nie

tamowaa swobodnego rozwoju innych

Z tej warstwy wyszli owi MelsztyTarnowscy, Ostrorogowie, których imiona chlubnie zapisay si w dziejach Polski. warstw ludnoci.

scy,

Tczyscy,

Ale

z

przeobraeniem si rycerstwa w warstw

kapitalistów ziemiaskich,

wielkich agraryuszy,

zmie-

nia si do niepoznania ich rola polityczna i ich stanowisko do innych warstw ludnoci. Ju wtedy nie mona mówi o spoeczestwie stanowem redniowiecznem. Spoeczestwo polskie zmienio si w spoeczestwo nowoytne, gdzie podzia stanowy by tylko form, na jego miejsce wystpuje inny podzia nowoczesny, na klasy, a w tym podziel pierwszorzdn rol graj interesa ekonomiczne.

Funkcye, zarówno które na Zachodzie

wytwórcze, jak

i

handlowe,

speniaj warstwy mieszczaskie,

STRESZCZENIE.

353

obejmuje u nas szlachta. Ona kwitnie pod wzgldem ekonomicznym, ona interes swój klasowy identyfikuje z

interesem narodowym. Ona wreszcie brzemi obostacza na klasy upoledzone, ludno wiejsk miasta, i na tych klasach buduje swoje panowanie.

wizków i

WZROST

POLSKI.

23

ROZDZIA

XXI.

STOSUNKI EKONOMICZNE. Czynno

rozwój spoeczestwa. ekonomiczna stopniu rozwoju spoeczestwo musi zaspakaja swoje potrzeby materyalne. Jest to czynno §.

227.

i

Na kadym

ekonomiczna spoeczestwa. Czynno ta jednak zmiesi odpowiednio do warunków i do stopnia rozwoju, na jakim znajduje si dane spoeczestwo. nia

Albowiem jak kada czynno ludzka, podobnie ekonomiczna posiada pewne formy. Temi ziemia, czyli warsztaty prac, sposób i roformami i

czynno

s

zaj, czyli warunki techniczne pracy it. p. A dalej poniewa czynno ekonomiczna odbywa si w onie spoeczestwa, przeto wymaga pewnych organizacyi, na grupy, na kierowników naprzykad na zawody dzaj

i

na pracowników i t. p. Poniewa jednak najwysz form organizacyi spoeczestwa jest pastwo, potrzeba przeto pewnego ustosunkowania funkcyi ekonomicznych do funkcyi pastwowych. Dopiero w zakresie ycia pastwowego wiadoma wola caego spoei objawia si czestwa, które obejmuj zarówno stosunki polityczne jak ekonomiczne, kieruj nimi, czyli wytwarzaj to, co si zowie polityk ekonomiczn. i

dno

GAZIE

PRODUKCYI.

35B

Taki stan jest jednak wyrazem wysokiego postpu stosunków ekonomicznych — chocia ju w zarodzie kadej organizacyi pastwowej kiekuje take

myl

ekonomiczna

—

dno do kierowania

zacyi procesów wytwarzania

i

i

organi-

spoywania bogactw.

Na niszym stopniu rozwoju, pastwowa jest saba, wikszo

kiedy organizacya zada ekonomiorganizacye spoeczne. jej

cznych speniaj samorzutnie To samo, comy mówili o czynnociach sdowych, administracyjnych i t. p., da si równie odnie i do czynnoci ekonomicznych. Organizacye stanowe redniowieczne speniaj równie funkcye ekonomiczne. Wreszcie bardzo niski stan zrzeszenia i zrónicowania spoeczestwa pozostawia jednostkom, a co naj-

wyej rodom trosk

o byt, o

walk

z

natur. Na tym

stopniu rozwoju wystpuje równoczenie niski poziom wydajnoci pracy, tudzie pierwotny sposób wytwai podziau bogactw. si Te trzy fazy ewolucyi ekonomicznej i w Polsce z trzema fazami rozwoju politycznego — organizacyi pierwotnej, stanowej i nowoytnej pa-

rzania

cz

stwowej. §. 228. Gazie produkcyi. Ziemia jest podstaw do wyywienia si ludnoci. To te w gruncie rzeczy kada produkcya opiera si przedewszystkiem na upra-

wie ziemi, czyli na rolnictwie. Dopiero dalszy proces ekonomiczny polega na przetwarzaniu podów ziemnych odpowiednio do rozmaitych potrzeb ycia na inne produkta, czyli na wyroby przemysu. Trzecia wreszcie pracy ekonomicznej polega na zaspa-

ga

kajaniu potrzeb

mieszkaców w rónych miejscach

porednictwem wymiany nowi

ju

i

krenia bogactw

— co

za

sta-

zadanie handlu.

Kada w kadem

z

tych trzech

gazi ekonomicznych

spoeczestwie

—

tylko

istnieje

odpowiednio 23*

do

356

STOSUNKI EKONOMICZNE.

miejsca i czasu oraz innych warunków spoecznych politycznych ksztaci si i rozwija.

i

Postp ekonomiczny polega wanie na

coraz to

intenzywniejszej produkcyi i na coraz atwiejszem zaspakajaniu potrzeb ludnoci. Z biegiem czasu nietylko pojedyncze grupy w obrbie jednego i tego samego spoeczestwa, ale nawet rozmaite spoeczestwa wchodz ze sob w stosunki wymienne. Ju produkcya miejscowa nie zadawalnia potrzeb danego spoeczestwa, ucieka si wic ono do produkcyi innych krajów i nawzajem samo zaspakaja potrzeby nietylko swoje wasne, ale i ssiadów. Tak wic czynno ekonomiczna spoeczestwa ujawnia si nietylko w pracy wewntrznej, ale i na zewntrz w formie handlu, podobnie jak kady inny proces spoeczny, dajmy na to polityka, w formie obrony granic, lub te ekspanzyi na zewntrz. §. 229. Gospodarstwo pierwotne. Rolnictwo na pierwszych stadyach swojego rozwoju znajduje si w pooeniu bardzo trudnem. Brak odpowiednich narzdzi do uprawy ziemi, wielkie obszary lasów, nieznaczna liczba sprzaju i t. p., przyczyniaj si do tego. To tez równorzdne z niem stanowisko zajmuje produkcya lena i wodna, jak bartnictwo, ryboóstwo, myli wstwo Nawet w czasach póniejszych, gdy kultura i t. p. rolna rozwina si ju na zachodzie, jak w Wielkopolsce lub Maopolsce w w. XV. i XVI., wschodnie dokresy pastwa, jak Woy, Ukraina, Podole, piero na stopniu przejciowym od stanu myliwego do kultury rolnej. i gospodarki lenej i wodnej

s

Wsie polskie tworzyy si drog stopniowej,

wie-

lowiekowej pracy pokole. Praca ta dorywcza wycisna niejako swoje pitno na ukadzie gruntów wiejskich, chaotycznym, rozrzuconym na podziale gruntów pomidzy wielu wacicieli, z których kady mia ju nietylko utrudniony dostp do swego kawaka

—

GOSPODARSTWO PIERWOTNE.

357

ziemi, ale wrcz ta wielokawako przeszkadzaa cyonalnemu systemowi gospodarowania.

Niski

stan

rolnictwa

w

Polsce

by jedn

ra-

gó-

z

wnych pobudek do zamiany gospodarki polskiej wiejna gospodark niemieck czynszow. Ustrój wsi niemiecki wprowadzi regularn szachownic pól, z których kademu osadnikowi wydzieskiej

Kady

lano zazwyczaj jeden an ziemi. mie odtd nietylko wydzielony

kawaek

gruntu,

w pobliu

ale

w

i

dodatku

osadnik

móg

zaokrglony swój si

móg budowa

swej ziemi.

Ten stan rzeczy uatwia rolnictwo

stworzy gospodarstwo wiejskie drobne: jedno, pótora, lub dwuanowe. Prócz tego byli kmiecie, posiadajcy tylko poanu, czasem mniej, jak n. p. ogród warzywny do uprawy — i najmniej, którzy siedzieli u waciwych kmieci na mieszkaniu (komornicy) i uprawiali ich i

ow

ziemi.

Wielka wasno nie zajmowaa si wcale upraw chyba niewielkiego kawaka ziemi w pobliu kadym razie chodzio tylko dworu lub zamku. o produkcy na wyczne potrzeby wacicieli ziemi. w. XV. i XVI. nastpuje proces ekonomiczny wrcz przeciwny. Rozwija si gospodarka folwarczna, wielka uprawa ziemi, i ona wyrugowuje z czasem gospodark chopsk czynszow. Zmiana ta jest bardzo doniosa. Chodzi mianowicie o to, i rolnictwo samo przez si stao s, czynnoci o wiele wydatniejsz, anieli byo niem dotychczas. Std wielcy waciciele woleli sami na wasny rachunek uprawia ziemi, anieli puszcza j w dzierkmieciom, w zamian za czynsz. Wyszo to bezwarunkowo na korzy rolnictwa, albowiem coraz to wiksze obszary ziemi zajmowano pod upraw puga, i coraz wicej produkowano zboa

roli,

W

W

aw

ju

nietylko

dla

zaspokojenia

potrzeb

miejscowych,

STOSUNKI EKONOMICZNE.

358 ale

i

na potrzeby innych krajów, nieraz bardzo odda-

lonych, jak Anglii, Hiszpanii

i

Woch.

Ale zmiana ta odbia si niekorzystnie na pooeniu wocian, a przedewszystkiem stan szlachecki po-

siadajcy prawo ziemskie, czyli prawo wadania ziemi, zmieni si w klas ekonomiczn, wyzyskujc siy ludnoci wiejskiej na swoj korzy. Naturaln jest rzecz, i ostatnia faza ewolucyi rolnictwa nie zniosa cakowicie dwóch poprzednich. Przy wielkim obszarze, który zajmowaa Rzplta, nie wszystkie jej ziemie mogy równie szybko przechodzi te same stadya rozwoju. Dlatego jednoczenie w ró-

nych stronach nuj stosunki.

Rzpltej

róne pod tym wzgldem

pa-

Wspóczenie istniej rónorodne formy rolnictwa, gospodarstwo lene, drobne chopskie i folwarczne paskie. Przytem kade stadyum uprawy ziemi zawarunkowane byo pewnemi formami organizacyi spoecznej, przewag tej lub innej formy wasnoci. Std te najrozmaitsze typy wasnoci ziemskiej spotykamy t.

w

j.

Polsce. §.

230.

Gospodarstwo

chopskie.

Pierwotn form

byo gospodarstwo chopskie. Poniezamian gruntów chopskich na folwarczne,

ustroju rolnego

wa za

z

mogy si obej bez robotnika, którego dostarczaa ludno chopska, przeto na ogó gospodarstwo chopskie istniao w Polsce na równi z folwarcznem. Tylko do koca wieku XV. gospodarstwo to jest przewaajce. Tak wic w Wielkopolsce ogólny typ wioski stanowi wie o IB, 20, 30-czynszowych anach. Folwark zajmuje najwyej \ b w ziemi, w stosunku gruntów chopskich. w. XVI. za stosunek ten zmienia si ju na niekorzy chopów, tak grunta chopskie i folwarczne zajmuj prawie jednakowe co do wielkoci obszary. te ostatnie nie

l

W

e

cz

GOSPODARSTWO CHOPSKIE.

359

czy to w Maopolsce, czy to w Wielkopolsce cay obszar gruntów chopskich jest jeszcze nieco wikszy, ni folwarcznych. Przy typowym ukadzie wioski polskiej w wieku XVI skadajcej si z B— 6 anów, liczba kmieci wy-

Wszake

jedn wie. A wic w w. XVI. przegospodarstwa chopskie pó-anowe. Do kmieci naley doda jeszcze inne warstwy ludnoci chopskiej, a wic zagrodników, komorników, chaupników, którzy siedz u bogatszych kmieci na mieszkaniu i co najwyej odnajmuj sobie kilka zagonów ziemi pod upraw. Na Litwie i w ziemiach ruskich, gospodarstwo chopskie duej si trzymao, anieli w Koronie. Tumaczy si to mniejszym postpem kultury rolnej i brakiem robotnika. Std to jeszcze w w. XVI. sycha tutaj tylko o czynszach i daninach chopów rzadko o robocinie. Natomiast na kresach, gdzie rola yzna — wola zupena — chop by bogatszy i nieraz pyszniejszy od pana. §. 231. Przemysa wiejskie. Obok uprawy ziemi, ludno wiejska trudnia si take przemysami. Przemysa te wiejskie byy najczciej poczone z upraw roli. Jedne z nich suyy do zaspokojenia potrzeb samej ludnoci rolnej, jak piekarstwo, koodziej stwo, kowalstwo. Inne polegay na przetwarzaniu materyaów surowych, których dostarczaa ziemia, w rodki do ycia, jak mynarstwo, hutnictwo, pszczelnictwo, ryboóstwo itp padaa po

10 na

waaj ju

—

§

Ryboóstwo

i

pszczelnictwo

w

caej Polsce

byy

bardzo rozwinitymi gaziami przemysu wiejskiego. Istniao nawet osobne prawo bartne. Prócz tego bory i lasy dostarczay materyau do takich przemysów, jak palenie popioów, potasów, wyrb drzewa, wyrób klepek, smoy, dziegciu. Stosunek, rozumie si, zaj przemysowych do rolniczych by na niekorzy pierwszych. Ale odnosio

360

si

STOSUNKI EKONOMICZNE. to

prawie

wycznie do

zachodnich prowincyi Ko-

Tak w Maopolsce rednio na 3 gowy kmiece, przypada jeden rzemielnik. Inaczej stosunki te ukaday si na wschodniopoudniowych kresach. Tutaj zajcia uboczne rolnictwa byy przewaajce, a nadewszystko mylistwo. Tu te rozwiny si cakiem odrbne kategorye ludnoci wiejrony.

jak uchodnicy

»uchody«, wchody, ostpy), za Dnieprem, bobrownicy (polujcy na bobrów). Sowem, nie z samego tylko rolnictwa ludno wiejska. Miaa ona jeszcze zajcia inne, poboczne, które wystpoway nawet na plan pierwszy w miejscowoci, gdzie rolnictwo poczynao si dopiero rozwija. Wród szlachty §. 232. rednia wasno ziemska. polskiej i to zarówno w Wielko- jak i Maopolsce miaa skiej,

(od

boochowcy na Pobou, sewruki

ya

przewag rednia

wasno —

jednowioskowa, najwy-

ej dwu- lub trzech-wioskowa.

Przytem szczególniej rednia wasno ziemiaska bya dla Wielkopolski. Zazwyczaj szlachcic jeden siedzia na wsi, w której rednio przypadao na grunta chopskie 7 do 10 wók, na grunta folwarczne tyle. Caa posiado szlachecka obejmowaa 15 -20 wók ziemi i do 16 rodzin kmiecych paszczynianych. Byway te wypadki jeszcze wikszego rozdrobnienia wasnoci redniej na pówioskow, wierwioskow. Wtedy w jednej wsi znajdowao si 2 do 4 fol-

typow

ta

warczków, ale kady z nich mia swoich chopów paszczynianych. porównaniu z innymi czciami Rzpltej, Wielkopolska najwicej przedstawia okazów takiego rozdrobnienia, co si tumaczy zarówno gstszem zaludnieniem, jak i bardziej posunit upraw

W

roli.

Litwie i w ziemiach ruskich taka sama warednia powstaa czci z bojarów, klasy obowizanej do suby wojskowej, czci z ywioów

Na

sno

WASNO napywowych.

goci w

SZLACHECKA ZAGRODOWA.

Tylko nie spotykamy

si

rozprzestrzenieniu

tutaj

361 takiej

ci-

formy wasnoci

tej

Natrafiamy raczej na gniazda rodowe, lej i gbiej zabierali ziemie, obszerne

skd i

coraz da-

puste, pierwsi

pionierowie rolnictwa. §.233.

Wasno szlachecka zagrodowa. Zastp

szlachty

ziemian jednowioskowych by przewaajcym w Polsce, ale prócz tego spotykamy take proletaryat szlachecki. Jestto tak z w. szlachta zagrodowa, lub zagonowa. Typowem jej siedliskiem jest Mazowsze, ale i inne dzielnice polskie, jak Wielko- i Maopolska, take zawieray cae gniazda, posiadajce wiksz lub mniejsz ilo tej

szlachty.

Siedziaa ona we wsiach w liczbie kilku, lub kilkunastu rodzin. Kada rodzina miaa niewielki kawarzadko 3 wóki ornej ziemi ek gruntu do uprawy najczciej za 1 wók. Chocia byway i takie zagrody, które siedziay na paru tylko morgach gruntu. To nie przeszkadzao owej szlachcie szczyci si swoim

—

herbem

i

uwaa

równ

si za

(»

i

innej

braci szlachcie

monym

panom.— równy wojewodzie«). Zazwyczaj szlachta zagrodowa nie miaa chopów sama uprawiaa sw rol. Na Mazowszu te osady

jednej lub kilkowioskowej, a

nawet

Szlachcic na zagrodzie

szlachty zagrodowej id zwart aw, na prawym brzegu Wisy wzdu dawnej granicy Polski od Prusaków, Jadwingów, Litwinów i Rusinów. Bya te ona tutaj zapewne przeciwko nim osiedlona. Podobnie w Maopolsce najwicej szlachty zagrodowej roi si na kresach wschodnio-ruskich, a wic w województwie lubelskiem tak samo, jak w Wielkopolsce na kresach pónocnych (ziemia brzesko-ku-

jawska).

W

innych województwach

chty zagrodowej

otaczaj

one

tworz

i

ziemiach, osady szla-

tylko jakby wyspy, ale

przewanie

wiankiem

dawne

take

miejsca

362

STOSUNKI EKONOMICZNE.

—

obronne

grody, lub

te

rozsiane

s

na granicach

ziem.

W ziemiach

ruskich analogiczna warstwa ludnoci

W

s

drobnej szlacheckiej, siebry. wikszoci wypadznajduje si u nich jeszcze wspólne wadanie ziemi. §. 234. Geneza wielkiej wasnoci, latyfundia. Przedstawiwszy ten najpospolitszy typ wasnoci ziemiaskiej, jedno wioskowej, zarówno jak i typ wasnoci zagrodowej, uzupenijmy ten obraz przedstawieniem wasnoci wielkiej w cisem znaczeniu tego wyrazu, ska-

ków

4

dajcej si z licznych wsi, miasteczek, czyli caych kluczów i woci. Na uksztatowania si tej formy wasnoci, skaday si liczne warunki, i to zarówno terytoryalne, tudzie ludnociowe, jak i spoeczne oraz polityczne. Przedstawicielem wielkiej wasnoci by u nas przedewszystkiem król, czyli skarb nadworny i koronny. Póniej przyczaj si do niego inne czynniki natury spoecznej i politycznej, jak monowadztwo duchowne wzio ono najpierwsze udzia i wieckie, byo najbarte w pierwotnej okupacyi ziemi, dziej obdarowane na podstawie przywilejów. Wreszcie i warunki terytoryalne — warunki osiedlenia, tudzie ogólnego postpu rolnictwa, skaday si na wytworzenie latyfundyów. Tak wic obszary lene, albo stepowe — trudne do karczunku i do uprawy

bd e

roli,

najduej

skarbu, czy to

bd

e

utrzymyway si w rkach czy

monych

to

rodów. Póniej na ich miejscu

wyrosy olbrzymie klucze, skadajce si z wielu folwarków wsi — sowem, cae latyfundya. Docza si do tego jeszcze jeden szczegó znamienny, e im wczeniej postp rolnictwa zaznaczy si w której prowincyi, tern wiksze byo jej zaludnienie i

i

rozdrobnienie gruntów.

I

naodwrót wielka

wasno

tworzya si przewanie na kresach, gdzie ziemi bya rk do pracy mao.

obfito, a

DOBRA KORONNE.

363

Tak wic prawie wszdzie obok redniej wawasno wystpuje rozproszona na ziemiach Rzpltej. Zbadajmy po kolei jej formy, zalene snoci, wielka

od osób, które

ni wadaj.

Dobra koronne.

§. 235.

W

Polsce piastowskiej pa-

nujcy by jedynym wacicielem

ziem. Dopiero z bie-

giem czasu ziemia przechodzia

w rce prywatnych

wacicieli,

jak

w

tytuem nada.

Ale gdy

i

nadania ustay,

okresie jagielloskim, dobra skarbowe nieustan-

zmniejszay si skutkiem oddawania ich w zastaw. Nawet jednak w tych rozmiarach, w jakich zastajemy dobra skarbowe w w. XVI. obejmuj one ogromne kompleksy, naprzykad w Maopolsce 469 wsi — ogóem 9°/ caego obszaru tej prowincyi. Wielkopolsce skarb posiada o wiele mniej, bo prawie ponie

W

ow

tego.

skutkiem wanie najduszego utrzymasi majtków koronnych na kresach. Bezuytecznoó ich pierwotna uchronia je przed rozdawictwem Jest to

nia

lub zmarnotrawieniem.

Dobra skarbowe zazwyczaj skupiay si okoo grodów i miejsc obronnych, albo te szy dugim pasmem wzdu granic dawnych ziem i dzielnic. Wczeniej rozbudzone ycie polityczne i spoeczne Wielkopolski spowodowao, i spotykamy w niej mniej dóbr królewskich, jak

w

Maopolsce. królewszczyzn jest bardzo nieznaczna. Stosunkowo najwikszy obszar zajmoway królewszczyzny w powiecie czerskim (na prawym brzegu Wisy, po ziemi ukowsk). Tutaj leay synne puszcze osiecka, starogrodzka, ulubione miejsca owów królów polskich. Na tym gruncie wyrastay póniej starostwa, królewszczyzny nieraz nawet i cae klucze.

Na Mazowszu wogóle

liczba

a

—

Tak samo w ziemiach ruskich litewskich byy hosudarskie, które si zmieniy póniej w dziei

woci

STOSUNKI EKONOMICZNE.

364

e

naley doda, jak w Kona Litwie majtki te byy co do sposobu gospodarki prowadzone w formie gospodarstwa jednowioskowego, przez dzierawców doywotników.

rawy,

czyli starostwa. Ale

ronie, tak

i

§. 236.

drug osob

Dobra duchowne.

Po panujcym, Koció

by

do iloci ziemi, posiadanej w Polsce. jednak dóbr duchownych polegaa na tern, i administracya ich kierowaa si racyonalnemi zasadami, co o majtku koronnym nie da si powiedzie. Majtki kocielne nie byy trwonione, tak jak koronne, owszem kler kierowa si zawsze zasad skupywania ich i zaokrglania. Skutkiem tego w w. XV. i XVI. przedstawiaj one kompleksa bardziej zwarte, anieli dobra koronne, i podzielone na poszczególne klucze. Rozmieszczenie tych majtków kocielnych wskazuje, i to przewanie majtki, wydzielone z dóbr koronnych, gdy naksztat olbrzymich strzpów wcico

Wyszo

s

s

skaj si midzy te ostatnie. Majtki kocielne, byy

to

uposaenia biskupów,

klasztorów. Wszystkie pochodz z dafundacyi, a niektóre z nich nawet imponu-

kapitu, opactw

i

wnych s jce co do swoich rozmiarów. Tak biskupstwo krakowskie posiadao przeszo 300

wsi i 4 miasta, wicej nawet, anieli arcybiskupstwo gnienieskie. To ostatnie trzymao cay klucz skierniewiecki (okoo 130 wsi), a prócz tego miao swoje woci w innych ziemiach, obejmowao razem 230 wsi. Klucz skierniewiecki by najbardziej zwart posiadoci majt-

kow w

Polsce.

Cay

jego

kwadratowych ziemi, ksistwo niemieckie. mil

Niemniej bogate

zowszu

—

obszar

zajmowa okoo

czyli wicej, anieli

byo

20 niejedno

biskupstwo pockie na Ma-

posiadao ono wraz

z

kapitu

232 wsi

i

6

miasteczek.

Inne biskupstwa, zwaszcza póniej utworzone nie

byy ju

tak bogate. Najbiedniejsze

z

nich

byy

to bi-

DOBRA DUCHOWNE.

365

skupstwa kamienieckie, uckie i wogóle wschodnie kresowe, nie wskutek skpoci obszaru, ale sabego zaludnienia i jeszcze sabszego zagospodarowania. Klasztory równie posiaday obszerne woci. Wielkopolsce opactwa bledzyskie i trzemeszyskie liczyy po 40 wsi. Maopolska miaa jeszcze wiksz liczb i bogaciej uposaone klasztory. Klaryski Sdeckie miay 48 wsi na wasno, przewanie w okolicach podkarpackich nad Dunajcem. Klasztory miechowski dóbr na i jdrzejowski zajmoway zwarte kompleksy przestrzeni '2—3 mil kw. Niemniej take klasztory: tyniecki, mogilski, witokrzyski, miay dostatnie uposaenia. Na Mazowszu klasztornych latyfundyów byo

W

daleko mniej. Na Ukrainie i obrzdku greckiego

w

ziemiach ruskich duchowiestwo miao równie swoje dobra ziem-

posiadaa metropolia kijowska, komonaster piecz arski. ogólnoci porównanie majtku duchownego z majtkiem koronnym wskazuje na znaczn przewag materyaln kocioa nad pastwem. Mao- i Wielkopolsce liczba wsi duchownych przewyszaa, cho nie o wiele, liczb wsi królewskich, tymczasem na Mazowszu Koció by dwukrotnie silniejszy majtkowo, ni skarb. A nawet w stosunku do innych warstw ludnoci Koció przedstawia bardzo powanego wspózawodnika ekonomicznego. Tak w Mazowszu dobra duchowne stanowi blisko 9°/ caego obszaru ziemi — w Maopolsce blisko 15°/ Na ogóln liczb B500 wsi w w. XVI., w Maopolsce wypada 770 wsi duchownych. Wielkopolska posiada ich troch mniej, bo 770 na ten sam prawie obszar. Historyczny proces §. 237. Wielka wasno rodów. tworzenia si wielkich rodów najlepiej odzwierciedli si w oddaleniu ich fortun od centrum pastwa i rozmieszczeniu na kresach. skie. Najliczniejsze

ció w.

Zofii

i

W

W

.

STOSUNKI EKONOMICZNE.

366

W

Wielkopolsce nie byo wielkich latyf undyów Tutaj przewaay majtki ziemian redniej wielkoci, najwyej dwu lub trzy- wiosko we. Podobnie brak by prawie zupeny wielkich fortun na Mazowszu, w tern gniedzie drobnej szlachty zagrodowej. Byy, co prawda, i w Wielkopolsce mone rody Ostrorogów, Górków, Czarnkowskich i Leszczyskich. Ale nawet te rodziny miay majtki, nie przenoszce rozmiarami 12 do 15 wsi. Inaczej ju ukadaj si stosunki w Maopolsce. Tutaj wielka wystpuje ju na pierwszy plan, i chocia nie dosiga takich rozmiarów, jak wielka wasno duchowna jednakowo nadaje odmienny charakter stosunkom agrarnym, a po czci i spoe-

monowadczych.

wasno

—

cznym

tej

prowincyi.

Podczas gdy klucze lub pastwa wielkich rodów w Wielkopolsce wystpuj sporadycznie, w Maopolsce stosunkowo gsto rozsiane. Przoduje tutaj ród Tarnowskich, których majtki cigny si dugim szlakiem na prawym brzegu Wisy, od ujcia Biaej, po Dunajec i Wisok. Obejmoway one 80 wsi. Ród ten wywodzi si od swego zaoyciela Jana, kasztelana krakowskiego (r. 1408). Reszta wielkich majtków obejmowaa woci, rednio od 20—30 wsi liczce, ale wacicieli ich byo wicej jak w Wielkopolsce. Tutaj nale majtki: Jordanów, Zborowskich, Koniecpolskich,

do

s

a

Mieleckich I

ma si z

i innych. tych latyf undy ach, podobnie jak duchownych, wielokrotne wraenie, jakby byy wykrojone

w

królewszczyzn, co wskazuje na

W W

ródo

s

ich pochodze-

przewanie na kadym razie rozoone wschodnio-poudniowych kresach Maopolski. Maopolsce liczba wsi magnackich (prawie 800), równa liczbie wsi duchownych, przewysza stanowczo nia.

liczb wsi królewskich.

WIELKA AVASN0* RODÓW.

W

367

kadym

razie w porównaniu do jednogospodarstwo wielkopaskie jest tutaj jeszcze sabsze. Razem na obszary latyfundyów, czy to skarbowych, czy duchownych, czy magnackich, przypada w Maopolsce tylko 40°/ ogóu wsi — reszta,

wioskowego,

czyli

60% stanowi wasno rednioziemiask. Ojczyzn latyfundyów s dopiero kresy wscho-

Woy,

Podole i Ukraina. dziwnego. Zdawna bowiem rozmnoone litewskich i ruskich miay wydzielone sorody bie na Woyniu cae ksistewka na utrzymanie. Te ksistewka stay si zarodem przyszych kluczów wielkopaskich, jak Ostrogskich, Zbaraskich, Czartoryskich dnie:

nic

I

ksit

i

Sanguszków.

Ostrogszczyzna naprzykad stanowia obszar, niemal równy paru ksistwom na zachodzie Europy. Tylko na Woyniu obejmowaa ona 242 5 mil kwadr., to jest prawie tyi caego województwa, nie liczc tego, co naleao do niej w województwie kijowskiem. Na Ukrainie znów i na Podolu wielka wasno

nada. Nadawano pustynie, z których przy zapobiegliwem zuytkowaniu powsta miay w w. XVII. i póniej owe potne fortuny Winio wieckich, Sieni wskich, Potockich, Jabonowskich. Z przesuniciem si ogniska interesów politycznych na poudniowy wschód, rody te mone kresowe obejmuj i ster polityki w Polsce. powstaa przewanie

§. 238.

z

Gospodarka miejska.

Ludno

miast

w

ogól-

przedstawiaa w tych czasach pod wzgldem zajcia tak wybitnych cech rónicy, w porównaniu z ludnoci wiejsk, jak dzisiaj. Przy kadem miecie znajdyway si any, czyli wóki miejskie, które przy zaoeniu pierwotnem miasta, rozdawano osadnikom na prawach czynszownictwa. wikszych miastach w czci, po maych mia-

noci

nie

W

368

STOSUNKI EKONOMICZNE.

steczkach przewanie zajcie rolnicze byo gównem zatrudnieniem mieszkaców. Majtek niektórych gmin miejskich rozciga si i na wsie, uprawiane przez kmieci paszczynianych. Wprawdzie po r. 1490 rozszerzanie si tych gmin miejskich poza obrbem miasta zostao powstrzymane.

Bd

co

bd,

spotykamy

i

póniej jeszcze wsie i foli przy mniejszych

warki nietylko przy wikszych, ale miastach.

Ten charakter przejciowy pomidzy gospodarstwem wiejskiem a miejskiem, jaki przedstawiaj nasze miasta, nie czyni ujmy wcale ich charakterowi zasadniczemu, jako ogniskom przemysu i handlu. Monaby usze-

regowa

miasta kolejno, i postawiwszy na czele wielkie jak Kraków, Pozna, Kalisz, Pock, Lublin, Lwów, Wilno, Kijów, które maj charakter bardziej przemysowy i handlowy, wreszcie do takich miasteczek, gdzie si spotyka tylko paru rzemielników, niezbdnych do zaspokojenia potrzeb przemymiasta,

doj

sowych mieszkaców. Tern mniej

moe by mowa

o

jakiem skupieniu

przemysu w pewnych centrach. Jedynie tylko handel ogniskowa si w pewnych miastach. Przemys by za sabo rozwinity, aby by gównym rodzajem zajcia. Przetwarzanie podów surowych §. 239. Przemys. na wyroby przemysu istnieje na kadem stadyum rozwoju spoecznego. Nawet w ustroju wiejskim pierwotnym spotykamy kategorye ludnoci przemysowe,

jak równie

we wsiach póniejszych, prócz

rolników,

spotykamy rozmaite kategorye rzemielników. Odkd jednak przemys wymaga pewnego wydoskonalenia i przygotowania si do niego, jako do pewnego zawodu, skupia si on przewanie w miastach. miastach te po raz pierwszy przemys ów si zorganizowa. Przemys miejski w zacztkach swoich stoi na

W

PRZEMYS.

369

stopniu rzemiosa. Jestto pewnego rodzaju sztuka, której oddaj si ludzie zawodowi, czyli ukwalifikowani,

którzy przebyli pewne lata nauki i dopiero po przeduzdolnienia przed zgromadze-

oeniu dowodów swego

niem rzemielników tego zawodu, zostali uznani za rzemielników. Przy tern stadyum przemysu, cech jest jedyn

form

jego organizacyi.

mopomocy rzemielników kontroli

Byo

—

stowarzyszenie

to

ale

równie

i

sa-

wzajemnej

nad sob.

ca

W

dawania

zarzdze,

wszelkich

po czci take prawo wydotyczcych danego

produkcy,

Cech kieruje obiegiem wyrobów.

zasadzie

a

suy mu

rzemiosa.

Tak wic cech wydawa przepisy

co do jakoci, Sposób roboty by dla kadego rzemielnika jednakowy i przepisany przez cech. aden rzemielnik nie móg te dostarcza wicej wyrobów publicznoci ponad pewn ilo, gdy cech przepisywa i liczb uczni, czeladników, jakich

jak

i

co do iloci wytworów.

mona

i liczb godzin w pracy. Sowem, opiera si na swobodnym rozwoju i konkurencyi, tylko na reglementacyi cechowej.

zatrudnia,

przemys

nie

e

tego, w innej formie przemys nie móg jak tylko w formie cechu, przeto spotykamy po miastach najrozmaitsze kategorye cechów rzemielniczych. Miasta wiksze posiaday ich wiksz liczb, w mniejszych byy tylko niektóre, najpierwotniejsze. Naprzód wic istniay cechy, które zaspakajay potrzeby wyywienia si mieszkaców, jak naprzykad rzenicy, piekarze.

Wobec

istnie,

Inne znów cechy zajmoway si dostarczaniem sprztów, potrzebnych do domowego uytku, jak bednarze,

kowale, lusarze, maglarze, garncarze, wnicy, powronicy, stelmachy, koodzieje.

Inne cechy WZROST POLSKI

noo-

zajmoway si wyrobem odziey, 9,

i

tu-

STOSUNKI EKONOMICZNE.

370

taj spotykamy bardzo wielki podzia pracy na zawody. Jedni wyrabiali futra (kunierze), drudzy pasy (panicy), inni obuwie (szewcy), odzie (krawcy), czapki (czapnicy), grzebienie (grzebiennicy). Niektóre gazie produkcyi byy rozdrobnione na tyle cechów, i zbli-

ao

to

przemys cechowy do nowoytnej formy

dukcyi, czyli

t.

pro-

zw. manufaktury, ze znacznie zrónico-

wanym podziaem pracy. Wiksze miasta byy siedzib przemysów

wy-

kwintnych, jak zotnictwa, szmuklerstwa it. p. Po mniejszych miastach i miasteczkach by bardziej rozwinity przemys prosty, jak naprzykad wyrób sukna lub pócien,

take wyrób napojów

miodosytnie),

(gorzelnictwo, sodownictwo, tudzie wyprawianie skór (garbarstwo).

W

pewnych miastach syny specyalne rzemiosa, jak naprzykad we Wschowie wyrób sukna, w Podgórzu wyrób pótna grubego aglowego, w Sulmierzycach tkanin wenianych, w Jdrychowie drelichów, w Mohylewie safianów, w Kijowszczynie wyrób strza. §. 240. Handel. Jak przemys redniowieczny rozwija si pod przymusem cechowym, podobnie i handel

mia

liczne

ograniczenia,

wypywajce

z

jego regle-

mentacyi.

Handel cay odbywa si za porednictwem skadów i jarmarków, oraz dróg mu wyznaczonych. Inaczej mówic, kupcy nie mogli wozi swoich towarów innemi drogami, jak tylko naprzód wskazanemi i opisanemi. Wszelkich innych dróg zakazywano uywa, chociaby byy krótsze i wygodniejsze. Drogi takie za-

rbywano zastawiano. Kupcom nie wolno byo zatrzymywa si z towarami gdzieindziej, jak tylko tam, gdzie byy skady. Pewne miasta miay przywileje na taki skad, inne znów nie miay. Nikomu te nie byo wolno omija miast, gdzie byy skady. W kadem miecie bya przepisana ilo dni, i

HANDEL.

371

—

w czasie których wolno byo kupcom przebywa. Krótszy lub duszy pobyt by zakazany. Nietylko handel zewntrzny midzy miastami, ale i handel wewntrzny rynkowy podlega licznym przepisom i ograniczeniom. Tak wic kupcy obcy mogli sprzedawa hurtownie towary tylko kupcom miejscowym, ci za dopiero sprzedawali je bezporednio konsumentom.

Byy targi,

a

specyalnie wyznaczone dni nawet godziny, kiedy wolno

w tygodniu na byo odbywa

a kiedy hurtown. Prócz zwyczajnych targów, byy jeszcze i jarmarki, na które zjedali si kupcy ze wszystkich stron wiata. Jarmarki takie trway nieraz po 4—6 tygodni. Dokonywaa si tutaj wymiana towarów jednego kraju Koronie byy synne jarna towary cudzoziemskie. marki w Lublinie, póniej w Jarosawiu dla handlu ze Wschodem. Przy takiej reglementacyi handlu nie byo prawie mowy o konkurencyi lub swobodzie handlujcych. Tylko te miasta, które leay przy drogach handlowych, lub te posiaday osobne przywileje na skady lub jar-

sprzeda detaliczn,

W

mogy si

rozwija pod wzgldem handlowym. Te wic tylko posiaday ludno kupieck. Do takich miast w Koronie naleay: Kraków, Pozna, Pock, Kalisz, Wocawek, Lublin i jeszcze kilka znaczniejszych. Tutaj rozwin si handel towa-

marki,

rami, nietylko miejscowymi, ale

zagranicznymi. Po mniejszych miastach ludno kupiecka byli to przewanie sami przekupnie. Handel zewntrzny ciga do Polski mnóstwo cudzoziemców. Tote w tej warstwie kupieckiej skupiaj si przewanie ywioy obce etnicze, jakie znajdujemy w Polsce, a wic w miastach koronnych Niemcy, na Rusi Ormianie, poczci Woosi, w Wielkopolsce, Prusiech i

—

Szkoci.

— —

STOSUNKI EKONOMICZNE.

372

Wan

kategory ludnoci handlowej stanowili take ydzi. Umieli oni wciska si nietylko do wikszych miast, ale i do maych miasteczek, gdzie trudnili si przew anie handlem drobnym, lichw i t. p. Na kady sposób ilo kupców bya znacznie mniejsz od iloci rzemielników, nie mówic ju o ludnoci rolniczej, która bya przewaajc w kraju. Najwiksze miasta, jak Kraków w w. XVI. mogo liinnych czy najwyej 30—40 tysicy mieszkaców. miastach Maopolski liczba domów wahaa si midzy 200—100. A na jedno miasto wogóle nie przypadao wicej, jak tysic mieszkaców. r

W

Widzimy ten cisy zwizek, midzy ustrojem ekonomicznym a organizacy spoeczn i polityczn kraju. §. 241.

Streszczenie.

jaki zachodzi

Pierwotnemu stopniowi produkcyi i wymiany bogactw odpowiada brak uwarstwowie spoecznych. Jedyna organizacya, jaka istnieje, jest to wadza panujcego, który uwaa si za jedynego pana ludnoci i zarazem waciciela kraju. Ustrój ekonomiczny przeto opiera si na warstwie ludnoci pracujcej — rolniczej, zorganizowanej jedynie na podstawach rodowych. Rozmaite stopnie, jakie

ludno w

organizacyi pastwowej, czy to wolna, czy to przepisana, nie wpyway wcale na stosunki jej ekonomiczne.

zajmowaa

ta

Dopiero z uwarstwowieniem ludnoci na stany, zaczyna si dokadniejszy podzia grup ludnoci, odpowiednio do kategoryi zaj kadego. Rola stanowi gówny warsztat pracy, ale organizacya tej i nadal ostatniej zasadniczo si zmienia. Gospodarstwo chopskie trwa i nadal, tylko odrónia si w niem pana, waciciela i kmiecia, tudzie sotyziemi, pobierajcego czynsze

—

sów, waciwie uprawiajcych rol pask. Uprawa ta zreszt dokonywa si na ich wasny rachunek, i gospodarstwo chopskie jest cakiem samodzielne.

B73

STRESZCZENIE.

W

warstwie wacicieli ziemskich zaznacza si podzia na wacicieli wielkich obszarów, czyli laty-

fundyów i redni wasno ziemsk, dwu- lub trzechwioskow, tudzie drobn szlacht zagrodow, czyli chodaczków, siedzcych na jednym anie, czasem nawet na pó- lub wierci ana. Ci waciciele wielkich obszarów pastwa, jest to owe monowadztwo duchowne i wieckie, którego rol polityczn w w. XIV. i XV. opisalimy. Gówn jego siedzib jest Maopolska i Ru Czerwona, tak

gówn

siedzib szlachty chodaczkowej jest Mazowsze. Obok nich jednak i król, czyli skarb królewski i koronny stanowi potnego wspózawodnika na polu ekonomicznem. Ze zmian gospodarstwa czynszowego na folwarczne wysuwa si na pierwszy plan szlachta waciwa, ilociowo potniejsza, cho ekonomicznie sabsza od monowadztwa. Ona te od poowy w. XV. Gospozaznacza swój wpyw stanowczy na rzdy. darka wiejska zmienia si z chopskiej, jednoanowej, na pask, folwarczn. Po okresie gospodarki wiejskiej, naturalnej, nastpuje gospodarka kapitalistyczna, tak samo zreszt, jak na Zachodzie, gdzie naprzód zrujnowano drobn wasno chopsk, a potem zajto grunta jej pod hodowl stad, jak n. p. w Anglii. Dola te ludnoci wiejskiej nie bya nigdzie lepsz, jednasamo, jak

—

kowo

w

a

moe

mniej

cierpia

w

chop paszczyniany

wyzuty z ziemi karany za wóczgostwo robotami przymusowemi w przedsibiorstwach kapitalistycznych, Rozwojowi stosunków agrarnych ustpuje cakowicie rozwój miast, przemysu, tudzie handlu. — Wprawdzie i ywio miejski tworzy odrbny autonomiczny stan w Polsce. Rola jego nawet na polu politycznem silniej si zaznacza w w. XIV. i XV., jak kiedyindziej w dziejach Polski. Ale ju od poowy w. XV. Polsce, jak robotnik

by

Anglii, który

374

STOSUNKI EKONOMICZNE.

poczyna go przygniata sw wag zarówno ekonomiczn, jak i spoeczn ywio rednio-ziemiaski, który cienia autonomi gmin miejskich i narzuca si na kierownika ekonomicznego nawet w miastach. Rzadki przemys w Polsce nie ma tych warunków rozwoju, któreby nakazyway szanowa warstw, go reprezentujc. A jak si przekonamy, i handel w Polsce w w. XV. i XVI. straci gówne arterye, zasilajce go swemi sokami oywczemi w wiekach rednich, i musia z

biegiem czasu

podupa.

ROZDZIA

XXII.

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO

W

POLSCE.

pienine. Gospodo zaspokojenia potrzeb darka prywatna wiejska mieszkaców w danej okolicy rodkami samoistnymi, §. 242.

Gospodarstwo

naturalne

a

suy

wic przy pomocy uprawy roli i rónych zaj przemysowych. Zasad jest, i kada ziemia, niemal praa

kada wie

zaspakaja wszystkie potrzeby swoich mieszkaców, nie uciekajc si do pomocy ssiednich okolic i naodwrót, nie uyczajc im swoich podów wie

lub wyrobów.

Ten stan gospodarki nazywa si gospodark wiejsk, a take naturaln, a przeciwiestwem do niego jest gospodarka miejska, która si póniej rozwina, a której gówn dwigni jest handel. To wysze stadyum kultury zowie si take gospodark towarowo-

wymienn,

pienin, poniewa

handel potrzebuje dla swego istnienia powszechnej miary wartoci, jak jest pienidz. dwie wytyczne punktu rozwoju ekonomiOto cznego spoeczestw redniowiecznych. Rozumie si, i spoeczestwo pierwotne piastowskie najbardziej zblione jest do typu pierwszego pod

s

albo

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

376

wzgldem swego ekonomicznego

rozwoju.

Wie bya

w

niem podwalin zarówno ycia gospodarczego, spoecznego, jak finansowego tudzie politycznego. Ale ju w w. XIII., a tembardziej w XIV. doko-

nywa si wzrost wymiany

handlu, wzrost potrzeb sama organizacya spoeczna rozpada i

spoeczestwa, i si na odrbne ywioy: rolniczy i miejski, nie mówic ju o rozgazieniu si przemysu na rozmaite zawody.

Wystpuje typ gospodarki pieninej, który w w. XV., a zwaszcza za w XVI. przeobraa si nawet w gospodark kapitalistyczn. Gównymi cechami jej wielka produkcya, wielki handel i podporzdkowa-

s

te dwa gówne cele interesów spoeczestwa. pierwszem stadyum rozwoju znajdujemy absolutn równo warstw przynajmniej wobec panujcego. drugiem równowag czynników spoecznych, w ostatniem za stadyum rozwoju wystpuje przewaga klas ekonomicznie silniejszych nad klasami sabszemi. Poniewa, jak widzimy, procesa spoeczne i polityczne cile zwizane z ekonomicznemi, przeto wypada nam si zajc tymi czynnikami, które kieroway ewolucy gospodarcz wiadomie, t

nie

pod

W

W

s

bd

bd

ca

te

czysto

ywioowo.

Te siy wyraziy si w nagromadzeniu i kreniu bogactw, oraz w spotgowaniu znaczenia ich wykadnika — czyli pienidza. §. 243. Polska pierwotna a drogi

kresie

handlowe.

Jak

ycia politycznego wojna, podobnie w

w

za-

stosun-

kach ekonomicznych handel budzi narody z upienia powouje je na szerok aren ycia powszechno-dzieowego. j zaraniu dziejów wszystkich wspóczesnych ludów europejskich, a wic w pierwszych czasach redniowiecza, handel ogólny midzynarodowy jest bardzo saby. Po upadku cesarstwa rzymskiego tylko Grecy,

i

W

POLSKA PIERWOTNA.

377

póniej Arabowie zajmowali si porednictwem czyli poszczególnymi narodami. Gównemi drogami handlu byy rzeki. Tak wic Dunaj tworzy artery komunikacyjn, przy pomocy do samego rodka której kupcy greccy mogli dotrze Europy, do miast Wiednia, Pasawy i Ratyzbony. Podobn rol co w rodkowej Europie Dunaj, spenia na wschodzie Dniepr. Przy pomocy tej rzeki nawet wschokraje dalekiej pónocy, jak: Skandynawia, dnia, czyy si pod wzgldem handlowym z krajami poudnia i wschodu, które byy najbardziej rozwinitymi pod wzgldem przemysu. Polska leaa na uboczu od tych dróg handlowych, ale nie bya zupenie pominita w ogólnym kreniu bogactw caego wiata. Przez Polsk sza droga na pónoc w kraje nadbatyckie, gdzie dobywano bursztyn, bardzo ceniony i poszukiwany w handlu. Prócz tego, Polska, jak i caa Sowiaszczyzna, najwicej dostarczaa niewolnika na rynki wschodnie, przewanie rekrutujcego si z jeców wojennych, w tych czasach, gdy jeszcze handel niewolnikami kwitn. Wreszcie dostarczaa Polska, kraj leny, nawpó myliwski, futer najrozmaitszych bardziej kulturalnym krajom poudnia i zachodu. zamian za to potrzebowaa zota, drogich materyi, jak zotogowiu, w które ubierali si ksita, take duchowiestwo. By to zatem handel, biorcy swe ródo przewanie z wypraw posikujcy si ich owocami -- upami wojennymi, mniej za czerpicy swe soki oywcze z pracy i wyrobów samych mieszkaców. bardzo przeto sabym stopniu braa w nim udzia caa ludno, która zreszt nie znaa prawie a

wymian podów midzy

a

Ru

W

i

W

rodków wymiany

Mamy

lady,

czyli

pienidzy, jak to

bywa

dzisiaj.

i wymiana podów midzy mieszkacami

przewanie dokonywaa si za porednictwem pocie-

378

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

nek (od tego wyraz paci), skórek wiewiórczych (upiey), kawaków soli (kruszów). Nawet rzadko sycha o daninach pieninych w Polsce: zastpy way je wiadczenie w naturze. Tylko klasy wysze miay ma-

jtek w

postaci zota

dla wymiany.

i

uyway

kruszców szlachetnych

One te przewanie miay zapotrzebo-

wanie na towary obce. §. 244. Handel redniowieczny ldowy przewozowy. Od czasów wypraw krzyowych Europa rozbudzia si ze swego kilku wiekowego letargu. Na Zachodzie powstaj miasta z bogat ludnoci kupieck jednoczenie Zachód nawizuje stosunki ze Wschodem, który sta jeszcze wysoko pod wzgldem kultury i rozwoju

—

przemysowego. Rozpoczyna si teraz ywa wymiana midzy Wschodem a Zachodem. Wschód posiada wysoce rozwinity przemys. Miasta arabskie, jak Mossul, wyrabiay tkaniny jedwabne, Damaszek — bron, Korduba - safiany i t. p. Za przykadem ich i miasta poudniowe, zwaszcza woskie, jak Florencya, Wenecya, oywiy si na polu przemysu i w niejednem przecigy nawet przemys Arabów. Morze ródziemne stao si ogniskiem handlu. Po Arabach wziy w pucizn ten handel bogate republiki poudniowe woskie, zwaszcza Genua i Wenecya. Miay one liczne osady swoje handlowe nad brzegami m. ródziemnego i nawet Czarnego. Z nad wybrzey morskich towary te szy dalej wgab Europy drogami ldowemi. Poniewa gówny handel skupi si nad Lewantem przy ujciu Dunaju, a take Prutu, Dniestru i Bohu, tudzie Dniepru, przeto Polska za porednictwem tych rzek moga wchodzi w styw. XV. posuczno z handlem wszechwiatowym. po m. Czarne. si Polska, jak wiemy, Rozpoczyna si odtd era handlu polskiego ldowego przewozowego. To znaczy, towary ze Wschodu

na

a

W

HANDEL REDNIOWIECZNY.

dowoone

przez Wenecyan,

Polsk w

gb

379

Genueczyków, id

dalej

Europy. Drogi handlowe, jakemy mówili, trzymaj si gównie rzek i jedne z nich skierowuj si na pónoc, wzdu Dniepru. Tutaj zasyny bogate miasta handlowe, jak Kijów, póniej Wilno. Inne id na zachód. Tak bierze udzia w handlu przewozowym, czyli tranzytowym, Lwów, Kraków, a dalej Pozna, Wrocaw przez

i

Toru. Miasta

w

poczynaj kwitnc

Polsce

i

rosn w

zna-

Pojawia si bogaty stan kupiecki, który utrzymuje stosunki handlowe zarówno ze Wschodem przez Ormian, Genueczyków, jak i z Zachodem za porednictwem Niemców. Polscy kupcy pojawiaj si na jarmarkach nawet w Brligge, ognisku handlu zachodnio-

czenie.

europejskiego

w

Niderlandach.

Na tym handlu ldowym rodkowo-europejskim zbudowao mieszczastwo polskie podwaliny swoich bogactw

w

w.

XIV.

i

XV.

W miar rozwoju handlu udoskonalaj si

obiegowe

czyli moneta. Dotychczas,

najwyej, drobne pieniki, wybijane ze srebra.

co

Pierwsi

Turoczycy

poczli wybija

du

kryy

tak

zwane

(miasto Tournois tak

monet srebrn,

w

i

rodki obiegu,

denary,

we Francyi) zwany liwr

nimi poszli Czesi, którzy bili szerokie grosze praskie. Przeszy one i do Polski. Std grosz dotychczas utar si w Polsce, jako nazwa pienidza. Grosze te liczono na kopy (ilo 60 gr.) lub na grzywny (waga 48 gr.). Do koca jednak w. XV. przewanie u nas w obiegu pógroszki. Obok tego bya jeszcze drobniejsza moneta, jak kwartniki (18 za grosz), brakteaty, bite z cienkiej blachy srebrnej lichy pienidz, któremu panujcy nadawali przymusowy obieg z powodu maej wartoci.

(czyli

funt turoski),

a za

s

,

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

880

Zmiana dróg handlowych pod koniec w. XV. Pod koniec wieków rednich zaszy wypadki ogólno-dziejowego znaczenia, które na zmian dróg i kie§. 245.

wpyny

runku handlu midzynarodowego. r. 1453 Turcy zdobyli Konstantynopol i osiedlili si na stae na pówyspie Bakaskim w Europie. Osady handlowe Genueczyków nad m. Czarnem wpady w ich rce. Podobnie Turcy rozpoczli walk z Rzeczpospolit weneck o panowanie na wyspach i wybrzeach greckich, na Archipelagu. Handel ze Wschodem, zwaszcza ldowy, sta si bardzo utrudnionym z powodu przewanego wpywu Turcyi nad morzem Czarnem i ródziemnem. Skutki tego przewrotu odczua take i Polska. Ludy europejskie poczynaj teraz skierowywa swoje usiowania handlowe w stron oceanu Atlantyckiego, aeby znale now drog do bogatych Indyj Wschodnich, zamiast dawnej przez Aleksandry, Syry i Arabj, które to kraje wpady w rce Turków. Usiowania te uwieczyy si pomylnym rezultatem. Jak wiadomo, Portugalczycy pierwsi opynli wybrzee poudniowe Afryki i dotarli do Indyj Wschodnich. Kolumb za, gonic za tern samem widmem bogactw indyjskich, odkry nowy ld, Ameryk, której bogactwa przyrodzone znacznie przewyszay najmielsze marzenia wiata redniowiecznego. Odtd handel ródziemno-morski i zwizany z nim

W

zosta zaniechany w znacznej mierze. rozkwit republik woskich i miast rodkowo-niemieckich. Ucierpiay take i miasta polskie, które dotychczas na tym handlu wymiennym przewozowym Zachodu ze Wschodem bogaciy si i rozwijay. Rozpoczyna si okres handlu morskiego. Handel ten skupia si na wybrzeach Atlantyku, z pocztku w Portugalii, póniej w Niderlandach.

ródldowy Skoczy si

handel

ZMIANA DRÓG HANDLOWYCH.

To

ostatnie

381

pastwo otrzymao bero pierwsze-

stwa w handlu morskim przez cay wiek XVI. i XVII. Kolejno miasta niderlandzkie, jak Briigge, Antwerpia, wreszcie Amsterdam, staj si rodowiskiem handlu na caej prawie kuli ziemskiej. Nie samem tylko sprowadzaniem towarów ze Wschodu trudni si miasta na Zachodzie. Poczyna roznich take przemys. Napyw zota Nowego wiata powikszy olbrzymie zapasy

wija si w z

i

srebra krusz-

ców szlachetnych. Pienidz ten oywi i handel. Obok gotówki, poczyna wzrasta kredyt, który jeszcze wiksze sprowadzi uatwienie w yciu handlowem i przemysowem. Pastwa najwczeniej i najbardziej skorzystay z tego rozwoju kredytu i rodków obiegu czyli pienidzy. Rozpoczyna si teraz nowa era polityki wielkowiatowej, zwaszcza dla Habsburgów i Walezych, zaczynaj si czasy wielkiej dyplomacyi, dugotrwaych i uciliwych wojen, prowadzonych w celach dynastycznych. A w tej polityce i wspózawodnictwie mocarstw, nierol odgrywaj ju bankierzy, którzy dostarczaj

ma

pastwom nowoytnym rodków pieninych na

pro-

wadzenie spraw dyplomatycznych i wojennych. Zachodnia Europa rozwina swój przemys, a na potrzeby jego stale sprowadzaa towary surowe z krajów wschodnio-europejskich. Porednikiem w tym handlu stali si Holendrzy, a jego ostoj m. Batyckie. Take wzrost ludnoci na Zachodzie spotgowa zapotrzebowanie na zboe, którego same kraje zachodnie, jak Anglia, Francy a, Hiszpania, Wochy, nie mogy

produkowa w

wadza

dostatecznej iloci,

musiay wic

je spro-

krajów, nad Batykiem lecych, jak z Polski, Litwy, Prus, Inflant. §. 246. Udzia Polski w handlu europejskim w w. XV. XVI. Polska, straciwszy korzystne stanowisko swe w dawnym handlu, poredniczcym midzy Zachodem i

z

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

382

Wschodem, czyli w handlu przewozowym — odzyskaa teraz swój udzia w handlu midzynarodowym dziki zajciu brzegów m. Batyckiego. Ju za Jagiey czynia ona wysiki w tym kierunku i na mocy traktatów handlowych staraa si pozyska dla siebie swobodny wywóz towarów za morze. tym celu zawieraa traktaty handlowe z Krzyakami, jak w r. 1391 lub 1424. Ale dopiero w r. 1466 ziciy si jej nadzieje. Na mocy traktatu toruskiego Prus, a zwaszcza najwaniejsze Pomorze Gdaskie wraz z ujciem Wisy weszy w skad ziem Polski. Pozyskaa ona w Gdasku wolny port dla spawu, i odtd moga swobodnie wchodzi w styczno nietylko z przylegymi krajami ldowymi, jak Niemcami, lskiem, Czechami, Moraa

W

cz

wami, Wgrami, ale take z bardziej oddalonymi krajami poudnia i zachodu. Istotnie ju w pierwszej poowie w. XVI. kupcy gdascy nawizuj stosunki handlowe z Portugali; w drugiej poowie za i pod koniec w. XVI. z Hiszpani i Wochami. Bliej pooone kraje zachodu, jak: Francya, Anglia, oraz pónocy, jak: Szwecya, Norwegia, byy ju w w. XV. zwizane licznymi interesami handlowymi z Polsk.

ju

Teraz

wozowym

i

nie

handlem przewozowym,

wywozowym

trudni

si

ale przy-

Polska. Zaspakaja

zapotrzebowania na pody surowe zachoEuropy, a wzamian za to odbiera towary z zadniej granicy po czci, jako artykuy zbytku, po czci, jako artykuy niezbdnych potrzeb do ycia. To samo znaczenie co dla Korony Wisa, dla Litwy krajów litewmiay Niemen i Dwina. Wiksza skich poszukiwaa równie zbytu dla swoich podów surowych. Po czci zaspakajay te wymagania porty Królewca i Kajpedy (Memel), ale najwaniejszy port po Gdasku na wschodnich wybrzeach Batyku, mia-

ona

liczne

cz

UDZIA W HANDLU EUROPEJSKIM. nowicie Ryga, niemieckiego.

383

znajdowa si w posiadaniu Zakonu

Tak samo, jak Polacy dyli do opanowania ujcia Wisy, podobnie Litwini pragnli zaj ujcie Dwiny. Cel ten zosta osignity w r. 1561 skutkiem sekularyzacyi Inflant

i

wcielenia ich do Polski.

Odtd wic cae wschodnie wybrzee Batyku byo w posiadaniu Polski; odtd te handel batycki si osi interesów ekonomicznych

staje

§. 247.

Handel

spawny

Rzpltej.

Ju w

Rzpltej. w.

XV. Polska

S

wywozia pody swoje surowe za granic. lady, e zboe polskie spawiano nawet na poudnie przez m. Czarne do Konstantynopola i na wysp Cypr. dopiero handel spawny batycki otworzy

Ale

now er

dla handlu

Ju w

w

Polsce.

ogoszono gówne rzeki polskie, jako spawne. Nie wolno byo przeto zastawia ich tamami, ani te hamowa na nich przejazdu dla kupców. Wisa wraz ze swoimi dopywami tworzya znakomit artery komunikacyjn, uatwiajc zbyt towarów za morze. Wprawdzie Wielkopolska posugiwaa si take rzek Wart, poboczn Odry, i wywozia swoich podów surowych przez Pomorze. Ale i z Wielkopolski rzeka Brda, poboczna Wisy, uatwiaa spaw towarów do Gdaska, gównego portu r.

1454

cz

wywozowego

Polski.

Mazowsze, pooone bezporednio w kotlinie nadwilaskiej, nie miao adnej trudnoci w wywozie swych produktów, zreszt Narew i Bug byy równie otwarte dla eglugi. To samo da si powiedzie o caej prawie Maopolsce. A nawet Czerwona miaa styczno z gówn artery komunikacyjn Polski, rzek Wis, za porednictwem Bugu lub Sanu, do których dowoono ldem zim towar na saniach. Jedynie kraje, dalej na poudnie i wschód wysu-

Ru

nite,

jak:

Podole,

Woy,

Ukraina, nie

miay

swej

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

384

To te pod wzgldem ekonomicznym handlowym byy one najbardziej zacofane, mimo niezwykej urodzajnoci gleby i bogactw skarbów przy-

drogi spawnej. i

rodzonych. Dopiero pod koniec w. XVI. i one zostay wcignite w zakres handlu Polski wywozowego. Wobec olbrzymiego rozwoju handlu spawnego, handel ldowy zeszed na plan drugi. Poniewa Polska nie miaa swoich wyrobów przemysowych, handel za jej prawie cay skupia si w materyaach surowych, których przewóz ldem nie by rzecz atw, do zakresu wic handlu ldowego naleay gównie tylko artykuy ywnoci, które nie mogy zbyt daleko wywoone przy ówczesnych rodkach przewozowych.

by

drog ldow pdzono w ogromnej iloci na sprzeda za granic. To samo da si powiedzie i o innych produktach, jak: rybach, miodzie itp. Tak

n. p.

woy

wywozu. Polska, jako kraj dostarczaa zachodniej Europie swoich podów surowych. Na pierwsze miejsce w handlu polskim wybi si handel zboem. Prowadzono go przewanie drog wodn na Toru i Gdask, take do Elblga, Królewca, Kajpedy i Rygi. Gównie jednak handel zboowy ogniskowa si w Gdasku. Za panowania Kazimierza Jagielloczyka przybywao do Gdaska dziennie po 1B0 czóen, naadowanych zboem. Roczny wywóz Gdaska w w. XVI. wynosi przecitnie do BO tys. asztów zboa §. 248.

przewanie

(aszt

Towary przywozu

i

rolniczy,

gdaski zawiera 60

ju

korcy),

W

nastpnym

W

stule-

samym miedo 160 tys. asztów. cie byy znaczne zapasy zboowe, które w niektórych latach dochodziy nawet do 3 tys. asztów. Prócz handlu zboem, by nadzwyczaj rozwinity handel drzewem i wogóle materyaem lenym, szczególniej wielkie drzewo, uywane na maszty i do budowy okrtów, znajdowao chtny popyt i licznych nabywców za granic. Ale rozchodzio si równie ciu

dochodzi

TOWARY PRZYWOZU drzewo

uywane

wano w Anglii wej — uków.

i

I

WYWOZU.

385

na klepki, waski i t. p. Cisu uySzkocyi do wyrobu broni narodo-

Olbrzymie lasy i bory polskie dostarczay zachodniej Europie take wielu towarów, majcych zastosowanie przy wyrobach przemysu, jak: potau, smoy, popiou i t. d. Cae lasy byy w tym celu wypalane i spawiane do Gdaska. Gdy bogactwa lasów Korony wyczerpay si, co nastpio nazbyt rycho (takn.p. wycito cis, db, modrzew), zwrócono si do eksploatacyi lasów Woynia i bardziej oddalonych prowincyj Polski i

Litwy.

Produkta rolnictwa, wywoone za granic, nie ograniczay si na samem tylko zbou w jego najrozmaitszych gatunkach, jak: pszenica, yto, owies, jczmie, roliny strczkowe take hodowla byda najrozmaitszego gatunku dostarczaa artykuów handlu

—

wywozowego; naleay tutaj skóry, oje, wena i t. p. Przy znacznie rozwinitym gospodarstwie bartnem wywoono znaczn ilo wosku. w. XV., a po czci take i w w. XVI. wywo z Polski take czerwiec (barwnik, yjtok), na który

W

znaczne zapotrzebowanie z Woch, Genui i Florencyi, gdzie uywano go do farbowania tkanin, ale w w. XVI., skutkiem odkrycia koszenili, wywóz tego

byo

artykuu znacznie upad. Nie sama tylko Korona

z

przylegemi prowin-

cyami, ale i kraje ocienne, jak: Modawia i Wooszczyzna, dostarczay towarów surowych, które przez Polsk wywoono za granic. Stamtd pdzono w znacznej iloci woy przez Polsk na sprzeda do Niemiec. Znacznie mniej natomiast wywoono koni, których Polska sama potrzebowaa i sprowadzaa z zagranicy, jak z Wgier, a nawet z Turcyi, po bardzo wysokich cenach.

Co si tyczy artykuów przywozowych,

to nale-

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

386

ay

do nich z pocztku gównie towary zbytkowe. Dopiero z biegiem czasu, skutkiem wzrostu potrzeb i wymaga yciowych, towary zagraniczne rozpowszechniaj si wród ogóu ludnoci. Wtedy przywóz sta si jedn z koniecznych potrzeb ekonomicznego rozwoju Polski. Polska, posiadajc materyay surowe, mogaby rozwin u siebie wasny przemys. Istotnie i sukiennictwo byy w niej zdawna znane, ale wyroby te suyy tylko dla biedniejszych warstw ludnoci — bogatsze sprowadzay sukno holenderskie i angielskie, pótna niemieckie i niderlandzkie.

tkactwo

bardzo zbytkowny, wymaga matejedwabnych, zotogowiu, adamaszku lub aksamitu. Wszystkie te towary sprowadzano z Woch. Podobnie, jak w odziey, sadzono si na zbytek Strój polski,

teryi

wystawno w

Sprowadzano bro, rynsztunek na konie, nawet rkawice z zagranicy. Z czasem pocz si rozpowszechnia zbytek w jedzeniu i piciu. Polska posiadaa wasne kopalnie soli, pomimo tego sprowadzano sól morsk z Francyi do Prus a po czci i do Maopolski, ale sprowadzano take rozmaite przyprawy i korzenie ze Wschodu za porednictwem Gdaszczan, Portugalczyków. Dawny napój polski, miód i piwo, zacz ustpowa nowemu trunkowi, winu.— Sprowadzano je nietylko z krajów ssiednich, jak z Wgier, Austryi, ale i z za morza z Grecyi (mamazy), z wysp Kanaryjskich (kanar). Przy tak olbrzymim §. 249. Porednicy w handlu. handlu przywozowym i wywozowym, jaki prowadzia Polska, uderzajcem jest saby rozwój ywiou kupieckiego ju w pierwszej poowie w. XVI. Mona powiedzie, e mieszczastwo, a zwaszcza kupiectwo w Polsce rozroso si na podwalinach handlu przewozowego, jaki kwitn pod koniec rednich wieków. Z rozpoczciem si nowej ery handlu poli

skiego, handlu

uzbrojeniu.

batyckiego, miasta widocznie

upadaj

POREDNICY W HANDLU. i

nie

287

bior udziau w zyskach handlowych

—

a ku-

w ogólnem

bogaceniu si. Natomiast rozwija szlachty, jako gównego wytwórcy i dosi bogactwo stawcy podów za granic. Przyczyn tego jest, i handel polski by przewanie spawnym, spaw za na Wile i jej dopywach by wolny. Nie byo ju na nim dawnych przy-

piectwo

wilejów o skadach i targach, gdzie si kupcy musieli zatrzymywa za granic. Szlachcic polski by bezporednim dostawc swoich podów na rynek Gdaska.

Cae za porednictwo w handlu wywozowym, zwaszcza morskim, zagarnli w swe rce obcy kupcy, zwaszcza Gdaszczanie i Holendrzy. Gdask wraz z caemi Prusami, tak zwaMimo nemi królewskimi, by bezporednio wcielony do Rze-

e

czypospolitej, przy tern wcieleniu jednak

zagwaranto-

wano mu tak szerok autonomi zarówno w stosunkach na wewntrz, jak na zewntrz w stosunku do obcych mocarstw,

e by

on prawie miastem wolnem.

Ta autonomia rozcigaa si tak samo do spraw handlowych, jak i politycznych. Gdask wic rzdzi si prawie samoistnie. Zostawa pod zwierzchnictwem królów polskich i Rzeczpltej, ale z drugiej strony nalea do potnego zwizku miast niemieckich czyli Hanzy, w którym wybi si na plan pierwszy. Hanza uatwiaa mu stosunki handlowe i za granic, Polska za bya dla tego handlu podstaw operacyjn.

Gdask mia prawo wydawa wszelkie przepisy w zakresie handlu, ale w zakresie eglugi na morzu. Przepisy te nieraz staway w sprzecznoci do zarzdze królów polskich, tak e nawet

i

to nietylko

i

wadza królewska na morzu stawaa si iluzoryczn. Przywileje Gdaska uwalniay handel jego od wszelkich ce i podatków na rzecz skarbu. Gdask znów w zakresie handlowym stara si o zupen swo-

bod

kupców,

aeby

ich

przycign

do

siebie. 25*

Na

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

388

swoje potrzeby wewntrzne wystarczay mu podatki, nakadane na mieszkaców, którzy si nieustannie bonatomiast nie przyczynia si Gdask do pogacili trzeb ogólnych pastwa w tym stopniu, w jakimby to naleao, i do jakiego panujcy go pocigali. Szlachta za polska, widzc jedyne ródo swoich bogactw w wywozie towarów przez Gdask, opieraa si wszelkim cienieniom i ograniczeniom swobód tego miasta, które

—

mogyby pocign

róde

snych

sob

za

zmniejszenie

si

ich

wa-

dochodów.

Sowem, Gdask

rozwijay si kosztem miast koronnych, zwaszcza odkd gówn artery tego handlu stao si morze Batyckie. Ale nie sami tylko Gdaszczanie cignli zyski z handlu polskiego. Nie posiadali oni tylu okrtów, aeby módz rozwozi wszelkie towary polskie za granic. Wyrczali ich w tern Holendrzy, którzy w poowie w. XVI. przedostaj si za cienin Zundzk na morze Batyckie i zagarniaj w swe rce handel morski transportowy. Podczas gdy wytwórcami zboa dla gównie Polska i Litwa, HolenEuropy w w. XVI. waciwymi dostawcami tego produktu pod drzy i

miasta pruskie

kosztem handlu caej Ezpltej

i

s

s

koniec w. XVI., a Amsterdam staje si ogólno-europej-

skim rynkiem

zboowym.

Tak wic Holendrzy zagarnli w swoje rce wywóz i przywóz wszystkich prawie towarów przez morze.

Drug potg obc, która cigna zyski z handlu polskiego, by król duski. Pobiera on ogromne co za przejazd kadego okrtu przez cienin Zundzk. Liczba za tych okrtów, z Polski i do Polski pyncych, stanowia niemal 8 4 caego ruchu statków na Batyku. Tymczasem dochód skarbu z tego handlu /

do

poowy

w. XVI.

by

prawie aden.

POREDNICY

W

389

HANDLU.

§. 250. Polityka ekonomiczna Rzplitej. O polityce ekonomicznej, a zwaszcza handlowej pastwa trudno jest mówi w chwili, kiedy pastwo to dopiero poczo wy-

wizywa

W

si

z

ona

zakresie

organizacyi stanowej.

rozwoju

spoeczestw redniowie-

jakemy to mówili, kady stan stwarza sobie samodzielnie rodki samoobrony, rozwoju i bogactw. Panujcy czuwali jedynie nad równowag interesów poszczególnych stanów. Wszake z wkroczeniem na cznych,

drog handlu midzynarodowego byy ju zawierane traktaty z ociennemi pastwami w interesach handlu ogólnego caego pastwa. Jestto wic ju zawizek polityki ekonomicznej. Traktaty te porczay zazwyczaj wzajemn wolno handlu, zwaszcza strzegy poddanych od samowolnego i bezprawnego nakadania ce innych podatków na kupców w obcych krajach. Zreszt interes panujcego i opieka nad rozwohandlu wyraay si w potwierdzaekonomicznym jem niu przywilejów skadowych miast, lub te w zapewnieniu wolnoci spawu dla ziemian i wogóle handlujcych. Przy tym szerokim rozwoju, jakiego dosign handel polski w w. XV. i XVI, dawne kluby i szranki przepisów stanowych ju nie wystarczay i trzeba byo si wzi do ogólno-pastwowej polityki ekonomicznej. zakresie redniowiecznych stosunków ekonomicznych bya naczeln zasad opieka nad konsumente tami, aby ich uchroni od wyzysku kupców, byy nakadane ceny torzemielników. tym celu warów, byy wydawane rozmaite zakazy w handlu, jak podkupywania towarów, monopolów i t. p. w zakresie przemysu czuwano nad dobroci wyrobów t. p. Pod koniec XV i na pocztku w. XVI, prd ten jeszcze si utrzymywa, tylko kierownictwo przeszo od organizacyi stanowych wogóle, a od wadz cechowych w szczególnoci do wadz pastwowych, czyli urzdników; tak wic ceny na towary nakada wojewoda w porozumieniu i

W

W

bd i

390

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

urzdami

—

Ale co wicej rolnicze w kraju kosztem innych gazi pracy i z obcieniem innych warstw ludnoci. Do tego wolno nieograniczona wywozu wszelkich podów surowych. Wolno ta wprawdzie dotyczya wszystkich producentów, a wic: zarówno szlachty, duchowiestwa, jak i miast. Ale zboe na wywóz produkowaa prawie sama szlachta, dla niej wic konstytucya ta z r. 1496 bya przywilejem. Tymczasem ywio miejski, jak kupcy, nie podlegali tej wolnoci, o ile handlowali zboem. Drugi wany rodek polityki ekonomicznej, jaki wprowadzono w w. XVI., byo zawarcie granicy dla kupców. Oznaczao ono zakaz wywozu wasnych towarów, jak i przywozu obcych przez kupców krajowych. Natomiast starano si, aby cudzoziemz

miejskimi, magistratem.

poczto wycznie popiera produkcye

suya

scy kupcy przyjedali ze swymi towarami i kupowali towary miejscowe. Gównym celem tego zarzdzenia bya ochrona pienidza od odpywu za granic. Ale rodek ten by zupenie bezuyteczny i przeciwdziaa tylko dowozowi obcej, faszywej monety, lub wywozowi dobrej, krajowej. Dla handlu za by szkodliwym. Zarzdzenia te podobne niedugo si utrzymay. Wszelkie te rodki polityki ekonomicznej nie zdoay

zapobiedz upadkowi miast w Polsce, który si zaznacza ju w pierwszej poowie w. XVI. pienidz. Ze wzrostem §. 251. rodki obiegowe handlu w Polsce musia si dokona równie wzrost rodków obiegowych, czyli pienidza. Uporzdkowanie

—

stosunków monetarnych jest spraw wielkiej doniosoci dla normalnego i spokojnego przebiegu interesów handlowych.

Na miejsce dawnych pienidzy srebrnych, które si coraz bardziej psuy i spaday w wartoci, coraz gciej napywa do Polski pienidz obcy zoty, dukaty lub floreny. Pod koniec w. XV. przewanie ju zawierano umowy na ten rodzaj pienidza. Wtedy du-

KODKI OBIEGOWE

—

PIENIDZ.

391

kat mia wartoci 30 gr. pol., skd posza nazwa zotego polskiego, chocia pierwotnie nikt zotych polskich nie bi. Dopiero za Zygmunta Starego poczto bi dukaty w Polsce, oprócz tego drobn monet srebrn rónej r. 1528 wartoci (prócz pógroszków take i grosze).

W

dokonaa si unia monetarna Prus królewskich i ksicych z Polsk (Koron i Litw). Odtd wszystkie te kraje miay posugiwa si jednakow monet jednostajnej próby i ceny. Unia ta wzmocnia wzy niepolityczne midzy Polsk a podtylko handlowe, ale i

wadnymi

krajami.

Rzecznikiem jej i obroc by znakomity astroKopernik, urodzony w Prusiech, dzielny patryota polski. Zasyn on równie i w badaniach ekonomicznych, jako autor traktatu o » Najlepszym sposobie bicia pienidzy«. Tak wic za Zygmunta Starego Polska na polu monetarnem podniosa si od waluty srebrnej do waluty zotej, co dowodzi staego i cigego rozwoju bogactw, wzrostu dobrobytu, oraz rozkwitu handlu, gdy zasad w miar rozwoju ekonomicznego coraz drojest, szy kruszec staje si wykadnikiem wartoci towarów. §. 252. Streszczenie. Widzimy zatem, i Polska przechodzi te same stadya pod wzgldem rozwoju ekonomicznego, co i zachodnia Europa, ale na przeomie wieków rednich i nowych coraz wyraniej zarysowuje si rozam midzy wyjtkowym prawie rolniczym charakterem Polski a rozwojem przemysowym zachodniej Europy. Zaznacza si przeciwiestwo, które trwa prawie do dni dzisiejszych. Pod wzgldem jednak form ycia ekonomicznego, a take organizacyi pracy i zawodów, nie spotykamy zasadniczych rónic na Zachodzie i u nas. Pierwotna gospodarka wiejska ustpuje w w. XIII. i XIV. gospodarce miast. Przy czem zaznacza si przej-

nom Mikoaj

e

SYSTEM GOSPODARSTWA SPOECZNEGO.

392

cie od wycznie zamknitego ycia ekonomicznego poszczególnych terytoryów, czyli dzielnic do coraz szerszego zespolenia si ziem w jedn Rzplt w imi interesów ogólnych handlowych. Ten handel polski jest to jedna z odroli ogólnego handlu midzynarodowego rednich wieków.

Spoeczne rónice

najlepiej

zarysowuj si w

or-

ganizacyi stanowej. Kady stan ma swoje odrbne interesa ekonomiczne, których caoci pilnie strzee. Stan rolniczy to chopi, kmiecie, którzy uprawiaj rol na

wasn odpowiedzialno, pacc wasny rachunek pieniny wacicielom ziemi. Wielka wasno, aczkolwiek istnieje w postaci olbrzymich woci, nie spenia adnych zada ekonomicznych, nie bierze i

tylko czynsz

udziau ani w produkcyi,

ani

w zbywaniu

bogactw.

ywio miejski podzielony jest na rzemielników z handlu na kupców, przyczem ci ostatni bardziej przewozowego, jak z wywozowego, lub przywozowego

yj

i

Polski.

Dopiero zmiana konjunktur handlu ogólno-europejskiego, jak i fakty natury politycznej sprowadzaj przeobraenie si stosunków ekonomicznych w Polsce. Handel przewozowy rozwija si na wielk skal, skutkiem zapotrzebowania zagranicy. To zwraca stan szlachecki od zaj rycerskich do rolniczych. Stwarza

wielk gospodark roln kapitalistyczn, produkcy

zboa na wywóz pozbawia warstw chopsk tej roli ekonomicznej, jak zajmowaa dotychczas. Chop staje i

si robotnikiem paszczynianym, uprawiajcym grunta folwarczne.

Tych podniet do rozwoju, które miao rolnictwo, nie spotykamy wcale w zakresie przemysu. Ten przemys drtwieje: zaznaczaj si silniej te tylko jego gazwizane z bezporedni produkcy zie, które roln, jak przetwarzanie podów surowych (wyrób skór etc), w sabszym stopniu wyrób sukna i pócien.

s

393

STRESZCZENIE.

Nawet kupiectwo krajowe jest usunite na plan drugi w ruchu handlowym, skutkiem jednostronnego przesunicia si punktu cikoci handlu do Prus i skutkiem uprzywilejowanego stanowiska, jakie dlu miasta pruskie, zwaszcza Pozostaje na pierwszym

zajy w han-

Gdask.

planie, jako warstwa ekonomicznie najsilniejsza, szlachta. ywio ten przejedno- co najwanie przedstawia majtki rednie ale przy kadej wiosce ju wyej trzywioskowe w w. XVI. poowa gruntu jest pod upraw zaledwie druga poowa przypada na rzecz chopów. Nie wszystkie prowincye bior jednakowy udzia najpierw w tej zmianie stosunków ekonomicznych pooone bliej Wisy i ujcia jej do Bate, które tyku. Dopiero z biegiem czasu ta przemiana poczyna przybiera coraz szersze krgi i obejmuje wielkie fortuny, które si utworzyy na kresach. Od szlachty, czyli rednich wacicieli z biegiem czasu punkt cikoci, i to nietylko ekonomiczny, ale mia si przenie do rodów i polityczny w dziejach, magnackich, które wyrosy w w. XVI. i XVII. na kresach, a których rzdy wypeniy dwa ostatnie stulecia rozwoju Polski.

—

—

pask —

—

s

TRE. Str.

Od

autora

IX

•

Wstp

1

CZ Dynamika Rozdzia

I.

historyczna.

Podstawy Polski rednowiecznej.

I.

§.

1.

Pocztki narodów wspóczesnych

§.

2.

Pierwotny ustrój

§. 3. §. 4.

§. 5.

Koció

i

7

pastwowy

8

cesarstwo redniowieczne

9

Ustrój feodalny w Europie i system dzielnicowy w Polsce Przeom w dziejach europejskich ku schykowi

11

13

§. 8.

wieków rednich Wzrost terytoryalny Polski Przeobraenie wewntrzne Skad Polski pod wzgldem narodowym

§. 9.

Streszczenie

20

§. 6. §. 7.

Rozdzia

II.

Unia Polski

i

tagonizm 12.

Utrata

z

lska

Czechami

15

18

Litwy.

§. 10. Zmiana systemu geograficznego Polski §.11. Polityka geograficzna Polski na Zachodzie.

§.

14

22

— An23

25

396 Bfe.

geograficzna Polski Polska a Zakon niemiecki

§.

13.

Polityka

§.

14.

Pastwo mongolskie na Wschodzie

§.

16.

Pocztki Litwy Stosunek Polski do Litwy

§.

17.

Monowadztwo w

§.

18.

§.

19.

§. 15.

na

—

Zachodzie

27

30 31

w

wieku XIV.

...

Polsce

34

Maopolska Polityka panów maopolskich

§. 20.

Wielkopolska

i

Unia Polski

Litwy

i

36 38

w Krewi

39

§.21. Streszczenie

Rozdzia

lii.

41

Jagieo

i

Witod.

Charakterystyka Jagiey i dynastyi Jagiellonów Charakterystyka Jadwigi Rzdy Jadwigi i Jagiey Charakterystyka i plany Witoda Polityka polska za Jagiey Witod w. ksiciem litewskim

§. 22. §. 23.

§. 24. §. 25.

§. 26.

§. 27.

§. 29.

Pocztki Moskwy Walka Witoda z Tatarami

§. 30.

Polska

§. 31.

Rozkad

§. 28.

i

w

Reformacya Zabiegi o

§. 34.

Koniec ycia Jagiey

§. 35.

Streszczenie

IV.

50 52 53

57

59

60

Czechach

koron czesk i

46 49

56

w

§. 33.

43

54

walce z Zakonem niemieckim Zakonu niemieckiego

Litwa

§. 32.

Rozdzia

33

6-2

Witoda

63

64

Monowadztwo

w Polsce.

—

Zbi-

gniew Olenicki. §. 36. §. 37.

Czynniki polityczne w Polsce królewska w Polsce

Wadza

§. 38.

Pocztek

§. 39.

Pakt koszycki

§. 40.

Przywileje korczyski i piotrkowski (1388) ... Polityka monowadców Hierarchia duchowna w Polsce Ruch soborowy na Zachodzie i ruch husycki w Polsce

§. 41. §. 42. §. 43.

elekcyi (1374)

66 67

68 69

70 72

72 74

397 Str.

§. 44.

Wadysaw Warneczyk

§. 45.

Elekcya Kazimierza Jagielloczyka

rzdy

i

oligarchii

w

Pol77

sce (1434—1444)

§.

46.

Walka króla

z

79

kardynaem

80

§. 47.

Charakterystyka Zbigniewa Olenickiego

§. 48.

Streszczenie

Rozdzia

i

XIV.

— Wojna

§. 51. §. 52.

Rozbudzenie narodowe

§. 53. §. 54.

§.

55.

XIII.

13- letnia.

Kolonizacya Piastowska polski w Prusiech Odrodzenie narodowe

§. 49.

87

ywio

89 91

w

Prusiech Wojna 13-letnia (1454-1466) Skutki wojny 13 -letniej pod wzgldem

micznym Sprawy wojskowe

93

.

94

ekono97

i

skarbowe za Kazimierza Ja-

gielloczyka §. 56.

Rozdzia

81

85

Kolonizacya polska w wieku

V.

§. 50.

....

97

98

Streszczenie

Pocztki ruchu ziemiaskiego geneza parlamentaryzmu w Polsce. 100 57. Rola ludu w dziejach — dzisiaj a przed laty VI.

i

§.

.

§. 58.

.

Warstwy ludnoci w Polsce

101

§. 62.

Pocztki ruchu ziemiaskiego. — Konfederacye. — Przywileje czerwiski (1422), jedliski (1430) krakowski (1433) 103 i Pocztek sejmikowania w Polsce 106 Ustawodawstwo nieszawskie 107 Charakterystyka ruchu ziemiaskiego za Kazi-

§. 63.

mierza Jagielloczyka Geneza parlamentaryzmu

§. 64.

Sejmiki generalne

§. 59.

§. 60.

§. 61.

108

w

Polsce

—

110

Sejm walny

§. 65.

partykularne. Pocztki humanizmu w Polsce

§. 66.

Pamitnik Jana Ostroroga

115

Streszczenie

117

§.

67.

i

111

113

398

Rozdzia

Litwa

VII.

i

Polska w wieku XV.

§. 69.

Organizacya Litwy Antagonizm Kocioa wschodniego

i

zachodniego

§. 70.

na Litwie Polityka Kazimierza Jagielloczyka

na Wscho-

§.

68.

dzie.

—

Wspózawodnictwo

n 122

Moskw

z

walki

i

Tatarami §.71. Polityka dynastyczna Kazimierza Jagielloczyka z

Streszczenie

§. 72.

Rozdzia

VIII.

123

126 127

Przeamanie

monowadztwa

utrwalenie systemu reprezentacyjnego w Polsce.

i

§.

74.

Panowanie Jana Olbrachta (1482—1501) Ustawy sejmów walnych w Piotrkowie

§.

75.

Wyprawa wooska Jana

§. 73.

129

do

(1493

130

1496)

Olbrachta (1497)

....

131

ksi

§. 78.

Aleksander, w. litewski 133 Elekcya Aleksandra na króla polskiego (1501) 134 Przewaga monowadztwa. Przywilej mielnicki

§. 79.

Zwrot ku ziemianom

'§. 76. §. 77.

.

.

.

.

—

135

(1501)

w

polityce Aleksandra

136

Uchway

piotrkowskie (1504) 137 §.81. Ustawy radomskie. Konstytucya »nihil novi«

§. 80.

—

139

(1505)

§. 84.

Sejm polski 140 System reprezentacyjny w Polsce, a na Zachodzie 141 Ujemna strona parlamentaryzmu w Polsce 143

§. 85.

Streszczenie

§. 82.

§. 83.

Rozdzia

.

IX.

Panowanie Zygmunta Starego.

........

§. 88. §. 89.

Polityka

§. 87.

.

145

Zadanie pastwa nowoytnego Stanowisko mocarstwowe Polski Charakterystyka króla Zygmunta

§. 86.

.

Zygmunta

148 I.

i

jego

rzdów

1

Próby reform skarbowych i wojskowych .... §.91. Polityka zagraniczna. — Kongres wiedeski. —

§. 90.

Wojna

z

Moskw

147

149

150 152 153

399 Str.

§.

9-2.

§. 93.

Sekularyzacya Prus (1525)

156

Rzdy Bony

157

—

Sprawa

§. 94.

Elekcya Zygmunta egzekucyi

§. 95.

159 162

Augusta

(1537).

158

§.

96.

Wojna kokosz (1537) Zoty wiek Zygmuntowski w Polsce

§.

97.

Streszczenie

Rozdzia

X.

Panowanie Zygmunta Augusta na tle

§.

98.

§. 99.

160

prdów

reformacyjnych.

stronnictwa w Polsce Polski z Zachodem Znaczenie reformacyi Pocztki reformacyi w Polsce

Walki

164

i

cisa spójno

165 167

§.

100.

§.

101.

§.

102.

Pocztki rzdów Zygmunta Augusta ruchy reformacyjne

§.

103.

Program egzekucyjny

172

§.

104.

Pierwsza

105.

poowa panowania Zygmunta Augusta Rozkad rónowierstwa i podniesienie si katolicyzmu w Polsce

173

§.

§.

106.

Wcielenie Inflant do Litwy

176

§.

107.

Organizacya skarbu Unia lubelska

179

§. 108.

i

169 i

pierwsze 171

wojska

175

178

§.

109.

Sprawa nastpstwa tronu po mierci Zygmunta Augusta i schyek jego ycia

181

§.

110.

Streszczenie

181

Zamknicie. §.

111.

§.

112.

§.

113.

Rola pokole w dziejach Proces wytwarzania si prdów dziejowych Idee ogólno-ludzkie i narodowe

185 .

.

189 191

CZ

II.

Statyka historyczna. Rozdzia

XI.

§.

114.

§.

115.

Ukad

terytoryalny.

Dynamika i statyka spoeczna Terytoryum pastwa polskiego

§.

116.

Granice Polski

§.

117.

Ukad pastwa

§. 118.

S tr.

197

198

200

litewsko-polskiego

202

Wielkopolska

203

205

209 211

§.

120.

§.

121.

§.

122.

Mazowsze Prusy Maopolska Ru Czerwona

§.

123.

Litwa

§.

124.

Lenna Polski

212

Streszczenie

213

§.

119.

S. .125.

Rozdzia

XII.

§.

126.

§.

127.

Ukad

206 207

etnograficzny.

Pojcie narodowoci a pastwa

,

.

.

216

§.

129.

Ludno Ludno Ludno

§.

130.

Cudzoziemcy

§.

131.

ydzi w

§.

132.

Kozaczyzna

225

§.

133.

Streszczenie

227

§. 128.

polska niemiecka litewska

w

Polsce

i

217

219

ruska

Polsce

220 222

223

401 S tr.

Rozdzia §.

Koció

XIII.

w Polsce.

Niezaleno wadzy duchownej od

134.

w

wieckiej

wiekach rednich

230

§.

142.

231 Autonomia kocioa katolickiego w Polsce Prawa przywileje kocioa katolickiego w Polsce 232 ...... 233 Skad duchowiestwa .... 234 Hierarchia duchowna 236 Rola prymasa w pastwie 237 Rola biskupów 239 Rola duchowiestwa na polu owiaty 239 Wyznania rónowiercze w Polsce

§.

143.

Koció

§.

144.

Streszczenie

§. 135. §.

136.

§.

137.

§. 138. §.

139.

§.

140.

§.

141.

.

wschodni

241

243

Wad za

monarsza

i

rzd

146.

Tron monarszy

§.

147.

Zakres

.

w

Polsce

i

na Litwie.

§. 148.

dziczno elekcya wadzy monarszej Majtek i przywileje panujcego

§. 149.

Hierarchia urzdnicza

i

150.

§. 151. §.

152.

Urzdy nadworne

i

—

.

Sejm

i

.

.

246 249

250 251

koronne

..........

253 255 358

wadza ustawodawcza.

§.

153.

§.

154.

Podzia na stany Udzia rónych warstw ustawodawczych

§.

155.

Skad

§.

156.

Zakres spraw

260

w

zakresie

czynnoci 261

senatu

263 i

kompetencya senatu

Izba poselska, czyli

koo

§.

158. 159.

§.

160.

§.

161.

§.

162.

Sposób zwoywania sejmów Sposób odprawiania si sejmów Zakres wadzy sejmowej Konstytucye sejmowe Konfederacye rokosze

§.

163.

Streszczenie

.

264 266

rycerskie

§.

268 269 271

271

\

272

i

WZROST POLSKI

245

Dzie-

Starostowie Streszczenie

Rozdzia XV.

§. 157.

w Polsce.

Nazwa pastwa

§.

§.

.

i

Rozdzia XIV. §. 145.

.

274 26

402 Str.

Rozdzia XVI. 164.

Podzia Rzeczypospolitej na ziemie

277

165.

Znaczenie pojcia ziemi Geneza urzdów ziemskich Dostojnicy ziemscy Nisze urzdy ziemskie

278

282

170.

Urzdy sdziowskie starociskie Organizacya sejmików

171.

Posowie ziemscy

286

172.

Zjazdy ziemskie pozasejmikowe

287

173.

Streszczenie

289

166.

167. 168.

169.

Rozdzia

175.

176.

179.

185.

186. 187.

188. 189.

190. 191.

1*2. 193.

194.

292

294 295

296 298 298

Skarbowoc

181 Pierwotne wiadczenia na rzecz ksicia 184.

290

Sdy Sdy

XVIII.

183.

289

sdowniczej

Streszczenie

178.

283

Sdownictwo królewskie Sdownictwo królewskie zastpcze

181.

§.

£

róda wadzy

180.

177.

281

Sdownictwo.

ziemskie grodzkie Sdownictwo miejskie Jurysdykcya patrymonialna

§.

279 280

i

XVII. 174.

Rozdzia

Ustrój ziemski.

....

301

301 Pierwotny majtek ksicy 302 Podatek ogólny, anowe nakadaprawo o stanami ze Walka panujcych

dania podatków Podatki sejmowe Podatki procederowe Rozdzia skarbu na koronny i nadworny ... Dobra ziemskie królewskie, dzierawy, czyli starostwa niegrodowe

Kwarta Rozchody skarbu nadwornego Rozchody skarbu koronnego Urzdzenia skarbowe Postpowanie skarbowe

302

303 305 306 307

308

310 311

312

312

403 Str.

§.

195.

§.

196.

S. 197.

Rozdzia

Skarb litewski Skarb pruski

313

Streszczenie

314

XIX.

Wojskowo

313

w Polsce.

§.

198.

Organizacya wojskowa Piastowska

§.

199.

Udzia rónych warstw spoecznych w subie

315

wojskowej

319

§. 200.

Pospolite ruszenie

§. 201.

Wadliwo

organizacyi pospolitego ruszenia

§. 203.

Wojsko zacine Wojsko kwarciane

§. 204.

Godno

§. 205.

Jazda polska

§. 202.

Piechota polska Streszczenie

Ukad

321

322

324

.325

spoeczny.

§. 209.

Pierwotne wizy spoeczne Spoeczestwo stanow*e

§. 210.

Stan szlachecki

§. 211.

Symbole szlachectwa. Herby

208.

•

§.

.

.

.

327

328

330 331

Przywileje szlachectwa 213. Prawa polityczne szlachty 214. Znaczenie i rola w dziejach warstwy

§. 212. §.

320 321

323

§. 206.

§.

.

hetmaska

§. 207.

Rozdzia XX.

319

332

•

333 szlache-

335

ckiej

w

§. 215.

Geneza stanu miejskiego

§. 216.

§. 217.

Prawo niemieckie w miastach Podzia ludnoci miejskiej

338

§. 218.

Autonomia miejska

340

§. 219.

§. 224.

Rola polityczna miast Miasta pruskie Warstwy ludnoci wieniaczej Stanowisko kmieci Ograniczenie wolnoci osobistej kmieci Naoenie robocizny na chopów

§. 225.

Streszczenie

§.

220.

§. 221.

§. 222. §. 223.

Polsce

336 337

341

343

....

344 346 349 350 351

404 Str.

Rozdzia

Stosunki ekonomiczne.

XXI.

§. 226.

Czynno

§. 227.

Gazie produkcyi

§. 228.

Gospodarstwo pierwotne Gospodarstwo chopskie

ekonomiczna

i

rozwój spoeczestwa

354 355

§. 231.

Przemy sa wiejskie rednia wasno ziemska

356 358 359 360

§. 232.

Wasno

361

§. 237.

szlachecka zagrodowa Geneza wielkiej wasnoci, latyfundya Dobra koronne Dobra duchowne Wielka wasno rodów Gospodarka miejska

§. 238.

Przemys

368 370 372

§. 229. §. 230.

§. 233. §. 234. §. 235. §.

236.

§.

239.

§. 240.

Rozdzia

§. 341.

§.

243.

§. 244. §. 245.

363

364 365 367

Handel Streszczenie

XXII.

§. 242.

362

'

System gospodarstwa cznego w Polsce.

.

.

.

.

spoe-

Gospodarstwo naturalne a pienine Polska pierwotna a drogi handlowe Handel redniowieczny ldowy przewozowy Zmiana dróg handlowych pod koniec w. XV. Udzia Polski w handlu europejskim w w. XV. .

.

.

i

XVI

375 376 378 380 381

386

§. 250.

Handel spawny Rzpltej Towary wywozu i przywozu Porednicy w handlu Polityka ekonomiczna Rzpltej rodki obiegowe — pienidz

§. 251.

Streszczenie

391

§. 246. §. 247.

§. 248. §. 249.

383

384

389 390

DK 425 S95

Szelgowski, Adam Wzrost pastwa polskiego w XV i XVI w. Polska na przeZbmie wieków rednich i nowych

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIYERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY